DE ASCENSIONE MENTIS IN DEUM PER

SCALAS RERUM CREATARUM

Roberti S. R. E. Cardinalis Bellarmini

Proœmium

De vita et scriptis Roberti Bellarmini

Robertus Bellarminus inter celeberrimos non solumsuæ ætatis sed omnium sæculorum theologos nu-meratur, quippe qui in eruditione a paucis, incontroversiis tractandis a nullo sit superatus.

Natus est Politiani (Montepulciano) anno salutisMDXLII patre Vicentio, matre Cynthia e genteCervinorum, ex qua eodem prope tempore Mar-cellus Cervinus munere cardinalatus et paulo postdignitate papali sub nomine Marcelli II ornatusfuit. Postquam maxima cum laude studium gram-matices, linguæ latinæ et græcæ, matheseos immoetiam astronomiæ superaverat, dissuadentibus etreluctantibus propinquis, anno ætatis suæ decimooctavo in ordinem sacræ sodalitatis Iesu ingressusest.

Triennio, quod appellabatur philosophico absolu-to, magister artium creatus Florentiam missus est,ubi rethoricam doceret et concionandi initium fac-eret. In academia Pataviana unum tantum annumcommoratus est ad theologiam audiendam et con-cionatoris munus exercendum, sed adeo præ cæ-teris æestimabatur excellere in litteris sacris, ut asuperioribus dignus haberetur, qui in nobilissimauniversitate, quæ Lovanii florebat, divi Thomætheologiam publice profiteretur et latinas con-ciones haberet. In eadem urbe septem fere annoscommoratus et sacerdotali dignitate vestitus est.Sed quum in morbos gravissimos incidisset, quibuscurandis cœli solum mutatio superesse videretur,arcessitus fuit in Italiam.

Valetudine satis prospera recuperata per undecimannos Romæ docuit et multa eruditionis exim-iæ specimina publici iuris fecit, inter quæ eiusdisputationes de controversiis christianæ adversushuius temporis hæreticos primum locum obtinet.Quod opus, quamvis per aliquot tempus in indiceexpurgatorio haberetur (periculosum videbatursententias hæreticorum in regionibus catholicis di-

vulgari, et quæ Bellarminus de temporali summipontificis potestate disseruerat minus apta exis-timabuntur), nomen autoris inter strenuissimosecclesiæ defensores evexit.

Accedunt alia magnæ eruditionis opera, partimLovanii partim Romæ conscripta, inter quæ gram-matica hebraica, liber de scriptoribus ecclesiasti-cis, explanatio in psalmos, de potestate summipontificis in rebus temporalibus contra Barclaium.Conciones, quas Lovanii habuit, de consensu auc-toris in lucem proferendas curavit S. Ryckius.Bellarminus ipse, cum episcopali munere fungere-tur, catechismum quoque conscripsit sub tituloChristianæ doctrinæ explicatio, qui in fere om-nium catholicorum populorum linguas translatusest.

Variis gravissimisque officiis perfunctus tandempræcepto summi pontificis Clementis VIII coactusest cardinalatus insignia suscipere a. MDXCIX.Recusaverat Bellarminus istam dignitatem, ne so-dalitatis suæ instituta relaxarentur, at summuspontifex nec precibus nec lacrymis moveri poterat,quin Marcelli II nepotem, cuius sapientiæ in ec-clesia Dei non invenerat parem, in altissimo graducollocaret. Ab hoc anno usque ad diem suum ex-tremum -obiit 17 septembris MDCXXI- Bellarmi-nus, qui etiam archiepiscopatui Capuano præefec-tus erat, inter negotia curiæ et sollicitudines pas-torales et pericula controversiarum theologicarumvitam gessit vere monachalem ita, ut qui testeserant continentiæ, humilitatis et charitatis prælatinon dubitarent gloriam doctoris pietati sacerdotispostponere. Plura etiam hoc tempore composuitopera ascetica, quæ præ cæteris eiusdem generisscriptis in hoc maxime laudanda sunt, quod, seclu-sis animi effervescentis fluctuationibus, nonnisi incertis clareque distinctis divinæ revelationis doc-trinis nituntur. Sunt autem hæc: De ascensionementis in Deum per scalas rerum creatarum, lib.sing; De gemitu columbæ; De bono lacrymarumlib. III; De æterna felicitate sanctorum, lib. V;

De septem verbis a Christo in cruce prolatis, lib.II; De arte bene moriendi, lib. II. Quos libellossi quis attente perlegerit et vitam Bellarmini vir-tutibus præclaram cum iis comparaverit, facileintelliget, eum a sanctissimo Patre Urbano VIIIiuste meritoque nuncupatum fuisse servum Deiadmodum pium, et apostolicam sedem nonnisi obtemporum iniquitatem impeditam fuisse, quomi-nus processum canonizationis de eo institutum adfinem perduxerit.

Quod autem hanc editionem libelli De ascensionementis in Deum attinet, curavimus, ut textusincorruptus redderetur, singulis capitulis inscrip-tiones præfigerentur, citata accurate notarentur,et loca difficiliora annotationibus explicarentur.

Scribebam Bonnae, fer. IV ciner. MDCCCL 1

Dedicatio

Petro Aldobrandino R. E. Cardinali amplissimo,Robertus Cardinalis Bellarminus salutem dicit:

Superiore mense septembri libellum de ascensionementis in Deum per scalas rerum creatarum,ut potui, Domino adiuvante, confeci. Eum enimmensem ad vacandum Deo, semotis aliis curis,cum bona sanctissimi patris ac domini nostri ve-nia, mihi ipse delegeram. Et quamvis eum libel-lum in meum proprie usum conscripseram, tamenconsilio et cohortatione amicorum admonitus, uteum publicari pateret, in tuo potissimum nomineapparere volui. Si qua enim utilitas ex hac mealucubratione peti potest, ea præcipue ad hominesoccupatos publicis negotiis, quales imprimis suntecclesiæ principes, redundabit. Tu vero ex prin-cipibus ecclesiæ negotiorum mole gravatis unusin primis es: quippe cardinalis, archiepiscopus,sanctæ romanæ ecclesiæ camerarius, ex præposi-tis universalis inquisitionis officio, et multarumgravissimarumque protectionum sollicitudine dis-tentus. Accesit et illa causa huius operis nuncu-pandi tibi, ut extaret ex me ad memoriam pos-terorum aliquod ingentium tuorum in me ben-eficiorum et meæ in te qualiscunque observantiæmonumentum. Neque quod exiguum sit munus,ideo minus gratum benignitati tuæ futurum esseconfido; libri enim non ex multitudine foliorum,sed ex fructibus atque utilitate pensantur.

De hoc vero libello quid alii iudicabunt, ignoro;mihi certe, præter cætera mea opuscula, nonparum utilem fuisse comperi. Itaque reliquos li-bros meos nisi necessitate cogente non lego: huncsponte terque quaterque iam legi, et deinceps fre-quenter in eius lectione versari mihi propositum

1 Dr. F. X. Dieringer. Bibliotheca mystica et ascetica.

Public. IV. Franciscus denuo scripsit atque composuit annoMMXI

est; nisi forte chariorem illum mihi faciat nonmeritum eius, sed amor, quod illum ut alterumBeniaminum in extrema senectute genuerim.

Accipe igitur, cardinalis optime, munusculum ame, quod non solum debitæ observantiæ testimo-nium præbeat: sed etiam cuiusdam quasi moni-toris fungatur officio, ut si quando turbæ nego-tiorum te nimium premant et a consueto studio,certis horis Deo per orationem vacandi, impedireconentur, is modeste suggerat, ut eiusmodi tur-bis ad modicum tempus exclusis ad interiora etsolida gaudia mentem revoces et vel meditandovel legendo vaces et videas, quoniam Dominusipse est Deus, id est solum verum et summum etsempiternum bonum, cuius adeptio felicissimum,cuius amissio miserrimum hominem facit.

Introductio

De necessitate quærendi Deum per scalas rerumcreatarum. Inscriptio huius operis.

Scriptura divina frequenter nos admonet, ut sol-licite quæramus Deum 2 ; quamvis enim Deusnon longe sit ab unoquoque nostrum, cum inipso vivamus, moveamur et simus, ut Apostolusloquitur 3 : nos tamen longe sumus a Deo et nisiassidue disponamus ascensiones in corde, et scalasnobis erigamus in cœlum, et magno labore Deumquæramus, cum filio prodigo in regione longinquaprocul a patria et Patre pascimus porcos 4 .

Ac ut breviter explicemus quomodo inter se istacohæreant, ut Deus non longe sit a nobis, et nostamen longissime absimus ab illo, dicimus: Deumnon longe a nobis abesse, quoniam ille nos as-sidue videt, cuius oculis omnia sunt præsentia;idem quoque de nobis assidue cogitat, qui illi curaest de nobis 5 , et ipse idem nos assidue tan-git, quia portat omnia verbo virtutis suæ 6 . Nosautem longissime absumus a Deo, quia Deum nonvidemus, nec videre possumus, cum lucem habitetinaccessibilem 7 , sed nec sufficientes sumus cog-itare aliquid de Deo ex nobis, tanquam ex nobis8 ; multo minus illum affectu pio tangere illiqueinhærere valemus, nisi nos suscipiat et ad se trahatdextera eius. Ideo enim David cum dixisset: Ad-hæsit anima mea post te , continuo adiunxit: mesuscepit dextera tua 9 . Nec solum longe absumusa Deo, quia neque illum videre possumus, nequefacile de illo cogitamus, neque illi per affectum

2 Deut. IV,29; 1 Paralip. XVI,11; Psalm. LXVIII,33CIV,4; Isa. LV,6, etc3 Act. XVII, 27,284 Luc. XV, 11 sqq.5 Petr. V,76 Hebr. I,37 1 Tim. VI,168 2 Cor. III,59 Psalm. LXII,9

inhæremus; sed etiam quia occupati temporalibusbonis, quæ nos undique circumstant et obruunt,facillime Deum obliviscimur, et corde arido vixnomen Dei in Psalmis et sacris precibus per lin-guam sonamus. Haec igitur causa est, cur SpiritusSanctus in sacris litteris, ut modo dicebamus, tamsæpe nos hortetur, ut quæramus Deum: QuæriteDeum, et vivet anima vestra 10 ; et: Quærite fa-ciem eius semper 11 ; et: Bonus Dominus sper-antibus in eum, animæ quærenti illum 12 ; et:Quærite Dominum, dum inveniri potest 13 ; et:In simplicitate cordis quærite illum 14 ; et: Cumquæsieris Dominum, invenies eum, si tamen totocorde quæsieris 15

Porro sollicitudo haec Deum quærendi, quamvisomnibus fidelibus communis esse debeat, tamenmagis proprie ad prælatos ecclesiarum pertinet;quod sancti Patres Augustinus, Gregorius etBernardus, præter cæteros, testantur. Ii siquidemdisertis verbis scribunt, non posse prælatum sibiet aliis prodesse, nisi in meditationem rerum div-inarum et propriæ mentis refectionem diligenterincumbat. S. Augustinus in libris de civitate Dei:Otium sanctum, inquit, quærit charitas veritatis;negotium iustum suscipit necessitas charitatis; sednec sic omnimodo veritatis delectatio deserendaest, ne subtrahatur ista suavitas et opprimat illanecessitas 16 . Et idem S. Augustinus in confes-sionibus de se ipso loquens et de frequenti suameditatione Dei ex creaturis: Saepe, inquit, istudfacio. Hoc me delectat, et ab omnibus actionibusnecessitatis, quantum relaxari possum, ad istamvoluptatem refugio 17 . S. Gregorius in libro decura pastorali ait: Sit rector singulis compassioneproximus, præ cunctis contemplatione suspensus:ut et per pietatis viscera in se infirmitatem cætero-rum transferat, et per speculationis talitudinemsemetipsum quoque invisibilia appetendo transcen-dat 18 ; et addit eodem in loco S. Gregoriusexemplum Moysis et Christi. Moyses enim fre-quenter tabernaculum intrabat et exibat: intrabatvidelicet, ut arcana Dei consideraret, exibat, utproximorum infirmitates portaret; et Christus ipseper dies concionando et miracula patrando proxi-morum saluti vacabat, sed noctes insomnes oran-do et contemplando ducebat. Erat enim, inquitS. Lucas, pernoctans in oratione Dei 19 . Deniquealia multa his similia in capite ultimo eiusdem librilegi possunt.

10Psalm. LXVIII,3311Psalm. CIV,412Thren. III,2513 Isa. LV,614Sap. I,115Deut. IV,2916Aug. de civ. Dei XIX c. 1917Aug. confess. X c. 40. No. 6518Greg. M. de cur. past. II c. 519Luc. VI,12

Porro S. Bernardus, ut Eugenium papam, suumquondam discipulum, serio admoneret, ut non to-tum se actioni daret, sed quotidie certo tempore secolligeret ac santo otio et cœlesti pabulo frueretur,scripsit libros quinque de consideratione: in quibusnon solum exhortatur illum ad assiduam medita-tionem rerum cœlestium, sed etiam rationem etmodum meditandi, et meditando ascendendi, etascendendo transformandi se in Deum per intel-lectum et affectum perspicue tradit. Neque ad-mittit excusationem, quam ille obtendere poterat,et quam multi hoc tempore obtendunt: nimiasvidelicet occupationes, quæ pontificale officiumcomitantur, non relinquere tantum otii, ut med-itationi rerum divinarum prælatus vacare pos-sit; certe enim nemo tenetur externis negotiis itatotum se tradere, ut non relinquat sibi tempuscorpus reficiendi cibo et potu et captandæ persomnum quietis. Et si corpus hanc refectionem etquietem iuste petit, quanto magis spiritus cibumet somnum suum iure optimo petet? Neque en-im sine hac refectione recte fungi officio suo intanta mole maximorum negotiorum ullo modopotest. Porro cibus animæ oratio est, et somnuscontemplatio, per quam disponuntur ascensionesin corde, ut videatur Deus Deorum in Sion 20 ,quomodo in valle lacrymarum videri potest.

Scala vero ascensionis in Deum nulla videtur nobismortalibus patere posse, quam per opera Dei;qui enim singulari Dei dono per aliam viam inparadisum admissi audierunt arcana Dei, quæ nonlicet homini loqui, ii non ascendisse, sed raptifuisse dicendi sunt, quod de se B. Paulus aperteconfitetur, cum ait: Raptus sum in paradisum,et audivi arcana verba, quæ non licet hominiloqui 21 . Posse hominem per opera Dei, id est,per creaturas ascendere ad notitiam et amoremCreatoris, docet liber Sapientiæ 22 et Apostolusad Romanos 23 , et ratio ipsa satis confirmat, cumex effectis causa efficiens, et ex imagine exemplarcognosci possit, et dubium esse nequeat, res omnescreatas esse opera Dei; et hominem atque angelumnon solum opera, sed etiam imagines Dei esse,Scriptura Sancta nos doceat.

Ego igitur his rationibus excitatus, in aliquantularequie a publicis negotiis mihi concessa, et sanctiBonaventuræ exemplo admonitus, qui in simili re-cessu scripsit Itinerarum mentis in Deum, tentaviscalam ex creaturarum consideratione conficere,per quam utcumque ad Deum possit ascendi; eamvero quindecim gradibus distinxi ad similitudinemquindecim graduum quibus ascendebatur ad tem-plum Salomonis, et quindecim Psalmorum, quigraduales dicuntur.

20Psal. LXXXIII,821Cor. XII,422Sap. XIII,1 sqq23Rom. I,19-20

GRADUS PRIMUS

Ex consideratione hominis

Caput I

Causæ communes huius considerationis

Si quis vere cupiat scalas in Deum erigere, a suiipsius consideratione incipere debet. Unusquisqueenim nostrum et creatura et imago Dei est, et nihilnobis vicinius est, quam nos ipsi. Itaque non sinecausa Moyses ait: Attende tibi 1 ; in quæ duo verbainsignem sermonem scripsit magnus Basilius. Quienim se totum circumspexerit, et quæ intra selatent consideraverit, inveniet quasi compendiummundi totius, unde ad effectorem rerum omniumnon difficulter ascendet.

Sed ego in præsenti nihil aliud investigare de-crevi, nisi quatuor communes causas: quis sit auc-tor meus; ex qua materia me fecerit; quam for-mam mihi dederit; et ad quem finem me pro-duxerit. Nam si quæram auctorem meum, inve-niam solum Deum; si quæram materiam undeme fecerit, inveniam omnino nihil: unde colligam,quicquid in me est, a Deo factum esse et totumDei esse; si quæram formam, inveniam, me esseimaginem Dei; si finem quæram, inveniam, ipsumeumdem Deum esse summum et totum bonummeum. Itaque intelligam, tantam esse mihi coni-unctionem et necessitudinem cum Deo, ut ipsesolus mihi sit conditor, ipse auctor, ipse pater,ipse exemplar, ipse beatitudo, ipse omnia. Et sihoc intellexero, quomodo fieri poterit, ut non ar-dentissime illum quæram? illum cogitem? illumsuspirem? illum videre et complecti desiderem?vel, ut non exhorream tam densas tenebras cordismei, quod tam longo tempore nihil minus cogitavitaut desideravit aut quæsivit, quam Deum, quisolus mihi est omnia?

Caput II

Deus auctor noster

Sed paulo diligentius singula consideremus. Rogote, anima mea, quis tibi dedit, ut esses, cum antenon multum tempus nihil esses? Certe non te par-entes carnis tuæ genuerunt; quia quod natum estex carne, caro est 2 , tu autem spiritus es: neque tecœlum, aut terra, aut sol, vel sidera produxerunt;illa enim corporea sunt, tu incorporea est: nequevero angeli, aut archangeli, aut creatura alia spir-itualis tibi, ut esses, auctores esse potuerunt; quiatu non ex materia aliqua, sed plane ex nihilo cre-ata es: non potest autem, nisi Deus omnipotens,

1 Hæc verbo tenus in libris Mosaicis non habentur, legun-tur tamen in Tob. IV,13; 1 Tim. IV,16. Editor.2 Ioann. III,6

ex nihilo aliquid facere. Ille ergo solus sine socio,sine administro, manibus propriis, quæ sunt eiusintelligentia et voluntas, te quando voluit procre-avit. Sed fortasse corpus tuum non ipse Deus, sedres creatæ produxerunt, ita ut anima Deum, cor-pus vero parentes auctores agnoscere debeat? Nonita est; sed Deus ipse, quamvis parentes hominesad carnem gignendam, ut infimos administros addomum fabricandam, adhibeat: tamen ipse archi-tectus, ipse auctor, ipse verus pater non solumanimæ, sed etiam corporis, atque adeo totius ho-minis esse et dici voluit. Nam si genitores carnistuæ veri auctores et quasi architecti corporis tuiessent, scirent utique, quot sint in corpore hu-mano musculi, quot venæ, quot nervi, quot ossamaiora, quot minora, quot humores, quot sinus,et alia id genus multa, quæ omnino ignorant, nisiforte ex anatomica arte didicerint. Præterea cumcorpus ægrotat, vel membrum arescit, aut præ-ciditur, certe possent illa ipsa arte, qua primumcondiderunt, iterum instaurare, si veri auctores es-sent: quomodo qui horologia componunt, aut do-mos ædificant, norunt etiam temperare vel instau-rare. At parentes nihil horum valent aut sciunt.Adde quod coniuctio animæ cum corpore, quæpræcipua pars est effectionis humanæ naturæ, anullo fieri potuit, nisi ab artifice potentiæ infinitæ;qua enim arte coniungi potuit spiritus cum carnetam arcto vinculo, ut una substantia efficerentur,nisi divina? corpus enim cum spiritu nullam simil-itudinem vel proportionem habet. Ergo ille fecitqui facit mirabilia magna solus 3 .

Vere igitus Spiritus Domini per Moysen loquiturin Deuteronomio: Nonne ipse est Pater tuus, quipossedit et fecit et creavit te? 4 et per S. Iob:Pelle et carnibus vestisti me 5 , et per Prophetamregium: Manus tuæ fecerunt me, et plasmaveruntme 6 , et per sapientissimam feminam puerorumMachabeorum matrem: Nescio quomodo in uteromeo apparuistis: neque enim spiritum et animamdonavi vobis et vitam: et singulorum membra nonego ipsa compegi: sed enim mundi Creator, qui for-mavit hominis nativitatem, quique omnium inven-it originem 7 . Hinc videlicet Sapientia Dei, Chris-tus Dominus dicebat: Patrem nolite vocare vobissuper terram; unus est enim Pater vester, qui estin cœlis 8 . Cuius admonitione S. Augustinus defilio suo Adeodato, quem ex fornicatione genuerat,dicebat Deo: Tu bene feceras eum; nam ego in illopuero præter delictum nihil habebam 9 . Quanta,putas, fiducia, et quanto affectu dicebat David:Tuus sum ego, salvum me fac 10 ? O si cogitares

3 Psalm. CXXXV,44 Deut. XXXII,65 Iob. X,116 Psalm. CXVIII,737 Mach. VII,22-238 Matth. XXIII,99 Aug. Conf. IX c. 6 No. 1410Psalm. CXVIII,94

anima, quid sit, quod omnipotens et sempiternusDeus, qui bonorum tuorum non eget, et si tupereas nihil ipse perdit, tamen oculos tuos nonavertit a te, et sic amat, sic protegit, sic dirigit,sic fovet, ac si tu esses magnus thesaurus eius:certe fiduciam totam in illo poneres, timeres utDominum, amares ut patrem, neque ullum essettam ingens temporale bonum, et malum, quod teposset ab eius charitate divellere.

Caput III

Deus hominem ex nihilo creavit

Veniamus ad materiam, ex qua homo formatusest. Illa quidem vilissima est, sed quo est vilior,eo nobis materiam aptiorem tribuit formandi innobis virtutem humilitatis, qua virtute nulla estin hac vita magis utilis et magis rara, ac per hocmagis pretiosa et maiori desiderio appetenda.

Et sane de materia animæ dubitare non potest,quin sit ipsum nihil, quo nihil vilius et inaniusfingi vel cogitari potest. Corporis materia primaquid est, nisi sanguis menstruus, res adeo fœda, utrefugiant eum oculi cernere et manus contingere,et horreat etiam animus cogitare. Materia ex quaprimus homo formatus fuit, quid aliud, nisi terrarubra et sterilis, sive pulvis et lutum fuit: For-mavit, inquit Scriptura, Deus hominem de limoterræ 11 , et iterum dixit homini Deus: Pulvis es etin pulverem reverteris 12 . Quare patriarcha Abra-ham, memor vilitatis suæ, dicebat ad Deum: Quiasemel cœpi, loquar ad Dominum meum, cum simpulvis et cinis 13 . Sed neque hic est finis vilitatismateriæ humanæ: ipse enim limus, sive pulvis,non ex alia materia, sed ex nihilo prodidit. In prin-cipio enim creavit Deus cœlum et terram; et certenon ex alio cœlo et terra, sed ex nihilo fecit: ergoad nihilum redigitur id, unde prodiit animal hocsuperbum, quod dicitur homo, sive animam, sivecorpus considerare velis. Nihil igitur est in homine,unde gloriari possit, quasi illud non acceperit aDeo. Opera quidem hominum, quæcumque illasint, sive ex ingenio, sive ex labore prodeant,semper aliquid habent ex se, de quo, si sensumhaberent, contra factorem suum gloriari possent,siquidem vas aureum, arca lignea, domus eburnea,vel marmorea, si loqui possent, dicerent utiqueopifici suo: tibi debeo formam, sed non materiam,et pretiosius est quod ex me habeo, quam quoda te accepi. Homo vero, qui nihil ex se habet, etex se nihil omnino est, in nullo gloriari potest. Etverissime dicit Apostolus: Qui existimat se aliquidesse, cum nihil sit, ipse se seducit 14 , et Quidhabes, quod non accepisti? si autem accepisti, quid

11Gen. II,712Gen. III,1913Gen. XVIII,2714Gal. VI,3

gloriaris, quasi non acceperis? 15 . Cui consonatCyprianus, cum ait: In nullo gloriandum quandonostrum nihil est 16 . At, inquies, multa præclaraopera faciunt homines, ob quæ merito laudantur,ut virtus laudata crescat. Ita est, multa præclaraopera faciunt homines, ob quæ laudari et gloriaripossunt, sed in Domino, non in se, sicut scriptumest: Qui gloriatur, in Domino glorietur 17 , et: InDomino laudabitur anima mea 18 . Quæro enim,cum egregium opus homo facit, ex qua materiafacit? qua virtute facit? quo dirigente et adiu-vante facit? Certe ex materia facit, quam Deusilli dedit, non quam ipse sibi peperit; et dirigenteet adiuvante Deo facit, sine cuius directione etadiutorio nihil boni facit homo, quod non faciatDeus, ut faciat homo, ut habetur in Concilio IIArausicano 19 . Itaque dignatur Deus ministeriumhominis adhibere in rebus bonis faciendis, quæ perse facere posset, ut hinc magis debitorem Deo sefateatur homo, non ut superbiendo in se, sed inDomino glorietur 20 .

Ergo anima mea, si sapis, recumbe semper in no-vissimo loco; noli furari gloriam Dei, nec in mod-ico, nec in maximo; descende ad nihilum tuum,quod solum est tuum: et totus mundus in super-biam erigere te non poterit. Sed quoniam hæcpretiosa virtus humilitatis veræ de mundo iampæne recesserat et nec in libris philosophorum,nec in moribus gentium inveniebatur, Magisterhumilitatis de cœlo venit, et cum in forma Dei es-set æqualis Patri, exinanivit semetipsum formamservi accipiens, et humiliavit semetipsum factusobœdiens usque ad mortem 21 , et humano generidixit: Discite a me, quia mitis sum et humiliscorde, et invenietis requiem animabus vestris 22 .Quare, anima mea, si forte erubescis imitari hu-militatem hominum, non erubescas imitari humil-itatem Dei, qui nec fallere nec falli potest, et quisuperbis resistit, humilibus autem dat gratiam 23 .

Caput IV

Homo ad imaginem Dei creatus est

Sequitur nunc, ut formam consideremus, quæ esttertia causarum. Et quidem quanto materia exqua factus est homo vilior est, tanto forma, quæhomini data est, pretiosior et excellentior inven-itur. Omitto formam corporis exteriorem, i. e.figuram corporis humani, quæ suam habet emi-

151 Cor. IV,716Cypr. Libr. 3 ad Quirinum, c. 4172 Cor. X,1718Psalm. XXXIII19Conc. Arausic. II (a 529) can. 2020Sap. X, 12-2021Philipp. II,6-822Matth. XI,2923 Iac. IV,6

nentiam super omnium animantium figuras; hæcenim forma non substantialis, sed accidentalis est.Forma igitur hominis substantialis, quæ facit il-lum esse hominem, et ab animantibus cæterisdistinguit, anima est immortalis ratione et liberoarbitrio prædita, imago Dei, ad exemplar sum-mæ Divinitatis expressa. Sic enim legimus dixisseDeum, cum hominem formare vellet: Faciamushominem ad imaginem et similitudinem nostram,et præsit piscibus maris, et volatilibus cœli, etbestiis, univeræque terræ, omnique reptili, quodmovetur in terra 24 .

Homo igitur imago Dei est, non ratione corporis,sed ratione spiritus; Deus enim spiritus est, noncorpus; et ibi est imago Dei, inquit S. Basilius,ubi est id, quod imperat animantibus cæteris 25 .Imperat autem homo bestiis non per corporismembra, quæ valentiora sunt in multis bestiis,quam in homine, sed per mentem ratione et liberoarbitrio præditam. Pæest enim homo animantibuscæteris non per id, quod habet commune cum illis,sed per id, quo distinguitur ab illis et per quodsimilis factus est Deo.

Erige nunc, anima mea, mentem ad exemplar tu-um, et cogita, omne bonum imaginis in simili-tudine ad exemplar suum positum esse. Nam siforte deforme sit exemplar, quale diaboli fingisolet, tum etiam bonum imaginis est exemplarsuum deforme apte repræsentare. Itaque defor-mitas in exemplari deformitas erit, deformitas inimagine pulchritudo erit. Sed si exemplar quoquesit formosum, pretiosissima erit imago, si pul-chritudinem exemplaris pulchritudine sua, quammaxime fieri poterit, imitetur: et si imago sensumhaberet, nihil magis optaret, quam perpetuo ex-emplar suum aspicere, et ad illius imitationem secomponere, et illi quam simillima fieri.

Exemplar tuum, o anima, Deus est, pulchritu-do infinita, lux in qua tenebræ non sunt ullæ 26 ,cuius pulchritudine sol et luna mirantur. Ac utfacilius pulchritudinem tanti exemplaris imitari,illiusque similitudinem concupiscere, et modis om-nibus procurare valeas, in qua re tota perfectiotua, tota utilitas tua, totus honor, totum gaudi-um, tota quies, totum denique bonum positumest, cogita pulchritudinem Dei exemplaris tui insapientia et sanctitate consistere. Quomodo enimpulchritudo corporis ex proportione membrorumet coloris suavitate consurgit, sic in substantiaspirituali, coloris suavitas lux sapientiæ est, mem-brorum proportio iustitia est: sed per iustitiamnon virtus aliqua particularis sed illa universalisintelligitur, quæ virtutes omnes continet. Ille ig-itur spiritus pulcherrimus est, cuius mens lucesapientiæ fulget, et cuius voluntas perfectæ iusti-

24Gen. I,2625Basil. Homil. in Hexam. 1026 I Ioann. I

tiæ plenitudine pollet. Deus autem, tuum inquamexemplar, o anima, ipsa sapientia, ipsa iustitiaest, ac per hoc ipsa pulchritudo est. Et quoniamutrumque bonum nomine sanctitatis in Scripturissignificatur, ideo apud Isaiam Angeli Deo accla-mant: Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deusexercituum 27 . Et ipse Deus ad imagines suas cla-mat: Sancti estote, quia ego sanctus sum Domi-nus Deus vester 28 . Et in Evangelio Dominus: Es-tote perfecti, sicut Pater vester cœlestis perfectusest 29 .

Ergo si cupis, anima, ut vera imago Dei, exemplarituo quam simillima fieri, oportet te sapientiamet iustitiam præ omnibus rebus amare. Sapientiavera est, iudicare de rebus omnibus secundumaltissimam causam. Altissima causa est voluntasdivina, sive lex quæ voluntatem Dei hominibusmanifestat. Itaque si sapientiam amas, oportet tein rebus omnibus non audire quid lex carnis dictet,quid sensus iudicent esse bonum, quid mundusprobet, quid cognati suadeant, ac multo minusquid adulatores proponant, sed obsurdescas hisomnibus, et solum attendas ad voluntatem Domi-ni Dei tui, atque illud utile, gloriosum, appetibile,bonum denique omni ex parte tibi esse iudices,quod est conforme voluntati ac legi Dei. Hæcest sapientia Sanctorum, de qua scripsit Sapiens:Super salutem et speciem dilexi illam, et proposuipro luce habere illam, quoniam inextinguibile estlumen illius. Venerunt autem mihi omnia bonapariter cum illa 30 .

Porro iustitia, quæ altera pars est pulchritudinisspiritualis, omnes quidem virtutes complectitur,quæ voluntatem ornant et perficiunt; sed præ-cipue charitatem, quæ mater et radix est omniumvirtutum, et de qua sanctus Augustinus in libroDe natura et gratia extremo ita loquitur: Inchoatacharitas, inchoata iustitia est: provecta charitas,provecta iustitia est; perfecta charitas, perfectaiustitia est 31 ; nam qui diligit, legem implevit, quiadilectio malum non operatur 32 , et ideo plenitudolegis est dilectio, ut docuit Apostolus; et contraqui servat verbum eius, id est, mandata eius, verein hoc charitas Dei perfecta est 33 , ut loquitursanctus Ioannes. Qui ergo volunt exemplari di-vino similes fieri, obœdire debent dicenti: Estoteimitatores Dei, sicut filii charissimi, et ambulatein dilectione 34 . Filius enim imago est Patris, etimaginis totum bonum, ut supra diximus, est suoexemplari esse simillimam.

27 Isa. VI28Lev. II29Matth. V30Sap. VII31De Natura et Gratia, c. 7032Rom. XIII332 Ioann. II34Eph. V

O si hæc plane intelligeres, anima, et exemplarituo per veræ sapientiæ veræque iustitiæ pul-chritudinem similis effecta, placeres oculis sum-mi Regis; quanta pace fruereris? quo gaudio ex-ultares? quam facile omnia mundi oblectamentacontemneres? contra vero, si cogitares, quam ve-hementer indignetur Deus, cum videt imaginemsuam destitutam luce sapientiæ et decore iustitiæinquinari, fœdari, obscurari, et hominem in tantohonore positum, ut similis esset Deo, compara-ri nunc iumentibus insipientibus, et similem illisfactum esse 35 , certe horreres et contremisceres,nec posses ullo modo quiescere, donec fluminibuslacrymarum ex amarissima contritione manan-tibus maculas omnes abstegeres, et ad simili-tudinem pulcherrimi exemplaris tui redires. Sedquia interim dum peregrinaris a Domino, et perfidem ambulas, et non per speciem 36 , indiges con-tinuo ipsius Domini adiutorio, tum ut in simil-itudine iam acquisita permaneas, tum ut quoti-die similior, id est, formosior lucidiorque reddaris,ingemisce ex toto corde ad Deum, eique dicito:O Domine sancte et misericodissime, cui placuit,hanc animam meam, imaginem tuam facere, per-fice, quæso te, imagunculam tuam, adauge sapien-tiam, adauge iustitiam, absconde eam in abscon-dito tabernaculi tui, ut neque luto carnalis con-cupiscentiæ, neque fumo sæcularis honoris, nequepulvere terrenarum cogitationum fœdari valeat.Atque hactenus de forma.

Caput V

Finis ad quem creatus est homo, Deus est

Restat ultima causa, quæ finis dicitur. Porro finis,ad quem creatus est homo, non alius est, quamipse Deus. Sed quia duplex est finis, alter intrinse-cus, alter extrinsecus, utrumque seorsum breviterconsideremus. Finis intrinsecus uniuscuiusque reiest status perfectus, ad quem res illa pervenirepotest. Finis intrinsecus palatii, est ipsum com-plementum et perfectio ipsa palatii: tunc enimfinitum esse dicitur, cum nihil ei deest eorumquæ palatii structura requirit. Finis intrinsecusarboris, est status perfectum quem eius natura re-quirit: tunc enim finem suum attigisse dici potestarbor, cum ramos extendit, et folia produxit, etfloribus ornata est, ac paulo post pomis, iisquematuris onerata cernitur. Homo igitur, qui adfinem celsissimum creatus est, tunc finem suumconsecutus dici poterit, cum mens eius Deumvidebit sicuti est: quam visionem scientia rerumomnium consequetur, et voluntas ipso summobono ardentissime amato et desiderato fruetur,et corpus immortalitate et impassibilitate, ali-isque dotibus gloriosis præditum, perpetua pace

35Psalm. XLVIII362 Cor. V

et lætitia potietur. Et quoniam essentia huiusfinalis beatitudinis est visio Dei, per quam imag-ines Dei, nos inquam ipsi, ad perfectum statumperfectamque similitudinem cum exemplari nos-tro divino perveniemus; ideo scribit B. Ioannes:Nunc filii Dei sumus, et nondum apparuit quiderimus. Scimus quoniam cum apparuerit, similesei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est 37 .

O si posses, anima, cogitare quid hoc sit, Simi-les ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est;quam cito nebulæ omnes terrenarum cupiditatumdissiparentur! Deus beatissimus est, et ideo beatis-simus, quia semper videt seipsum sicuti est, sequeipso summo bono clarissime viso, et ardentissimeamato, sine ulla cessatione ab ipsa æternitatefruitur. Huius inæstimabilis boni, te quoque cumAngelis sanctis participem esse voluit: ad huncfinem sublimissimum et celsissimum te creavit.Hoc significat illud: Intra in gaudium Dominitui 38 , id est, sis particeps gaudii, quo Deus ipsegaudet. Et illud: Ego dispono vobis, sicut disposuitmihi Pater meus regnum; ut edatis et bibatis supermensam meam in regno meo 39 , id est, particepsvos faciam regni mei, et regiæ mensæ meæ, ut fru-amini illo honore, illa potestate, et illa voluptate,qua fruor ego, et qua fruitur Pater meus Deus.Et quis cogitare potest, quantus sit honor, quantapotestas, quanta voluptas, quanta felicitas Regisomnium regum et Domini omnium dominorum,Domini Dei nostri? Certe qui ad hanc tantam fi-nis nostri altitudinem cogitatione speque conscen-deret, erubesceret omnino de terræ possessione lit-igare, vel ob quamcumque iacturam temporaliumrerum affligi, vel de lucris temporalibus gaudere:erubesceret inquam inhiare voluptatibus quibusinhiant pecora, qui factus est comes Angelorumet particeps amicitiæ Dei et inæstimabilium bono-rum eius; quoniam amicorum omnia sunt commu-nia.

Caput VI

Finis extrinsecus hominis

Iam vero finis extrinsecus uniuscuiusque rei estille, cuius gratia res facta est. Finis palatii, habi-tator eius; finis arboris, possessor eius; finis homi-nis, solus Dominus Deus eius. Ipse enim hominemfecit, se suo fecit, pro se fecit, ipse conservat,ipse pascit, ipse stipendium solvit. Itaque meritoiubet, ac dicit: Dominum Deum tuum adorabis,et illi soli servies 40 . Sed attende, anima, dili-genter. Res cæteræ, quæ propter hominem fac-tæ sunt, ipsi homini utiles sunt, non sibi; ho-mini laborant iumenta, non sibi; hominis cellam

371 Ioann. III38Matth. XXV39Luc. XXII40Deut. VI

et horreum et marsupium implent agri, vineæ,horti, non suum: denique servorum est labor, etsudor et fatigatio; domini autem lucrum et quieset voluptas. At Dominus Deus tuus, qui nulla reindiget, servire quidem vult hominem, sed utili-tatem, et lucrum, et præmium servientis hominisesse vult, non suum. O Domine suavis et mitiset multæ misericordiæ 41 , quis non toto cordeserviat tibi, si dulcedinem paterni dominii tui, velmodicum degustare incipiat? quid iubes Domineservis tuis? Tollite, inquit, iugum meum supervos 42 . Et, quale est iugum tuum? iugum, inquit,meum suave est, et onus leve. Quis non libentis-sime ferat iugum quod non premit, sed fovet, etonus quod non gravat, sed reficit? merito igituraddidisti, et invenietis requiem animabus vestris.Et quod est iugum tuum, quod non fatigat, sed re-quiem adfert? nempe mandatum illud primum etmaximum: Diliges Dominum Deum tuum ex totocorde tuo 43 . Quid enim facilius, suavius, dulcius,quam diligere bonitatem, et pulchritudinem, etamorem, quod totum est tu Domine Deus meus?Recte iudicavit servus tuus David, qui mandatatua esse censuit, desiderabilia super aurum et lapi-dem pretiosum, et dulciora super mel et favum 44 ;et addidit: in custodiendis illis retributio multa.Quid est hoc, Domine? etiamne præmium pol-liceris custodientibus mandata desiderabilia superaurum multum et dulciora super mellis favum?Ita omnino præmium, et præmium amplissimumpolliceris, dicente Apostolo tuo Iacobo: Coronamvitæ repromisit Deus diligentibus se 45 . Et quidest corona vitæ? nempe maius bonum, quam velcogitare vel desiderare possimus. Sic enim loquiturbeatus Paulus ex Isaia: Oculus non vidit, nec aurisaudivit, nec in cor hominis ascendit, quæ præpar-avit Deus iis qui diligunt illum 46 . Vere igitur incustodiendis mandatis tuis est retributio multa.Nec solum mandatum illud primum et maximumutile est homini obœdienti, non Deo iubenti: sedetiam cætera mandata Dei, obœdientem perfici-unt, ornant, erudiunt, illustrant, bonum deniqueac beatum reddunt. Quare si sapis, intellige te adgloriam Dei et salutem tuam æternam esse crea-tum, hunc esse finem tuum, hoc centrum animætuæ, hunc thesaurum cordis tui. Ad hunc finem siperveneris, beatus eris; si ab illo excideris, misereris. Proinde illud tibi vere bonum existimes, quodad finem tuum perducit; illud vere malum, quod afine te facit excidere. Prospera et adversa, opes etinopia, sanitas et ægrotatio, honores et ignominiæ,vita et mors, apud sapientem nec per se expe-tenda, ner per se fugienda sunt. Sed si conferuntad gloriam Dei, et sempiternam felicitatem tuam,

41Psalm. LXXXV42Matth. I43Matth. XXII44Psalm. XVIII45 Iac. I461 Cor. II, Isa. LXIV

bona sunt, et expetenda: si eamdem impediunt,mala sunt, et fugienda.

GRADUS SECUNDUS

Ex consideratione maioris mundi

Caput I

Magnitudo mundi et magnitudo Dei

Scalæ ascensionis in Deum gradum primum con-struximus ex consideratione hominis, qui dici-tur mundus minor: nunc secundum gradum su-perstruere consilium est ex consideratione mo-lis huius maximæ, quæ maior mundus dici so-let. Scribir quidem S. Gregorius Nazianzenus insecunda oratione de Pascha, Deum constituissehominem quasi mundum magnum in parvo, quodest verum, si a mundo segregemus angelos; est en-im homo maior toto mundo corporato, non mole,sed virtute: sed si in mundo comprehendanturangeli, ut nos hoc loco comprehendimus, parvusmundus est homo in mundo maiore constitutus.In hoc igitur magno mundo, qui rerum universi-tatem complectitur, multa sunt plane admirabil-ia, sed hæc potissimum: magnitudo, multitudo,varietas, efficacitas et venustas. Quæ omnia, siDeo illuminante attentissime cogitentur, non par-vam vim habent ad animam sic elevandam, utin admiratione immensæ cuiusdam magnitudinis,et multitudinis, et varietatis, et efficacitatis, etpulchritudinis quasi deficiat et, ad se reversa, quic-quid extra Deum videt, quasi nihilum et inanedespiciat.

Magnus certe est orbis terrarum, et adeo magnus,ut Ecclesiasticus dicat: Latitudinem terræ et pro-fundum abyssi quis dimensus est? 1 Et hoc ipsumetiam ex eo potest intelligi, quod in tot millibusannorum, qui fluxerunt ab orbe condito, nondumtota superficies terræ (hanc enim latitudinem ter-ræ vocat Ecclesiasticus) nostris hominibus, eamassidue inquirientibus, innotuerit. Et quanta quæ-so est moles terræ, si ad cœli supremi ambitumcomparetur? Instar puncti dicitur ab astrologis,nec immerito. Videmus enim solares radios perinterpositam terram ita pertingere ad stellas fir-mamenti oppositas, ac si terra nihil omnino esset.Et si stella quælibet firmamenti maior est toto

1 Eccli. I,2

orbe terrarum, ut sapientum communis opinioest, et tamen nobis ob infinitam prope distantiamstellæ illæ minutissimæ videntur: quis cogitandoassequi poterit amplitudinem cœli, ubi tot milliastellarum lucent? Ergo si de superficie et pro-funditate terræ Ecclesiasticus dixit: Latitudinemterræ et profundum abyssi quis dimensus est?quid, quæso, de superficie exteriore cœli et deprofundo mundi totius a summo cœlo usque adinferos diceret? Omnino tanta est moles corporalismundi huius, ut nulla mens, nulla cogitatio eamassequi possit. Age nunc anima mea, interrogote, si tantus est mundus, quantum est, qui fecitmundum? Magnus Dominus, et magnitudinis eiusnon est finis 2 . Audi Isaiam: Quis mensus estpugillo aquas, et cœlos palmo ponderavit? quisappendit tribus digitis molem terræ 3 ? Ubi S. Hi-eronymus, ex versione Aquilæ, per pugillum dicitintelligi minimum digitum 4 , ut sit hæc sententia:Aquam totam, quæ minor est quam terra, unodigitulo Dei mensurari, molem terræ tribus digitis,cœlum, quod maius est terra et aqua simul iunctis,palmo ponderari. Atque hæc quidem metaphoricasunt, cum spiritus sit Deus et nec digitos, necpalmos proprie habeat; sed Scriptura tamen hiscomparationibus satis ostendit, multo maioremesse Deum, quam sit creatura eius, quod magisexpresse significavit Salomon, cum ait: Cœlum etcœli cœlorum non te capiunt 5 . Quod ideo verumest, quia si mundus alius crearetur, illum quoquerepleret Deus, et si plures mundi, vel etiam infinitifierent mundi, illos omnes Deus impleret. Nequeexistimes, anima mea, Deum tuum sic impleremundum, ut pars Dei sit in parte mundi, et to-tus in toto mundo. Deus enim partes non habet,sed totus est in toto mundo, et totus in qualibetparte mundi. Proinde ubique præsens est cumomnipotentia et sapientia sua. Ideoque si fidelis illifueris, etiamsi consistant adversus te castra, nontimebit cor tuum; quid enim timeat, qui apud sehaber Patrem amicum, sponsum omnipotentem,et omnia videntem, et ardentissime amantem? Sedsi merito culpæ tuæ iratum habeas Deum iudicem,et inimicum omnipotentem et omnia videntem etpeccata implacabili odio detestantem: tum veroiure timere debes timore horribili et nulla requiemdare oculis tuis, nec pedibus tuis, nisi Deo placatoper veram pœnitentiam respiraveris in luce miser-ationum eius.

2 Psalm. CXLIV,33 Isa. XL,124 Hieron. comment. in Isai. XI c. 40, No. 4875 2 Paral. VI,18

Caput II

Multitudo rerum creatarum et infinitasperfectionum creatoris

Iam vero multitudinem rerum creatarum ab unoDeo conditore cœli et terræ quis enumerabit?Arenas maris et pluviæ guttas, inquit Ecclesias-ticus, quis dinumeravit? 6 Sed omissis rebus istisminutissimis: quot sunt intra terram et maria met-alla auri et argenti, æris et plumbi, et lapides pre-tiosi ac gemmæ et margaritæ? Quot supra terramgenera et species et individua herbarum, fruticum,plantarum? et quot in singulis partes? Quot etiamgenera, species et individua animantium perfec-torum, imperfectorum, quadrupedum, reptilium,volatilium? quot in mari genera, species, individ-ua piscium? quis enumeret? Quid de multitudinegeneris humani, de quo scriptum est: Secundumaltitudinem tuam multiplicasti filios hominum 7 .Quot denique sunt in cœlo sidera, quot supracœlum angeli? Nam de stellis in veracissima Scrip-tura legimus: Numera stellas, si potes 8 . Et alibicomparat multitudinem stellarum cum multitu-dine arenæ maris 9 , quam satis constat esse innu-merabilem. De angelis vero scribit Daniel: Milliamillium ministrabant ei, et decies millies centenamillia assistebant ei 10 . Et S. Thomas cum S.Dionysio affirmat, angelorum multitudinem tan-tam esse, ut rerum omnium materialium mul-titudinem superet 11 . Hæc igitur prope infinitarerum multitudo, ab uno Deo omnipotente con-dita, demonstrat in ipsa divina essentia esse per-fectiones omnino infinitas. Voluit enim Deus abhomine per creaturas suas utcumque cognosci; etquia non poterat ulla creatura infinitam creatorisperfectionem apte repræsentare, creaturas multi-plicavit et singulis bonitatem et perfectionem ali-quam tribuit, ut inde iudicium fieret de bonitateet perfectione creatoris, qui infinitas perfectionessub unius simplicissimæ essentiæ perfectione com-plectitur, ad eum fere modum, quo nummus au-reus continet valorem multorum nummorum ære-orum.

Ergo, anima mea, quicquid oculis aut cogita-tioni occurrit, quod admirabile videatur, scalatibi sit ad perfectionem conditoris agnoscendam,quæ sine ulla comparatione maior et mirabiliorest. Ita fiet, ut res creatæ, quæ factæ sunt inmuscipulam pedibus insipientium 12 , ut Sapien-tia docet, non te decipiant, sed erudiant, necte deiciant, sed gradum tibi ad meliora faciant.Itaque si aurum, vel argentum, vel lapides pre-

6 Eccli. I,27 Psalm. XI,98 Gen. XV,49 Ier. XXXIII,2210Dan. VII,1011Thom. Aq. Summa Theol. 1 q. 50 art. 3; Dionys. Are-

opag. Hierarch. cœlest. c. 412Sap. XIV,11

tiosi occurrant, dicas in corde tuo: pretiosior estDeus meus, qui se mihi daturum promisit, si istacontemsero. Si regna, si imperia terrena miraris,dicas in corde tuo: quanto præstantius est reg-num cœlorum, quod in æternum manet et quodpromisit diligentibus se, qui non mentitur Deus!Si voluptates et deliciæ carnalem sensum titillareincipiant, dicas in corde tuo: multo iucundior estvoluptas spiritus, quam voluptas carnis, et deliciæmentis, quam ventris, illas Deus totius consolatio-nis, quas qui gustat, dicere potest cum Apostolo:Repletus sum consolatione, superabundo gaudioin omni tribulatione nostra 13 . Denique si quidpulchrum, novum, insolitum, magnum, mirabileofferatur, modo discedas a Domino Deo tuo, re-sponde secure: quidquid est in illis boni, et multoplura et meliora in Domino tuo sine dubitationereperiri; ideo non esse tibi utile, nummum æreumpro aureo, vitrum pro gemma pretiosa, parva promagnis, dubia pro certis et temporalia pro sem-piternis commutare.

Caput III

Varietas rerum creatarum et Deus fons infinitusomnium bonorum

Sed quamquam admirabilis sit multitudo rerumcreatarum et multiplicem unius Dei perfectionemarguat: multo tamen admirabilior est varietas re-rum, quæ in illa multiplicatione cernitur, et fa-cilius ad Dei cognitionem ducit; non enim diffi-cile est, uno sigillo multas figuras omnino simi-les exprimere, nec iisdem typis innumerabiles lit-eras excudere, sed variare formas infinitis propemodis, quod Deus fecit in creatione rerum, hocplane divinum est opus et admiratione dignissi-mum. Omitto genera et species rerum, quas con-stat esse maxime varias atque diversas: in ipsisindividuis herbarum, plantarum, florum, fructu-um quanta varietas inest! figuræ, colores, odores,sapores, nonne infinitis modis propemodum vari-antur? Nonne idem omnino in animantibus cer-nitur? Sed quid de hominibus dicam, cum in ex-ercitu numerosissimo vix inveniantur duo hominesomnino similes? Quod ipsum etiam in stellis etangelis invenitur; nam et stella a stella differt inclaritate 14 , ut Apostolus testatur, et S. Thomasaffirmat, angelos, quamvis sint in maiore numero,quam res corporales, tamen omnes inter se nonsolum individuali numero, sed etiam specifica for-ma differre 15 .

