David B. Resnik - Bilim Etiği

8/17/2019 David B. Resnik - Bilim Etiği

http://slidepdf.com/reader/full/david-b-resnik-bilim-etigi 1/306



DAVID B. RESNKDavid B. Resnik, 1990’da Kuzey Carolina Üniversitesi’nde felse-fe doktorasını, 2003 yılında Concord Üniversitesi’nde hukuk dok-

torasını tamamlamıştır. Çeşitli dergilerde altmışın üzerinde maka-lesi yayımlanmıştır. Accountability in Research [Araştırmada So-rumluluk] adlı bilimsel dergide editör yardımcılığı yapmaktadır.Yazar, Kuzey Carolina Üniversitesi Biyomedikal AraştırmalarDem eği’üin yönetim kurulundadır, halen Doğu Carolina Üniversi-tesinin Brody Tıp Okulu’nda insani Tıp Bilimleri Profesörü’dürve aynı üniversitenin Biyoetik Merkezinde görev yapmaktadır.Orada bilim felsefesi ve tarihi, biyoetik ve araştırma etiği konula-

rında dersler vermektedir, ilgi alanları arasında biyomedikal araş-tırmalarda etik sorunlar, biyoteknoloji ve insan genetiği; bilim,teknoloji ve tıpta felsefi sorunlar sayılabilir.YAPITLARI: Human Germ-line Gene Therapy: Scientific, Moral, and Political Issues [İnsan Germline Gen Terapisi: Bilimsel, Ah-lâki ve Politik Sorunlar] (1999) ve Responsible Conduct o f Research [Bilimsel Çalışmanın Sorumluluğu] (2003) adlı çalışmalardaortak yazarlık yapmıştır. Owning the Genome: A Moral Analysis o f

DNA Patenting [Genoma Sahip Olmak: DNA’nın PatentlemesininAhlâki Çözümlemesi] (2004) adlı çalışması State University of New York Press tarafından yayıma hazırlanmaktadır.



A yr ın t ı : 406i n c e l e m e d i z i s i: 1 8 9

B i l im E t i ğ i

G i r i | D a v id B . R e sn ik

İng i l i zceden çev i r enV i c da n M u t lu

Y a y ı m a h a z ı rl a y a nS i n e m Y a z ı cı o ğ lu

K i t a b ın ö z g ü n a d ıT h e E t h i c s o f S c ie n c e

A n In tr o d u c ti o n

R o u t l e d g e / 1 9 9 8 b a s ım ın d a n ç ev ri lm işt ir .

© D a v i d B . R e s n ik

B u k i ta b ı n T ü r k ç e y a y ı m h a k l a nA yr ın tı Y ay ın la r ıma a i tt ir .

K a p a k i l l ü s tr a s y o n uS e v i n ç A l to n

K a p a k d ü z e n i A r s la n K a h ra m a n

D ü z e l t iS a i t K ı z ıl ır m a k

B a s kı v e d i tS e n a O f s e t ( 0 2 1 2 ) 6 1 3 3 8 4 6

B i r i n c i b a s ı m 2 0 0 4 B a s k ı a d e d i 2 0 0 0

I S B N 9 7 5 - 5 3 9 4 0 2 - 8

A Y R I N T I Y A Y I N L A R Iw w w . a y r i n t i y a y i n l a r i . c o m . t r & i n f o @ a y r i n t i y a y i n l a r i . c o m . t r

D izd a r iye Çeşm es i S k . N o . : 23 /1 34400 Ç crabc r l i taş- î s t. Te l . : ( 0 212 ) 518 76 1 9 F aks : ( 0 212 ) 516 45 77

http://www.ayrintiyayinlari.com.tr/

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

http://www.ayrintiyayinlari.com.tr/



David B. Resnik

Bilim EtiğiGiriş ^



İ N C E I E M E D İ Z İ S İŞENLİKLİ TOPLUM//,Och atYEŞİL POLİTİKAM.PotrU * MARKS. FREUD VE GÜNLÜK HAYATWELEŞTİRİSVB. BrownatKA-DINLIK ARZULARl/fl. Coward atFREUDOAN UCANA PSİKANALİZ/S. M. Tun atNASIL SOSYALİZM? HANGİ YEŞİL? NİÇİNTİNSELLİK?« Ba/troat ANTROPOLOJ'K AÇIDAN ŞİDDET/Der.’ D. Riches atELEŞTİR EL AİLE KURAM l/M Poster İKİBİN’E

DOĞRU/R Wiliams * DEMOKRASİ ARAYIŞINDA KENT/K Bur» atYAR1WR U m m a m atDEVLETE KARŞI TOPLUM/fiOestres atRUSYA’DA SOVYETLER (19051921VO. Antreler atBOLŞEVİKLER VE İŞÇİ DENETİMİM. Brirkon atEDEBİYATKURAMI/T Eagleton * İKİ FARKU SİYASETİL Kdker a t ÖZGÜR EĞİTIMU. Spring atEZİLEN LERN PEDAGOÄ Freie а / SANAYİSONRASI ÜTOPYALAR»». Frank« atİŞKENCEYİ DURDURUNUZAkçam atZORUNLU EĞİTİME HAYIRVCBaker at SESSİZ YIĞINLARIN GÖLGESİNDE YA DATOPLUMSALN SONU/U.Baudrilard atÖZGÜR BİRTOPLUMDA BİLİM/P Feyerabend af VAHŞİ SAVAŞÇNN MUTSUZLUĞU/Я. Clashes atCEHENNEME ÖVGÜ/G. Vassal a/GÖSTERİ TOPLUMU VE YORUM-LAR/G.Debont at AĞIR ÇEKlWL Sega! atCİNSEL ŞİDOET/A Goderai at ALTERNATİF TEKNOLOJİO. Dickson atateş VEGÜNEŞ/L Murdoch atOTORİTE/R Sennetl atTOTALİTARİZM/S. Torrmy atİSLAM'N BİLİNÇALTNDA KADIWF Ayl Sabbah af MEDYA VE DEMOKRASİ/. Keane atÇOCUK HAKLARI/Der:В. Franklin atÇÖKÜŞTBİ SONRA/Der Я, ШаскЬит atDÜN-YANIN BATIULAŞMASVS. Lstmdıe TURKİYENİN BATIUIAŞT1RIIMASI/C. Aktar atSINIRLARI YKMAK/М Metot atKAPİ-TALİZM, SOSYALİZM, EKOIOJİA Gorz at AVRUPAMERKEZCİLİK/S.Amin at AHLÂK VE MOOERNLİK/Я Pooie af GÜNDELİKHAYAT KllAVUZU/S. IVffis atSİVİLTOPLUM VE DEVLET/DerrJ. Keme atTELEVİZYON ÖLDÜREN EĞLENCE/N. Postman at

MODERNLİĞİN SONUÇLARI/A Giddens atDAHA AZ DEVLET DAHA ÇOK TOPLUWR Ш и п atGELECEĞE BAKMAK/M.AF beti Я HahnelatMEDYA. DEVLET VE ULUS/R SchlesingeratMAHREMİYETN DÖNÜŞÜMÜ/A.Giddens * TARİH VE TİM.Kovel atÖZGÜRLÜĞÜN KOLOJİSl’M. Booktün atDEMOKRASİ VE SİVİLTOPLUMU. К е ш atŞU HAİN KALPLERIMtZftCoward at AKLA VEDA/P. Feyerabend atBEYİN İĞFAL ŞffiEKESİA MaJato atİKTİSADİ AKUN ELEŞTİRISİA GorzatMODERNLİĞİN SKNDLARI/C. Taylor atGÜÇLÜ DEMOKRASİ/R Barber atÇEKİRGE/B. Suils a t KÖTÜLÜĞÜN ŞEFFAFLIĞIZ/.Baodıilaıd atBNTELEKTÜEL/E Said atTUHAF HAVA/A. floss atYENİ ZAMANLA(VS.Hal-M. Jacques atTAHAKKÜM VE Dİ-RENİŞ SANATLARVJ.C. Scolt atSAĞLIĞN GASPVt. I lkh atSEVGİNİN BİLGELİĞVA F iıM sa u l atKİMLİK VE FARKUUK/W.Conndy at ANTİPOLİTİK ÇAĞDA POLİTİKA/G. Mülgan atYENİ BİR SOL ÜZERİNETARTIŞMAUIVH Waiiwnghl atDEMOK-RASİ VE KAPİTALİZM/S.Bowles-H. GMs atOLUMSALLIK, İRCNİ VE DAYANIŞMA/Я. florty atOTOMOBİLİN EKOLOJİSVPFre- und-G. M artin atÖPÜŞME GIDKLANMAVE SIKILMA ÜZER İNE/A Phillips af İMKÂNSIZN POLtTİKASlü.M. Besnier atG WÇLER İÇİN HAYAT BİLGİSİ ELKİTABVfl. Vanegam atCENNETİN DİBİ/G VassafatBCOLOJK BİR TOPLUMA DOĞRU/M. Bookc- hin af İDEOLOJl/Z Eagleton atDÜZBİ VE KALKINMA KISKACNDA TÜRKİYE/A Ы at AMERİKAU. Baudrbard atPOSTMO DE AN İZMVE TÜKETİM KÜLTÜR Ü/M. Feathersume atERKEKAKIt/G. Lksydaf BARBARLK/M.Henry atKAMUSAL İNSA-NIN ÇÖKÜŞÜ/fl Sermen atPOPÜLER KÜLTÜRLER/D. R o m atBaLEĞİNİYhlREN TOPLUM/RUacofyatGÜLME/H. Bergson atÖLÜME KARŞI HAYAT/N. O. Brown atSİVİL İTAATSİZLİK/Oer.:Y.Coşat at AHLAK ÜZERİNE TARTIŞMALAR/J. Nuttal atTÜKETİM TORUMU/J. Baudrilard a t EDBİYAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataft atÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard atORTAK BİR ŞEYLERİ OLMAYANLARN ORTAKUĞI/A. Lingis atVAKİT ÖLDÜRMEK/R Feyerabend atVATAN AŞ-KIİM. VKıl atKİMLİK MBÖİNIARI®. Moıley-K. Robins atDOSTLUK ÜZERİNE/S. Lynch ■* Klşisa İLİŞKİLER/H. iaFoSehe atKADNLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?«. Leaderaf DOKUNMA/G JosjoovtoatİTİRAF E0İLEMEYEN CEMAATİM, Blanch« atRÖRTÜZERİNE/A Phllps atFELSEFEYİ YAŞAMAK/Я Bitngror atPOLfTk KAMERA/M.Ryan-0. Kellner atCUMHURİYETÇİLİK/P P e » atPOSTMODERN TEORVS. BestD. Keiner atMARKSİZM VE AHLAK/S. Lukes atVAHŞETİ KAVRAMAK/J.PRoemtsma atSOSYaOJlK DÜSÜNMBOZ Bauman atPOSTMODERN ETK/Z. Bauman at TOPLUMSAL CNSİYET VE İKTİDAR/fl.HL Connell atÇOKKÜLTURLÜ YURTTAŞUK/IY. КуггШа atKARŞIDEVRİM VE İS-YAN/H.Marcuse t KUSURSUZ CİNAYET/J. Baudrilard atTOPLUMUN McDONALDLAŞTIRILMASVGRİBer atKUSURSUZNİHİLİST//CA Pearson a t HOŞGÖRÜ OZEANE/M. Walzer af 21. YÜZYIL ANAR ŞlZMVOar.tJ. PurUs S J. Bom n -tMAFÜCN ÖZ-GÜRLÜKЕТЙИй G.Breiten * MEDYA VE GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR/Oar.M.Behey SЯ ChadwickatHAYATIN DE-ĞERİM.H a m atPOSTMODERNİZMİN YANILSAMALARI/T Eagleton atDÜNYAYI DEĞİŞTİRMEK ÜZERİNBM. Ltrvry atÖKÜ-ZÜN A’SVB. Sanders atTAHAYYÜL GÜCÜNÜ YENİDEN DÜŞÜNMBL/Der. G RobinsonS J.Rundel * TUTKULU SOSYOLO-GA GameS A M e a le atEDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇEKLİK/G S artm ll atKENTSİZ KENTLEŞME/M Bookd in atYÔNТШЕ KARŞVP Feyerabend æHAKİKAT OYUNLARI/J. ForresteratTOPLUMLAR NASIL ANIMSAR7/P Connerlon atÖLMEHAKKVS.haoğlu at ANARŞİZMİN BUGÜNÜ®tr.:HamUûnjenDegen atMELANKOLİ KA01NDIR/0. Binkert > SİYAH 'ANLARШ Baudrila rd -tMODERNİZM,EVRBISaÜK VE BİREY/Ş. Bonhabb af KÜLTÜRa EMPERYALİZM1./ TomSnson atGÖ-ZÜN VİCDANLA. Sermen atKÜRESELLEŞME/Z. Bauman atETİĞE G İR İS/A Pieper atDUYGUÖTESİ TOPLUM/S. MeslrovifatEDEBİYAT OLARAK HAYAT/A Nehamas af İMAJ/K floöfis atMBCANLAfil TÜKEIMEK/J. Uıry atYAŞAMA SANATI/G.S arim i at ARZU ÇAĞVJ. Kmel atKOLONYAÜZM POSTKOLONYALİZM/A Loomba atKREŞTEKİ YABANİ/A Philips at

ZAMAN ÜZEfiNE/N. Efas atTARİHİN YAP1SÖKÜMÜ/A Munslovr atFREUD SAVAŞLARVJ. Forrester atÖTEYE ADUrM. Blanch« atPOSTYAP1SALCI ANARŞİZMİN SİYASET FELSEFESİ/T. May at ATEİZM/Я Le Poldevln at AŞK İLİŞKİLERİ/O.FKemberg atPOSTMODERNLİK VE HOŞNUTSUZLUKIARVZ Bauman atÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE DİĞER HAYATSTRATEJİLERİ/ZBauman atTOPLUM VE BİLİNÇDIŞVK. Leiedakh atBÜYÜSÜ B0ZU1MUŞ DÜNYAYI BÜYÛL&IEK/G. flteeratKAHCAHANIN ZAFERİ/B. Sanders ""EDEBİYATN YARATIUŞI/P Dupont af PARÇALANMIŞ HAYAT/Z Bauman atKÜL-TÜRa BaLEKM. Assmann atMARKSİZM VE DİL FaSEFESI/V. N. V oloşim atMARX'IN HAYALETLERİ«. Derrida at

