De Dommel, de vroege tijd

Citation for published version (APA):Schippers, J. L. (2009). De Dommel, de vroege tijd. In H. W. Lintsen, & P. Thoben (editors), De canon vanEindhoven (blz. 19-26). 's-Hertogenbosch: Heinen.

Document status and date:Gepubliceerd: 01/01/2009

Document Version:Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record

Please check the document version of this publication:

• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can beimportant differences between the submitted version and the official published version of record. Peopleinterested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit theDOI to the publisher's website.• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and pagenumbers.Link to publication

General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.

• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.

If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, pleasefollow below link for the End User Agreement:www.tue.nl/taverne

Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us at:openaccess@tue.nlproviding details and we will investigate your claim.

Download date: 27. May. 2020

>> PER lODETOT 1232 JAGERS,VISSERS EN BOEREN

>> COONDE DOMMEL,DE VROEGE TIJD

DE DOMMEL,DE VROEGE TIJD

VAN VLECHTENDERIVIER TOT LEVENSADER

VAN EINDHOVEN

o o C C C CC C C C C CC ‘-I

— — — — —

.II, I

C C C C CC C C C C

00 C-~ — — — eq

a... .e.ee. .

file_Bodemgesteldheid.Dommekfal

I~

~~1

411

1/ 4— ‘

~.

I~

-~*

—— uSI

CC

eq

p.20

BOERENVISSEN RECREATIEVE

RIVIERTJESTAD EEUWEN DAL

EINDHOVENSE MOLENSWATERDOMMEL~IED

DOMNELDAL ECOLOGISCHE PROVINCIEDOMNELWATER WATERSCHAP

EINDHOVENAMBACHTELIJKE BUURGEMEEN1EN Wie in het najaar of het begin van de

WATER winter met mistig weer en lichte‘s morgens vroeg langs de Dommelloopt, kan zich, wat vaag stads- enverkeerslawaai daargelaten, zonderproblemen eeuwen terug wanen. Devissen die het water soms laten rimpelen deden dat toen op dezelfde manier.De waterhoentjes en de reigers die alsschimmen uit de nevel opduiken zijntijdloos. Het prachtig berijpte stukjebos en het recreatieve fietspad zijn duidelijk van recenter datum. Verder lijkt erop zo’n ochtend weinig veranderd. Tochis dat maar schijn. Het aanzien van deDommel en het Dommeldal heeft in deloop van de eeuwen verschillende maleningrijpende wijzigingen ondergaan.En ook in andere opzichten heeft betriviertje, dat zich zo’n zeventien kilometer lang door de stad slingert, eeninteressante geschiedenis, die nauwverbonden is met die van Eindhoven.

DEVELE FUNCTIES VAN DE DOMMEL

De Dommel ontspringt op het KempensPlateau in het Belgisch-Lirnburgse stadjePeet Ret beekje, meer is het dan nag niet,stroomt door de Kempen richting Nederlandse grens. Via Borkel en Schaft, Dommelen en Veldhoven bereikt de inmiddelswat bredere Dommel Eindhoven. Vandaarkronkelt het riviertje richting ‘s-Hertogenbosch waar het samenvloeit met de Aa,am verder te gaan als de Dieze.

Zo’n 10.000 jaar geleden maakte het

R~P ODEms~ ~./GE~ ./ SSES EF sc~:Ru~. COO FE ::OOFE_. :~ .,.~CEGEThJD

p.21

water van wat later de Dommel ging heten,deel uit van de vlechtende rivieren in OostBrabant. Bij dit type rivieren zet de stroomzand en grind af, waar het water omheenstroomt. De bedding bestaat uit meerdereondiepe geulen, die door elkaar heen vlechten en regelmatig verschuiven. Nadat hetriviertje enkele duizenden jaren geledeneen vaste bedding had gekregen ontstondeen beekdal waarin mensen zich vestigden.Voor hun bestaan visten zij en maakten zijjacht op wild dat op het water afkwam.De boeren die geleidelijk de plaats van denomadische jagers en verzamelaars innamen, vestigden zich op de hoger gelegenzandruggen langs de Dommel. Zij warenvoor hun handwerkactiviteiten en de verzorging van het vee afhankelijk van water.Lang voor de stichting van Eindhoven enhet verkrijgen van stadsrechten begonnenboeren met de kap van bossen, zowel opde hoger gelegen grond als in het dal. Hethout werd gebruikt voor bouwactiviteiten,brandstof en het maken van gebruiksvoorwerpen. Zo kregen uitgeholde stammenvan eiken een bestemming als wandenvan waterputten.