Erige nunc, anima mea, oculos mentis ad Deum,in quo sunt rationes omnium rerum, et undetamquam ex fonte infinitæ ubertatis manavit il-

132 Cor. VII,4141 Cor. XV, 4115Thom. Aq. I. c. art. 4

la pæne infinita varietas; neque enim Deus in-numerabiles istas rerum formas in rebus creatispotuisset imprimere, nisi in sinu essentiæ suærationes earum modo eminentissimo et altissi-mo contineret 16 . Merito igitur exclamat Aposto-lus: O altitudo divitiarum sapientiæ et scientiæDei! 17 Vere enim puteus est infinitæ profundi-tatis, in quo latent thesauri divitiarum, sapientiæet scientiæ, quæ tantam rerum varietatem parerepotuit. Merito quoque S. Franciscus, divino lu-mine illustratus, dicebat Domino: Deus meus, etomnia! quoniam varia bona, quæ in rebus creatisinveniuntur sparsa atque divisa, in uno Deo inve-niuntur modo quodam meliore et altiore collecta.

Sed dices, anima: ista quidem vera esse viden-tur, sed bona creata videmus oculis, manibustangimus, ore gustamus, reipsa possidemus, il-lisque fruimur: Deum non videmus, non tangimus,non gustamus, non possidemus, et vix cogitatione,quasi rem longissime positam, apprehendimus;itaque non esse mirum, si res creatæ nos magisafficiant, quam Deus. Sed si fides in te viget etvigilat, anima mea, negare non potes, quin posthanc vitam, quæ fugit velut umbra, si in fide etspe et dilectione permanseris, Deum ipsum vereclareque visura sis, ut est in se, et illum pos-sessura illoque fruitura longe melius et intimius,quam rebus creatis nunc fruaris. Audi Dominumipsum: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deumvidebunt 18 ; audi Apostolum Paulum: Nunc vide-mus per speculum in ænigmate, tunc autem faciead faciem 19 ; audi Ioannem: Similes ei erimus,quia videbimus eum, sicuti est 20 . Deinde quanta,rogo te, pars mundi huius ad te pertinet? Certenec totus mundus, nec pars media, aut tertia, autquarta, sed vix particula quædam te contingit,eamque post breve tempus, velis nolis, dimitterecogeris. At Deum, in quo sunt omnia, totum pos-sidebis et in æternum possidebis; erit enim Deusomnia in omnibus 21 sanctis beatis sine ullo fine.Ille erit tibi vita, cibus, vestis, domus, honor, div-itiæ, delectatio et omnia. Adde quod Deus tuussuavis et mitis non iubet, ut dum in terris pere-grinaris, solatio creaturarum penitus careas; imo,ut tibi serviant, omnia condidit. Sed hoc iubet,ut illis utaris moderate, sobrie, temperanter, etcum egentibus hilariter communices; ut non tibidominentur, sed tu eis domineris illisque utarisad promerendum Deum. Ergo ardentissime cogita,annon sit tibi utilius et in hac vita rebus creatisnon carere, qua parte necessariæ sunt, et in altera

16Bellarminus cum doceat, Deum liberrima voluntatemundum ex nihilo creasse, hoc aliisque locis nequaquamconsubstantialitatem, sed similitudinem mundi cum Deoindicare voluit. E.17Rom. XI,3318Matth. V,8191 Cor. XIII,12201 Ioann. III,2211 Cor. XV,28

creatore ipso, in quo, ut sæpe dixi, omnia sunt,in sempiternum frui; an vero in hac vita in acqui-sitione temporalium rerum vehementissime labo-rare et nunquam earum copia satiari, et in alteratemporalibus omnibus bonis repente destitui et adæterna bona numquam pervenire. Adde denique,Deum non ita longe abesse a dilectoribus suis, utnon etiam in hac vita delectationes magnas illistribuat, et maiores, quam dilectores mundi in re-bus creatis inveniant. Non enim falso scriptum est:Memor fui Dei, et delectatus sum 22 , et: Delectarein Domino, et dabit tibi petitiones cordis tui 23 ,et: Ego delectabor in Domino 24 , et: Lætifica an-imam servi tui, quoniam ad te Domine animammeam levavi 25 . Ac ut omittam cætera, cum Apos-tolum ait: Repletus sum consolatione, superabun-do gaudio in omni tribulatione nostra 26 , certe nonsignificat, ex tribulatione nasci consolationem etex dolore gaudium, non enim producunt spinæuvas, aut tribuli ficus 27 ; sed significat, ad lenien-das tribulationes a Deo superinfundi amicis suistam puras et liquidas et solidas consolationes, utcum eis temporalia gaudia comparari nullo modopossint. Illa igitur, anima, sit apud te firma con-clusio: qui invenit Deum, invenit omnia; qui perditDeum, perdit omnia.

Caput IV

Virtus rebus creatis insita et omnipotentia Dei

Sequitur nunc, ut ex virtute, quam Deus rebuscreatis attribuit, ad infinitam creatoris virtutemintelligendam ascendamus. Nulla omnino res est,quæ admirabilem virtutem, sive potentiam, siveefficacitatem non habeat. Terra, sive lapis terreus,si ab alto descendat, quo impetu ruit, quid nonfrangit, quid ei resistit! Cum vellet Spiritus Sanc-tus in Apocalypsi describere impetum maximum,quo Babylon magna, id est, universitas impiorum,in die iudicii in profundum abyssi præcipitabitur,sic ait: Et sustulit unus angelus fortis lapidemquasi molarem magnum, et misit in mare, dicens:Hoc impetu mittetur Babylon civitas illa magna,et ultra iam non invenietur 28 . Aqua vero, quæmollis et blanda leniter fluit super faciem terræ,quando irascitur et intumescit in fluminibus veltorrentibus, obvia quæque prosternit et destruit,nec solum casas rusticorum, sed etiam portas elmœnia civitatum et pontes marmoreos diruissevidimus. Porro venti, qui aliquando suavissimespirant, naves maximas ad scopulos allidunt, etannosas quærcus eradicant et evertunt. Vidi ego,

22Psalm. LXXVI,423Psalm. XXXVI,424Psalm. CIII,3425Psalm. LXXXV,4262 Cor. VII27Matth. VII,1628Apoc. XVIII,21

quod nisi vidissem non crederem, a vehementissi-mo vento effosam ingentem terræ molem eamquedelatam super pagum quendam, ut fovea altissimaconspiceretur, unde terra eruta fuerat, et pagustotus coopertus et quasi sepultus manserit, adquem terra illa devenerat. Quid de igne dicemus?Qua velocitate modicus ignis crescit in flammamtantam, ut domos el silvas quasi momento tempo-ris devoret et consumat! Ecce, inquit S. Iacobus,quantus ignis, quam magnam silvam incendit! 29

In herbis quam multiplices latent virtutes! In la-pidibus, ac præsertim magnete et succino, quamadmirabilis virtus cernitur! Porro in animalibusalia robustissima esse videmus, ut leones, ursos,tauros, elephantes; alia ingeniosissima, quamvisminutissima, ut formicas, araneas, apes, mirmi-coleonem. Omitto potentiam angelorum, virtutemsolis et stellarum, quæ procul a nobis absunt.Quale tandem est ingenium hominum, quo totartes inventæ sunt, ut sæpe dubitemus, utrum artinatura, an potius ars naturæ palmam concedat!

Attolle nunc, anima, oculos mentis ad Deum etcogita, quanta virtus, quanta efficacitas, quantapotencia in Domino Deo tuo sit, cui a veracis-sima Scriptura dicitur: Quis similis tui in fort-ibus, Domine? 30 , et: Qui facit mirabilia magnasolus 31 , et Beatus, et solus potens, Rex regum,et Dominus dominantium 32 . Quicquid enim vir-ium res creatæ habent, a Deo habent, et tamdiuhabent, quamdiu placet Deo, ut habeant. Quisenim fecit, ut Ionæ in ventre ceti concluso nequemaris aquæ, neque dentes ceti nocerent, nisiDeus? 33 Quis conclusit ora leonum famelicorum,ut Danielem non attingerent, nisi Deus? 34 Quistres pueros in camino ignis ardentis illæsos ser-vavit, nisi Deus? Quis dixit vento furenti et mariinsanienti: Tace, obmutesce: et subito facta esttranquilitas magna 35 , nisi Christus verus Deus?Ipse autem Deus non habet ab alio virtutem etpotentiam, sed eius voluntas potentia est, et po-tentia, cui nihil resistere potest; ipse infinitam po-tentiam habet, et semper habet, et ubique habet.Et omnis hominum potestas, cum Dei potestatecomparata, non parva et exigua, sed nulla omninoest; sic enim loquitur Isaias: Omnes gentes quasinon sint, sic sunt coram eo, et quasi nihilum etinane reputatæ sunt ei 36 . Nonne igitur stulti sunt,qui timent res creatas et Deum omnipotentemnon timent? Et qui confidunt in virtute sua, autamicorum suorum, et in Deo omnipotente non

29 Iac. III,530Exod. XV,1131Psalm. CXXXV321 Tim. VI,1533 Ion. II, 1 sqq34Dan. III,33 sqq.35Marc. IV,3936 Isa. XL,17

fidunt? Si Deus pro nobis, quis contra nos? 37 Etsi Deus contra nos, quis erit pro nobis?

Ergo, anima mea, si sapis, humiliare sub potentimanu Dei 38 , inhærere illi per veram pietatem, etnon timebis quid faciat tibi homo, vel dæmon, velcreatura alia. Sed si forte a pietate excidisti, etDeum tuum ad iracundiam provocasti, non desrequiem temporibus tuis, donec invenias pacemad Dominum tuum; nimis enim horrendus estincidere in manus Dei viventis 39 .

Caput V

Pulchritudo creata rerum et increata Dei

Restat ut pulchritudinem rerum creatarum in-spiciamus, de qua dixit Propheta: Delectasti meDomine in factura tua 40 . Et certe, quæ fecitDeus, ut bona sunt omnia, sic etiam pulchra suntomnia, si recte considerentur. Sed omissis aliis,consideremus ea, quæ omnium iudicio et appro-batione sunt pulchra. Certe magna est pulchritu-do virentis prati, horti bene culti, amœnissimæsilvæ, maris tranquilli, sereni aeris, fontium, flu-viorum, urbium, cœli micantis atque innumer-abilibus stellis quasi gemmis distincti. Deindequam delectat pulchritudo arboris floribus vestitævel pomis onustæ, quadrupedum variorum formæ,avium volatus, piscium lusus! Quid dicam de pul-chritudine stellarum et lunæ, ac potissimum deiubare illo solis maximo et clarissimo, quod exortusuo mundum exhilarat universum? Sed homines,ad quos potissimum loquimur, nihil magis quamsua ipsorum venustas speciesque delectat: Propterspeciem mulierum multi perierunt 41 , inquit Ec-clesiasticus. Vidimus sæpe et doluimus, virosalioqui sapientissimos feminarum venustate tantoamore captos, et contra etiam feminas graves ethonoratas ad eam insaniam redactas ob virorumpulchritudinem, ut rem familiarem et dignitatemet filios ac parentes, et etiam vitam ipsam, addoetiam æternam salutem amori hominum formoso-rum posthabuerint. Nota sunt quæ de Davide,Salomone, Samsone in Scripturis Sanctis leguntur;plenæ sunt historiæ similium exemplorum.

Ergo, anima mea, si tanta est pulchritudo inres creatas a conditore Deo effusa: quanta putas,et quam admirabilis est pulchritudo pulcherrimiconditoris? Nemo enim dare potest, quod nonhabet; et si solis ac stellarum specie delectatihomines luminosa illa corpora deos putaverunt,inquit Sapiens, sciant quanto dominator eorumspeciosior est; speciei enim generator hæc omnia

37Rom. VIII,31381 Petr. V,639Heb. X,8140Psalm. XCI,541Eccli. IX,9

constituit 42 . Quanta autem sit pulchritudo Dei,non solum certo cognoscitur ex eo, quod omniumcreaturarum pulchritudo eminentiore modo in ip-so collecta reperitur: sed etiam ex eo, quod cuminvisibilis sit nobis, dum ab ipso peregrinamur,et solum per fidem Scripturarum et in speculocreaturarum utcumque cognoscatur, multi tamenSanctorum ita exarserunt in amorem eius, ut aliiin deserta loca se abdiderint et soli contempla-tioni ipsius vacare voluerint, ut S. Maria Mag-dalena, Paulus primus eremita, magnus Antonius,et alii sine numero, de quibus Theodoretus inhistoria religiosa consuli potest; alii coniuges etliberos, et quicquid in terris possidebant deser-entes, in monasteriis ad aliorum nutum viverevoluerunt, ut Dei amicitia fruerentur; alii vitamipsam cum acerbissimo dolore libenter exponeredesideraverunt, ut ad visionem infinitæ illius pul-chritudinis pertingere mererentur. Audi unum exillis, sanctum videlicet Ignatium martyrem in epis-tola ad Romanos: Ignis, crux, bestiæ, confrac-tio ossium, membrorum divisio, et totius corporiscontritio, et tota tormenta diaboli in me veniant,tantum Christo fruar! 43 Si ergo pulchritudo div-ina, nondum visa, sed solum credita et sperata,tantum ignem desiderii excitat: quid faciet, cumremoto velo, ut est in se, conspicietur? Omninoid faciet, ut torrente voluptatis illius inebriati 44 ,neque velimus, neque possimus vel ad punctumtemporis oculos ab ea divertere. Et quid mirumsi angeli et animæ beatæ semper videant faciemPatris, qui est in cœlo, nec visio illa tædium velsatietatem ullam pariat, cum ipse Deus ab æterni-tate pulchritudinem suam semper aspiciens in eapenitus acquiescat, et ex ea visione beatus nihilvelit, et quasi in cellam vinariam et in hortum om-nium deliciarum ingressus, nunquam inde exierit,neque in æternum sit exiturus?

Hanc pulchritudinem quære, anima mea, ad eamsuspira die ac nocte: dicas cum Propheta: Sitivitanima mea ad Deum fortem vivum, quando veni-am et apparebo ante faciem Dei? 45 . Dicas cumApostolo: Audemus et bonam voluntatem habe-mus magis peregrinari a corpore, et præsentesesse ad Dominum 46 . Neque timeas ex vehementiamore pulchritudinis illius inquinari; amor enimdivinæ pulchritudinis perficit corda, non inficit,sanctificat, non inquinat. Vere dicebat sanctissimavirgo martyr Agnes: Amo Christum, cuius matervirgo est, cuius pater feminam nescit; quem cumamavero, casta sum, cum tetigero, munda sum,cum accepero, virgo sum 47 . Sed si vere Domini tuiincreatam speciem concupiscis, oportet te implere,

42Sap. XIII,343 Ignat. ep. ad Rom. No. 544Psalm. XXXV,945Psalm. XLI,3462 Cor. V,847Prud. de coron. hymn. 14. Ambros. de virgin. I c. 2

quod Apostolus eo loco subiungit: Ideo, inquit,contendimus sive absentes sive præsentes placereilli 48 . Si placet tibi Deus, debes et tu placere Deo.Et quidem in regione vivorum, cum præsentes er-imus, illuminati fulgore eius, sine dubitatione Deoplacebimus, sicut Propheta canit: Placebo Dominoin regione vivorum 49 ; sed in hac peregrinationetam facile sordescimus et inquinamur luto peccati,ut apostolus Iacobus dixerit: In multis offendimusomnes 50 , et propheta David, ut ostenderet, quamrari sint immaculati in via, ad beatitudinem hocpertinere pronuntiaverit, dicens: Beati immaculatiin via 51 . Ergo si cupis, anima, etiam in absentiaet peregrinatione placere dilecto, non satis estvelle placere, sed oportet, ut Apostolus loquitur,contendere placere, id est, assiduo magnoque la-bore cavere maculas, quæ fœdam reddunt faciemanimæ, et si quæ inhæserint, non minori stu-dio et labore contendere illas abstergere. Nonnevides mulierculas, quæ cupiunt placere viris suis,quot horas consumunt in componendis capillis etpoliendo vultu et maculis vestium abstergendis;ut placeant oculis viri mortalis, qui paulo postin lutum et cineres converti debet. Quid igiturte facere oportet, ut placeas oculis sponsi im-mortalis, et qui semper te videt, qui sine mac-ula et ruga te inveniere desiderat? Certe totisviribus contendere te necesse est, ut in sanctitateet iustitia coram ipso ambules 52 ; et omnia, quæveram sanctitatem veramque iustitiam impediunt,strenue removeas, vel amputes; neque respiciascarnem et sanguinem, neque attendas ad sermoneset iudicia hominum; non enim simul placere potesDeo et mundo, dicente Apostolo: Si hominibusplacerem, Christi servus non essem 53 .

GRADUS TERTIUS

Ex consideratione orbis terræ

Caput I

Ut in terra corpus nostrum ita solo Deo mensnostra quiescere potest

Consideravimus mundum corporalem in univer-sum: nunc partes eius principales considerare ag-

482 Cor. V,949Psalm. CXIV,950 Iac. III,251Psalm. CXVIII,152Luc. I,7553Gal. I,10

gredimur, ut ex iis scalam nobis ad contemplan-dum opificem, qualem possumus, erigamus.

Prima se offert terra, quæ quamvis infimum locumteneat, et minor cæteris elementis esse videa-tur, tamen revera non est minor quam aqua,et dignitate ac pretio superat elementa omnia.Hinc enim in Scripturis Sanctis passim legimus,Deum fecisse cœlum et terram, quasi partes mun-di præcipuas, quibus cæteræ serviant 1 ; cœlumenim fecit, quasi palatium Dei et angelorum,terram, quasi palatium hominum: Cœlum cœliDomino, inquit Propheta, terram autem dedit fil-iis hominum 2 . Atque ea causa est, cur cœlumplenum sit stellis fulgentibus, et terra abundetimmensis divitiis metallorum, lapidum pretioso-rum, herbarum, arborum, animalium multorumgenerum; cum aqua solis piscibus abundet, aer etignis egena ac pæne vacua sint elementa. Sed hisomissis, orbis terræ tria quædam habet consid-eratione dignissima, per quæ ad Deum, si mensvigilet, non difficulter ascendere possumus.

Primum terra fundamentum est firmissimummun-di totius, quod nisi haberemus, non posset ho-mo neque ambulare, neque quiescere, neque op-erari, nec vitam ullo modo ducere: Firmavit, in-quit David, orbem terræ, qui non commovebitur 3 ;et: Fundasti terram super stabilitatem suam, noninclinabitur in sæculum sæculi 4 . Deinde ter-ra, quasi bona nutrix hominum et animantiumcæterorum, assidue producit herbas, fruges, fruc-tus, gramina, poma, et alia id genus innumerabil-ia. Sic enim Deus loquitur: Ecce dedi vobis omnemherbam afferentem semen super terram, et uni-versa ligna, quæ habent in semetipsis sementemgeneris sui, ut sint vobis in escam et cunctis ani-mantibus terræ 5 . Tertio producit terra lapides etligna ad ædificandas domos, et metalla æris et fer-ri in varios usus, et aurum atque argentum, quibuscuduntur pecuniæ, instrumenta videlicet ad vitæhumanæ omnia necessaria facillime comparanda.

Ac prima quidem illa terræ proprietas, quodvidelicet sit locus, in quo corpora nostra quiescant,cum in aquæ vel aere vel igne quiescere nequeant,symbolum conditoris est, in quo solo anima hu-mana locum quietis invenire potest: Fecisti, inquitS. Augustinus, nos Domine ad te, et inquietumest cor nostrum donec requiescat in te 6 . Salomonrex, si quis alius quæsivit requiem in imperio, indivitiis, in voluptatibus, obtinuit regnum amplis-simum et paccatissimum ita ut, Scriptura teste,haberet in ditione sua omnia regna a flumine ter-ræ Philisthiim usque ad terminos Ægypti, offeren-

1 Gen. I,1; Esdr. IX,6; Iudith XIII,242 Psalm. CXIII,243 Psalm. XCII,14 Psalm. CIII,55 Gen. I,29-306 Aug. confess. I, c. 1 No. 1

tium sibi munera et servientium ei omnibus diebusvitæ eius 7 . Habuit præterea divitias incompara-biles, ita ut aleret quadraginta millia præsepiaequorum currilium et duodecim millia equestrium;et, ut legimus eodem libro, classis Salomonis exOphir adferebat aurum et gemmas pretiosas intanta copia, ut argentum nihili fieret, et tantaesset argenti copia in Hierusalem, quanta lapidumplatearum 8 . Voluptates autem tantas ipse sibiparavit, ut incredibile videatur; nam cum mulieresdeperiret, accepit sibi uxores quasi reginas septin-gentas et concubinas trecentas, ut legimus in eo-dem libro 9 . Sed ipsum de se loquentem audiamus:Magnificavi, inquit, opera mea, ædificavi mihi do-mos et plantavi vineas, feci hortos et pomariaet consevi ea cuncti generis arboribus, et extruximihi piscinas aquarum, ut irrigantem silvam lig-norum germinantium; possedi servos et ancillasmultamque familiam habui; armenta quoque etmagnos ovium greges ultra omnes, qui fueruntante me in Hierusalem; coacervavi mihi argen-tum et aurum, et substantias regum ac provincia-rum; feci mihi cantores et cantatrices, et deliciasfiliorum hominum scyphos et urceos in ministe-rio ad vina fundenda; et supergressus sum opibusomnes, qui ante me fuerunt in Hierusalem. Etsapientia quoque perseveravit mecum, et omniaquæ desideraverunt oculi mei non negavi eis necprohibui cor meum, quin omni voluptate fruereturet oblectaret se in his, quæ præparaveram; et hancratus sum partem meam, si uterer labore meo 10 .Hæc ille, qui certe quietem maximam habuit, siulla in rebus creatis haberi potest. Nihil enim illidefuit, non regnum, non divitiæ, non deliciæ, nonipsa quæ maximi fieri videtur humana sapientia,non denique pax et tranquillitas in tantis bonislongo tempore possidendis et retinendis.

Interrogemus nunc, an in tantis rebus quieteminvenerit, et an ista capacitatem animæ implerepotuerint: Cum, inquit, me convertissem ad uni-versa opera quæ fecerant manus meæ, et ad la-bores, quibus frustra sudaveram, vidi in omnibusvanitatem et afflictionem animi, et nihil per-manere sub sole 11 . Non ergo quietem invenitSalomon in tantis divitiis et deliciis et sapien-tia et honoribus, nec invenire potuisset, etiamsimulto plura et maiora fuissent; quoniam animushumanus immortalis est, ista vero mortalia suntnec possunt diu permanere sub sole, nec fieripotest, ut animus, capax infiniti boni, satieturbonis finitis. Quemadmodum igitur non potestcorpus humanus in aere, quantumvis latissimo,nec in aquis, quamvis profundissimis requiesquere,quia centrum eius terra est, non aer, vel aqua:

7 3 Reg. IV,218 3 Reg. IV,26; IX,28; X,279 3 Reg. XI,310Eccle. II,4-1011Eccle. II,11

sic animus humanus nunquam requiescet in aereisdignitatibus, vel luteis divitiis, vel aqueis, id est,mollibus et sordidis voluptatibus, nec in humanæscientiæ falso splendore, sed in solo Deo, qui cen-trum animorum, et verus ac solus locus requietiseorum est. O quam vere et quam sapienter ex-clamavit pater Salomonis, cum ait: Quid est mihiin cœlo, et a te quid volui super terram? Deuscordis mei, et pars mea Deus in æternum 12 ; acsi dicere voluisset: nihil invenio nec in cœlo, necin terra, nec in alia re creata ulla, quæ sub cœloaut super terram sit, quod mihi veram quietempossit adferre; tu solus Deus cordis mei, id est, tusolus petra solida es cordi meo -vox enim, Deus,in hebraico textu petram significat hoc loco- tuergo solus petra firmissima es cordi meo, in teuno quiescam, tu solus pars mea, hæreditas mea,omne bonum meum, cætera nihil sunt et nihil adme replendum et satiandum valent atque hoc nonper unum vel alterum diem vel annum, sed inæternum; tu unus mihi sufficis in æternum, cæteranec ad unum diem sufficerent universa.

Agnoscisne adhuc, anima mea, solum Deum essepetram tuam, in qua requiescas, cætera vanitatemet afflictionem spiritus, quæ non existentia, sedapparentia sint, et non solentur, sed affligant, quo-niam acquiruntur cum labore, possidentur cumdolore? Despice ergo, si sapis, omnia quæ transe-unt, ne te secum abripiant, et in uno permaneillique inhære vinculo charitatis, qui manet inæternum; leva cor tuum ad Deum in cœlum neputrescat in terra; disce veram sapientiam a mul-torum stultitia, quorum nomine loquitur Sapienset dicit: Ergo erravimus a via veritatis, et iustitiælumen non luxit nobis; ambulavimus vias difficiles,viam autem Domini ignoravimus; lassati sumus invia inæquitatis et perditionis: quid nobis profuitsuperbia, aut divitiarum iactantia quid contulitnobis? transierunt illa omnia tanquam umbra, etnos in malignitate nostra consumpti sumus 13 .

Caput II

In Deo fundati securi sumus

Sed est etiam alia ratione petra firmissima sym-bolum Domini Dei nostri, quod symbolum expli-cavit nobis Sapientia Dei in Evangelio suo, ubidixit, domum ædificatam super firmam petramimmobilem permanere, si desuper descendant plu-viæ et a latere irruant venti et a parte inferioripercutiant flumina; domum vero ædificatam superarenam nihil horum sustinere posse, sed a primumimpetum pluviæ aut venti aut fluminis prosterni,et fieri ruinam domus illius magnam 14 .

12Psalm. LXXII,25-2613Sap. V,6-914Matth. VII,24-27

Domicilium tuum, o anima, quod ex variis poten-tiis et virtutibus quasi cubiculis et aulis constat,si in Deo tanquam in petra fundetur, id est, sifirmissime credas Deo, si tota fiducia tua sit inDeo, si sis in charitate Dei radicata et fundata, utcum Apostolo dicere posis: Quis nos separabit acharitate Christi? 15 secura esto, quia neque spir-ituales nequitiæ, quæ supra nos sunt, neque car-nales concupiscentiæ, quæ sunt infra nos, nequedomestici hostes nostri, qui a latere nos oppug-nant, cognati videlicit et amici, contra te unquamsuis machinis prævalebunt. Magnæ quidem suntvires et magna calliditas spiritualium potestatum;sed maior est potestas et maior sapientia SpiritusSancti, qui præsidet illi domui, quæ in Deo funda-ta est. Vehementer omnino contra spiritum pug-nat caro, et carnales concupiscentiæ fortissimosquosque debellare solent; sed amor Dei amoremcarnis facile superat, et timor Dei timorem mundifacile prosternit. Denique inimici hominis domes-tici eius 16 , et ipsi quoque perversis consiliis adconsortium peccatorum animas trahunt; sed ani-ma, quæ Dominum et patrem et fratrem et spon-sum in cœlo se habere confidit, non magno laborecarnales amicos et consanguineos non solum con-temnere, sed etiam odisse novit, et potest dicerecum Apostolo: Certus sum, quod neque mors,neque vita, neque creatura alia poterit me separarea charitate Dei, quæ est in Christo Iesu Dominonostro 17 . Sed illa vere misera anima est, cuiusdomus in arena fundata non potest diu subsistere,et fiet brevi ruina illius magna: quippe cum credatmendacio, et confidat in baculo arundineo, et eiusDeus aut venter aut pecunia aut fumus honoris sit,quæ omnia velocissime transeunt et pereunt, etanimam illis inhærentem in exitium sempiternumtrahunt.

Caput III

Nutrit terra corpus virtute Dei, qui solus estnutritor totius hominis

Iam vero altera terræ proprietas in eo posita est,quod terra tanquam bona nutrix herbas et fruc-tus cæteros large profundat in escam hominumet animantium cæterorum. Atqui hæc ipsa pro-prietas ad conditorem, ut verum nutritium, nosdeducit; non enim terra, sed Deus in terra omniabona producit. Sic enim loquitur Spiritus Sanctusper os David: Qui producit in montibus fœnum,et herbam servituti hominum 18 , et rursus: Om-nia a te expectant ut des illis escam in tempore:dante te illis colligent, aperiente te manum tu-

15Ephes. III,1916Rom. VIII,3517Rom. VIII,38-3918Psalm. CXLVI,8

am, omnia implebuntur bonitate 19 ; et Dominus inEvangelio: Respicite volatilia cœli, quoniam nonserunt, neque metunt, neque congregant in horrea,et Pater vester cœlestis pascit illa 20 ; et Aposto-lus: Et quidem non sine testimonio semetipsumDeus reliquit benefaciens de cœlo, dans pluvias ettempora fructifera, implens cibo et lætitia cordanostra 21 . Nec tamen falsum est, quod initio libriGenesis dicitur: Germinet terra herbam virentemet facientem semen, et lignum pomiferum faciensfructum iuxta genus suum 22 . Vere enim terra ger-minat herbas et ligna pomifera; sed ex virtute,quam ei Deus attribuit et ipso Deo per ipsamproducente et conservante et incrementum dante.Itaque David ubi res omnes creatas invitat ad lau-dem Conditoris, addit cum cæteris ligna fructiferaet omnes cedros 23 ; et tres pueri apud Danielemexhortantur cum cæteris creaturis omnia germi-nantia in terra, ut benedicant Dominum et laudentet superexaltent eum in sæcula 24 .

Et cum omnia suo modo Deum laudent, quantoaffectu deberes tu, anima, Deum pro his omnibusbeneficiis, quibus assidue frueris, benedicere etlaudare, agnoscens in eis occultam Dei manumomnia largientem, et non occultum, sed claris-sime patentem et sese ostendentem paternum etpurissimum Dei tui amorem, qui numquam ces-sat tibi de cœlo benefacere et in rebus omnibusprovidere! Sed parum est hoc in oculis DominiDei tui; ipse est enim, qui in te ut in spiritualiagro suo producit germen nobilissimum charitatis.Charitas enim non ex mundo, sed ex Deo est 25 ,ut dilectissimus discipulus loquitur in epistola sua.Ex charitate autem, ut ex arbore divina atquecœlesti, prodeunt flores candidissimi et odoraticogitationum sanctarum, folia virentia verborumutilium ad salutem gentium, et fructus operumbonorum, quibus Deus glorificatur et proximi adi-uvatur, et merita colliguntur et servantur in vitamæternam.

Vae autem illis, qui more iumentorum insipien-tium fructibus terræ satiare desiderant eosqueavidissime colligunt et recondunt, et de auctorenon cogitant, neque illi gratias agunt, et quorumanimæ similes sunt terræ, cui maledixit Deus, quæspinas et tribulos germinat! Quid enim cogitantilli, in quibus Deus non seminat casta consilia,nisi fornicationes, adulteria, homicidia, sacrilegia,furta, proditiones et alia id genus? Et quid istiloquuntur nisi blasphemias, periuria, maledicta,hæreses, convitia, contumelias, falsa testimonia,mendacia et alia id genus, quæ a patre suo di-

19Psalm. CIII,27-2820Matth. VI,2621Act. XIV,1622Gen. I,1123Psalm. CXLVIII,924Dan. III,76251 Ioann. IV,7

abolo didicerunt? Et quos postremo fructus pro-ducunt, nisi venenatos illos fructus, quos ab ip-sis cogitari assidue diximus, et qui ab Apostoloopera carnis 26 nominantur? Istæ nimirum spinæsunt, quæ primo pungunt animos germinantiumeas punctionibus amarissimis timorum et sollic-itudinum, deinde pungunt famam et corpora etanimos proximorum læsione gravissima et sæpeirreparabili, ex qua postea plurima et gravissimaad alios detrimenta perveniunt.

Sed his omissis, tu anima mea, si hortulus escœlestis agricolæ, cave ne spinæ, vel tribuli un-quam inveniantur in te, sed omni sollicitudine fovearborem charitatis et lilia castitatis et nardumhumilitatis; cave ne unquam tibi subrepat, ut a teesse existimes cœlestia ista germina virtutum, etnon a Domino Deo tuo, qui est Dominus virtutum,seminator casti consilii; sed et conservationem etincrementum et maturitatem fructuum bonorumoperum non tibi attribuas, sed illi commenda, etad illum sit semper fortitudo tua.

Caput IV

Thesauri terræ velut umbra æternorum bonorumDei

Restat ultima terræ laus, quod videlicet aurumet argentum et lapides pretiosos intra sinum su-um contineat. Sed certe non virtute sua producitterra tam pretiosas rerum species, sed ille, quiper Aggæum dicit: Meum est aurum, et meumest argentum 27 . O amator hominum, itane hocetiam placuit dulcedini tuæ, ut non solum pro-duceres humano generi lapides et ligna et ferrumet æs et plumbum, et alia id genus necessariaad domos et naves ædificandas et instrumentavaria construenda; sed etiam aurum et argentumet lapides pretiosos ad ornatum et decorem? Etsi hæc tribuis peregrinantibus in terra, et sæpeetiam inicimis tuis blasphemantibus nomen tu-um: quid dabis dilectis tuis, te benedicentibuset tecum regnantibus in cœlo? Dabis utique nonfrustula auri vel argenti, nec pauculas gemmaspretiosas, sed civitatem illam de qua loquiturIoannes apostolus in Apocalypsi, cum ait: Et eratstructura muri eius ex lapide iaspide, ipsa verocivitas aurum mundum, et fundamenta muri civ-itatis omni lapide pretioso ornata, et duodecimportæ duodecim margaritæ sunt 28 . Nec vero ex-istimamus, civitatem illam supremam Ierusalemcœlestem ex auro et gemmis et margaritis, qualeshic sunt, constructam esse vel ornatam; scimus en-im Spiritum Sanctum his vocibus uti, quoniam adnos loquitur, qui meliora vel maiora non vidimus.

26Gal. V,1927Agg. II,928Apoc. XXI,18,19,21

Sed sine dubitatione ulla multo excellentior eritvita illa, quæ est patria electorum Dei, omnibuscivitatibus peregrinationis huius, quanto civitasaurea et gemmata præstaret omnibus rusticorumpagis, qui ex luto et paleis constant.

Erige ergo, anima mea, oculos mentis ad cœlum,et cogita quanti sint facienda bona, quæ illic sunt,cum species auri et argenti et lapidum pretioso-rum, quæ hic tanti fiunt, illis bonis comparatævix luti et palearum nomine censeantur! Adde,quod aurum et argentum et margaritæ, quæ hichabentur in pretio, corruptibilia sunt, quæ autemin cœlesti illa civitate micant, incorruptibilia etsempiterna sunt. Sed si per manus pauperum hocipsum corruptibile aurum et argentum, quod hichabes, ad cœlestem civitatem transferre volueris,quod utique si sapis omnino facies, et ipsum in-corruptibile fiet et tibi manebit in æternum. Nonenim mentiri potest Veritas, quæ dicit: Vende quæhabes, et da pauperibus, et habebis thesaurum incœlo 29 ; et alio loco: Vendite quæ possidetis etdate eleemosynam; facite vobis sacculos, qui nonveterascunt, thesaurum non deficientem in cœlo,quo fur non appropiat, neque tinea corrumpit 30 .O incredulitas filiorum hominum! Promittit ho-mo mendax decem pro centum et sortem inte-gram mutuanti se repræsentaturum, et crediturei; promittit, qui mentiri non potest Deus, dantieleemosynam thesaurum in cœlo, imo etiam cen-tum pro uno et vitam æternam se redditurum:et trepidat avarus homo, nec facile adduci potest,ut credat, et mavult thesaurum suum abscondere,ubi ærugo consumit et fures effodiunt et furantur,quam in cœlo reponere, quo fur non appropiat,neque ærugo consumit 31 .

Sed etiam si aliquando neque fures auferant, nequetinea vel ærugo corrumpat: quæ tanto laboreparasti et conservasti, o homo infelix, cuius erunt?Tua certe non erunt, cuius tamen esse poterant,si per manus pauperum in cœlester thesaurostranstulisses. Usus quidem docet, ea quæ avari di-vites collegerunt, ad hæredes prodigos pervenire,qui multo breviore tempore profundunt, quamavari parentes collegerant; atque interim pecca-tum avaritiæ manet æternumque manebit, et ver-mis conscientiæ non morietur, et ignis inferni nonextinguetur 32 .

Ergo, anima mea, aliorum insipientia te erudiatet audi Dominum et magistrum tuum concio-nantem: Videte, et cavete ab omni avaritia, quianon in abundantia cuiusquam vita eius est ex his,quæ possidet 33 . Avarus congregat et conservat,ut habeat, unde diu vivat, sed contra accidit;

29Matth. XIX,2130Luc. XII,3331Matth. XIX,2132Mc. IX,47; Isa. LXVI,2433Luc. XII,15

nam quando minus cogitat, moritur et substantia,avare congregata et conservata, generat vermem,qui non morietur, et excitat ignem qui non ex-tinguetur. O avare infelix, ergone tam solliciteaggregasti pecunias, ut fomentum parares ignigehennæ, quo numquam extinguatur? Audi B.Iacobum in extrema epistola sua: Agite, inquit,nunc divites, plorate, ululantes in miseriis vestris,quæ advenient vobis: divitiæ vestræ putrefactæsunt; et vestimenta vestra a tineis comesta sunt;aurum et argentum vestrum æruginavit, et ærugoeorum in testimonium vobis erit et manducabitcarnes vestra sicut ignis 34 . Vos quidem, inquit B.Iacobus, quia divites estis, beati existimamini etdicimini; sed re vera miseri estis et egenis omnibusmiseriores, et materiam magnam habetis lugendiet ululandi propter ingentes miserias, quæ certeadvenient vobis: divitiæ enim supervacaneæ, quasconservastis et quas putrefieri sivistis, cum easpauperibus erogare deberetis, et vestimenta vestraquæ superflua possidetis et potius a tineis comedi,quam pauperes inde vestiri patimini, et aurum, etargentum, quod ab ærugine consumi vultis potius,quam illud in cibos pauperum erogetis, hæc, in-quam, omnia contra vos in die iudicii testimoniumdicent; et tineæ ac ærugo divitiarum vestrarum inignem urentem convertentur, qui æterno temporecarnes vestras devorabit et nunquam consumet,ut ignis non extinguatur et dolor non finiatur.Ergo cum propheta regio concludamus: Beatumdixerunt, stulti, populum cui hæc sunt, divitiævidelicet exuberantes; re autem vera: Beatus pop-ulus, cuius Dominus Deus eius 35 .

GRADUS QUARTUS

Ex consideratione aquarum, et præcipue fontium

Caput I

Lavat aqua maculas corporales, lavat Deusmaculas spirituales

Secundum locum inter elementa mundi tenetaqua. Ex ea quoque, si recte inspiciatur, gradusascensionis in Deum construi poterit. Ac primumaquam universe considerabimus, deinde specialemascensionem in Deum e fontibus hauriemus.

34 Iac. V,1-335Psalm. CXLIII,15

Aqua humida est et frigida, ac per hoc quinqueveluti proprietates habet: nam lavat et abstergitmaculas; extinguit ignem; refrigerat ac temperatardorem sitis; coniungit res multas ac diversas inunum; denique quam profunde descendit, tam alteascendit. Hæc omnia manifesta sunt symbola, sivevestigia conditoris rerum omnium Dei.

Lavat aqua maculas corporales; lavat Deus macu-las spirituales: Lavabis me, inquit David, et supernivem dealbabor 1 . Quamvis enim maculas cordis,id est peccata, lavet contritio, lavent sacramenta,lavent sacerdotes, lavent eleemosynæ atque aliaopera pietatis: tamen hæc omnia vel instrumentasunt, vel dispositiones; qui lotionis huius auctorest, solus Deus est: Ego sum, inquit Deus perIsaiam, ego ipse sum, qui deleo iniquitates tuaspropter me 2 . Et idea Pharisæi, qui murmurantesadversus Christum dicebant: Quis potest dimitterepeccata, nisi solus Deus? 3 non fallebantur in eo,quod soli Deo tribuebant potestatem supremamdimittendi peccata; sed in eo, quod ChristumDeum non esse credebam, proinde simul et blas-phemabant et vera dicebant.

Nec solum Deus lavat maculas cordis ad simili-tudinem aquæ, sed etiam aqua nominari voluit;sic enim scribit S. Ioannes: Qui credit in me, sicutdicit scriptura, flumina de ventre eius fluent aquævivæ. Hoc autem dixit de Spiritu, quem accepturierant credentes in eum; nondum erat Spiritus da-tus, quia Iesus nondum erat glorificatus 4 . ErgoSpiritus Sanctus, qui utique Deus est, aqua vivaest, et de hac aqua dicit Ezechiel: Effundam supervos aquam mundam, et mundabimini ab omnibusinquinamentis vestris 5 . Et quoniam aqua istacœlestis et increata longe superat virtutem aquæterrestris et creatæ: ideo tres differentias annotareplacet inter lotionem aquæ creatæ et increatæ.

Aqua creata lavat maculas corporum, sed nonomnes; multas enim lavare nequit, nisi iuvetursapone vel aliis instrumentis. Aqua increata omnesomnino maculas lavat; sic enim in loco pauloante notato legimus: Et mundabimini ab omnibusinquinamentis vestris.

Aqua creata raro ita maculas omnes tergit, utvestigium aliquod vel quasi umbra maculæ nonrelinquatur. Aqua increata sic lavat, ut res lotacandidior pulchriorque reddatur, quam esset an-tequam inquinaretur: Lavabis me, inquit David,et super nivem dealbabor 6 ; et per Isaiam Domi-nus dicit: Si fuerint peccata vestra ut coccinum,

1 Psalm. L,92 Isa. XLIII,253 Luc. V,214 Ioann. VII,38-395 Ezech. XXXVI,256 Psalm. L,9

quasi nix dealbabuntur, et si fuerint rubra quasivermiculus, velut lana alba erunt 7 .

Denique aqua creata lavat maculas naturales,quæ non resistunt abstergenti; aqua increata lavatmaculas voluntarias, quæ lavari nequeunt, nisi an-ima ipsa velit et abstergenti sponte consentiat. Sedtanta et tam admirabilis est virtus huius aquæ,ut suavissime etiam in lapidea corda penetret;et ideo a nulla duro corde respuitur, quia ipsafacit, ut non respuatur, ut recte monet S. Au-gustinus 8 . Quis capiat, Domine, quam admirabiliratione in corda infidelium inspires fidem, et incorda superborum infundas humilitatem, et incorda hostium tuorum insinues charitatem, ut quipaulo ante spirans minarum et cædis te in dis-cipulis tuis persequebatur, repente mutatus prote et pro ecclesia tua minas et cædes persequen-tium libentissime perferat 9 . Multum est a me,ut in hæc secreta tua penetrem, et malo experiri,quam scrutari efficaciam gratiæ tuæ. Et quoniamnovi aquam istam tuam esse pluviam voluntariam,segregatam hæreditati tuæ 10 , ut cecinit prophetatuus: ideo humiliter et suppliciter peto, ut inveniarin hæreditate tua, et placeat gratiæ tuæ in terramcordis mei descendere, ne maneat sicut terra sineaqua tibi, aridum et sterile, quale ex se est, ut necogitare quidem boni aliquid ex se sufficiat. Sedpergamus ad reliqua.

Caput II

Aqua extinguit ignem, Deus concupiscentiarumardorem

Aqua extinguit ignem; et aqua illa cœlestis, gratiavidelicet Spiritus Sancti, admirabili ratione et mo-do extinguit ignem carnalium concupiscentiarum.

Multum quidem valent ad hoc incendium restin-guendum ieiunia et corporis affectationes, sed siaddantur ut instrumenta gratiæ Spiritus Sancti;alioqui per se sola non multum valent. Amor enimprinceps est affectionum et perturbationum animi,ille regit omnes, et omnes illi uni obtemperant.Amor cogi non vult, et si ab una parte via illiobstruatur, erumpit ab altera. Amor nihil timet,omnia audet, omnia vincit, nihil sibi difficile autimpossibile arbitratur; denique nulli cedit amorminor nisi amori maiori et valentiori. Sic omninocarnalis amor, sive divitias, sive delicias mundisequatur, uni cedit amori Dei; cum primum incipitaqua Spiritus Sancti in cor hominis instillari, con-tinuo frigescere incipit amor carnalis. Testis nobissit B. Augustinus: qui cum assuetus esset indul-gere libidini, et impossibili sibi duceret consortio

7 Isa. I,188 Aug. de pædest. SS. c. 8. No. 139 Act. IX,1 sqq10Psalm. LXVII,10

feminæ posse carere, tamen ubi gustare cœpitSpiritus Sancti gratiam, exclamavit in principiolibri noni confessionum: Quam suave mihi subitofactum est carere suavitatibus nugarum, et quasamittere metus fuerat, iam dimittere gaudium er-at; eiiciebas enim a me vera tu et summa suavitas,eiiciebas et intrabas pro eis omni voluptate dul-cior, sed non carni et sanguini, omni luce clarior,sed omni secreto interior, omni honore sublimior,sed non sublimibus in se 11 .

Caput III

Aqua sedat sitim, Deus desideriis cordis

Aqua præterea sitim sedat; et aqua illa cœlestissola potest desideriis cordis humani variis et mo-lestissimis ac prope infinitis finem imponere. SicVeritas ad Samaritanam loquens manifestissimedocuit: Qui biberit, inquit, ex aqua hac, sitietiterum; qui biberit ex aqua, quam ego dabo ei,non sitiet in æternum 12 . Omnino sic res se ha-bet: non satiatur oculus visu, nec auris impleturauditu 13 ; quicquid homini offeratur, non potesteius desiderium satiare, cum ille capax sit infinitiboni, et res omnes creatæ certis terminis circum-scribatur. Sed qui bibere incipit aquam cœlestem,in qua sunt omnia, nihil expetit, nihil requiritamplius. Sed de hac re diximus supra, cum dequiete animi in solo Deo, ut in proprio centro,loqueremur.

Caput IV

Aqua coniungit res corporales, Deus unionemspirituum efficit

Aqua simul coniungit et in unum redigit, quæ vixuniri posse videbantur; sic multa grana farinæ peraquæ admixtionem unus panis efficiuntur, et exmultis partibus terræ per aquæ adiunctionem lat-eres fiunt. Sed multo facilius et insolubilius aquaSpiritus Sancti facit, ut multi homines sint corunum, et anima una 14 ; id quod in actis apostolo-rum dicitur de primis christianis, in quos prox-ime descenderat Spiritus Sanctus. Sed et Dominushanc unitatem, quam efficit aqua Spiritus Sancti,iturus ad Patrem commendat et prædicit, cumait: Non pro eis rogo tantum, sed et pro eis, quicredituri sunt per verbum eorum in me, ut omnesunum sint, sicut tu Pater in me et ego in te, utet ipsis in nobis unum sint; et paulo post: Ut sintunum, sicut et nos unum sumus, ego in eis, et tuin me, ut sint consummati in unum 15 . Ad quam

11Aug. confess. IX c. 1 No. 112 Ioann. IV,1313Eccle. I,814Act. IV,3215 Ioann. XVII,20-23

unitatem hortatur etiam Apostolus in epistola adEphesios: Solliciti, inquit, servare unitatem spiri-tus in vinculo pacis, unum corpus et unus spiritus,sicut vocati estis in una spe vocationis vestræ 16 .

O felix unio, quæ multos homines facit esse unumChristi corpus, quod ab uno capite regitur, et deuno pane comedit, et de uno calice bibit, et deuno Spiritu vivit, et adhærens Deo unus spiri-tus fit cum eo 17 . Quid amplius desiderare potestservus, quam ut non solum particeps fiat omniumbonorum Domini sui, sed etiam vinculo amorisindissolubilis unum fiat cum ipso omnipotenti etsapientissimo et pulcherrimo Domino suo? Atquihoc totum facit Spiritus Sancti gratia, ut aquavivens et vivificans, quando in corde recipitur de-vote et tota diligentia ac sollicitudine custoditur.

Caput V

Aqua descendens iterum ascendit, fons gratiæDei prosilit in vitam æternam

Aqua denique tam alte ascendit, quam ex altodescendit. Et quoniam Spiritus Sanctus de summocœlo venit in terras, ideo in homine, in cuiuscorde recipitur, fit fons aquæ salientis in vitamæternam 18 , ut Dominus ait ad mulierem Samar-itanam, id est: homo renatus ex aqua et SpirituSancto, et qui eundem inhabitantem Spiritum incorde suo gerit, illuc erigit merita, unde descenditgratia.

Ergo, anima mea, his vocibus Scripturarum edoc-ta et excitata, iterum atque iterum gemitibusinenarrabilibus dicas Patri tuo: Da mihi hancaquam, quæ maculas omnes detergat, quæ con-cupiscentiæ calorem extinguat, quæ sitim omnemet omnia desideria sedet, quæ unum spiritum cumDeo tuo te faciat, quæ fiat in te fons aquæ salientisin vitam æternam, ut illuc merita præmittas, ubite speras sine fine mansuram. Non sine causaFilius Dei dixit: Si vos, cum sitis mali, nostis bonadata dare filiis vestris, quanto magis Pater vesterde cœlo dabit Spiritu bonum petentibus se? 19 Etnon dixit, dabit panem, aut vestem, aut sapien-tiam, aut charitatem, aut regnum cœlorum, autvitam æternam; sed dixit; dabit Spiritum bonum,quia in illo continentur omnia. Tu igitur non cessesquotidie Patrem admonere promissionis Filii suiatque dicere cum ingenti affectu et certa spe obti-nendi: Pater sancte, non in iustificationibus meisfundo preces ad te, sed in promissione unigeni-ti Filii tui. Ille nobis dixit: Quanto magis Patervester dabit Spiritum bonum petentibus se. Certe

16Ephes. IV,3171 Cor. X,16,1718 Ioann. IV,1419Luc. XI,13

Filius tuus veritas est 20 , non nos decipit; ideoadimple promissionem Filii tui, qui te clarificavitsuper terram 21 tibique obœdiens fuit usque admortem, mortem autem crucis 22 ; da Spiritumbonum petenti te, da Spiritum timoris et amoristui, ut servus tuus nihil timeat nisi offendere te,et nihil diligat præter te et proximum suum inte; cor mundum crea in me Deus, et spiritumrectum innova in visceribus meis; ne proiicias mea facie tua, et Spiritum Sanctum tuum ne auferasa me; redde mihi lætitiam salutaris tui, et Spirituprincipali confirma me 23 .

Caput VI

Fons aquæ imago Dei ut fontis essendi

Venio nunc ad similitudinem, quam habent fontesaquæ cum Deo: hinc enim erigi potest animum adcontemplanda plane mirabilia de excellentia con-ditoris. Non enim sine causa in Scripturis Sanctisdicitur Deus fons vitæ, et fons sapientiæ, et fonsaquæ vivæ 24 . Et quod sit fons essendi colligiturex verbis ipsius Dei ad Mosen: Ego sum, quisum; qui est, misit me ad vos 25 . Quæ omniasimul comprendisse videtur Apostolus, cum ait:In ipse vivimus, movemur et sumus 26 . In ipsoenim sumus tanquam in fonte essendi, et in ipsovivimus tanquam in fonte vitæ, et in ipso move-mur tanquam in fonte sapientiæ, quia omnibusmobilibus mobilior est sapientia: attingit autemubique propter suam munditiam, ut dicitur in libroSapientiæ 27 .

