De Entree

Maaike Oltheten

1373536

m.a.oltheten@gmail.com

The Place of Work Fall 2014

Irene Cieraad Research Seminar AR3Ai055

8 januari 2015

2

De Entree

In het ambitiedocument voor het nieuwe ontwerp voor de Rijnstraat 8 staat de wens uitgeschreven

om een open en toegankelijk gebouw te krijgen; open en transparant waar het kan. De openbare

ruimte moet een uitnodigende verblijfskwaliteit hebben voor gebruikers, bezoekers en passanten.1

Wat een toegankelijk gebouw met een uitnodigende verblijfskwaliteit is, wordt niet benoemd. Deze

begrippen hebben geen duidelijke definitie en zijn daardoor lastig te vertalen naar een

architectonische oplossing.

In dit rapport focus ik mij op de entree van een gebouw. De entree is het visitekaartje van

een gebouw, de plek waar men de eerste indruk krijgt van het gebouw en de organisatie erachter.

Daarnaast creëert de entree van een gebouw de relatie tussen het gebouw en zijn omgeving. De

harde scheiding tussen binnen en buiten wordt doorbroken en het geeft informatie aan de

gebruikers.2 In dit rapport zal ik dieper ingaan op wat een entree precies is en wat voor elementen

gebruikt kunnen worden om een entree te definiëren.

Francis D. K. Ching heeft in zijn boek Form, Space and Order onderzoek gedaan naar de verschillende

elementen in de architectuur, waaronder de entree. Hij stelt dat:

‘Entering a building, a room within a building, or a defined field of exterior space, involves the

act of penetrating a vertical plane that distinguishes one space from another and separates

“here” from “there.” (Ching, 2007, p. 250)

Een gebouw binnengaan gebeurt volgens Ching dus op het moment dat je je verplaatst door een

verticaal vlak, dat je van de ene naar de andere ruimte gaat. Dit ‘verticale vlak’ waar Ching over

spreekt hoeft niet altijd een fysieke muur te zijn, het kan ook op een subtielere manier gevormd

worden door andere (losstaande) elementen zoals pilaren of een verhoogd of verdiept horizontaal

vlak. Door deze elementen te gebruiken passeert men geen fysiek vlak, maar wordt wel de overgang

van de ene plaats naar de andere gemarkeerd. Welk element er gebruikt wordt, heeft invloed op de

visuele en ruimtelijke continuïteit tussen twee ruimten.3 Bij het gebruik van horizontale elementen

zoals een verhoogd vlak wordt een grotere visuele continuïteit bereikt dan bij het gebruik van

verticale elementen.

De entree in dit verticale vlak kan op verschillende manieren worden vormgegeven. Ching

verdeelt deze in drie verschillende categorieën, gelijk in het vlak, voor het vlak en terug gelegd in het

vlak. De laatste twee opties zorgen gelijk voor een overgangsruimte tussen de twee kanten van het

vlak, ze bieden beschutting voor de bezoeker tegen de elementen, voordat deze het gebouw

1 Rijksgebouwendienst 2012: 22.

2 Kollhoff 2009.

3 ‘The act of entering can be signified in more subtle ways than punching a hole in a wall. It may be a passage

through an implied plane established by two pillars or an overhead beam. In situations where greater visual

and spatial continuity between two spaces is desired, even a change in level can establish a threshold and mark

the passage from one place to another.’ Ching 2007: 250.

3

binnengaat.4 In elke categorie kan de vormgeving van de entree gelijk zijn, of juist contrasteren met

de ruimte die zich achter de entree bevindt. Als de vorm gelijk is aan de ruimte erachter dient de

entree als een voorbeeld van wat de bezoeker kan verwachten van de ruimte erachter. Contrasteert

de entree met de achterliggende ruimte, dan wordt het gevoel van de bezoeker dat deze een nieuwe

ruimte betreedt versterkt. Er wordt een statement gemaakt. Dit gevoel kan bereikt worden door de

entree een uitzonderlijke grootte, een unieke vorm of een strategische locatie te geven.5 De entree

van een gebouw zendt dus al een boodschap uit naar de bezoeker over wat men kan verwachten van

de organisatie erachter.

Het doel van een entree is om mensen een gebouw in te leiden. Door het gebruik van

elementen wordt er richting gegeven aan het pad dat de gebruikers naar binnen leidt. Een middel om

dit pad een richting te geven, en zo de entree te definiëren, is door gebruik te maken van hiërarchie.

Door hiërarchie te gebruiken in een ontwerp wordt er een bepaalde importantie gegeven aan

bepaalde objecten, wat het pad het gebouw in op een natuurlijke manier vormt. Dit kan worden

bereikt door variatie in afmetingen in het verticale vlak, of bijvoorbeeld de plaatsing en originaliteit

van de vorm ten opzichte van een context.

Een hiërarchie impliceert primaire en secundaire elementen. Er is een afhankelijke relatie

tussen deze elementen; één of meer daarvan overheerst de anderen. Zelfs een eenvoudige

verandering van de oriëntatie van een gebouw in relatie tot anderen, het zijn van een uitzondering,

volstaat om een eenduidige structuur op te zetten. Hiërarchie impliceert dus een dominantie van

ruimten of voorwerpen.6 Dit geeft duidelijkheid over het gebruik van een ruimte of plek.

Het gebruik van hiërarchie is niet het enige middel dat de entree kan definiëren. Andere

middelen om een bezoeker te leiden Is door gebruik te maken van een as of symmetrie. Hierdoor

wordt de focus van de bezoeker naar een bepaald punt in de compositie gebracht. Deze middelen

zorgen ervoor men zich kan oriënteren in complexe ruimten.

Volgens Ching is de entree de plek waar men het verticale vlak doorsnijdt en kan deze op

verschillende manieren worden gedefinieerd en vorm gegeven. Naar mijn idee is de entree van een

gebouw niet alleen het moment waar men het verticale vlak doorsnijdt, maar ook de route

ernaartoe, en de ruimte erachter. Het is een sequentie van plekken of ruimtes die de bezoeker het

gebouw inleiden.7 Deze dragen alle bij aan de ervaring van de bezoeker en vormen een beeld van de

organisatie die zich daar huisvest.

Het pad dat wordt gevormd door de elementen is de connectie tussen binnen en buiten, de

entree. Dit pad begint daar waar de eerste elementen zichtbaar worden voor de bezoeker. Dit kan

bijvoorbeeld zijn in de vorm van een hek, een poort of een plein voor de ingang. In deze gevallen

wordt er al een ruimte gecreëerd tussen het eerste element en de ingang. Het pad van de entree

eindigt als men binnen is, de lobby betreedt.