Rond het midden van de vijftiende eeuwwas er niets meer te kappen. De vrijgekomen grond veranderde in de hogere delenin hei en werd begraasd door schapen. Inhet beekdal ontstond, naast het bestaandebroekbos, gras- en hooiland.

Het hout van de struiken en lage bomendie in het moerassige dal groeiden, kwamte pas voor de open vuren en allerlei karweitjes op de boerderij. Turf, ontstaan uitrottende plantenresten, was bruikbaar alsbrandstof. Van het eveneens gewonnenijzeroer werden ijzeren voorwerpengemaakt.

De Dommel zeif speelde ook een rolin het stadsleven. Natuurlijk in de eersteplaats als bron van drinkwater. Al vroegvervuilden diverse ambachtelijke activiteiten het water, zodat bierbrouwerijendie gekookt water gebruikten bij de bierbereiding, goede zaken deden. Daarnaastfungeerde het riviertje als wasplaats voormens en spullen. In het laatste kwart vande negentiende eeuw kwam Eindhovenseerste zwernbad tot stand in een

afgesneden tak van de Dommel.De Dommel had nog een andere functie

en wel die van beveiliger van de stad. Hetriviertje leverde in de middeleeuwen watervoor de stadsgracht en maakte als zodanigdeel uit van de verdedigingswerken vanEindhoven.

DE DOMMEL EN DE STADSECONOMIE

Door de kap van de oeverbossen werdde loop van de Dommel grilliger. Zandkreeg vrij spel en het riviertje ging kronkelen. Hierdoor ontstonden bochten enstroomversnellingen. Op plaatsen waarhet hoogteverschil groter was dan eldersverrezen watermolens. Met stuwen was hetmogelijk een waterreservoir op te bouwen,waarmee het molenrad een bepaalde, vante voren te berekenen tijd, kon wordenaangedreven.

De eerste molens langs de Dommeldateren waarschijnlijk uit de twaafde eeuw.In Eindhoven bestonden later onder meerde Gennepermolen, de Coilse watermolenen de Woenselse en Stratumse molens. Deeerste twee molens bestaan nog altijd.

Langs het hele stroomgebied van deDommel, zowel in Belgie als Nederlandstond een twintigtal watermolens. Demolens vervulden een belangrijke rolin het agrarische en stedelijk leven. Zijvermaalden graan tot meel om brood tebakken. Oliemolens sloegen verder diversesoorten zaden tot olie, die onder meer werdgebruikt voor verlichting en als spijsolie.Het afval van de zaden werd gebruikt voorveevoer.

Run, de belangrijkste grondstofvoorhet looien van leer, werd verkregen door ineen aantal molens eikenschors te malen.

Later speelden de molens een rol in deEindhovense nijverheid. De textielfabriekvan Smits, aan het begin van de negentiende eeuw de grootste werkgever vande stad, gebruikte een watermolen ommachines in de wolspinnerij nan te drijvenen als volmolen om wollen stoffen stevigerte maken. Het bedrijf had verder een turbine voor het aandrijven van machines inde katoenspinnerij. De smederij Van derWaerden gebruikte de turbine van Smitsnog aan het eind van de negentiende eeuw

AIb. p. 19Eindhovenontstond aande oevers vande Dommel.Dit kaartje geefteen bee d vande bodemgesteidheid vanhat Dommeldal,Dc beekdalen inZuidoost-Brabantvormden doorhun drassigheidlange Ujd geenaantrekkelijkwoongebied. Pastoen n de lateremiddeleeuwenbet waterpeil gingzakken kwamendaar nederzettingen tot stand.De oudste bewoningssporen zijndan 00k te vindenin buitengebieden:Ekkersrijt Strijpenlongeire.

er

p22

voor het aandrijven van apparatuur.Traditioneel waren in Eindhoven en

omgeving enkele al vermelde kleine brouwerijen gevestigd. Ret waren ambachtelijkebedrijfjes, met meestal alleen een brouweren soms een knecht, die dun bier met eenlaag alcoholpercentage voor alledag maakten.