Fons aquæ hic apud nos id habet proprii, ut abeo nascantur flumina, et si desinant a fonte fluere,continuo exarescant; fons autem ipse non pendeta fluminibus, quia non accepit ab illis aquas, sedipse in se habet et cum aliis communicat. Hocest verum symbolum et vestigium divinitatis; estenim Deus verissimus fons essendi: siquidem ipsea nulla re accipit esse, et omnia ab ipso accipiunt;a nulla re Deus accipit esse, quia de Dei essentiaest esse et ipsa essentia est eius existentia, ut necfieri, nec cogitari possit, Deum non semper exti-tisse aut non semper existere. Res cæteræ possuntad tempus esse et ad tempus non esse, quoniamad eorum essentiam non necessario pertinet esse:ut exempli causa de essentia hominis est, ut sitanimal rationale, atque ideo non potest homo esseet non esse animal rationale; et si de essentia ho-minis esset etiam existere, non posset non semper

20 Ioann. XIV,621 Ioann. XVII,422Phi. II,823Psalm. L,12-1424Psalm. XXXV,10; Eccle. I,5; Ier. II,1325Exod. III,1426Act. XVII,2827Sap. VII,24

existere. Sed quia de essentia eius non est existere,ideo potest existere et non existere. Deus ergo estfons essendi, quia in sua essentia includit actusemper existere. Atque hoc significant illa verba:Ego sum, qui sum 28 ; id est: ego sum ipsum esse,et non aliunde accipio esse, sed in me habeo; mihisoli convenit, ut essentia mihi sit esse; atque hincetiam propria Deo est æternitas et immortalitas,ut Apostolus dicit: Regi sæculorum immortali, soliDeo 29 , et: Qui solus habet immortalitatem 30 . Itavero cæteræ res omnes a Deo accipiunt esse, ut nisisemper ab ipso dependeant et eius quodam influxuconserventur, continuo desinant esse; hinc idemApostolus dicit: Qui portat omnia Verbo virtutissuæ 31 , quia nisi a Deo sustentarentur res creatæ,utique non subsisterent.

Ergo, anima mea, suspice et mirare bonitateminfinitam conditoris, qui res omnes tam aman-ter portat et conservat, cum earum opera nonindigeat; nec minus admirare et imitare patien-tiam eiusdem conditoris tui, qui tam benignus estsuper ingratos et malos 32 , ut sustentet qui eumblasphemant, et conservet qui ad nihilum redigidigni essent, nec tibi grave videatur, si quandoinfirmitates fratrum portare et iis, qui te oderunt,benefacere iubearis.

Sed non in hoc solum posita est eminentia fontisessendi, quod a nullo alio fonte accipit esse, etrebus cæteris ipse communicat esse. Nam aquæfontium et aquæ fluminum apud nos eiusdemgeneris sunt; et quamvis aquæ fontium non ab aliisfontibus aquas accipiant, habent tamen causamsui esse, vapores videlicet, et illi alias et aliascausas, donec ad primam causam, quæ Deus est,perveniatur. Deus autem conditor tuus, o anima,non est eiusdem generis cum rebus creatis, sedinfinito intervallo dignitatis et nobilitatis et excel-lentiæ ab eis distat; ac vere et proprie fons estessendi, quia non solum non accipit esse suumab alio fonte essendi, sed omnem omnino causamnescit. Fons aquæ creatæ, ut dictum est, non abalia aqua sed ab alia causa derivatur; fons essendiincreatus nihil ante se habet, a nulla re dependent,nulla re indiget, nihil ei nocere potest, sed omniapendent ab illo et ille potest res omnes creatasuno nutu delere 33 , ut fortissimus loquitur Mach-abæus. Hanc eminentiam admirare, anima, hocprincipium sine principio, causam sine causa, esseinfinitum, illimitatum, immensum, absolute nec-essarium, cum reliqua omnia huius comparationecontingentia sint. Ac fortasse de hoc Veritas dixit:Porro unum est necessarium 34 , proinde huic uni

28Exod. III,14291 Tim. I,17301 Tim. VI,1631Hebr. I,332Luc. VI,35332 Mach. VIII,1834Luc. X,42

adhæreas, illi soli servias, in illius solius amore etdesiderio delecteris; cætera omnia illius compara-tione despicias, aut certe non nimia sollicitudineturberis circa multa, quando unum est necessari-um et solum tibi et omnibus sufficit; sed una tibisollicitudo sit, et ab illius gratia nunquam excidas,et illi uni semper ubique studeas complacere.

Caput VII

Deus fons vitæ in seipso vivens

Iam vero Deus fons etiam vitæ rectissime dicitur,quia vivit et vitam in semetipso habet 35 , imoipse vita æterna est: Hic est verus Deus et vitaæterna 36 , inquit S. Ioannes, et res omnes quævivunt, ab illo fonte accipiunt vitam, et illo ces-sante vitam subministrare deficiunt et in pulveremsuum revertuntur, ut canit S. Propheta David 37 .Gignere sibi simile est viventium proprium. Gignitautem Deus Filium sibi simillimum, Deus Deumet Vivens Viventem: Et sicut Pater habet vitamin semetipso, sic dedit et Filio habens vitam insemetipso, ut testatur S. Ioannes in Evanglio 38 ;habet autem Pater vitam in semetipso, quia estfons vitæ et non aliunde accipit vitam: et deditFilio habere vitam in semetipso, quia dedit ean-dem vitam quam ipse habet, ac per hoc etiamFilius est fons vitæ, sicut Deus de Deo, et lumende lumine. Quis explicet, imo quis capiat, qualissit vita Dei, et qualis iste fons vitæ, unde guttulashauriunt omnia, quæ vivunt, sive in terra sivein cœlis? Vita nobis in hoc exilio nota nihil estaliud, nisi principium motus internum: illa enimdicuntur a nobis vivere, quæ aliquo modo se ipsamovent; unde etiam per similitudinem dicunturvulgo aquæ vivæ, quæ sunt in fluminibus, et mor-tuæ, quæ sunt in stagnis, quod illæ videantur perse moveri, istæ moveri nequeant, nisi a ventis autexterna vi alia impellantur.

Deus tuus, o anima, verissime vivit, et auctorac fons est vitæ. Ipse enim in Scripturis Sanc-tis passim illud inculcat: Vivo ego, dicit Domi-nus 39 ; et prophetæ: Vivit Dominus, vivit Domi-nus, sæpe repetunt 40 ; et apud Ieremiam con-queritur de populo Deus dicens: Me dereliqueruntfontem aquæ vivæ 41 . Et tamen neque a se, nequeab alio movetur: Ego Deus, inquit, et non mu-tor 42 , et alibi: Non est Deus ut filius hominis,ut mutetur 43 . In hymno quoque ecclesiastico can-

35 Ioann. V,2636 Ioann. V,2037Psalm. CIII,2938 Ioann. V,2639Num. XIV,21-28; Isa. XLIX,18; Ezech. XVIII,3, XXXI-II,11, XXXIV,8 etc.404 Reg. III,14; V,16; Psalm. XVII,47; Ier. IV,2 etc.41 Ier. II,1342Malach. III,643Num. XXIII,19

imus quotidie: Rerum Deus tenax vigor,/ Immotusin te permanens,/ Lucis diurnæ tempora/ Succes-sibus determinans 44 .

Et si Deus gignit Filium, sine mutatione gignit; etsi videt, audit, loquitur, amat, miseretur, iudicat,sine mutatione hæc omnia facit; et si res createt conservat, vel contra destruit et dissipat etrursum renovat et mutat, ipse tamen quiescensoperatur et immotus mutat. Quomodo ergo vivit,si non se movet; et quomodo non vivit, si fonsest et auctor vitæ? Hic nodus facile dissolvitur.Ad vitam enim illud absolute satis est, si resviva ex se agat et non ab alio mota; sed vita utplurimum in rebus creatis est principium internummotus, quia res creatæ imperfectæ sunt et multisindigent, ut actiones vitæ possint implere: Deusautem infinita perfectio est et nulla re indigetextra se; propterea ex se quidem agit et nonmotus ab alio, sed motu vel mutatione opus nonhabet. Indigent res creatæ mutatione, ut generentet generentur; quia generant extra se, et res quægeneratur mutari debet a non esse ad esse: Deusautem intra se gignit Filium, et intra se producitSpiritum Sanctum; neque mutari debet Filius, autSpiritus Sanctus de non esse ad esse, quia illudesse recipiunt, quod semper fuit, et illud non intempore, sed in æternitate recipiunt. Indigent rescreatæ motu augmentationis, quoniam imperfec-tæ nascuntur: Deus autem Filius perfectissimusnascitur, et Deus Spiritus perfectissimus spiraturatque producitur. Indigent res creatæ motu alter-ationis, ut qualitates varias, quibus opus habent,adipiscantur: Deus autem nulla re indiget, cuminfinitæ perfectionis essentiam habeat. Indigentres creatæ motu ad locum, quia non sunt ubique:Deus autem ubique totus est. Præterea res creatæ,ut videant, ut audiant, ut loquantur, ut operentur,multis rebus indigent, quia vitam quidem habent,sed imperfectam et egenam: Deus autem nulla reindiget extra se, ut omnia videat, omnia exaudiat,omnibus loquatur, omnia et in omnibus operetur;quia non solum vitam habet, sed vitam opulen-tissimam et felicissimam habet, et ipse vita est etfons vitæ. Ac ut in actione videndi ponamus exem-plum: homo ut videat, eget potentia visiva, quædistincta est ab anima, quæ proprie vivit; egetobiecto, i. e. corpore colorato extra se posito; egetlumine solis aut alicuius alterius corporis luminosi;eget medio, i. e. corpore perspicuo; eget speciesensibili, quæ ab obiecto ad oculos deferatur; egetorgano corporali, i. e. oculo variis humoribus et tu-nicis carneis instructo; eget spiritibus sensitivis etnervis opticis, per quos spiritus illi transeant; egetdistantia proportionata; eget applicatione poten-tiæ. Ecce quamvis adminiculis indigent homines etanimantia cætera, ut actionem unam vitæ possintimplere. Deus autem, qui vere vitam totam ha-

44Brev. Rom. hymn. ad Non.

bet in semetipso, nulla re indiget. Ipsa essentiainfinita est illi potentia, obiectum, species, lumenet cætera omnia. Ex se, et per se, et in se Deusvidet omnia quæ sunt, quæ fuerunt, quæ erunt; etquæ possent esse, aperte cognoscit; et antequammundus fieret, videbat Deus res omnes; nequealiquid novi ex rerum creatione scientiæ aut vi-sioni illius accessit. Quid ergo eris, anima, quandoillius vitæ particeps eris? Quid magni imperat tibiDeus, cum vitam istam corporalem et animalem,imperfectam utique et egenam, imperat exponipro fratribus et pro ipso Deo, ut vitæ æternæditissimæ et felicissimæ particeps fias? Et si nihilmagni iubet, cum vitam iubet contemni; quamleve et modicum videri debet, cum imperat divi-tias mortuas liberaliter pauperibus erogare, et acarnalibus concupiscentiis abstinere, et diabolo acpompis eius vere renuntiare, et ad vitam illam,quæ sola vera vita est, toto cordis affectu suspi-rare!

Caput VIII

Deus fons sapientiæ

Sed iam tempus est, ut ad fontem sapientiæ, quomodo possumus, ascendamus. Fons sapientiæ ver-bum Dei in excelsis, inquit Ecclesiasticus 45 : etrecte dixit, in excelsis; quoniam fons sapientiæin angelos sanctos et animas beatorum, qui incœlestibus habitant, abundanter et copiose de-fluit; nobis autem, qui in deserto et peregrina-tione versamur, non tam sapientia, quam sapien-tiæ quidam vapor vel odor contingit.

Quare, anima mea, noli nunc altiora, quam deceat,quærere 46 ; noli scrutari maiestatem, ne oppri-maris a gloria 47 ; admirare sapientiam illius, dequo dicit Apostolus: Soli sapienti Deo 48 . Gratu-lare beatis illis mentibus, quæ de fonte sapientiæbibunt; et quamvis Deum non comprehendant,quod ipsi fonti sapientiæ proprium est, tamenfaciem Dei, id est, primæ causæ, sine ullo velaminespeculantur et fulgoribus eius irradiatæ de om-nibus rectissime iudicant, neque in illa meridianaluce sapientiæ timent errorum tenebras, nequeignorantiæ obscuritatem, neque opinionum calig-inem. Aspira ad illam felicitatem, et ut ad eamsecure pervenias, ama ex toto corde DominumIesum Christum, in quo sunt omnes thesauri sci-entiæ et sapientiæ Dei 49 ; ipse enim dixit in Evan-gelio suo: Qui diligit me, diligetur a Patre meo,et ego diligam eum et manifestabo ei meipsum 50 .Et quid est manifestabo ei meipsum, nisi: mani-

45Eccli. I,546Eccli. III,2247Prov. XXV,2748Rom. XVI,2749Col. II,350 Ioann. XIV,21

festabo omnes thesauros scientiæ et sapientiæ Dei,quæ in me latent? Certe omnis homo naturaliterscire desiderat; et quamvis carnales concupiscen-tiæ nunc in multis hoc desiderium quodammodosopiant, tamen cum corpus, quod corrumpitur etquod nunc aggravat animam, deposuerimus, tuncignis desiderii huius super omnia desideria effer-vescet. Quanta ergo felicitas tua erit, o anima,cum amatus et amator tuus Christus ostendettibi omnes thesauros scientiæ et sapientiæ Dei!Sed ut spe tanta non frustreris, Christi præceptacustodire stude; ipse enim dixit: Qui diligit me,sermones meos servabit: et qui non diligit me,sermones meos non servat 51 . Atque interim sapi-entia tua sit illa, quam describit sanctus Iob, cumdicit: Timor Domini ipsa est sapientia, et recederea malo intelligentia 52 . Et quicquid boni in crea-turis videris, scito illud a Deo fonte totius boni-tatis defluere, ut sic cum beato Francisco discasfontalem bonitatem in singulis creaturis, tanquamin rivulis degustare. De qua re lege S. Bonaventu-ram in vita sancti Francisci capite nono.

GRADUS QUINTUS

Ex consideratione aeris

Caput I

Aerem spirando corpus, preces fundendo animavivit

Aeris elementum insignis magister morum essepotest hominibus, si eius natura consideretur; necsolum ad moralem philosophiam docendam, sedetiam ad sacræ theologiæ aperienda mysteria an-imosque ad Deum levandos aptissimus invenitur,si quis attendere voluerit ad varia commoda, quaaer humano generi ex divina ordinatione præstarenon cessat.

Aer inprimis, dum respirationi deservit, terrestri-um animantium et ipsius hominis vitam conser-vat. Deinde oculorum, aurium, et linguæ usuiusque adeo necessarius est, ut si is forte subtra-hatur, etiamsi cætera adsint omnia, continuo cæci,surdi ac muti omnes efficiamur. Denique tanta estnecessitas aeris ad motum hominum et animaliumcæterorum, ut eo remoto motus omnis impediri,

51 Ioann. XIV,23-2452 Iob XXVIII,28

atque omnes artes et omnia fere hominum operacessare necesse sit. Incipiamus a primo.

Si intelligerent homines, non minus egere animasrespiratione sua, quam egeant corpora sua, multisalvarentur, qui nunc pereunt. Eget corpus con-tinua respiratione, quoniam calor naturalis, quocor exæstuat, ministerio pulmonis aerem frigidumattrahentis et calidum eiicientis ita temperatur, utvitam conservet, sine qua respiratione conservarinon potest; ex quo usu receptum est, ut pro eo-dem accipiantur vivere et spirare: omnis enim quispirat, vivit, et qui spirari desinit, vivere etiamdesinit. Et tu, anima, ut vivas vita spirituali, quæest gratia Dei, indiges continua respiratione, quæfit emittendo ad Deum per orationem calida sus-piria, et recipiendo a Deo novam Spiritus Sanctigratiam. Et quid aliud significant verba illa Do-mini tui: Oportet semper orare, et nunquam defi-cere 1 , nisi: oportet semper suspirare et spiritumbonum recipere, ut spiritualis vita in te non extin-guatur; quod idem repetit cum ait: Vigilate itaqueomni tempore orantes 2 . Et Apostolus idem confir-mat in priore ad Thessalonicenses, dicens: Sine in-termissione orate 3 ; cui consonat apostolus Petrusin priore sua epistola, cum scribit: Estote ergo pru-dentes et vigilate in orationibus 4 . Siquidem hæcest vera prudentia, ut qui omni tempore egemusadiutorio Dei, omni tempore illud petamus. Scitquidem Pater noster, quibus rebus indigemus, etparatus est liberaliter ea suppeditare ac præsertimquæ ad salutem æternam pertinent; sed vult perorationis instrumentum ea largiri, quoniam hocest illi honorificentius et nobis utilius, quam sidormientibus et nihil agentibus cuncta donaret.Itaque liberalissimus Dominus ad petendum noshortatur et urget, cum dicit: Ego dico vobis, petiteet dabitur vobis, quærite et invenietis, pulsate etaperietur vobis; omnis enim qui quærit invenit, etqui petit accipit, el pulsanti aperietur 5 . Et quidsit illud, quod petendum est præcipue et quod sinedubitatione donabitur, explicat paulo post dicens:Si vos, cum sitis mali, nostis bona data dare filiisvestris, quanto magis Pater vester de cœlo dabitSpiritum bonum petentibus se 6 . Hoc igitur estimprimis assidueque petendum, et hoc nobis sinedubitatione donabitur, si bene petatur, Spiritusbonus videlicet, per quem respiremus in Deo etspiritualem vitam respirando servemus; quod S.David faciebat, qui in Psalmo dixit: Os meum ape-rui, et attraxi Spiritum 7 , id est, os meum aperuidesiderando, suspirando, postulando gemitibus in-enarrabilibus; et attraxi auram suavissimam Spir-itus Dei, quæ æstum concupiscentiæ refrigeravit

1 Luc. XVIII,12 Luc. XXI,363 1 Thess. V,174 1 Petr. IV,75 Luc. XI,9-106 Luc. XI,137 Psalm. CXVIII,131

meque in omni bono opere confirmavit. Quæ cumita sint, quis dicet eos vivere secundum Deum, quidies integros, vel etiam menses et annos non sus-pirant ad Deum, nec respirant in Deum? Signumenim mortis evidens est non spirare, et si spi-rare est orare, signum mortis erit non orare. Vitaspiritualis, per quam filii Dei sumus, in charitatesita est: Videte, inquit S. Ioannes in epistola sua,qualem charitatem dederit nobis Pater, ut filiiDei nominemur et simus 8 . At quis amat, et nondesiderat videre quem amat? quis desiderat, etnon petit quod cupit ab eo, quem scit daturum,si petatur? Ergo qui non orat assidue, ut videatfaciem Dei sui, non desiderat eum videre; qui nondesiderat, non amat; qui non amat, non vivit:quid ergo sequitur, nisi ut iudicemus mortuos esseDeo, quamvis mundo vivant, qui serio in studiumorationis non incumbunt? Neque vero orare, acper hoc spirare et vivere dicendus est, qui solavoce corporis preces fundit; oratio enim definitura sapientibus, non elevatio vocis in aerem, sedelevatio mentis in Deum.

Ergo, anima mea, noli te fallere, ut putes te vivereDeo, si non serio Deum ex toto corde quæris eiquesuspiras diebus ac noctibus. Noli dicere, per aliasoccupationes tibi non licere colloquiis divinis etorationi vacare; sancti enim apostoli occupatissimierant, et quidem in opere Dei et salute animarum,ita ut unus eorum diceret: Præter ea, quæ extrin-secus sunt, instantia mea quotidiana, sollicitudoomnium ecclesiarum; quis infirmatur, et ego noninfirmor? quis scandalizatur, et ego non uror? 9 ettamen hic ipse, præter frequentissimam orationumsuarum commemorationem 10 , scribit ad Philip-penses: Conversatio nostra in cœlis est 11 , quiavidelicet in mediis etiam occupationibus in cœloper desiderium versabatur, neque unquam dilectisui obliviscebatur, alioqui non diceret: Christoconfixus sum cruci. Vivo autem iam non ego, vivitvero in me Christus 12 .

Caput II

Consideratur aer ut medium videndi, audiendi etloquendi

Altera proprietas aeris est: ut sit medium, perquod ad oculos nostros perveniant species colo-rum et ad aures species sonituum, sine quibusnec videre, nec audiere, nec etiam loqui posse-mus. In qua re primum Deo gratias agere debe-mus, quod tam insigni beneficio naturam nostramornare voluerit. Deinde admirari nos decet condi-toris nostri sapientiam in opere tantæ subtilitatis

8 1 Ioann. III,19 2 Cor. XI,28-2910Rom. I,10; Phil. I,4; 1 Thess. I,2; 2 Tim. I,311Phil.III,2012Gal. II,19-20

et tenuitatis, ut, cum sit aer verum corpus et tan-tum ut repleat spatium pæne immensum, tamennec videatur, nec sentiatur ob incredibilem tenu-itatem. Mirata est antiquitas subtilitatem uniuslineæ, quam penicillo duxerat Apelles; sed ea lineaet videbatur et tangebatur, ac per hoc nullo modocomparari poterat cum tenuitate huius subtilissi-mi veli, quod omnes ambit et contingit et a nullocernitur propter subtilitatem eximiam. Sed admi-rationem auget, quod cum sit aer subtilissimum ettenuissimum corpus, tamen cum scinditur, summafacilitate iterum coniungitur et continuatur, ac siscissum nunquam fuisset. Certe disruptam telamaranearum, vel scissum subtilissimum velum nul-lus artifex ita resarcire potest, ut prior scissuranon appareat. Adde, quod est omni admirationedignissimum et solius Dei sapientiæ proprium,quod per eandem partem aeris impermixte etsimul transeunt innumerabiles colorum species.Qui sub noctem, lucente luna, in loco aperto etedito positus, stellas in cœlo et campos in terris,floribus plenos, et simul domos, arbores, animan-tia, et alia id genus multa conspiciat, negare nonpoterit, rerum illarum omnium species in aereillo sibi propinquo simul contineri, et impermixtascontineri. At quis hoc intelligat, quis capiat? Quo-modo enim fieri potest, ut res tenuissima tantamformarum varietatem simul contineat? Et quid, sieodem tempore et loco resonent cantus avium abuna parte, et ab alia varia musica instrumenta,et ab alia quoque murmur cadentium aquarum:nonne simul in eodem aere necesse erit recipi cumtot formis colorum etiam illos omnes sonos, automnes eorum sonorum species? Quis hæc facit,anima mea, nisi conditor tuus, qui facit mirabiliamagna solus 13 ? Et si tam mirabilia sunt operaeius, quanto admirabilior erit ipse!

Sed est et alia utilitas huius admirandæ tenuitas inaere, quod non impedit, sed iuvat motum omniumrerum, quæ de loco ad locum transeunt. Novimusomnes, quanto labore trahuntur naves per aquas,quamvis et ipsæ liquidæ sint et facile scindantur;nam nec venti, nec remi aliquando sufficiunt, sedoportet vires equorum et bubalorum sæpe numeroadhibere. Et si forte per montes, aut colles ape-rienda via sit, quantis sudoribus et quam longotempore via, quamvis brevissima, aperitur? At peraerem nullo labore, summa facilitate et maximaceleritate currunt equi, volant aves, tela et missilaiaciuntur; homines vero ad varia exercenda min-isteria ascendunt, descendunt, deambulant, dis-currunt, movent pedes, brachia, manus, sursum,deorsum, a dextris et sinistris, nec magis impediteos aer ubique diffusus, quam si non corporalis,sed spiritualis naturæ aut penitus nihil esset.

13Psalm. CXXXV,4

Caput III

In aere conspicitur figura quædam suavitatis etbenignitatis Dei

Accedit postremo, quod aeris natura ita ceditomnibus et in omnem formam se mutat et scin-di ac disrumpi se patitur, ut hominum utilitatideserviat, ut videatur datus hominibus in mag-istrum humilitatis et patientiæ et charitatis. Sedquod in te, anima mea, amorem creatoris tui ex-citare et accendere vehementer deberet, illud est:quod hic idem ipse aer suavitatem incredibilem etbenignitatem maximam conditoris sui hominibusrepræsentat.

Collige, quæso te, anima, et attentissime cogita,Dominum tuum omnibus creaturis suis semperadesse, cum omnibus semper operari, et quod estinfinitæ suavitatis, ad singularum naturam coop-erationem suam accommodare, quasi cum Apos-tolo suo dicat: Omnibus omnia factus sum, utomnes adiuvem, et perficiam 14 . Cum agentibusnecessariis cooperatur, ut necessario agant; cumvoluntariis, ut voluntarie; cum liberis, ut libere.Ignem ita movet et iuvat, ut ascendat sursum; ter-ram ut tendat deorsum; aquam ut labatur per locadeclivia; aerem ut transeat quocunque pellitur;stellas ut in circulum versentur perpetuo; herbas,frutices, plantas, ut fructus secundum naturamsuam proferant; animantia terrestria, aquatilia,volatilia, ut ea faciant, quæ natura eorum postu-lat. Et si suavitas Dei sic eminet in cooperationecum creaturis suis in operibus naturæ, quid fieriputamus in operibus gratiæ? Attribuit quidemDeus homini liberum voluntatis arbitrium, sictamen ut eum regeret imperio, terreret exitio, al-liceret beneficio. Vult Deus omnes homines salvosfieri 15 , sed ita vult, ut velit etiam eos velle, et ideoita suaviter eos prævenit, et excitat, et ducit, etperducit, ut prorsus admirabile sit. Istæ sunt ad-inventiones sapientiæ Dei, de quibus dicit Isaias:Notas facite in populis adinventiones eius 16 . Etquidem homines impios nunc vehementer exter-ret, nunc amanter exhortatur, nunc clementer ad-monet, nunc misericorditer corripit, prout eorumingenio et moribus iudicat expedire. Audi quammansuete cum primo peccatore Dominus egerit:Adam, inquit, ubi es? et respondenti illi: Vocemtuam audivi in Paradiso et timui, eo quod nudusessem, et abscondi me; adiecit Dominus pari man-suetudine: Quis enim indicavit tibi quod nudusesses, nisi quod ex ligno, de quo præceperam tibine comederes, comedisti? 17 Et hac pia correp-tione admonitus Adam sine dubitatione resipuit,dicente Scriptura: Haec 18 illum, qui primus for-matus est a Deo pater orbis terrarum, custodivit

141 Cor. IX,22151 Tim. II,416 Isa. XII,417gen. II,9-1118 sapientia Dei videlicet

et eduxit illum a delicto suo 19 . Audi rursus, quammansuete et suaviter per angelum suum corripuer-it atque ad pœnitentiam provocaverit omnes filiosIsrael: Ascendit, inquit Scriptura, angelus Dominide Galgalis ad locum flentium et ait: Eduxi vosde Ægypto et introduxi in terram, pro qua iuravipatribus vestris et pollicitus sum, ut non faceremirritum pactum meum vobiscum in sempiternum;ita dumtaxat ut non feriretis fœdus cum habita-toribus terræ huius, sed aras eorum subverteretis,et noluistis audire vocem meam; cur hoc fecistis?Cumque loqueretur angelus Domini hæc verba adomnes filios Israel, elevaverunt ipsi vocem suamet fleverunt. Et vocatum est nomen loci illius lo-cus flentium sive lacrymarum, immolaveruntqueibi hostias Domino 20 . Fuisse autem illum fle-tum maximum et universalem ac veræ pœniten-tiæ signum, testatur novum nomen ei loco im-positum ad memoriam posteritatis æternam, utvidelicet diceretur locus ille locus flentium sivelacrymarum. Quid iam de prophetis dicam? Illicerte in omnibus sermonibus suis docent, hoc cla-mant, Deum non velle mortem peccatorum, sedut convertantur et vivant 21 . Vulgo dicitur, aitDominus per Ieremiam, si dimisserit vir uxoremsuam et recedens ab eo duxerit virum alterum,nunquid revertetur ad eam ultra? Tu autem forni-cata es cum amatoribus multis; tamen revertere adme, dicit Dominus, et ego recipiam te 22 . Et perEzechielem: Sic locuti estis, dicentes: Iniquitatesnostræ et peccata nostra super nos sunt, et in ipsisnos tabescimus: quomodo ergo vivere poterimus?Dic ad eos: Vivo ego, dicit Dominus, nolo mortemimpii, sed ut convertatur impius a via sua et vivat.Convertimini, convertimini a viis vestris pessimis;et quare moriemini domus Israel? 23 Sed omissisimpiis, quanta sit benignitas et suavitas plusquampaterna et materna Domini Dei nostri in eos, quitiment eum et sperant in eo, explicari nullo modopotest. David in Psalmis: Secundum altitudinemcœli a terra, corroboravit misericordiam suam su-per timentes se; et infra: Quomodo miseretur paterfiliorum, misertus est Dominus timentibus se; etinfra: Misericordia Domini ab æterno et usque inæternum super timentes se 24 ; et alibi: Gustate etvidete, quoniam suavis est Dominus, beatus vir,qui sperat in eo 25 ; et rursum: Quam bonus IsraelDeus, his qui recto sunt corde 26 , id est, quis ex-plicet quanta sit bonitas, suavitas, dulcedo Domi-ni erga animas pias et iustas. Per Isaiam quoqueait Dominus: Numquid oblivisci potest mulier in-fantem suum, ut non misereatur filio uteri sui?

19Sap. X,1-220 Iud. II,1,2,4,521Ezech. XVIII,2322 Ier. III,123Ezech. XXXIII,10-1124Psalm. CII,11,13,1725Psalm. XXXIII,926Psalm. LXXII,1

Et si illa oblita fuerit, ego tamen non obliviscartui 27 . Et Ieremias in Threnis: Pars mea Dominus,dixit anima mea; propterea expectabo eum. Bonusest Dominus sperantibus in eum, animæ quærentiillum. Bonum est præstolari cum silentio salutareDei 28 .

Quod si iam addere vellem, quæ prædicant apos-toli in epistolis suis de paternis visceribus DominiDei nostri in homines pios, nullus finis inveniretur.Sit omnium loco, quod scripsit apostolus Paulusinitio posterioris epistolæ ad Corinthios: Benedic-tus Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi, Pa-ter misericordiarum et Deus totius consolationis,qui consolatur nos in omni tribulatione nostra, utpossimus et ipsi consolari eos, qui in omni pres-sura sunt 29 . Non dicit, Deum esse consolatorem,sed totius consolationis plenissimum; nec dicit, quiconsolatur nos in aliqua tribulatione, sed in omni;nec, ut possimus consolari eos, qui in aliqua, sedqui in omni tribulatione sunt. Itaque non potuitmagis amplificare, quam suavis et dulcis sit Deuserga eos, quos diligit et a quibus diligitur.

Sed præstat ad finem adscribere verba sanctiProsperi, quibus explicat benignitatem Dei nonsolum erga bonos, sed etiam erga malos, ut effici-at bonos: Gratia, inquit, omnibus iustificationibusprincipaliter præminet suadendo exhortationibus,monendo exemplis, terrendo periculis, incitandomiraculis, dando intellectum, inspirando consili-um, corque ipsum illuminando et fidei affection-ibus imbuendo. Sed etiam voluntas humana subi-ungitur ei atque coniungitur, quæ ad hoc prædictisest excitata præsidiis, ut divino in se coopereturoperi et incipiat exercere ad meritum, quod su-perno semine concepit ad studium, de sua habensmutabilitate, si deficit, de gratiæ opitulatione, siproficit. Quæ opitulatio per innumeros modos,sive occultos, sive manifestos, omnibus adhibetur;et quod a multis refutatur, ipsorum est nequitiæ,quod autem a multis suscipitur, et gratiæ est div-inæ et voluntatis humanæ 30 . Hæc ille.

Caput IV

Exhortatio animæ ad imitandam Deibenignitatem

Eia nunc, anima mea, si conditor tuus erga ser-vos suos tam est suavis et mitis, tam incredibilibenignitate peccatores tolerat, ut convertat; etiustos consolatur, ut magis in iustitia et sancti-tate proficiant: an non deberes et tu proximostuos benigne tolerare, et omnibus omnia fieri, ut

27 Isa. XLIX,1528Thren. III,24-26292 Cor. I,3-430Prosp. de vocat. gent. II c. 26

omnes Deo ac Domino tuo lucrifaceres 31 ? Cogitatecum, ad quam sublimem excellentiam Apostoluste hortatur, cum dicit: Estote imitatores Dei sicutfilii carissimi, et ambulate in dilectione, sicut etChristus dilexit nos et tradidit semetipsum pronobis oblationem et hostiam Deo in odorem suavi-tatis 32 . Imitare Deum Patrem, qui solem suumoriri facit super bonos et malos, et pluit superiustos et iniustos 33 . Imitare Deum Filium, quinatura humana pro nobis assumpta vitæ propriænon pepercit, ut nos eriperet de potestate tene-brarum et de interitu sempiterno. Imitare DeumSpiritum Sanctum, qui dona illa sua pretiosissimacopiose diffundit, ut spirituales nos de carnalibusefficiat.

GRADUS SEXTUS

Ex consideratione ignis

Caput I

Ut ignis consumens odium Dei contra peccatum

Ignis elementum est usque adeo purum et nobile,ut Deus ipse ignis appellari voluerit, dicente Moseet Paulo: Deus noster ignis consumens est 1 . Etcum primum apparuit Mosi Deus, in igne rubumoccupante et non consumente conspici voluit: Ap-paruit Dominus, inquit Moses, in flamma ignisde medio rubi, et videbat, quod rubus arderet etnon combureretur 2 . Et cum legem populo daturusidem Deus advenit, in ignis forma advenit; sicenim loquitur idem Moses: Totus mons Sinai fum-abat, eo quod descendisset Dominus super eum inigne 3 . Ad cuius mysterii similitudinem, cum lexnova promulganda esset, apparuit Spiritus Sanc-tus apostolis in linguis igneis 4 . Denique qui Deoproximi sunt in cœlo, Seraphim, hoc est igniti,dicuntur quoniam ab igne illo divino et ardentissi-mo, præter cæteros angelos, fervores ardoremqueconcipiunt. Quæ cum ita sint, non est difficile,ex elemento ignis, sive natura et proprietatibus,gradum nobis conficere, per quem ad Deum medi-tando et orando conscendamus; minus certe dif-

311 Cor. IX,19 sqq.32Ephes. V,1-233Matth. V,451 Deut. IV,24; Hebr. XII,292 Exod. III,23 Exod. XIX,184 Act. II,3

ficile erit cum Helia in curru igneo sursum as-cendere, quam ex terra, vel aqua, vel aere scalamconficere.

Accedamus ergo ad proprietates ignis consideran-das! Ignis eius est naturæ, ut in rebus diversisdiverso ac sæpe contrario modo operetur: ligna,fœnum, stipulas continuo absumit; aurum, argen-tum, lapides pretiosos puriora et pulchriora red-dit; ferrum, quod natura sua nigrum, frigidum,durum et grave est, ignis in contrarias qualitatesita transmutat, ut continuo lucidum, calidum,molle et leve reddatur, imo ut stella fulgeat, utignis comburat, ut aqua liquescat, ut res levis afabro ferrario moveri attollique facillime possit.

Hæc omnia satis aperte in Deum conveniunt.Ac primum ligna, fœnum, stipulæ ex Apostoloin priore ad Corinthios opera mala significant,quæ ignem divini iudicii ferre non possunt 5 . Etsane incredibile est, omnia peccata displiceant,et quanto zelo illa consumat et destruat, si perpœnitentiam destrui possunt, id est, si is, qui pec-cavit in eo statu est, ut pœnitentiam agere possit;per pœnitentiam enim omnia peccata solvuntur.Sed si peccator pœnitentiæ capax non sit, ut suntdæmones et homines post hanc vitam, in ipsosimpios divina ira convertitur: Odio est enim Deoimpius et impietas eius, ait Sapiens 6 . Quantumvero et quam vehemens hoc odium sit, testis estdiabolus, qui semel peccavit, et cum esset angelusnobilissimus et (teste S. Gregorio) princeps primiordinis angelorum ac præstantissima creaturarumDei, tamen continuo fuit de cœlo deiectus atqueomni decore et gratia supernaturali spoliatus, etin monstrum deformissimum commutatus et sem-piterno exitio mancipatus 7 . Testis est Christus,qui de cœlo descendit, ut dissolveret opera di-aboli, id est, peccata, et ideo agnus Dei dictusest, qui tollit peccata mundi 8 . Christus autem,ut opera diaboli destrueret 9 et iustitiæ Dei per-fecte satisfaceret, quis explicare vel quis cogitaresufficiat, quanta pertulerit? Cum in forma Deiesset, forman servi suscepit 10 ; egenus propter nosfactus est, cum esset dives 11 ; non habuit ubi caputreclinaret 12 ; cum cœlum et terram ipse fecisset:in propria venit et sui eum non receperunt 13 ;cum malediceretur, non maledicebat, cum patere-tur, non comminabatur, tradebat autem iudicantise iniuste, qui peccata nostra ipse pertulit in cor-pore suo super lignum 14 ; humiliavit semetipsumfactus obœdiens usque ad mortem, mortem autem

5 1 Cor. III,12-136 Sap. XIV,97 Greg. M. mor. XXXII c. 248 Ioann. I,299 1 Ioann. III,810Philipp. II,6-7112 Cor. VIII,912Luc. IX,5813 Ioann. I,11141 Petr. II,23-24

crucis 15 ; cuius livore sanati sumus 16 ; deniqueillusus, consputus, flagellatus, spinis coronatus,crucifixus cum ignominia maxima et dolore gravis-simo, sanguinem totum vitamque profudit; atquehæc omnia pertulit, ut dissolveret opera diaboliet peccata nostra deleret. Testis lex Dei, quæomne peccatum prohibet et punit, et ipsum eti-am verbum otiosum impunitum non relinquit 17 .Et quantum odit flagitia et facinora, qui verbumotiosum ferre non potest? Lex Domini immacula-ta, et præceptum Domini lucidum 18 : maculas ettenebras aversantur, neque esse potest communioluci ad tenebras, neque iustitiæ ad iniquitatem 19 .Testis est denique ipsa gehenna, quam Deus par-avit impiis et peccatoribus, qui sanguine agni im-maculati, cum potuerunt lavari, noluerunt aut ne-glexerunt: iustum est enim, ut in quibus peccatumæternum erit, sit etiam supplicium sempiternum;qualis autem et quanta sit pœna gehennæ, horrorest vel cogitare. De qua re plura dicemus in ultimogradu.

Ergo, anima mea, cum tam ingens odium Deisit contra peccatum, si amas Deum super omnia,debes etiam super omnia odisse peccatum; cavene te fallant, qui peccata extenuant, vel excusant.Vide ne te ipse rationibus falsis decipias: si pec-catum tibi in te vel in aliis non displicet, Deumnon amas; si Deum non amas, periisti. Iterum, siChristo non es ingrata, quantum debere te putascharitati eius, laboribus eius, sanguini et mortieius, qui a peccato te lavit et Patri reconciliavit; etgrave tibi erit deinceps pro Christo aliquid pati,vel eius in gratiam et cum eius gratia usque adsanguinem peccato resistere? Denique si gehen-nam ignis æterni patienter ferre non potes, certedebes omnino nec patienter ferre peccatum; sedsicut a facie colubri, sic ab illo et eius occursuac suspicione etiam levissima declinare. Sit igiturapud te firmum et ratum, peccati odium maxi-mum cum maximo Dei amore coniungere.

Caput II

Nobiliora metalla ignis perficit, et bona hominumopera coronat Deus

Iam vero idem ignis non destruit, sed perficitet magis rutilare facit aurum, argentum, lapidespretiosos; quoniam (ut idem apostolus ibidem ex-plicat) ista metalla significant opera bona et per-fecta, quæ igne divini iudicii approbantur, et mer-cedem magnam accipient 20 . Ista opera Deus pro-bat, quia sunt munera sua, et cum coronat meri-

15Philipp. II,8161 Petr. II,2417Matth. XII,3618Psalm. XVIII,8-9192 Cor. VI,14201 Cor. III,13

ta nostra, inquit S. Augustinus, coronat munerasua 21 . Facta sunt enim ipso mandante, ipso iu-vante, ipso virtutem faciendi largiente et ipso perlegem, quam dedit, et per regulas, quas consti-tuit, dirigente. Et quidem aurum opera chari-tatis designat: quo modo autem possunt chari-tatis opera Deo non valde placere, cum ipse Deuscharitas sit! 22 Argentum designat opera sapien-tiæ, eorum videlicet, qui ad iustitiam erudiuntmultos 23 ; et ipsa quoque Deo valde probanturet placent, dicente Sapientia Dei: Qui fecerit etdocuerit, hic magnus vocabitur in regno cœlo-rum 24 . Lapides pretiosi sunt opera continentisanimæ, de quibus dicit Ecclesiasticus: Omnis pon-deratio non est digna continentis animæ 25 ; atqueea causa est, cur in officio ecclesiastico in lau-dem sanctarum virginum legatur evangelium deinventa una pretiosa margarita 26 . Quam autemplaceat Deo puritas virginalis, intelligi potest exIsaia propheta, qui nomine Dei præcidit eunuchis,illis videlicet, qui se castraverunt propter regnumcœlorum 27 : Dabo eis in domo mea et in murismeis locum, et nomen melius a filiis et filiabus;nomen sempiternum dabo eis, quod non peribit 28 .Quem locus sanctus Augustinus, in libro de sanc-ta virginitate, de sanctis virginibus tam masculisquam feminis intelligendum esse magnifica ora-tione demonstrat 29 . Atque ista tria sunt opera,quibus ex consensu doctorum debentur aureolæin regno cœlorum; dantur enim aureolæ, id est,certa præmia præter vitam æternam martyribus,doctoribus et virginibus: martyribus quidem obexcellentiam charitatis, quia maiorem charitatemnemo habet, ut animam suam ponat quis pro am-icis suis 30 ; doctoribus ob eminentiam sapientiæ,de quibus dicit Daniel: Qui ad iustitiam erudiuntmultos, fulgebunt quasi stellæ in perpetuas æter-nitates 31 ; virginibus ob pretium incomparabilepuritatis, cuius gratia visi sunt virgines in Apoc-alypsi cantare canticum novum, quod nemo aliusdicere poterat: Hi sunt, inquit Ioannes, qui cummulieribus non sunt coinquinati; virgines enimsunt et sequuntur agnum quocumque ierit 32 .

Neque tamen sola charitas martyrum, vel sapi-entia doctorum, vel puritas virginum probabiturigne divini iudicii et mercedem plenam accipiet;sed etiam alia quæcumque opera bona, modo incharitate sint facta, inter aurea vasa computabun-

21Aug. enarrat. in Ps. LXX. serm. 2 No. 5221 Ioann. IV,823Dan. XII,324Matth. V,1925Eccli. XXVI,2026Missal. rom. de commun. virgg 627Matth. XIX,1228 Isa. LVI,529Aug. de s. virginit. c. 24,2530 Ioann. XV,1331Dan. XII,332Apoc. XII,3-4

tur et ignem illum divinum sustinebunt et præmi-um suum accipient. Illis enim in iudicio extremoDominus dicet: Venite benedicti Patris mei, pos-sidete regnum, quob vobis paratum est a consti-tutione mundi 33 , qui panem esurienti, et potumsitienti, et hospitium peregrino, et vestem nudo,et consolationem ægroto vel in carcere constitutopræbuerunt. Et idem etiam Dominus promisit,non privandum esse mercede sua, qui calicemaquæ frigidæ tantum in nomine discipuli ex char-itate donaverit 34 .

Intelligisne, anima, quantum intersit inter operaet opera? Et quid stultius et miserius, quam ineo loco et tempore, in quo potes si sapis, facilinegotio aurum et argentum et lapides pretiososcomparare, tu malis non parvo labore ligna aridaet fœnum stipulasque colligere? Utinam sapereset intelligeres, ac novissima provideres 35 , cum innovissimo tempore omnia hæc divini iudicii igneexaminanda et probanda sint, et illa priora lau-danda et coronanda, hæc posteriora cremanda etin favillas et fumum redigenda. Cur nunc eligis,quod te elegisse certissime pœnitebit? Et cur nondamnas nunc, quando utiliter potes, id quod paulopost sine ulla utilitate damnabis? Et si forte nuncista non vides et velamen rerum præsentium ocu-los tuos impedit, ne puram et liquidam aspiciantveritatem, ora Deum, et non parvo affectu cumcæco illo in Evangelio dicas Domino: Domine da,ut videam 36 ; vel cum Propheta: Revela oculosmeos, et considerabo mirabilia de lege tua 37 ; namcerte mirabile omnino est, quod opera, quæ incharitate fiunt, aurum, argentum et lapides pre-tiosi efficiantur, quæ vero in charitate non fiunt,in ligna arida et fœnum et stipulas convertantur.

Caput III

Ferrum nigrum ignis efficit lucidum; animampeccatricem Deus perducit ad scientiam veritatis

Veniamus nunc ad considerandam alteram ignisproprietatem. Hactenus enim ab igne didicimus,quid operetur Deus in iis, qui cum operibus malisde hac vita decedunt, vel cum operibus bonisad finem vitæ perveniunt. Nunc per aliam simili-tudinem ab eodem igne petitam intelligere nobislicebit, quid operetur Deus cum iis, quos a peccatisad pœnitentiam vocat.

Homo peccator similis est ferro, quod dum proculabest ab igne, nigrum, frigidum, durum et graveest; sed si forte in ignem mittatur, efficitur lu-cidum, calidum, molle et leve. Omnis peccator

33Matth. XXV,3434Matth. X,4235Deut. XXXII,22,29; Eccli. VII,4036Luc. XVIII,4137Psalm. CXVIII,18

lumine interiore caret et in tenebris ambulat, acper hoc ferri nigredinem imitatur: quamvis enimin scientiis et commerciis humanis non solum in-genio, sed etiam iudicio pollere videatur; tamenin vero bono et malo diiudicando cæcus est etomni cæco miserior. Cæcus enim nihil videt, velunum pro altero videt, et iudicat bonum malumet malum bonum, magnum parvum et parvummagnum, longum breve et breve longum, et ea decausa in eligendo perpetuo fallitur. Hoc est, quodApostolus dicit de gentilibus idololatris: Tenebrisobscuratum habentes intellectum per ignorantiam,quæ est in illis, propter cæcitatem cordis ipso-rum 38 . Hoc est, quod ipse Dominus in Evange-lio tam sæpe scribis et pharisæis exprobat, quodcæci essent et duces cæcorum 39 . Hoc est, quodpropheta Isaias Iudæis sui temporis dicit: Sur-di audite, et cæci intuemini ad videndum 40 ; etquibus præcidit Christum venturum, qui aperietoculos cæcorum, et loquens de Testamento Novoin persona Dei adiungit: Et ducam cæcos in viam,quam nesciunt, et in semitas, quas ignoraverunt;ponam tenebras eorum in lucem et prava in rec-ta 41 . Denique nonne hoc fatebuntur impii posthanc vitam, quando cœperit pœna oculos men-tis aperire, quos culpa clauserat: Ergo, inquient,erravimus a via veritatis, et iustitiæ lumen nonluxit nobis, et sol intelligentiæ non est ortus no-bis 42 . Neque mirum est, quod cæci sint, qui aDeo voluntate et animo sunt aversi; Deus enimlux est et tenebræ in eo non sunt ullæ 43 . Ex quoconcludit idem Apostolus: Qui dicit se in luceesse, et fratrem suum odit, in tenebris est usqueadhuc; et paulo post: Qui odit fratrem suum, intenebris est et in tenebris ambulat et nescit, quoeat, quia tenebræ obcæcaverunt oculos eius 44 .

Neque sola causa cæcitatis in peccatoribus est,quod a Deo, qui lux est, aversi sunt; sed etiam,quia excæcavit eos malitia eorum 45 , ut Sapiensloquitur; passiones enim animi amor et odium, ira,invidentia et alia, quæ sub nomine malitiæ com-prehenduntur, ita excæcant animum, ut verumcerni non patiantur; sed sunt veluti perspicillacolorata, quæ alba repræsentant ut rubra, velperspicilla ita composita, ut ex rebus parvis resmagnas efficiant, vel contra ex magnis parvas,aut ex valde distantibus propinquas, vel distantesex propinquis. Qui vehementer amat, rem quamamat pulcherrimam, utilissimam, optimam, imoetiam necessariam sibi esse iudicat ac per hocomnibus aliis neglectis et perditis comparandam.Contra, qui rem eandem vehementer odit, de-

38Ephes. IV,1839Matth. XV,14; Luc. VI,3940 Isa. XLII,1841 Isa. XLII,7,1642Sap. V,6431 Ioann. I,10441 Ioann. II,9-1145Sap. II,21

formem, inutilem, malam, imo etiam perniciosamsibi rem illam esse censet, ac per hoc etiam cumiactura omnium rerum penitus repellendam. Sedsi ferrum istud nigrum et tetrum admoveatur adignem, id est, si peccator a peccato averti et adDeum converti incipiat, iuxta illud Prophetæ: Ac-cedite ad eum, et illuminamini 46 , paulatim in-cipit illustrari et rei veritatem perspicuam in lu-mine illo videre, iuxta illud eiusdem Prophetæ: Inlumine tuo videbimus lumen 47 . Et tunc demumfracto perspicillo colorato passionum et assumptocrystallino, quod est charitas pura, res æternasiudicat magnas et temporales exiguas, ac pænenullas, ut re vera sunt; et omnem specimem acpulchritudinem creatam cum luce sapientiæ etveritatis, quæ in Deo et Deus est, nullo modo com-parandam esse clarissime perspicit. Itaque cum S.Augustino exclamat: Sero te amavi, pulchritudotam antiqua et tam nova, sero te amavi 48 . Etquoniam Christus dicit: Cognoscetis veritatem, etveritas liberabit vos 49 : iste illuminatus et lumineveritatis a compedibus concupiscentiæ, avaritiæ,ambitionis et passionum reliquarum, exultat cumPropheta et dicit: Dirupisti Domine vincula mea:tibi sacrificabo hostiam laudis, et nomen Dominiinvocabo 50 .

Caput IV

Ferrum frigidum ignis efficit ardens; gratia Deiefficacia reddit et verba et facta hominis

Iam vero ignis ferrum non solum efficit lucidumex obscuro; sed etiam calidum ex frigido, nectantum calidum, sed ita fervens et ardens, ut ignisipse esse videatur. Magnus Dominus et magnavirtus eius, qui hominem natura frigidum atqueomnia timentem et paventem, qui nec loqui, nec seprodere, nec rem ullam paulo difficiliorem tentareaudet, statim ac igne charitatis accendit efficitaudaciorem leone, qui et rugitu omnes terreatet bellando omnes vincat, cui nihil difficile, nihilarduum videatur et cum apostolo Paulo isto ignevehementer accenso dicat: Omnia possum in eo,qui me confortat 51 .