4 Ching 2007: 251.

5 Ching 2007: 358.

6 Meiss 1992: 43.

7 Ching spreekt in zijn boek wel over de configuratie van het pad door het gebouw, maar de entree ziet hij als

een element waar dit pad doorheen steekt, of een element dat aan dit pad ligt. Ching 2007: 278.

4

Aangezien wij ons bewegen door een opeenvolging van ruimtes, ervaren we een ruimte in

verhouding tot waar we zijn geweest en waar we denken heen te gaan.8 De vormgeving van de

entree wekt een bepaalde verwachting op bij de bezoeker van wat er zich achter de entree bevindt.

De manier waarop de elementen zijn vormgegeven heeft invloed op de beleving van de gebruiker. Zo

kan een plein vormgegeven worden door simpel een verandering in bestrating. Echter, als het plein

verhoogd wordt aangelegd, wordt er een platform of podium gecreëerd dat structureel en visueel de

vorm en de massa van een gebouw ondersteunt.9 Wordt een deel van het plein overdekt, door

middel van een luifel, dan wordt er op dat plein nog een aparte ruimte gecreëerd.

De elementen die gebruikt worden bij de entree definiëren de route het gebouw in, leggen de

connectie tussen binnen en buiten in verschillende stappen. Choisy uitte in 1899 al het verlangen om

een harmonisch evenwichtige samenstelling te creëren, zorgvuldig gecontroleerd door zichtlijnen

volgens het hiërarchische belang en de betekenis van de individuele stukken.10

Le Corbusier noemt

dit principe de ‘promenade architecturale’, de architectonische promenade. Deze term verwijst naar

de ervaring van het bewegen door een gebouw. Volgens Le Corbusier zorgt de promenade ervoor de

mens meer bewust te maken van hun omgeving.11

Volgens Choisy is de architectonische promenade

een opeenvolging van vlakken, en vormt dit de basis voor de constructie, vorm, programma en

esthetiek van een gebouw. 12

Choisy en Le Corbusier gebruiken de architectonische promenade om de beleving van het

gebouw door de gebruiker te versterken. Delen van de promenade zullen ervoor zorgen dat de

gebruiker even stil staat en het plaatje aanschouwt. Vaak nemen deze delen de vorm aan van een

plein. Andere delen van de route zullen juist beweging stimuleren. Door gebruik te maken van licht

en structurele lijnen wordt de gebruiker doorgestuurd naar de volgende ruimte.13

De entree is in dit opzicht het begin van de route door het hele gebouw. Het begin van een reis vol

indrukken die wordt geleid door de elementen die zijn toegepast. Le Corbusier gebruikte de

architectonische promenade om een verhaal te vertellen. Welk verhaal er verteld wordt, of welke

boodschap men wil afgeven, hangt af van de elementen die gebruikt worden.

In het geval van de Rijnstraat 8 zal het gebouw op verschillende niveaus een boodschap

moeten afgeven. Naast dat het gebouw een ‘toegankelijk gebouw met een uitnodigende

verblijfskwaliteit’ moet worden naar de burgers toe, zal het ook een representatieve uitstraling

moeten hebben op lokaal en internationaal niveau. Dit 'representatieve' is gerelateerd aan de

traditie, de volkstaal, de geschiedenis, de erkenning van het bekende en in het algemeen de meer

tijdloze zorgen van het bouwkundig erfgoed.14

8 Ching 2007: 240.

9 Ching 2007: 109.

10 Etlin 1987: 273.

11 Samuel 2010: 9.

12 Etlin 1987: 273.

13 Samuel 2010: 52.

14 Stirling 2009: 203.

5

De entree van een gebouw zie ik als een sequentie van elementen die de gebruiker of bezoeker naar

binnen leidt. Deze elementen benadrukken de architecturale promenade en begeleiden de bezoeker

naar binnen toe. De keuze van de elementen die voor een entree worden gebruikt bepalen de

uitstraling van de entree. Elk element dat je toevoegt aan de entree zal een bepaalde boodschap

uitspreken naar de gebruiker toe. Aangezien de interpretatie van de gebruikers verschilt, is het

echter lastig om een eenduidige boodschap af te geven.

In mijn tweede rapport zal ik dieper ingaan op verschillende entrees van Haagse

overheidsgebouwen om te achterhalen wat de elementen zijn die tot nu toe worden gebruikt in

overheidsgebouwen.

6

Literatuur

Ching, Francis D. K.

2007 Architecture. Form, Space, and Order (3rd ed.). Hoboken: Wiley.

Etlin, Richard A.

1987 "Le Corbusier, Choisy, and French Hellenism: The Search for a New Architecture."

The Art Bulletin, 69, 2: 264-276.

Kollhoff, Hans

2009 "Architecture Today." In Tom Avermate, Klaske Havik en Hans Teerds (Eds.),

Architectural Positions. Amsterdam: SUN.

Meiss, Pierre von

1992 Elements of Architecture. London: Chapman & Hall.

Rijksgebouwendienst.

2012 Ambitiedocument vernieuwing rijnstraat 8. The Hague.

Samuel, Flora

2010 Le Corbusier and the Architectural Promenade. Basel: Birkhauser GmbH.

Stirling, James

2009 "The Monumentally Informal." In Tom Avermate, Klaske Havik en Hans Teerds (Eds.),

Architectural Positions. Amsterdam: SUN.

De Elementen van de Entree

Maaike Oltheten

1373536

m.a.oltheten@gmail.com

The Place of Work Fall 2014

Irene Cieraad Research Seminar AR3Ai055

8 januari 2015

2

De elementen van de entree

De entree van een gebouw is een sequentie van elementen die de gebruiker of bezoeker naar binnen

leiden. Deze elementen benadrukken de architecturale promenade en begeleiden de bezoeker naar

binnen toe. De keuze van de elementen die voor een entree worden gebruikt bepalen de uitstraling

van de entree. Elk element dat je toevoegt aan de entree zal een bepaalde boodschap uitspreken

naar de gebruiker toe. Aangezien de interpretatie van de gebruikers verschilt, is het echter lastig om

een eenduidige boodschap af te geven.1 In dit rapport zal ik dieper ingaan op verschillende entrees

van Haagse overheidsgebouwen om te achterhalen wat de elementen zijn die tot nu toe worden

gebruikt. Hierbij zal ik de nadruk leggen op de relatie tussen de entree en de functie van het gebouw.