Dan was er nog de zeker niet onbelangrijke visvangst. De Dommel was vroegerverdeeld in percelen waar het recht op hetvangen van vis kon worden gepacht. Depercelen liepen vaak van molen tot molen.

HETWATERSCHAP EN DEVERSCHILLENDE

BETEKENISSEN VAN BEHEER

In het midden van de negentiende eeuwverergerden al langer bestaande problemenmet doorstroming van dat Dommeiwater.Oorzaak hiervan was de opstuwing vanbet Dommeiwater door de molenaars.Door verzanding ontstonden soms overstromingen en dit leidde tot conflictenover het waterpeil tussen de verschillendegebruikers. In 1863 werd het Waterschapde Dommel opgericht, dat als taak had deDommel te beheren. De eerste tijd kwamdat hoofdzakelijk neer op het beperkenvan de wateroverlast. Dit hield in datbochten uit de rivier werden gehaald enzandbanken geslecht.

Aan het eind van de negentiende eeuwmaakte het waterschap een begin metde kanalisatie, zeg maar het rechttrekken van het riviertje. Dit had tot doel dedoorstroming te bevorderen, terwijitevens land kon worden gewonnen doorhet versmallen van de stroombedding.

Met het kanaliseren van de Dommelging het Waterschap door tot ver in detweede helft van de twintigste eeuw. Toendrong geleidelijk het besef door dat heelwat mooie zaken waren opgeofferd aanefficiency en winstbejag.

Het waterschap zette de kanalisatiestop, maar daarna duurde het nog geruimetijd voor het besluit was genomen om hetwoord beheer een andere betekenis tegeven. Stonden in de vroegere betekenisvooral economische factoren voorop, inde nieuwe versie werd tevens rekeninggehouden met ecologische, milieu- enrecreatieve aspecten.

Uitgangspunt van de plannen was hetidee om de Dommel zijn oude glorie terugte geven. Dit zal natuurlijk niet overalmogelijk zijn en het is niet bekend hoe hetriviertje er vroeger heeft uitgezien. Maareen aantal aspecten van de ‘oude’ Dommel,zoals de poelen, de kronkelende stromingen de oeverbegroeiing, komt terug.

BODEMSANERING ALS BEGIN

In 2006 lanceerden het waterschap, deprovincie Noord-Brabant, Eindhoven enenkele buurgemeenten een gezamenlijkplan om de Dommel in bet Eindhovensestroomgebied een nieuw aanzien te geven.De naam van het project luidt: Dommeldoor Eindhoven. Ret eerste onderdeel iseen hoognodige sanering van de ernstigvervuilde bodem van het riviertje. Ook dezandvangen de Vleut en de Klotputtenworden schoongemaakt. Onderzoek doorscheikundestudenten van de Wetenschapswinkels van de TU/e had al in 1995 enopnieuw in 2004 aangetoond dat zich inhet bodemslib van de Dommel gevaarlijkehoeveelheden zware metalen bevonden.Vooral cadmium en zink komen ver bovende toegestane waardes voor. Het grootstedeel ervan is afkomstig uit Belgie, maarook de zinkfabriek in Budel heeft flunkbijgedragen aan de vervuiling.

Hierbij moet worden vermeld dat tot1950 Eindhoven zijn rioolwater vrijwelongezuiverd op de Dommel loosde. Dertienjaar later kwam een grote installatie totstand die het afvalwater van de stad en eengroot aantal buurgemeenten zuiverde. Pasgeruime tijd later werd ook in Belgie eenbegin gemaakt met het schoonmaken vanhet Dommeiwater.