Sed per partes de ista efficacitate ignis dicamus; acprimum de efficacia verborum, deinde de efficaciafactorum breviter disseramus.

Multi sunt hodie ac semper fuerunt in Ecclesiaverbi Dei prædicatores: quæ causa est, cur adtot virorum exhortationes et clamores tam pauciconvertantur? Certe in magnis urbibus quotidie

46Psalm. XXXIII,647Psalm. XXXV,1048Aug. Conf. C c. 27, No 3849 Ioann. VIII,3250Psalm. CXV,7-851Philipp. IV,13

per quadragesimam viginti aut triginta aut etiamquadraginta oratores declamant; et tamen exac-ta quadragesima nulla fere mutatio in moribuscivitatis apparet: eadem vitia, eadem peccata,eadem frigiditas, eadem dissolutio cernitur. Ergonullam invenio causam, nisi quia ut plurimumconciones eruditæ et elegantes et floridæ fundun-tur; sed deest anima, deest vita, deest ignis, bre-viter: magna illa charitas deest, quæ sola potestverba dicentium animare et accendere et cordaaudientium inflammare et commutare. Neque hocdico, quia desit multis prædicatoribus contentiovocis et motus totius corporis; nam etiam bom-bardæ sine pila ferrea vel lapidea magnum soni-tum edunt, sed absque fructu: quod desideratur,hoc est, ut præseferant magnum affectum ergaDeum et animarum salutem, eumque non simu-latum, sed verum, non extortum, sed quasi natu-raliter ex fonte cordis manantem. Sanctus Petrusartem dicendi non noverat, solius naviculæ re-gendæ retiumque reficiendorum et iaciendorumperitus erat: sed ubi Spiritus Sanctus in linguisigneis super eum descendit et charitate arden-tissima illum replevit, cœpit continuo in mediaurbe Hierosolyma ita potenter, ita ardenter, itaefficaciter loqui, ut uno sermone multa hominummillia ad pœnitentiam fidemque converteret 52 ;neque tamen legitur in concionibus suis magna vo-ciferatione usus, aut totius corporis commotionefatigatus. De S. Francisco refert S. Bonaventura,eum nec valde eruditum fuisse, neque rhetoricæoperam dedisse; et tamen cum ad populum con-ciones haberet, audiri solitum ut angelum de cœ-lo: erat enim, inquit, verbum eius velut ignis ar-dens, penetrans intima cordis 53 , et, ut narratur inchronicis Ord. Minorum, cap. 30, cum aliquandopost prandium ex improviso paucis verbis ad pop-ulum loquutus esset, tanta facta est in toto populocommotio ad pœnitentiam, ut videretur illa diesipsa feria sexta parasceves Domini fuisse. Undeex paucis verbis tanta commotio, tantus fructus?Ex eo videlicet, quod sanctus ille concionator es-set quasi carbo ignitus, et verbum eius ut faculaardens, ut de Elia scriptum reliquit Ecclesiasti-cus 54 . Habemus scriptos sermones S. Vincentii,S. Bernardini et aliorum quorundam Sanctorum,quos vix dignantur aliqui legere ob nimiam, quæ inipsis cernitur, verborum simplicitatem: et scimustamen ab illorum concionibus multa hominummillia ad Deum fuisse conversa, et ipsos incred-ibili concursu et attentione fuisse semper auditos;quia videlicet verba ipsa simplicia a peccatoribusignitis et scintillantibus prodibant.

Porro ignis iste divinus efficacitatem suam nonminus in factis, quam in verbis ostendit. DecrevitDeus per apostolum Petrum romanam urbem

52Act. II,14 squæ.53Bonavent. Vita S. Franc. c. 254Eccli. XLVIII,1

caput imperii et dominam gentium sibi subi-icere; decrevit quoque apostolos cæteros alios adÆthiopas, alios ad Indos, alios ad Scythas, aliosad ultimos Britannos mittere, ac per eos idolamundi destruere, trophæum crucis erigere, legeset ritus mutare, diaboli tyrannidem evertere. Siquis ista prædixisset apostolis, quando piscaban-tur in lacu Genesareth, aut quando in passioneDomine latibula quæritabant: visa fuissent velutisomnia vel aniles fabulæ; et tamen paulo post fac-ta sunt omnia, et non aliis viribus, quam viribusardentissimæ charitatis, quam in eorum cordibusSpiritus Sanctus accendit: Charitas enim forasmittit timorem 55 ; omnia suffert, omnia sperat 56 ;omnia sibi possibilia ducit et cum Apostolo cla-mat: Omnia possum in eo, qui me confortat 57 .Ita videmus horum hominum, sola charitate ar-matorum, opera et labore brevi eversam fuisse intoto orbe terrarum idolatriam, fundatas ubiqueChristi ecclesias et erectum crucis trophæum inuniversis regnis, idque sine exercitu militum etsine ullo bellico apparatu.

Caput V

Ignis ferrum ex duro efficit molle; gratia Deiobstinationem cordis evincit

Porro ignis etiam illud proprium habet, ut ferrumex duro efficiat molle, ut facile attenuari atqueextendi in laminas et ad omnes figuras ab artificeaccommodari possit. Magna est efficacitas ignisin ferrum, sed longe maior est virtus Dei nos-tri in pectora obstinata et obturata mortalium.Audi S. Bernardum in libro De consideratione:Solum, inquit, est cor durum, quod semetipsumnon exhorret, quia nec sentit. Quid ergo cor du-rum? Ipsum est, quod nec compunctione scindi-tur, nec pietate mollitur, nec movetur precibus,minis non cedit, flagellis duratur; ingratum est adbeneficia, ad consilia infidum; et infra: Ipsum est,quod nec Deum timet, nec hominem reveretur 58 .Quæ omnia esse verissima, testis est Pharao, quiquo magis a Deo flagellabatur, tanto magis in-durabatur, et quo maior elucebat Dei clementiain amovendo flagello, eo magis ipse ad Deumspernendum et contemnendum animabatur. Sedsi quando placuerit Domino scintillam ignis verisui amoris in corde quantumvis duro succendere,continuo mollescet et instar ceræ liquescet, nequeillius virtuti ulla obstinatio diuturna vel dura re-sistet; sed fiet continuo cor carneum, quod fueratlapideum 59 ; et ex congelatis nivibus, flante Spir-

551 Ioann. IV,8561 Cor. XIII,757Philipp. IV,1358Bernard. de considerat. I c. 259Ezech. XI,19; XXXVI,26

itu Domini, fluent aquæ 60 . Exemplum habemusin Evangelio de muliere illa, quæ erat in civitatepeccatrix, quam nec monita fratris, nec sororisobiurgatio, nec honor familiæ, nec proprium dede-cus movere potuerant, ut a peccando desisteret;et unus tamen Christi radius, in cor eius pene-trans ibique scintillam divini amoris accendens,ita subito eam transformavit in aliam, ut nonerubuerit femina nobilis in loco publici convivii adChristi pedes accedere, et tota versa in lacrymasex ipsis lacrymis balneum Christi pedibus facere,et propriis capillis vice lintei pedes eiusdem ab-stergere, et illos pedes ex amoris vehementia iden-tidem osculari et unguento pretiosissimo et odor-ato perungere, ut se et sua omnia Christi obse-quio dedicare velle deinceps significaret 61 . Itaquemeruit vocem illam Domini audire: Remittunturei peccata multa, quoniam dilexit multum 62 .

Sed libet aliud quoque exemplum multo recentiusin medium adferre. Guilielmus, dux Aquitaniætemporibus S. Bernardi, fuit, si quis alius, intuendo Anacleto schismatico pontifice et Innocen-tio legitimo oppugnando obstinatus et pertinax.Exturbaverat ex ditione sua episcopos catholicosomnes et iureiurando sese obstrinxerat, nunquampacem cum illis se habiturum; et quia noverantomnes obduratum cor eius ad malum, et feroci-am ac superbiam hominis verebantur, nemo er-at, qui eum admonere auderet. Placuit Dominoper servum suum Bernardum cor huius obduratihominis visitare et scintillam non parvam divi-ni amoris in pectore ipsius accendere: continuoex leone agnus, ex superbo humilis, ex pertinaceobœdientissimus factus est; ad unum S. Bernardiverbum episcopum Pictaviensem amice complexusin sedem suam manu sua reposuit; et quod omnemadmirationem superare videtur, cum quæsivisset aquodam eremita remedium animæ suæ ob admissapeccata, et ille iussisset ut loricam æream supernudam carnem indueret et clavis ita claudi sineret,ut nunquam illam exuere posset, continuo paruit;et missus ab eremita ad summum pontificem proabsolutione recipienda, dicto obœdivit; et cumsummum pontificem suspicaretur, cum non excorde pœnituisse, vel patientiam eius experiri vel-let, iussit eum usque ad Hierosolyman peregrinariet a patriarcha eius civitatis absolutionem petere,Guilelmus mox iter arripuit, et mandatum pon-tificis adimplevit. Denique cum ex potentissimoprincipe humilis monachus esset effectus, vix ullusfuit eius ætatis, qui eum demissione, patientia,paupertate, devotione, et pietate superaret. Haec,videlicet, est mutatio dexteræ excelsi 63 ; hæc est

60Psalm. CXLVII,1861Luc. VII,37 sqq.62Luc. VII,4763Psalm. LXXVI,11

vis ignis divini, cui nulla cordis obstinatione resis-titur 64 .

Caput VI

Ignis extenuat res graves; gratia Dei in viamiustitiæ animas erigit

Restat ultima proprietas ignis, quod res gravesextenuet et facili negotio sursum attollat.

Quæ causa est, cur homines, qui non ardent amoredivino, graves corde sint et dicat illis Propheta:Usquequo gravi corde, ut quid diligitis vanitatem,et quæritis mendacium? 65 Ea nimirum est causa,quia corpus, quod corrumpitur, aggravat animam,ut dicit Sapiens 66 ; et iugum grave super filiosAdam a die exitus de ventre matris eorum, usquein diem sepulturæ in matrem omnium, inquit Ec-clesiasticus 67 . Quod sit autem hoc iugum grave,quod in corpore mortali aggravat animam, expli-cat idem auctor paulo post, cum addit: furor,zelus, fluctuatio, timor, iracundia 68 et cætera,quæ passiones animi dici solent, hæc hominem itagravant, ut nihil aspiciat nisi terram, cui pros-tratus inhæret, et nec ad Deum quærendum as-surgere, nec viam mandatorum Dei expedite cur-rere possit. Sed cum incipit ignis divinus ex altocorda humana succendere, continuo passiones illædiminui et mortificari, et onus grave levius fieriincipit; et si ardor crescat, non difficile est corhumanum ita exonerari, ut accipiat pennas sicutcolumbæ et cum Apostolo dicere possit: Conver-satio nostra in cœlis est 69 ; et quasi corde dilatatoper ignem dicat cum Davide: Viam mandatorumtuorum cucurri, cum dilatasti cor meum 70 . Certeposteaquam Salvator dixit: Ignem veni mittere interram, et quid volo, nisi ut ardeat 71 : vidimusplurimos ita leves effectos, ut omnem honorumet carnis et divitiarum affectum deposuerint etChristo in cœlos abeunti dixerint: Trahe nos postte 72 . Hinc tot monasteria erecta, tot desertahabitari cœpta, tot chori virginum inventi, quibusnon solum facile fuit viam mandatorum currere,sed etiam per viam consiliorum ascendere et sequiagnum quocumque ierit 73 .

O beatus ignis, qui non consumis, sed illuminas,et si consumis, humorem noxium consumis, ne

64Non est autoris nostri opinio, voluntatem gratiæ resistere

non posse, sed gratiam efficacem, voluntate consentiente,et hominem obstinatum iustificare. Cf. Bellarm. de grat.et lib. arbitr. VI, c.14. Ed.65Psalm. IV,366Sap. IX,1567Eccli. XL,168Eccli. XL,469Philipp. III,2070Psalm. CXVIII,3271Luc. XII,4972Cant. I,373Apoc. XIV,4

vitam extinguat. Quis mihi dabit, ut isto ignecorripiar, qui nigredinem ignorantiæ et erroneæconscientiæ obscuritatem luce veræ sapientiæ pur-get et tollat; qui frigus pigritiæ, indevotionis etnegligentiæ cum amoris ardore commutet, qui cormeum indurari nunquam sinat, sed calore suosemper emolliat et obœdiens atque devotum ef-ficiat, qui denique iugum grave terrenarum cu-rarum et terrenorum desideriorum auferat et pen-nis sanctæ contemplationis, quæ charitatem nu-trit et auget, cor meum sursum attollat, ut cumPropheta dicere possim: Laetifica Domine ani-mam servi tui, quoniam ad te Domine animammeam levavi 74 .

GRADUS SEPTIMUS

Ex consideratione cœli, id est solis, lunæ etstellarum

Caput I

Sol ut habitaculum Dei altissimi et pulcherrimiconsideratur

Non laborabimus hoc loco, ut ex considera-tione cœli gradum nobis ad Deum considerandumerigamus; habemus enim præeuntem prophetamregium, qui in Psalmis canit: Cœli enarrant glo-riam Dei, et opera manuum eius annuntiat fir-mamentum 1 . Et quoniam duo tempora sunt,quibus e cœlo ad Deum pennis contemplationisascendimus, diurnum videlicet et nocturnum, depriore scribit in illo psalmo: In sole posuit taber-naculum suum, et ipse tanquam sponsus procedensde thalamo sui exultavit ut gigas ad currendamviam, a summo cœlo egressio eius et occursus eiususque ad summum eius, nec est qui se abscondat acalore eius 2 . De posteriore scribit in alio psalmo:Videbo cœlos tuos, opera digitorum tuorum, lu-nam et stellas, quæ tu fundasti 3 .

Incipiamus a priore tempore. De sole, quem inter-diu videmus, quatuor laudes canit Spiritus Sanc-tus per os David: primam, quod sit tabernaculumDei; secundam, quod sit pulcherrimus; tertiam,quod velocissime et sine fatigatione semper cur-rat; quartam, quod illuminando et calefaciendo

74Psalm. LXXXV,41 Psalm. XVIII,22 Psalm. XVIII,6-73 Psalm. VIII,4

virtutem suam maxime manifestet. Propter hæcomnia scripsit Ecclesiasticus: vas admirabile, opusexcelsi, magnus Dominus, qui fecit illum 4 .

Primum igitur conditor omnium rerum Deus insole, tanquam in re nobilissima, posuit tabernacu-lum suum, id est, inter omnes res corporales elegitDeus solem, ut in ipso tanquam in palatio regiovel divino sanctuario habitaret. Cœlum quidemet terram Deus implet 5 et cœlum ac cœli cœlo-rum eum non capiunt 6 ; tamen ibi magis habitaredicitur, ubi maiora signa præsentiæ suæ mirabiliaoperando manifestat. Sed quoniam in textu he-braico dicitur: soli tabernaculum posuit in eis, idest in cœlis; colligimus ex hoc loco psalmi alteramsolis excellentiam, quæ cum priore non pugnat:magna res est sol, cui palatium amplissimum, pul-cherrimum et nobilissimum Deus paravit; voluitenim ut cœlum ipsum esset palatium solis, in quolibere perambularet et operaretur, et ipse sol essetpalatium summi Principis Dei. Quemadmodumigitur cognoscimus magnitudinem et eminentiamsolis ex eo, quod tabernaculum eius est cœlum, itacognoscimus magnitudinem et eminentiam Dei exeo, quod tabernaculum eius est sol, vas videlicetadmirabile et quo nihil mirabilius in rebus corpo-ralibus invenitur.

Deinde David, ut pulchritudinem eximiam so-lis ex rebus notis ostenderet, comparavit eumcum sponso egrediente ex thalamo suo: nunquamenim se magis ornant homines, neque unquammagis speciem et pulchritudinem ostentare cu-piunt, quam cum sponsi sunt; tunc enim spon-sæ oculis, quam vehementissime diligunt, placeresupra modum cupiunt. Sed si possemus in solemaciem oculorum figere, et si propinquiores il-li essemus et totum, quantus est et qualis est,videremus, non indigeremus similitudine sponsiad eius incredibilem pulchritudinem capiendam.Certe omnis venustas colorum a luce pendet, etabsente luce omnis colorum pulchritudo evanescit;proinde nihil est pulchrius luce; et Deus ipse, quiest ipsa pulchritudo, lux appellari voluit: Deus,inquit S. Ioannes, lux est et tenebræ in eo nonsunt ullæ 7 ; porro in rebus corporalibus nihilest sole lucidius ac per hoc nihil est sole for-mosius. Adde, pulchritudinem rerum inferiorum,atque hominum præcipue, brevi marcescere, so-lis pulchritudinem nunquam extingui, nunquamminui, semper omnia æquali splendore lætificare.An non sentimus, in exortu solis quam videan-tur res omnes quodammodo exhilarari, nec solumhomines lætari, sed etiam suaves venti spirare, flo-res aperiri, herbas exurgere, aviculas aerem cantumulcere? Hinc ille cæcus senex Tobias dicenti sibi

4 Eccli. XLIII,25 Ier. XXIII,246 Paralip. II,67 1 Ioann. I,5

angelo: Gaudium tibi sit semper, respondit: Qualegaudium mihi erit, qui in tenebris sedeo, et lumencœli non video 8 .

Age igitur, anima mea, et tecum reputa: si solcreatus exortu suo ita lætificat omnia, quid facietsol increatus, sine ulla comparatione pulchrior etlucidior, quando puris cordibus non ad breve tem-pus, set in æternum videndus et contemplandusorietur? Et quam infelix et tristis hora succedetperditis hominibus, quando in tenebras sempiter-nas sepeliendi amandabuntur, ubi nec solis in-creati, neque creati radii ullo unquam temporepenetrabunt? Et quale gaudium erit animæ illi,cui a Patre luminum 9 dicetur: Intra in gaudiumDomini tui 10 .

Caput II

Ex cursu solis magnitudo Dei apparet

Postea idem propheta celebrat solis cursum pror-sus admirabilem: Exultavit, inquit, ut gigas adcurrendam viam 11 .

Gigas certe robustus, si pro magnitudine corporispassus extendat et pro virium robore velociter cur-rat, ingens omnino spatium brevi tempore confici-et. Et quidem propheta, quoniam solem compar-averat homini sponso, ut explicaret, eo modo quopoterat, pulchritudinem solis; sic postea compar-avit homini giganti, ut eo modo quo poterat, ea-dem similitudine utens, solis cursum velocissimumexplicaret. Sed etiam si non homini, quantumvismagno et robuste, sed avibus volantibus, sagittis,ventis, fulminibus comparasset, adhuc longissimea veritate abesset; nam si verum est, quod oculiscernimus, solem viginti quatuor horis percurreretotum ambitum sui orbis, et si ambitus orbis solisinfinitis fere partibus orbis terræ ambitum super-at, et si ambitus orbis terræ circiter viginti mil-lia milliariorum complectitur, quæ sunt omninoverissima: sine dubio sequitur, ut singulis horismulta milliariorum millia sol currendo conficiat;et quid dico, singulis horis, imo singulis quad-rantibus ac fere singulis horarum particulis. Namsi quis velit ortum vel occasum solis observare,præsertim in horizonte aperto, qualis est in marivel in planitie campestri, intelliget totum corpussolare ascendere supra horizontem minori spatiotemporis, quam sit octava pars horæ: et tamendiameter corporis solaris multo maior est, quamdiameter orbis terræ, qui tamen septem milliamilliariorum continet. Ego ipse volens curiose ali-quando cognoscere, quanto temporis spatio soltotus occumberet in mari, cœpi ad initium occasus

8 Tob. V,11-129 Iac. I,1710Matth. XXV,2111Psalm. XVIII,6

eius legere psalmum Miserere mei Deus; et vixtotum bis legeram, cum iam sol totus occubuisset.Ergo necesse est, solem eo brevissimo tempore,quo bis legitur psalmus Miserere, cursu suo per-currere spatium multo maius, quam sint septemmillia milliariorum. Quis hoc crederet, nisi certaratio demonstraret? Et si quis nunc addat, corpus,quod tam velociter movetur, esse molem toto orbeterrarum longe maiorem, et motum tanti corporiset tam velocem sine ulla intermissione vel fatiga-tione peragi, et, si Deus iubeat, æterno temporeposse durare: certe nisi stipes aut truncus fuerit,non poterit infinitam conditoris potentiam nonadmirari. Vere igitur scribit Ecclesiasticus, hocesse vas admirabile, opus excelsi et vere magnumDominum, qui fecit illud 12 .

Caput III

Lumen dat sol et calorem, Deus autem veramsapientiam et charitatem

Restat efficacitas luminis et caloris, de qua dicitDavid: Nec est qui se abscondat a calore eius 13 .Hoc unum corpus lucidum in medio mundi posi-tum omnia sidera, omnem aerem, omnia maria,omnem terram collustrat, et calore suo vivificoubique terrarum omnia germina, omnes segetes,omnes arbores vivere et fondere facit, omnesfructus ad maturitatem perducit, et infra ter-ram etiam virtutem suam diffundit at metallaomnis generis producit. Quare S. Iacobus initioepistolæ suæ Deum ipsum cum sole comparavit:Omne datum optimum, inquit, et omne donumperfectum de sursum est, descendens a patre lu-minum, apud quem non est transmutatio, nec vi-cissitudinis obumbratio 14 . Sol quidem est paterluminum corporalium, Deus autem est pater lu-minum spiritualium; sed in tribus rebus dissimili-tudo magna est inter Deum et solem. Primum en-im sol, ut totum orbem terrarum lumine et calorecompleat, necesse habet transmutatione perpetua;Deus autem, quia ubique totus est, transmuta-tione non indiget: idcirco S. Iacobus dicit, apudquem non est transmutatio. Deinde sol, proptereaquod semper mutat loca, ideo per vices aliis diemfacit, aliis noctem relinquit, aliis lucet, aliis obum-bratur; Deus autem nunquam movetur et sem-per omnibus præsens est; ideo et S. Iacobus ad-dit: Nulla est apud eum vicissitudinis obumbratio.Denique, quod est omnium maximum, a sole patreluminum corporalium sunt omnia data et dona,quæ nascuntur in terris: sed hæc bona sunt, sedneque optima, neque perfecta, quin potius exigua,temporalia, caduca, et quæ nec hominem bonumfaciunt et quibus male uti possunt, qui volunt,

12Eccli. XLIII,2,513Psalm. XVIII,214 Iac. I,17

quæque in suam perniciem plurimi convertunt; ata Deo patre luminum spiritualium descendunt om-nia data optima et dona perfecta, quæ habentemoptimum perfectumque efficiunt, et quibus nemomale uti potest, et quæ in iis perseverantem per-ducunt ad statum veræ felicitatis, qui est omniumbonorum aggregatione perfectus.

Quære igitur, anima mea, quæ sint ista data op-tima et dona perfecta, quæ de sursum sunt atquea luminum patre descendunt, ut cum inveneris,de illis sollicita sis atque illa totis viribus obtinerenitaris. Sed non est, quod longe discedas, satis hoctibi ipsa solis natura monstrabit. Sol enim lumineet calore omnia peragit, atque hæc sunt data etdona patris luminum corporalium, lumen et calor;sic igitur data optima et dona perfecta, quæ desursum sunt descenduntque a vero patre luminumDeo, sunt lux sapientiæ et ordinatio charitatis.Lux sapientiæ, quæ vere sapientem facit, et quanemo potest uti male, et quæ ad fontem sapientiæin cœlesti patria situm perducit, est illa quæ docetcontemnere temporalia et magnificare sempiterna;docet: Non sperare in incerto divitiarum, sed inDeo vivo 15 ; docet, non facere de exilio patriam,nec amare peregrinationem sed tolerare; deniquedocet, habere vitam hanc præsentem in patientia,cum sit plena periculis et tentationibus, et mortemin desiderio, quia: Beati mortui, qui in Dominomoriuntur 16 . Ordinatio veræ charitatis quid est,nisi Deum, qui finis est omnium desideriorum, sinefine et sine mensura diligere; res cæteras, quæsunt media ad finem, diligere cum mensura etmodo quantum videlicet necesse est ad finem, idest, ad beatitudinem consequendam. Certe nemoest inter filios hominum, qui circa corporis cu-ram ita ordinem invertat, ut sanitatem amet cummensura, et amaram potionem sine mensura, cumsciat illam esse finem, hanc medium. Unde igiturfit, ut tam multi, qui sapientes videri volunt, incoacervandis divitiis, in quærendis voluptatibuscarnis et in adipiscendis honorum gradibus nul-lum modum inveniant, quasi hæc bona finis sintcordis humani; et in amando Deo et felicitatesempiterna quærenda iis angustiis contenti sint,quasi hæc media sint ad finem, non finis omniummediorum? Illa omnino causa est, quia sapien-tiam huius mundi habent, non sapientiam, quæde sursum est, descendens a patre luminum, etquia ordinatam charitatem veram non habent, acper hoc charitatem veram non habent, quæ nisiordinata esse non potest; sed pleni sunt cupidi-tate, quæ ex patre non est, sed ex mundo. Tuigitur, anima mea, dum peregrinaris a patria etinter hostes versaris, qui veræ sapientiæ veræquecharitati insidiantur, et astutiam pro sapientia etcupiditatem pro charitate supponunt: ingemiscetoto corde ad patrem luminum ut data optima

151 Tim. VI,1716Apoc. XIV,13

et dona perfecta, veræ scilicet sapientiæ lucem etordinatæ charitatis ardorem, ad cor tuum descen-dere faciat; ut iis repletus per viam mandatorumDei inoffenso pede decurras et ad patriam illampervenias, ubi de ipso fonte sapientiæ bibitur etde puro lacte charitatis vivitur.

Caput IV

Luna subiecta soli, anima cum Deo coniunctavere clarificatur

Venio nunc ad tempus nocturnum, in quo cœlumnobis per lunam et stellas gradum facit ad ascen-dendum in Deum; sic enim loquitur David: Quo-niam videbo cœlos tuos, opera digitorum tuorum,lunam et stellas, quae tu fundasti 17 . Si cœlum ip-sum videre possemus, non diceret Propheta, quasiexplicando quod ante posuerat, lunam et stellas,quae tu fundasti; et sane si ad cœlum ipsum sensusnostri pertingerent, aut eius naturam et quali-tates certa ratione investigare possemus, sine du-bitatione egregiam scalam haberemus ad Deum.Non ignoramus quidem non defuisse, qui ex motusiderum naturam cœli definierint quintam essenti-am, simplicem, incorruptibilem, et quæ perpetuomoveatur in orbem; sed scimus etiam non de-fuisse alios, qui cœlum esse voluerint elementumignis, quod non moveatur in orbem, nec sit incor-ruptibile secundum partes: nos autem non opin-iones, sed scientiam certam aut doctrinam fideiquærimus, ut ex ea nobis ad Deum cognoscen-dum scalam solidam construamus. Ergo contentierimus ex luna et stellis, quas videmus, scalamerigere cum Propheta, ut paulo ante fecimus exsole, qui est lux et princeps luminum reliquorum.

Luna duas habet proprietates, quæ nobis utilesesse possunt ad ascendendum et promerendumDeum: prior est, quod quo magis propinquat adsolem, eo magis illustratur in parte superiore,qua respicit cœlum et obscuratur in parte infe-riore, qua respicit terram, et quando est omninosubiecta soli et cum eo omnino coniuncta, tumtota est lucida versus cœlum et obscura versusterram; et contra, cum est opposita soli, tota il-lustris cernitur ab iis, qui terram incolunt, et nihillucis habet in parte superiore, quam intuentur quiincolunt cœlum. Hæc lunæ proprietates magnumesse potest documentum vel exemplum mortal-ibus, ut intelligant, quam solliciti esse debeantpropinquitatis et subiectionis et coniunctionis adverum patrem luminum, Deum. Luna significathominem, sol Deum. Quando luna est oppositasoli, tunc lumine mutuato a sole respicit solamterram, et terga quodammodo vertit cœlo; undeetiam tunc pulcherrima apparet habitantibus interra, sed deformissima habitantibus in cœlo. Sic

17Psalm. VIII,4

omnino mortales homines, quando longissime re-cesserunt a Deo, ut filius ille prodigus, quandorecessit a patre et abiit in regionem longinquam;tunc abutuntur lumine rationis, quod a patreluminum acceperunt, ad solam terram inspicien-dam, et obliti Deum solam terram cogitant, solamterram amant et in eius bonis adipiscendis toti oc-cupantur; et tunc a filiis huius sæculi sapientes etbeati prædicantur, sed ab iis, qui degunt in cœlo,pauperes et nudi et cæci et deformes et miseri etmiserabiles iudicantur 18 . Contra vero luna cumsoli coniuncta illi perfecte subiicitur, tota lucetex parte superiore et cœlum solum respicit, ter-ræ vero terga quodammodo vertit et ab humanisoculis penitus evanescit. Sic omnino cum impiusincipit ad pietatem reverti et per conversionemperfectam Deo, vero animarum soli, subiicitur perhumilitatem et coniungitur per charitatem, tumadimplet, quod Apostolus monet, ut quæ sursumsunt quærat, ubi Christus est in dextera Dei,et quæ sursum sunt sapiat, non quæ super ter-ram 19 , et tunc ab insipientibus contemnatur etquasi mortuus reputetur. Vere enim qui talis est,mundo mortuus est et vita eius abscondita est cumChristo in Deo; sed cum apparuerit Christus vitaeius, tunc et ipse apparebit cum Christo in gloria,ut idem Apostolus eodem loco subiungit.

Atque hæc est causa (ut S. Augustinus in epistolaad Ianuarium annotavit) cur pascha Domini, tamin lege veteri quam in nova, non possit rite cel-ebrari, nisi plenilunio peracto, id est, cum luna,quæ in plenilunio est opposita, incipit per conver-sionem redire ad coniunctionem cum sole; voluitenim Deus hoc cœlesti signo demonstrare, perpassionem et resurrectionem Domini factum esse,ut homo, contrarius Deo per iniquitatem suam,inciperet converti ad Deum atque ad eius gratiamet unionem properare per meritum Iesu Christi 20 .

Sed tu anima mea, si adspirante gratia Dei inve-nias te forte subiectam per ardentem charitatem,noli stultos imitari, qui sicut luna mutantur, sedsapientes æmulare, qui ut sol permanent, Eccle-siastico teste 21 . Luna enim quam velociter adconiunctionem accedit, tam velociter a coniunc-tione recedit: tu vero, si sapis, adeptam semelgratiam noli deserere, noli abire, noli recedere,nihil enim melius ullo in loco repeties, neque scisan alias reverti dabitur, si sponte recesseris; quienim promisit veniam pœnitentibus et gratiamrevertentibus, nec vitam longiorem, nec donumpœnitentiæ tibi promisit. Ergo secure terga vertasterræ et solem tuum intuere, in illo conquiesce, inillo delectare, in illo permane; dicas cum apostoloPetro: Bonum est nos hic esse 22 , et cum mar-

18Apoc. III,1719Col. III,120Aug. ep. 55 ad Ianuar.21Eccli. XXVII,1222Matth. XVII,4

tyre Ignatio: Bonum mihi est cum Christo vivere,quam regnare in finibus terræ 23 . Et parum tibisit, quid de te iudicent, qui terram sapiunt; nonenim ille probatus est, quem mundus commendat,sed quem Deus commendat 24 .

Caput V

Luna noctem illuminans et aliquando in tenebrisrelinquens gratiam divinam figurat

Est alia lunæ consuetudo, quam Deus quoque cumelectis suis servare solet. Luna siquidem præestnocti, sicut sol diei, ut dicit Moses in Genesi 25

et David in Psalmis 26 ; sed sol diem totum con-tinuo splendore collustrat, luna vero nunc magnolumine, nunc exiguo noctem illuminat, aliquandoetiam nullo lumine noctis tenebras consolatur. SicDeus, ut sol, angelos sanctos et animas beatorum,quibus perpetuus dies est, (nox enim non erit illic,ait S. Ioannes 27 ) perpetua claritate illustrat; nos-træ autem huius peregrinationis et exilii noctem,in qua per fidem ambulamus, et non per speciem 28

et Scripturæ Sanctæ intendimus tanquam lucernælucenti in caliginoso loco, ut ait S. Petrus in epis-tola posteriore 29 , Deus, ut una per vices cordanostra illuminando visitat; et aliquando in tene-bris desolationis relinquit.

Nec tamen debes, anima, nimium contristari, sinullo consolationis lumine frueris, neque nimiumhilarari, si paulo post in luce consolationis et de-votionis respiras. Deus enim non solem, sed lunamse gerit in huius sæculi nocte, et non solum nobispusillis et imperfectis Deus nunc apparet ut lunaplena lumine consolationis, nunc ut vacua omnilumine horrorem et tenebras noctis densissimasnobis relinquit; nam et apostolus Paulus, vas elec-tionis 30 , et qui ad tertium cœlum raptus audi-vit arcana verba, quæ non licet homini loqui 31 ,aliquando dicit: Repletus sum consolatione, su-perabundo gaudio in omni tribulatione nostra 32 ,aliquando vero ingemiscit et lamentatur, dicens:Video aliam legem in membris meis repugnantemlegi mentis meæ et captivitatem me in lege peccati,quæ est in membris meis. Infelix ego homo, quisme liberavit de corpore mortis huius? 33 et in pos-teriore ad Corinthios: Non volumus vos ignorare,fratres, de tribulatione nostra, quæ facta est inAsia, quoniam supra modum gravati sumus, supra

23 Ignat. ep. ad Rom. 6242 Cor. X,1825Gen. I,1626Psalm. CXXXV, 8,927Apoc. XXI,25282 Cor. V,7292 Petr. I,1930Act. IX,15312 Cor. XI,2-4322 Cor. VII,433Rom. VII,23-24

virtutem, et taederet nos etiam vivere 34 . Atquehoc est, quod monet S. Ioanes Chrysostomus,Deum in sanctis omnibus hoc facere, ut nequetribulationes, neque iucunditates eos sinat haberecontinuas; sed tum ex adversis, tum ex prosperisiustorum vitam quasi admirabili varietate con-texere 35 . Atque hæc de luna.

Caput VI

Ordo concentusque stellarum hierarchiæ cœlestisimaginem repræsentat

Reliquæ sunt stellæ inter ornamenta cœlorum, dequibus Ecclesiasticus dicit: Species cœli gloria stel-larum, sed addit continuo: Mundum illuminans inexcelsis Dominus 36 ; quicquid enim decoris habentstellæ, ut etiam sol et luna, totum a Patre lu-minum est, et non sol per diem, nec luna ac stel-læ per noctem mundum illuminant, sed Dominusest, qui in excelsis habitans per solem et lunamet stellas mundum illuminat. Ipse est enim, qui,ut loquitur propheta Baruch: Emittit lumen, etvadit, et vocavit illud, et obœdit illi cum tremore;stellæ autem dederunt lumen in custodiis suis etlætatæ sunt, vocatæ sunt et dixerunt, adsumus,et luxerunt ei cum iucunditate, qui fecit illas 37 .Quibus verbis significatur infinita potentia Dei,quæ incredibili facilitate corpora tam vasta et tamformosa momento producit et ornat et operarifacit. Quod nobis es vocare, Deo est verbo creare;vocat enim ea, quæ non sunt 38 , et vocando facit,ut sint; et stellis dicere, adsumus, nihil est aliud,nisi continuo ad vocem imperantis existere et op-erari; lucere autem cum iucunditate ei, qui fecitillas, est ita prompte et facile obœdire factori,ac si in obœdiendo magna iucunditate et gaudioafficerentur.

Sed illud est omnino admirabile in stellis, quodcum velocissime moveantur et nunquam a cursuillo incitatissimo cessent, et aliæ tardius, aliæcelerius currant in orbem; tamen semper mod-um suum et proportionem cum aliis ita servent,ut inde concentus harmonicus isque suavissimusoriatur. De hoc concentu loquitur Deus in libroIob, cum dicit: Quis enarrabit cœlorum rationem,et concentum cœli quis dormire faciet? 39 non estiste concentus vocum, aut sonorum, qui auribuscorporis percipiatur, sed concentus proportion-um in motibus siderum, qui cordis aure sentitur.Siquidem stellæ firmamenti omnes simul eademvelocitate viginti quatuor horis totum cœli ambi-tum percurrunt; septem vero sidera, quæ planetæ

342 Cor. I,835Chrys. hom. VIII in Matth.36Eccli. XLIII,1037Baruch III,33-3538Rom. IV,739 Iob XXXVIII,37

sive errantia sidera dicuntur, variis motibus, aliavelocius alia tardius, incitantur, ut videantur stel-læ firmamenti bassum imitari (ut vulgaribus no-minibus utamur) et planetæ quasi contrapunctumperpetuum et suavissimum facere. Sed hæc supranos sunt, et illis tantum iste concentus sonat, quiin cœlo positi rationem motuum istorum intel-ligunt. Et quoniam stellæ, servata proportione,semper in orbem se convertendo non fatigantur,videntur instar virginum honestarum et saltandiperitarum in cœlo semper choreas iucundissimasagere.

Sed tu, anima mea, paulo altius ascende, si potes,et a splendore maximo solis, a pluchritudine lunæ,a multitudine et varietate luminum reliquorum,ab admirabili concentu cœlorum et a choreisiucundissimis stellarum cogita: quid erit supracœlum videre Deum, solem videlicet, qui lucemhabitat inaccessibilem 40 ; intueri Virginem illam,cœli reginam, quæ pulchra ut luna, totam lætificatcivitatem Dei; aspicere choros et ordines multo-rum millium angelorum, qui stellis omnibus plureset lucidiores cœlum cœli exornant; cernere animassanctorum hominum, choris angelorum insertas,quasi planetas stellis firmamenti admixtos; et quiderit cantica laudum audire et illud perenne al-leluia consonis vocibus in plateis civitatis illiusdulcissime resonare! Sic enim fiet, ut nec ipsacœli pulchritudo tibi magna videatur, et quæ infracœlum sunt omnino perexigua ac pene nulla, acper hoc contemnenda et despicabilia iudicentur.

GRADUS OCTAVUS

Ex consideratione animæ rationalis

Caput I

Anima spiritus creatus, Deus spiritus increatuset creator omnium

Pertransivimus hucusque res omnes corporales,dum mentis consideratione ex rebus creatis adcreatorem ascendere nitimur. Iam vero supra om-nium corporum dignitatem invenimus animas hu-manas, quæ ad infimum genus spiritualium sub-stantiarum pertinere noscuntur, inter quas etDeum nihil medium nobis occurrit, præter hier-archias et ordines angelorum.

401 Tim. VI,16

Porro humana anima tantam habet cum Deo con-ditore similitudinem, ut plane ignorem, an alia viaquis possit facilius ad Deum cognoscendum as-cendere, quam ex consideratione propriæ animæ.Itaque voluit Deus hominem esse inexcusabilem,si notitiam Deum non habeat, cum eam, ipsiusDei auxilio comitante, ex animæ suæ cognitionenon difficulter haurire possit 1 .

Primum igitur anima hominis spiritus est, sicenim exponunt sancti Patres illa verba Genesis:Formavit Dominus Deus hominem ex limo ter-ræ, et inspiravit in faciem eius spiraculum vitæ 2 ;et illud Tobiæ: Præcipe recipi spiritum meum 3 ;et illud Ecclesiastæ: Revertatur pulvis in terramsuam, et spiritus redeat ad Deum, qui dedit il-lum 4 . Quamvis autem vocabulum spiritus conve-niat etiam vento, de quo dicitur in Psalmis: Spir-itus procellarum 5 , et in Evangelio: Spiritus ubivult spirat, et vocem eius audis 6 ; tamen non dubi-um est, spiritum procellarum esse corpus tenuissi-mum, quod ob summam suam subtilitatem magisimitatur spiritualem naturam, quam aliud quod-cumque corpus. Anima vero humana proprie spir-itus est, non corpus, neque ex materia producitur,sed a Deo creatur, de qua re apud catholicos nullacontroversia est.

Hic igitur incipit excellentia animæ et similitudoad Deum; Deus enim spiritus est, ut Salvatoraperte pronuntiat: Spiritus est Deus, et qui eumadorant, in spiritu et veritate oportet adorare 7 .Sed quamquam et Deus spiritus est, et animahumana spiritus est; tamen Deus est spiritus in-creatus et creator, anima spiritus creatus: ex quosequitur infinita distantia inter spiritum, qui estanima, et spiritum, qui est Deus. Proinde quan-tum lætari potest anima, quod sit in genere sub-stantiæ spiritualis, ac per hoc cœlo et sideribusaltior nobilitate naturæ, tantum humiliari debetac Deo conditori subiici, quod ex nihilo facta sitet ex se nihil sit.

Caput II

Anima immortalis, Deus æternus est

Deinde anima humana, quia spiritus simplex est,immortalis etiam est; non enim habet in se aliquid,unde distrahi vel interire possit.

Sed in hac re quoque quantum gloriari potestsupra animas brutorum animantium, quæ cumcorpore intereunt, tantam conditoris sui excellen-

1 Rom. I,202 Gen. II,73 Tob. III,64 Eccle. XII,75 Psalm. CXLVIII,86 Ioann. III,87 Ioann. IV,24

tiam suspicere et admirari debet, qui non solumimmortalis, sed sempiternus etiam est. Anima en-im humana aliquando non fuit et solius Dei vol-untate ad esse pervenit, et eiusdem voluntate Deiposset ad nihilum redigi, quamvis in se corruption-is principium non habeat. Itaque recta dixit Apos-tolus de Deo: Qui solus habet immortalitatem 8 ;solus enim nulla vi, nullo casu, nulla rationi dis-solvi potest, cum sit ipsum esse, ipsa vita, et fonsessendi et vitæ.

Caput III

Anima ratione prædita est, Deus est lux etintelligentia

Tertio anima humana lumine intelligentiæ prædi-ta est: cognoscit enim non solum colores, etsapores, et odores, et sonos, et calorem, et frigus,et durum et molle, et alia id genus, quæ sensibuscorporis patent; sed etiam de substantia iudicat,et de rebus non solum singulis, sed etiam uni-versis, et non solum præsentia novit, sed etiamfutura coniectat, et discurrendo transcendit cœlos,penetrat abyssos, ex causis scrutatur effecta et exeffectis recurrit ad causas. Denique Deum ipsum,qui lucem habitat inaccessibilem 9 , acie mentis at-tingit; atque hoc est lumen, de quo dicit sanctusIoannes in Evangelio: Erat lux vera, quæ illuminatomnem hominem venientem in hunc mundum 10 ,et David in Psalmis: Signatum est super nos lumenvultus tui, Domine 11 , et: Nolite fieri sicut equuset mulus, quibus non est intellectus 12 .

Magna est hæc animæ dignitas, per quam homosimilis est Deo et dissimilis bestiis; atque hincconiectare potest ac debet homo, quanta sit emi-nentia et sublimitas Domini conditoris sui. Animaenim lumine intelligendi prædita est, sed Deusest lux et intelligentia. Anima discurrit a causisad effecta et ab effectis ad causas, atque eo dis-cursu non sine magno labore scientiam venatur;Deus intuitu uno ac simplici simul omnia perfectecognoscit. Anima intelligit ea, quæ sunt, ac perhoc scientia eius pendet a rebus; Deus intelligendofacit, ut res sint, ac per hoc rerum existentiaa Dei scientia pendet. Anima de rebus futurisutcumque coniectat; Deus omnia futura non mi-nus perspicue, quam præterita et præsentia sem-per intuetur. Anima multis indiget, ut intelligen-tiæ munus exerceat, obiecto, specie, phantasmateet aliis; Deus nulla re eget, ipsa enim essentiasua est illi omnia, imo etiam ipsa sua essentiaest illi intelligentia. Denique anima, dum est incorpore, non solum Deum non videt, sed neque an-

8 1 Tim. VI,169 1 Tim. VI,1610 Ioann. I,911Psalm. IV,712Psalm. XXXI,9

gelos videt, neque seipsam videt, neque substan-tiam ullam, quamvis corporalem, proprie videt,et in multis fallitur, plurima ignorat, de pluribusopinionem, de paucissimis veram scientiam habet;Deus autem nihil ignorat, nihil opinatur, nun-quam fallitur, nunquam errat, omnia nuda sunt etaperta oculis eius, ut Apostolus loquitur in episto-la ad Hebræos 13 . Ergo si tanti facit homo scien-tiam suam, ut Apostolus dicat: Scientia inflat 14 ;quantum admirari debe scientiam conditoris, cuicomparata omnis scientia nostra non scientia, sedignorantia est!

Caput IV

Habet anima scientiam practicam; in mente Deisuprema lex et recti et iusti

Quarto viget in anima humana genus aliud scien-tiæ, quod non in speculatione, sed in actione ver-satur. Unde sunt tot libri philosophorum de vitiiset virtutibus, tot leges principum et consilia iure-consultorum, tot institutiones et exercitationes adartem bene vivendi comparandam? In quibus ad-mirabile cernitur in homine lumen rationis, quouno longe ac longe bestiis præstamus.

Sed nihil hæc omnia sunt ad legem æternam, quæin mente conditoris viget, ex qua tanquam ex fonteuberrimo manarunt omnes leges et omnia iura:Unus est enim legislator et iudex, Deus, inquit S.Iacobus in epistola sua 15 . Ipse est veritas et iusti-tia et sapientia, per quem reges regnant et legumconditores iusta decernunt 16 . Proinde nunquamartem bene beateque vivendi reperies, donec adscholam Christi, qui unus est magister 17 verus,admissus eius verbo et exemplo didiceris iustiti-am illam, quæ abundat super iustitiam scribarumet pharisæorum 18 , addo etiam philosophorum,cuius finis est charitas ex corde puro, et consci-entia bona, et fide non ficta 19 .

Caput V

Anima hominis inventrix artium, Deus fonsingenii et sapientiæ inventricis rerum

Quinto possidet anima hominis tertium genus sci-entiæ, quod in rebus ingeniose fabricantis positumest. Et quidem norunt etiam araneæ telas texere,et aviculæ nidos ædificare, et apes mella conficere,et vulpes foveas quasi domos quærere; sed istaanimantia naturæ quodam instinctu rem unam

13Hebr. IV,13141 Cor. VIII,115 Iac. IV,1216Prov. VIII,1517Matth. XXIII,818Matth. V,20191 Tom. I,5

et eandem et modo eodem faciunt. Anima verohumana ratione et iudicio prædita artes innumer-abiles adinvenit, per quas omnibus animantibus,velint nolint, imperat et dominatur; nec prosuntavibus alæ, nec piscibus profunditas aquarum,nec leonibus aut ursis robur eximium, nec equiset mulis ferocitas, nec cervis et capreis pernic-itas. Siquidem ipsi etiam pueri laqueis et viscoet retibus aves capiunt; et hamo ac retibus pis-catores pisces apprehendunt. Viri autem ingenioet arte leones et ursos caveis ferreis includere etcircumducere, apro et cervos vel funibus irretire,vel ferro confodere, equos et mulos fræno domareet imperio suo subdere didicerunt. Quid dicamde arte navigandi? Quanta lux ingenii in animahumana fulsit, quando per liquidum mare navesmaximas et ponderibus gravissimis onustas nonsolum remis, quasi pedibus, currere, sed etiamvelis quasi alis volare docuit! Quid de agricul-tura? Quis non obstupescat ingenium hominis, sisegetes, si vineas, si pomaria, si hortos, si pisci-nas, si varios aquarum rivulos, ad hortos irrigan-dos et arva humectanda, ductos, inspiciat? Quidde architectura? Quis non miretur palatia, tem-pla, urbes, arces, turres, amphiteatra, piramydes,obeliscos? Omitto pingendi et sculpendi artes,quibus sic interdum ad vivum exprimuntur vel col-oribus in tabula, vel scalpello in marmore vultushominum vel res cæteræ, ut veræ, non pictæ velsculptæ credantur. Omitto reliquas artes humanoingenio, sive ad necessitatem vitæ, sive ad com-moditatem, sive ad voluptatem excogitatas, quætot sunt, ut numerari vix possint.

Age igitur, anima mea, gratias Deo, quod tantointervallo distare voluerit naturam tuam a naturaanimantium cæterorum; sed simul attolle oculosmentis ad ipsum eundem conditorem tuum, inquo est verus fons ingenii et sapientiæ effectricisrerum! Ab illo fonte defluxit quicquid ingenii adnaturam tuam derivatum est; et si miraris inge-nium hominis, quod animantibus ratione caren-tibus industria et arte dominari didicerit: admi-rare potius Deum, cui omnia serviunt et obœdi-unt, non solum animantia, sed etiam inanima.Et si magnum tibi videtur, quod homo tot artesinvenit navigandi maria, colendi agros, fabricandidomus; cur non maius videri debet, quod Deussapientia sua fabricavit cœlum et terram, et mariaet omnia, quæ in eis sunt, et omnia moderatur etregit? Et si denique obstupescis artem pingendi intabulis et quasi vivos ducendi de marmore vultus:cur non obstupescis artem conditoris tui, qui deluto formavit verum ac vivum hominem, et decosta viri veram ac vivam mulierem ædificavit 20 ,præsertim si addas, quæ faciunt homines, sine Deocooperante non fieri, quæ autem facit Deus, abipso solo nullo alio cooperante fieri.

20Gen. II,7,21,22

Caput VI

Liberum hominis arbitrium cum libertate Deicomparatur

Sexto donata est hominis anima libero voluntatisarbitrio, quod est illi commune cum ipso Deo etangelis, et quo a rebus cæteris creatis maximedistat. Magna est hæc nobilitas et admirabilisexcellentia.