ERDEM PEŞİND&AMActoŞre > DEVLETİNYENİDEN ÜRETİMİ« Stevens af ÇAĞDAŞSOSYAL BİLİMLER FaSEFESl/B. Fay atKARNAVALDAN R0MANAM ßak/ifn atPİYASAi l O’N eil at ANNE MELEK Mİ. YOSMA MI?/EV Welidon atKUTSALKSAWG, Amgamben atBİLİNÇALTNDA DEVLEWR Lnırauaf YAŞADIĞIMIZ SEFALET/A. Gorz atYAŞAMA SANATI FaSE-FESİ/A Nehamas •*’ KORKU KÜLTÜRÜ/F Furetf atEĞİTİMDE ETİK/F Haynes atOUYGUSAL YAŞANTI®. Lupkm at

ELEŞTİREL TEORl/fl. G e r n at AKTİVİSTN EL KlTABVfl. Shaw * KARAKTER AŞNMASI/fl. Semen atMODERNLİK VEMÜPHEMLK/Z Bauman atNIETZSCHE: BİR AHUK KARŞITININ ETİĞİ/P Betkowitz af KÜLTÜR, KİMLİK VE SİYASET/NafcTokaf AYDINLANMIŞ ANARŞİ/V. Ш т а т atMODA VE GÜNDEMLERİ®. CraneatBİLİM ETİĞİ®. Resnik

H A Z I R L A N A N K İ T A P L A RCEHENNEMİN TARİHİ/AK Turner at ADALET ARZUSIVflC. Solomon at KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜR« TomSnson at

ÖZGÜRLÜK OLARAK KALKINMA/A. Sen at KORKUNUN GÜÇLERİ/U. Krisleva at FOUCAULTNUN ÖZGÜRLÜKSERÛVBlYJ.IV. Bernauer at



İç indeki ler

I. BtLİM VE E T İK ..................................................................................UA. Baltimore olayı.................................................................................... 18B. Klonlama ara ştırm ası.........................................................................21C. Soğuk füzyon tartışması.................................................................... 25

0. ETÎK TEORİSİ VE UY GULAM ALA RI.......................................30A. Etik, hukuk, politika ve din ................................................................30B. Ahlâk teor isi........................................................................................ 35C. Ahlâki seçimler ....................................................................................42D. Relativizm ...........................................................................................48

5



in. BÎR MESLEK OLARAK B ÎL ÎM ..................................................... 57A. Bilim: Hobiden mesleğe....................................................................58

B. Bilimin hedefleri..................................................................................

63C. Çağdaş araştırma ortam ı....................................................................67D. İletişim ve bilimde danışmanlık sis te m i..........................................72E. Bilimsel yöntem ................................................................................. 77

IV. BİLİMDE ETİK TAVRIN STANDARTLARI................................ 82A. Dürüstlük .............................................................................................83B. Dikkat...................................................................................................87

C. A çıklık .................................................................................................

89D. Özgürlük .............................................................................................91E. Onur p a y ı .............................................................................................94F. Eğitim ...................................................................................................95G. Toplumsal sorumluluk .........................................................................96H. Yasallık .................................................................................................98I. F ırsa t......................................................................................................99t. Karşılıklı saygı....................................................................................100

J. Verimlilik .............................................................................................

101K. Deneklere sa y g ı ................................................................................102L. Son sözler .......................................................................................... 103

V. ARAŞTIRMADA N E SN E L LİK ......................................................110A. Araştırmada dürüstlük .......................................................................111B. Bilimde suiistimal.......................... 118C. Hata ve kendini kandırm a................................................................119

D. Araştırmada taraflılık .......................................................................

124E. Çıkar çanşması..................................................................................126F. Açıklık ..................................................................................................131G. Bilgi yönetimi.................................................................................... 135

VI. BİLİMSEL YAYINLARLA İLGİLİETİK K O N U LA R 139A. Yayında nesnellik ..............................................................................140B. Yayınlarla ilgili başka konular ..........................................................146

C. Gereken yerde onur payı verme......................................................

150D. Fikri mülkiyet....................................................................................157E. Bilim, medya ve h a lk .......................................................................164

6



vn. LABORATUVARLARDA ORTAYA ÇIKAN

ETİK KONU LAR ..............................................................174

A. Hocaöğrenci ilişkisinin e t iğ i .......................................................... 174B. Taciz

............................ 176

C. Bilimdeki suiistimalleri bildirme..................................................... 178D. Araştırmaya karşı h ocalık ................................................................. 179E. Ücretle çalıştırmaya ve iş vermeyeilişkin etik konular ................ 180F. Kaynaklan koruma ve paylaşma ..................................................... 185G. İnsan denekleri üzerinde yapılan araştırmalar ............................... 188H. Hayvan denekler üzerinde yapılan deneyler ................................. 197

VIII. TOPLUMDA BİLİM AD AM I............................................. 207A. Toplumsal sorumluluk ....................................................................... 207B. Mahkemede uzman tanıklığı............................................................ 213C. Endüstri bilimi.................................................................................. 218D. Askerlik bil im i.................................................................................. 227E. Araştırmalara sağlanan halk fonu..................................................... 234F. Başka toplumsal, politik ve ahlâki konular ..................................... 240

— Sonsöz: Daha etik bir bilime d o ğ ru ................................................. 242

— Ek: Ömekolay incelem ele ri............................................................... 249

— Kaynakça ................................................................................................ 276

— D izin ....................................................................................................... 288

7



TEŞEKKÜR Kitap taslak halindeyken getirdikleri eleştiriler için David Hulk Scott O 'Brien, W.HNewtonSmith,Marshall Thomsen ve birkaç ismi saklı e leştirmene teşekkür borçluyum. Aynca. Stephanie Bird. RonCame ma, Michael Davis, Clark Glymour, Alvin Goldman, Sussana Goodin, Fred Grinnell, Michael

Haikin. A.C. Higgins, D ale Jamieson. Audrey Kleinsasser. Helen Longino, Qaudia Mills, KennethPimple, Michael Rcsoik, Geoffrey Sayre McCord, Ed Sheriine, Linda Sweeting, Robert Switzer ve1996 bahannda Wyoming Üniversitesi’nde "bilimsel araştırmalarda etikle ilgili sorunlar" üzerineders verdiğim sim Oma da yorum ve eleştirileri için teşekkür ederim. Ulusal Bilim Kuruluşu'nunSBR960297, SBR9511S17, SBR9223S19 ve AST9100602 fonlarıyla çalışmama sağlananan kıs-mi desteği yeri gelmişken belirtmek isterim.



Beni yazmaya teşvik eden büyükannem Muriel Resnik’in

anısına



Bil im ve et ikI

Son on yıl içinde, bilim adamları, bilime yabancı halk ve politika-

cılar, etiğin bilimsel araştırmalarda ne kadar önemli olduğunu dahaçok fark eder oldular. Son zamanlarda görülen bazı eğilimler de bu

merakın artmasında önemli etmenlerdi. İlk etmen. Soğuk Savaş’taABD’nin insanlar üzerinde yaptığı gizli deneyler, genetik mühen-

disliği, İnsan DNA’sı Projesi (Human Genome Project), zekânıngenetik kökenleri, insan ve hayvan embriyolarının klonlanması,

küresel ısınma gibi bilimsel konuların tetiklediği etik tartışmaların

basında yer almasıydı. İkinci etmen ise, bilim adamları ve devletmemurlarının, etiğe ilişkin suiistimaller ve etik açısından sorgula-nabilir davranışların görüldüğü olayları, araştırmaların pek çok saf-

hasında inceleyip, belgelendirmeleri ve hükme varmalarıydı; bilim

11



de gözle görülür bir etik eksikliği, araştırmaların bütünlüğünü ve

istikrarım tehdit ediyordu (Panel on Scientific Responsibility and

the Conduct of Research (PSRCR) [Bilimsel Sorumluluk ve Araş-

tırma Davranışları Paneli] 1992, Hilts 1996, Hedges 1997). Bu so-runlar, fikir hırsızlığı, sahtekârlık, yasa ihlalleri, fonların kötü yö-netimi, astların sömürülmesi, harmanlanmış DNA'ya [recombinant

DNA] ilişkin yönetmelik ihlalleri, ayrımcılık, çıkar çatışması gibiiddialarda görüldüğü gibi, FBI’m suç araştırma laboratuvarlanndada boy gösterdi. Araştırmalardaki etiğe aykırı tutumlar gitgide da-

ha çok kanıtlansa da, eldeki bilgiler, bilimdeki suiistimal olayları-

nın. iş, tıp ve hukuk gibi alanlarda görülen suiistimallere kıyasla,oldukça seyrek olduğunu göstermektedir (PSRCR 1992).1

Etiğin ciddi merak uyandırmaya başlamasının üçüncü nedeniy-

se, bilimin iş dünyası ve sanayi ile artan karşılıklı bağımlılığın bi-limsel değerler ve iş dünyasının değerleri arasında etik çatışmalarortaya çıkartmasıdır. (PSRCR 1992, Reiser 1993). Bu çatışmalar, bilime parasal destek, bilim danışmanlığı [peer review], bilimde

açıklık, bilgi mülkiyeti ve kaynak paylaşımı gibi konulara olan me-rakı artırdı. Üniversiteler, sağladıkları imkânları, özel işler veya ki-şisel ekonomik kazançlar için gizli araştırmalarda kullanan bilim a

damlanyla ilgili kaygılarım dile getirdiler (Bowie 1994). Kimi za-man da üniversiteler, patent ve fikri mülkiyet haklarıyla ilgili ola-rak. özel ve tüzel kişilere uzun süren davalar açtılar. Bu arada, üni-versite yöneticileri, bilim adamlarının özel işlerde çalışırken, eği-

tim gibi diğer sorumluluklarım ihmal etmelerinden şikâyet etmek-tedirler. Çeşitli alanlarda çalışan bilim adamları, bilim ile iş dünya-sı arasındaki ilişkinin, araştırmaları, uygulamalı bilimlere dair

problemlerin çözümlerine yöneltmesiyle, temel araştırm a faaliyet-

lerine zarar vereceğinden kaygı duymaktadırlar. Öte yandan, devlet

denetçileri, şirketlerin, parasal desteğini devletten alan araştırma-lardan yarar sağlamamaları için gerekli tavrın alınmasını istediler

(Lomasky 1987).1. Etiğe aykırı t avır lar ve ya s uiistimaller, bir toplum standartlar hak kında aç ık bir uzlaşma iç inde olduğunda fakat toplumu n üyeler i bu standart lara göre yaşam ayı başaramadığında ortaya çıkar. Et ik bir sorun, toplumun standart lar konusunda açık bir uzlaşma içinde olmadığı durumdur.

12



Bilim etiğine ilişkin suiistimaller ve sorunlara duyulan kaygılarkarşısında, National Science Foundation (NSF), [Ulusal Bilim Vak-

fı] National Institute of Health (NIH), [Ulusal Sağlık Enstitüsü]

American Association for the Advancement of Science (AAAS),[Amerikan Bilimsel Gelişim Demeği] National Academy of Scien-

ces (NAS) [Ulusal Bilimler Akademisi] ve Sigma Xi gibi çeşitli bi-lim kuruluşları ve cemiyetler, bütün bu etik sorunlar ve usulsüzlük-leri inceleyecek ve bu konularda politikalar önerecek komiteler

oluşturdular. (Sigma X 1986, 1993, AAAS 1991. PSRCR 1992,Committee on the Conduct of Science [Bilimsel Davranış Komite-

si] 1994) Ayrıca, üniversiteler, şirketler ve bilim cemiyetleri, bilim-de karşılaşılan etik sorunlarla ilgili olarak düzenlenen konferans veseminerlerin sponsorluğunu yaptılar. Bu arada, bilim adanılan, bi-lim etiğini, lisans ve yüksek lisans müfredat programlarına sokmakiçin çaba harcadılar; çeşitli bilim dallarından, özellikle de sosyal bi-limler alanından birçok araştırmacı, araştırmada etiğin rolü üzerineçeşitli makaleler ve kitaplar yazdılar. Bilim etiği ile ilgili konulara

yer veren yeni bilimsel dergiler kuruldu. (Reiser 1993, Bird ve Spi-er 1995, Garte 1995). Çeşitli bilim cemiyetleri ve kuruluşlar yalnızetik ilkelerini benimsemekle kalmadılar, bilim adamlarına etiğimüfredat programlarına almalarım da önerdiler (Sigma Xi 1986,US Congress 1990, PSRCR 1992).

Bilim etiğinin yeni yeni fark edilen önemine rağmen, bazı bilimadamları etik suiistimalleri pek ciddiye almamaktadır, çünkü bu su-

iistimallerin nadir görüldüğünü, önemsiz olduğunu düşünmekte veliteratürde geçen suiistimalleri birbirinden bağımsız ve istisnaiolaylar olarak değerlendirmektedirler. Bazı bilim adamları da etiksuiistimalleri açıklamada “psikolojik patoloji” teorisine başvur-

maktadırlar; Bu teoriye göre, etiğe aykırı davranışlar gösteren bilim

adamlarının mutlaka ruhsal sorunları vardır, çünkü bilim adammınsahtekârlık, fikir hırsızlığı gibi etik suiistimallerden zarar görme-

den kurtulacağını düşünmesi için ancak çılgın olması gerekir (Broad ve Wade 1993). Bilimde suçlar gizli kalmaz, çünkü bilim meto-dolojisi, bilim danışmanlığı sistemi ve bilimsel araştırmaların top-lumsal doğası, bilim etiğinin kurallarım çiğneyen bilim adamlarını

13



yakalamaya yarayan birer mekanizma görevi görürler. Bu nedenle,

suiistimaller bilimde bir sorun teşkil etmez, çünkü çok sık gerçek-leşmez. gerçekleştiği zaman da bilim çevresinde önemli yansımala-

rı olmaz.Birçok bilim adamı, bilimde önemli etik sorunların çıkmayaca-

ğına. çünkü bilimin “nesnel” olduğuna inanmaktadırlar. Bilim, ol-

guları araştırır, nesnel yöntemler kullanır, bilgi ve Fikir birliğisağlar. Etik ise, değerleri ele alır, öznel yöntemler kullanır, kanaatüretir ve fikir farklılığı yaratır. Bu yüzden, bilim adamlarının bilim-

sel araştırmalarda veya bilim öğretiminde etik sorunlarla uğraşma-

ları şart değildir. Toplumun birer parçası olarak bilim adamlarmınetik sorunlarla yüzleşmesi eninde sonunda kaçınılmazsa da, bilimcemiyetinin birer üyesi olarak, bilim adamlarının bu konularla ilgi-

lenmesi bir zorunluluk olarak görülemez. Bilim adamları pek tabiiki etik standartlara uymalıdır, ancak bütün bu kurallar, onlar için,tartışma götürmez bir biçimde açıktır. Bilim adamları, başkalarınınfikirlerini kopyalama veya araştırmalarda sahtekârlık yapmanın bi-

lim etiğine aykırı tavırlar olduğunu zaten bilirler, bunu öğrenmekiçin felsefi veya etik tartışmalara girmeye gerek duymazlar. Böylece, bilim, insan varoluşunun diğer alanlarını kuşatan belirsizlikler-den ve etik sorunlardan korunaklı bir tarafsızlık mabedi olur.