Volgens de plan nen zullen 150.000 m3verontreinigde rivierbodem worden verwijderd. Het is niet de bedoeling dat ditmet alle vervuilde grond gebeurt. Een deelervan zit zo diep dat kan worden volstaanmet afdekking door een zandlaag. Alles watmeer aan de oppervlakte zit of waar zichkabels en dergelijke bevinden wordt weggehaald. Waar dat noodzakelijk is voegende projectuitvoerders nieuwe grond toe.Het is de bedoeling dat bet project in 2009van start gaat.

2

2. De natuurlijkewaterlopen inde regio warenin de regetdoor de eeuwenheen weinig ofongeschikt alavaarweg. Hetwater vond vooralin de nijverheiden industrietoepassing.Qok de recreatieve mogelijkheden werden algauw onderkend.Zwemmen enlcanokn op deDommel, 1943.

~-~cr~s isSE~SE.ECE~l~ Dcc.:~:c~:E~ 2E~E3E~D

uurlijkeen in.varenel?euwennig ofkt aleHet

id vooralerheid

ng.3cree-~eIijksrden alJerkend.men9 de1943.

Jeek yen Wijck uif

- .t’. ..

~

- ‘ -IL..

—

-4.~ ‘~2 ~

~b:’. 1’

~‘1;

--

.4 ,~-a, -~

• ~- . •;~ -

- ~‘ ‘~-,: - -. .,•~. .“‘‘_ — —

-~

circe 1940,een twintigtaljaren voor desloop ten behoevevan de bouw vande TechnischeHogeschool.

3.OpEindhovens~‘- ~- q—’ - It grondgebied

komen meerdere

riviertjes en be-ken semen in deDommel, zoels deKleine Dommel,Tongeireep en— hier in beeld —

de Gender. Destroompjes werenen zijn niet ella-meal even groots,1945.

Het huidigegebied vanEindhoven herbergde meerderewatermolens, inde l9de eeuw nogvier. De grootstedesrven was deWoenselse watermolen, die deteertuit de late middeleeuwen. Ze ishier efgebeeld opeen schilderij van

— — ‘~~‘• 114-‘ ~ r’~ ~,

~:-~~,--‘* :;;~% J7~A

a_A •~~~Z— ~ —. —.

r_t -.

4 -—

tat •

tk51t5~. ;t ~ .‘ ,

-4-

.,;-a_~

~

--—‘.41~- -

4’

:‘ -~r

4- I

—I- —

-&

p.24

NIELJWE FUNCTIES VOOR DE DOMMEL

Het belangrijkste onderdeel van het projectDommel door Eindhoven zijn de nieuwefuncties die bet riviertje in het stedelijkbestel krijgt. In de eerste plaats gaat hetdaarbij om de taak van Ecologische Verbindingszone. Zo’n zone fungeert als het wareals een schakel tussen grotere natuurgebieden. Hierdoor wordt het voor dierenmogelijk zich naar andere natuurgebiedente verplaatsen. Zo kan hun leefgebiedgroter worden gemaakt. Onderdeel vande plannen op dit terrein kunnen bestaanuit het aanplanten van bepaalde soortenbomen en heesters, de aanleg van poelenen het vlakker maken van de oevers. Qokkunnen bruggen en stuwen, bijvoorbeelddoor de bouw van faunatunnels of vistrappen, worden aangepast om ze voor dierenpasseerbaar te maken.

Het water van de Dommel wordt eveneens onder handen genomen om vissenzich er meer thuis te laten voelen. Er moe-ten ondiepe plekken komen om te paaien,te groeien en te rusten en diepere en sne]stromende rivierdelen om te jagen. Kortom,de Dommel moet meer divers worden.

De ecologische functie kan problemenopleveren met een andere nieuwe taak vande Dommel, namelijk de recreatieve. Hetriviertje — zie de inleiding — heeft die taaknatuurlijk altijd al vervuld. Langs grotestukken van de Dommel kun je wandelenen soms fietsen. Vissen in het riviertje werdvan oudsher door menig Eindhovenaargedaan. Overal waar dat vroeger mogelijkwas, zal dat in de toekomst ook mogelijkzijn. De gemeente zal bezien of uitbreidingvan deze vormen van recreatie mogelijk is.