Sed tanto maior est libertas in conditore rerumomnium Deo, ut animæ libertas, cum illa com-parata, vix umbra illius esse videatur. Primumlibertas voluntatis humanæ infirma est et ad malaac noxia sibi eligenda facilis et prona: libertasvoluntatis divinæ robustissima est, ut deficere velinclinari ad malum nullo modo possit. Quomodoenim posse mori infirmitas est corporis mortalis,non posse mori sanitas est corporis glorificati: sicetiam posse peccare infirmitas est liberi arbitrii,non posse peccare sanitas erit eiusdem arbitrii,quando Deus in cœlesti patria hoc nobis conferetper gratiam, quod ipse semper possidet per natu-ram. Deinde liberum arbitrium nostrum liberumquidem est, ut possit velle et non velle, vel etiamvelle et nolle; sed non est potens efficere quod vult,vel ut non fiat quod non vult, etiam in seipso,quanto magis in cæteris. Audi Apostolum lamen-tantem in epistola ad Romanos: Non quod volobonum, hoc facio, sed quod nolo malus, hoc ago 21 .Et quis nostrum hoc non experitur? Volo attenteorare Deum et iubeo imaginationi meæ, dum adorandum assisto, ut nusquam evagetur, nec metrahat ad alia cogitanda: et eam retinere non pos-sum in officio; ac dum minus de hac re sollicitussum, invenio me ab imaginatione delusum, ora-tione intermissa ad alia cogitanda delapsum. Volonon concupiscere et non irasci præter ordinemrationis, et impero per liberum arbitrium irasci-bili et concupiscibili facultati, quæ in me sunt acrationi iure subditæ esse debent, nec se sinant asensibus corporis ullo modo seduci; et sæpe nonobœditur, nec fit quod volo, sed quod nolo. Sedquod prorsus admirabile et miserabile est, imperatanimus corpori, et paretur statim, imperat animussibi, et resistitur: Unde hoc monstrum?, inquit S.Augustinus: imperat animus, ut moveatur manus,et tanta est facilitas, ut vix a servitio discernaturimperium; et animus animus est, manus autemcorpus est! Imperat animus, ut velit animus, necalter est, nec facit tamen... Sed non ex toto vult;non ergo ex toto imperat. Non igitur monstrum,... sed ægritudo animi est, quia non lotus assurgitveritate sublevatus, consuetudine prægravatus 22 .At libertas arbitrii Domini Dei cum plena et abso-luta potestate ita coniuncta est, ut de ea scriptum

21Rom. VII,1522Aug. Confess. VIII, c. 9, No. 21

sit: Omnia quæcumque voluit fecit 23 , et: Nemoest, qui tuæ possit resistere voluntati 24 .

Quare, anima mea, si sapis, noli de viribus liberiarbitrii gloriari, donec pervenias ad libertatemgloriæ filiorum Dei, quando cœlestis medicussanaverit omnes languores tuos, et repleverit inbonis desiderium tuum. Interim vero ingemisce as-sidue, ac dicito Deo cum Propheta: Adiutor meusesto, ne derelinquas me 25 , et non cum corporeet ex sola consuetudine, sed vigilanter et ex totocorde repete, quod plusquam septies in die repetis:Deus, in adiutorium meum intende, Domine, adadiuvandum me festina 26 .

Caput VII

Voluntas animæ rationalis appetere potest bonaspiritualia, Deus ipse summum bonum est,

charitas

Septimo habet hominis anima voluntatem ra-tionalem, quæ non solum appetere potest bonapræsentia et particularia et corporalia, qualia ap-petunt etiam bestiæ; sed etiam bona absentia,generalia et spiritualia, quæ per fidem aut ra-tionem ostenduntur, atque adeo ipsum summumet infinitum bonum, quod est Deus. Atque hocest, quod facit hominem magnarum virtutum ca-pacem, ac præcipue reginæ omnium virtutum,charitatis.

Amant animantia bruta, sed amore concupiscen-tiæ, amorem vero amicitiæ omnino ignorant. Tuvero, anima, capax a Deo facta es illius doni,quod est fons omnium donorum, et quod cum Deosummo bono ita coniungit, ut ille in te maneatet tu in eo, luminosæ videlicet et speciosissimæcharitatis. Deus enim charitas est, et qui manetin charitate in Deo manet et Deus in eo 27 .

Sed in hoc tantum est bonum voluntatis creatæ,quantum erit illud bonum, quo plena est volun-tas increata? Sola voluntas Dei capax est infinitiamoris, quo digna est amari infinita bonitas Dei.Neque indiget virtutibus ista voluntas, neque opushabet ab intellectu dirigi; ipsa enim et intellectusidem sunt, sicut sapientia et charitas in Deo unares sunt.

23Psalm. CIII,1124Esther XIII,925Psalm. XXVI,926Psalm. LXIX,2271 Ioann. IV,16

Caput VIII

Præsentia animæ in corpore speculum estexistentiæ Dei in rebus creatis

Octavo anima humana est in corpore humano, sedlonge aliter quam animæ brutorum in corporibuseorum. Animæ brutorum materiales sunt et exten-sæ ad corporis extensionem, ut pars sit in parteet tota in toto. Anima vero humana, quæ spiritusindivisibilis est, admirabili modo tota in toto ettota in singulis partibus est; et cum totum corpusrepleat, nullum tamen in corpore locum occupat;et quando corpus crescit, anima non crescit, sedincipit esse, ubi antea erat, absque omni læsionevel mutilatione sua.

Hoc est verum speculum existentiæ Dei in rebuscreatis. Deus enim spiritus indivisibilis est; ettamen mundum totum et partes eius omnes replet,nec locum ullum occupat, et totus est in totomundo et totus in qualibet parte mundi; et cumnova creatura producitur, Deus in ea incipit esse,nec movetur tamen; et cum creatura aliqua fortedestruitur aut moritur, Deus non destruitur necmoritur, sed desinit ibi esse, nec tamen locummutat.

Itaque in his conveniunt Deus et anima; sed inmultis tamen, ut par est, longe eminet Deus. An-ima siquidem, ut in corpore sit et corpus regat acmoveat, necesse habet formam corporis fieri atqueita cum eo coniungi, ut ex anima et corpore unushomo fiat. Deus non eget, ut fiat forma, vel animamundi, neque ut ex ipso et mundo una substan-tia composita fiat; sed ex immensitate sua hochabet, ut ubique sit, ex omnipotentia, ut omniaregat, omnia portet, omnia moveat. Deinde ani-ma, quamvis in toto corpore esse dicatur, tamenproprie non est, nisi in partibus viventibus siveanimatis, proinde non est in humoribus, in capil-lis, in unguibus, in membris aridis, vel emortuis;Deus absolute in rebus omnibus est, nec solumin corporalibus, sed etiam in spiritualibus, nequefieri potest, ut aliquid sit, in quo Deus non sit.Præterea non est anima nisi in corpore suo, eoquesatis angusto et brevi et in quo partes omnes simulcolligatæ sint; si qua enim pars separaretur abaliis, in illa esse non posset anima. Deus autem inhac rerum universitate totus est, quamvis et ipsauniversitas maxima sit, et partes eius colligatænon sint, quamvis contiguæ sint; et si mundusalius et alius conderetur, in omnibus Deus esset.Ideo enim scriptum est: Cœlum et cœli cœlorumnon te capiunt 28 . Quoniam si alii cœli, et alia ter-ra fieret, in illis quoque esset; et si rursus novi cœliet novæ terræ sine fine multiplicarentur, omniarepleret, et ubi non esset, nihil omnino esset.

282 Paralip. VI,18

Caput IX

Anima est imago quædam sanctissimæ Trinitatis

Nono anima hominis, præter ea quæ dicta sunt,habet etiam imaginem in se quamvis obscuramdivinissimæ Trinitatis: tum quia habet memori-am fœcundam, vim intelligendi, et vim amandi,tum etiam quoniam mens eius intelligendo formatverbum quoddam suum, et a mente et a verboprocedit amor; quia id quod cognoscitur a menteet repræsentatur a verbo, ut bonum, continuo avoluntate diligitur et desideratur.

Sed tamen longe altiore et diviniore modo PaterDeus generat Verbum Deum, et Pater et Verbumspirant Spiritum Sanctum Deum, qui est amorvivens et fons vivus omnis amoris casti. Et ea decausa mysterium Trinitatis superat naturalem sci-endi modum, nec potest sine supernaturali luminead ipsius notitiam quantumvis doctus philosophuspervenire. Siquidem anima hominis producit ver-bum et amorem, quæ non substantiæ, sed acci-dentia sunt, ac per hoc personæ non sunt; Deusautem Pater Verbum gignit sibi consubstantiale,et Pater ac Verbum spirant Spiritum Sanctumutrique similiter consubstantialem, unde tres per-sonæ merito dicuntur Pater et Filius et SpiritusSanctus. Deinde anima hominis producit verbum,quod non diu permanet, et voluntas producitamorem, qui non diu durat: Deus autem Patergenerat Verbum æternum, et Pater et Verbumspirant Spiritum Sanctum æternum; neque enimDeus esse potest sine Verbo et sine Spiritu suo.Denique anima hominis per unum verbum remunam repræsentat, ideo multiplicat verba, nonsolum mentis sed etiam oris, et voluntas humanamultos actus amoris producere debet, si multas resvelit amare; Deus autem unico Verbo omnia veradicit, et unico actu amoris omnia bona diligit.

Caput X

Anima corpori naturalia, Deus animæ tribuitdona cœlestia

Denique hoc habet anima humana, ut dum estin corpore, quamvis non videatur, nec audiatur,nec moveatur ac vix in eo esse intelligatur, etea recedente nihil corpori deesse videatur; tamenipsa omnia bona corpori tribuat, sensum, motum,loquelam, subsistentiam, pulchritudinem, robur.Cur enim homo dum vivit, videt, audit, loquitur,ambulat, subsistit, robustus, formosus et amabilisest, nisi quoniam anima in eo est? Et cur postmortem nec videt, nec audit, nec loquitur, necmovetur, sed iacet deformis, inutilis et invisus nisiquoniam anima recessit, unde bona illa derivaban-tur?

Sic Deus tuus, o anima, dum per gratiam suamin te vivit, ipse facit, ut videas quæ tibi fides

ostendit; et audias quid loquatur in te Dominus;et ambules per viam mandatorum ad cœlestemIerusalem; et loquaris in oratione ad proximum;et subsistas perseverando in operibus bonis; et ro-bustus sis in acie adversus hostes invisibiles, et for-mosus in oculis invisibilis Dei et angelorum eius.Cave autem, ne recedente gratia Dei, quæ est vitaanimæ tuæ, experiaris damna, quæ secum adfertmors prima; unde rapiaris ad mortem secundam,ex qua resurrectio nulla conceditur 29 . O si mentisoculos tibi Dominus aperiret, et speciem eximiamac splendorem nimium intueri posses, quo præditaest anima grata Deo et per veram charitatemei coniuncta; et quibus oculis eam Deus aspicit,quem locum illi præparat, quæ gaudia illi promit-tit, et quanto ipsa desiderio expectatur ab angeliset aliis spiritibus beatis: certe ferre non posses, uttanta pulchritudo vel aliqua levi macula fœdare-tur; et si id forte contingeret, enitereris saltem,ut maculas illas, quantumvis parvas, lacrymarumfluminibus dilueres. Hoc certe sancto Franciscorefert S. Bonaventura: quoniam videbat se Ag-num immaculatum sine macula aliqua sequi nonposse 30 , dedisse saltem operam, ut quotidianis etcopiosis imbribus lacrymarum animam purgaretet maculas omnes, quantumvis levissimas, terg-eret 31 . Sed si per eandem gratiam Dei aperiren-tur oculi interiores et intueri posses, quanta sitfœditas animæ peccatricis, quam tetrum odoremspiret, quasi putrefactum cadaver, et quam refu-giant Deus angeli sancti eam respicere, quamvisfortasse in corpore habitet specioso et ornato etoculis hominum valde amabili: sine dubitationeulla ita horreres, ut nulla ratione patereris, tetalem fieri aut in eo statu diutius permanere.

GRADUS NONUS

Ex consideratione angelorum

Caput I

Angelus totus est spiritus perfectus isque creatus,Deus spiritus increatus isque perfectissimus

Pervenimus ad supremum gradum ascensionis inDeum, ex iis, qui sumi possunt a substantiis cre-atis; nulla enim est creata substantia sublimior

29Apoc. XX,5,6,1430Apoc. XIV,431Bonavent. vita S. Franc. c. 5 No. 7

angelica, si de naturali tantum perfectione lo-quamur. Angelos igitur considerabimus primumquoad excellentiam naturæ, deinde quoad sub-limitatem gratiæ, postremo quoad officia, quibusfunguntur; neque propositum nobis est, integramdisputationem de angelis instituere, sed ea solumattingere, quæ nos iuvare possunt ad elevandammentem in Deum.

Angelus igitur si cum anima rationali et humanacomparetur, satis apte dici potest anima perfec-ta, quemadmodum et anima dici potest angelusimperfectus. Sic enim de homine ratione ani-mæ loquitur Propheta, cum dicit: Minuisti eumpaulo minus ab angelis 1 . Angelus enim est integraperfectaque substantia spiritualis; anima humanadimidiata et imperfecta, quia est forma corporis,ac per hoc est pars hominis. Itaque angelus totusest spiritus, homo partim spiritus, partim caro,vel partim angelus partim bestia, quomodo si quisdiceret, angelum esse totum aureum, hominempartim aureum partim luteum. Quare verum est,quod Propheta dicit, hominem esse paulo mino-ratum ab angelis, et verum etiam esse, animamhumanam, quia est pars hominis, esse paulo mi-norem angelo. Ex quo sequitur, ut angelus similiorDeo sit, quam homo vel anima eius, quia Deusspiritus est, non corpus, neque corporis forma.Nec tamen hæc maior similitudo angeli ad Deumfacit, ut Deus non sit spiritus infinito intervallodignitatis elevatus super angelicam sublimitatem;est enim Deus spiritus increatus, æternus, immen-sus, solus potens, solus sapiens, solus bonus, solusaltissimus.

Quare si confiteris, anima mea, suspiciendam mer-ito a te esse naturam angelicam, quanto magissuspicere debes et admirari naturam divinam,quæ supra modum et supra omnem mensuramsupereminet angelicæ dignitati!

Caput II

De intelligentia et scientia angelorum

Sed neque solum in natura sive substantia dicipotest angelus homo perfectus et homo angelusimperfectus, sed etiam in intelligentia et scientia.Siquidem homo sive anima humana multum lab-orat in rebus intelligendis, cum oporteat eam utiministerio sensuum, et discurrendo ab effectis adcausas et a causis ad effecta paulatim scientiamsibi comparare, unde etiam sæpe dubius hæret,sæpe misere fallitur, et raro certam intelligentiampervenit; angelus vero unico intuitu rem intueturet simul causas et effecta ipsius cernit, nec solumad accidentia, sed ad ipsam etiam rei substantiam

1 Psalm. VIII,6

penetrat, neque res tantum corporales, sed etiamspiritales videt.

Itaque homo, dum in hac terra peregrinatur, quodad intelligentiam pertinet, non paulo minus estminoratus ab angelis, sed tam multum est minora-tus, ut homo, quantumvis ingenio polleat et studiosapientiæ operam dederit, si cum angelo compara-retur, puer, aut infans et lactens merito dici pos-sit. Non enim falso de nobis mortalibus Prophetacecinit: Ex ore infantium et lactentium perfecistilaudem 2 . Audi sapientissimum Salomonem, quidde nostra scientia, qua sic inflamur, iudicet: Cunc-tae res difficiles, non potest eas homo explicaresermone 3 , et rursus:Mundum tradidit (Deus) dis-putationi eorum, ut non inveniat homo opus, quodoperatus est Deus ab initio usque ad finem 4 .

Si cuncta sunt difficilia et inexplicabilia ab homine,et si de mundo hoc visibili nihil intelligit homo aprima re creata usque ad ultimam, nihil, inquam,perfecte intelligit, ut naturam eius, proprietates,accidentia, vires et cætera, quæ in ea latent, ex-plicare queat: quantis erroribus se implicabit, siea, quæ supra cœlum sunt, investigare tentaverit?Quare si sapis, anima, sectare scientiam salutis etsapientiam Sanctorum, quæ in eo posita est, utDeum timeas et mandata eius observes; delectette magis oratio, quam disputatio et charitas ædi-ficans, quam scientia inflans 5 : hæc enim est via,quæ ducit ad vitam, et regnum cœlorum, ubidabitur nobis parvulis æqualitas angelorum, quisemper vident faciem Patris, qui in cœlis est 6 .

Caput III

Angelorum imperium super corpora etomnipotentia Creatoris

Est vero etiam tertium quiddam, in quo humanaanima non paulo minus, sed multum valde mino-ratur ab angelo. Est autem potentia et imperiumsuper corpora. Anima enim humana corpus suumtantum voluntatis imperio movere potest, alia cor-pora hoc modo non potest, et corpus suum movetmotu progressivo super terram, non autem potestillud super aquam suspendere, vel super aeremevehere et quo voluerit asportare; angeli vero soloimpetu spiritus, id est, imperio voluntatis, cor-pora gravia sursum evehunt et ferunt quocunquelibuerit: sic angelus unus rapuit Habacuc et bre-vissimo tempore tulit in Babylonem, ut prandi-um ferret Danieli, et reportavit in Palæstinam 7 .Deinde non potest homo solo spiritu pugnare cum

2 Psalm. VIII,33 Eccle. I,84 Eccle. III,115 1 Cor. VIII,16 Luc. XX,36; Matth. XVIII,3,107 Dan. XIV,32 sqq.

hostibus, sed manibus et armis indiget; sed an-gelus sine manibus, sine armis contra integrumexercitum armatorum hominum, solo impetu spir-itus sui, prœliari potest et vincere: sic angelusunus occidit aliquando centum octoginta quinquemillia Assyriorum 8 .

Et si hæc potest angelus, quid poterit conditor etDominus angelorum? Utique poterit, qui ex nihilofecit omnia, in nihilum omnia redigere.

Potest quoque animus humanus per artem pingen-di et sculpendi non sine industria et labore con-ficere imagines hominum, quæ viventes hominesrepræsentent et spirare ac vivere videantur; pos-sunt angeli sine labore et sine manibus et in-strumentis ac fere momento temporis corpus exelementis ita sibi aptare, ut corpus humanum abhominibus prudentibus iudicetur, quod videlicetambulet, loquatur, comedat, bibat et tangi, pal-pari atque etiam lavari queat. Sic Abraham ange-lis cibum præparavit et pedes lavit 9 : quoniam,ut explicat Apostolus, angelos hospitio recepit,homines se recepisse credens 10 ; quod idem accid-it nepoti eius Loth, dum angelos duos tanquamhomines peregrinos in domum suam admisit 11 .Sed et Raphael angelus per multos dies versatusest cum Tobia iuniore, ambulans, loquens, come-dens, bibens ac si vere ac proprie homo esset;et tamen ipse postea discessurus, ait: Videbarvobiscum, manducare et bibere, sed ego cibo etpotu invisibili utor, ac repente ab oculis eorumevanuit 12 .

Magna profecto et admirabilis potentia, corpusrepente formare, quod nulla in re ab humanoet vivo corpore differre videatur, et illud ipsum,quando libuerit, repente dissolvere, ut vestigiumeius nullum appareat. Quod si tanta et tam ad-miranda angelorum potentia est, quanta erit po-tentia Conditoris angelorum, qui et illos creavitet potentiam, quantum voluit, attribuit? Omninosicut scientia angelorum et nostra, cum scientiaDei comparata, ignorantia est, et sicut iustitiaangelorum et nostra, iustitiæ Dei comparata, in-iustitia est: sic omnis potentia angelorum et nos-tra, potentiæ Dei comparata, infirmitas est; ideovere dicitur Deus noster solus sapiens 13 , solusbonus 14 et solus potens 15 .

8 4 Reg. XIX,359 Gen. XVIII,2 sqq.10Hebr. XIII,211Gen. XIX,1 sqq.12Tob. XII,19,2113Rom. XVI,2714Luc. XVIII,19151 Tim. VI,15

Caput IV

De loco et motu angelorum et de omnipræsentiaDei

Denique si locum angelorum et hominum consid-eremus, inveniemus ex hac etiam parte hominem,sive eius animam, non paulo minus, sed multumomnino ab angelo minoratam 16 (utor enim liben-ter verbo, quo utitur Apostolus). Nam animæhumanæ locum Deus attribuit in terra, angelisin cœlo, id est in palatio suo: Cœlum enim cœliDomino, terram autem dedit filiis hominum 17 .Hinc Dominus apud Matthaeum vocat angeloscœlorum 18 , et apud Lucam dicit: Gaudium erit incœlo super uno peccatore pœnitentiam agente, etpaulo post: Gaudium erit coram angelis Dei superuno peccatore pœnitentiam agente 19 . Et prætereasic alligavit Deus animam corpori, ut sine illolocum mutare non possit; angelos autem Deusnulli corpori alligavit atque eis potestatem at-tribuit, ut de cœlo ad terram et de terra ad cœlumvel quocumque voluerint, velocissime transeant.Sic angelus, naturæ dignitate proximus Deo, eti-am subtilitate utcumque imitatur omnipræsenti-am Dei. Deus enim semper ubique est per naturæimmensitatem, neque eget loci mutatione, cum situbique; angelus per motus velocitatem tam facilede loco ad locum transit et præsentiam suam locisomnibus exhibet, ut ubique quodammodo essevideatur.

Tu vero, anima mea, si Dominum angelorum au-dire volueris, non erit cur angelis vel locum illumsublimem, vel motum sine fatigatione velocissi-mum invideas; nam non solum, tu anima, corporesoluta æqualis angelis eris, sed cum ad corpusredieris, quod Christus conformabit corpori clar-itatis suæ 20 , cum ipso corpore cœlum tanquamdomum propriam possidebis, et ipsum corpus spir-ituale effectum 21 sine labore vel fatigatione illicerit continuo, ubi tu, eius anima, volueris atqueiusseris. Non te fallit Dominus tuus, qui ait inEvangelio: In domo Patris mei mansiones multæsunt; et: Vado parare vobis locum, et si abieroet præparavero vobis locum, iterum venio et ac-cipiam vos ad meipsum, ut ubi sum ego, et vossitis 22 . Volo Pater, ut ubi sum ego, et illi sintmecum et videant claritatem meam, quam dedistimihi 23 . Ubi sit tamen Christus, et quale corpushabeat, non ignoras; confiteris enim quotidie acdicis: Tertia die resurrexit a mortuis; ascendit adcœlos 24 . Et scis corpus eius post resurrectionem

16Hebr. II,717Psalm. CXIII,2418Matth. XXIV,3619Luc. XV,7,1020Philipp. III,21211 Cor. XV,4422 Ioann. XIV,2,323 Ioann. XVII,2424Symb. apost.

intrare solitum ad discipulos ianuis clausis 25 ; etcum recederet, non ambulando sed evanescendorecedere consuevisse 26 , id est: tam celeri motucorpus suum transferre solitum de loco ad locum,ac si spiritus, non corpus fuisset. Sed si ad glo-riam istam aspiras, oportet hic primum, ut con-formes corpus tuum corpori humilitatis Christi;sic enim fiet, ut Christus corpus tuum conformetcorpori claritatis suæ. Deinde oportet, ut vestigiaeius sequaris: Christus enim passus est pro nobis,nobis relinquens exemplum, ut sequamur vestigiaeius, inquit apostolus Petrus, et quæ sunt ves-tigia eius? Qui peccatum, inquit, non fecit, necinventus est dolus in ore eius; qui cum maledicere-tur, non maledicebat, cum pateretur, non com-minabatur 27 . Duo sunt Christi vestigia, a quibussi aberras, viam perdidisti et ad patriam nunquampervenies: oportet mala non facere, sed pati, etquod inde sequitur, bona facere et bona hic nonexspectare; et, quæ horum omnium summa est,oportet diligere proximum propter Deum dilec-tione vera et pura, amicitiæ non concupiscentiæ,gratis non propter retributionem hominis, con-tentum retributione Dei, quæ omnem mensuramsuperat.

Caput V

Qualis gratia fuerit angelis data et qualishominibus

Veniamus nunc ad dignitatem angelorum secun-dum gratiam. Vere in hoc etiam minoratus esthomo plusquam paulo minus ab angelis. Siquideminitio Deus angelos singulos ita creavit, ut simulin eis conderet naturam at infunderet gratiam,ut S. Augustinus testatur in libris de civitateDei 28 . Deinde mox, ut prima conversione mentisin Deum illi per charitatem adhæserunt, caden-tibus reprobis, beatitudine et gloria coronati sunt.Itaque peregrinatio ipsorum brevissima et mansioin patria sempiterna fuit; si tamen peregrinatiodici debet brevissima illa mora, quæ inter cre-ationem et beatitudinem intercessit. Nos autemhomines gratiam quidem cum natura in creationeaccepimus, sed in parente primo, non in nobis,et ideo illo cadente omnes cecidimus: in quo, utApostolus loquitur, omnes peccaverunt; quamvisautem per mediatorem Dei et hominum ChristumIesum reconciliati simus Deo 29 , tamen exilio diu-turno damnati sumus et, dum sumus in corpore,peregrinamur a Domino, per fidem enim ambula-mus, et non per speciem; et quod pios homines etpatriam desiderantes multum contristat, illud est,

25 Ioann. XX,1926Luc. XXIV,31271 Petr. II,21-2328Aug. de civ. Dei XII, c.9 No.2291 Tim. II,5

quod inter hostes sævissimos interim versamur etpericulum est, ne ab illis circumventi et capti adulcissimæ patriæ possessione tandem excidamus.Hinc sunt illæ voces: Heu mihi, quia incolatusmeus prolongatus est: habitavi cum habitantibusCedar; multum incola fuit anima mea 30 .

Sed quamvis in hac re minores angelis simus; Deitamen benignitas mirifice nos homines consolatur,tum quod ex genere nostro unum et unam, Chris-tum et Mariam, in regno cœlorum omnibus angelisanteposuit, tum quod non paucos ex hominibus,quamvis angelis omnibus naturæ muneribus in-feriores, dono gratiæ superiores multis angelisesse voluerit et aliquos etiam summis æquaverit.Certe S. Ioannes Chrysostomus exponens episto-lam ad Romanos, apostolorum principes Petrumet Paulum in eo loco collocare non dubitavit,ubi Seraphim volant ac Deum glorificant 31 ; quodidem de S. Ioanne Baptista et aliis nonnullis piumest credere. Adde quod angelis boni post primummeritum ad gloriam pervenerunt, quoniam etiamangeli mali post primum peccatum fuerunt æternosupplicio mancipati; proinde homines queri nondebent de longiori via, cum in ea possint sæpe acsæpius lapsus suos corrigere et per pœnitentiamad veniam pervenire.

Caput VI

Quæ sint officia angelorum consideratur

Restat nunc, ut de officiis angelorum pauca dica-mus. Quinque sunt angelorum officia.

Primum est laudes et hymnos perpetuo canereconditori. Ac ut intelligamus quanti faciat Deushoc ministerium, considerandum est, supremosangelos ad hoc officium esse destinatos, quos quasipræminentes omnes angelorum chori consonis vo-cibus cum incredibili iubilo prosequuntur. AudiIsaiam: Vidi Dominum sedentem super solium ex-celsum et elevatum et ea, quæ sub ipso erant,replebant templum. Seraphim stabant super illud:sex alæ uni et sex alæ alteri; duabus velabant fa-ciem eius, et duabus velabant pedes eius, et duabusvolabant, et clamabant alter ad alterum et dice-bant: Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deusexercituum, plena omnis terra gloria eius 32 . Hicaudis nomen Seraphim, qui sunt principes supremiordinis; vides illos velare faciem et pedes, quodest signum reverentiæ, quasi non auderent intuerifaciem vel tangere nudos pedes; vides eosdem as-sidue volare dum canunt, quod significat affec-tum et desiderium semper magis ac magis propin-quandi Deo: quæ duo sunt necessaria iis, quiplacere Deo volunt, dum laudes eius decantant,

30Psalm. CXIX,5,631Chrys. hom, XXXII in ep. ad Rom.32 Isa. VI,1-3

ut videlicet amorem cum reverentia et reveren-tiam cum amore coniungant, quod etiam Davidpropheta expressit, cum ait: Servite Domino intimore et exultate ei cum tremore 33 .

Hinc discas, anima mea, quanta veneratione dignussit Deus, cum supremi illi principes cœli, quisemper assistunt ei et semper faciem eius vident,neque ex tam excelso gradu suo, neque ex tamlonga familiaritate timorem ac reverentiam neg-ligere unquam audeant, dum laudes eius dicunt.Et quid respondebis, tu pulvis et cinis, cum iniudicio argueris de somnolentia vel evagationibusin tam divino opere, ad quod digna non eras, utassumereris? Disce saltem deinceps, tam magnoexemplo edocta, cum timore et tremore, cum at-tentione et vigilantia, cum amore et desiderio Deotuo debitas laudes hymnosque persolvere.

Alterum officium angelorum est orationes mor-talium offerre Deo, easque suo etiam suffragiocommendare: sic enim loquitur angelus Raphaelin libro Tobiæ: Quando orabas cum lacrymis, etsepeliebas mortuos, et derelinquebas prandium tu-um, ego obtuli orationem tuam Domino 34 , et inApocalypsi vidit Ioannes angelum stantem antealtare cum aureo thuribulo: Et data sunt, inquit, eiincensæ multa, ut daret de orationibus sanctorumomnium super altare aureum ante thronum Dei 35 .

Hic vero incredibilis prorsus cernitur clementia etmisericordia Dei nostri; non enim contentus fuitper prophetas suos primum, deinde per Filiumsuum et eius apostolos hortari nos ad orandumet petendum, sed etiam addidit promissionemdandi, quidquid petierimus: Petite, inquit, et ac-cipietis 36 , et alibi: Si quid petieritis Patrem innomine meo, dabit vobis 37 . Neque hac promis-sione contentus, adiecit etiam præmium se datu-rum petentibus: Tu autem, inquit, cum oraveris,intra in cubiculum tuum, et clauso ostio ora Pa-trem tuum in abscondito, et Pater tuus, qui videtin abscondito, reddet tibi 38 , mercedem videlicetpræter ea, quæ petivisti; sic enim de eleemosynaet ieiunio eodem in loco Dominus dicit: Pater,qui videt in abscondito, reddet tibi 39 . Sed nequehoc argumento pietatis paternæ contentus Deusconstituit angelos quasi cubicularios suos intimos,qui orationum, quasi memorialium pauperum, cu-ram haberent eaque in conspectu suo offerrent aclegerent, ne ulla omnino pauperum petitio obliv-ioni mandetur. Quis unquam principum terreno-rum præmium promisit venientibus ad se, gratiamvel iustitiam petituris? Et tamen, qui veniuntad principes terræ, homines sunt, ut ipsi etiam

33Psalm. II,1134Tob. XII,1235Apoc. VIII,336Luc. XI,937 Ioann. XVI,2338Matth. VI,639Matth. VI,4,18

principes homines sunt ex eodem luto formati eteidem summo Principi Deo subiecti. Sed si graveest præmium dare petentibus, certe tamen graveesse non deberet libenter eos admittere et fidelemcubicularium deputare, qui supplices libellos sub-ditorum diligenter custodiret et offerret et proceleri expeditione sollicitus esset.

Tertium officium angelorum in eo positum est,ut legati mittantur ad ea significanda,quæ Deussignificari voluerit, ac præsertim ad negotia re-demptionis et salutis æternæ: sic enim loquiturApostolus ad Hebræos: Nonne omnes (angeli)sunt administratorii spiritus, in ministerium mis-si propter eos, qui hæreditatem capiunt salutis? 40

Sic videmus in vetere testamento passim angelosapparuisse patriarchis et prophetis eisque patefe-cisse, quæ Deus patefacienda mandaverat 41 ; sicetiam in testamento novo legimus, archangelumGabrielem missum fuisse nuntium ad Zachari-am et ad Virginem Deiparam 42 , deinde angelosquoque missos ad pastores 43 , ad S. Ioseph 44 , etpost resurrectionem Domini ad mulieres sepulchroinhærentes 45 , et post ascensionem ad discipulosomnes 46 .

Cur autem Deus, qui ubique est et facile potestper se in cordibus hominum loqui, velit tamenangelos mittere, illa ratio esse videtur, ut hominesintelligant, Deo curæ esse res humanas et ab illoregi et dirigi universa; possent enim homines facilesibi persuadere inspirationes divinas esse ratioci-nationes suas vel consilia sua. Sed cum videant,vel audiant angelos a Deo mitti, et quæ ab an-gelis prædicuntur ita fieri, ut illi præmonuerunt:dubitare non possunt, quin Deus providentiamgerat rerum humanarum, atque ea præsertim abillo dirigi et disponi, quæ ad salutem æternamelectorum pertinent.

Quartum officium angelorum est protectio homi-num, sive singulorum, sive multitudinis; placuitenim pietati Patris nostri Dei commendare poten-tissimis servis suis infirmitates mortalium, eosquepræficere vel quasi pædagogos pueris, vel quasitutores parvulis, vel quasi patronos clientibus, velquasi pastores ovibus, vel quasi medicos ægro-tis, vel quasi defensores pupillis, vel quasi pro-tectores iis, qui se defendere nequeunt, nisi subalas confugiant potentiorum. De protectione etcustodia singulorum hominum testis est David:Angelis suis mandavit de te, ut custodiant te inomnibus viis tuis 47 ; testis etiam, et quidem fi-

40Hebr. I,1441Gen. XVIII, 2 sqq.; XIX, 1 sqq; XXII,1; Dan. IX,21

sqq;XIV,32 sqq42Luc. I,11 sqq; 26 sqq43Luc. II,9 sqq44Matth. I,20 sqq; II,13,1945Matth. XXVIII,2 sqq; Ioann. XX,12 sqq46Act. I,10,1147Psalm. XC,11

delissimus, Christus ipse: Videte, ne contemnatisunum ex his pusillis; dico enim vobis, quia an-geli eorum in cœlis semper vident faciem Patrismei, qui in cœlis est 48 . De protectoribus veroprovinciarum et regnorum testis est Daniel, quiangelum protectorem regni Persarum vocat regemPersarum, et protectorem regni Græcorum nom-inat regem Græcorum, et protectorem filiorumIsrael suo nomine Michælem vocat 49 . Denique deprotectoribus ecclesiarum scribit Ioannes in Apoc-alypsi, ubi mentionem facit angeli ecclesiæ Ephesiet angeli ecclesiæ Smyrnæ, et sic de aliis 50 . Itaquein regnis singulis duo sunt reges, unus visibilis,homo, et unus invisibilis, angelus; et in ecclesiacatholica universa duo sunt pontifices maximi,sub Christo Domino constituti, unus visibilis, ho-mo, et unus invisibilis, angelus, quem Michælemarchangelum esse credimus; eum enim ut olimsynagoga Iudærum, ita nunc patronum veneraturecclesia Christianorum.

Videsne, anima, quam sit sollicita illa Maies-tas, quæ bonorum nostrorum non eget, de nobisservulis suis? Quid potuit facere, ut charitatemsuam magnam ostenderet, et non fecit? Obruitnos beneficiis, ut apud eum libenter maneremus;circumdedit protectoribus, ne abriperemur: quidfaceret, si thesaurus illius essemus, ut re vera illemagnus et solus thesaurus noster est? Ergo, animamea, tandem aliquando cede charitati; et chari-tate tanti amatoris superata, totam te, nulla tuiparte relicta, eius obsequio et voluntati mancipa,trade, dona irrevocabili iuramento et voto; nihil temoveat eorum, quæ videntur, sed invisibilia cogitaet ad illa suspira: Quæ enim videntur, temporaliasunt, quæ non videntur, æterna 51 .

Postremum officium angelorum est, ut sint eti-am milites vel duces armati, ad faciendam vin-dictam in nationibus, increpationes in populis 52 .Angeli sunt, qui civitates infames igne et sulphureconcremarunt 53 ; qui primogenita totius Ægyptiocciderunt 54 ; qui multa millia Assyriorum unoimpetu prostraverunt 55 ; angeli erunt, qui in dienovissimo segregabunt malos de medio iustorum,et mittent illos in caminum ignis 56 .

Ergo diligant viri pii cives suos, angelos sanctos;horreant impii potentiam angelorum, ministrorumiræ Dei omnipotentis, a quorum manibus nulluseos eripere poterit.

48Matth. XVIII,1049Dan. X,5 sqq50Apoc. II,III512 Cor. IV,1852Psalm. CXLIX,753Gen. XIX,13 sqq54Exod. XII,12 sqq554 Reg. XIX,3556Matth. XIII,49,50

GRADUS DECIMUS

Ex consideratione essentiæ Dei, persimilitudinem magnitudinis corporalis

Caput I

Magnitudo Dei generatim consideratur exquatuor rerum corporalium dimensionibus

Ascendimus per substantias creatas, quantum po-tuimus; nec tamen ad eam notitiam Dei perven-imus, ad quam speculando in hac etiam lacry-marum valle perveniri potest. Superest igitur, utvideamus, an per dimensiones quantitatis corpo-ralis, quas novimus, ascendere possimus ad lati-tudinem et longitudinem, altitudinem et profun-dum invisibilis essentiæ Dei; illa enim in creaturisdicuntur magna, quæ magnas habent quatuor di-mensiones. Deus autem in psalmis et alibi passimdicitur magnus 1 , et quod eius magnitudinisnullus sit finis 2 . Certe sanctus Bernardus, ex-imius contemplator, ex his dimensionibus gradussibi fecit ad cognoscendum Deum, in libris quosscripsit de consideratione ad Eugenium Papam.Neque ille primus inventor fuit scalarum huiusgeneris, sed ab Apostolo, qui in tertium coelum acParadisum penetravit 3 , hunc modum ascensionisdidicit; sic enim loquitur Apostolus in epistola adEphesios: Ut possitis comprehendere cum omnibussanctis, quæ sit latitudo et longitudo, et sublimitaset profundum 4 .

Si quis enim attente consideret, inveniet profec-to, nihil esse plenum et solidum extra Deum,sed omnia angusta, brevia, humilia et inaniavel superficialia: in Deo autem esse veram lati-tudinem, immensitatem; veram longitudinem, ae-ternitatem; veram altitudinem, naturæ sublimi-tatem; verum profundum, sine fundo, incompre-hensibilitatem; et rursus veram altitudinem, om-nipotentiam; verum profundum, infinitam sapien-tiam; veram latitudinem, plenissima viscera mis-ericordiæ; veram longitudinem, districtionem ju-dicii, id est, plenam perfectamque iustitiam.

Sed non satis est, has considerationes leviter at-tingere, si quis ascendere velit et invenire quodquærit; sed plane comprehendere oportet, ut pos-sitis, inquit Apostolus, comprehendere cum om-nibus sanctis, quæ sit latitudo, longitudo, sub-limitas et profundum. Is vero comprehendit, quiattentissime cogitans omnino persuadetur, remita se habere, et ita persuadetur, ut thesauruminventum venditis omnibus comparare festinet 5 ;

1 Deut. X,17; Tob. XIII,1; Psalm. XCIV,3; XCV,4;

CXLVI,5 etc.2 Psalm. CXLIV,33 2 Cor. XII,2-44 Ephes. III,185 Matth. XIII,44-46

ideo enim adiunxit Apostolus, cum omnibus sanc-tis. Soli siquidem sancti ista plane comprehen-dunt, vel nemo ista comprehendit, ut oportet,quin efficiatur sanctus. Neque repugnat iis, quædiximus, S. Augustinus in epistola ad Honoratum,qui scribit, ab Apostolo depingi crucem Christi,cum describitur latitudo, longitudo, sublimitas etprofundum 6 : pertinet enim (ut ipse docet) adlatitudinem lignum transversum, in quo figeban-tur manus crucifixi; ad longitudinem lignum ob-longum, cui adhærebat corpus crucifixi; ad sub-limitatem lignum supra crucem positum, in quoerat titulus; ad profundum ea pars ligni, quæ hu-mi fixa latebat. Non, inquam, repugnat intentioninostræ S. Augustinus, quin potius eam mirificeadiuvat, nam et crux Christi via est ad veram lat-itudinem, longitudinem, sublimitatem et profun-dum obtinendum; quamvis enim oculis hominumangusta et brevis et dimissa et parum profundacrux videatur: re vera tamen extendit brachia suaab ortu usque ad occasum et ab aquilone usquead austrum, id est, longe lateque gloriam suamdiffudit per apostolicam prædicationem, et erexitverticem suum usque ad summum cœlum, quodinstar clavis aperuit electis, et penetravit usquead profundum inferni, quod eisdem electis in sem-piternum clausit.

Caput II

Latitudo essentiæ Dei est immensitas bonorumeius

Incipiamus ab essentia, deinde ad attributa pro-grediemur.

Essentia Dei latissima merito dici potest multismodis. Primo, latissima est in se et prorsus im-mensa, quoniam complectitur omnes perfectionesrerum creatarum et etiam earum, quæ creari pos-sent, et adhuc sine ullo numero plures; quidquidenim factum est et fiet, vel fieri posset, sine ulladubitatione eminentiore ratione et modo contine-tur in Deo. Itaque res cæteræ sunt bonæ cumadditamento, id est, bonus homo, bonus equus,bona domus, bona vestis et sic de cæteris omnibus:Deus autem est omne bonum; nam dicenti Moysi:Ostende mihi gloriam tuam, respondit Deus: Egoostendam omne bonum tibi 7 .

Si quis haberet rem unam apud se, quæ com-plecteretur omnia obiecta sensuum in summa per-fectione, ita ut non liberet unquam egredi do-mum ad aliquid videndum, vel audiendum, velolfaciendum, vel gustandum, vel tangendum, cumhaberet domi tantas delicias in una illa re, quantasoptare potest homo maxime voluptarius: nonneesset res illa valde pretiosa? Quod si res illa

6 Aug. ep. CXL c. 26 No. 647 Exod. XXXIII,18,19

præterea contineret in se tantam divitiarum omnisgeneris copiam, quantam desiderare potest homosupra modum avarus, ita ut non vellet egredidomum ad aliquid amplius acquirendum: nonneesset res illa pretiosior et charior? Et si rursumilla res præbere posset possidentibus se honores etdignitates, quantas animo concipere posset homoambitiosissimus: nonne iam omne pretium super-are videretur? Et si res illa non solum hominis,sed etiam angeli desiderium explere posset, quodtanto est maius et capacius, quanto angeli pluraet meliora norunt, quam homines, quid dicturusesses? Et tamen bonitas eius rei adhuc longe essetinferior bonitate Dei, quæ tanta est, ut infinitumdesiderium, sive potius capacitatem infinitam Deisatiare et explere queat.

O admirabilis latitudo perfectionis essentiæ Dei,quæ talem immensitatem bonorum complectitur,ut infinitæ capacitati, quæ in Deo est, omninosufficiat! Ipse enim Deus nunquam egreditur extrase, quoniam omnia bona habet in se; et antequammundus fieret, ita dives et beatus erat, ac posteafuerit, quia nihil factum est a Deo, quod nonsemper altiore modo esset in Deo.

Intelligisne, anima, quali bono frueris in patria, sidilexeris Deum in via? et quali bono privaberis,si id non feceris? Deus enim seipsum, id est,onme bonum fruendum exhibebit diligentibus se,cum dicet servo bono et fideli: Intra in gaudiumDomini tui 8 .

Caput III

Latitudo essentiæ divinæ est immensitas Dei,qua omnia replet

Deinde alio modo est immensus Deus, quia repletomnia omnino, quæ sunt in rebus creatis: Cœlumet terram ego impleo, dicit Dominus 9 . Et si essentplures mundi, omnes impleret: Si ascendero incœlum, inquit David, tu illic es; si descendero ininfernum, ades 10 . Addo etiam, si supra cœlum,vel infra cœlum, vel extra cœlum iero, solus nonero, quoniam et tu illic eris, neque enim esse pos-sum, nisi in te sim et tu portes me, qui portasomnia verbo virtutis tuae 11 . Nec solum corporaomnia Deus immensitate sua replet, sed etiamspiritus, corda, mentes; quomodo enim scrutare-tur corda 12 , nisi esset in cordibus? Et quomodoaudiret preces cordium 13 , nisi ad corda nostra au-res suas haberet? Et quomodo diceret Propheta:Audiam quid loquatur in me Dominus Deus 14 ,

8 Matth. XXV,239 Ier. XXIII,2410Psalm. CXXXVIII,811Hebr. I,312Psalm. VII,1013Psalm. XXVI,8; CXVIII,14514Psalm. LXXXIV,9

si ad aures cordis nostri os suum Deus non ad-moveret? Felix anima, quæ Deum diligit, quoniamdilectum suum semper apud se habet et in sinusuo fovet et in sinu eius fovetur: Qui enim manetin charitate, in Deo manet et Deus in eo 15 .

Nec solum Deus replet omnia præsentia sua, sedetiam gloria. Nam et Seraphim clamant: Plena estomnis terra gloria ejus 16 ; et David addit: DomineDominus noster, quam admirabile est nomen tu-um in universa terra! quoniam elevata est magnif-icentia tua super cœlos 17 , ac si diceret: non solumnomen tuum, fama et gloria tua terram universamadmiratione replevit, sed etiam ad cœlum ascenditet super cœlos elevata est. Denique Ecclesiasticusadiungit: Gloria Domini plenum est opus ejus 18 ;nulla enim creatura est in cœlo, vel in terra, quænon assidue laudet Deum. Atque hæc est causa,cur et David in psalmis 19 , et tres pueri apudDanielem 20 omnes creaturas hortentur ad benedi-cendum et laudibus cclebrandum creatorem. Nonenim ignorabant, creaturas plurimas non eius essenaturæ, ut vocem exhortantis exaudire possent;sed quia intelligebant, omnia opera Dei bona esse,ac per hoc ipsa sua specie laudare opificem, con-gratulabantur eis et hortabantur, ut agerent, quodagebant.

Et certe, si quis oculos interiores haberet, videret,omnia opera Domini esse quasi thuribula sursumemittentia odorem suavitatis gloriæ Dei; et si au-res interiores haberet, audiret quasi concentumvarium omnis generis musicorum instrumentorumlaudantium Deum et dicentium: Ipse fecit nos, etnon ipsi nos 21 . Quamvis enim non desint impii,qui Deo maledicant, et nomen ejus blasphement:tamen ipsi quoque vel inviti coguntur eo modo,quo opus laudat opificem, laudare Dominum; namin ipsis etiam mirabiliter lucet potentia Dei, quaeos fecit, et sapientia, qua eos gubernat, et boni-tas, qua ipsis licet ingratis et malis vitam conser-vat, et misericordia ac iustitia, qua eos vel ordinatiuste ad poenam, vel expectat misericorditer adpœnitentiam. Multi quidem in terris surdi suntad has voces creaturarum exaudiendas, sed tamenipsæ clamare non cessant; non desunt innumer-abiles angelorum et sanctorum hominum aures,qui eas laudes attendunt iisque delectantur, etipsi quoque Deum conditorem hymnis et canticisassidue celebrant.

151 Ioann. IV,1616 Isa. VI,317Psalm. VIII,218Eccli. XLII,619Psalm. CXLVIII,1 sqq20Dan. III,51 sqq.21Psalm. XCIX,3

Caput IV

Longitudo essentiæ divinæ est æternitas eius

Iam vero longitudo essentiæ divinæ est æternitaseius, quæ non habet initium durationis, nec finemunquam habebit, et semper eadem sine ulla mu-tatione consistet: Tu autem idem ipse es, et annitui non deficient 22 , inquid David, et Tobias 23 etpost eum Apostolus 24 . Deum regem sæculorumappellant, quia solus ipse non subiacet sæculis,sed præest sæculis et regit sæcula, quippe quiaomnia sæcula solus præcessit. Res cæteræ velhabent initium et finem et nunquam in eodemstatu permanent; vel habent initium sine fine etsine mutatione substantiæ, sed possent, si creatoriplaceret, etiam esse desinere. Itaque soli Deo æter-nitas ita est propria, ut nulli rei creatæ conveniat,neque ullus princeps unquam tam fuit arrogans, utinter titulos, quos plurimos usurparunt, æternitastitulum sibi arrogare præsumpserit, nisi forte inalio sensu, quomodo Constantinus dictus est im-perator æternus, quoniam non erat imperator adtempus certum, sed ad vitam.

Tu vero, anima mea, in utroque genere creatu-rarum numerari potes: nam corpus habes, quodincepit esse, cum conciperetur et nasceretur, etpaulatim crevit usque ad mensuram sibi a Deopræfixam; inde vero minui cœpit, et paulo postper mortem esse desinet, ac per hoc nunquamin eodem statu permanet, ab omni parte et om-ni hora mutatione subiectum; de corpore tuosententiam protulit Propheta per similitudinemfœni: Mane sicut herba transeat, mane floreat ettranseat; vespere decidat, induret et arescat 25 .Siquidem mane, id est, in pueritia sicut herbaviret corpus humanum, sed mox transit ad iu-ventutem; in meridie iuventutis floret, et statimtransit ad senectutem; in vespere senectutis de-cidit, in morte duratur, in sepulchro arescit, etin pulverem suum revertitur. Ecce igitur, anima,quam longe distat ab æternitate corpus tuum! Tuautem creata es in tempore, cum antea nihil esses;et in hoc multum es dissimilis æterno creatori.Sed creata finem durationis non videbis, quod tibicum creatore commune est. Sed quia mutabilises, dum in corpore vivis, de vitio ad virtutemet de virtute ad vitium transis; et in quo statuinvenieris in exitu de corpore, in eo iudicaberis, velad regnandum semper cum Deo, vel ad tormentapatienda semper cum diabolo. Ideo nihil magistibi providendum est, quam ut vitium fugias, etvirtutem secteris. Cave igitur, ne a carnis illece-bris seducaris in detrimentum perpetuum illiuset tuum; sed crucifige carnem tuam cum vitiiset concupiscentiis 26 , ut paulo post non solum tu

22Psalm. CI,2823Tob. XIII,6241 Tim. I,1725Psalm. LXXXIX,626Gal. V,24

vivas in æternum beata, sed et caro tua resurgatin gloria et ipsa quoque sine fine æternitati Deitui tecum sociata pemaneat.

Cæterum quamvis animæ beatorum, ut etiamangeli sancti, æternitatis Dei participes erunt insublimissima et felicissima illa unione cum Deoper beatificam visionem et amorem, quæ unionon solum finem non habebit, sed etiam eademsemper erit stabilis et immota: tamen multis aliismodis mutare et variare poterunt cogitationes etaffectiones et loca; ideo semper admirabuntur etsuspicient supra se æternitatem Dei, in qua nullamutatio mentis aut voluntatis aut loci esse poterit,et tamen nihil ei deerit, quin etiam omnia semperhabebit, quæ variis mutationibus æterno temporesibi comparare potuisset. Quare longitudo æter-nitatis res est infinita et propria Deo non minus,quam latitudo immensitatis.

Caput V

Altitudo Dei significat nobilitatem naturædivinæ, quæ est causa prima et altissima

omnium rerum efficiens, exemplaris et finalis

Sequitur consideranda sublimitas Dei, secundumquam dicitur Deo: Tu solus altissimus 27 . Estautem solus Deus altissimus nobilitate naturæ;res enim tanto sunt nobiliores et altiores, quan-to sunt puriores et a materia magis abstractæ.Id cernimus primum in rebus corporalibus: aquaenim est altior, quam terra, quia purior; et eademratione aer altior est, quam aqua; et ignis, quamaer; et cœlum, quam ignis. Deinde idem videmusin rebus spiritualibus: altior enim est intellectus,quam sensus, quia sensus habet organum corpo-rale, quo non indiget intellectus; et intellectusangelicus altior est, quam humanus, quoniam isteeget ministerio imaginationis et phantasmatum,quo ille non indiget; et inter angelos illi sunt al-tiores, qui per species pauciores intelligunt plura.Deus igitur, qui solus est purus actus et nullare indiget extra se, neque organo, neque imag-inatione, neque specie, ac ne praesentia quidemobjecti alicuius extra se, sed ipsa sua essentiailli est omnia, et nihil potest habere quod nonsemper habeat actu, et ipsum habere actu est essesemper actum purum et simplicem: ideo naturaeius altissima et sublimissima est, neque potestullo modo habere parem; propterea ille qui dixit:Similis ero altissimo, repente deturbatus e cœlodescendit in profundissimam gehennam, ut Isa-ias describit 28 , et Christus Dominus de eodem:Videbam, inquit, Satanam sicut fulgur de cœlocadentem 29 .