Etik sorunlar ve suiistimalleri ciddiye alan bilim adamları bile, bilim adamlarına bilim etiği öğretmenin gereksiz olduğuna inana bilmektedirler. Bazı kişiler ise etiğin genç yaşta öğrenildiğine işa-ret ederek formel etik öğreniminin gereksiz olduğunu savunmaktadular. Bir kişinin liseye girerken etik ve ahlâk hakkında öğrenece-ği ya çok az şey kalmıştır ya da hiçbir şey kalmamıştu. Etik değer-lere sahip bir kişi, bilim adamı olduğunda da bu etik tutumunu sür-

dürecektir; eğer bu değerlere sahip değilse, bilimle uğraşmaya baş-ladığında kendisine ne kadar etik dersi verilirse verilsin bu onu ah-lâklı yapmaya yetmeyecektir. Bir çeşit etik öğreniminin bilimde yeralabileceğini savunan bilim adamları bile, etik öğretmenin yine de

gereksiz olduğuna, çünkü öğrencilerin etiği örnekler, uygulama vedüşünce alışverişiyle öğrendiklerine inanabilmektedirler. Bilim eti-ği bilgisi gayri resmi ve zımni olduğu için, bilim adamları değerli

14



ders saatlerini etik standartlarını ve sorunlarını anlatarak harcamak

zorunda değildirler, diye düşünülmektedir. Bu görüşe göre, bilimadamları, bilim etiğine uygun tavırları örnekleyerek ve nasıl iyi bir

bilim yapılabileceğini göstererek, öğrencilere etiği öğretebilirler.Yukarıda tartıştığun bütün bu yaklaşımlar, bilim etiğinin ciddi-

yetle ele alınması karşısında önemli engellerdir ve tümü yanlış yol-dadır. Bilimdeki suiistimaller ve bilimin doğasıyla ilgili araştırma-

lar yüzeye çıktıkça, bilimde araştırma ortamının suiistimaller veetik ile ilgili konularda önemli role sahip olduğu gitgide daha çokanlaşılmaktadır. (PSRCR 1992, LaFollette 1992, Grinnell 1992,

ShraderFrechette 1994, Macrina 1995, Woodward ve Goodstein1996). Eğer bilimsel araştırma ortamı suiistimaller için elverişliy-se, hazırlanan suiistimal raporları araştırma ortamındaki bazı yapı-

sal bozuklukları yansıtırlar ve bu suiistimaller de birbirinden ba-ğımsız birer patolojik tavır olarak ele al ulamazlar.

Araştırma ortamı birkaç yönden etik yolsuzluklara ve sorunlarakatkıda bulunabilir. Öncelikle bilim, pek çok bilim adamı için kari-

yer demektir. Bilimde başarılı bir kariyer, yayınlar, burslar, araştır-ma pozisyonları, akademik görevler ve ödüllerle ölçülmektedir.Akademik pozisyonlara gelen çoğu bilim adamı, görev süresinceya da terfi olmadan önce “yayımla ya da yok ol” ilkesinin baskısı-nı hisseder. Hemen hemen bütün değerlendirme ve terfi komiteleri,

bilim adamlarının araştırmalarındaki başarılarını yayınlarının sayı-

sıyla ölçmektedir; yayınlar ne kadar çoksa o kadar iyidir. Görevin-de kalma hakkım koruyan bilim adamları bile saygmlıklaruu artır-

mak ya da terfi edebilmek için makale yayımlamayı sürdürmek zo-runda kalırlar. Bunların da etkisiyle bilim adamları arasında kari-yerlerinde yükselmek için etik kurallarım çiğneme eğiliminde olan-lar çıkabilir.

İkinci konu ise şu: Araştırmaları destekleyen devlet fonları, fonarayan bilim adamı sayısının artması ve bütçenin darlığı nedeniyle,

geçmişe oranla daha az verilmektedir. Fon alabilmek ve fonun ke-

silmemesi için, bilim adamları sonuçlar üretmek zorundadırlar.Eğer bir deney iyi gitmiyorsa veya sonuçlar muğlaksa, bilim adam-ları fona başvururken veya çalışmalarının sonuçlarım bildirirken bu

15



sorunları gizleyebilmektedirler. Üçüncü konuya gelince; araştırma'lar, pek çok bilim alanında parasal yönden ödüllendirilmeleri de be-raberinde getirir. Yeni bir metodun, tekniğin ya da icadın patentini

alan kişi, binlerce, hatta milyonlarca dolar kazanabilir. Böylece, pa-rasal ödüllerin bilim etiğine aykırı tavırlara imkân vermesi müm-

kündür. Dördüncü konu ise şudur: Bilimin danışmanlık, yayımla-ma ve cevap hakkı gibi çok desteklenen kendini düzeltme meka-nizmaları, hataları ve sahtekârlıkları ortaya çıkarmakta genellikle

yeterli olmaz. Makaleleri ve makale önerilerini gözden geçirenhakemlerin de çoğu zaman hataları veya hileleri tespit etmek içindetaylı bir inceleme yapacak zamanlan yoktur; yayımlanan maka-lelerin çoğu okunmaz ve deneylerin çoğu tekrarlanmaz (Broad veWade 1993, Kiang 1995, Armstrong 1997).

Son olarak değinmek istediğim konu şu; Bilim eğitimi bazı du-rumlarda etiğe aykın tavırlara olanak verebilir. Daha önce belirtti-

ğim gibi, pek çok bilim adamı araştırma etiğini öğretmek için ciddi bir çaba içerisine girmez. Öğrencilere nasıl etik değerlere saygılı birer bilim adamı olunacağı öğretilmezse. onların bilim kariyerle-rinde bu değerlere aykırı tavırlar sergilemeleri doğal karşılanmalı-dır. Öte yandan, eğitim uygulamaları ve akademik baskılar da su-iistimalleri teşvik edebilmektedir (Petersdorf 1986, Sergestrale1990, Browning 1995). öğrenciler, Iaboratuvar çalışmalarında eldeettikleri doğru sonuçlar için, bunları nasıl elde etmiş olurlarsa ol-sunlar, genellikle ödüllendirilirler. Öğrenciler nasıl bir sonuç elde

etmeleri gerektiğini çoğu zaman bildiklerinden, bu sonuçlan eldeetmek için verileri bulandırma, uydurma veya kırpma eğilimindeolabilirler. Eğer bir öğrenci sırf iyi not alma derdindeyse, amacınaulaşmak için hilekârlık yapabilir. Bu durum, tıp öğrenimi görmek

isteyen, ancak bunu başarabilmek için çok yüksek notlar alması ge-rektiğini bilen öğrencilerde sık sık görülür.

Bilimdeki etik dışı davranışlara istisnai olaylar olarak bakılma

malıdır, çünkü bunlar muhtemelen araştırma ve öğrenme ortamın-daki faktörlerden kaynaklanmaktadırlar. Bir suiistimal olayını ön-

ceden talimin etmek güç olsa da, her suiistimal ciddiye alınmalıdır(PSRCR 1992). Bilimde suiistimaller çok nadir görülse, hatta bir

16



kez görülse bile, dikkatle ele alınmalıdır; çünkü suiistimaller, bili-

min halkın gözündeki imajı ve halkın bilime verdiği desteği zede-

ler. Bilim, etik konulara ve karşıt fikirlere açıktır, çünkü bilim, da-ha geniş sosyopolitik uzantıları olan uzlaştırmacı bir faaliyettir

(Longino 1990). Bilim adamlarının, yaşamın diğer yönlerinde etik

problemler ve tereddütlerle karşılaşmaları kaçınılmazdır. Tamamenobjektif bir bilim, ancak muğlak, tartışmalı ve can sıkıcı sorulardan

korkanların anıtlaştırdıkları bir mittir. Bilimde etik sorunlar ve çık-

mazların ortaya çıkmasının bir nedeni de, bilim adamlarının, genel-likle. bilimde ne tür davranış standartlan görülmesi gerektiği ve bustandartların nasıl ele alınıp uygulanacağı konusunda fikir birliğinevaramamalandır (Whitbeck 1995a). Buna bir örnek de bilimsel ya-

yınlardır. Bilim etiği tartışmalarının en çok yapıldığı yerler bilim-sel yayınlardır, çünkü bunlar, çoğu zaman, onur payı verme ve so-rumluluk alma ile ilgili fikir aynlıklanna zemin hazırlarlar (Roseve Fisher 1995). Bilimsel araşürmalann önemli sosyal, ahlâki ve si-

yasi sonuçları olduğundan, etik sorunlar bazen bilimle halk arasın-daki karşılıklı etkileşim sonucu da ortaya çıkabilmektedir (Committee on the Conduct of Science 1994).

Bilim öğrencilerinin etik üzerine resmi bir öğrenim görmeyegereksinim duymalarının birçok nedeni vardır. Öncelikle, etiğinönemli bir bölümü çocuklukta öğrenilse bile, gelişim psikolojisi,insanların, yaşamları boyunca, etik ve ahlâki sorumluluğa ilişkin

bir şeyler öğrenmeyi sürdürdüklerini gösteriyor (Rest 1986). Liseçağı öğrencileri ve yaşça daha büyük yetişkinler, etik sorunları ta-nımayı, yeni durumlara uygun ahlâki seçimler yapmayı, ahlâk ve

etik hakkında fikir yürütmeyi öğrenebilirler. Bu kişiler etik kav-ramları, teorileri, ilkeleri öğrenip farklı bakış açılarını süzgeçten

geçirerek daha erdemli olmayı da başarabilirler. Öte yandan, etik

kavramların bir bölümü sadece bir uğraşı veya mesleği anlayıp il-

gili alanda çalışmaya başladıktan sonra öğrenilebilir. Sözgelimi, tıparaştırmalarında benimsenen “bilinçli rıza” doktrini, anaokulunda

veya ilkokulda öğrenilenin ötesinde özel bir etik eğitimi gerektirir.Söz konusu k işi, bu doktrin hakkında bir şeyler öğrenebilmek için

F2ÖN/Bilim Fıffi 17



tıp araştırmalarını anlamak ve bunları bizzat yürütmek zorundadır.Bu nedenle, lisans, yüksek lisans ve mesleki eğitimde etiğe bir par-

ça da olsa yer verilebilmektedir (Rest ve Narvaez 1994).İkincisi, gayri resmi eğitim yöntemleri, bilim adamları için etik

öğretmenin en iyi yolu olsa bile, resmi bir etik eğitimi gereklidir,çünkü gayri resmi eğitim işlevini tam anlamıyla yerine getireme-mektedir (Hollander ve diğerleri 1995). Gayri resmi eğitimin göre-vini iyi yapamamasının birkaç nedeni vardır. Modem bilim, deva-sa ve karmaşık bir sosyal kurumdur. Sıradan bir labaratuvarda on-

larca. hatta yüzlerce kıdemli veya kıdemsiz araştırmacı, doktorasonrası araştırmacı ve yüksek lisans öğrencisi çalışabilir. Araştırmaortamında, etiği öğretmek, araştırma standartlarının uygulanmasınsağlamak ve önemli etik sorunları tartışmak için yalnızca gayri res-mi eğitime bel bağlayan çok sayıda kişi bulunur. Ayrıca, çok sayı-

da lisans öğrencisi öğrenim görmekte, devlet üniversitelerinde bili-ni öğrenimi görmeye hak kazanan yüzlerce öğrenci de hazırlık sı-nıflarına akın etmektedir. Öğrenci sayısının fazlalığı, gayri resmieğitimi olumsuz yönde etkilemektedir, çünkü öğrenciler genellikleetik sorunları tartışma fırsatını bulamamaktadırlar. Son konu ise şu:Bilim adamlarının tümü etik tavırlar sergileyemezler. Profesyonel

bilim adamlarının etiğe aykırı tavırlarını gören öğrenciler için iseetik değerlere saygılı davranmayı öğrenmek bir hayli güç olabilir.

Etiğin bilimle ilişkisini göstermek için, aşağıda, etik sorunlarıve tartışmaları gündeme getiren, son yıllarda ortaya çıkmış birkaç

bilimsel araştırma olayım inceleyeceğim.

A. BALTİMORE OLAYI

Son zamanlarda toplumun diline düşmüş, suiistimal iddialarına ko-

nu olan bilim olaylarından biri “Baltimore Olayı” dır. Bu olay, No- bel ödüllü bilim adamı David Baltimore’un diğer yazarlarla birlik-te imza attığı bilimsel makalenin uydurma sonuçlar içerdiği öne sü-rülünce gündeme geldi. 1991 yazında New York Times, ön sayfasın-da bu olayı manşetten verdi. Bu skandal, NİH ve Whitehead İnsti

18 KARKA/BilimEtiJİ



tute [Whitehead Enstitüsü] de dahil olmak üzere, araştırmanın

sponsoru olan kurumlan mahcup etmekle kalmayıp, Baltimore’un

saygınlığım da zedeledi. O sıralarda, Baltimore olayı Meclis’in dedikkatini çekmişti, hatta Gizli Servis’in olaym araştırılmasında par-

mağı olduğu öğrenildi.2 25 Nisan 1986 tarihinde Celi adlı dergideçıkan makalede altı yazarın ismi vardı. Deneylere bizzat katılmasa

da, araştırmayı yöneten kişi Baltimore’du. Makaleye göre, deney-

ler, bir fareye yabancı bir genin verilmesi ile farenin genlerinin buyabancı genleri kopyalayıp antikorlar üretebildiğim gösteriyordu.Eğer bu iddia doğruysa, bağışıklık sistemi, yabancı genlerce üreti-len antikorlarla kontrol edilebilecekti. Şu ana kadar, bu araştırma

diğer bilim adamlarınca doğrulanamadı. Deneyler, MassachusettsInstitute of Technology (MIT) [Massachusetts Teknoloji Enstitüsü]ve Tufts Üniversitesi’nin ortaklığıyla Whitehead Institute’taki birlaboratuvarda gerçekleştirilmiş ve NİH fonlarıyla desteklenmişti.

