De situatie in Nederland

• Het religieuze landschap verandert; toenemende secularisatie

• Demografische veranderingen in het noorden en zuiden

• In heel West-Europa het geval; in Nederland gaat het hard

De situatie in Nederland

• Het religieuze landschap verandert. Toenemende secularisatie

• Demografische veranderingen in het noorden en zuiden

• In heel West-Europa het geval. In Nederland gaat het hard

• Veel gemeente- en parochiefusies. Soms van 9 parochies naar 1

• Hervormde en gereformeerde kerken gaan samen. Nu vooral in middelgrote steden

• Eindhoven: 10 RK-kerken aan eredienst onttrokken

De situatie in Nederland

• Het religieuze landschap verandert. Toenemende secularisatie

• Demografische veranderingen in het noorden en zuiden

• In heel West-Europa het geval. In Nederland gaat het hard

• Veel gemeente- en parochiefusies. Soms van 8 parochies naar 1

• Hervormde en gereformeerde kerken gaan samen. Nu vooral in middelgrote steden

• Eindhoven: 10 RK-kerken aan eredienst onttrokken

• Het ledental van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) en Rooms-katholieke Kerk (RKK) neemt af met 170.000 per jaar

• Als het zo doorgaat: einde PKN in 2050

einde RKK in 2075

De situatie in Nederland

De situatie van de ordes en congregaties is nog schrijnender.

• In de jaren 1950 ongeveer 2500 kloosters in Nederland

• Op dit moment nog slechts 165

• Gemiddelde leeftijd kloosterling: 85

De situatie in Nederland

De situatie van de ordes en congregaties is nog schrijnender.

• In de jaren 1950 ongeveer 2500 kloosters in Nederland

• Op dit moment nog slechts 165

• Gemiddelde leeftijd kloosterling: 85

• Verwachting: 8 tot 12 kloosters over

De situatie in Nederland

Dit heeft grote gevolgen. De verwachting is dat:

• Twee kerken (of kloosters) per week hun deuren sluiten

• 150.000 religieuze voorwerpen overbodig zullen zijn

Wat doen we met deze voorwerpen?

Geloof in de Toekomst!

2008 Jaar van het religieus erfgoed

Geloof in de Toekomst!Strategisch Plan voor het Religieus Erfgoed (prof. dr. N. Nelissen)

• Aandacht voor onroerend en roerend religieus erfgoed

Geloof in de Toekomst!

2008 Jaar van het religieus erfgoed

• Reactie minister: eenmalige ondersteuning oplossing uit het veld

• Niet vanzelfsprekend: strikte scheiding tussen kerk en staat in Nederland

Verschil met bijvoorbeeld België, Frankrijk of Duitsland

Handreiking roerend religieus erfgoed

• Museum Catharijneconvent initiatief tot oplossing

• Museum is wetenschappelijk kerninstituut voor het religieus erfgoed• Spreekt beide talen: kerkelijk en erfgoed

Handreiking roerend religieus erfgoed

• Museum Catharijneconvent initiatief tot oplossing

• Museum is wetenschappelijk kerninstituut voor het religieus erfgoed• Spreekt beide talen: kerkelijk en erfgoed

• Samen met:- Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland (SKKN)- Nederlandse kerkgenootschappen- erfgoedinstellingen

• Betrokkenheid kerkgenootschappen belangrijk

• Verschillende werkgroepen

Handreiking roerend religieus erfgoed

Twee doelen:

1. Waardevol religieus erfgoed bewaren

2. Minder waardevol religieus erfgoed zorgvuldig afstoten

Handreiking roerend religieus erfgoed

Twee doelen:

1. Waardevol religieus erfgoed bewaren

2. Minder waardevol religieus erfgoed zorgvuldig afstoten

Twee instrumenten:

1. Waarderingskader roerend religieus erfgoed

2. Stappenplan voor herbestemmen en afstoten van religieuze voorwerpen

Samen: Handreiking roerend religieus erfgoed

Handreiking roerend religieus erfgoed

• Belangrijk: praktisch instrument, te gebruiken door kerkelijke eigenaren én erfgoedspecialisten

• Hoofdstuk 1: Stappenplan• Hoofdstuk 2: Waarderingskader (onderdeel stappenplan)

Waarderingskader

• Belangrijk:voorselectie van waarschijnlijk waardevolle voorwerpen

Waarderingskader

• Voorselectie waarderen met waarderingsformulier

• Uitgebreide testbijeenkomsten met kernwerkgroep

• Praktische opzet: - aanvinken - hulpvragen

Waarderingskader

• Drie soorten criteria:

A. Actuele waarde

B. Historische waarden

C. Vergelijkende criteria

Waarderingskader

A. Actuele waarde

Wat betekent het religieuze voorwerp voor de geloofsgemeenschap?

B. Historische waarden

C. Vergelijkende criteria

Waarderingskader

A. Actuele waarde

B. Historische waarden

1. Kerkhistorische waarde

2. Kunsthistorische waarde3. Algemeen historische waarde

C. Vergelijkende criteria

Waarderingskader

A. Actuele waarde

B. Historische waarden

C. Vergelijkende criteria

1. Zeldzaamheid

2. Fysieke staat3. Ensemblewaarde4. Presentatiewaarde5. Documentatiewaarde

Waarderingskader

A. Actuele waarde

Hulpvragen:- Heeft het voorwerp devotionele betekenis?- Illustreert het voorwerp bepaalde gebruiken binnen de

kerkgemeenschap?- Hecht de gemeenschap belang aan het voorwerp?