27Psalm. LXXXII,1928 Isa. XIV,14 sqq29Luc. X,18

Est etiam alio modo Deus altissimus, quia estprima et altissima causa omnium rerum efficiens,exemplaris et finalis. Est altissima causa effi-ciens, quia nulla res est creata quoquomodo vimhabens efficiendi, quæ vim illam non habeat aDeo, Deus autem a nullo habet; rursus nulla causaest, quæ vim suam exercere possit, nisi movea-tur a Deo, Deus autem a nullo movetur; deniquecausæ cæteræ alteriores in rebus creatis dicunturillæ, quæ sunt universales, a quibus particularesdependent, ut cœli et angeli, qui cœlos movent,Deus autem et cœlos et angelos fecit. Ipse igitursolus est prima et altissima causa efficiens. Estitem prima causa exemplaris, quoniam res omnesDeus fecit secundum formas, sive ideas, quas inse habet. Est denique prima causa finalis, quiapropter se, id est, ad patefaciendam gloriam suamonmia creavit, ut dicit sapiens in Proverbiis 30 .Sed valde proprie dicitur et est altissimus Deus,quia sedet in altissimo throno: Vidi Deum, inquitIsaias, super solium excelsum et elevatum 31 . Etquoniam sedes duos habet usus, unum ad iudican-dum, alterum ad quiescendum: utrumque seorsumconsideremus.

Caput VI

Deus habet sedem altissimam; est enim supremusrex et iudex, tribuens gratiam humilibus

Primum igitur Deus habet altissimam sedem, quiaest summus iudex; dicit enim Abraham Deo: Tujudicas omnem terram 32 , et David: Inter deosdiiudicat 33 , id est, Deus iudicat ipsos iudices, quidii in Scripturis dicuntur 34 . Sed apertissime S.Iacobus ait: Unus est legislator et iudex 35 , id est,Deus solus est proprie legislator et iudex, quia ipsesolus dat leges omnibus et a nullo accipit, iudicatomnes et a nemine iudicatur. Deinde Deus nonsolum est iudex, sed est etiam et rex, ac per hocnon iudicat ut iudex constitutus a rege, sed ut rexet princeps supremus, unde dicitur rex regum 36 ,et rex magnus super omnes deos 37 , et terribilisapud omnes reges terræ 38 , quia videlicet, quandovult, transfert regna et imperia de gente in gen-tem, et quando vult, aufert spiritum principum.Denique non solum Deus supremus est iudex etrex, sed etiam Dominus absolutus, qui est titu-lus omnium maximus. Reges enim non ita suntdomini subditorum, ut possint pro arbitrio eosbonis vel vita spoliare; cuius rei testis esse potest

30Prov. XVI,431 Isa. VI,132Gen. XVIII,2533Psalm. LXXXI,134Exod. XXII,28; Psalm. XLVI,10; Ioann. X,3435 Iac. IV,1236Apoc. XIX,1637Psalm. XCIV,338Psalm. LXXV,13

rex Achab, qui vineam Naboth habere voluit, necpotuit, nisi per dolum et calumniam uxoris 39 ,unde uterque miserrime periit. Deus autem vereet proprie Dominus est, et omnia serviunt illi etipse nemini servit, et posset, si vellet, omnia adnihilum redigere, cum ex nihilo omnia fecerit.

Cogita igitur, anima, quantus timor et tremordebeatur a nobis vermiculis terræ illi, qui sedetsuper tam altam sedem, ut nihil omnino suprase habeat. Si ego Dominus, ait per Malachiam,ubi esl timor meus 40 , et si supremi illi principescœli cum timore et tremore illi assistunt, quid nosfacere par est, qui mortales et fragiles cum bestiisterram incolimus?

Sed illud mirabile videtur, quod altissimus Deusnon amet sibi similes creaturas, id est, altas etsublimes, sed humiles et pauperculas; sic enimloquitur Deus per Isaiam: Ad quem respiciam nisiad pauperculum et contritum spiritu, et trementemsermones meos? 41 et David: Excelsus Dominus,et humilia respicit 42 . Imo vero diligit Deus resaltas et sublimes ac per hoc sibi similes; sed veresublimes, non quæ videntur et non sunt. Itaquenon amat Deus superbos, qui elati et inflati, nonalti et sublimes dici debent; amat vero humiles ettrementes sermones suos, quoniam illi, quo magisse deiiciunt, eo magis ab ipso Domino exaltan-tur, et qui a Domino exaltantur, illi vere suntalti. Itaque iidem sunt humiles et sublimes, hu-miles in oculis suis, sublimes in oculis Dei. Siquis vidisset non solum oculis corporis, sed etiamoculis cordis, iisque a Deo illuminatis, divitemepulonem ornatum bysso et purpura, accumben-tem mensæ omnibus generibus ciborum pretioso-rum instructæ, circumstantibus ministris multiset sollicite officio suo fungentibus, et simul vidis-set pauperem Lazarum seminudum et ulceribusplenum, ad ianuam divitis sedentem et cupientemsatiari de micis, quæ de mensa divitis cadebant:is profecto vidisset divitem, quem mundus beatis-simum esse credebat, in oculis Dei et angelorumomnino abominabilem et vilissimum, plane ut lu-tum vel stercus terræ: Quod enim altum est apudhomines, abominatio est apud Deum 43 , ait Domi-nus in eodem loco, ubi epulonem describit; contravero vidisset pauperem et humilem Lazarum inoculis Dei et angelorum nobilem et honoratum, utpretiosam margaritam, quod exitus demonstravit,Lazarum enim, ut Deo charum, angelicæ manus insinum Abrahæ portaverunt, divitem, ut exosumDeo, ad gehennam ignis dæmones rapuerunt 44 .Sed quid ego de Lazaro loquor? Nemo altior apudDeum Domino Jesu Christo etiam secundum hu-

393 Reg. XXI,240Malach. I,641 Isa. LXVI,242Psalm. CXII,4-643Luc. XVI,1544Luc. XVI,19-31

manitatem est, et ipso tamen nemo humilior incoelo vel in terra reperitur, ut verissime dixerit:Discite a me, quia mitis sum et humilis corde 45 ;quanto enim anima illa sanctissima clarius præcæteris omnibus cognoscit infinitam altitudinemdivinitatis, tanto magis cognoscit vilitatem crea-turæ, quæ ex nihilo facta est, et ideo, cum et ipsacreatura sit, præ cæteris omnibus subiicit se Deoseque humiliat et Deum exaltat, et vicissim a Deosuper omnes creaturas etiam angelicas exaltatur.Quod idem de angelis beatis et sanctis hominibusdicere possumus; nulli sunt enim humiliores, quamqui in cœlo altius sedent, quoniam ii, qui suntDeo propinquiores, eo clarius intuentur, quantointervallo distet magnitudo Creatoris a parvitatecreaturæ.

Quare, anima mea, dilige humilitatem, si veramcupis exaltationem; imitare Agnum sine macula,imitare Virginem matrem, imitare Cherubim etSeraphim, qui omnes, quo sunt altiores, eo suntetiam humiliores.

Caput VII

Thronus altissimi beatam et beatificantem Deiquietem significat

Nec solum Deus sedem altissimam habet, quiaiudicat omnes; sed etiam, quia præ omnibus qui-escit et quiescere facit eos, in quibus sedet. Altissi-ma sedes Dei est altissima eius requies; quamvisenim mundum universum regat, in quo assiduabella et conflictationes elementorum, bestiarum,hominum: ipse tamen cum tranquillitate iudi-cat 46 , ut dicitur in libro sapientiæ, et altissimapace semper gaudet, neque est aliquid, quod eiusotium et contemplationem sui ipsius, in qua sunteius deliciæ sempiternæ, perturbare possit. Ideoenim et rex Jerusalem 47 , quæ est visio pacis,appellatur. Sedes autem eius propria sunt spiritusbeati, unde dicitur: Qui sedet super Cherubim 48 .Dicitur autem Deus super Cherubim potius quamsuper Seraphim sedere, quoniam Cherubim sci-entiæ multitudinem significat, Seraphim vero ar-dorem charitatis; quies vero sapientiam sequitur,sollicitudo et anxietas charitatem, nisi cum sapi-entia coniuncta sit. Ideo et anima iusti sedesdicitur sapientiæ 49 . Denique cum Isaias dicit:Cœlum sedes mea 50 , et cum David dicit: Cœlumcœli Domino 51 ; per cœlum cœli intelliguntur cœlispirituales, qui habitant super cœlos corporales,id est, spiritus beati, ut explicavit sanctus Au-

45Matth. XI,2946Sap. XII,947Tob. XIII,11; Psalm. CXV,19; Eccli. XXIV,1548Psalm. LXXIX,2; XCVIII,149Prov. VIII,12; Isa. XI,250 Isa. LXVI,151Psalm. CXIII,24

gustinus in expositione Psalmi centesimi decimitertii 52 . Hos autem cœlos Deus quiescere facitquiete tam admirabili, ut hæc sit pax illa, quæexsuperat omnem sensum 53 . Scribit S. Bernardusin sermonibus super Cantica similitudinem aptis-simam ad hanc explicandam quietem, his verbis:Tranquillus Deus tranquillat omnia, et quietumaspicere quiescere est. Cernere est regem post di-urnas forensium quasi lites causarum dimissis ase turbis, curarum molestias declinantem, peten-tem de nocte diversorium, cubiculum introeun-tem cum paucis, quos hoc secreto et hac famil-iaritate dignatur, eo certe securius, quo secretiusquiescentem, eo serenius se habentem, quo placid-ius solos intuentem, quos diligit 54 . Hæc ille, quisatis aperte demonstrat, Deum spiritibus beato-rum non se iudicem aut Dominum præbere, sedamicum et familiarem. Et sane incredibilis est fa-miliaritas, quam etiam in hac vita puris mentibusexhibet Deus, ut illud omnino impleri videatur:Deliciæ meæ esse cum filiis hominum 55 , et illud:Et cum simplicibus sermocinatio eius 56 .

Hinc videlicet omnes sancti, quamvis pressuraspaterentur in mundo, tamen in corde ubi Deuserat pacem habebant, et ideo semper laeti, sempersereni videbantur et erant; illis enim Veritas dixit:Gaudebit cor vestrum et gaudium vestrum nemotollet a vobis 57 .

Caput VIII

De multiplici profunditate in essentia Dei

Restat pars quarta magnitudinis, quæ dicitur pro-funditas. Porro profunditas in essentia Dei multi-plex invenitur: primum ipsa in se divinitas pro-fundissima est, quia non superficialis et tenuis,sed plenissima et solidissima est. Non est Deitasquasi massa deaurata, quæ solum in exterioresuperficie aurum habet, intus vero ærea, vel ligneaest, sed quasi massa aurea tota et massa ingens etimmensa, vel potius quasi fodina auri usque adeoprofunda, ut nunquam fodiendo exhauriri possit:sic omnino incomprehensibilis Deus est, quoniamsicut fodina auri, cuius fundum non invenitur,nunquam fodiendo exhauritur, sic etiam Deus,cuius magnitudinis non est finis 58 , nunquam sicperfecte a creata mente cognoscitur, quin sempermagis ac magis cognosci queat, et solus Deus pro-fundum illud infinitum comprehendit, qui solusvim intelligendi infinitam habet.

52Aug. Enarrat. in Psalm. sermo II, No. 1153Philipp. IV,754Bernard. in Cant. sermo XXIII55Prov. VIII,3156Prov. III,3257 Ioann. XVI,2258Psalm. CXLIV,3

Deinde profundus est Deus ratione loci; sicut enimaltissimus est, quia rebus omnibus præsidet et estsuper omnia, sic idem Deus profundissimus est,quia rebus omnibus subiicitur, ut eas sustentet,et est infra omnia, ut omnia portet: ipse enim, utApostolus ait, portat omnia verbo virtutis suæ 59 .Itaque Deus est quasi fundamentum et tectumædificii, in quo nos omnes vivimus, movemuret sumus 60 ; proinde rectissime dixit Salomon:Cœlum et cœli cœlorum non te capiunt 61 , quiaDeus potius capit cœlos, et quæ sub cœlo sunt,quippe qui supra cœlos et infra terram est.

Denique profunditas Dei est invisibilitas eius.Deus enim lux est, sed inaccessibilis 62 , veritas est,sed intima valde et omni interiore interior: Posuittenebras latibulum suum 63 , inquit David, Et vereest Deus absconditus 64 , ut loquitur Isaias. S. Au-gustinus, quærens aliquando Deum, misit nuntiosoculos suos a terra usque ad cœlos, et respon-derunt omnia: non sumus, quod quæris, sed ipsefecit nos. Itaque non inveniens Deum ascendendoper exteriora, cœpit iter facere per interiora, et in-tellexit vere per illa facilius propinquari ad Deum;cognovit enim animam esse corpore meliorem, etsensum internum esse meliorem sensu externo, etintellectum, qui adhuc est interior, esse melioremsensu interno. Inde effecit Deum, qui interior est,quam intellectus, esse meliorem intellectu; ac perhoc quidquid intelligimus, vel cogitamus, non esseDeum, sed aliquid minus Deo, cum Deus sit me-lior, quam nos intelligere vel cogitare possimus 65 .

Age ergo, anima mea, si tu es melior corpore tuo,cui das vitam, quia illud corpus est, tu spirituses, et oculus corporis tui non videt te, quia illeforis est, tu intus: sic omnino cogita, Deum tuummeliorem esse, quam tu sis, quia dat tibi intellec-tum et est quasi anima tua; et ideo tu eum viderenon potes, quia epiritus altior et interior est, quamtu sis, et tu quodammodo foris manes, ille intusin suo secretissimo profundissimoque recessu. Sednunquamne ad secretum illud admitteris? Absit;non mentitur Dominus tuus, qui dixit: Beati mun-do corde, quoniam ipsi Deum videbunt 66 , nequeApostolus eius, qui ait: Videmus nunc per specu-lum in ænigmate, tunc autem facie ad faciem 67 ,neque sanctus evangelista Ioannes, qui scripsit:Scimus, quia cum apparuerit, similes ei erimus,quia videbimus eum sicuti est 68 . Et quod eritgaudium illud, cum admissa ad secretum sacrari-

59Hebr. I,360Act. XVII,2861Reg. VIII,28621 Tim. VI,1163Psalm. XVII,1264 Isa. XLV,1565Aug. Conf. IX, c. 10 No. 24; X c. 6 No. 8,9; In Ps. XXVI

enarr. II No. 1266Matth. V,8671 Cor. XIII,12681 Ioann. III,2

um illud videbis et possidebis ipsam lucem, ipsamspeciem, ipsam bonitatem! Tunc plane apparebit,quam inania et fugacia et quasi nulla fuerint huiusterræ temporalia bona, quibus inebriati hominesobliviscuntur vera et sempiterna. Sed si vere sitisad Deum vivum, et si lacrymæ tuæ sunt panes tibidie ac nocte, dum dicitur, ubi est Deus tuus 69 :non sis pigra ad mundandum cor, quo Deus vi-dendus est, neque fatigeris ascensiones disponerein corde, donec videatur Deus Deorum in Sion 70 ,neque frigescas in dilectione Dei et proximi, necdiligas verbo et lingua, sed opere et veritate 71 ; istaest enim via, quæ ducit ad vitam.

GRADUS UNDECIMUS

Ex consideratione magnitudinis potentiæ Dei,per similitudinem magnitudinis corporalis

Caput I

De latitudine potentiæ Dei

Magnus est Dominus et magnitudinis eius non estmensura nec finis; nec solum est magnus, quoniamaltitudo eius omnipotentia est, profundum sapi-entia investigabilis, latitudo misericordia ubiquediffusa, longitudo iustitia instar virgæ ferreæ; sedetiam quoniam singula hæc attributa magna suntmagnitudine infinitæ latitudinis, longitudinis, al-titudinis et profundi.

Ac ut a potentia, sive potius omnipotentia ordia-mur: potentia Dei suam habet latitudinem, quæ ineo posita est, ut se extendat ad res plane infinitas.Primum enim extendit se ad omnia, quæ factasunt; nihil enim est in tota hac rerum universitatea primo angelo usque ad ultimum vermiculum et asummo cœlo usque ad profundissimam abyssum,quod non sit factum a potentia Dei: Omnia, inquitS. Joannes, per ipsum facta sunt, et sine ipsofactum est nihil; et infra: et mundus per ipsumfactus est 1 .

Deinde extendit se ad onmnia, quæ fient usquein æternum. Sicut enim nisi per ipsum fieri nihilpotuit, sic etiam nisi per ipsum fieri nihil poterit;

69Psalm. XLI,470Psalm. LIII,8711 Ioann. III,181 Ioann. I,3,19

nam sic loquitur Apostolus: Ex ipso, per ipsum etin ipso sunt omnia 2 .

Tertio extendit se ad omnia, quæ fieri possunt,quamvis nunquam futura sint; sic enim loquiturAngelus: Non erit impossibile apud Deum omneverbum 3 , et ipse Dominus: Apud Deum omniapossibilia sunt 4 .

Quarto extendit se ad omnem destructionem re-rum factarum. Sicut enim potuit Deus per aquasdiluvii simul interficere omnes homines et omniaanimantia, quæ erant in terra, exceptis paucis,quæ ipse in arca Noe servari voluit 5 ; sic poteritper diluvium ignis uno tempore destruere nonsolum homines omnes et animantia omnia, quæviva invenientur in novissimo die, sed etiam omnesarbores et omnes urbes et cætera, quæ sunt interra: Adveniet, inquit apostolus Petrus in epistolaposteriore, dies Domini ut fur, in quo cœli magnoimpetu transient, elementa vero calore solventur,terra autem et quæ in ipsa sunt opera exurentur 6 .

Magna profecto est hæc latitudo potentiæ Dei,quam nemo satis admirari poterit, nisi multi-tudinem rerum, quas Deus partim fecit, partimfaciet, partim facere potest, in numerato habeat.Quis autem tantam multitudinem numeret, nisiille, cuius scientia infinita est? Et rursum eiusdempotentiæ magnitudo valde crescit, si quis cogitet,quam magnum sit res effectas tam ingenti potentiaet tot sæculis uno pene momento summa facilitatedissolvere, vel ut loquitur Iudas Machabæus: Unonutu delere 7 . Dicamus ergo cumMose:Qui similistui in fortibus, Domine? 8

Caput II

De longitudine potentiæ Dei

Iam vero longitudo potentiæ divinæ cernitur in eo,quod cum omnibus, quæ Deus fecit, ipse assiduecooperatur, nec fatigatur cooperando, nec fatiga-bitur in æternum; siquidem potentia ista Dei necminui, nec debilitari, nec frangi ullo modo potest,cum sit cum vera æternitate coniuncta, vel potiusipsa sit veræ divinitatis æternitas.

Mirantur multi, quomodo possint sol et luna etstellæ tanto tempore et tanta celeritate moveriab ortu ad occasum et in circulos suos sine ullaintermissione reverti; et sane res esset omni ad-miratione dignissima, nisi sciremus, ea deferri ab

2 Rom. XI,363 Luc. I,374 Matth. XIX,265 Gen. VII,1 sqq6 1 Petr. III,107 2 Mach. VIII,188 Exod. XV,11

omnipotente Deo, qui portat omnia verbo virtutissuæ 9 .

Mirantur alii, quomodo fieri possit, ut in gehennavel ignis non consumatur æterno tempore com-burendo, vel corpora infelicium illorum æternotempore ardentia non dissolvantur; sed et hoc nonmirabile solum, sed etiam impossibile iudicari pos-set, nisi qui ignem illum sic ardere semper facit, utnunquam extinguatur, et qui corpora miserorumin igne illo ita conservat, ut semper percrucienturet nunquam consumantur, Deus esset omnipotenset æternus.

Mirantur alii denique, quod Deus omnia portet acsustentet, nec fatigetur portando et sustentandotam ingentem molem ponderis propemodum in-finiti: potest enim robustus homo, aut equus, autbos, aut elephantus magnum pondus ad modicumtempus gerere, vel ad tempus breve onus gravissi-mum ferre; sed pondus maximum æterno temporesine fatigatione portare superat vires omnium re-rum creatarum. Sed ii iure mirarentur, si Deusvires haberet in pondere et mensura, ut omnescreatæ res habent; sed cum vires Dei plane men-suram omnem excedant et sit ipse omni ex parteinfinitus, mirum non est, si robur infinitum molemquantumvis gravem infinito tempore sine fatiga-tione perferat. Dicamus ergo cum S. prophetaMose: Quis similis tui in fortibus, Domine? 10

Caput III

De altitudine potentiæ Dei

Sequitur altitudo potentiæ Dei, quæ in duabusrebus præcipue locum habet.

Primum enim altissima dici potest omnipotentia,quia solus ipse res altissimas fecit. Ea quæ sub lu-na sunt, solus Deus in prima rerum creatione fecit,sed possunt per actionem creaturarum generari,transmutari, corrumpi; nam et elementa invicemtransmutantur secundum partes: et ex terra gig-nuntur herbæ et arbores; et ex animantibus ani-mantia propagantur; in aqua nascuntur pisces; inaere nubes et pluviæ; in igne cometæ. At cœlumet sidera, quæ sunt altissima corpora, solus Deuscreavit, solus conservat; neque ad ea vel efficien-da, vel transmutanda, vel dissolvenda, vel eti-am conservanda ullam actionem creatura potesthabere. Videbo, inquit Propheta, cœlos tuos, operadigitorum tuorum, lunam et stellas, quæ tu fun-dasti 11 ; opera enim altissima sibi soli servavitaltissimus, ipse a fundamentis fabricare cœpit,ipse ad fastigium usque perduxit. Res quoquespirituales, angelos et animas hominum, quæ sunt

9 Hebr. I,310Exod. XV,1111Psalm. VIII,4

opera omnium nobilissima et sublimissima, solusAltissimus virtute sua infinita condidit et conser-vat et in æternum usque sine interitu conservabit,neque in his rebus faciendis ullam partem habentcreaturæ; et quamvis omnes in unum convenirent,nunquam possent angelum unum vel animam un-am producere vel destruere.

Deinde altitudo potentiæ divinæ clarissime per-spicitur in miraculis, quæ, ut S. Augustinus docet,sunt opera præter usitatum cursum ordinemquenaturæ, quæ toti naturæ, ipsis etiam angelis admi-randa et stupenda contingunt 12 . Quis angelorumnon obstupuit, cum ad imperium Josue sol et lu-na, quæ cursu incitatissimo ferebantur, steteruntimmobiles? 13 Ac ne putaremus id casu aliquoaccidisse (neque enim ullus suspicari poterat, remtam inusitatam ab homine mortali et in terrisposito fieri potuisse), loquitur Spiritus Sanctus etdicit: Obœdiente Deo voci hominis 14 . Neque enimIosue ipsi soli et lunæ proprie loquutus est, quossciebat audire non posse mandatum, sed precatusest Dominum, quasi diceret ex mandato Domini:Sol contra Gabaon ne movearis, et luna contravallem Aialon. Obœdivit autem Dominus voci ho-minis, id est, fecit, ut obœdirent luminaria illavoci hominis. Sæpe enim in sacro eloquio diciturDominus facere ea, quorum causa est ut fiant; quo-modo cum in Genesi Dominus dicit ad Abraham:Nunc cognovi, quod timeas Dominum 15 . Senten-tia eorum verborum est: nunc feci, ut cognoscere-tur a te et ab aliis, quod vere timeas Deum. Taleetiam fuit opus altitudinem potentiæ divinæ sig-nificans, cum in passione Domini luna, quæ erata sole maxime distans, rapidissimo cursu acces-sit ad solem eique subiecta tribus horis tenebrasfecit in terra, et post illas tres horas eiusdemcursus incredibili velocitate rediit ad locum, undediscesserat; quæ omnia se vidisse atque observassetestatur S. Dionysius Areopagita in epistola adS. Polycarpum 16 . Atque hoc quidem contrariumsignum est priori, sed non minus admirandum,cum æque novum et insolitum sit ac totius naturævires exsuperet lunam sistere, vel eam prætersolitum incitare. Omitto illuminationes cæcorum,excitationes mortuorum et alia id genus plurima,quæ Deus per prophetas et apostolos et alios ser-vos suos fideles miracula fecit et facit; quæ omniaclamant: Quis similis tui in fortibus, Domine? Sedomittere non possum supremum et maximum illudmiraculum, quod Deus ostendet in die novissimo,quando omnes mortui simul resurgent, cum pluri-morum corpora in cineres redacta et dispersa, vel

12Aug. in Ioann. Tract. XXIV No. 113 Ios. X,12 sqq. Quamvis terra circa solem moveatur,miraculum illud nihilo secius inconcussum permanet. Ed.14 Ios. X,1415Gen. XXII,1216Pseudonyma quidem sunt Dionys. Areopag. opera, sedmiraculi memorati ipsa S. Scriptura mentionem facit. Cf.Matth. XXVII,45; Marc. XV,33; Luc. XXIII,44. Ed.

a bestiis absumpta et in alia atque alia corporaconversa fuerint, vel etiam, in hortis campisquesepulta, in herbas varias transformata transierint.Quis angelorum non obstupescet, cum viderit inictu oculi ad omnipotentis imperium tot milliamillium hominum corpora sua resumere, etiamsiper multa sæcula et modis diversissimis dispersavel consumpta latuerint?

Hæc est igitur altitudo potentiæ Dei, ob quampariter dici potest: Quis similia tui in fortibus,Domine?

Caput IV

De profunditate potentiæ Dei

Restat profunditas, quæ in modo, quo Deus uti-tur in rebus efficiendis, posita mihi esse videtur;quis enim penetret modum faciendi aliquid exnihilo? Ad hoc profundum oculos intendere nonpotuerunt, qui tanquam principium exploratumet certum statuerunt, ex nihilo nihil fieri. Acnos quoque in hac re credimus, quod non vide-mus 17 ; sed credimus securi Deo, qui mentiri nonpotest 18 : credimus, inquam, cœlum et terram etea, quæ in eis sunt, ab ipso Deo creata fuisse,cum antea nihil omnino præcessisset unde fierent;neque vero Deus fecisset omnia, quæ facta sunt,si aliquid unde fierent præcessisset. Sed quo modofieri potuerit, cuius nihil ante præcessit, abyssusprofundissima est, quam scrutari et investigarenon possumus.

Deinde non solum ex nihilo fecit Deus omnia; sedfecit in nihilo, id est, sine spatio præcedente siveloco, in quo locaretur quod fiebat, quod præsertimin rebus corporalibus intelligi vix potest. Proindeest etiam hæc abyssus impenetrabilis. Spatia lo-corum, inquit S. Augustinus in epistola ad Dar-danum, tolle a corporibus, et nusquam erunt; etquia nusquam erunt, nec erunt 19 . Iam igitur si ni-hil erat, antequam Deus crearet cœlum et terram,ubi posuit Deus cœlum et terram? In nihilo certeponi non potuerunt, et tamen creata sunt, et ipsasibi sunt locus, quia sic voluit et potuit, qui omniapotest, etiam si nos, quomodo ista fiant, intelligerenequeamus. Huc Deus ipse respexit, cum sanctoJob omnipotentiam suam indicare volens ait: Ubieras, quando ponebam fundamenta terræ? Indicamihi, si habes intelligentiam, quis posuit mensuraseius, si nosti? vel quis tetendit super eam lin-eam? super quo bases illius solidatæ sunt? aut quisdemisit lapidem angularem eius? 20 Ac ut intel-ligamus, hæc opera omnipotentiæ Dei omni laudeesse dignissima, subiungit statim idem Dominus:

17 Ioann. XX,29; Hebr. XI,118Hebr. VI,1619Aug. ep. CLXXXVII c. 6 No. 1820 Iob XXXVIII,4-6

Cum me laudarent astra matutina, et iubilarentomnes filii Dei 21 . Nimirum angeli sancti, quisimul creati sunt cum cœlo et terra, et sunt quasiquædam astra spiritualia et lucidissima, ut etiamfilii Dei nominari possint, ubi viderunt cœlum etterram ex nihilo prodiisse et in nihilo posita, ettamen firmissime fundata super stabilitate sua,cum ingente stupore et iubilo laudaverunt opificisomnipotentiam.

Nec minus profundum est ad intelligendum, quodDeus solo voluntatis imperio tam immensas moleserexerit; novimus enim in ædificiis sine compa-ratione minoribus, quot instrumentis, quot ma-chinis, quot administris architecti indigeant. Quisigitur cogitando assequatur, quomodo fieri possit,ut sola interna voluntate, quæ extra volentem nonegreditur, opera tam immensa et tam varia fiant?Dixit Deus, utique apud se ipsum, nam VerbumDei est in Deo et est ipse Deus 22 , dixit, inquam,iubendo et exprimendo imperium voluntatis: fiatcœlum et factum est cœlum; fiat terra et facta estterra; fiat lux, fiat sol, fiant stellæ, fiant arbores,fiant animantia, fiant homines, fiant angeli: etfacta sunt omnia. Adde, quod idem Deus posset, sivellet, ista omnia et mundum universum uno nutodelere, ut legimus in libris Machabæorum 23 .

Sed et illud accedit profundum, quod ista omniatam multa et tam magna, et ex tantis membrisvel partibus composita Deus momento fecerit.Apud nos ars et natura longo temporis spatioegent, ut opera sua perficiant: videmus herbasmulto ante seminari, quam nasci, arbores multissæpe annis egere, ut radices figant, ut ramos ex-tendant, ut fructus producant; animantia fœtuslongo tempore in utero gerere ac postea longoetiam tempore alere, antequam adolescant; dearte nihil dico, quoniam notissimum est, opificesnostros nihil nisi in tempore eoque satis longoperficere. Quanta ergo in Deo potentia est, quædicto citius res maximas perficit? Nec disputo, anDeus uno momento cœlum et terram et omnia,quæ in eis sunt, absolverit, an integros sex diesin rerum prima creatione consumserit; non enimquæstiones explicandas, sed ascensiones in Deumex rerum consideratione fabricandas suscepi. Illudigitur est, quod astruo et admiror, res singulas abomnipotente creatore momento fuisse perfectas.Ac de terra et aqua ac aere et igne nemo ambigit,quin simul et in momento, ut etiam omnes angelieodem momento condita sint. De firmamento etdivisione aquarum notum est, omnia illa facta esseper solam verbi virtutem, dicentis: Fiat firmamen-tum in medio aquarum; et quidem in momento;sequitur enim: Et factum est ita 24 . Quo loco S.

21 Iob XXXVIII,722 Ioann. I,1-2232 Mach. VIII,1824Gen. I,6-7

Ioannes Chrysostomus: Dixit, inquit, solum, etopus sequutum est; sic etiam idem auctor ad illaverba: Germinet terra herbam virentem, et factumest ita 25 , quis, inquit, non obstupescat cogitans,quomodo verbum Domini: Germinet terra, quasiadmirabili peplo terræ faciem variis floribus ador-net? Vidisses subito terram, quæ antea deformis etinculta erat, decore suo et ornatu quasi cum cœlocontendere; et post ad illa verba: Fiant luminaria,sic loquitur: Dixit solum, et productum est hocadmirabile elementum, solem dico. Quid si addas,quod eodem momento et eodem verbo lunam etstellas omnes idem conditor fecit? Et ad illa ver-ba: Producant aquæ, etc., sic ait: Quæ lingua adopificis præconia sufficiet? nam sicut de terra dixitsolum: germinet, et varia mox ac multiplex florumherbarumque apparuit copia, sic et hic dixit: edu-cant aquæ, et continuo tot reptilium volatiliumquegenera condita sunt, quot ncque sermone recenseripossunt 26 .

Quis, igitur, similis tui in fortibus, Domine?

Caput V

Excitatur anima ad timendum Deum etobservandum mandata eius

Tu vero, anima mea, quanta sit potentia condi-toris tui iam plane intelligis, quæ per latitudinemad omnia se extendit, per longitudinem semperdurat et sine fatigatione omnia portat et regit,per altitudinem attingit etiam ad ea facienda, quæimpossibilia videntur et re vera sunt impossibil-ia omnibus aliis, ipso solo excepto, per profun-ditatem ita res facit, ut modus faciendi omnemintelligentiam creatam superet, cum ex nihilo etin nihilo, et sine instrumentis et sine tempore,solo verbo et imperio faciat: Ipse dixit, inquitPropheta, et facta sunt, ipse mandavit, et creatasunt 27 .

Ex quibus, si quid sapis, colliges, quanti referat,utrum eum iratum vel placatum, hostem vel am-icum habeas; nam si hostem et iratum habeas,potest te subito omnibus bonis spoliare et om-nibus replere miseriis: neque ullus est, qui demanibus eius te liberare possit; quis enim cum om-nipotente contendere audeat? Si solus et nudus oc-curreres inimico tuo implacabili, ferro acutissimote petenti, quid ageres? quam sudares et pallereset tremeres et in genua provolutus misericordiamimplorares! Et tamen ille homo est, et forte possesvel fugiendo vel repugnando et ferrum de manibusextorquendo te ipse ab interitu liberare. Sed cumirato Deo quid ages, a quo nec fugere potes, cumsit ubique, nec illi resistere, cum sit omnipotens,

25Gen. I,11 sqq26Chrys. in Gen. hom. IV-VII27Psalm. CXLVIII,5

nec moras nectere, cum momento et solo imperioagat? Non sine causa dixit Apostolus: Horrendumest incidere in manus Dei viventis 28 . Contra verosi placatum et amicum habeas Deum, quis tefelicior? Potest enim, si vult; et vult, si amicusest, bonis omnibus te replere et a malis omnibusliberare.

Utrum autem iratum et hostem, an placatum etamicum habeas Deum, in manu tua est, dumvitam hanc ducis. Deus enim et per prophetaset deinde per Filium suum ac per apostolos eiusin Scripturis Sanctis perpetuo clamat, invitanspeccatores ad pœnitentiam et iustos ad obser-vantiam mandatorum, ut sic utrosque habeatamicos, vel potius filios carissimos et hæredesæterni regni sui. Audi Ezechielem: Vivo ego dic-it Dominus, nolo mortem impii, sed ut conver-tatur et vivat. Convertimini, convertimini a viisvestris pessimis, et quare moriemini domus Isræl?Et infra: Impietas impii non nocebit ei, in qua-cunque die conversus fuerit ab impietate sua 29 .Atque hoc, quod Ezechiel clamat, Isaias quoqueet Ieremias et prophetæ cæteri clamant; unus en-im erat Spiritus in omnibus, et idem per omnesclamabat. Audi Filium Dei, exordientem prædi-cationem suam: Cœpit Iesus, inquit Matthæus,prædicare et dicere: pœnitentiam agite, appropin-quavit enim regnum cœlorum 30 . Audi apostolumPaulum de se et de coapostolis suis loquentem inposteriore ad Corinthios: Pro Christo, inquit, lega-tione fungimur, tanquam Deo exhortante per nos;obsecramus pro Christo, reconciliamini Deo 31 .Quid clarius? dulcius? Apostolus nomine Christinos obsecrat, ut velimus reconciliari cum Deoet placatum habere, non iratum; quis ambigerepotest de misericordia Dei, si serio revertatur adeum? Excipiet omnino revertentes, quomodo ex-cepit filium prodigum amantissimus pater 32 . Ubivero reversi fuerimus et indulgentiam perceper-imus, quid a nobis postulat, ut amici et filii esseperseveremus, nisi ut mandata eius custodiamus?Si vis ad vitam ingredi, serva mandata, inquitDominus 33 .

Ac ne forte dicas, sine auxilio Dei non possuntmandata servari, audi S. Augustinum in expli-catione psalmi quinquagesimi sexti, qui loquensde præcepto omnium difficillimo, id est, de vitaponenda pro fratribus, sic loquitur: Non imperarethoc Deus, ut faceremus, si impossibile iudicaret,ut hoc ab homine fieret; et si considerans infir-mitatem tuam deficis sub præcepto, confortare inexemplo; sed etiam exemplum multum est ad te,adest ille, qui præbuit exemplum, ut præbeat et

28Hebr. X,3129Ezech. XXXIII,11-1230Matth. IV,17312 Cor. V,2032Luc. XV,20 sqq33Matth. XIX,17

auxilium 34 . Ac ut in ore duorum stet omne ver-bum 35 , audi S. Leonem: Iuste, inquit, Deus in-stat præcepto, quia præcurrit auxilio 36 . Quid ergotimes, anima, viam mandatorum secure ingredi,cum ille præcurrat, qui potenti auxilio gratiæ suæfacit prava in directa et aspera in vias planas 37 ?Hoc videlicet auxilio præcurrente, iugum Dominiefficitur suave et onus leve 38 , et apostolus Ioannesclamat: Mandata eius gravia non sunt 39 . Sed etsi gravia tibi videantur, cogita, quanto gravioraerunt tormenta gehennæ, nec audeas, nisi insanis,ista velle experiri. Sed illud cogita et recogita etnunquam obliviscaris: nunc tempus esse miseri-cordiæ, postea iustitiæ; nunc liberum esse pecca-re, postea necessarium pœnas gravissimas luere;nunc posse hominem cum Deo facile transigere etexiguo labore pœnitentiæ magnam indulgentiamobtinere et brevi luctu sempiternum fletum red-imere; et contra nunc quolibet opere bono ex char-itatis virtute prodeunte posse regnum cœlorumcomparari, postea non posse totius mundi opibusunam guttam aquæ frigidæ impetrari.

GRADUS DUODECIMUS

Ex consideratione magnitudinis sapientiæ Dei,per similitudinem magnitudinis corporalis

Caput I

Latitudo sapientiæ Dei in perfecta omniumrerum cognitione sita est

Quam vere scripserit Apostolus in extrema epis-tola ad Romanos, solum Deum esse sapientem 1 ,facile intelliget, qui attente considerare voluerit,latitudinem, longitudinem, altitudinem et profun-dum sapientiæ Dei.

Ac ut incipiamus a latitudine, latissima essedignoscitur sapientia Dei, quoniam Deus om-nia, quæ sunt in rerum natura a primo ange-lo usque ad ultimum vermiculum distincte per-fecteque cognoscit; nec solum novit integras sub-stantias, sed etiam partes, proprietates, virtutes,

34Aug. enarrat. in Ps. LVI No. 135Matth. XVIII,1636Leo M. de pass. Dom. serm. XVI37 Isa. XL,438Matth. XI,30391 Ioann. V,31 Rom. XVI,27

accidentia, actiones. Hinc sunt illa: Tu quidemgressus meus dinumerasti 2 ; et: Respicit Dominusvias hominis, et omnes gressus eius considerat 3 .Quod si numerat et considerat gressus singulos,quanto magis actiones mentis, sive bonas sivemalas? Et si Deus in numerato habet capillosnostros, iuxta verbum Domini: Vestri autem capil-li capitis omnes numerati sunt 4 , quanto magisnovit omnia membra corporis et omnes virtutesanimorum? Et si numerum novit arenarum mariset guttarum pluviæ, ut colligtur ex Ecclesiasti-co 5 , quanto magis nosse credendus est numerumstellarum et angelorum? Et si omnia verba otiosaomnium hominum adducet in iudicium, ut Domi-nus ipse testatur 6 , certe aures eius omnes vocesomnium hominum simul exaudiunt, nec solum vo-ces corporum, sed etiam animorum, id est, cogita-tiones et desideria. Quanta igitur et quam immen-sa est hæc latitudo sapientiæ, quæ simul omnia,quæ sunt et quæ fuerunt et quæ erunt et quæ essepossunt, comprehendit!

Nec tamen divina mens ex tanta rerum singu-larum et inferiorum varietate vilescit, ut stultasapientia quorundam philosophorum censuit. Idenim forte suspicari possemus, si Deus a rebusscientiam mendicaret, ut nos facimus; sed cumomnia in essentia sua videat, nullum est periculumvilitatis: quamquam longe nobilius est mendican-do scientiam assequi, quod est hominum, quamscientia omnino carere, quod est brutorum, que-madmodum præstantius est, cæcum esse, quodest animantium, quam sine cæcitate aptum nonesse ad videndum, quod est lapidum; nec cæteramembra corporis nobiliora sunt oculis, quia cæcaesse non possunt, sed nobiliores sunt oculi, cum vi-dendi facultatem habeant, quamvis et cæci possintesse, ut recte disputat S. Augustinus in libris decivitate Dei 7 .

Hinc vero, anima mea, sollicita esse debes in omniloco et tempore, quid agas, quid loquaris, quidcogites, cum nihil unquam agas, loquaris, cogites,nisi vidente, audiente, attendente Deo; etenim simala nulla facere vel loqui auderes, quavis eti-am gravissima stimulante cupiditate, si te viderivel audiri ab homine crederes: quomodo audesea cogitare, inspectante et indignante Deo? Esto,inquit S. Augustinus in regula sanctimonialium,a nemine hominum videatur, quid faciet de il-lo superno inspectore, quem latere nihil potest? 8

Et S. Basilius in libro de virginitate, alloquensvirginem in cubiculo clausam et solam, admoneteam, ut revereatur Sponsum ubique præsentem, et

2 Iob XIV,163 Prov. V,214 Matth. X,305 Eccli. I,26 Matth. XII,367 Aug. de civ. Dei XII c. 1 No. 38 Aug. ep. CCXI No. 10

huius Patrem, et Spiritum Sanctum, et angeloruminnumerabilem multitudinem, et cum his patrumsanctos spiritus: Nullus enim horum, inquit, est,qui non ubique omnia videat 9 . O te beatam ani-mam meam, si semper in hoc theatro esse te sen-tires, etiam in mediis noctium tenebris et silentio;quam perfectam vitam institueres, quam diligen-ter levitatem et evagationem omnem vitares! Hocnimirum est, quod Abrahamo patriarchæ dixitaliquando Dominus: Ambula coram me, et estoperfectus 10 , id est, cogita te a me semper videri,et eris sine ulla dubitatione perfectus.

Caput II

Longitudo sapientiæ Dei in cognitione futurorumse prodit

Longitudo sapientiæ in cognitione futurorum seprodit; sic enim acute Deus videt, ut ab ipsaæternitate viderit, quæ futura sunt in temporenovissimo et ultra usque in æternum, qua certelongitudine nihil maius cogitari potest. Intellex-isti, inquit David in psalmis, cogitationes meas delonge; et paulo post: Tu cognovisti omnia novis-sima et antiqua 11 , id est, omnia futura et omniapræterita. Pleni sunt libri prophetarum prædic-tionibus clarissimis atque verissimis, quas non ipsiper se, sed, ut canit Zacharias, Deus loquutus estper os sanctorum, qui a sæculo sunt, prophetarumeius.

Atque adeo hæc prævisio et prædictio propria estDei solius, ut ipse Deus per Isaiam dicat: Annunti-ate quæ ventura sunt in futurum, et sciemus, quiaDii estis vos 12 . Ac ut pauca de multis considere-mus, Isaias sic loquitur: Hæc dicit Dominus Chris-to meo Cyro, cuius apprehendi dexteram, ut subi-iciam ante faciem ejus gentes et dorsa regum ver-tam, etc. 13 , ubi prædicitur monarchia Persarum,et nominatur proprio nomine Cyrus, rex primusPersarum, et subiungitur ratio, cur Deus exaltarevoluerit Cyrum, quia videlicet relaxaturus eratcaptivitatem Babylonicam; quæ omnia post annoscirciter ducentos impleta sunt. Daniel quoque persimilitudinem statuæ ingentis, cuius caput erataureum, pectus argenteum, venter et femora ærea,pedes partim ferrei, partim fictiles 14 , apertissimeprædicit quatuor monarchias, Babyloniorum, Per-sarum, Graecorum et Romanorum, et temporeultimæ monarchiæ regnum Christi, id est, chris-tianam ecclesiam, omnibus illis regnis majorem;ac deinde tam aperte describit bella successorum

9 Basil. de virgin. c. 710Gen. XVII,111Psalm. CXXXVIII,3-512 Isa. XLI,2313 Isa. XLV,114Dan. II,31 sqq

Alexandri magni 15 , ut infideles aliqui suspicatisint ea scripta fuisse post bella illa finita. Acut omittam cætera, Christus ipse apud Lucamdeplorans eversionem Hierosolymæ, quæ post an-nos multos futura erat, ita distincte et singillatimomnia describit, ac si non futuram sed præteritamnarrare voluisset 16 . Omitto prædictiones alias in-numerabiles, quarum, ut dixi, prophetarum libriplenissimi sunt.

Porro astrologi et quicunque alii divinatores, quiquasi simiæ Dei videri volunt, omnino deridendisunt; nec enim fieri potest, ut de rebus futuris con-tingentibus ac præsertim liberis vera prædicant,nisi forte aliquando casu veritatem attingant.

Nam cum omnibus causis necessariis, contingen-tibus, liberis, voluntas Dei præsideat et præem-ineat, et possit causas inferiores quando libueritimpedire, nemo vera prædicere potest, nisi cuiDeus voluntatem suam manifestare voluerit, utsæpe prophetis suis manifestavit. Atque adeo hocverum est, ut dæmones per hoc potissimum Diihaberi voluerint, quod oracula funderent et futuraprædicerent, ut testatur S. Augustinus in librisde civitate Dei 17 . Sed idem eximius doctor Ec-clesiæ in libro de divinatione dæmonum apertedemonstrat, tam falsam eorum divinationem esse,quam falsa ipsorum divinitas est: nihil enim apertedicunt, nisi quod ipsi facturi sunt; vel quod alibiiam factum ipsi velocitate naturæ referunt quasifuturum iis, qui longe absunt; vel quod ex diutur-na experientia futurum esse coniectant, quomodoetiam multa de ventis nautæ, de pluviis agri-colæ, de morbis medici prædicere solent; quæ verodæmones de futuris interrogati nesciunt, ea perambages et aequivoca verba respondent; et cumfalsa comperiuntur, interpretibus et coniectoribusculpam attribuunt 18 .

Solus ergo Dominus Deus noster, cuius sapientiænon est numerus 19 , vera fundit oracula, ac defuturis quibusque etiam contingentibus et liberisvera prædicit.

Caput III

De multiplici sapientiæ Dei altitudine

Iam vero divinæ sapientiæ altitudo celsissima est,et omnem sublimitatem sapientiæ hominum velangelorum longissime superat. Altitudo sapientiæex obiecti, potentiæ, speciei et actus nobilitatedignoscitur.

15Dan. XI,5 sqq16Luc. XIX,41 sqq17Aug. de civ. Dei II c. 24 No. 118Aug. de divinat. dæmonum c. 3 No. 7; c. 5 No. 9; c. 6No. 1019Psalm. CXLVI,5

Obiectum sapientiæ Dei non solum naturale, sedetiam proportionatum est ipsa divina essentia,quæ usque adeo sublimis est, ut neque humano,neque angelico intellectui proportionatum obiec-tum sit. Itaque ne supremi quidem angeli ad Deumvidendum conscendere possunt, nisi per lumengloriae evehantur; atque hæc est causa, cur Deusinvisibilis in Scripturis Sanctis esse dicatur: Regisæculorum immortali, invisibili, soli Deo, inquitApostolus in priore ad Timotheum 20 , qui etiampostea addit: Deum lucem inhabitare inaccessi-bilem 21 .

Deinde potentia, quæ in nobis est accidens, in Deodivina substantia est, ac per hoc longe sublimioret altior quam in nobis.

Species autem tanto altior est, quanto plurarepræsentat, ac per hoc angeli quo species habentuniversaliores et pauciores, eo altiorem scientiamhabere dicuntur. Quanta igitur est altitudo sapi-entiæ Dei, qui non aliam speciem habet, quam es-sentiam suam, quæ una est et sola Deo sufficit adipsum Deum et res omnes creatas, aut creandas,aut etiam quæ possent creari, vel repræsentandasvel cognoscendas.

Denique illa scientia vel sapientia nobilior atquealtior esse dicitur, quæ per pauciores actus pluracognoscit: Deus autem unico solum intuitu, quisemper in eo viget et immutabilis permanet, etse ipse et cætera omnia perfecte cognoscit. Solaigitur sapientia Dei nobilissima atque altissimadici debet.

Erige nunc, anima mea, oculos tuos, et vide quan-tum distet scientia tua a sapientia conditoris tui.Tu enim per multos actus, huc atque illuc discur-rendo, vix rem unam perfecte cognoscis, conditorautem tuus contra per unum actum res omneset se ipse clarissime ac distinctissime intuetur; ettamen tu ipsa, nunc in tenebris iacens, potes sivelis pennis fidei et charitatis tam alte conscen-dere, ut post corporis mortalis depositionem aclaritate in claritatem transformata in lumine Deilumen Deum videas 22 , et similis effecta Deo, tuquoque uno intuitu eoque in æternum manenteDeum in se et te ac res omnes creatas in Deosimul videre. Quid enim non videt, inquit S. Gre-gorius in dialogis, qui videntem omnia videt? etquæ erit illa voluptas, illa gloria, illa rerum omni-um copia, cum admissa ad inaccessibilem lucemomnium bonorum Domini tui particeps eris! 23

Regina Saba cum Salomonis sapientiam audivis-set et ordinem ministrorum domus eius sapienterdispositum vidisset, ita obstupuit, ut non haberetultra spiritum (sic loquitur scriptura) et exclamav-

201 Tim. I,17211 Tim. VI,1022Psalm. XXXV,10; 2 Cor. III,1823Greg. M. dial. IV c. 33

it, beati viri tui, et beati servi tui, qui sunt coramte semper, et audiunt sapientiam tuam 24 . Et quidsimile habet sapientia Salomonis cum sapientiaDei, qui solus sapiens et ipsa sapientia est? Etquid est ordo ministrorum comparatus cum novemordinibus angelorum Dei, quorum millia milliumministrant ei, et decies centena millia assistuntei 25 ? Certe, si vel modicum ista gustares, nihilnon moveres, nihil non faceres, nihil non libentis-sime patereris, ut Deum promereri posses. Humil-iare ergo interim sub potenti manu Dei, ut te ex-altet in die visitationis 26 ; humilia intellectum adfidem, ut exalteris ad visionem; humilia et volun-tatem ad obœdientiam mandatorum, ut exalterisad libertatem gloriæ filiorum Dei 27 ; humilia etcarnem ad patientiam et labores, ut glorificatamDeus exaltet ad requiem sempiternam.