1. De functie

Niet elk overheidsgebouw is even toegankelijk voor het publiek. Een gemeentehuis is, grotendeels,

vrij toegankelijk voor de burger. Dit is vaak ook het overheidsorgaan dat het dichtst bij de burger

staat, de lokale politiek. Daarnaast zijn in Den Haag ook tal van instanties voor de nationale politiek,

zoals de verschillende ministeries en de Tweede Kamer. Maar ook op internationaal niveau, met het

Internationaal Gerechtshof in het Vredespaleis. Hier is het vaak niet gebruikelijk dat de ‘gewone’

burger zomaar kan komen binnenwandelen.

In het Rijkskantoor aan de Rijnstraat 8 komen zowel lokale, nationale en internationale

functies te zitten; de immigratiedienst en de ministeries van Infrastructuur en Buitenlandse Zaken.

Aan de ene kant moeten overheidsgebouwen dus een welkome uitstraling hebben op lokaal niveau,

met een lage drempel om binnen te stappen. Dit kan bereikt worden door architectonische

elementen maar ook door extra publieke functies die aan een gebouw gegeven worden. Aan de

andere kant moet het internationale allure uitstralen, representatief voor Nederland.

'Representatieve' architectuur is gerelateerd aan de traditie, de volkstaal, de geschiedenis, de

erkenning van de bekende.2 Elementen die hiervoor worden gebruikt komen overeen met het beeld

dat men door de historie al herkent.

Voor het nieuwe Rijkskantoor aan de Rijnstraat 8 heeft men als visie om een zo open en zo

transparant mogelijk gebouw neer te zetten, met een uitnodigende verblijfskwaliteit. Dit strookt

echter niet met een van de functies die in het Rijkskantoor komt te zitten, namelijk het ministerie van

Buitenlandse Zaken. De hoge mate van beveiliging die de functie prefereert, werkt het beeld dat de

overheid neer wil zetten tegen. Er moet een balans worden gevonden tussen toegankelijkheid en

beslotenheid.

1 Zie rapport 1. ‘De entree’

2 Stirling 2009: 203.

3

Fig. 2.1. Locatie overheidsgebouwen in de binnenstad van Den Haag. Eigen illustratie.

4

2. Analyse van entrees van overheidsgebouwen.

Van oudsher is Den Haag al het politieke centrum van Nederland. Aan het eind van de zestiende

eeuw werd het Binnenhof al de zetel van de landsregering.3 Dit gegeven en het feit dat Den Haag ook

de plek is waar het ontwerpproject zich bevindt, zal ik mij vooral focussen op Haagse voorbeelden

van overheidsgebouwen. Ik heb vijf overheidsgebouwen geselecteerd waarvan ik de entree, in relatie

tot de functie en de omgeving, nader zal bekijken. De omgeving/locatie van een gebouw acht ik van

belang in verband met de bereikbaarheid van het gebouw. Het maakt het verschil tussen er met een

doel naar toe gaan of er toevallig passeren. Deze vijf voorbeelden vertegenwoordigen zowel het

lokale, nationale als internationale niveau.

Het bekendste overheidsgebouw voor de inwoners van Den Haag is het Stadhuis. Het ontwerp van

Richard Meier stamt uit 1995 en wordt gekenmerkt door een glazen atrium, het grootste atrium van

Nederland. In de volksmond wordt het gebouw het ‘IJspaleis’ genoemd, door de witte kleur van de

gevel.4 Het gebouw ligt in het midden van het centrum van Den Haag, goed bereikbaar voor de

Hagenaren en de Hagenezen. Naast de gemeentelijke functie is het gebouw ontworpen om

verschillende evenementen en exposities voor de inwoners van Den Haag te huisvesten, die vaak vrij

te bezoeken zijn. De verschillende publieke functies zorgen er voornamelijk voor dat men gebruik

maakt van het gebouw.

Ondanks dat de hoofdentree van het stadhuis is gesitueerd aan de kant van het

stadscentrum, waar ook een cultureel plein is aangelegd met onder andere een theater en

bibliotheek, ligt deze echter verstopt in een hoek van het Spuiplein. De luifel boven de ingang

markeert de entree en blokkeert deze tegelijkertijd vanaf de zijkant (zie figuur 2.1). Als men echter

eenmaal door de ingang is gekomen, betreedt men het enorme atrium, dat als een ‘speciale’ ruimte

achter de gevel van het stadhuis verstopt ligt.

Fig. 2.2. Entree stadhuis Den Haag

Het ministerie van Binnenlandse Zaken ligt aan dezelfde straat als het Stadhuis en heeft ook een

lobby die gebruikt wordt voor publiek toegankelijke exposities. Echter is het signaal dat wordt

afgegeven door de entree van dit gebouw totaal verschillend als die van het stadhuis. Voordat men

het gebouw betreedt, moet men door een enorm hek, gevolgd door een kleine tuin richting vier

gouden draaideuren. Door het materiaalgebruik wordt het idee opgewekt dat men een luxe

hotellobby binnentreedt. Daarnaast is de grootte van de entree uit proportie in vergelijking met de

3 Buursma 2011

4 www.architectenweb.nl

5

grootte van het gebouw en de straat waar deze aan staat. Hoewel dit gebouw, net als het stadhuis,

openbare tentoonstellingen organiseert, is de drempel om binnen te stappen een stuk hoger gelegd.

Fig. 2.3. Entree ministerie van Binnenlandse Zaken

Het ministerie van Financiën heeft juist een enorme poort die het begin van de entree markeert.

Deze kan worden afgesloten met een enorm hek, maar door de manier waarop deze is vormgegeven

is het minder dreigend dan het hek van Binnenlandse Zaken. Ook in dit gebouw betreed je een

‘speciale’ ruimte als je je door de ingang beweegt. Allereerst betreed je een ‘besloten’ buitenruimte

die publiek toegankelijk is. Vervolgens, als men het gebouw betreedt, een overdekte buitenruimte,

die alleen toegankelijk is voor werknemers en bezoekers. Door de enorme poort en de omsloten

buitenruimte wordt het moment dat men het gebouw betreedt, uitgesteld. De entree, de route naar

de ingang, wordt uitgerekt en vormgegeven als een serie van verschillende indrukken. Men wordt bij

dit gebouw naar binnen geleid aan de hand van een aantal elementen; de enorme poort, het

ontwerp van de omsloten buitenruimte, de uitzondering in de gevel die de ingang markeert en ten

slotte de binnenruimte die als een soort hof van Eden aan het eind van de route ligt.