Margot O ’Toole isminde bir öğrenci, Whitehead Institute’ta, sö-zü geçen makalenin yazarlarından biri olan Thereza ImanishiKari

danışmanlığında doktora sonrası çalışmalarını sürdürmekteydi.O ’Toole, ImanishiKari’nin makalenin sonuçlarıyla çelişen on yedisayfalık notlarını bulduğunda, araştırmalım doğruluğuna ilişkin

şüpheler duymaya başladı. Bazı deneyleri tekrarlamaya çalışsa da başarısız oldu. Makalede belirtilen çoğu deneylerin aslında h iç ya- pılmadığına ya da makaledeki sonuçların sahte olduğuna inanmaya başladı. Böylece O ’Toole, bu araştırmayla ilgili şüphelerini dile ge-

tirerek, MIT veTufts’taki teftiş heyetlerini gizlice bilgilendirdi. Buheyetler araştırmayla ilgili incelemeler yaptılar. İlk araştırmalardaçalışmanın bazı hatalar içerdiği saptandıysa da, söz konusu araştır-manın hileli olduğu sonucuna varılmadı. Yine de, O’Toole, çıban

başı olarak ün yaptığından, doktora sonrası çalışmalarını tamamla-

dıktan uzun süre sonra bile iş bulamadı. NIH ’ın Office of Research Integrity (ORI) [Araştırmanın Doğ-

ruluğunu Teftiş Birimi] adlı birimi bu ilk incelemeleri dikkatle iz-2. Bu olay için bütün referansları alıntı lamak yerine, okuyuculara bir kaynaklar l istesi sunacağım. Bunlar arasında sözde sahte bilgi içeren ori j inal metin (We-aver 1986), New York Times haberleri (Hil ls 1991b, 1992, 1994b, 1996) ve baş-ka kaynaklar (Sarasohn 1993, Weiss 1996) var.

19



ledi. Kongre de söz konusu bilimsel skandaldan haberdar edildi.

Michiganlı temsilci John Dingell ve Meclis İzleme ve Araştırma

Komitesi’ndeki grubu, bu olayla ilgili iki oturum yaptı ve GizliServis’in bu araştırmayı yürütmesini istedi. Önceki soruşturmalar-da ImanishiKari’nin defterleri incelenmemişti, ancak Kongre’nin

yürüttüğü araştırmada bunlar da ele alındı. İncelemelerde, defter-lerdeki tarihlerin değiştirildiği, sonuçların farklı sayfalara farklırenkli kalemlerle yazıldığı ve şüpheli araştırmanın ImanishiKari ’nin söylediği zamanda yapılmadığı ortaya çıktı. Denetçiler, araş-

tırmayla ilgili şüpheler ortaya çıktıktan sonra ImanishiKari'nindefterleri bir araya getirdiği konusunda fikir birliğine vardılar. Buolay hakkındaki son raporda. ORI, 1994 yılında ImanishiKari’ninsunduğu deneysel veri ve sonuçların yanlış olduğunu bildirdi. Ra-

por yayınlanır yayınlanmaz, Tufts Üniversitesi, ImanishiKari’ninüniversiteden derhal ayrılmasını istedi.

Ancak, ImanishiKari bütün bu olaylar sırasında masum olduğu

konusunda ısrarlıydı. Nitekim, 21 Haziran 1996’da, Sağlık ve İnsa-ni Hizmetler Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen ve söz konusuaraştırmanın doğruluğunu savunan bir panelle aklandı. Bu panelde,ImanishiKari’nin aleyhinde sunulan kanıtların sağlan! dayanaklarıolmadığı, hatta bunların güvenilmez ve tutarsız olduğu belirtildi.Panel, ayrıca ORI’yi olayı sorumsuzca ele almak ve araştırmaklasuçladı. Tufts Üniversitesi, ImanishiKari’yi, panelin onu suçsuz

bulmasından kısa b ir süre sonra eski görevine davet etti. ImanishiKari, savunmasında, kendi laboratuvar notlarının düzenli ve güncel

olmadığını kabul etti. Suiistimal şüpheleri ortaya çıktığında kağıt-lara aldığı notlan bir laboratuvar defterinde bir araya getirdiğini deitiraf etti, ancak, denetçileri veya bilim çevresini aldatmak gibi birniyeti olmadığım savundu. Notlan iyi olmasa da asla asılsız veya

hileli sonuçlar üretmeyi planlamadığı konusunda ısrar etti. Panelde

verilen karar NIH’in bu suiistimal olayında parmağı olduğunu dü-şünen ya da ImanishiKari’nin gerçekten asılsız veya hileli sonuç-lar ürettiğine inanan bazı bilim adamlannı öfkelendirdi. Bu olaylar

sırasında pek çok bilim adamı, incelemelere devletin burnunu sok-masına, bürokratik müdahalelere ve bilimsel suiistimal iddialarına

20



getirilen yargısız infaza karşı çıktı. Bu kişilerin birçoğu, bilim

adamlarının kendi kendilerini denetleme hakkına sahip olması ge-rektiğini savunuyordu.

Baltimore sahtekârlıktan suçlanmasa da, kendi isminin karıştığı bu skandaldan dolayı Aralık 1992’de Rockefeller Üniversitesi’ndeki rektörlük görevinden istifa etti. Bütün bu olaylar sırasında Ima

nishiKari’yi savundu ve sahtekârlık iddialarından sonra yapılanincelemeleri cadı avına benzetti. Makaledeki hataları düzeltmekamacıyla, Baltimore ve diğer yazarlar, makaleyi değişikliklerle bir-

likte Celi dergisine gönderdiler. Baltimore, ortaya çıkan farklılıkla-

rın sahtekârlıktan değil, dikkatsizlikten ileri geldiğini ve deneyselsonuçlarda bağımsız bir doğrulamaya gitmediğini kabul etti.

Baltimore olayı pek çok etik soruyu gündeme getirdi. Baltimo-re, kendi denetiminde yapılan araştırmayla daha yalandan mı ilgi-lenmeliydi? Eğer bu araştırmayı yeterince denetleyemediyse, ma-kalenin yazarlarından biri olarak ismi geçmeli iniydi? O’Toole’ungizlice bilgi sızdırmaması için daha fazla mı önlem alınmalıydı?

Çalışmayı başlatan araştırmacılar daha özenli ve dikkatli araştırma-lar mı yapmalılardı? Bilim çevrelerinin dışındaki insanların bilim-

sel suiistimal hükümleri vermesine ve bu konuda incelemeler yap-masına izin verilmeli miydi? Sahtekârlık olaylarında bilimsel ka-nıtlar mı yoksa hukuki kanıtlar mı dikkate alınmalıydı? Siyasetçi-ler, bilim adamları ve medya “peşin hüküm” mü vermişti? ImanishiKari’nin asılsız veya yanlış sonuçlar ortaya koymadığı farzedil

se bile, iyi not tutamaması bir sorumsuzluk veya gayri etik olarakdeğerlendirilmeli miydi? Bu olaydaki sahtekârlık iddiaları nasıl is

patlanabilirdi?

B. KLONLAMA ARA ŞTIRMA SI

13 Ekim 1993’te, Jerry Hail, Robert Stillman ve üç arkadaşı, Ame-

rican Fertility Society [Amerikan Doğurganlık Cemiyeti] toplantı-larından birinde dünyada şok etkisi yaratan bir makale sundular.Makalede, insan embriyolannı klonladıklarına ilişkin deneyler yer

21



alıyordu. O sıralarda, ileride yol açacakları büyük tartışmalardanhabersizdiler. İddiaları, dünya gazetelerinin ilk sayfalarında manşet

oldu. Time başta olmak üzere pek çok dergiye kapak oldu. Gazete-ciler ve eleştirmenler, bir bebek çiftliği kurmak. Hitler ve Einstein

ırkları yaratmak ve insan ırkım geliştirmek için çeşitli programlar

ve Cesur Yeni Dünya senaryolarıyla ortaya çıktılar (ElmerDewitt1993, Kolata 1993). Dünyanın çeşitli yerlerindeki devlet görevlile-ri, araştırmalım korkunç ve vicdansız bir girişim olduğunu savun-dular. Öte yandan, Amerika başkam William Clinton insan embri-

yolarının bilimsel bir amaç doğrultusunda kopyalanması için fede-ral fonlann kullanılmasını yasaklayan bir tebliğ yayımladı. Halkınkorkularım yatıştırmak için, Hail ve Stillman “Gece Hattı”, “Gü-

naydın Amerika”, “Larry King Canlı Yayını” gibi televizyon şov programlarında boy göstermekten kaçınmadılar. Kendilerini bilgi-lenmeye ve bilgilendirmeye adamış birer bilim adamı gibi lanseederek söz konusu araştırmanın getirdiği etik sorumluluktan sıyrıl-

mak istediler.

Yukarda anlatılan olaya daha yakından bakarsak, bu olayın dün-yada büyük bir yankı yaratmasının. Hail ile Stillman ve meslektaş-ları tarafından gerçekleştirilen araştırmamn yanlış anlaşılmasındanileri geldiği açıkça görülebilir. Hail ve Stillman’ın embriyo klonla-ma işlemi birden fazla spermle döllenmiş yumurtalardan ortaya çı-kan ve yaşama şansı olmayan embriyolarla yapılıyordu. Birden faz-la spermle döllenen yumurta hayatta kalamaz, yani ileride bir be-

bek veya yetişkine dönüşemez. Yaşama şansı olmayan embriyolar,özel bir sıvıya konulmuş ve burada bunlar sekiz hücreli embriyola-

ra bölünmüştü. Sekiz hücreli embriyolar önce tek hücreli embriyo-lara bölünüyor, sonra tekrar bölünmeye başlıyorlardı. Sekiz hücre-

li embriyoların bütün hücreleri genetik olarak aynı olduğundan, buyöntem embriyo başına sekiz klon ortaya çıkmasuıa yol açıyordu.

Bu araştırma şüphesiz önemli, ancak halkın ürettiği korkunç se-

naryolar bilimkurgu dünyasına terk edildi. Öncelikle, embriyolaryaşayabilecek türden değildir, yani bu yöntemle, embriyolar bu-

gün yetişkin bir bireyin ortaya çıkmasına neden olamaz. Yöntem,yetişkin bir insan üretebilecek şekilde geliştirilme kapasitesine sa-

22



hip olsa da, bu haliyle buna olanak tanımıyor. İkincisi, insan tasarı-mında kullanılabilecek embriyoları üretmek genetik olarak müm-

kün değil. Şu anda böyle embriyolar üretme girişimimiz, ancak ya-

şama şansı olmayan embriyoların ve özürlü çocukların ortaya çık-masına neden olur. Özel nitelikleri olan insanlar yaratmayı başara-

bilecek insan genetiği ve embriyoloji konusunda çok şey bilmiyo-ruz. Son olarak şunu söylemek istiyorum: Bu yöntemle üretilen

klonlar yetişkinlerin hücrelerinden kopyalanmadı. Yani bu araştır-

ma, The Boys from Brazil veya Jurassic Park gibi filmlerde yeralan klonlama şekillerine hiç benzemiyordu (Çaplan 1993).

Klonlama deneylerine halkın tepkisi çoğu zaman negatif olsada, araştırmacılar American Fertility Society toplantılarında övgüaldılar; Hail ve Stillman tarafından sunulan makale Genel ProgramÖdülü aldı. Üreme ile ilgili araştırmalar yürüten bilim adamları ge-

be kalmakta güçlük çeken çiftler için bu çalışmanın potansiyel öne-mine işaret ettiler. Eğer bir çiftin üreyebilen yumurtaları sadece

birkaç taneyse ve bu yumurtalar çok sayıda yumurta üretebilecek

şekilde klonlanabiliyorlarsa, kadının gebe kalma olasılığı artar.23 Şubat 1997'de, İskoçyalı bilim adamları, yetişkin hücreler-

den “Dolly” adlı bir koyunu klonladıklarını açıkladıklarında da halk-tan bu tür feryatlar yükselmişti (Kolata 1997). Kuzu Haziran1996’da doğmuştu, ancak bilim adamları, Dolly’nin gelişimini izle-dikleri altı ay boyunca bu bilgiyi gizli tutmuşlar ve Nature dergisi-nin bulgularını değerlendirmesini beklemişlerdi. İlk defa yetişkin

memeli hücrelerinden yaşayabilir memeli bir döl elde edilebilmiş-ti. Edinburgh’taki Roslin Institute’da bir embriyolojist olan Iaıı

Wilmut ve meslektaşları, laboratuvarda dişi bir koyunun memesin-den hücreler aldılar, bu hücrelerin çekirdeklerini çıkartıp bunlarıelektrik akımıyla çekirdeği alınmış koyun yumurtalarıyla birleştir-

diler. Daha sonra, gelişmeleri için bu yumurtaları koyun rahimleri-

ne yerleştirdiler. Bu yöntemle elde edilen iki yüz yirmi yedi embri-

yodan sadece on dokuzu yaşayabilmiş ve bunlardan sadece biri doğ-muştu (Wilmut ve diğerleri 1997). Bu şaşırtıcı bildiriden kısa bir sü-

re sonra, Oregon’daki bilim adamları, embriyo hücrelerinden rlıesus maymunlarım başarılı bir biçimde klonladıklarını açıkladılar.

23



Hayvanların klonlanmasınm tarım, eczacılık ve biyoteknoloji

endüstrilerinde önemli uygulamaları olabilirdi. Eğer bu klonlama

teknolojisi gen terapi teknikleriyle birleştirilseydi. az yağlı tavuk-

lar, organ bağışmda kullanılabilecek domuzlar, çok süt veren inek-ler ve insan hormonları, vitaminleri veya başka tıbbi önemi olan bi-leşenleri üretebilecek hayvanlar yaratmada kullanılabilirdi. Wilmut

bu araştırmayı, koyunu ilaç fabrikasına dönüştürebilecek bir yön-

tem geliştirmek için sürdürdü. Çalışması, koyun sütünden üretilenilaçlar satmayı planlayan PPL Therapeutics PLC adlı şirket tarafın-

dan desteklendi. Medya koyun klonlama haberlerine geniş yer ver-di ve “Dolly” dergi kapaklan ve internette manşet oldu.

Pek çok kişi bu araştırmayı şaşırtıcı ve korkutucu buldu, çünküaraştırma yetişkin bir inşam klonlamanın yollarını açıyordu. TlME/CNN’iıı 1005 yetişkinle ABD’de yaptığı ankette, bu yetişkin-lerin % 93’ünün insan klonlamanın kötü bir fikir olduğunu düşün-dükleri ortaya çıkarken, bu anket grubunun % 66’sı hayvan klonla-manın bile iyi bir fikir olmadığı kanaatindeydi (Lederer 1997). Kı-sa bir süre sonra devlet görevlileri habere tepki gösterdiler. BaşkanClinton, federal bir biyoetik komisyonunun, klonlamanın hukukive etik sonuçlarını değerlendirmesini istedi ve insan klonlama araş-tırmalarım destekleyebilecek federal fonlan yasakladı (Clinton

1997). Clinton’ın verdiği bu emirde klonlamanın insan hayatınıneşsizliğini ve kutsallığını tehdit ettiği ve insanlığı gerek ahlâki ge-rek dini önemli sorularla karşı karşıya bıraktığı ifade edildi. BaşkanClinton, memelileri klonlamanın pek çok özel şirketin ilgisini çeke-ceğini biliyor, yine de şirketleri, insan klonlama araştırmalarının bir

süre için ertelenmesine seyirci kalmaya davet ediyordu. İngilteregibi ülkelerde insan klonlama yasal değildir. Bu kitabuı yazıldığı

sıralarda ABD’de insan klonlama yasalara aykırı değilse de, yeniyasalar yürürlüğe konmayı beklemektedir. İngiltere hükümeti, İs

koçya’da verilen demeçte, Tarım Bakanlığı’mn Wilmut’un klonla-

ma araştırmasına destek vermeyeceğini ilan etü. W ilmuf a verilme-si planlanan 411.000 dolar Nisan 1997’de yarıya düşürüldü, Nisan1998’de ise tamamen kesilecek.