Caput IV

Profunditas sapientiæ Dei in cognitionecogitationum nostrarum præsertim futurarum

posita est

Restat, ut profunditatem sapientiæ Dei considere-mus, quæ præcipue in scrutatione renum et cordi-um, id est, in cognitione cogitationum et cupid-itatum humanarum, præsertim futurarum positaesse videtur. Hinc enim legimus: Homo videt ea,quæ parent, Dominus autem intuetur cor 28 ; et:Tu solus nosti corda filiorum hominum 29 ; et: In-tellexisti cogitationes meas de longe, semitas measinvestigasti, et omnes vias meas prævidisti 30 ; et:Ipse novit abscondita cordis 31 ; et: Pravum est corhominis, et inscrutabile, et quis cognoscet illud?ego Dominus scrutans renes et corda 32 , quo locoseptuaginta interpretes verterunt, profundum estcor hominis, et inscrutabile. Atque hunc locumexpendens S. Hieronyraus admonet, recte probariChristum esse Deum, quia videbat cogitationeshominum, quas solus Deus videre potest 33 : Etcum vidisset Iesus cogitationes eorum 34 ; Ipse verosciebat cogitationes eorum 35 ; Quid ista cogitatisin cordibus vestris? 36

Igitur omnis cogitatio et cupiditas humana, etiampræsens et re ipsa existens, profunda est valde, utneque angeli, neque dæmones, neque homines ad

243 Reg. X,1 sqq25Dan. VII,10261 Petr. V,627Rom. VIII,21281 Reg. XVI,7292 Paralip. VI,3030Psalm. CXXXVIII,3-431Psalm. XLIII,2232 Ier. XVII,9-1033Hier. Comment. in Ier. L. III. No.96034Matth. IX,435Luc. VI,836Marc. II,8

eam investigandam penetrare valeant: sed longeprofundior est cogitatio vel cupiditas futura; hancenim non solum nequeunt homines vel angeli pen-etrare, sed nec penetrare certe possunt, qua viaDeus, qui eas solus novit, ad eas investigandas pro-grediatur. Atque hoc videtur significare voluisseDavid in psalmo, cum ait: Mirabilis facta est sci-entia tua ex me 37 : Illud enim ”ex me” phrasihebræa significat præ me vel super me, ut sensussit: mirabilior est scientia tua, quam ut ego intel-ligere possim, quomodo illa se habeat. Ideo enimsubiungit: Confortata est, et non potero ad eam,id est, elevata est super notitiam meam, et nonpotero ad eam capiendam ulla ratione conscen-dere. Loquitur autem de scientia cogitationumfuturarum; dixerat enim: Intellexisti cogitationesmeas de longe, et omnes vias meas prævidisti 38 ;de harum igitur cogitationum et viarum præno-tione dicit: Mirabilis facta est scientia tua ex me,confortata est, et non potero ad eam.

Potest fortasse responderi: Deum videre cogita-tiones istas futuras in æternitate sua, cui omniasunt præsentia, vel in prædeterminatione volun-tatis suæ: sed si ita esset, non esset mirabilisscientia ista; nam et nos possumus facile scire,quæ facturi sumus, vel quæ nobis præsentia sunt.Scriptura vero dicit: Deum scrutari renes et cordaatque ibi videre, quid homo cupiat vel cogitet,aut quid postea cupiet vel cogitabit. Hoc veroest prorsus admirabile, quomodo Deus scrutandorenes et corda videat, quod ibi nondum est et quodex libertate voluntatis pendet, an aliquando erit.Igitur, sicut ad altitudinem potentiæ Dei pertinet,ut ex nihilo faciat aliquid et vocet ea, quæ nonsunt, ut ea quæ sunt 39 : sic ad profunditatem sapi-entiæ Dei pertinet, ut scrutando renes et cordavideat quod ibi nondum est, ac si iam esset, quodsine dubio erit.

Caput V

Elevatio animæ ad medicum divinum, quiscrutatur corda et sanat

Sed quia non quæstiones disputandas, sed an-inam axcitandam et in Deum elevandam sus-cepi, excitare anima mea, et leva te super te 40 ,ut Ieremias admonet, et cogita profundam il-lam abyssum sapientiæ Dei, quæ scrutatur intimacordis et multa ibi videt, quæ cor ipsum non videt.

O beatissime Petre, cum dicebas Domino: Etiamsi oportuerit me mori tecum, non te negabo, certenon duplici corde loquebaris, sed sincero ac recto,nec in corde tuo videbas fragilitatem illam, quam

37Psalm. CXXXVIII,638Psalm. CXXXVIII,3-439Rom. IV,1740Thren. III,41

in eo Dominus tuus videbat, cum diceret: Ante-quam gallus cantet bis, ter me negabis 41 ; videbatenim medicus peritissimus in corde tuo infirmi-tatem, quam tu non videbas, et verum fuit, quodprædixit medicus, non quod iactavit ægrotus. Sedgratias age medico, qui ut prævidit et prædixitmorbum futurum, sic potenti medicina pœniten-tiam animæ tuæ divinitus inspiravit et morbumcito curavit.

O bone, o pie, o sapientissime et potentissimemedice, ab occultis malis meis munda me! 42

Quanta ego non deploro, nec lacrymis lavo, quianon video? Adsit mihi gratia tua, qua scrutarisrenes et corda, et quas ego cupiditates malas etopera etiam mala non video, tu qui vides, ostende,et pie respiciens produc fontem lacrymarum, utdum tempus est, laventur et deleantur per gratiamtuam! Amen.

GRADUS TERTIUS DECIMUS

Ex consideratione sapientiæ practicæ

Caput I

Latitudo sapientiæ practicæ elucet ex creationererum earumque dispositione in mensura et

numero et pondere

Consideravimus sapientiam Dei theoricam; nuncsapientia practica consideranda est, quam etiameffectricem dicere possumus. Habet hæc sapientiasuam latitudinem, longitudinem, altitudinem etprofunditatem: latitudo ex creatione cognoscitur,longitudo ex conservatione rerum creatarum, alti-tudo ex opere redemptionis, profunditas ex prov-identia et prædestinatione.

Ac ut a creatione incipiamus: Deus omnia in sapi-entia fecit 1 , ut dicitur in psalmis, et effudit illamsuper omnia opera sua 2 , ut scribit Ecclesiasticus.Itaque sicut ex creatione rerum omnium ex nihi-lo cognoscimus potentiam opificis: sic ex artificioadmirabili, quod in singulis cernimus, admiramursapientiam conditoris; disposuit enim omnia etsingula in mensura et numero et pondere 3 , ut

41Matth. XXVI,34-35; Marc. XIV,3042Psalm. XVIII,131 Psalm. CIII,242 Eccli. I,103 Sap. XI,21

dicit Sapiens. Atque hic est sapor, quo condivitomnia Deus, ut ex eo sapore cognoscamus, quamsapida sit ipsa sapientia, et quam amabilis acdesiderabilis.

Res igitur omnes creatæ certam habent mensu-ram, certum numerum et certum pondus, tumut distinguantur a Deo, qui non habet mensu-ram, quia est immensus, nec numerum, quia estsumme unus et simplex quoad essentiam, nec pon-dus, quoniam eius æstimatio et pretium superatomnem æstimationem et pretium; tum ut bonæet pulchræ sint ac verissime dixerit Moses: ViditDeus cuncta, quæ fecerat, et erant valde bona 4 .

Habent igitur cunctæ res eam mensuram, quænecessaria est ad finem consequendum, cuius gra-tia factæ sunt; nec potest illi mensuræ aliquidaddi vel detrahi, quin res deformis vel inutilis,ac per hoc minus bona reddatur: Cuncta fecitDeus bona in tempore suo, inquit Eeclesiastes,nec possumus eis quidquam addere vel detrahere,quæ fecit Deus, ut timeatur 5 . Igitur cœlo ded-it Deus mensuram amplissimam, quoniam omniainferiora ambitu suo complecti debet; aeri multominorem quam cœlo, sed maiorem quam terræet aquis, quæ unum globum efficiunt et ab aereundique continentur; elephanto mensuram cor-poris maximam attribuit, ut onera maxima etipsas turres hominibus refertas portaret, equumpaulo minorem, quod ad unum solum equitemgerendum factus esset; aviculas minutas fecit, utin ramis arborum nidum suspendere possent, apeset formicas minutissimas, ut in foraminibus, velalveariorum vel terræ, delitescerent.

Hoc idem de numero dicere possumus: unumcreavit Deus solem, quoniam ad illustrandam om-nem terram et diem suo splendore faciendum solunus satis erat; lunam quoque fecit unam, quo-niam ad noctem illuminandam una sufficiebat;stellas plurimas esse voluit, ut, cum sol et lu-na abessent, quod in coniunctione solis et lunæcontingit, tenebras noctis utcunque discuterent.Nec solum rebus omnibus in communi numerumnecessarium assignavit, sed etiam rebus singulisnumerum partium ita constituit, ut nihil addi velminui possit. Attribuit Deus homini duos ocu-los, duas aures, duas manus, duos pedes, nasumunum, os unum, pectus unum, caput unum, etres pulcherrima et ornatissima apparuit; inverteordinem, pone alicui homini unum oculum, duosnasos, unam auriculam, duo ora, unam manum,et unum pedem, duo pectora, et duo capita: nihilfœdius, nihil inutilius fieri poterit.

Denique pondus, id est, æstimationem unicuiquerei Deus attribuit, quam eius natura requirebat.Porro nomine ponderis sive pretii qualitates intel-

4 Gen. I,315 Eccle. III,11-14

ligimus, quæ bonas res et pretiosas reddunt; hæcenim tria res omnes perficiunt: numerus partium,qui necessarius est, ut nulla omnino desit; com-mensuratio, sive apta proportio partium; deniquequalitates internæ, sive externæ, ut suavitas col-oris in externa superficie corporis, et virtus inter-na, quæ ad actiones varias utilis vel necessaria est.Sed est omnino admirandum, quantam vim Deusrebus quibusdam exiguis ac parvissimis attribuer-it, ut videatur potentiam suam in rebus mag-nis, sapientiam in parvis ostendere voluisse. Quiscapiat, quanta virtus insit in grano sinapis? quodminimum est omnibus seminibus, ut vix oculisdiscerni possit, et tamen in eo latet arbor magna,ut etiam aves habitent in ramis ejus, ut Veritasin Evangelio loquitur 6 . Neque hoc est propriumsinapis, sed commune omnibus seminibus, in quo-rum virtute radices, trunci, rami, folia, flores etfructus maximarum arborum delitescunt. Certe sihoc ipsum experimento manifesto non didicisse-mus, non facile persuaderi posset hominibus, extantulo semine tantam molem rerum diversissi-marum exoriri unquam potuisse. Quis item capiatin formica, in culice, in pulice, in aliis minutissimisanimalculis esse pedes, qui velocissime movean-tur, esse caput, esse cor, esse sensus externoset internos, esse suo quodammodo, quamvis ad-modum imperfecto, prudentiam atque judicium?Quis denique capiat in iisdem et aliis id genusanimalculis minutissimis et tenuissimis esse tan-tam vim terebrandi et perforandi carnes vivas, utnon solum hominibus molestissima sint, sed etiamelephanti et leones a culicibus terreantur?

Magnus igitur Dominus et magna sapientia eius,ut in maximis, sic etiam in minimis. Admiratusest aliquando princeps ille medicorum quamvisethnicus artificium Dei, quod in manu humanacernitur, et exclamavit in laudem conditoris 7 .Quid te, christiane, facere oporteret, qui nonsolum hominum et cæterorum animantium cor-pora, sed etiam cœlum et stellas et angelos etmentes hominum immortales incredibili sapientiaab eodem sapientissime conditore creata fuissenon dubitas?

Caput II

Longitudo sapientiæ practicæ in conservationererum elucet

Iam vero longitudo sapientiæ practicæ in con-servatione rerum elucet, ut eius latitudinem increatione lucere iam diximus. Igitur sapientia Deimagna et admirabilis in rerum creatarum, ac po-tissimum corruptibilium, conservatione et dura-tione conspicitur.

6 Matth. XIII,31,327 Galen. in libr. de partibus

Ac primum si quis cogitet, quomodo Deus nutri-at et augeat herbas, plantas, animantia et ipsahominum corpora, ut conserventur quanto diutiuspossunt, omnino stupore quodam attonitus nonpoterit satis mirari sapientiam Dei. Nam ex terraet aqua nutrit herbas et plantas, et facit, ut ali-mentum illud transeat a radicibus ad truncum eta trunco ad ramos et folia et fructus a vi quadamsursum trahatur et omnia penetret ratione et mo-do prorsus admirabili; sic etiam ex herbis et pomiset ex ipsa carne animantium nutrit animantia non-nulla et ipsos homines, et facit, ut alimentum in-tret et penetret ad omnes partes corporis internaset externas tanta facilitate et suavitate, ut incred-ibile videatur. Agit Deus instar medici doctissimiet humanissimi, qui pharmaca sic novit condire,ut non solum facile, sed etiam libenter ab ægrotissumantur; cibi enim sine dubio medicamenta sunt,quæ nisi a mortalibus sæpius accipiantur, mortemvitare non possunt. Sed amantissimus et sapien-tissimus medicus noster Deus primo saporem in-didit cibis, ut cum delectatione sumantur; deindevariavit infinitis modis ad tollendum fastidium;denique per varias alterationes in ore et stoma-cho, in hepate, in corde convertit cibum in suc-cum adeo tenuem et subtilem, ut sine scissionevel dolore transeat per omnes venas et venulaset poros corporis atque ad omnes partes carnis,ossium, nervorum penetret, nobis non sentientibusvel etiam dormientibus. Admirantur philosophinaturæ solertiam et artem, cum ista speculantur:sed quæ esse potest in rebus inanimis, vel sensuset rationis expertibus solertia? Non igitur naturæsolertia, sed conditoris sapientia admiranda est,quæ et naturam fecit et modum adinvenit, quoista mirabilia fierent. Audi Sapientiam Dei lo-quentem in Evangelio: Considerate lilia agri, quo-modo crescunt, non laborant, neque nent, et Deussic vestit 8 . Non igitur naturæ solertia, sed Deusfacit ut lilia crescant et tam decoris quasi vestibusinduantur; quod idem de nutritione et incrementoviventium omnium dici potest, Apostolo testante,qui ait: Nemo qui plantat, est aliquid, neque quirigat, sed qui incrementum dat Deus 9 .

Et si tam admirabili modo sapientia Dei pascitet nutrit et in vita mortali conservat plantaset animalia, cogita, si potes, anima, quomodoin æterna vita pascit Deus mentes angelorumet hominum? In terris enim terrenis cibis, seda divina sapientia conditis alimur; in cœlo verosapientia ipsa est cibus et potus in æternumviventibus. O te beatam, si intime penetrares,quid sit: Erit Deus omnia in omnibus 10 ; quid,inquam, sit, Deum, summum et infinitum bonum,esse Sanctis omnibus victum et amictum et vitamet omnia: et certe præsentia fastidires omnia, et

8 Matth. VI,28-309 1 Cor. III,7101 Cor. XV,28

sola quæ sursum sunt saperes et quæreres. Sedpergamus ad cætera.

Illud item simile miraculo est, quod in conser-vanda et propaganda vita mortalium Deus at-tribuit rebus tenuissimis motum continuum acsine fatigatione longissimum. Multum omnino lab-oraverunt homines, ut horologium construerent,in quo rotæ vi ponderum ad viginti quatuor ho-ras sine intermissione decurrerent. Quanta igitursapientia Deus facit, ut vis nutritiva perpetuoet sine ulla intermissione operetur toto tempore,quo plantæ, vel animalia vivunt, atque etiam utpulmones et arteriæ sine intermissione movean-tur ad annos septuaginta vel plures. Necesse estenim vim nutritivam operari, et pulmones atquearterias moveri ab initio vitæ usque ad finem.Itaque in iis, qui ad annos octoginta vel nonagintavivendo perveniunt, per idem tempus necesse estpulmones et arterias in iisdem semper moveri; etante diluvium, cum homines ad annos nongentospervenirent, oportuit pulmones et arterias, resvidelicet fragiles et tenues, ad annos nongentossine ulla intermissione vel requie perpetuo agitari.Certe, qui ista non mirantur, et ex istis sapien-tiam Dei non suspiciunt et adorant, eos luminesapientiæ omnino carere necesse est.

Accedit tertio, quod sapientia Dei, quamvis possetsine ullo labore hominum et animantium cætero-rum, atque etiam sine ministerio solis et aliarumsecundarum causarum, herbas et arbores produc-ere et conservare, ut paratum haberent omniaviventia cibum suum: voluit tamen uti ministe-rio secundarum causarum, et labore atque indus-tria hominum et animantium cæterorum, ut nonlanguerent otio, sed vires suas exercerent omnia.Ac voluit etiam, ut inter homines alii divites es-sent, alii pauperes, ut haberent omnes occasionemcolendæ virtutis et vinculo charitatis colligaren-tur: hinc enim fit, ut divites liberalitatem et mis-ericordiam, pauperes patientiam et humilitatemexerceant; et divites egeant opera pauperum adagros colendos et pecora nutrienda et variis art-ibus paranda, quæ necessaria sunt omnibus, etpauperes contra divitum opera indigeant, qui eispecunias et instrumenta præbeant, quibus ipsivictum sibi et vestimenta atque alia necessariacomparent. Neque est, cur pauperes de divinasapientia conquerantur; Deus enim, qui omnianovit et omnes diligit, unicuique dedit, quod ei advitam sempiternam obtinendam, utilius esse præ-vidit, quomodo in terris medici ægrotis quibusdaminediam imperant et venam secant, aliis vinum etcarnes indulgent et, ut recreentur, iubent. Pluriminunc certe pauperes salutem æternam consequun-tur, qui si divites fuissent, in æternum periissent;et quamvis divites quoque salvi esse possint, sidivites esse studeant in operibus bonis et facileac libenter tribuant, quod ad communicandum,non ad recondendum a communi Domino accepe-

runt: tamen negari non potest, quin via ad vi-tam æternam tutior et planior et expeditior sitpaupertas, quam divitiæ. Non decipit nos divinusMagister, qui ait: Amen dico vobis, quia divesdifficile intrabit in regnum cœlorum 11 , et iterum:Beati pauperes, quia vestrum est regnum Dei, etvæ vobis divitibus, qui habetis consolationem ves-tram 12 ; neque decipit nos Apostolus, cum ait inpriore ad Timotheum: Qui volunt divites fieri,incidunt in tentationem et in laqueum diaboli etdesideria multa inutilia et nociva, quæ mergunthomines in interitum et perditionem 13 . Et quodDominus et apostoli verbo docuerunt, id ipsumconfirmarunt exemplo; de se enim Dominus dic-it: Vulpes foveas habent et volucres cœli nidos,filius autem hominis non habet, ubi caput suumreclinet 14 , et Apostolus de se et coapostolis suisait: Usque in hanc horam et esurimus, et sitimus,et nudi sumus, et colaphis cædimur, et instabilessumus 15 , id est, propriam domum non habemus.Neque dubitari potest, quin Sapientia Dei et filiiac discipuli sapientiæ viam ad vitam planissimamet tutissimam elegerint. Sed quia stultorum infini-tus est numerus 16 , pauci viam hanc sponte eli-gunt, plurimi autem ab ea toto affectu viribusquedeclinant.

Postremum illud est, in quo longitudo divinæ sapi-entiæ cernitur, quod quemadmodum ipsa æter-na est, sic rebus omnibus instinctum vivacissi-mum indidit conservandi sui ac vitam vel essesuum, quo possint diutius, propagandi. Videmushomines, cum in periculo vitæ se constitutoscernunt, omnia movere, nec ullis opibus aut la-boribus parcere; videmus animantia omnia supravires cum robustioribus pugnare, ne vitam amit-tant; videmus lucernam ardentem, cum proximaextinctioni est, bis terve se ipsam excitare etmagnam flammam emittere, ut viribus totis cumextinctione colluctari videatur; videmus guttasaquæ aliquando pendere de ligno vel lapide, sequein orbem redigere et quamdiu possunt se ipsassustinere, ne diffluant et pereant; videmus graviacontra naturam ascendere et levia item contranaturam descendere, ne detur vacuum et ipsadisiuncta a rebus aliis conservari non possint 17 .Sed mirabilius est, quod ad propagandam speciemtam vehementem affectum indiderit Deus paren-tibus erga proles, ut omnino incredibile videa-tur. Videmus gallinam infirmari pro pullis, etquamvis infirmam ac debilem acerrime pugnarecontra milvos et canes et vulpes; quot vero doloreset labores tolerent libenter mulieres in pariendis

11Matth. XIX,2312Luc. VI,20-24131 Tim. VI,914Luc. IX,58151 Cor. IV,1116Eccle. I,1517Aliis quidem, sed aeque mirabilibus naturæ legibus pluri-ma illorum a Dei sapientia disponuntur. Ed.

et educandis infantibus, omnes norunt. Huius reicausa est consilium sapientiæ Dei, qui, ut hancpropagationem veluti umbram æternitatis aleret,amorem vehementissimum animantibus omnibus,etiam brutis et feris, erga proles impressit. Namcum multa sint animantia, quorum destructioniomnes homines dant operam, vel utilitatis propriæcausa, ut lepores, apri, cervi, turdi, coturnices,perdices, pisces fere omnes, vel ne noceant, utlupi, vulpes, serpentes et alia id genus innumer-abilia: facile species animalium multæ iamdudumperiissent, nisi Dei sapientia per hunc affectumconservationi et propagationi eorum providisset.

Sed si tantus amor naturaliter inest in omnibusviventibus erga vitam istam brevem et ærumnisplenam: quantus esse deberet amor in nobis ergavitam beatam et sempiternam? O cæcitas et stul-titia generis humani! Res omnes pro vita brevissi-ma, pro umbra æternitatis, laborant supra vires;et homo, ratione præditus, pro vera æternitatevitæ felicissimæ non dignatur laborare, non dicosupra vires, sed pro viribus. Res omnes ex naturaliinstinctu mortem temporariam horrent et fugiuntsuper omnia mala; et homo, ratione instructus etfide divina edoctus, mortem sempiternam nequehorret, neque fugit, saltem ut temporaria malafugere et horrere consuevit. Vere igitur dixit Ecle-siastes: Stultorum infinitus est numerus 18 ; et veredixit Veritas in Evangelio: Quam angusta porta etarcta via est, quæ ducit ad vitam! et pauci sunt,qui inveniunt eam 19 .

Caput III

Quæ sit altitudo sapientiæ Dei practicæ ex opereredemptionis conspicitur

Iam vero altitudo practicæ sapientiæ Dei perspic-itur in opere redemptionis: Non satiabar, inquitS. Augustinus, dulcedine mirabili considerare al-titudinem consilii tui super salutem generis hu-mani 20 .

Altissimum vere consilium fuit per ignominiamcrucis resarcire omnia damna, quæ astutia diaboliper peccatum primi hominis fecerat, et ita resar-cire, ut pulchrius fuerit opus instauratum, quamfuisset antequam restauratione indigere cœpisset.Quatuor mala nata sunt ex peccato primi hominis:iniuria Dei ex superbia et inobœdientia Adami;pœna primi hominis et totius humani generis, idest, privatio gratiæ Dei et sempiternæ beatitu-dinis; contristatio angelorum, quibus vehementerdisplicuit iniuria Dei et miseria hominum; gaudi-um diaboli et omnium spirituum malignorum, quilætabantur hominem a se devictum atque prostra-

18Eccle. I,519Matth. VII,1420Aug. Conf. IX, c.6 No.14

tum. Hæc omnia mala sustulit et in maiora bonaconvertit sapientia Dei per mysterium crucis, utnon sine causa canat Ecclesia: O felix culpa, quætalem ac tantum meruit [habere] redemptorem! 21

Certe enim si vestem novam et pretiosam, casualiquo scissam et laceram, sartor industria suaet ornamento aliquo superaddito ita resarciret, utelegantior et pretiosior fieret, iure dici posset: felixscissio, quæ tantæ venustati occasionem dedit.

Primus igitur homo, per astutiam et invidenti-am diaboli in superbiam elatus, affectavit simil-itudinem Dei et inobœdiens Deo praeceptum eiusprævaricatus est. Ita Deo debitum honorem quo-dammodo rapuit. Sed secundus Adam Christus,qui Sapientia Dei est, humiliavit semetipsum, fac-tus obœdiens usque ad mortem 22 , et honoremDeo restituit multo maiorem, quam fuerit ille,quem primus Adam superbiendo et inobœdien-do abstulit. Adam enim purus homo erat, etsi Deo paruisset, in re facillima paruisset. Quidenim magni erat primis hominibus abstinere afructibus unius arboris vetitæ, cum plurimis etoptimis abundarent? Itaque peccatum quidem eo-rum gravissimum fuit, et tanto gravius, quantofacilior obœdientia fuisset, cum nihil laboris con-tineret. Christus vero Deus et homo erat, et humil-iavit se ad obœdiendum Deo Patri in re omniummaxima et laboriosissima, id est, in morte crucisplena doloris et ignominiæ. Proinde si considere-tur eminentia personæ et profundum humilitatiset obœdientiæ, nihil potest cogitari maius velmagis meritorium vel honorificentius Deo, quamhumilis illa Christi obœdientia. Itaque verissimedicebat Dominus in Evangelio: Ego te clarificavisuper terram 23 ; vere enim coram angelis Dei etcoram omnibus sanctis mentibus prophetarumet aliorum, quibus ista innotuerunt, glorificav-it Deum Patrem Iesus Christus gloria plane in-enarrabili, et si angeli in Christi nativitate obhumilitatem præsepis cecinerunt: Gloria in excel-sis Deo 24 , multo magis hoc ipsum maiori iubilocantaverunt ob humilitatem crucis.

Iam vero ipse homo, si non peccasset, obtinuissetad summum æqualitaten angelorum, nunc autemper redemptionen quæ est in Christo Iesu, obtinuitgenus humanum, ut unus homo super omnes an-gelos exaltatus in dextera Dei sedeat, sitque caputet Dominus angelorum et hominum; sic enim deChristo scribit apostolus Petrus in priore epistola:Profectus in cœlum, subiectis sibi angelis et potes-tatibus et virtutibus 25 , et coapostolus eius Paulusad Philippenses: Propter quod et Deus exaltavitillum et dedit illi nomen, quod est super omnenomen, ut in nomine Iesu omne genu flectatur

21Benedictio cerei in sabbato s. Ed.22Philipp. II,823 Ioann. XVII,424Luc. II,14251 Petr. III,22

cœlestium, terrestrium et infernorum 26 . ItaqueFilius clarificavit Patrem humilitate passionis mo-do inenarrabili, et Pater clarificavit Filium exalta-tione ad dexteram suam modo item inenarrabili,quæ clarificatio ita redundavit in totum humanumgenus, ut plane sint ingratissimi, qui hoc immen-sum beneficium non agnoscunt et pro eo gratiasDeo non agunt. Quid? quod non solus ChristusDeus et homo, sed ipsa mater eius exaltata estsuper omnes choros angelorum, quæ tamen homosolum est non Deus; quare homines tanta acces-sione gloriæ sibi facta ad eam, quam habuissent,si primus homo non peccasset, iure possunt excla-mare: O felix culpa, quæ talem ac tantum meruithabere redemptorem!

Porro angeli sancti, sicut contristati sunt de ca-su primi hominis, tamquam de gravissima ærum-na fratris sui minoris: sic etiam maximo gaudioaffecti sunt ex copiosa redemptione per Chris-tum facta. Si enim gaudium est in cœlo coramangelis de uno peccatore pœnitentiam agente 27 ,quanto magis gaudium maximum fuisse creden-dum est coram eisdem angelis, quando viderunt,per Christum hominem iustitiæ Dei plenissimesatisfactum pro humano genere fuisse et clavecrucis eius aperta credentibus regna cœlorum?Neque suspicandum est, angelos sanctos molestetulisse, quod hominem Christum et beatissimamVirginem supra ipsorum angelorum eminentiamDeus extulerit: abest enim omnis livor et inviden-tia ab angelis, et iidem charitate verissima atqueardentissima pleni sunt; charitas autem non æmu-latur, non inflatur, non tristatur de bono alieno,sed collætatur et congaudet bonis omnibus debono ipsorum non minus quam si proprium esset.Itaque vere canit Ecclesia: Assumpta est Maria incœlum, gaudent angeli 28 ; non, inquit, tristantur,sed gaudent angeli, quod virginem Deiparam exal-tatam videant super choros angelorum ad cœlestiaregna. Intelligunt enim id iustissime factum a Deo,qui nihil nisi sapientissime et iustissime facit; etsimul voluntatem habent cum Dei voluntate itaconiunctam inseparabili et insolubili amoris nexu,ut quod placet Deo, ipsis etiam placeat, neque ullomodo displicere possit.

Diabolus autem, qui ad tempus exultavit ob devic-tum ac prostratum a se primum hominem, mul-to maiorem tristitiam habuit de victoria Christihominis, quam fuerit prior exultatio. Ex victoriaenim Christi factum est, ut iam non solum viri,qualis erat Adam, sed etiam parvuli et feminæ di-abolo insultent ac de ipso triumphent. Non fuissetturpe diabolo vinci ab Adamo in paradiso, quandocarebat ignorantia et infirmitate et armatus eratiustitia originali, quæ partem inferiorem rationi

26Philipp. II,9-1027Luc. XV,7-1028Offic. missæ in assumpt. B. M. V.

ita subiiciebat, ut rebellare non posset, nisi priusmens ipsa Deo rebellis existeret. At nunc vinci di-abolum ab homine mortali, peregrino, ignorantiæet concupiscentiæ obnoxio, summum dedecus est;et vincitur tamen per Christi gratiam, et ita vinci-tur, ut multi trophæa castitatis, patientiæ, humil-itatis, charitatis erigant, quamvis diabolus ignitaiacula sua tentationum et persecutionum assidueiaciat. Atque in hac re admiranda est supra mod-um altitudo sapientiæ Dei. Vidit enim Deus neces-sarium esse generi humano contra insidias diabolicontemptum temporalium bonorum, voluptatumcarnis, affluentiæ divitiarum, gloriæ mundanæ etsimilium, quæ sunt laquei diaboli et captivos de-mergunt in interitum et perditionem 29 . Quid ig-itur excogitavit, ut ista hominibus amarescerentet contraria, id est, castitas, paupertas, humilitas,patientia, contemptus denique mundi dulcescer-ent? Descendit ipse de cœlo, et forma servi suscep-ta, medicamentum necessarium homini ægroto,sed amarissimum et horrendum ita exemplo suodulce et suave reddidit, ut multi iam hominesmagis ament ieiunium quam crapulam, pauper-tatem quam divitias, virginitatem quam coni-ugium, martyrium quam delicias, obœdire quamimperare, contemni quam honorari, subesse quampræesse, humiliari quam exaltari. Quis enim, vi-dens Deum in forma humana, plenum sapientiaet gratia, et qui nec falli nec fallere potest, pau-perem, humilem, patientem, continentem, et quodmirabilius est, pro redimendo humano genere cru-ci affixum et pretioso effuso sanguine voluntarieet ex ardentissima charitate morientem, non ani-metur et excitetur ad imitandum?

Hæc fuit adinventio sapientiæ Dei alta et mirabilis,de qualibus adinventionibus canit Isaias: Notasfacite in populis adinventiones eius 30 . Sed ad-huc tamen hæc altissima sapientia Dei stultitiavidetur non solum sapientibus huius mundi 31 ,ut dicit Apostolus in priore ad Corinthios, sedetiam carnalibus et animalibus hominibus, qui inChristum credunt, sed Christi vestigia sequi recu-sant; quos idem apostolus inimicos crucis Christivocavit 32 . Tu vero, anima mea, satage sugeremel de petra oleumque de saxo durissimo, id est,sapientiam de stultitia, sapientiam Dei de stulti-tia crucis. Scrutare attente et diligenter, quis illesit, qui pendet in cruce et cur ita pendeat; etcum inveneris illum ipsum esse, qui sedet superCherubim 33 , imo qui sedet ad dexteram maies-tatis excelsis 34 , facile intelliges, eum non penderein cruce ob sua delicta, neque ob suam infir-mitatem, neque ob aliorum potentiam, sed vol-

291 Tim. VI,930 Isa. XII,4311 Cor. II,1432Philipp. III,1833Psalm. XCVIII,134Hebr. I,3

untarie ob ardentissimum desiderium satisfacien-di iustitiæ divinæ pro peccatis totius mundi, obhonorem et gloriam Dei Patris, ob salutem æter-nam omnium electorum ac, ut loquitur Apostolus,ut exhiberet ipse sibi gloriosam Ecclesiam nonhabentem maculam, neque rugam 35 , denique obamorem tuum, quia videlicet dilexit te, et tradiditsemetipsum pro te hostiam et oblationem Deo inodorem suavitatis 36 : cum, inquam, ista inveneris,quæ verissima sunt, assurge per amorem intimumin tantum benefactorem, et ad eius imitationemincipe ardenter sitire gloriam Dei, salutem om-nium gentium, sed præcipue totius Ecclesiæ pul-chritudinem et gloriam et tuam ipsius æternamsalutem; incipe sitire perfectum odium iniquitatis,puritatem cordis, perfectionem iustitiæ, ut ali-quando etiam sitire incipias participationem cru-cis Domini tui et gloriari in tribulationibus et inangustiis, ut postea quoque particeps fias resur-rectionis cum iustis ad gloriam, non ad pœnamcum impiis.

Caput IV

Profunditas sapientiæ Dei practicæ inprovidentia et prædestinatione consistit

Restat profunditas sapientiæ practicæ, quæ inprovidentia et prædestinatione et iudiciis Dei con-sistit; scriptum est enim: Iudicia tua abyssus mul-ta 37 .

Ac primum providentiam Dei admirabilem pror-sus esse colligitur ex eo, quod Deus res omnescreatas immediate regit atque ad fines suos ducit:Aequaliter, inquit Sapiens, est ei cura de om-nibus 38 , id est, nulla re excepta Deus omnia curat,ita ut nec passerculus cadat in terram sine prov-identia Dei, ut Salvator dicit 39 . Qui numerarepoterit multitudinem rerum totius universitatis,is aliquo modo suspicari poterit magnitudinemsapientiæ Dei, omnia et singula regentis et dirigen-tis. Poterit quidem unus pontifex maximus totumorbem christianum generali providentia regere,sed non particulari, quæ se extendat ad singuloschristianos, ideo enim multos episcopos vocat inpartem sollicitudinis; et potest unus rex multasprovincias generali providentia gubernare, sed nonparticulari, quæ cives singulos complectatur, et eade causa multos adhibet proreges, vel prætores,vel præsides. Deus autem sic curat singulos utomnes, et omnes ut singulos: Passerculus non esin oblivione coram Deo 40 ; Capilli capitis nostri

35Ephes. V,2736Ephes. V,237Psalm. XXXV,738Sap. VI,839Luc. XII,6; Matth. X,2940Luc. XII,6

omnes ab eo numerati sunt 41 , ac ne unus quidemperibit, illius providentia super nos semper vigi-lante; pulli ipsi corvorum, a parentibus destituti,a Deo non destituuntur 42 .

Quam secure ergo quiescere potes, anima mea, insinu tanti Patris, etiam in mediis tenebris, interora leonum et draconum, inter innumerabiles spir-ituum innumerabilium legiones: adhære tantumilli amore sincero, timore sancto, spe non fluctu-ante, fide non dubia.

Nec vero solum res singulas et præsentes Deiprovidentia curat, sed etiam attingit a fine usquead finem fortiter, et disponit omnia suaviter 43 .Ideo enim rex sæculorum Deus appellatur, quiasæculorum ordinem ipse constituit, et regnorumsuccessiones et temporum vicissitudines et vari-etates ab ipsa æternitate disposuit. Nihil novum,nihil non prævisum, nihil præter opinionem Deoaccidere potest: Mortalium quidem cogitationestimidæ sunt, et incertæ providentiæ nostræ 44 , utinquit Sapiens, quoniam de rebus futuris nihil nisifallaces coniecturas habemus; Deus autem non mi-nus certo futura omnia novit, quam præterita velpræsentia, atque in mente sua ante mundi consti-tutionem rerum omnium successiones ordinesquedisposuit, ac propterea mater Ecclesia publice acsecure decantat, providentiam Dei in sua disposi-tione non falli 45 .

Quia tamen ratio providentiæ divinæ occultissi-ma est et iudicia eius abyssus multa 46 , inde fit,ut nonnulli videntes plurima mala inter hominesfieri eaque impunita dimitti, in præcipitium illudruunt, ut credant res humanas Dei providentianon gubernari, aut certe mala omnia Dei vol-untate committi; quorum utrumque impium est,sed magis posterius, ut scribit S. Augustinus 47 .Illi autem in hæc errorum præcipitia ruunt, quivident partem providentiæ divinæ, partem nonvident, et cum expectare deberent exitum rerum,qui in extremo iudicio manifestus omnibus er-it, illi ante tempus temere iudicare audent et inerrores gravissimos incidunt. Ideo clamat Apos-tolus in priore ad Corinthios: Nolite ante tem-pus iudicare, quoad usque veniat Dominus, quiilluminabit abscondita tenebrarum et manifestabitconsilia cordium 48 . Illustrat S. Augustinus remhanc insigni similitudine: si quis, inquit, in ver-miculato pavimento unius solius tessellæ modumintueri posset, vituperaret artificem veluti ordi-nationis et compositionis ignaram, quia videlicet

41Matth. X,2942Psalm. CXLVI,943Sap. VIII,144Sap. IX,1445 In hymno: Rector potens, et: Rerum Deus tenax vigor,Hominis superne conditor, etc. Ed.46Psalm. XXXV,747Aug. de ordine I. c. 1 No. 1481 Cor. IV,5

particulam operis illius videt, maximam partemnon videt; qui si partes omnes et connexionemeorum cerneret, sine dubio mirifice opus et opi-ficem laudaret. Sic igitur vident multi hominesimpios prospere agere, iustos contra premi et af-fligi, nec sciunt, quid in futurum servet Deus velimpiorum iniquitati vel iustorum patientiæ; etideo prorumpunt in verba blasphemiæ vel cumillis, qui dicebant apud Job: Circa cardines cœliDeus ambulat, nec nostra considerat 49 , vel cumaliis, qui apud Malachiam dicunt: Omnis, qui facitmalum, bonus est in conspectu Domini, et talesplacent ei 50 . Aliam similitudinem adferre solet S.Augustinus variis in locis, a carminibus desump-tam. Si quis enim cum incipit audire carmen hero-icum, in principio vel in medio dicat, carmen nonesse bonum, merito stultitiæ arguetur: expectet,ut omnes syllabæ sonent et transeant, et tuncreprehendat, si carmen non placet. Sic omninostultissimi sunt, qui ordinatissimam providentiamDei vituperare audent, antequam totus providen-tiæ ordo decurrat.

Ergo, anima mea, si sapis, satage quantum potes,ut mala non fiant, hoc enim tibi imperat Deus;sed cur ipse mala permittat, iudicio eius relinque;quod occultum esse potest, iniustum esse nonpotest.

Caput V

De profunditate mysterii prædestinationis etreprobationis

Quamvis autem abyssus magna sit ratio provi-dentiæ Dei in rebus humanis gubernandis, tamenabyssus est sine ulla comparatione profundiorratio prædestinationis et reprobationis æternæ.Nam cur Deus multos impios temporalibus bonisrepleat et peccata eorum impunita in hac vita re-linquat, et contra, cur multos innocentes egestatepremi et iniuste vexari et flagellari atque occidipermittat, non potest quidem a nobis investigaride singulis; possumus tamen in universum causamaliquam probabiliter assignare. Deus enim sæpefacit impios affluere temporalibus bonis, ut bonaaliqua eorum opera moralia remuneret, cum vi-tam illis non sit daturus æternam; vel ut eostemporalibus beneficiis alliciat ad conversionema peccatis atque ad beneficia æterna sperandaet desideranda perducat; eorum vero peccata ali-quando in hac vita non punit, quoniam satis eapuniet in gehenna: iustos autem inopia, ignominia,vexationibus variis affligi sinit, tum ut peccataeorum levia in hoc tempore purget; tum ut glo-riosius et splendidius patientiam et humilitatematque alia eorum merita in æterna vita coronet.

49 Iob XXII,1450Malach. II,17

At cur Deus Iacob dilexerit, et Esau odio habuer-it, antequam quidquam boni, vel mali egissent,quis investigabit? Atque hoc est, quod admiraturApostolus ad Romanos, erant enim gemelli fratreseiusdem patris et matris filii; et tamen unumDeus prædestinando dilexit, alterum reprobandoodio habuit 51 . Et ne quis forte dicat, prævidisseDeum opera bona unius et alterius mala futu-ra; prævenit Apostolus hanc responsionem, di-cens, hoc factum esse, ut secundum electionempropositum Dei maneret, et allegat verba Dei apudMosem: Miserebor cuius misereor, et misericor-diam præstabo cuius miserebor 52 . Quis item nonobstupescet, unum longo tempore perseverasse inbonis operibus, et in fine vitæ defecisse et periisse,ut Iudam proditorem; et alterum longo temporeperseverasse in operibus malis, et in fine vitæ mu-tatum continuo in paradisum evolasse, ut felicemlatronem? Dices: at Iudas Christum prodidit, etlatro Christum confessus est. Vera sunt hæc qui-dem: sed non poterat Christus Iudam respicere, utrespexit Petrum et gratiam illam efficacem Iudæinspirare, quæ a nullo duro corde respuitur? Etnumquid non poterat Christus utrique latroni se-cum pendenti fidem et pœnitentiam donare, sicutdonavit uni, vel utrumque sinere in peccatis suisvitam finire, ut permisit unum? Et quis rationemreddere poterit, cur aliquos Deus rapiat, ne mali-tia mutet intellectum eorum, ut Sapiens loquiturde Henoch 53 , et multos non rapiat, et sinat debonis fieri malos et in malitia illa finire dies suos?Sed quid dicemus de integris regionibus, quarumaliquæ citissime, aliæ tardissime vocatæ sunt adfidem, sine qua salvari nemo potest? Qui enimnon credit, iam iudicatus est 54 , et, ut Aposto-lus loquitur, omnis quicumque invocaverit nomenDomini, salvus erit. Quomodo ergo invocabunt, inquem non crediderunt? aut quomodo credent ei,quem non audierunt? quomodo autem sine prædi-cante? quomodo vero prædicabunt, nisi mittan-tur? 55

Ista sunt secreta altissima et profundissima, quæPater posuit in abysso sapientiæ suæ, quam Apos-tolus non aperit, sed miratur, cum dicit: O alti-tudo divitiarum sapientiæ et scientiæ Dei, quamincomprehensibilia sunt iudicia eius, et investiga-biles viæ eius! Quis enim cognovit sensum Domi-ni? aut quis consiliarius eius fuit? 56 Hoc solumscire nobis licet, apud Deum nullam esse iniqui-tatem, et in novissimo die neminem futurum, quinon possit iure dicere: Iustus est, Domine, et rec-tum iudicium tuum 57 , ac præterea hoc secretumutile nobis omnibus esse, cum hinc fiat, ut nullus

51Malach. I,2-3; Rom. IX,10 sqq52Rom. IX,11-15; Cf. Exod. XXXIII,1953Sap. IV,10 sqq; Cf. Gen. V,2454 Ioann. III,1855Rom. X,13-1556Rom. XI,33,3457Psalm. CXVIII,137

improbus de salute desperet, nullus probus de cer-ta salute præsumat; atque etiam, ut viri probi denullius improbi conversione diffidant, pro omnibusorent, ac de omnium salute solliciti sint; et con-tra nemo quantumvis bonus et sanctus insolescat,cum nemo sciat, quid crastina sit allatura dies,sed omnes cum metu et tremore salutem suamoperentur 58 .

Tu vero, anima mea, his omnibus consideratis,satage, ut certam facias per bona opera voca-tionem et electionem tuam 59 , ut apostolus Petruste monet in epistola sua posteriore. Quæ autemsint opera bona, quæ certam faciunt vocationemet electionem, docet apostolus Ioannes, cum ait:Filioli mei, non diligamus verbo neque lingua,sed opere et veritate 60 . Charitas enim est, cumqua nemo damnatur et sine qua nemo salvatur;charitas autem per opera demonstratur, cum quisvidelicet non spe retributionis temporalis vel exaffectu inordinato ad creaturam, sed ex intimoet puro amore Dei et proximi vel eleemosynaspauperibus elargitur, vel inimicis condonat ini-urias. Et quoniam non satis est incipere, sed: Quiperseveraverit usque in finem, hic salvus erit 61 ;ideo dicit Apostolus, satagite, quod est anxie etsollicite ac diligentissime incumbere in negotiumsalutis æternæ. Et vere, si quod est probabile ar-gumentum electionis divinæ, illud est, cum homo,sollicitus de salute magis quam de ulla re alia,non cessat orare Deum pro dono veræ pœniten-tiæ et veræ humilitatis et perfectæ charitatis etperseverantiæ usque in finem; neque sola orationecontentus regnum Dei et iustitiam ejus 62 , ut Sal-vator admonuit, totis viribus quærere et invenirecontendit.

GRADUS DECIMUS QUARTUS

Ex consideratione misericordiæ Dei

Caput I

De latitudine misercodiæ Dei, qua miserias tollit

Spiritus Sanctus in Scripturis suis misericordiamDei miris laudibus effert, ita ut illam super omnia

58Philipp. II,12592 Petr. I,10601 Ioann. III,861Matth. X,22; XXIV,1362Matth. VI,33

opera Dei prædicare non dubitet; sic enim canitpropheta David: Suavis Dominus universis, etmiserationes eius super omnia opera eius 1 . Huiusattributi divini magnitudinem facile perspiciemus,si eius latitudinem, longitudinem, altitudinem etprofundum paulo attentius considerabimus.

Latitudo misericordiæ divinæ in eo posita est,quod Deus isque solus omnes miserias tollere pos-sit, et ab omnibus rebus aliquas tollat, idque faciatex amore, quo res creatas diligit, non ob aliquamutilitatem suam. Possunt quidem res creatæ ali-quam miseriam tollere, ut panis famem, et potussitim, et vestis nuditatem, et scientia ignoranti-am, et sic de cæteris; at nulla creatura omnemmiseriam tollere potest. Præterea sunt miseriæquædam tanto graviores, quanto occultiores etinteriores, quibus solus Deus remedium adhiberepotest: tales sunt insidiæ dæmonum, qui plurimi,versutissimi, potentissimi et in nos pessime ani-mati sunt; tales etiam sunt errores et cæcitatesmentis et conscientiæ erroneæ, quas nos ipsi innobis non videmus, ut sæpe nobis videamur op-time valere in homine interiore, cum gravissimeet periculosissime laboremus. Quis nos ab eius-modi miseriis eripere potest, nisi solus medicusomnipotens? Et quoniam nobis inscientibus sæpeDeus misericorditer nos ab eiusmodi miseriis lib-erat, omnes homines ingrati merito dici possunterga Deum, ut ipse Dominus testatur cum dicit:Patrem cœlestem benignum esse super ingratos etmalos 2 . Vix enim minimam partem beneficiorumDei cognoscimus, ac ne pro illa quidem partegratias agimus ea devotione et humilitate, quadeberemus.

Deinde res creatæ non solum non tollunt omnesmiserias, sed paucas, at ne illas quidem tollet abomnibus, sed a paucis: solus Deus omnes mise-rias et ab omnibus tollere potest, et quamvis nonab omnibus omnes tollat, tamen nemo est, quialicuius misericordiæ Dei non sit particeps; recteigitur Propheta canit: Misericordia Domini plenaest terra 3 . Ecclesia in oratione dicit: Deus, cuiproprium est misereri; quoniam ad illum pertinetmiseriam tollere, qui miseria caret, et ad illumsolum pertinet omnes miserias ab omnibus re-bus tollere, qui solus omni prorsus miseria caret.Quis autem omni prorsus miseria caret, nisi solusDeus, qui est actus purus et summum bonumet de cuius essentia est beatitudo? O anima, sicogitatione attingeres, qualis sit vita Domini tuiet Patris tui, quæ super omnem miseriam ele-vata, pura et tota felicitas est, quam ex cordesuspirares ad sinum eius, ut de te quoque diciposset: Non accedet ad te malum, et flagellum

1 Psalm. CXLIV,92 Luc. VI3 Psalm. XXXII

non appropinquabit tabernaculo tuo 4 . At inquies,si potest Deus omnes miserias ab omnibus rebustollere, cur id non facit, cum sit Pater misericor-diarum, id est, Pater misericordissimum? et curdicitur misericordia Domini plena est terra et nonpotius e contrario omni miseria plena est terra?Potest quidem Deus omnes miserias tollere, sedeas tantum tollit, quas sapientia ipsius iudicatesse tollendas: sapientia vero divina iudicat, nonexpedire ipsis hominibus, ut omnes tollantur etmisericordiam aliquando esse miseriam aliquamnon tollere, ut maiori misericordiæ præpareturlocus. Apostolus ter rogavit Dominum, ut aufer-retur ab eo stimulus carnis: et non est auditus,quia virtus in infirmitate perficitur 5 . Non abstulitDeus a Lazaro miseriam paupertatis et plagarum,ut maiori misericordia portaretur ab angelis insinum Abrahæ. Et ubi essent opera misericordiætam necessaria ad meritum divinum, si non essentulli pauperes esurientes, sitientes, nudi, ægroti,peregrini, carceribus mancipati? El si deessenttentationes, et prœlia cum dæmonibus, ubi essenttriumphi et coronæ Virginum et Confessorum? Etsi deessent labores et dolores, ubi esset coronapatientiæ? Et si nulli essent persecutores, ubi essetpalma martirii? Itaque in hoc exilio utrumqueverum est, et terram plenam esse miseriis, quiavel ipsa sola peccata ingentes miseriæ sunt: etterram plenam esse misericordia Domini, quoniamconversio peccatorum et merita sanctorum et aliapropemodum infinita tum spiritualia tum tempo-ralia beneficia Dei, quid sunt aliud, sini continuæet maximæ miserationes conditoris nostri Dei?Gratias igitur agamus bono Domino nostro, quiasicut abundant in hac peregrinatione tribulationesnostræ, sic etiam abundat per misericordiam eiusconsolatio nostra: Domine, in cœlo misericordiatua 6 , inquit David, quia ibi misericordia erit sinemiseria, quoniam misericordia omnem omnino tol-let miseriam.