Fig. 2.4 Entree ministerie van Financiën

Het gebouw van het ministerie van Buitenlandse Zaken is het tegenovergestelde van Financiën. De

entree van dit gebouw is nog minder zichtbaar dan die van het Stadhuis; hij ligt verstopt achter een

enorme sculptuur en gaat gebukt onder de zwaarte van het gebouw. Het gebouw is opgetrokken uit

beton, wat ervoor zorgt dat het een gesloten, naar binnen gekeerd signaal afgeeft. Als men eenmaal

langs het sculptuur en door de deur is gekomen, moet men eerst met een roltrap naar boven om in

de lobby te komen. Deze elementen kunnen gezien worden als hindernissen op het pad dat de

entree vormt.

Buitenlandse Zaken is de toekomstige bewoner van de Rijnstraat 8. Dit ministerie

vertegenwoordigt Nederland in het buitenland en neigt daardoor meer naar een representatieve

uitstraling. Het huidige ontwerp van de entree zoals deze nu is schrikt, naar mijn mening, echter

zeker bezoekers af om naar binnen te gaan.

6

Fig. 2.5 Entree ministerie van Buitenlandse Zaken

Een ander voorbeeld van een overheidsgebouw met internationale allure is het Vredespaleis. Dit is

wereldwijd bekend als de huisvesting van het Internationaal Gerechtshof van de Verenigde Naties.

Dit gebouw stamt uit 1913 en is door zijn locatie, volume en architectonische kwaliteit een gebouw

van on-Nederlandse grandeur.5 Elke natie die vertegenwoordigd was in Den Haag heeft bijgedragen

aan de bouw van het paleis, door bouwmaterialen en decoraties te schenken.

Het gebouw heeft totaal andere elementen dan het gebouw van Buitenlandse Zaken. Vanaf

het moment dat je aan komt, wordt men door het ontwerp van de tuin geleid in de richting van de

ingang. Het hek, de symmetrie, de tuin, de toren en de trap dragen allemaal bij aan de monumentale

uitstraling van dit pand. Het is groots, indrukwekkend en statig. De elementen laten aan elke

voorbijganger merken dat in dit gebouw belangrijke beslissingen genomen worden.

Fig. 2.6. Entree Vredespaleis

5 www.vredespaleis.nl

7

Stadhuis den Haag

Ministerie van Buitenlandse Zaken

Ministerie van Financiën

Vredespaleis

Ministerie van Binnenlandse Zaken

Fig. 3.1. Haagse overheidsgebouwen met de elementen van de entree

8

3. Elementen in de entree

Ching beschrijft in zijn onderzoek verschillende kenmerken die een entree kunnen definiëren. In

figuur 3.1 zijn van de vijf gebouwen die ik hiervoor heb besproken de elementen van de ingang

geaccentueerd. De vijf gebouwen die ik heb besproken hebben allen een overheidsfunctie, maar

opereren allemaal op een ander niveau en gaan daarbij een verschillende relatie aan met hun

omgeving. Hiervoor gebruiken ze de elementen die Ching beschrijft in zijn onderzoek6, hetzij op een

verschillende manier.

Een aantal entrees bevatten dezelfde elementen. Deze elementen zijn echter steeds op een andere

manier vormgegeven, wat een andere boodschap kan afgeven aan de bezoeker. Zo zijn de

draaideuren van Buitenlandse Zaken gematerialiseerd in beton, terwijl die van Binnenlandse Zaken

een glimmend goud uiterlijk hebben, wat men waarschijnlijk veel vriendelijker vindt.

Naast de draaideur wordt ook het markeren van de plek van de ingang op verschillende

manieren vormgegeven. Daar waar bij Buitenlandse Zaken een pijl boven de deur is geplaatst, is bij

Financiën een simpele onderbreking van de gevel genoeg. En in tegenstelling tot het strakke ontwerp

van de tuin van het Vredespaleis, leidt het ontwerp van de tuin van Financiën de bezoeker op een

speelse manier naar de ingang.

Het onderzoek van Ching biedt een duidelijk overzicht van de verschillende elementen die een entree

kunnen definiëren. Echter er is weinig bekend over welke van deze elementen als uitnodigend

worden ervaren door het publiek. Een bepaald element kan verschillende boodschappen afgeven,

door de manier waarop het is vormgegeven. In het derde rapport zal ik de vijf besproken gebouwen

voorleggen aan het Haagse publiek, om er zo achter te komen welke elementen van de entree van

een overheidsgebouw als uitnodigend ervaren worden.

6 Ching 2007, zie ook Rapport 1 ‘De Entree’.

9

Literatuur

Buursma, Gonda

2011 Architectuurgids Den Haag. Rotterdam: Uitgeverij 010.

Ching, Francis D. K.

2007 Architecture. Form, Space, and Order (3rd ed.). Hoboken: Wiley.

Stirling, James

2009 "The Monumentally Informal." In Tom Avermate, Klaske Havik & Hans Teerds (Eds.),

Architectural Positions. Amsterdam: SUN.

Internet bronnen

http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=5828 (2-1-2015)

http://www.vredespaleis.nl/index.php?pid=57&page=Het_gebouw (2-1-2015)

De Toegankelijkheid van de Entree

Maaike Oltheten

1373536

m.a.oltheten@gmail.com

The Place of Work Fall 2014

Irene Cieraad Research Seminar AR3Ai055

13 October 2014

2

3

Inhoud

1. Introductie onderzoek 4 1.1 Onderzoeksonderwerp en doelstelling 4

1.2 Onderzoeksopzet 4

1.3 Onderzoeksmethoden 4

1.4 Onderzoeksvraag 4

2. De elementen van de entree 5 2.1 Onderzoek Francis D. K. Ching de entree 5

2.2 Vertaling onderzoek Ching naar enquête 5

3. De opinie van het Haagse publiek 8 3.1 Opzet beeld enquête 8

3.2 Uitkomsten enquête 10

3.2.1 Toegankelijkheid per gebouw 10

3.2.2 Vergelijking entrees 12

Conclusie en vertaling naar mijn ontwerp 15

Uitwerking in mijn ontwerp 16

Literatuurlijst 17

4

1. Introductie onderzoek

Onderzoeksonderwerp en doelstelling

Voor mijn onderzoek wil ik mij focussen op het probleem rond de entree. Een doel van de ministeries

is om meer binding te krijgen met het publiek, echter door de hoge mate van beveiliging die nodig is

wordt dit idee tegengewerkt.