Klonlama pek çok soruyu gündeme getiriyor: Bu araştırmanın

24



ne gibi sosyal ve biyolojik sonuçları olacaktır? İnsanların klonlanması, insan hayatının eşsizliğini, kutsallığım ve onurunu tehdit edi-

yor mu? İnsan veya hayvan klonlama araştırmaları durdurulmalı

mı? Bilim adamları, etik ve sosyal sonuçları dikkate alınmamış biraraştırmayı sürdürmeli mi? Bilimde önemli olan fikir ve ifade öz-gürlüğünü etik ve politik değerlerle nasıl dengeleyebiliriz? Eğer

ABD hükümeti insan klonlama çalışmalarına fon sağlamazsa,ABD’deki araştırmalar özel fonlarla sürdürülebilir mi? Araştırma-lım dünyada böyle bir yankı yaratmasında, medyanın ve halkın

yanlış değerlendirmelerinin eğer varsa nasıl bir rolü var?

C. SOĞ UK FÜZYON TARTIŞMASI

Farklı ülkelerden çok sayıda medya mensubu, 23 Mart 1989’da bir

basın konferansı düzenleyen ve birer elekrokimyacı olan Utah Üni-versitesi Kimya Bölümü Başkanı Stanley Pons ve Southampton

Üniversitesi profesörü Martin Fleisdımann hakkında tüm dünyadayankılar uyandıran bir haber yayımladılar. Bu haberde, adı geçeniki kişinin oda sıcaklığında soğuk füzyon olayını gerçekleştirmeyi

başardıkları açıklanıyordu (Huizenga 1992). İddialara göre bu bi-lim adamları lise öğrencilerinin dahi kullanabileceği basit araçlarlasoğuk füzyonu gerçekleştirebilmişlerdi. Basm bültenleri detaylarayer vermiyor, bu deneylerin tekrar nasıl gerçekleştirilebileceği ko-

nusunda hiçbir teknik bilgi içermiyordu. Füzyonla ilgilenen bilimadamlarının ve fizikçilerin çoğu Pons ve Fleischm ann’in iddiaları-na şüpheyle baktılar, fakat medya o kadar şüpheci davranmadı. Ga-

zeteciler harika keşfi kucakladılar, ancak soğuk füzyon haberleri pek çok beklentiyi de beraberinde getirdi.

Güçlü deneylerle desteklenen standart nükleer füzyon teorileri-ne göre, füzyon ancak çok yüksek basınç ve sıcaklıklarda gerçekle-

şir, bu koşulların gerçekleşebildiği yerler ise genellikle yıldızlardır.Bu olağanüstü koşullan laboratuvar ortamında gerçekleştirmeyihedefleyen geleneksel “sıcak” füzyon araştırması son on yılda ya-vaş fakat istikrarlı bir gelişme gösterdiyse de, sıcak füzyon tekno

25



lojilerinm XXI. yüzyıldan önce kullanılabilir duruma gelmesi

mümkün görünmüyor. Pons ve Fleischmann’ın deneyi çok sağlam

dayanakları olduğu varsayılan füzyon teorisiyle çelişiyordu, çünküfüzyonun normal sıcaklık ve basınçlarda gerçekleşebileceğini iddia

ediyorlardı. Deney, ağır su (D 20)’daki lityumdeuteroksit (LiOD)

solüsyonunda bulunan iki Palladyum elektroduyla yapılıyordu.Pons ve Fleischmann, iki elektron arasmdan bir elektrik akımı geç-tiğinde, bu akımın ağır suyu deuterium gazına (D2) ve oksijen ga-

zına (O2 ) ayrıştırdığını, ayrıca büyük miktarda deuteriumu (D) ne-gatif yüklü bir elektroda (katot) doğru ittiğini iddia ediyordu. Kato-dun benzersiz yapısının deuterium atomlarının sıkıca bir araya ge-lerek tritiumla (T) kaynaşmasına olanak verdiğini ve bu işlemin so-nunda ortaya ısı ve nötronlar çıktığını söylüyorlardı. Pons ve Fleisclımann deneyde, sıradan kimyasal araçlarla üretilemeyecek çokyüksek bir ısının ortaya çıktığım, ayrıca az miktarda tritium ve nö t-ron da gözlemlediklerini ifade ettiler (Fleischmann ve Pons 1989).

Bu tuhaf deneyler hakkında bilgi edinir edinmez, dünyanın çe-şitli yerlerindeki laboratuvarlar bu deneyleri tekrarlama girişimin-de bulundular. Pek çok laboratuvar Pons ve Fleişchmann’ınkileriyle çelişen sonuçlar elde etti; bazılarının sonuçları soğuk füzyonudestekliyor, bazıları ise soğuk füzyon lehinde veya aleyhinde kesin bir sonuç belirtmiyordu. Pek çok bilim adamı deneyi anlamakta bi-le zorluk çektiler, çünkü Pons ve Fleischmann deneyin detaylarınıyeterince açıklamamıştı. Çelişkili sonuçlar veren veya sonuçsuzdeneylerle geçen birkaç yılın ardından, füzyonla ilgilenen çoğu bi-lim adamı, Pons ve Fleischmann'ın araştırmasının dikkatsizlikten

ileri gelen hatalarla dolu olduğunu, özensizce gerçekleştirildiğinive bu iki bilim adamının deneyin doğruluğuna şiddetle inanmak is-tedikleri için kendi kendilerini kandırdıklarını iddia etti. Pons ve

Fleischmann füzyon gerçekleştirdiklerine inanmışlardı ama belki

de gerçekleştirdikleri olay sadece sıradan elekrokimyasal tepkime-

lerin yanlış yorumlanması veya yanlış anlaşılmasından ibaretti.Eğer Pons ve Fleischmann deneylerini detaylarıyla anlatmış ol-

saydılar, gerçekten bir soğuk füzyondan mı söz edilip edilmediğinianlayabilirdik. İki bilim adamımın da açık davranmamaları mali çı-

26



karları açısından gerekliydi: Eğer başkaları da deneyleri tekrarlaya bilseydiler, o zaman bu iki şahıs (ve tabii Utah Üniversitesi) soğuk

füzyon için patent alma şanslarım kaybedeceklerdi. Soğuk füzyon

yeni bir güç kaynağı olduğu için, başarılı olursa, patenti alanları

zengin edecekti. Fakat, bir icat mükemmel duruma getirilmedenveya nasıl çalıştığı tam olarak anlatılmadan, sahibine patent hakkıverilemez.

Para, başka yönlerden de bu olayda hayli önemli role sahipti.Birinci konu şu: Basın konferansının öncesinde ve sonrasında,

Pons ve Fleischmann’ın çalışmasına bir sn perdesi inmişti. Bu iki bilim adamı diğer füzyon araştırmacılarından kendilerini soyutladı-

lar. Soğuk füzyon üzerine uzmanların görüşlerini almadan, buluşla-rını halka açıkladılar. Utah Üniversitesi’nden olmayan pek çok Fi-zikçi, basın açıklamasından önce araştırmadan haberdar bile değil-di. Pons. Fleischmann ve diğer Utah Üniversitesi görevlileri, araş-tırmanın patentini alabilmek için gizliliği gerekli gördüler. İkincisi,Pons ve Fleischmann sonuçlarım bilimsel bir toplantıda ya da bir

bilim dergisinde açıklamak yerine, bir basın konferansında ortayakoymayı tercih ettiler, çünkü patenti garantilemek ve saygınlık ka-zanmak onlar için her şeyden önemliydi. Halka yapılan açıklama,

bilimsel eleştirinin önüne geçti ve araştırmanın diğer bilim adamla-rı tarafından dikkatlice incelenmeden kamuoyuna aktarılmasına ne-den oldu.

Olay pek çok etik soruyu da beraberinde getiriyor. Pons ve Fle-

ischmann sonuçlarım bir basın konferansı yoluyla mı açıklamalıy-dılar? Diğer bilim adamlarıyla daha yakuı bir ilişki içinde mi çalış-malıydılar? Deneyleri için daha detaylı bir açıklama mı getirmeliy-

diler? Pons ve Fleischmann (ve Utah Üniversitesi’ndeki diğer gö-revliler) para ve prestij yerine özene ve gerçeğe mi önem vermeliy-diler? Soğuk füzyon kendim kandırmadan ibaret sahte bir olay mıy-

dı ve daha iyi bir araştırma gerektiriyor muydu? Bu araştırmadaki

dikkatsizlik, bilimsel ihmalle aym şey miydi?

Anlattığım üç olay. bizi, bilimsel araştırma etiğine ilişkin ilginç birkaç konuyla karşı karşıya bırakıyor. Bu olaylar çok zengin tartış-maları başlatabilirler. Ömekolay incelemelerinin, etik yolsuzluklar

27



ve etik konular hakkında düşünmek için en iyi birkaç yöntemden biri olduğunu düşünüyorum. Bu yüzden bu kitapta pek çok gerçek

olayı tartışmakla kalmayıp elli varsayımsal (fakat gerçekçi) olayı

da ekte sunacağım. Fakat etik, çeşitli olaylar karşısında verilen ce-sur bir tepki olmaktan öte bir şey olmalı, felsefi bir çalışma da olay-lar hakkında gayri resmi tartışmalardan ileriye gitmelidir. Olayların

ortaya çıkardığı soruları, problemleri ve bunların gündeme getirdi-ği kaygıları, değerleri ve genel ilkeleri anlayabilmeliyiz. Kısacası,

bilim etiği ile ilgili genel bir düşünme çerçevesi geliştirmemiz ge-rekiyor. Böyle bir çerçeve, can sıkıcı konularda uzlaşmaya varam a-dığımızda, önemli konuları, soruları, problemleri anlamamıza yar-dım edecektir.

Bundan sonraki üç bölümde, etiğin doğası, bilimin doğası ve bi-limle etiğin ilişkisi ile ilgili tartışmaları da içeren, bilimsel araştır-

ma etiğini daha iyi anlamamıza yardımcı olacak genel bir kavram-sal çerçeve sunacağım. Çizeceğim bu çerçeve bilim etiğinin bazı

ilkelerini doğrulamaya, bilimsel normlar ve daha kapsamlı sosyalnormlar arasındaki çatışmaları tartışmaya, bilim etiği ilkelerini pra-tik kararlara uygulamaya ve bilim etiğine ilişkin sorular hakkındadüşünmeye yardımcı olacaktır. Bundan sonraki dört bölümde, buçerçeveyi bazı önemli etik konulara ve çıkmazlara uygulamayı

amaçlamaktayım.Ancak birkaç uyanda bulunmam gerekiyor. Bundan sonraki bö-

lümlerde sözü geçen konular tartışmaya açık konularda ve çizdi-ğim çerçeve hiç kuşkusuz bütün okurları tatmin etmeyebilir. Bu ki-

taptaki konuları ve sorunları tartışırken, ne olduğu anlaşılmayantezler üretmek zorunda kalmadığım için şanslıyım. Bir felsefe araş-tırmacısı olarak, mutlak cevaplar sağlamaktan çok, doğru somları

sormak ve önemli konulan kavramak beni daha çok ilgilendiriyor.

Yine de, bu kitapta som sormaktan daha fazla şey yapacağım; ce

vaplanmı da savunacağım. Fakat mantıklı ve anlaşılabilir bir bakışaçısını, tartışmaya kapalı ve herkesçe kabul gören tezlere tecili ede-rim.

Tartışmalanm önıekolay incelemeleri ve başka ampirik kaynak-lara dayansa da, genel olarak bu kitap konusunu felsefi bir bakış

28



açısından almaktadır. Bazı incelemelerim, araştırma etiğine, sosyo-

lojik ve psikolojik bir bakış açısı getirmektedir: Bu incelemeler, bi-

lim etiğine uygun ve bilim etiğine aykırı tavırları ve bunların ne-denlerini açıklamayı hedeflemektedir. Bunlar, bence bilim etiğininanlaşılması için çok önemli. Bu arada, felsefi bir yaklaşım, değerliiçgörülerin önünü açabilir. Etiğe uygun veya etiğe aykırı tavırların

bilimde hangi sıklıkla görüldüğünü ve bunların nedenlerini sapta-maya çalışmadan önce, araştırma etiğinin doğasım, bilimde hangitavırların etiğe uygun, hangilerinin etiğe aykırı olduğunu iyi anla-

mamız gerekir.Bu kitabın, bilim adamlarına ve bilim öğrencilerine araştırma

etiğini öğretmek açısından yararlı bir araç olacağına inanıyorum.

Ayrıca çalışmamın, halkın ve bilim adamlarının bilim etiğinin öne-mini kavramalarına yardımcı olacağını, bilimle uğraşan akademis-

yenleri, araştırma etiğinin daha fazla analiz, daha fazla araştırma vedaha fazla tartışma gerektiren bir alan olduğuna ikna edebileceğini

düşünüyorum.

29



Etik teoris i ve uygulamalarıII

Bilim etiğini anlamak için sorulması gereken üç soru vardır: “Etiknedir?”, “Bilim nedir?” ve “Etik ve bilim arasında nasıl bir ilişkivardır?” Bu sorulara son derece farklı cevaplar getirildi. Önerece-ğim cevapların mutlak ve rakipsiz cevaplar olduğunu iddia etmiyo-rum, ancak cevaplarımın mantıklı ve savunulabilir olduğuna inanı-

yorum. Bu temel soruları, yukardaki sırayla tartışacağım.

A. ETİK, HUKUK, POLİTİKA VE DÎN

İlk soruyu cevaplandırabilmek için, bir konu olarak etik ve bir inceleme alanı olarak etik (veya ahlâk felsefesi) ayrımını yapmamız

30



gerekiyor. Etik, davranışları yönlendiren davranış standartlarını

(veya sosyal normları) belirler. Davranış standartlan gerçek davra

nışlanmızı tarif etmezler, çünkü insanlar geniş ölçüde kabul görenstandartları çoğu zaman ihlal etme eğilimindedir. Örneğin. ABD’de

çoğu kişi doğru söylemek gerektiği fikrine inansa da yalan söyle-mekten kaçınmaz. İnsanlar sürekli yalan söyleseler bile, çocuklan

mıza dürüst olmayı öğreterek, yalanı onaylamadığımızı ifade ede-rek, toplum içinde dürüstlüğü savunarak dürüstlüğü bir davranışstandardı olarak benimsediğimizi gösterebiliriz (Gibbard 1986).