Caput II

Longitudo misericordiæ Dei est longanimitas sivepatientia eius

Iam vero longitudo misericordiæ est longanimi-tas, sive patientia, quam Scriptura cum misericor-dia coniungere solet, ut partem vel speciem eius.Sic enim loquitur David: Miserator et misericorsDominus, longanimis et multum misericors. Etrursus: Miserator et misericors Dominus; patiens,el multum misericors 7 . Admirabilis omnino estlonganimitas sive patientia misericordissimi Pa-tris nostri Dei erga genus humanum, qualem non

4 Psalm. XC5 2 Cor. XII6 Psalm. XXXV7 Psalm CII,8

inveniemus, neque in dominis erga servos, nequein parentibus erga filios, quamvis utrique sinthomines. Ac primum longanimis est Deus ergapeccatores, expectans illos incredibili patientia;aliquando ab initio pueritiæ usque ad extremamsenectutem, tolerans violationem legis suæ, et lac-erationem nominis sui, et interim benefaciens eisde cœlo, dans pluvias et tempora fructifera, re-plens cibo et lætitia corda 8 ipsorum, ut loquiturApostolus. Et qui est inter homines dominus autparens tam mitis et facilis, qui si videat se con-temni et iniuriiis afficti a servo vel a filio, et longotempore in hac perversitate eos perseverare, quitandem non eos expellat ex domo sua? At miseri-cordia Dei non vincitur a malitia hominum: Sedpatienter agit, nolens aliquos perire, sed omnesad pœnitentiam reverti 9 , ut sanctus Petrus affir-mat in Epistola sua, et Sapiens inquit: Misererisomnium Domine, dissimulans peccata hominumpropter pœnitentiam 10 .

Deinde patientia maior adhuc cernitur in eo quodpeccatores multi per gratiam Dei de lacu miser-iæ et luto fæcis educti, et ex filiis tenebrarumfilii lucis effecti, et ex reatu mortis æternæ adadoptionem filiorum Dei et spem regni cœlestisvocati, iterum atque iterum, et sæpe ac sæpiusrelabentes ad pristinam turpitudinem et ingrat-itudinem, tamen a longanimitate Dei non defer-untur, sed benignissime ad conversionem expec-tantur et invitantur, et si ex corde pœnitentiamagant, tamquam filii prodigi 11 a misericordissimoPatre recipiuntur ad osculum pacis, et ad pristinoshonores et dignitates. Non sine causa Dominusquærenti sancto Petro, quoties peccanti in se fratriremittere iniuriam deberet, an usque septies? re-spondit: Non dico tibi usque septies, sed usqueseptuagies septies 12 ; nimirum quod ipse facitin indulgentia præstanda pœnitentibus idem nosfacere voluit. Ipse autem nullum terminum recon-ciliationi posuit, nisi finem huius vitæ: quamdiuvivit peccator, etiam si ad annum centesimum velultra labendo et relabendo pervenerit, a benig-nissimo Patre ad veniam delictorum admittitur;nulla est apud misericordiam Patris pœnitentiasera, modo sit seria et ex corde vere contritoet humiliato 13 . Sed non ideo debet ullus abutibenignitate Dei et de die in diem conversionemdifferre, cum nemo sciat qua hora vel quo diede corpore sit exiturus et ad tribunal iustissimiiudicis compariturus. Imo vero deberent omneshac tanta et tam incredibili bonitate Dei invitariet allici ad conversionem; si enim tam benignusest Dominus erga peccatores sæpius relabentes,

8 Act. XIV,169 2 Petr. III10Sap. XI,2411Luc. XV,11 sqq12Matth. XVIII,21,2213Psalm. L,19

quanta erit dulcedo Patris erga eos, qui post semelgustatam gratiam Dei nunquam amplius adducipossunt, ut ab ea, quibuscunque pulsantibus ten-tationibus, separentur ad divellantur!

Sed est etiam alia longanimitas Dei supra mod-um mirabilis et amabilis, qua utitur in tolerandisoffensionibus iustorum. Fecit enim nos Deus perinfinitam benignitatem suam amicos ex inimicis,filios ex servis, hæredes regni sui ex reis mortisæternæ: et tamen tanta est ingratitudo nostra,ut quotidie reddamus ei mala pro bonis; namsi apostolis Iacobus dicit: In multis offendimusomnes 14 , quid nos dicere oportet, qui tam longointervallo ab apostolorum perfectione distamus?Ecce loquimur in oratione cum Deo, et statim abimaginatione ad alia cogitanda abrepti, quasi ter-ga vertimus Deo. Quis in terris dominus patereturservos suos, coram se astantes et secum loquentes,continuo neglecto domino converti ad fabulandumcum servis? Quid dicam de verbis otiosis, de cog-itationibus vanis, de operibus infructuosis, de ex-cessibus in cibo et potu, in somno et ludis, de neg-ligentia in rebus sacris, de omissione fraternæ cor-reptionis, de aliis innumerabilibus offensionibus,in quibus assidue offendimus omnes? Et tamenDeus noster, suavis et mitis et multæ misericordiæomnibus invocantibus eum 15 , tolerat hanc rustic-itatem et incivilitatem (ut sic loquar) et ineptiasfiliorum suorum, quas certe homines ab hominibusnon tolerarent. Id S. Augustinus notat in tractatusuper psalmum octogesimum quintum ad illa ver-ba: Tu, Domine, suavis et mitis es; ubi deploratinfirmitatem humanam in vitandis evagationibusmentis in oratione, et magnificat mansuetudinemDei in tolerandis tot iniuriis servorum suorum 16 .Nam ipse novit figmentum nostrum 17 , et sic no-biscum agit, ut mater cum infantulo suo, quemfovet et nutrit etiamsi ab illo forte percutiatur.Sed quanquam Deus toleret tam multas offen-siones nostras, quia non ideo disrumpit amicitiam,nec privat iure hæreditatis, tamem non inultasdimittet in iudicio, in quo verbis otiosis rationemreddemus 18 , nisi ante lacrymis, vel oratione, velalio genere satisfactionis purgata repererit.

Ac ne forte tu, anima mea, leves istas offen-siones existimes et ideo, te ipsa seducens, negli-gas, audi S. Bonaventuram, quid de B. Francisco,viro utique divino lumine illustrato, scribat ineius vita: Graviter, inquit, se putabat offendere,si quando orationi deditus vanis phantasmatibusinterius vagaretur. Cum aliquid tale accideret, nonparcebat confessioni, quin illud protinus expiaret.Hoc studium sic in usum converterat, ut rarissimemuscas huiusmodi pateretur. Fecerat in quadra-

14 Iac. III,215Psalm. LXXXV,516Aug. enarr. in Ps. LXXXV No. 717Psalm. CII,1418Matth. XII,36

gesima quadam vasculum, ut minutias temporis,ne omnino exciderent, occuparet; quod cum di-centi Tertiam in memoriam veniens paululum ip-sius animum distraxisset, motus fervore spiritus,vasculum igne consumsit, dicens: sacrificabo illudDomino, cuius sacrificium impedivit 19 . Non ergotam levis est culpa evagatio mentis in oratione autin laudibus Dei, quam multi putant; sed magnaest misericordia et longanimitas Patris nostri Dei,quod non gravius irascatur, aut non continuopropter eas nos puniat.

Caput III

Altitudo misericordiæ Dei ex causa moventecognoscitur

Sequitur altitudo misericordiæ Dei, quæ sumitura causa movente Deum ad miserendum. Quæ qui-dem altissima est et super omnes cœlos exaltata,iuxta illud psalmi: Domine, in cœlo misericordiatua 20 , et: In æternum misericordia ædificabiturin coelis 21 .

Nam aliqui homines miserentur aliorum hominum,quia indigent opera illorum; atque hic quideminfimus gradus misericordiæ est, cum non tran-scendat utilitatem propriam, quomodo miseremuretiam equorum et canum et pecorum nostrorum.Alii miserentur ob consanguinitatem vel amici-tiam, quia videlicet filii sunt vel fratres, vel fa-miliares et amici; et hic est gradus paulo altioret incipit rationem habere virtutis. Alii deniquemiserentur, quia sunt proximi, id est, hominesut ipsi sunt, ab eodem Deo et ex eadem terracreati; proinde non discernunt, an sint amici velinimici, boni vel mali, nostri an alieni, sed om-nium miserentur, quos ad imaginem Dei creatosesse noverunt: atque hic est ultimus gradus, adquem mortales ascendere possunt. Deus autemmiseretur quidem rerum omnium, quia creaturæeius sunt, et speciatim miseretur hominum, quiaimagines eius sunt, et magis adhuc speciatim mis-eretur iustorum, quia filii eius sunt, hæredes regniet cohæredes Unigeniti sunt. Sed si quæras, curDeus creavit mundum; cur hominem ad imaginemsuam fecit; cur iustificavit impios; cur in filiosadoptavit; cur regni sui hæredes constituit? nihilomnino responderi potest, nisi: quia voluit. Etquare voluit? Nisi quia bonus est; bonitas enimdiffundit sese libenterque communicat. In cœloigitur ædificata est misericordia, et de altissimohabitaculo, ex corde videlicet summi Patris, de-scendit in terram eamque replevit, ut caneretur aPropheta: Misericordia Domini plena est terra 22 .

19Bonav. vita S. Franc. c. 10 No. 7,820Psalm. XXXV,621Psalm. LXXXVIII,322Psalm. XXXII,5

Itaque in se invenit Deus, unde misereatur nostri;in nobis invenit, unde nos puniat.

Erige nunc, anima mea, oculos mentis ad fontemillum altissimum misericordiæ; respice summamillam puritatem nulla proprii commodi intentionepermixtam. Et cum audis Magistrum omniumexhortantem ac dicentem: Estote misericordes,sicut et Pater vester misericors est 23 ; eniterequantum potes, ut non solum miserearis conser-vorum tuorum, sed illo puro affectu miserearis,quo Pater cœlestis miseretur nostri. Si dimittisiniuriam detrahenti vel calumnianti, dimitte exvero corde, oblivioni perpetuæ mandans omnemoffensam, nam et Pater noster obliviscitur pec-cata nostra, ut scribit Ezechiel propheta 24 , etquantum distat ortus ab occidente, longe facit anobis iniquitates nostras 25 , ut loquitur David, nevidelicet nobis amplius nocere queant; si donaseleemosynam pauperi, intellige te magis accipere,quam dare, quoniam qui miseretur pauperis, fœn-eratur Domino 26 , et ideo humiliter et reverenterdona, non tanquam eleemosynam pauperi, sedquasi munusculum principi; si quid incommodipateris, ut proximo egenti prosis, cogita quantumdistes a Domino tuo, qui ut tibi prodesset, vitamet sanguinem dedit. Ita fiet, ut sine spe mercedisterrenæ et sine ullo inanis gloriæ stimulo, sed exsolo et puro amore Dei et proximi in misericordiævirtute proficias.

Caput IV

Profunditas misericordiæ Dei in eiusdem effectisconspicitur

Restat profunditas consideranda misericordiæ Dei.Ac quemadmodum altitudo misericordiæ in causamaxime splendet, sic profunditas eiusdem in effec-tis quærenda esse videtur.

Illa igitur misericordia parum omnino profundaet superficialis potius dicenda est, quæ ad solaverba descendit; illa profundior, quæ non verbistantum consolatoriis, sed etiam beneficiis miserossublevat et reficit; illa profundissima, quæ nonsolum loquendo et donando, sed etiam patiendoet labores ac dolores subeundo miserabiles iu-vat. Iam Deus noster, cuius misericordiæ non estnumerus, omnibus modis misertus est nobis. Acprimum literas consolatorias ad nos misit, quæsunt, Scripturæ Divinæ, de quibus dicunt Mach-abæi: Habemus solatio sanctos libros, qui sunt inmanibus nostris 27 . Nec solis literis, sed etiam ser-monibus prædicatorum, qui funguntur legatione

23Luc. VI,3624Ezech. XVIII,22-2425Psalm. CII,1226Prov. XIX,17271 Mach. XII,9

pro Christo ad nostram reconciliationem 28 , et in-spirationibus internis ad nos loquitur Deus, auxil-ium protectionemque promittens: Audiam, inquitDavid, quid loquatur in me Dominus Deus, quoni-am loquetur pacem in plebem suam, et in sanctossuos et in eos, qui convertuntur ad cor 29 .

Deinde beneficia misericordiæ Dei contra multi-plices miserias nostras, tum spirituales, tum tem-porales, tam multa sunt, ut numerari non possint;ubique enim coronat nos in misericordia et mis-erationibus 30 , id est, undique circumdat nos ben-eficiis misericordiæ suæ. Tertio descendit miseri-cordia Dei per mysterium incarnationis ad laboreset dolores, ad famem et sitim, ad ignominiamet opprobria, ad livores et vulnera, ad crucemet mortem, ut nos redimeret ab omni iniquitateet a sempiterna morte, quæ iniquitati debebatur.Estne abyssus aliqua profundior, ad quam descen-dere potuerit misericordia Dei? Est omnino. Idenim fecit non ex debito, sed ex gratia: Oblatusenim est, quia ipse voluit 31 . Quis enim coegitFilium Dei, qui non rapinam arbitratus est, essese æqualem Patri, exinanire semetipsum, formamservi accipiendo? 32 , propter nos egenum fieri, utnos sua inopia locupletaret 33 ?, humiliari usquead mortem, mor autem crucis, ut nos vivificaretet exaltaret? Certe solus amor coegit, sola miseri-cordia impulit.

Sed est adhuc aliquid profundius; nam voluit inopere nostræ salutis nobiscum communicare glo-riam et honorem. Satis apta videbatur divisio il-la angelica: Gloria in altissimis Deo, et in terrapax 34 , honor Deo, utilitas hominibus; sed miseri-cordia Dei voluit totam utilitatem esse nostram,et partem gloriæ esse suam, partem nostram.Voluit enim nobis conferre gratiam, per quamipsi cooperaremur nostræ saluti et vere merere-mur vitam æternam, quam nobis Christus meruit,non quod non sufficeret meritum Christi, sed utcommunicaret nobis laudem et gloriam propriæsalutis; unde dicitur in Evangelio: Redde illis mer-cedem 35 , et Apostolus gloriatur dicens: Repositaest mihi corona iustitiæ 36 .

Denique profundissima est misericordia Dei ergahomines, præsertim pios et timentes Deum, quiasuperat affectum patris et matris, quo maioremnos in terris nullum novimus. Audi prophetamIsaiam: Nunquid oblivisci potest mulier infantemsuum, ut non misereatur filio uteri sui? Et si

282 Cor. V,19-2029Psalm. LXXXIV,930Psalm. CII,431 Isa. LIII,732Philipp. II,7332 Cor. VIII,934Luc. II,1435Matth. XX,8362 Tim. IV,8

illa oblita fuerit, ego tamen non obliviscar tui 37 ;audi Davidem: Quomodo miseretur pater filiorum,misertus est Dominus timentibus se 38 . Ac nediceres, inveniri etiam parentes, quorum amor infilios aliquando mutatur in odium, addit David demisericordia Dei in filios: Ab æterno et usque inæternum misericordia eius super timentes se 39 ;cuius etiam durationis nos securos reddit Aposto-lus, cum in posteriore ad Corinthios vocat DeumPatrem misericordiarum et Deum totius conso-lationis 40 . Itaque non solum Pater est Deus ti-mentium se, sed Pater misericordissimus et adconsolandum paratissimus: tollit enim miseriasafflictionum et tribulationum a filiis suis, quasiudicat ipsis expedire, ut tollantur, et in hac rePatrem misericordiarum se ostendit; et ad faciletolerandas miserias, quas iudicat ipsis expedire, utnon tollantur, præbet ineffabilem consolationem,in qua re Deum se totius consolationis esse demon-strat. Dicit autem Apostolus totius consolationis,propter duas causas: primum, quoniam Deus novitsuos consolari in omni genere tribulationis, quodcerte mundus facere non potest, quia sæpe nonintelligit causam tribulationum, quomodo amiciIob erant onerosi consolatores, ut ipse dicit, quianon noverant causam morbi et applicabant medic-inam, ubi non oportebat 41 , vel tam gravis estinterdum tribulatio, ut nulla consolatio humanaillam æquare possit; Deus autem, medicus sapi-entissimus et omnipotentissimus, omnem omninomorbum curare potest, et ideo dicit Apostolus,qui consolatur nos in omni tribulatione nostra 42 .Deinde dicitur Deus totius consolationis, quoniamtam plene et tam affluenter consolari novit, utmagis libeat pati tribulationem cum tali conso-latione coniunctam, quam simul utroque carere,quod reipsa accidit Theodoro adolescenti et con-fessori in persecutione Iuliani apostatæ, qui perintegras decem horas tanta crudelitate et tot mu-tatis carnificibus tortus est, ut nulla ætas similefactum meminerit, et ipse tamen toto illo tem-pore lætus cecinit psalmos David; et tunc primummœstus fieri cœpit, cum deponi iussus est, obmaximam consolationem, quam dum torquereturex angeli præsentia percipiebat, ut scribit Rufi-nus 43 . Quare non mirum est, si Apostolus dicat:Repletus sum consolatione, superabundo gaudio inomni tribulatione nostra 44 , et initio epistolæ: Quiconsolatur nos in omni tribulatione nostra, ut pos-simus et ipsi consolari eos, qui in omni pressurasunt 45 .

37 Isa. XLIX,1538Psalm. CII,1339Psalm. CII,17402 Cor. I,341 Iob XVI,2422 Cor. I,443Rufin. hist. eccles. X c. 36442 Cor. VII,4452 Cor. I,4

Quid tibi videtur, anima mea, de ista tam ampla,tam diuturna, tam pura et tam immensa miseri-cordia Domini, qui bonorum nostrorum non egetet tamen ex affluentia charitatis suæ tam est sol-licitus de servulis suis , ac si ab illis penderet omnebonum suum? Quas igitur illi gratias ages? Quidunquam præstare poteris, ut tantæ misericordiænon sis ingrata? Stude saltem quantum potes,ut illi placeas et quod illi placet adimpleas. Etquoniam scriptum est: Estote misericordes, sicutet Pater vester misericors est 46 , et: Miserere an-imæ tuæ placens Deo 47 : incipe sollicite primuminvestigare miserias animæ tuæ; nam corporis qui-dem miseriæ patent, neque opus est admonerehominem, ut corporis sui misereatur, si enim velunum diem corpus cibo et potu careat, vel unamnoctem insomnem ducat, aut ex casu vel vulneredoleat, continuo lamentatur et rugit et magnasollicitudine illi succurritur; anima vero integrashebdomadas a cibo suo ieiunat, vel plagis imposi-tis languet, aut etiam mortua iacet, et nemo illiuscuram gerit, nemo miseretur. Ergo sæpe ac sæpiusvisita animam tuam: examina singulas potentias,an recte valeant, an proficiant in cognitione etamore veri boni, an contra laborent ignorantia etlangueant cupiditatibus variis vel etiam excæcatasit malitia mens et corrupta voluntas invidentiæaut superbiæ morbo; et si quid tale inveneris,clama ad Dominum: Misereri mei, quoniam infir-mus sum 48 ; quære medicos spirituales, et adhiberemedia opportuna. Deinde miserere animarumcæterarum, quarum infinitus numerus perit, etpro iis tamen Christus mortuus est. O anima, sivere cognosceres pretium animarum, sanguinemvidelicet pretiosum Filii Dei, et simul stragemmaximam, quam patiuntur a lupis infernalibus etquasi leonibus rugientibus dæmoniis: certe nonposses non toto animo earum misereri, et tumoratione ad Deum, tum aliis quibuscunque modisposses pro earum liberatione laborare. Deniquemiserere etiam corporalibus necessitatibus prox-imorum, non verbo et lingua, sed opere et veri-tate 49 , memor verbi Domini: Beati misericordes,quoniam ipsi misericordiam consequentur 50 .

46Luc. VI,3647Eccli. XXX,2448Psalm. VI,3491 Ioann. III,1850Matth. V,7

GRADUS DECIMUS QUINTUS

Ex consideratione magnitudinis iustitiæ Dei, persimilitudinem magnitudinis corporalis

Caput I

Latitudo iustitiæ Dei est iustitia universalis

Iustitia Dei in Scripturis Sanctis quatuor modisaccipitur: primum pro iustitia universali, quæ con-tinet omnes virtutes et idem est quod sanctitassive probitas, sic in Psalmis: Iustus Dominus inomnibus viis suis, et sanctus in omnibus operibussuis 1 ; deinde accipitur pro veritate sive fidelitate,sic in alio Psalmo: Ut iustificeris in sermonihustuis 2 ; tertio pro iustitia distributiva præmiorum,sic in posteriore ad Timotheum: Reposita est mihicorona iustitiæ, quam reddet mihi Dominus in illadie iustus iudex 3 ; denique pro iustitia ulciscentepeccata, sic in alio Psalmo: Pluet super peccatoreslaqueos: ignis et sulphur et spiritus procellarum,pars calicis eorum, quoniam iustus Dominus etiustitiam dilexit 4 . Magnitudo igitur iustitiæ di-vinæ nobis utcumque innotescet, si consideremuslatitudinem iustitiæ eius universalis; longitudinemiustitiæ, id est veritatis et fidelitatis ipsius; alti-tudinem iustitiæ eius præmia distribuentis in cœ-lo; et profunditatem iustitiæ eiusdem flagellantisæternis suppliciis impios in inferno.

Ac ut a latitudine incipiamus, iustitia universalisdicitur illa in hominibus, quæ disponit hominem,ut bene se habeat in omnibus actionibus iuxtaomnes leges. Ac per hoc omnes virtutes com-prehendit, tum theologicas, tum morales; sed estquædam virtus, quæ virtutes omnes in sinu suocomplectitur, et omnium virtutum actus imperatet dirigit ad ultimum finem, quæ dicitur charitas.Quæ virtus, quamvis in se particularis et una extheologicis sit, tamen recte etiam iustitia univer-salis dici potest; ipsa enim disponit hominem, utbene se habeat erga Deum et proximum, ac perhoc omnem legem adimplet. Sic loquitur Aposto-lus: Dilectio malum non operatur ; et: Qui diligit,legem implevit; et: Plenitudo legis est dilectio 5 . Etsanctus Augustinus in libro de natura et gratia in-quit: Charitas inchoata iustitia inchoata, charitasprovecta provecta iustitia, charitas magna magnaiustitia, charitas perfecta perfecta iustitia est 6 .Porro in Deo sunt omnes virtutes, quæ imper-fectionem nullam præsupponunt, et loco earum,quæ præsupponunt imperfectionem, est aliquidlonge melius et præstantius; ac per hoc nullabonitas illi deest, quin potius tanta et tam in-

1 Psalm. CXLIV,172 Psalm. L,63 2 Tim. IV,84 Psalm. X,7,85 Rom. XIII,8-106 Aug. de nat. et grat. c. 70 No. 84

finita est in eo bonitas et sanctitas, ut optimoiure solus bonus et solus sanctus dici mereatur 7 .Igitur non est in Deo fides, virtus theologica, quiafides est earum rerum, quæ non videntur 8 . Deusautem omnia videt; nec est in Deo spes, quiaspes est exspectatio futurorum, Deus autem nihilexspectat, cum omnia ab æternitate possideat;non est in Deo pœnitentia peccati, quia Deuspeccare non potest; non est humilitas, quoniamhumilitas retinet hominem, ne ascendat inanitersuper se, sed in loco suo maneat, Deus autemnihil habet supra se, quo ascendere quærat, cumsit altissimus. Est autem in Deo regina virtutumomnium, charitas amplissima ac plane infinita etimmensa; diligit enim se dilectione infinita, quiasolus ipse perfecte novit infinitum bonum, quodessentia sua est. Diligit item res omnes, quasfecit: sic enim loquitur Sapiens: Diligis omnia,quæ sunt, et nihil odisti eorum, quæ fecisti 9 :novit enim Deus per sapientiam suam separaremalum a bono, id est defectum a natura, etiamin dæmonibus et hominibus deterrimis, et nat-uram diligit, quam fecit, defectum, quem nonfecit, odio habet. Denique adeo vera est in Deocharitas, ut ipse Deus charitas dici voluerit, sicutloquitur sanctus Ioannes, cum ait: Deus charitasest 10 . Nostra autem dilectio, cum divina com-parata, angustissima est: plurima enim sunt, quænon diligimus, quoniam ea non novimus; multaquoque eorum, quæ novimus, non diligimus, quianon facile discernimus in eis bonum a malo; mul-ta quoque bona non bene diligimus, ac per hocnon vera charitate diligimus, quia mali sumus etmagis cupiditati, quam charitati servimus; Deumvero imperfecta charitate diligimus, non solumquia non tantum diligimus, quantum bonitas eiusmeretur, ad quam mensuram ne angeli quidempertingunt, sed etiam quoniam minus diligimus,quam debemus, et minus etiam quam possemus,si vigilantius et diligentius orationi et meditationioperam daremus.

Hanc reginam virtutum comitantur in Dominovirtutum magnificentia singularis, liberalitas effu-sissima, benignitas et humanitas incredibilis, pa-tientia et longanimitas inaudita, pietas et suavitasplusquam paterna, veritas et fidelitas nunquamdeficiens, misericordia cœlum et terram implens,iustitia rectissima et inflexibilis, denique sancti-tas purissima et lucidissima, ut in conspectu eiusstellæ non sint mundæ 11 , et Seraphim stupore at-toniti clament: Sanctus, Sanctus, Sanctus Domi-nus Deus Sabaoth 12 .

7 Matth. XIX,178 Hebr. XI,19 Sap. XI,25101 Ioann. IV,1611 Iob XXV,512 Isa. VI,3

O si ista cogitares attente, anima mea, cum quan-to timore et tremore assisteres Deo in laudibus etoratione; ac potissimum ad sanctum altare, quareverentia et humilitate in conspectu angelorumofferres æterno Patri Filium eius unigenitum prosalute vivorum et mortuorum!

Caput II

Longitudo iustitiæ Dei veritate et fidelitate seprodit

Sed pergamus ad reliqua. Longitudo iustitiæ Deiin veritate et fidelitate se prodit. Fidelis Deusin omnibus verbis suis 13 , inquit Propheta, idest: promissiones Domini, etiam ante multa sæcu-la pronuntiatæ per ora prophetarum, nunquamerunt vel fuerunt irritæ, stabiles et firmæ sunt,magis quam cœlum et terra; sic enim ait Domi-nus: Facilius est cœlum et terram præterire, quamde lege unum apicem cadere 14 . Intelligit autemDominus per legem non solum mandatorum, sedetiam promissorum omnium veritatem; quæ enimmandavit Dominus, omnino implenda sunt, autpœna subeunda, et quæ promisit, æterna firmi-tate stabilita sunt. Unde etiam idem Dominusdicit: Cœlum et terra transibunt, verba autemmea non præteribunt 15 ; et Isaias: Verbum Do-mini nostri manet in æternum 16 ; et David: Fi-delia omnia mandata eius, confirmata in sæculumsæculi 17 ; et Apostolus: Est autem Deus verax,omnis autem homo mendax 18 , et: Impossibile estmentiri Deum 19 . Cuius dicti ea ratio est, quianec falli potest, cum sit sapientia, nec fallere, cumsit bonitas, nec deficere, cum sit omnipotentia;homines autem quamvis sapientes, quamvis boni,quamvis potentes, et falli et fallere possunt, quianec omnia norunt, nec omnia possunt implere quævolunt, et possunt etiam qui boni sunt, quandopromittunt, paulo post fieri mali et non velle im-plere promissa.

Quare si sapis, anima mea, in solo Deo confides,illi soli adhærebis, et in eum solum iactabis om-nem sollicitudinem tuam 20 . Sollicite ambules tucum Domino Deo tuo, et ille sollicitus erit tui;cave totis viribus, ne iustitiam illius offendas, etmisericordia eius proteget te semper, nec timebis,quid faciat tibi homo vel diabolus.

13Psalm. CXLIV,1314Luc. XVI,1715Matth. XXIV,3516 Isa. XL,817Psalm. CX,818Rom. III,419Hebr. VI,18201 Petr. V,7

Caput III

Altitudo iustitiæ Dei cernitur in retributionecœlestis præmii

Iam vero altitudo iustitiæ Dei cernitur in retribu-tione cœlestis præmii, quod ipse Deus ut supre-mus et iustissimus iudex præparavit iis, qui pieiusteque vixerunt.

Ac primum quanta sit huius iustitiæ magnitudo,cognoscemus, si conferamus iudicem Deum cumhominibus item iudicibus; et deinde si conferamuspræmium cum præmio, id est præmium, quoddabit Deus, cum eo, quod homines dare solent.

Iudices homines, sive etiam principes aut prælati,qui subditos vel famulos habent, multis de causis,ut plurimum, non reddunt iustum præmium iis,quibus debent: nam vel non possunt, cum nonhabeant tantam rerum copiam, ut ad remuneran-da merita omnium sufficiant; vel non cognoscuntomnia merita subditorum, aut certe non cognos-cunt iustum pretium meritorum, cum ab animisinceritate et devotione dependeant; vel ex im-probitate sua et avaritia aut alia perversa affec-tione nolunt iustis subditorum laboribus iustammercedem reddere; vel denique aut ipsi præveni-untur morte, antequam debita præmia reddant,vel ii, quibus debentur præmia, ante de hac vi-ta decedunt, quam laborum suorum mercedemgustare incipiant. Deus autem omnibus iustis probonis operibus omnibus præmia non solum ius-ta, sed etiam supra meritum reddit; quid enimvilius et obscurius meritum fingi potest, quamsitienti præbere calicem aquæ frigidæ? Et tamenpro hoc etiam opere promisit Dominus præmi-um 21 , et de larga retributione a Domino promissascribit Lucas: Mensuram bonam, et confertam, etcoagitatam, et supereffluentem dabunt in sinumvestrum 22 . Neque periculum est, ut Deo desitcopia rerum, quibus omnibus iustis præmia reddipossint, cum sit ipse Dominus omnium rerum, etpossit solo verbo omnia multiplicare et augere inimmensum. Neque timendum est, ne forte fallaturin numero vel in pretio meritorum investigando,cum sit sapientissimus et omnia pateant oculiseius et ipse scrutetur renes et corda bene operan-tium servorum suorum, ut intelligat, qua mente,qua intentione, quo fervore, qua diligentia omniafecerint. Neque suspicari ullus poterit, inesse Deomalam voluntatem fraudandi servulos suos et fil-ios suos iusta mercede, cum sit ipse fidelis in om-nibus verbis suis. Denique neque ipse mori potest,cum sit præ omnibus immortalis, et omnia illivivant, ut periculum nullum sit, ne morte præve-niente debita præmia ulla ratione impediantur.Maneat igitur fixum et ratum, a Deo iusto iudicebona opera omnia iustorum hominum omniumdigna mercede renumerari; ac per hoc tutissimum

21Matth. X,4222Luc. VI,38

esse cum Deo negotiari in ratione laboris et mer-cedis, et periculosum ac stultum esse fiduciam inhominibus ponere atque ab eis iusta præmia prolaboribus expectare.

Conferamus nunc præmia cum præmiis, divinacum humanis, cœlestia cum terrenis: quid, quæso,reddere possunt homines iis, qui totos dies pro eislaborant, vel totas noctes insomnes ducunt, vel vi-tam ipsam in præliis ponunt? O cæcitas humana!Quid reddere possunt, nisi res exiguas, viles etabiectas et brevissimo tempore duraturas? Deusautem reddit res magnas, sublimes, æternas; ettamen illæ quæruntur, istæ spernuntur. S. IoannesChrysostomus comparat palatia, urbes et regnahuius mundi, quæ homines admirantur, cum illisluteis fabricis, quæ pueruli ex creta fingunt 23 .Quæ quidem casulæ et ædificiola magno labore apuerulis fiunt, sed a maioribus plane ridentur; etsæpe etiam cum pater aut magister videt pueru-los, omisso literarum studio, in nugis illis occupari,pede omnia destruit, et quæ magno studio et tem-pore facta erant, multo facilius momento subver-tit. Sic omnino magna palatia, turres, arces, opp-ida, regna mortalium casulæ sunt luteæ, si com-parentur ad cœlestia et sempiterna bona, et abipsis beatis angelis de cœlo spectantibus ridentur;et sæpe a Patre cœlesti nullo negotio subvertun-tur, ut intelligamus, quam sint omnia plane ina-nia. Quod quamvis nunc pauci advertunt, tamenomnes in die iudicii, quando intelligere parumproderit, intelligent. S. Hilarius in commentarioin Mathæum: dies, inquit, iudicii nulla atque ina-nia hæc omnia fuisse revelabit 24 . Sed explicemuspaulo accuratius qualia sint præmia cœlestia, quæpro terrenis istis præmiolis nunc a plurimis con-temnuntur.

Primum erunt in cœlesti regno bona plurima velpotius omnia, quæ appeti possunt; erunt enimomnes, qui in eo regno degent, beati, est autembeatitudo cumulus omnium bonorum aggregationiperfectus. Itaque ibi erunt bona animi, sapientiaet virtutes; bona corporis, pulchritudo, sanitas,robur; bona externa, divitiæ, voluptas, gloria.

Deinde erunt hæc omnia summa, perfecta, em-inentissima. Deus enim, qui ostendit potentiamsuam in creatione mundi ex nihilo, et sapienti-am in gubernatione et providentia, et charitatemac bonitatem in redemptione generis humani permysterium incarnationis et passionis Filii sui:demonstrabit tunc magnificentiam gloriæ suæ etmunificentiam liberalitatis suæ in distributionepræmiorum, palmarum et coronarum iis, qui dehoste diabolo triumphabunt. Et sapientia quidemerit non speculatio divinitatis in rebus creatis, sedipsa visio aperta essentiæ Dei, causæ causarumomnium et ipsius primæ ac summæ veritatis, ex

23Chrys. hom. XXIV in Matth.24Hilar. Comment. in Matth. X No. 16

qua fulgentissima visione fulgebunt animæ sanc-torum luce tam splendida, ut S. Ioannes de futurailla gloria dicat: Similes ei erimus, quia videbimuseum sicuti est 25 . Ex hac summa sapientia pro-cedet charitas regina virtutum, tam ardens, utsummo bono semper inhærens nec velit, nec possitab eo separari. Sic tota anima et omnes eius poten-tiæ in optimo statu constitutæ permanebunt. Cor-pus lucebit instar solis, ut Dominus ipse testatur,cum ait: Tunc iusti fulgebunt sicut sol in regnoPatris eorum 26 ; atque hæc erit eius pulchritu-do, sanitas erit immortalitas, robur impassibilitas,denique corpus, quod nunc animale est, tunc eritspirituale 27 , id est spiritui ad nutum obœdiens,ut ventos agilitate superet et muros subtilitatepenetret. Porro divitiæ erunt tum nulla re indi-gere, tum cum Deo et in Deo omnia possidere;nam super omnia bona sua constituet eos 28 . Devoluptate quid dicam, cum scriptum sit: Inebri-abuntur ab uberiate domus tuæ, et torrente volup-tatis tuæ potabis eos 29 ? Quæ mens cogitare po-terit, qualis delectatio sit frui summo bono, videreipsam pulchritudinem, gustare ipsam suavitatem,intrare in gaudium Domini, id est, participemfieri eius voluptatis, quæ facit beatum Deum?Honor et gloria sanctorum omnem eloquentiamsuperat; nam in theatro mundi totius, omniumhominum et angelorum, ab ipso Deo laudabuntursancti omnes et tanquam victores coronabuntur,et, quod omnem dignitatem vincit, in ipso Christithrono tanquam regni participes collocabuntur;sic enim legimus in Apocalypsi: Qui vicerit, daboei sedere mecum in throno meo, sicut ego vici etsedi in throno Patri mei 30 . Hanc sublimitatemhonoris mirabatur Propheta, cum diceret: Mihiautem nimis honorati sunt amici tui, Deus, nimisconfortatus est principatus eorum 31 .

Quod si ad hanc multidudinem et excellenti-am bonorum addamus tanquam ineffabile condi-mentum æternitatem, quis capere poterit magni-tudinem supernæ felicitatis? Et tamen quod vixcapimus cogitando, experiemur possidendo, si pie,iuste, sobrieque vivendo 32 ad beatam illam patri-am aliquando veniemus; vere enim sine fine bonailla durabunt, quæ momentaneis laboribus nuncper Dei gratiam a Christi famulis acquiruntur.

Quid hic dices, anima mea? Placebitne tibi lu-dos puerorum in ædificiolis ex luto construendisconsectari, et regni vere sempiterni possessioneprivari? Placibitne, quod horret animus cogitare,voluptatibus pecorum delectari, qui ad ineffabilia

251 Ioann. III,226Matth. XIII,43271 Cor. XV,4428Matth. XXIV,4729Psalm. XXXV,930Apoc. III,2131Psalm. CXXXVIII,1732Tit. II,12

gaudia cum angelis invitaris? Avertat hoc ab ani-ma servi tui misericordia tua Domine; quin potiusconfige timore tuo carnes meas 33 , et dulcescatsemper mihi super mel et favum 34 obœdientialegis tuæ, ut, carnem cum vitiis et concupiscen-tiis crucifigens 35 , aspirare audeam ad spiritualesperennes delicias paradisi tui. Da, Domine, servotuo sequi vestigia Christi tui 36 , qui, mitis et hu-milis corde 37 , cum malediceretur, non maledice-bat, et cum pateretur, non comminabatur 38 ; dasobrie, iuste et pie vivere in hoc sæculum, ut cumfiducia aliqua expectem beatam spem et adven-tum gloriæ magni Dei et salvatoris nostri IesuChrist 39 .

Caput IV

De profunditate iustitiæ, qua Deus peccatoribuspœnas æternas præparavit

Reliquum est, ut iustitiam consideremus, quamDeus in profundissima gehennæ abysso in pec-catoribus puniendis exercet. Quod si attente etserio faciemus, intelligemus profecto verissimumesse, quod Apostolus docet in epistola ad He-bræos: Horrendum esse incidere in manus Deiviventis 40 .

Nam (ut ordinem sequamur, quem in iustitia re-munerante sanctorum merita tenuimus) animad-vertet Deus iustus iudex in omnia omnino peccataetiam levissima, quale est verbum otiosum; sicenim legimus in Evangelio: De omni verbo otioso,quod locuti fuerint homines, reddent rationem indie iudicii 41 . Et homines quidem multa peccatanon puniunt, vel quia non possunt, resistentibusaut fugientibus reis; vel quia nesciunt esse com-missa, aut per legitimos testes probata non sunt;vel quia nolunt ea punire, aut corrupti muner-ibus, aut oppressi favoribus, aut propria malitiadepravati. Deus autem omnipotens est, ac perhoc eius potestati nullus resistit 42 ; idem ubiqueest, ideo nullus ab eo se abscondere potest: Quoibo, inquit David, a spiritu tuo, aut quo a facietua fugiam? Si ascendero in cœlum, tu illic es,si descendero in infernum, ades 43 ; idem sapi-entissimus est et novit omnia, etiam absconditaet occulta in intimis latebris cordium, nec indi-get testibus, ut crimina probentur, cum consci-entiæ hominum pro mille testibus Domino sint;

33Psalm. CXVIII,12034Psalm. XVIII,1835Gal. V,24361 Petr. II,2137Matth. XI,29381 Petr. II,2339Tit. II,12-1340Hebr. X,3141Matth. XII,3642Psalm. LXXV,843Psalm. CXXXVIII,7-8

denique nulla munera, nulli favores iustitiam Deicorrumpere poterunt, cum ipse bonorum nostro-rum non egeat 44 . Maneat igitur, nullum esse pec-catum, neque maximum neque minimum, nequegravissimum neque levissimum, quod iustitiamDei ultricem et vindicem peccatorum effugere pos-sit, nisi antea per pœnitentiam purgatum fuerit;quanto enim nunc est misericordia copiosior inignoscendo, tanto erit post hanc vitam iustitiarigidior et severior in ulciscendo. De hoc temporedicit Isaias: In tempore placito exaudivi te, etin die salutis auxiliatus sum tui 45 , quod expo-nens Apostolus in posteriore ad Corinthios: Ecce,inquit, nunc tempus acceptabile, ecce nunc diessalutis 46 ; de tempore futuro post hanc vitam So-phonias clamat: Dies iræ dies illa, dies tribulatio-nis et angustiæ, dies calamitatis et miseriæ, diestenebrarum et caliginis, dies nebulæ et turbinis,dies tubæ et clangoris 47 .

Neque vero solum peccata omnia punientur, sedpunientur horrendis suppliciis, quæ tam ingen-tia erunt, ut vix ulli homines nunc ea suspi-cari valeant; quemadmodum enim oculus non vid-it, auris non audivit et in cor hominis non as-cenderunt, quæ præparavit Dominus diligentibusse 48 : sic omnino non vidit oculus, nec audiv-it auris, nec ascenderunt in cor hominis, quæpræparavit Dominus odio habentibus se. Eruntenim ærumnæ peccatorum in gehenna plurimæ,maximæ et puræ, id est nullis consolationibusadmixtæ, et, quod in infinitum auget miseriam,sempiternæ. Erunt, inquam, plurimæ, quoniamsingulæ potentiæ animæ et singuli sensus corporissuos habebunt tortores. Perpende verba senten-tiæ iudicis supremi, quæ habentur in Evangelio:Discedite a me maledicti in ignem æternum 49 .Discedite, inquit, id est: recedite a consortio beat-orum, privati in æternum visione Dei, quæ summaest et essentialis beatitudo ac finis ultimus, adquem facti eratis; maledicti, id est: nolite speraredeinceps ullum genus benedictionis, privabiminienim omni virore gratiæ, omni spe salutis, nonpluet supra vos amplius aqua sapientiæ, nec rosbonæ inspirationis, non lucebit amplius radiuscœlestis luminis, non germinabit in vobis gratiapœnitentiæ, non flos charitatis, non fructus ope-rum bonorum, non visitabit vos ex hoc usquein ætenum oriens ex alto 50 , nec solum bonisspiritualibus, sed etiam corporalibus, nec solumæternis, sed etiam temporalibus carebitis, nul-læ pro vobis erunt divitiæ, nullæ deliciæ, nullasolatia, sed eritis similes ficulneæ, quæ maledic-

44Psalm. XV,245 Isa. XLIX,8461 Cor. VI,247Sophon. I,15-16481 Cor. II,949Matth. XXV,4150Luc. I,78

ta a me, continuo tota a radicibus aruit 51 ; inignem, id est: in caminum ignis ardentis et inex-tinguibilis 52 , qui non membrum unum, sed omniamembra simul comprehendet et acutissima pœnavexabit; æternum, id est: in ignem, qui non egetfomento lignorum, ut semper ardeat, sed flatu Deiomnipotentis succenditur, ut sicut culpa in vobisnunquam delebitur sic et pœna nunquam finiatur.Itaque rectissime propheta Isaias exclamat: Quispoterit stare de vobis cum igne devorante? Quishabitabit ex vobis cum ardoribus sempiternis? 53

ac si dicat, nemo omnino patienter ferre poterit,sed impatientes et indignantes et desperantes ferrecogentur, etiam si nolint; et addit: Vermis eorumnon moritur, et ignis non extinguitur 54 , quæ ver-ba non semel repetit Dominus apud Marcum 55 .Adiungetur enim vermis conscientiæ et recorda-tionis huius temporis, quo potuissent impii, sivoluissent, parvo negotio pœnas evadere et gaudiisperfrui sempiternis. Ac ne quis existimet, possedamnatos aliquid refrigerii ex deambulatione etloci mutatione capere, audi quid ipse Dominusdicat: Ligatis manibus et pedibus eius, mittite eumin tenebras exteriores; ibi erit fletus et stridor den-tiun 56 . Itaque miseri illi alligati manus et pedesvinculis æternis in loco eodem semper iacebunt lu-mine solis et lunæ, et stellarum orbati, et ignis ar-doribus æstuantes, flentes et dolentes, et dentibuspræ rabie et desperatione stridentes. Nec solumdolores gravissimos patientur in gehenna, qui ineum locum horroris plenissimum detrudentur, sedpræterea etiam extremam rerum omnium inopiamet dedecus atque ignominiam summa erubescen-tia et confusione plenissimam; facient enim inpuncto temporis iacturam palatiorum, agrorum,vinearum, pecorum, iumentorum, vestium, auridenique et argenti et lapidum pretiosorum atquead eam egestatem redigentur, ut guttam aquæfrigidæ cum divite epulone desiderent et expetant,et non audiantur. Porro superbi et gloriosi illiviri, qui in præsenti tempore, iniuriæ omnis im-patientes, dignitatem rebus omnibus anteponunt,in theatro illo totius humani generis et omniumangelorum, quo nullum unquam maius nec fuitnec erit, revelari videbunt et publice demonstrariomnia ipsorum crimina, etiam in tenebris patratavel in cordis latebris recondita, quamvis turpis-sima, proditiones, latrocinia, incestus, sacrilegia;nam, ut ait Apostolus in priore ad Corinthios,quando veniet Dominus ad iudicandum orbemterrarum, illuminabit abscondita tenebrarum, etmanifestabit consilia cordium et tunc laus er-it unicuique a Deo 57 , et sine dubio vituperatio

51Matth. XXI,1952Matth. XIII,4253 Isa. XXX,354 Isa. LXVI,2455Marc. XI,43-4556Matth. XXII,13571 Cor. IV,5

quoque erit unicuique impio et iniquo a Deo. Tan-tum vero erit opprobrium et confusio scelerato-rum hominum in theatro illo, ut sanctus Basiliusin explicatione psalmi trigesimi tertii non timeatdicere, hoc fore omnium suppliciorum gravissi-mum, præsertim hypocritis et superbis et omnibusgloriæ cupidis, quibus honor pro Deo vel idolopotius in hoc mundo fuerat 58 .

Sed si hæc, quæ diximus, de iactura bonorum om-nium, tam cœlestium quam terrestrium, et de do-loribus acerbissimis et ignominia atque opprobrio,finem aliquem essent habitura, vel saltem aliquodgenus consolationis aut refrigerii admixtum haber-ent, ut in hac vita miseriæ omnes habent, possentaliquo modo mala tolerabilia existimari; at cumcertum omnino et extra omnem dubitationem sit,quemadmodum felicitas beatorum sine ullius ad-mixtione miseriæ perpetuo duratura est, sic etiaminfelicitatem damnatorum sine ulla admixtionesolatii perpetuo, id est in omnia sæculorum sæculaduraturam: oportet omnino ut cæci et stulti sint,qui non totis viribus laborant, per quascunquetribulationes et pericula et infamiam et mortem,quæ momentanea et levia vocat Apostolus 59 , adregnum cœlorum et cœlestem beatitudinem per-venire.

Caput V

Cur pœnæ damnatorum æternæ sint

Ac si forte miratur aliquis, cur clementissimusDeus tam atroces et tam diuturnas pœnas pec-catis hominum, quæ velocissime transeunt et nonusque adeo gravia videntur, constituerit: is au-diat sanctum Augustinum in libro de CivitateDei. Quisquis, inquit, huiusmodi damnationem velnimiam vel iniustam putat, metiri profecto nesc-it, quanta fuerit iniquitas in peccando, ubi tantaerat non pecandi facilitas; et infra: quisnam satisexplicet, quantum malum sit, non obœdire in refacili, et tantæ potestatis imperio et tanto terrentisupplicio 60 . Loquitur quidem sanctus Augusti-nus de peccato primi hominis; sed eadem ratioest de omnibus peccatis. Nam si stateras nondolosas, sed veras adferamus, inveniemus omnepeccatum lethale ex triplici capite esse gravissi-mum: nam et horrendum est creaturam creatorisuo non obœdire, cum infinito intervallo a vilitatecreaturæ distet dignitas creatoris, et creatura nat-uraliter serva et naturaliter Dominus sit creator etcreatura quidquid est et quidquid habet, debeatcreatori, creator nihil debeat creaturæ; deinde simandata creatoris gravia essent, adhuc creatu-ra parere deberet, sed mandata eius gravia non

58Basil. in Psalm. XXXIII592 Cor. IV,1760Aug. de civ. Dei XIV c. 15 No. 1

sunt 61 , et iugum suave et onus leve 62 ab ipsoSalvatore dicuntur: quanta igitur et quam inexpli-cabilis culpa est, vermiculos terræ creatori suo inre tam facili non obœdire; præterea si Deus sup-plicium mortis æternæ peccantibus comminatusnon esset, potuisset homo fortasse excusationempeccato suo præterire, sed cum tam sæpe et tamperspicue per prophetas et apostolos suppliciumsempiternum fuerit comminatus, quis peccatorumcontumaciam excusabit?

Denique si culpa hominum damnatorum non es-set æterna, mirari possemus, cur pœna peccatifutura esset æterna; sed cum obstinatio damna-torum sit æterna, quid miramur, si etiam sup-plicium sit æternum? Atque hæc obstinata vol-untas in malo, quæ communis erit damnatis ho-minibus cum dæmonibus, hæc, inquam, perversaatque a Deo summo bono aversa voluntas, quæsemper immobilis et stabilis permanebit, facit,ut sancti homines magis horreant lethale pec-catum, quam ignem gehennæ. Audi enim quidde Anselmo scribat Edinerus Anglus in secundolibro vitæ eius: Conscientia, inquit, mea teste,non mentior; quia sæpe illum (Anselmum) subveritatis testimonio profiteri audivimus, quoniamsi hinc peccati horrorem, hinc inferni dolorem cor-poraliter cerneret et necessario uni eorum immergideberet, infernum potius quam peccatum appeteret.Aliud quoque, non minus forsan aliquibus mirum,dicere solebat, videlicet malle se purum a pecca-to et innocentem gehennam habere, quam pecca-ti sorde pollutum, cœlorum regna tenere. Si hæchomo ille sanctus dicebat et sentiebat, quia illu-minatus a Deo cognovit gravitatem peccati essemaiorem, quam sit pœna gehennæ: quanto magisDeus, qui penetrat usque ad fundum malitiamet fœditatem et perversitatem peccati, iustissimeiudicabit, condignam esse pœnam peccati, quamipse usque ab æternitate constituit.

Ergo, anima mea, noli errare, noli seduci, nolisimilis illorum fieri, qui dicunt se nosse Deum,factis autem negant 63 . Multi enim fidem habent,sed in habitu, non in actu, quasi gladium in vaginareconditum; si enim actu crederent et credendoserio cogitarent Deum esse fidelem et iustum, et revera pœnas gravissimas et numquam finiendas etsine admixtione consolationis iniquis præparasse:fieri non posset, ut opera facerent, quæ faciunt,et biberent, ut dicitur in libro Job, quasi aquaminiquitatem 64 , id est, tam facile, tam sine timore,tam læto animo peccata tam multa et tam magnapatrarent, ac si præmium, non pœna peccantibusdeberetur. Tu, inquam, crede firmissime et creden-do recogita, Deum in præsenti Patrem esse miseri-

61 Ioann. V,362Matth. XI,3063Tit. I,1664 Iob XV,16

cordiarum 65 , et paratum esse omnibus vere pœni-tentibus misericorditer indulgere peccata; sed eu-ndem Deum post hanc vitam fore omnino Deumultionum 66 et eas pœnas de peccatoribus sump-turum, quas præparavit et per prophetas et apos-tolos suos prædicari et ad memoriam posterorumliteris mandari præcepit. Sic enim flet, ut timoreintolerabilium pœnarum et spe præmiorum max-imorum, quasi duabus alis sublevata, præsentisvitæ pericula secura pertranseas et ad vitam acrequiem pervenias sempiternam. Amen.

652 Cor. I,366Psalm. XCIII,1