Met mijn onderzoek wil ik erachter komen welke kenmerken gebruikt kunnen worden bij het

ontwerp van de nieuwe entree voor het rijkskantoor om een uitnodigend gebaar naar het publiek te

maken. Zodat de drempel om naar binnen te stappen voor de ‘normale’ burger wordt verlaagd.

Onderzoeksopzet

Eerst zal ik mij gaan verdiepen in het fenomeen de entree zelf. In het boek ‘Architecture. Form, Space

and Order’ van Francis D. K. Ching word al een onderzoek gedaan naar de verschillende kenmerken

die een entree kan hebben. Ching verdeeld de mogelijke entrees in drie categorieën, in het oppervlak

van de muur, uitstekend of terug liggend. Daarna haalt hij een groot aantal elementen voor de

entree aan die een entree kan bevatten, om duidelijk te maken waar de toegang van het gebouw zit.

In mijn onderzoek zal ik hier eerst een analyse van maken, waarna ik deze zal voorleggen aan het

publiek aan de hand van referentieprojecten.

Onderzoeksmethoden

Allereerst zal ik mij verdiepen in het fenomeen ‘de entree’ en het onderzoek van Ching. De

elementen die ik uit het onderzoek van Ching haal zal ik koppelen aan bekende Haagse

overheidsgebouwen, die ik zal gaan gebruiken in een enquête.

Door middel van deze enquête zal ik onderzoeken hoe het publiek reageert op de verschillende

soorten entrees. Deze zal ik afnemen onder het Haagse publiek. Wat is de publieke opinie, welke

vorm wordt door het Haagse publiek als uitnodigend ervaren. De enquête zal bestaan uit drie delen,

allereerst zal ik per gebouw vragen naar de mening over de entree, vervolgens zal ik men de entrees

in volgorde van toegankelijkheid laten zetten. Ik zal eindigen meteen aantal algemene vragen over de

geënquêteerde.

Onderzoeksvraag

Mijn hoofdvraag voor dit onderzoek is:

Welke entrees worden door het Haagse publiek als uitnodigend ervaren?

Om deze te kunnen beantwoorden zal ik twee deelvragen beantwoorden:

- Wat zijn elementen die gebruikt kunnen worden om de entree te definiëren? - Welke elementen worden door het Haagse publiek als uitnodigend ervaren?

5

2. De elementen van de entree

Om een gebouw, een ruimte in een gebouw of een bepaald gebied binnen te komen, zal men door

een verticaal veld heen moeten, dat de ene ruimte van de ander onderscheid en het ‘hier’ van ‘daar’

scheidt.1 Dit verticale veld is volgens Francis D. K. Ching de plek waar de entree zich bevind. In zijn

onderzoek ‘Form, Space and Order’ onderscheid Ching verschillende elementen die de entree

definiëren.

2.1 Onderzoek Francis D. K. Ching

In mijn eerste rapport bespreek ik deze elementen die volgens Ching een entree kan bevatten. Ching

gaat in zijn onderzoek uit van losse elementen. Hij presenteert ze als mogelijkheden die men kan

gebruiken in een ontwerp. Zo benoemd hij elementen als een verhoogd vlak of losstaande pilaren als

middel om aan te geven dat men een volgende ruimte betreedt. Dit kan een connectie zijn tussen

binnen en buiten, maar ook tussen twee ruimtes in een gebouw.

Welk element er gebruikt wordt, heeft invloed op de visuele en ruimtelijke continuïteit

tussen twee ruimten.2 Door gebruik te maken van middelen zoals hiërarchie en symmetrie wordt

men op een natuurlijke manier geleid naar de plaats van bestemming. Het pad dat wordt gevormd

door de elementen is de connectie tussen binnen en buiten, de entree. Dit pad begint daar waar de

eerste elementen zichtbaar worden voor de bezoeker. Dit kan bijvoorbeeld zijn in de vorm van een

hek, een poort of een plein voor de ingang. In deze gevallen wordt er al een ruimte gecreëerd tussen

het eerste element en de ingang. Het pad van de entree eindigt als men binnen is, de lobby betreedt.

Volgens Ching is de entree de plek waar men het verticale vlak doorsnijdt en kan deze op

verschillende manieren worden gedefinieerd en vorm gegeven. Naar mijn idee is de entree van een

gebouw niet alleen het moment waar men het verticale vlak doorsnijdt, maar ook de route

ernaartoe, en de ruimte erachter. Het is een sequentie van plekken of ruimtes die de bezoeker het

gebouw inleiden. Deze dragen alle bij aan de ervaring van de bezoeker en vormen een beeld van de

organisatie die zich daar huisvest.3

2.2 Vertaling onderzoek Ching naar enquête

Aan de hand van de elementen die Ching In zijn onderzoek heeft geïsoleerd heb ik vijf

overheidsgebouwen uit Den Haag geselecteerd waar meerdere elementen in zitten. Dit zijn het

Stadhuis van Den Haag, het ministerie van Buitenlandse zaken, het ministerie van Financiën, het

Vredespaleis en het ministerie van Binnenlandse zaken.4 Naast dat deze gebouwen verschillende

elementen hebben die de entree definiëren, hebben ze ook allemaal een andere functie. Zo heeft het

Stadhuis een publieke functie en zijn in het Vredespaleis internationale gerechtelijke instanties

gevestigd en is kan het publiek het gebouw alleen bezichtigen door middel van rondleidingen die

worden gegeven. De mate van publieke toegankelijkheid verschilt dus per gebouw.

1 (Ching, 2007, p. 250)

2 (Ching, 2007, p. 250)

3 Zie rapport 1

4 Zie rapport 2

6

In figuur 2.1 zijn de vijf gebouwen gekoppeld aan de verschillende elementen die Ching beschrijft in

zijn onderzoek. Elk element wordt minimaal een keer vertegenwoordigd in een van de gebouwen.

Deze vijf gebouwen zal ik voorleggen aan het Haagse publiek om er zo achter te kunnen komen wat

men een ‘toegankelijke’ en ‘uitnodigende’ entree vindt.