Etikçiler (veya ahlâk felsefecileri) davranış standartlarını ince-lerler. Bir inceleme alanı olarak etik, temel işlevi tanımlayıcı veyaaçıklayıcı olmayan, daha çok sıkı kurallara ve değerlendirmeye da-yalı normatif bir disiplindir (Pojman 1995). Sosyal bilimlerle uğra-şan bilim adamları davranış standartlarını tanımlayıcı ve açıklayıcı

bir bakış açısından ele alırlar; etikçiler ise bu standartlan eleştirirve değerlendirirler (Rest 1986). Sosyologlar ABD’deki intihar sık-

lığını anlamaya çalışırlarken, etikçiler İntiharın rasyonel olarakmeşru olup olmadığını saptamaya çalışırlar. İktisatçı, kumarın top-lumdaki ekonomik etkisini araştmrken, etikçi kumarın ahlâkiliğini

değerlendirir. Davranış standartlannın değerlendirilmesinde betim-leme veya kurallar koyma arasındaki farkı açığa kavuşturmak için,kural koyucu standartlar yerine “davranış standartlan” veya “sos-yal normlar” deyimlerini, betimleyici standartlar yerine ise “top-

lumsal töreler”, “gelenekler”, veya “uzlaşanlar” terimlerini kulla-nacağım.Davranış standartlan hakkında düşünürken, etik ve ahlâk ara-

sında bir aynm yapmamız yararlı olacak. Ahlâk, bir toplumun engenel standartlarını içerir. Bu standartlar, bireylerin mesleki veya

kurumsal rollerinden bağımsız olarak, toplumun tümü için geçerli

dir (Pojman 1995). Ahlâk standartları doğru ve yanlış, iyi ve kötü,

erdemlilik ve erdemsizlik, adil ve adil olmayan arasında ayrım yapar. Pek çok yazar, ahlâki görevlerin ve yükümlülüklerin diğer yü-kümlülüklerden daha üstün geldiğine inanmaktadır: Eğer yalansöylememek gibi ahlâki bir görevim varsa, o halde işim yalan söy-lememi gerektirse bile yalan söylememeliyim. Ahlâk standartları,

31



çoğu kişinin çocukluğunda öğrendiği kuralları içerir, mesela “yalan

söyleme, aldatma, çalma, başkalarına zarar verme.” gibi. Etik, ge-

nel davranış standartlan değil, toplumdaki belirli bir mesleğin, işin,kurumun veya grubun standartlandır. “Etik” sözcüğü, bu anlamdakullanıldığı zaman, meslek etiği, tıp etiği, spor etiği, askerlik etiği,

İslam etiği gibi başka kelimeleri nitelemeye yarar.

Meslek etiği, meslekleri veya görevleri olan insanlara uygula-

nan davranış standartlandır (Bayles 1988). Bir mesleğe giren kişi,etik yükümlülükleri üzerine alır, ancak bu kişinin tavırları belirli bir

standarda uyduğunda gerçekleşebilecek değerli iş ve hizmetler içintoplum ona güvenir. Etik yükümlülüklerini yerine getiremeyen pro-fesyoneller. bu güveni suiistimal ederler. Örneğin, doktorların, özelhayata saygı gösterme gibi bir ahlâki görevin çok ötesine giden,mesleki sırlan koruma görevleri vardır. Gizliliği ihlal eden bir dok-tor. değerli bir hizmeti tehlikeye atmış olur, toplumun (ve hastanın)güvenini suiistimal eder. Etikçilerin incelediği mesleki standartlar,

tıp etiği, hukuk etiği, kitle iletişim etiği ve mühendislik etiği gibietik türlerini içerir. Bundan sonraki bölümde bilimdeki meslek eti-ğini daha aynntılı olarak tartışacağım.

Bütün davranış standartlannı “etik” olarak adlandır amayız. Bu bakımdan, etik ve hukuk, siyaset, din gibi diğer toplumsal normlar

arasında bir aynm yapmak son derece önemlidir. Etiğin hukuklaaynı şey olmamasının birkaç nedeni vardır. Öncelikle, yasal olma-

yan bazı davranışlar etiğe aykırı olmayabilir. Hız yapmak yasalaraaykırıdır, fakat birini acil olarak hastaneye yetiştirmek için hız li-mitini aşma etik bir sorumluluk olabilir. İkincisi, etiğe aykırı kimidavranışlar yasadışı olmayabilir. Çoğu kişi, yalan söylemenin etiğe

aykırı olduğunu düşünebilir, ama yalan söylemek ancak belirli ko-şullar altında yasadışı olabilir, gelir vergisi ödemelerinde yalan

söylemek, yeminli şahitlik yaparken yalan söylemek durumlarında

olduğu gibi. Üçüncüsü, yasalar etiğe ve ahlâka aykırı olabilir (Hart1961). 1800’lerde ABD’de köleliğe izin veren yasalar vardı, fakat

bugün pek çok kişi bu yasaların etiğe ayları veya ahlâka aykırı ol-duğunu söyleyecektir. Yasalara uymak için ahlâki ve etik sorumlu-luklarımız olmasına rağmen, bireysel yasadışı davranışlar, ahlâk

32



dışı ve etiğe aykırı yasalar oldukça meşrudur. Ahlâka ve etiğe, ya-

saları doğrulamak veya eleştirmek için de başvurabildiğimiz için,

pek çok yazar hukuk sisteminin ana işlevinin, bir toplumun ahlâkive etik uzlaşımım pekiştirmek olduğunu söyler (Hart 1961).

Dördüncü önemli konu ise şu: Yasaları ve etiği, güçlendirmek,

öğretmek, ifade etmek ve insanlara aşılamak için farklı mekaniz-malara başvururuz (Hart 1961). Yasalar, halkın, kurallar, ceza ka-

nunları, mahkeme karan, hükümet yönetmelikleri gibi olayların

ifadesinde kullandığı bir kavramdır. Etik ve ahlâk, dini metinlerde,

mesleki davranış kurallarında, felsefi yazılarda zaman zaman açık-ça ortaya çıksa da. çok sayıda etik ve ahlâk standardı gizli kalır. Ya-salar genellikle çok teknik ve karmaşık bir dilde ifade edilir ve ço-ğu kez bunları tercüme etmek için bu alanda özel bir öğrenim gör-

müş insanlara avukat ve hakimlere ihtiyaç duyarız. Etik ve ahlâkise o kadar teknik ve karmaşık bir dile ihtiyaç duymaz. Son olarak,şunu belirtmek istiyorum: Yasaları uygulamada devletin zorlayıcı

gücüne başvururuz. Belirli yasalan ihlal eden insanlara idam, hapisya da para cezası verilir. Etiğe veya ahlâka aykırı davranışlarda bu-lunan kişiler, davranışları aynı zamanda yasalara da aykırı olmadık-

ça böyle cezalarla karşılaşmazlar. Etik veya ahlâk standartlarını ih-lal eden insanları, genellikle davranışlarını ayıplayarak ya da böyle

bir tavrı onaylamadığımızı ifade ederek “cezalandırırız” . Bu kitap bilim etiğini konu aldığından, bilimdeki hukuki konulan derinle-

mesine incelemese de, bilimle ilgili yasalar ve halk politikaları hak-kında bazı sorulan gündeme getirmeyi ihmal etmeyecektir.

Bazı davranış standartları, doğalan gereği etik veya ahlâki ol-maktan çok siyasidir. Mesela, “bir kişi, bir oy demektir” ilkesi, se-

çim bölgelerinin organizasyonu ve seçilmiş temsilcilerin paylaşı-mında önemli bir kuraldır. Bu standartlar ve etikahlâki normlar

arasındaki fark şudur: Yukanda belirtilen siyasi standart, sosyal ku -

rum ve grupların davranışları üzerinde odaklanırken, etik ve ahlâkistandartlar kişilerin davranışlarına odaklanır. Politik standartlar, in-

san ilişkilerini geniş bir perspektifle ele alır; etik ve ahlâki standart-lar ise daha dar bir perspektifi benimser. Bir çalışma konusu olarak

siyaset, siyaset bilimi ve siyaset felsefesi gibi insan davranışlarına

PJÖN/Baim Eıigi 33



geniş bir perspektiften bakan disiplinleri içerir. Pek çok tavır, ku-

rum veya durum, etik veya siyasi açıdan değerlendirilebilse de,

etikle siyaset arasındaki fark mutlak değildir (Rawls 1971). Örne-ğin, kürtaj, ceninin durumu ve annenin karar hakkına ilişkin ahlâki

konuların yanında, devletin kişisel kararlara müdahale etmesi gibi

siyasi konulan da gündeme getirmektedir. Etik ve siyaset arasında-ki fark mutlak olmadığından, bu kitap etik konular üzerinde yoğun-laşırken, bilimdeki siyasi konulan da ele alacak.

Öte yandan, etikle din arasındaki farkı belirtmemiz çok önemli-

dir. Dünyadaki tüm dinlerin davraıuş standartları önerdiği doğru-dur. İncil, Kuranı Kerim, Upanişad, Tao Teh King birer ahlâk veetik kılavuzu olarak da ele alınabilirler. Yine de, etik davranış stan-dartlan belirli bir dine veya bu dinin kutsal kitabına dayanmak zo-runda değildir; etik standartları, herhangi bir dini kurala, teolojiyeveya meme yaslanmadan tanımlanabilir ve doğrulanabilir. Hıristiyanlar, Müslümanlar, Hindular, Budistler, Yahudiler ve bu dinler

içindeki farklı mezhepler, dinsel ve teolojik farklılıklara rağmen or-tak ahlâk kurallarını benimseyebilirler (Pojman 1995). Ayrıca ate-istler de ahlâklı davranabilir ve ahlâk kurallarına uyabilirler, yanietik dine dayanmak zorunda değildir. Simpliciter [koşulsuz] etik vedin dayanaklı etik arasındaki fark şudur: Din davranış standartları-nı doğrular, tanımlar ve yorumlar. Dini kurumlar, metinler ve teolo-

jiler, etik öğretmede, etik davranışı motive etmede çok yararlı ola-

bilir. Gerçekten de, dinler, pek çok insanın ahlâkı öğrenmesindeanahtar görevi görürler. Etik, herhangi bir dine ve o dinin öğretile-

rine bağlı olmasa bile, din, etiği tamamlar ve bütünler. Etik, nitele-yici bir kelime olarak kullanıldığı Hıristiyan etiği, İslam etiği, Hin-du etiği gibi terimlerde yer almak zorunda değilse de, bu deyimlerson derece anlamlıdır.

34 F3ARKA/B il im Eiiği



B. AHLÂK TEORİSİ

Alılâk felsefesi, normatif etik, uygulamalı etik, ve metaetik gibi altdisiplinleri içerir (Frankena 1973). Normatif etik, ahlâk standartla-rının, ilkelerinin, kavramlarının, değerlerinin ve teorilerinin ince-

lenme alanıdır. Uygulamalı etik, çeşitli mesleklerde ve belirli du-rumlarda ortaya çıkan etik çıkmazların, seçimlerin, standartların veahlâk teorileri ile kavramlarının belirli bir konuya uygulanmasını

inceler (Fox ve DeMarco 1990). Daha önceki bölümde tıp etiği, iş

etiği gibi uygulamak etiğin birkaç alanından bahsetmiştik. Meta- etik. etik standartların, değerlerin, ilkelerin ve teorilerin doğrulanıpdoğrulanamayacağmı, bunların doğasım, ve ahlâk terimleri ile kav-ramlarının anlamlarını araştırır. Metaetiğin en önemli iki sorusuşudur: “Alılâk nesnel midir?” ve “ahlâki yükümlülüklerimizi neden

yerine getirmek zorundayız?" Esas tartışma konumuzu aştıklarıiçin, bu kitapta bu derin som lan tartışarak fazla zaman harcamaya-

cağım.1Ancak, okum, bilim etiğinde ağırlığı olan metaetik konu-larla tanıştırmaktan da kaçınmayacağım.

Etik teorisini ve uygulama alanlarını daha iyi anlamak için, ah-lâk felsefesinden birkaç temel kavramı incelemek yararlı olacak.Toplumdaki her birey bir sağduyu ahlâkına maruz kalır. Ahlâk,ebeveynler, öğretmenler, meslektaşlar, dini liderler, profesyoneller,edebiyat, müzik, medya gibi birbirinden çok farklı kaynaklarla ge-

len çeşitli davranış standartlarmı, ilkeleri, değerleri, yükümlülükle-ri ve görevleri kapsar (Pojman 1995). Ahlâk felsefecileri bu stan-dartlan “sağduyu” ahlâkı olarak adlandırırlar, çünkü bunlar, çoğu

kişinin teorileştirmeden ya da daha derin analizlere girmeden öğre-nebileceği ve uygulayabileceği normlardır. Bu sağduyu ahlâkı, “sa-

na davranılmasını istediğin gibi davran” “sözlerini tut”, “adil ol”,

“elinden gelenin en iyisini yap” gibi ilkeleri içerir. Bu sağduyu de-

ğerleri mutluluğu, dürüstlüğü, adaleti, yardımseverliği, cesareti,doğruluğu, beraberliği, sevgiyi, bilgiyi ve özgürlüğü de içerir.

Öte yandan, ahlâk teorisi sağduyu ahlâkını doğrulamaya ya daona bir temel sağlamaya çalışır. Ahlâk teorileri toplumca kabul edi

L Metaetikle i lgi l i baş k a tartışmalar için bkz. Pojm an (1995)

35



len alılâk kurallarını betimler, birleştirir, açıklar ve eleştirir (Fox ve

DeMarco 1990). Ahlâk teorileri, sağduyuya dayalı ahlâki inançlar-

la işe başlar, fakat psikoloji, sosyoloji, biyoloji, ekonomi ve diğer bilimlerin bulgularına dayanarak sağduyuyu aşabilir. Bir ahlâk te-

orisini geliştirir geliştirmez, bu teoriyi sağduyuya dayak ahlâki

inançlara meydan okumada kullanabiliriz; tabii bu inançlar dahaderin Fikirlerin ve analizlerin ışığında değiştirilebilir. Sağduyu ah-lâkı eleştirel fikirler sonucu değişebildiği gibi görünürdeki değeri

de bir kriter olmayabilir. Örneğin, sağduyuya dayalı “çocuğunu

dövmezsen şımarır'’ kuralının yorumu psikoloji araştırmaları ve ço-cuk yetiştirme etiğine dayalı daha derin fikirler sonucu değişmiştir.1800’lerde. bu kural, ebeveynlerin ve öğretmenlerin, isyankar birtutumla karşılaşırlarsa çocuklarına vurmalaruu. hatta onları sıkı birdayaktan geçirmelerini ya da kemerle dövmelerini haklı görüyordu.Günümüzde, çocuk gelişimiyle ilgili yapılan araştırmalar ve ahlâkitartışmalar dayağa farklı bir bakış açısı getirmiştir. 1800’lerde ka-

bul gören davranışlar, bugün çocuğa kötü muamele sayılmaktadır.Ahlâk teorilerini sağduyu ahlâkım değiştirmek için kullandıktansonra, bu teorileri bu yeni verilere uyacak biçimde yenileyebiliriz.