• Belangrijk voor kerkelijke eigenaren• Sluit aan bij erfgoedinzicht: inbreng erfgoedgemeenschap• Nieuw: eigenaar vult zelf in

Waarderingskader

B. Historische waarden

- Geven primaire betekenis- Meest relevant voor religieus erfgoed- Betrokkenheid erfgoedspecialist- Scoren op lokaal/regionaal en/of

nationaal belang (nieuw)

Waarderingskader

B1. Kerkhistorische waarde

Hulpvragen:- Staan er op het voorwerp belangrijke gegevens over de

kerkgeschiedenis?- Illustreert het voorwerp bepaalde gebruiken van een

kerk/orde/congregatie?- Is er een associatie met een belangrijke figuur/groep binnen de

kerkgeschiedenis?

Voorbeeld:Predikantenbord Poortugaal

Waarderingskader

B2. Algemeen historische waarde

Hulpvragen:- Getuigt het voorwerp van een historisch thema/ontwikkeling/stroming?- Is er een associatie met een belangrijke figuur/groep binnen de

geschiedenis?

Voorbeeld:Ivoren corpus zilvervloot Piet Hein (1628)

Waarderingskader

B3. Kunsthistorische waarde

Hulpvragen:- Getuigt een voorwerp van artisticiteit, creativiteit of oorspronkelijkheid?- Is het voorwerp op een bijzondere manier ontworpen of vormgegeven?- Is het voorwerp gemaakt door een relevant geachte kunstenaar?

VoorbeeldKelk, Leo en Joanna Brom, 1956

Waarderingskader

C. Vergelijkende criteria

• Hoe onderscheidt een voorwerp zich van vergelijkbare voorwerpen?• Kunnen de historische waarden nuanceren

1. Zeldzaamheid2. Fysieke staat3. Ensemblewaarde4. Presentatiewaarde5. Documentatiewaarde

Waarderingskader

C2. Fysieke staat

Waarderingskader

C3. Ensemblewaarde

Waarderingskader | weging

Tussenscore historische waarden (B) is gelijk aan de hoogstgescoorde waarde bij B1, B2 en B3

Waarderingskader | weging

Tussenscore vergelijkende criteria (C): middeling scores, tenzijeen score van uitzonderlijk belang is

Waarderingskader | weging

Eindscore | waardebepaling

• Actuele waarde (A) gescheiden van historische waarden (B) en vergelijkende criteria (C)

• B + C krijgen eindscore op lokaal/regionaal en/of nationaal niveau

• Hoogste score op historische waarde (B) is bepalend - vergelijkende criteria (C) kunnen historische waarden (B) positief of negatief nuanceren (en niet wezenlijk veranderen)

• Meestal komt eindscore overeen mettussenscore op historische waarden (B)

• In Handreiking uitleg op waarderings-formulier

Waarderingskader

Samenvattend

• Praktische opzet van waarderingskader en -formulier• Belangrijk: voorselectie maken om uitgebreider te waarderen• Actuele waarde is van belang• Erfgoedspecialist inschakelen• Beperking in criteria: wat is relevant bij religieus erfgoed?• Wegingsysteem: 1. actuele waarde gescheiden

2. zekere mate van vrijheid (puntensysteem lastig)• Waarderen van erfgoed blijft moeilijk

Stappenplan voor herbestemming en afstoting van religieuze voorwerpen

Kort:

• Doel: op transparante wijze waardige bestemmingen vinden• Aansluiten bij kerkelijke regelgeving en richtlijnen• Lastig: grote verschillen tussen RKK (toestemming bisdom) en

PKN (lokale autonomie)

Stappenplan

Stappenplan

Verkoop

Verschillende opties:

1. Openbare verkoop door veilinghouder2. Openbare verkoop door eigenaar3. Schenken aan derden4. Onderhandse verkoop

• Transparantie: vermijd emoties• Verkoop reële optie bij protestantse gemeentes, lastig bij RKK• Doordat verkoop lastig is bij RKK zijn opties beperkt

Stappenplan

Vernietiging

• Reële optie, wel altijd laatste optie• Transparantie en zorgvuldigheid staan voorop• In aanmerking komen onder meer:

- voorwerpen die in slechte staat zijn- voorwerpen zonder of met een lage waarde

• Nieuw: paragraaf over vernietiging

Suggestie:

• Liturgisch vaatwerk: gemeenschapsbindend kunstwerk

Evaluatie gebruik Handreiking

• Handreiking is pas paar maanden geleden gelanceerd• Bisdommedewerkers zijn verheugd ‘oplossing’ mee te kunnen nemen• Kerkelijke vrijwilligers tevreden over praktische en beknopte opzet• Waarderingskader/-formulier hebben we extern laten testen door

erfgoedspecialisten en kerkelijke vrijwilligers. Conclusies:

- heldere opzet waarderingsformulier- juiste waarderingscriteria- begrip ‘vergelijkende criteria’ is lastig- ensemblewaarde werd als moeilijk ervaren- erfgoedspecialist: duidelijk formulier, voor sommige erfgoedspecialisten te uitgebreid: verkorte versie- kerkelijke vrijwilligers: actuele waarde belangrijk

• Over anderhalf jaar uitgebreide evaluatie met projectpartners

www.HandreikingRoerendReligieusErfgoed.nl