Fig. 2.1 Elementen van Ching in de bestaande overheidsgebouwen in Den Haag

Stadhuis

Den Haag

Ministerie van

buitenlandse

zaken

Ministerie van

financiën

Vredespaleis Ministerie van

binnenlandse

zaken

Hek X X

Luifel X X

Plein X X

Verhoogd plein X

Verdiept plein X

Tuin X X X

Symmetrie X

Draaideur X X X

Schuifdeur X

Deur X

Aanduiding entree X X X

Trap X

Baksteen X X

Beton X

Staal/Glas X X

7

Fig. 2.2. Statistieken algemene informatie ondervraagden. Percentage man/vrouw. (Eigen illustratie).

Fig. 2.3. Statistieken algemene informatie ondervraagden. Leeftijd. (Eigen illustratie).

Fig. 2.4. Statistieken algemene informatie ondervraagden. Woonplaats. (Eigen illustratie).

Fig. 2.5. Statistieken algemene informatie ondervraagden. Reden van verblijf in Den Haag. (Eigen illustratie).

55%

45% Man

Vrouw

59%23%

4% 14%

0%

16-24

25-40

41-55

56-70

71+

73%

23%

4%0%

0% 0%Haaglanden

Randstad

West

Noord

Oost

Zuid

50%

36%

4%0% 5%

5%

Wonen

Werken

Bezoek

Winkelen

Toerist

School

8

3. De opinie van het Haagse publiek

3.1 Opzet beeld enquête

Uit het eerste deel van mijn onderzoek heb ik een aantal kenmerken gehaald die een entree kunnen

definiëren. Op basis van deze elementen heb ik vijf Haagse overheidsgebouwen als voorbeelden

geselecteerd, waarin elk element minimaal een keer voorkomt. Deze vijf voorbeelden heb ik gebruikt

in een beeld enquête onder het Haagse publiek, om erachter te komen welke elementen die uit de

eerder genoemde studies naar voren zijn gekomen als uitnodigend worden ervaren. De enquête heb

ik uitgedeeld onder het Haagse publiek, in het café van de bibliotheek van Den Haag. Ik heb hem hier

uitgedeeld omdat ik zo veel mogelijk mensen uit Den Haag en omgeving wilde bereiken en omdat

men aan een tafeltje beter in de gelegenheid was om mijn enquête in te vullen. In totaal heb ik 22

ingevulde enquêtes terug gekregen, waarop ik mijn bevindingen heb gebaseerd.

De enquête bestond uit drie delen. In het eerste deel van de enquête wordt van de vijf gebouwen

apart gevraagd hoe uitnodigend men de entree beleeft. Over elk van de gebouwen wordt gevraagd:

- Of men bekend is met het gebouw; - Hoe uitnodigend men de entree vind; - Welke elementen van de entree ervoor zorgen dat deze als uitnodigend wordt gezien; - Welke elementen van de entree als niet uitnodigend worden gezien; - Of men wel eens is binnengestapt met of zonder specifieke reden.

In het tweede deel van de enquête wordt gevraagd om de vijf entrees met elkaar te vergelijken. Dit

heb ik laten doen op drie momenten in de route het gebouw in, voor het hek, de ingang in het

‘verticale vlak’ zelf en de lobby, de ruimte achter de ingang. Deze drie momenten maken deel uit van

de beleving van het binnenkomen van de bezoeker. Ze bevatten alle drie andere elementen, die de

bezoeker wel of niet als uitnodigend kan ervaren. Het zou dus kunnen dat men een entree van een

afstandje totaal niet als uitnodigend ervaart, maar zodra men binnen is juist wel.

In het derde deel van de enquête heb ik gevraagd naar algemene informatie over de ondervraagde.

Dit heb ik gedaan om te kijken welke relatie men met de stad heeft. Aangezien ik mensen op straat

heb ondervraagd zou het kunnen dat men niet bekend is met de stad en de gebouwen. Als men wel

bekend is met de gebouwen zullen de vragen ook uit eigen ervaring beantwoord worden, wat tot

nieuwe inzichten kan leiden.

Zoals uit de schema’s op de vorige pagina blijkt, komt het overgrote deel van de ondervraagden uit

den haag of de directe omgeving. De helft van de geënquêteerden woont ok in den haag, de kans is

dus groot dat zij bekend zijn met een of meerdere gebouwen. Dit blijkt ook uit de antwoorden die

zijn gegeven bij de open vragen in de eerste twee delen van de enquête, nieuwe elementen voor de

entree zijn hierdoor toegevoegd.

9

0

5

10

15

1 2 3 4 5

niet wel

Uitnodigende entree

012345678

Elementen

02468

1012

Elementen

02468

101214

Elementen

1 2 3 4 5

0

5

10

15

niet wel

Uitnodigende entree

0

5

10

15

1 2 3 4 5

niet wel

Uitnodigende entree

0

5

10

15

20

Elementen

0

2

4

6

8

10

1 2 3 4 5

niet wel

Uitnodigende entree

0

5

10

15

20

Elementen

0

2

4

6

8

1 2 3 4 5

niet wel

Uitnodigende entree

Stadhuis Den Haag _

91% kent het gebouw

82% is weleens binnen geweest

22% is weleens binnen geweest

zonder reden

Ministerie van Buitenlandse zaken _

59% kent het gebouw

5% is weleens binnen geweest

0% is weleens binnen geweest

zonder reden

Ministerie van Financiën _

50% kent het gebouw

18% is weleens binnen geweest

0% is weleens binnen geweest

zonder reden

Vredespaleis _

86% kent het gebouw

36% is weleens binnen geweest

0% is weleens binnen geweest

zonder reden

Ministerie van Binnenlandse zaken _

45% kent het gebouw

9% is weleens binnen geweest

5% is weleens binnen geweest

zonder reden

Fig. 3.1. Uitkomsten eerste deel enquête. (Eigen illustratie).

10

3.2 Uitkomsten enquête

3.2.1 Toegankelijkheid per gebouw

Zoals eerder genoemd bestaat het eerste deel uit de enquête uit een aantal vragen over de entrees

van de vijf gebouwen, los van elkaar. Hiermee wilde ik de elementen isoleren die een bepaalde

entree uitnodigend maakt. Van elk gebouw heb ik een afbeelding getoond van ‘voor het hek’, ‘de

ingang’ en de lobby. Op pagina 10 staan de uitkomsten in diagram weergeven van het eerste deel

van de enquête. De elementen die in de diagrammen genoemd staan verschillen van de elementen

die ik uit het onderzoek van Ching heb gehaald. Dit komt door de open vragen die in de enquête

zaten. Opvallend is dat niet alleen tastbare elementen zijn genoemd, maar ook aspecten zoals de

beveiliging en een hostess. Dit zorgt er naast het ontwerp van de entree ook voor of men zich wel of

niet welkom voelt.