Sağduyu ahlâkı bir teoriye bağlı olarak değişebildiği gibi, teori desağduyu ahlâkına bağlı olarak değişebilir ve bu süreç bir süre de-vam edebilir; bunun adı geniş düşünmeli denge metodudur (wide reflective equilibrium) (Rawls 1971). Çok sayıda ahlâk felsefecisi,

bu metodun ahlâk teorilerini doğrulamak için en iyi yöntem oldu-ğunu düşünmektedir

Tarih boyunca filozoflar ve ilahiyatçılar, ahlâka farklı açılardan bakan çeşitli ahlâk teorilerini savunmuşlardır. Bu teorilerden bazı-

ları birey haklarım ve onurunu vurgular; diğerleri ise herkes için iyiolanı. Bazı teoriler dindışı; diğerleri dinseldir. Bazı teoriler, yüküm-

lülük ve görevlere odaklanırlar, diğerleri erdem ve kişiliğe. Bazı te-

oriler ahlâki idealleri tanımlarlar; diğerleri pratik kuralları. Bazı te-oriler eylemleri yargılamada ortaya çıkan sonuçları değerlendirir-ler, diğerleri nedenleri. Bazı teoriler insan merkezlidir; diğerleri in-

sanı daha geniş ekolojik bir çerçevede ele alır. Okuru, âlimlerin son birkaç yüzyılda kurduğu ve mükemmelleştirdiği ahlâk teorileri la

36



bırentinde dolaştırmaktansa, en etkili olmuş teorilerin kısa bir öze-tini sunacağım. Bu teorilerin temel varsayımlarım ortaya koyarkan

daha derin bir analiz veya eleştiriye girmeyeceğim.2 İlahi emir teorisine göre bir davranışın doğruluğu ya da yanlış-

lığı Tanrı’nm emirlerine bağlıdır: Eğer Tann’nın isteğine uygunsa

bir tavır doğrudur; Tanrı’nın isteğine aykırıysa yanlıştır. En yaygındinlerin çoğu, ahlâk anlayışlarım Tanrı’nın emirlerine dayandıra-rak. bu teorinin bazı uyarlamalarım içlerinde barındırırlar. Daha ön-

ce bahsettiğim gibi, herhangi bir din veya teolojiye dayanmayan

etik standartlarım geliştirmek mümkündür, fakat ilahi emir teorisi bu iddiayı reddeder. Bu teorinin ahlâki seçimlere ve standartlaraderin bir bakış açısı getirdiğini düşünsem bile, etiği incelerken din-

sel olmayan bir bakış açısı getirmeye çalıştığımdan bilim etiği ana-lizlerimde bu teoriye yaslanmayacağım. Dikkate alınacak diğer te-

oriler. etiği dindışı temellere dayandırmaktadırlar.Faydacılık [Utilitarianism] felsefesine göre, davranışlarımızı

biçimleyen kriter, davranışlarımızın uzun dönemde tüm insanlıkiçin iyi ya da kötü sonuçlarının dengesini (ya da yararım) ayarlamaolmalıdır (Mili 1979). İki çeşit faydacılıktan söz edebiliriz: Birey-sel davranışların yararı en üst düzeye ulaştıracağım savunan davranış faydacılığı ve davranışları, menfaatleri besleyici bir kurallar sis-temine dayandıran kural faydacılığı. Faydacılığın popüler biçimle-rine göre, bu bakış açısı, amaçların araçları doğruladığım ve çoğun-

luğun menfaatinin azınlığın menfaatinden daha önemli olduğunukabul eder. Ancak bu teorinin karmaşık uyarlamaları, bu imalardan

kaçınmakta veya bunları örtbas etmektedir (Pojman 1995).Alman Aydmlanmacılarından Immanuel Kant’a (1981) göre, in-

san, rasyonel varlıkları yaradılışları itibariyle değerli bir özne ola-

rak görmelidir, gerçek değeri olmayan bir araç veya nesne olarak,değil. Kantçılık, ahlâki standartların evrenselleştirilebileceğini de

söyler: Ahlâk kuralları, bütün rasyonel varlıkların iradeleriyle yeri-ne getirecekleri kurallardır, (iyi niyetli bir kişi, göreviçingörev ar-zusuyla motive olur). Kant’a göre, davranışların, ahlâki bir övgüyühak etmeleri için, doğru nedenlerle yapılmış olmaları gerekir. Kant

2. A hlâk teori leri hak kınd a daha f azla bi lgi için bk z. Pojm an (1995)

37



çılık, kişilerin veya toplumun genel yararı için bireyin kurban edil-memesi gerektiğini, davranışlarımızın sonuçlarından bağımsız ah-

lâki görevlerimiz olduğunu, insan davranışlarındaki ahlâkın değer-lendirilmesinde onları motive eden şeylerin önemli olduğunu söy-ler.

Doğa! Haklar Teorisi [natural rights theory], tıpkı Kantçılık gibi, bireysel haklar ve özgürlükleri vurgular. Bu görüşe göre, bütüninsanların yaşam, özgürlük ve mülkiyet gibi doğal haklan vardır veherkes, başka insanlann haklarını ihlal etmedikçe dilediğini yap-

makta özgürdür (Nozick 1974). Ahlâki haklar, bu görüşe göre, butür meşru hak iddialarında kullanılan, bu haklan ihlal eden davra-nışları eleştirmeye yarayan kozlar gibidirler. Haklar genellikle ne-gatif yönden anlaşılmaktadır: İnsanların, kendilerine karşı bir şeyyapılmaması hakkı vardır, fakat kendileri için bir şey yapılmasıhakkı yoktur. Buna göre, yaşama hakkı, öldürülme hakkını berabe-rinde getirir, fakat öldürülmekten kurtanlma hakkını değil. Bu gö-

rüş, başka insanlara yardım etmek gibi bir ahlâki ödevimiz olmadı-ğını savunduğundan “asgari ahlâk” (minimal morality) olarak ad-landırılır; başkalarına yardım etme yükümlülüğümüzü anlaşmalar-la ya da karıkoca, ebeveynçocuk ilişkileri gibi özel ilişkilere gir-me suretiyle elde ederiz.

Doğal yasa [natural law] teorileri, ahlâkın insan doğasında bu-lunduğundan yola çıkar: Eğer bir davranış doğal içgüdülerimize,

duygularımıza ve toplumsal ilişkilerimize dayanıyorsa doğrudur;eğer doğal içgüdülerimiz, duygularımız ve toplumsal ilişkilerimiz-

le uyuşmuyorsa, yanlıştır. Doğal yasa teorilerine göre, doğal iyiliğiüretmeye ya da elde etmeye çalışmalı, doğal kötülüğü ortadan kal-dırmalı ya da ondan kaçınmaya çalışmalıyız (Pojman 1995). Doğalolarak iyi olan şeyler arasında yaşam, sağlık ve mutluluk vardır.

Toplum sözleşmesi [Social contract] teorisyenleri ahlâkın, toplu-

mun düzene sokulmasının öneminde hemfikir olduğumuz bir dizikuralı içerdiğini söyler; yani ahlâk, toplumda diğer insanlarla bir-

likte yaşayabilmek için imzaladığımız sosyal bir anlaşmadır. Top-lum sözleşmesi teorisyenleri, ahlâk kurallarının doğruluğunu kanıt-larken, insanları, toplum hayatının oluşmasından önceki bir doğa

38



devletinde yaşıyorlarmış gibi düşünürler. İyi yaşamak için, insanlarişbirliği yapmak zorundadır, işbirliği yapmak için de davranışlarını

biçimleyecek kurallara ihtiyaçları vardır. Bu kurallar, ahlâk, siyasetve hukuk kurallarıdır (Pojman 1995).Tarihe baktığımızda, etiğe getirilen erdem yaklaşımlarının,

Aristoteles’e kadar uzanan uzun bir geçmişi olduğunu görürüz(1984). Bu yaklaşımlar, felsefe sahnesinde uzun bir aradan sonra

son yıllarda tekrar yer almaya başladı. Erdem yaklaşımlarına göre,ahlâktaki temel soru “ne yapmalıyım?” değil, “nasıl bir insan olma-

lıyım?’' sorusudur. Yaşamdaki temel görevimiz, ahlâki erdemlerolarak bilinen belirli karakter özellikleri geliştirmektir. Bunlardan bazıları dürüstlük, doğruluk, cesaret, alçakgönüllülük, samimiyet,nezaket, bilgelik, ölçülü olma gibi erdemlerdir. Birey, bu erdemle-ri, diğer karakter özelliklerini geliştirdiği yöntemlerle geliştirir, me-

sela tekrarlama ve uygulama yoluyla. Erdemli bir insan haline gel-mek, iyi bir basketbol oyuncusu ya da müzisyen olmak gibidir. Ço-

ğu erdem teorisine göre, erdemli insan, kendi karakterini geliştirdi-ği için ahlâk kurallarına ve ilkelerine uyar, fakat etiğe uygun tavrı biçimlendiren görev veya yükümlülük değil, karakterdir.

Ahlâka feminist yaklaşımlar getiren ilgi etiği [ethics ofcare) te-orisi. görev, hak ve adaleti çok fazla vurguladıkları için gelenekseletik teorilerini reddeder. Bu görüşe göre, böyle teoriler son derecesoyuttur, yasalara çok fazla önem verir ve duygusuzdur. Gelenek-

sel etik teorilerinin alternatifi olarak ilgi etiği, yaşamdaki temel gö-revimizin kendimizi ve diğer insanları sevmek, kendimizle ve baş-kalarıyla yakından ilgilenmek olduğunu söyler. Soyut kavramlarave ilkelere yaslanmaktansa, davranışlarımızla sevgi ve ilgiye daya-

nan ilişkiler kurmalıyız (Gilligan 1982). Bir bakıma ilgi etiği,İsa 'nın önerdiği “kendini sevdiğin kadar komşunu da sev” fikrinin

modem bir yorumunu ve Ferisilerin yasalara uygun ahlâkının bir

eleştirisini sunar.Bahsedilmeye değer son teori ise çevreci hareketlerle biçimlen-

miştir. Ahlâka getirilen derin ekoloji [deep ecology] yaklaşımı, in-san merkezli olmaması bakımından diğer etik yaklaşımlardan fark-lıdır. İnsan merkezli ahlâk teorileri doğa hakkındaki önemli sorula-

39



n, insanın kârı, insan haklan, yükümlülükleri vs. bakımından ele

alır. Bu yüzden çok sayıda yazar, çevre kirliliğinin insanlara zarar

verebilmesi ve yararlı şeyleri görmelerini engelleyebilmesi nede-niyle kirliliğin istenmeyen bir şey olduğunu belirtir. Bu çevrebilim-

cilere göre, doğada insanın çıkarlarından ve haklanndan bağımsız

değerler bulunduğu için, insan merkezli etik başka türler, yeryüzü,ekosistemler, atmosfer ve okyanuslara gereken önemi veremeye-cektir (Naess 1989). Buna göre bir ekosistemin korunmaya değerolmasının nedeni doğasından kaynaklanan ve ahlâki bir değere sa-

hip olmasıdır, ekonomik veya sosyal çıkarlarımız açısından önem-li olması değil. Bazı yazarlara göre hayvan haklan da vardır, çün-kü hayvanların da doğalan gereği değerlidirler ve sadece insan çı-karlarına hizmet eden araçlar olarak görülmemelidirler (Regan1983).

Görüldüğü gibi bilim adamlan çok çeşitli ahlâk teorileri üret-mişlerdir. Bu farklı yaklaşımlar, insanlar, toplum ve doğa hakkm

daki düşüncelerimize ilişkin çeşitli bakış açılan ve gerilimleri yan-sıtmakta ve ahlâkın doğasına ilişkin faiklı görüşlere dayanmakta-dırlar. Bu teorilerden herhangi biri ahlâka doğnı bir yaklaşım geti-

rebilmekte midir? Geniş düşünmeli denge metodunu, ahlâk teorile-rini sınamak için kullanabileceğimizden, dikkate değer her teori,

bilimin sağladığı kanıtlara ve sağduyuya dayanan fikirlere kendiniadapte etmek zorundadır. İlk bakışta bu teoriler birbirinden çok

farklı görünseler de, onları geniş düşünmeli denge metoduyla göz-den geçirdikten sonra, birbirine çok benzeyen standart ve değerleridesteklediklerini görürüz. Bundan çıkan sonuç, pek çok teorinin

birbirine benzeyen pratik uygulamaları olmasıdır.

Benzer sonuçlan veren çok çeşitli ahlâk teorileri bulunduğun-dan, fikrimce ahlâk teorileri kurmak için en uygun yaklaşım bir çe-

şit çoğulculuğu benimsemektir. Çoğulculuğa göre, birbiriyle çatışa bilen birkaç temel ahlâk standardı (veya başlıca ilke) vardır (Ross1930). Bu standartların her biri sağduyu ahlâkı tarafından ilk etap-ta doğrulanır. Bu standartların çoğu farklı ahlâk teorilerince destek-lenir. Bu yüzden faydacılar, Rantçılar ve toplum sözleşmesi teorisyenlerinin tümü başkalarına zarar vermememiz, yalan söylememe-

40



miz gibi konularda hemfikirdirler. Bu ilkeler geniş desteğe sahip

olduğu için, onları destekleyen belirli ahlâk teorilerine oranla daha

az tartışmalıdırlar (Beauchamps ve Childress 1994).Uygulamalı etikle uğraşan filozofların çoğu, ahlâk teorilerinden

çok genel etik ilkeleriyle çalışmayı tercih ederler, çünkü bireyler bütün (ve muhtemelen tartışmalı) bir ahlâk teorisini savunmaksızın, bir etik kararı ya da toplumsal siyaseti desteklemek için bu il-

keleri kullanabilmektedirler (Fox ve DeMarco 1990). Genel ilkele-ri tercih etmenin başka bir sebebi, bunların anlaşılmasının, öğretil-

mesinin ve öğrenilmesinin ahlâk teorilerine oranla daha kolay olu-şudur. Son olarak, ilkeler çok genel olarak ifade edildiği için, deği-

şik durumlara uygulanabilir ve çeşitli şekillerde yorumlanabilirler.Böyle bir esneklik, önemli detayları atlamadan ilkeleri farklı du-rumlara uygulamaya olanak sağlar. Bu temel ahlâk ilkelerinin bazı-

ları şunlardır (Fox ve DeMarco 1990):

İyilik: Kendine ve başkalarına zarar verme. Lütufkârlık: Kendine ve başkalarına yardım et.Özerklik'. Rasyonel bireylerin özgür, bilinçli seçimler yapması-

na izin ver. Adalet: İnsanlara adil davran; eşit olanlara eşit davran, eşit ol-

mayanlara eşit davranma.Yararlık: Bütün insanlar için yararlı olanın oranım zararlı olana

oranla artır.Sadakat: Sözlerini tut, anlaşmalara uy. Dürüstlük: Yalan söyleme, hak yeme, aldatma veya yanlış yön-

lendirme.