Ret vaker en op grotere delen van deDommel toestaan van kanovaart staatechter op gespannen voet met het natuurbeheer. Een toename van deze vorm vanrecreatie is dan ook waarschijnlijk nietmogelijk. Ook de aanleg van terrassenlangs de Dommel zal niet worden bevorderd, omdat dit in strijd is met de functievan Ecologische Verbindingszone. Deaanleg van terrassen op enige afstandvan het riviertje is daarentegen weer weltoegestaan. Ook hier heeft de gemeentehet laatste woord.

Wat ook zeker blijft bestaan is het inhet stadsdeel Gennep langs de Dommelgelegen Historisch Openlucht MuseumEindhoven. Dat bestaat uit een dorpje uitde ijzertijd (circa 750-50 vóór Chr.), eenboerenhoeve van rond 1100 en een deelvan het middeleeuwse stadje ‘Endehoven’van rond 1400. Dit alles zo goed mogelijkgereconstrueerd met historisch bekendmateriaal. Vrijwilligers in nagemaakte‘oude’ kleding geven uitleg bij het eenen ander en beoefenen oude ambachten.Ret museum is in zijn 25-jarig bestaaneen begrip in Eindhoven geworden, datelk schoolkind minstens eenmaal heeftbezocht.

Hoe de ‘nieuwe’ oude Dommel er mogelijk uit gaat zien, valt te bekijken bij hetVan Abbemuseum, waar het riviertje eennieuw ‘wild’ aanzicht heeft gekregen. Nietiedereen is daarover even enthousiast omdat de mensenhand in deze fase duidelijkzichtbaar is. De Dommel zeif en de tijdkunnen hier echter wellicht gezamenlijkiets authentieks van maken.

Hans Schippers en Hans van de Laarschot

5

~-G~S ssE-sE’. ~:E-E c~c . D: cs~~

p.25

5. Zoals in demeeste uitdijenciesteden werdende waterlopen inbet cent rum inde naoorlogseperiode aangepakten otwel rechtgetrokken ofgedempt. Zo 00kda zuidefijke armvan de stadsgracht, een oudekunstmat geafleiding van deDommel. (1955).

V E RW I J Z IN GE N

Te bezoeken:>> Dommel, met name bijhetVan Abbemuseum, ophetterrein van deTU/e, inhet Dommeldal in Woensel,en bij de Gennepermolen

Historisch OpenluchtMuseum Eindhoven

Literat u u r:P.W.E.A. van Bussel,

De Woenselse of Schimmelse watermolen, in:W.H.A. Renders, Bijdragen tot de geschiedenisvan Woensel (Eindhoven1979)

Het stroomgebied vande Dommel, 1863-1963(Boxtel 1963)

Wiro van Heugten,Watermolen ‘t Coil,Eindhoven (Eindhoven, 2003)

>>Fokko Kortlang,LandschapsonderzoekDe Dommelvallei,Een Archeologischeinventarisatie (ProvincieNoord-Brabant, 1997)

>>J.Th.M. Melssen,De visrechten op deDommel bij Eindhoven,in: J. Spoorenberg enHAM. deWit (red.),Eindhoven door deeeuwen (Eindhoven, 1982)

Provincie Noord-Brabant,Notitie: Dommel doorEindhoven (Den Bosch,2006)

>>Waterschap De Dommel,diverse not ties over deDommel door Eindhoven

Diverse dag- enweekbladen: art ikelenover de Dommel enproject Dommel doorEindhoven

Webs ites:>>Waterschap De Dommelwww.declommel nl

Gemeente Eindhovenwww. e I nd hove n. n I

ftle_De.Dotnmel

-

PERIODE TOT 232: JAGERS. VISSERS EN BOEREN -‘ COOIJ DE DOMMEL. DL VROEGE TIJD