Door het Haagse publiek wordt de entree van het Vredespaleis als het meest uitnodigend ervaren,

gevolgd door die van het ministerie van Financiën. Het ministerie van Buitenlandse zaken heeft de

minst uitnodigende entree. In figuur 3.2 is de rangschikking weergegeven van de verschillende

gebouwen op basis van het welke entree men het meest uitnodigend vind.

Fig. 3.2. Uitkomst deel 1 enquête. Volgorde uitnodigende entrees met de bijbehorende elementen. (Eigen

illustratie).

Het stadhuis is het gebouw dat de meeste mensen kennen en waar de meeste mensen wel eens zijn

geweest. Dit gebouw is ook het enige gebouw waar mensen wel eens zijn binnengestapt zonder

specifieke reden. Toch staat deze entree op de vierde plaats. Ondanks dat de entree dus als niet-

uitnodigend wordt ervaren, is er reden genoeg om binnen te stappen. Het feit dat in het stadhuis

meerdere evenementen en exposities worden georganiseerd is de grootste reden dat men dit

gebouw ‘zomaar’ bezoekt.

In figuur 3.2 is ook weergeven welke elementen van de entree ervoor zorgen dat de entree als

uitnodigend wordt ervaren. Een tuin of plein voor de ingang wordt meerdere keren genoemd als een

uitnodigend element. Door het ontwerp van, met name de tuinen van het Vredespaleis en Financiën,

wordt de bezoeker al geleid in de richting van de ingang. Een ruimte voor de ingang wordt dus gezien

als een warm welkom. Daarnaast wordt een ruime entreehal, of lobby, ook gezien als uitnodigend.

Kenmerkend voor deze ruimte is het (natuurlijke) licht wat binnenvalt. In alle gevallen is de lobby een

verborgen plek in het gebouw, wat de bezoekers mogelijk verrast.

11

Ook het materiaalgebruik wordt vaak aangegeven als uitnodigend. Echter, het materiaal

verschild per gebouw. Naast de glas met staal constructie, wordt baksteen ook als uitnodigend

ervaren. Mogelijk houd dit verband met het ‘representatieve’ wat een overheidsgebouw moet

uitstralen, wat gerelateerd is aan de geschiedenis van een cultuur.5

Naast de vraag welke elementen wel als uitnodigend worden gezien, is het ook van belang om te

weten wat er niet als uitnodigend wordt gezien. Een van de vragen in de enquête was dan ook wat

men het minst uitnodigende element vond van elk gebouw, welk element een barrière vormt om

zomaar naar binnen te stappen. Dit was een open vraag, om zo min mogelijk te sturen in het

antwoord. In figuur 3.3 wordt een overzicht gegeven van de genoemde antwoorden. Des te groter de

woorden afgebeeld zijn, des te vaker zijn deze elementen genoemd als een barrière.

Stadhuis Kleur Materiaal Locatie Plein Grootte Meerdere entrees

Buitenlandse zaken Locatie Grootte Kleur Draaideur Donker Materiaal

Financiën Kleur Hek Locatie Materiaal Vorm Draaideur Grootte

Vredespaleis Grootte Entree Hek Beveiliging Locatie Statig Trap Tuin Materiaal

Binnenlandse zaken Locatie Draaideur Grootte Hek Beveiliging Kleur

Fig. 3.3. Uitkomst deel 1 enquête. Minpunten entrees. Hoe groter de woorden, hoe vaker dit element is

genoemd in de enquête (Eigen illustratie).

Elementen die opvallen zijn onder andere het hek, bij het Vredespaleis, Binnenlandse zaken en

Financiën. Dit hek zorgt voor een harde scheiding tussen ‘binnen’ en ‘buiten’. Tussen het gevoel van

‘privé’ en ‘openbaar’. Ook de locatie van de entree, bij Buitenlandse zaken en het Stadhuis, wordt als

niet uitnodigend ervaren. In beide gevallen zit deze ‘verstopt’ in een hoekje van het plein voor het

gebouw.

Opvallend hier is dat ook de beveiliging werd genoemd. Dit is geen architectonisch element, maar

blijkbaar toch van invloed op de toegankelijkheid van het gebouw. Het feit dat er iemand rondloopt

in de openbare ruimte voor de entree schrikt al af, en zorgt ervoor dat men minder snel naar binnen

zal stappen.

Een aantal elementen worden zowel wel als niet uitnodigend genoemd. Voorbeelden hiervoor zijn de

draaideur en het materiaalgebruik. Hieruit blijkt dat het persoonsgebonden is wat men als

uitnodigend ervaart. Elk element in de entree geeft een bepaalde boodschap af aan de bezoeker.

Aangezien de interpretatie verschilt, is het echter lastig om een eenduidige boodschap af te geven.

5 (Stirling, 2009, p. 203)

12

3.2.2 Vergelijking entrees

Zoals ik ook al in mijn eerste report heb genoemd, bestaat voor mij de entree uit een sequentie van

ruimten of plekken. Deze liggen aan een route waarlangs de bezoeker het gebouw binnentreed. Op

elk moment langs die route krijgt men een ander beeld van het gebouw.

In het tweede deel van de enquête wordt gevraagd om de vijf entrees met elkaar te vergelijken. Dit

heb ik laten doen op drie momenten op het pad dat het gebouw in leidt, voor het hek, de ingang in

het ‘verticale vlak’ zelf en de lobby, de ruimte achter de ingang. Deze drie momenten maken deel uit

van de beleving van het binnenkomen door de bezoeker. In figuur 3.4 staan de afbeeldingen

weergeven die ik aan het Haagse publiek heb voorgelegd.

Fig. 3.4. Afbeeldingen van de sequentie van de verschillende entrees (Eigen illustratie).

Elk moment in de route door de entree bevat andere elementen, die de bezoeker wel of niet als

uitnodigend kan ervaren. Het zou dus kunnen dat men een entree van een afstandje totaal niet als

uitnodigend ervaart, maar zodra men binnen is juist wel. In figuur 3.5 is weergegeven welke entree

werd als het meest uitnodigend werd gezien per moment. Hieruit blijkt dat er grote verschillen zitten

tussen de uitnodigende kwaliteit van de verschillende momenten langs de route.

13

Fig. 3.5. Uitkomst deel 1 enquête. Vergelijking in welke mate een entree als uitnodigend wordt ervaren, op

verschillende momenten van het binnenkomen. (Eigen illustratie).

Van een afstandje is men eerder geneigd om bij het ministerie van Financiën of het stadhuis binnen

te stappen, echter als men dichterbij zijn het Vredespaleis en Binnenlandse zaken aantrekkelijker. Als

men eenmaal binnen is verschuift het weer richting het Stadhuis en Financiën. Als we deze grafiek in

beeld zouden weergeven zouden we een ideaalbeeld voor de entree krijgen volgens het Haagse

publiek. De sequentie van plekken langs de route is afgebeeld in figuur 3.6.

Fig. 3.6. Sequentie van de entree. ‘Ideaalbeeld’. (Eigen illustratie).

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Van een afstand

Van dichtbij

Binnen

14

De sequentie van elementen die de entree van een overheidsgebouw definiëren zou beginnen met

een grote open poort die al vanaf een afstand te zien is. Gezien de vorm van de poort van Financiën

kan dit element ook gezien worden als een luifel, het eerste element dat doet beseffen dan men

ergens binnen gaat. Vervolgens komt men op een plein, waarop elementen zo zijn gesitueerd dat er

de richting mee wordt aangegeven richting de ingang. De ingang zelf is gedefinieerd door een trap,

symmetrie en een aanduiding in het verticale vlak op de plek waar men naar binnen moet.

Vervolgens komt men in een ruime openbare hal, met natuurlijk licht en verschillende publieke

functies. Dit zou een ideaalbeeld kunnen zijn van het pad van de entree.

15

Conclusie en vertaling naar mijn ontwerp

Voor het ontwerp van een entree moet het duidelijk zijn welke boodschap men af wil geven met het

gebouw. Elk element dat je toevoegt aan de entree zal een bepaalde boodschap uitspreken naar de

gebruiker toe. Aangezien de interpretatie van de gebruikers verschilt, is het echter lastig om een

eenduidige boodschap af te geven. In het geval van de Rijnstraat 8 moet het een toegankelijk

gebouw met een uitnodigende verblijfskwaliteit worden. Uit mijn onderzoek blijkt dat elementen die

daarvoor gebruikt kunnen worden onder andere een plein voor de ingang en een ruime en lichte

entreehal zijn. Elementen die misschien beter vermeden kunnen worden zijn een hek en donkere

afgelegen hoeken. Hier tussenin zit echter een groot grijs gebied. Elementen worden in het ene geval

als uitnodigend ervaren en in het andere geval niet meer. Dit komt doordat je de elementen niet los

van elkaar kan zien, maar in de context. Net zoals de entree niet alleen in het verticale vlak ligt, maar

als de beleving van het binnenkomen kan worden gezien, een opeenvolging van indrukken die de

nieuwsgierigheid wekken naar wat er nog komen gaat.

In mijn ontwerp zal ik gebruik gaan maken van verschillende elementen om een natuurlijke beweging

door het gebouw te creëren. De gevel mag geen barrière opwerpen voor de burgers om het gebouw

binnen te gaan.

Door mijn gebouw zullen drie verschillende routes lopen. Die van de burger, de bezoeker en de

werknemer. Elke route zal buiten beginnen, op een afstand van het gebouw, maar een ander

eindpunt hebben. Die van de burger zal eindigen in de City lobby, die van de bezoeker in het

conferentiecentrum en die van de werknemer op de werkvloer. Door dit onderzoek heb ik een beter

beeld van welke elementen ik zou kunnen gebruiken en wat de reactie is van de Haagse burger op

deze elementen.

Het ene element wordt door het Haagse publiek meer als uitnodigend ervaren dan het andere,

waardoor er een bepaalde hiërarchie ontstaat. Dit zal ik gebruiken om de elementen in het gebouw

te ordenen, om zo de route nog duidelijker aan te geven. De hiërarchie van de elementen kan ik

daarnaast ook gebruiken om de verschillende ingangen van het gebouw vorm te geven, waarbij de

hoofdentree als ‘meest uitnodigend’ zal worden ervaren.

Door de opeenvolging van de verschillende elementen wordt er een architecturale promenade

gevormd door het gebouw. Wat ervoor zorgt dat de gebruiker zich op een natuurlijke manier

beweegt door het gebouw. Door verschillende elementen te gebruiken zal de gebruiker vanaf een

afstand, naar binnen, door het gebouw geleid worden.

16

Uitwerking in mijn ontwerp

In mijn uiteindelijke ontwerp heb ik verschillende elementen gebruikt om de entree en de route door

het gebouw te definiëren. In figuur 4.1 is de begane grond weergegeven met drie beelden van de

route het gebouw in. Eerst zal men door de bestaande passage gaan, waar aan het eind al kolommen

zichtbaar zijn die het volgende element aankondigen. Aan het eind van de passage betreedt men het

plein, dat wordt gedefinieerd door de kolommenrij en een geleidend element bevat dat de richting

aangeeft naar de hoofdentree van het gebouw. De hoofdentree zelf licht terug van het plein, om de

drempel om binnen te stappen te verlagen. Het zal een gat in de gevel zijn met schuifdeuren. Deze

werden beschouwd als meer uitnodigend dan de draaideuren. In de plattegrond is te zien dat ik deze

deuren op andere plekken in het gebouw heb gebruikt. Hierdoor ontstaat er een hiërarchie in de

verschillende entrees van het gebouw. Wanneer men door de hoofdingang het gebouw betreedt,

betreed men een groot atrium, met daglicht van boven. De twee roltrappen, die te zien zijn vanuit dit

atrium, geven aan hoe de route door het gebouw verder gaat.

Deze route is ook herkenbaar aan het gebruik van de materialen. De stenen vloer van het plein zal

doorlopen naar binnen, zodat de functies op de begane grond onderdeel worden van het publieke

plein. Dit materiaal zal ook verder in het gebouw gebruikt worden om de hoofdroute aan te geven.

Hierdoor wordt in een keer duidelijk hoe men zich moet bewegen door het gebouw.

Fig. 4.1. Verschillende elementen die gebruikt zijn in het ontwerp van de entree voor het voormalige VROM

ministerie .De passage, het plein en het atrium (Eigen illustratie).

17

Literatuur

Ching, F. D. K. (2007). Architecture. Form, Space, and Order (3rd ed.). Hoboken: Wiley.

Stirling, J. (2009). The Monumentally Informal. In T. Avermate, K. Havik & H. Teerds (Eds.),

Architectural Positions. Amsterdam: SUN.