Gizlilik: Kişisel sırlara ve gizliliğe saygı göster.

Ahlâk felsefecileri, bu ilkeleri, “zarar”, “yarar”, “adalet”, “rasyo-

nellik” ve “aldatma” gibi kavramlarla ifade ederek yorumlar vegeliştirirler, fakat ben burada böyle bir görev üstlenmeyeceğim.Amaçlarımız için, ahlâk ilkelerinin bir bölümünün çok çeşitli ahlâ-ki seçimlere uygulanabileceğini kabul etmemiz gerekmektedir.

Bu ilkeler, değişmez kurallar olarak değil de birer davranış kı-

41



lavuzu olarak görülmelidirler. Bu ilkelerin tabirleriyle veya diğerstandartlarla çatışması durumları dışında bu ilkelere uymamız gere-

kir. İki ilke çeliştiğinde birini diğerine tercih edebiliriz. Örneğin, birinin hazırladığı yemek hakkında ne düşündüğümüz sorulunca, bu kişiyi üzmemek için daha az dürüst davranmayı seçebiliriz. Çe-

şitli ilkeler ve standartlar arasında çatışmalar oluşabildiği için, na-sıl davranacağımız konusunda sık sık ahlâk yargımıza başvurmakzorunda kalırız.3Ancak ahlâk yargımıza başvurabilmek için, bir du-rumun belirli özelliklerini anlamamız gerekir. Yani, etiğin belirli bu-

dununa bağlı olması son derece anlamlıda: Davranışlarımızı bazıgenel etik ilkeler yönetse bile, kararlarımızı ve davranışlanmızı be-lirli durumlarda ortaya çıkan değerler ve gerçeklere dayandırmalıyız. Bundan sonraki bölüm, ahlâk yargılarına ve muhakemeye na-sıl bir yaklaşan getirildiğini gösterecektir.

C . A H L Â K İ S E Ç İM L E R

Yaşamımızın her anında seçimler yaparız. Bu seçimlerden bazılarıönemsizdir, diğerleri önemlidir. Bazı seçimler, kişisel tercihler,

zevkler sonucu ya da sırf kapris nedeniyle yapılır. Diğer seçimlerise davranış standartlarına dayanır. Davranış standartlan, yaşamdakarşılaştığımız seçimlerin çoğuna kılavuzluk ederek davranışları-

mızı şekillendirebilirler. Örneğin bir kişinin, golfta yapılan sayıhakkında yalan söylemek ya da doğruyu söylemek arasında seçimyapması gerektiğinde, dürüstlük ilkesi o kişiyi doğruyu söylemek-le yükümlü kılar. Davranış standartlarına uymak her zaman kolay

olmayabilir, çünkü bu standartlar birbirleriyle ve kişisel çıkarları-mızla çoğu zaman çatışırlar. Örneğin, golfta yapılan sayı hakkında

yalan söyleyerek çok para kazanabilecek bir insan doğruyu söyle-

me yükümlülüğü ve para sevdası arasında bocalayabilir. İnsanlar,kişisel kazançlar için kabul edilmiş ahlâki veya etik standartlan sık

sık ihlal ederler, fakat genellikle biz bu tavırları ahlâksızlık veya bencillik olarak görür, onaylamayız.

3. Ahlâki çoğulculukla ilgil i başka tartışmalar için bkz. Hooker (1996)

42



Davranış standartları birbiriyle çatışma içine girdiğinde farklı

bir durum ortaya çıkar. İnsanlar, genellikle etik (veya ahlâk) ve ki-

şisel çıkarları arasında değil de, farklı etik, ahlâki, hukuki, siyasi,dini veya kurumsal yükümlülükler arasında bir seçim yapmak zo-

runda kalırlar. Bu gibi durumlarda doğru soru “doğru olanı mı yap-malıyım?” değil “yapılacak en doğru şey nedir?” sorusudur. Bu so-

runlu seçimler etik (veya ahlâki) çıkmazlar olarak bilinmektedir.Etik çıkmaz terimi, bir kişinin, her biri bir davranış standardı tara-fından desteklenen en azından iki farklı tutum arasında seçim yap-

mak zorunda kaldığı durumlar için kullanılır (Fox ve DeMarco1990). Bu seçimler, iki kötüden daha az kötü olan ve iki iyiden da-ha iyi olan arasında olabilir. Bazen böyle seçimler iki farklı etik

standarda dayanır. Mesela, bir kişinin, bir ilaç şirketine, şirketin ti-cari sırlarını saklayacağına dair söz verdiğini düşünelim. Ancak bukişi, şirketin, denenmekte olan yeni bir ilaç hakkında Food andDrug AdministrationFDA’ne [Gıda ve İlaç İdaresi] yanlış veya

asılsız bilgiler ilettiğini keşfetmiş olsun. Şüphesiz, sözü geçen kişi,halkın zarar görmesini önleme yükümlülüğüyle şirkete olan sada-kat ve vefa borcu arasında çıkmaza düşer. Bazen bu tür seçimleretikle hukuk arşındaki çıkmazları da kapsar. Örneğin, birini acilenhastaneye yetiştirmeye çalışan bir sürücü, hız limitini aşmak vehastayı kurtarmak arasında seçim yapmak zorunda kalabilir. Bilimadamları de dahil olmak üzere pek çok kişinin, çeşitli yükümlülük

ve kararlar arasında bir denge kurma girişimlerinde, etik çıkmazlar-la çok sık karşılaştıklarım düşünüyorum.Kişi bir etik çıkmazı nasıl “çözer”? Bir etik çıkmaza getirilen

çözüm, kişinin yapması gereken şeyi seçmesi veya bu konuda ver-diği bir karar olacaktır. Seçim yapmakta kullanılan oldukça basit

bir metod. etik seçimlerde de işe yarayabilir. Bu metod, aşağıdaki

aşamalardan geçen bir çeşit pratik muhakemedir (Fox ve DeMarco

1990):

1. Adım: Bir dizi soru bul.2. Adım: Bilgi topla.3. Adım: Farklı seçenekleri gözden geçir.

43



4. Adım: Seçenekleri değerlendir.

5. Adım: Karar ver.

6. Adım: Harekete geç.

Bir dizi soru bulma, genellikle karar vermedeki ilk adımdır. Som-

lar “x’i yapmalı mıyım, yapmamalı mıyım?” gibi basit sorular olabilir. Somlar somlur sorulmaz, kişi, konuyla ilgili gerçekler ya dadurumlar hakkında bilgi toplayabilir. Tabii, bilgi toplamakta çok

fazla enerji ve zaman harcayarak karar verme yeteneklerimizi felç

edebiliriz, bu nedenle hangi bilginin konuyla ilgili olduğuna kararvermemiz gerekir. Yeterince bilgi sahibi olmamak, zayıf kararlaraneden olabileceğinden, genellikle bilgimiz fazlayken yanılmak, az-

ken yanılmaktan daha iyidir. Kişi bilgi topladıktan sonra, farklı se-çenekleri gözden geçirmelidir. Bir kişi hangi davranışlarda bulunabilir? Bu adım biraz hayal gücü ve açık görüşlülük gerektirir, çün-

kü genellikle bütün seçenekleri gözden geçirmede başarısız oluruz

ve bu da bizim çekici alternatifleri gözden kaçırmamıza neden olur.Yine de, bazen, birbiriyle çatışan yükümlülükleri farklı zamanlarda

yerine getirerek, çıkmazların önüne geçebiliriz;Dördüncü adım genellikle bütün adımlardan en zorudur, çünkü

bu adım, farklı seçenekleri çeşitli yükümlülükler altında ve elimiz-deki bilgiler ışığında değerlendirmemizi gerektirir. Bu seçeneklerideğerlendirirken, somlan aşağıdaki sırayla sormak önemlidir: Bu

davranışlardan herhangi biri yasaların gerektirdiği ya da yasakladı-ğı bir davranış mıdır? Bu davranışlardan herhangi biri özel (kurum-

sal ya da mesleki) etik standartlarının gerektirdiği ya da yasakladı-ğı bir davranış mıdır? Ahlâk ilkelerinin bu farklı davranış türleriüzerinde bir ağırlığı var mıdır? Ahlâka karşı çoğulculuk yaklaşımı-nı benimsememe rağmen, zor ahlâki seçimlerle karşılaşan kişilerin,

birbiriyle çatışan standartlar arasında denge kurmaları gerektiğini

düşünüyorum. Bu farklı normlar öncelik sırasına göre aşağıdaki gibi sıralanabilir: Öteki unsurların eşit olması durumunda, ahlâki yü-kümlülükler, etik yükümlülüklerden önce gelir; etik yükümlülükler

ise hukuki yükümlülüklerden önce gelir. Bütün sanayi toplumlanhukuk yasalarına dayandığı için, bazı durumlarda yasaları çiğne-

44



mek için geçerli bir nedenimiz olsa bile, yasalara uyma gibi bir ah-lâki yükümlülüğümüz vardır. Yasalar, ancak, ahlâka veya etiğe ay-

kırı bir tavrı gerektirdiğinde, veya toplumsal başkaldırıyla karşıla-şıldığında çiğnenebilir. Toplumsal değeri olan meslekler ve kurum-

lar, ancak mesleki veya kurumsal rolleri üstlenen insanların, mesle-

ki veya kurumsal standartlara uyması durumunda görevini yapabil-diğinden, belirli etik standartlara uymak gibi ahlâki bir yükümlülü-ğümüz vardır. Ancak, mesleki veya kurumsal standartlar, yasalara

ya da ahlâka aykırı bir davranışta bulunmamızı gerektiriyorlarsa ih-

lal edilebilirler/ Burada en önemli konu, yükün, yasaları ya da etikstandartlan ihlal edebilecek kişinin omzuna yüklenmesidir, çünkü

bu standartların temelleri son derece sağlamdır. İdeal bir durumda,“en iyi” karar, duruma göre yasal, etik veya ahlâki standartlar gi-

bi çeşitli standartlar dikkate alınarak verilecektir. Çeşitli alternatif-leri değerlendirdikten sonra atılacak ilk adım karar vermek ve ha-rekete geçmektir.

Bir seçeneğin diğer seçeneğe göre daha sağlam temellere da-yanmak gibi bir üstünlüğü olması durumunda, karar vermek çokgüç olmayacaktır. Ancak, dikkatli bir değerlendirmeden sonra ba-zen eşit derecede iyi (veya kötü) seçenekler ortaya çıkabilir. Böyle bir güçlükle karşılaştığımızda, daha önceki aşamalara dönebiliriz.Seçeneklerimizi değerlendirdikten sonra, daha fazla bilgi gereksi-nimimiz olduğunu veya ilk değerlendirmemizde dikkate almadığı-

mız başka bir seçenek olduğunu keşfedebiliriz. Daha önceki adım-lara döndükten sonra, daha sonrakilere doğru ilerleyebilir, sonratekrar geri dönebiliriz. Anlattığım yöntem doğrusal olarak ilerliyormuş gibi görünüyorsa da, çoğu zaman dairesel bir ilerleme gösterir.

Zor bir karar örneği bu yöntemi açığa kavuşturacaktır. Bir pro-fesör dönem sonu notlarını ilan etmek üzereyken, bir öğrenci not

ortalamasını öğrenmeye gelir. Profesör öğrenciye C aldığını söyler.Öğrenci notunu B’ye çevirmesi için ona yalvarır. Üniversitedeki

bursunun devam etmesi için B’ye ihtiyacı olduğunu söyler. Daha

yüksek bir not almak için ek bir çalışma yapabileceğini belirtir.Profesörün sorabileceği som “öğrencinin daha yüksek bir not alma

4. Önc eliklerle i lgi l i d ah a fazla bilgi için bkz. W us st e (1994)

45



sı için ek bir çalışma yapmasına izin vermeli miyim?” olabilir. Pro-fesörün kararında rol oynayacak bilgi toplama işlemi öğrencinin

notlarını inceleyip, not verirken herhangi bir hata yapıp yapmadığı-nı saptamayı içerebilir. Bu ayrıca, bu öğrencinin C notunun diğeröğrencilerin B’lerine ne kadar yakın olduğunu anlamak için genelnot dağılımına bakmayı da gerektirebilir. Profesörün seçimleri şöy-le olabilir: a) öğrencinin ek bir çalışma yapmasını sağlayarak notu-nu değiştir, b) herhangi bir koşula gerek duymadan notunu değiştir,c) notu değiştirme. Kararını değerlendirirken, farklı yükümlülükle-

rini göz önünde bulundurmalıdır. Bir profesör olarak, adil bir bi-çimde not verme yükümlülüğü vardır, bu öğrencinin notunu değiş-tirme diğer öğrencilere karşı bir haksızlık olabilir; belki öğrenci da-ha iyi bir notu hak etmiyordur. Ayrıca, bir profesör olarak öğrenci-lerine yarduncı olma yükümlülüğü vardır, öğrencisine yardım et-mek için en iyi yolun notunu yükseltmek olduğu iddia edilebilir,çünkü öğrenci, bursunu kaybederse okuldan atılacaktır. Öte yan-dan, öğrencinin akademik sorumluluk, çok çalışma, dersleri önem-seme vs. hakkmda dersler alması gerektiği de düşünülebilir ve^böy-le bir dersi de yalnızca C ile alabilir. Daha derin bir muhakemeyle,

profesör daha çok bilgi toplamaya karar verir ve daha çok som so-rar. Öğrencisinin diğer meslektaşlarına da aynı hikâyeyle geldiğinive hiçbirinin notlarını değiştirmeyi kabul etmediğini öğrenir. Pro-

fesör öğrencinin notunu değiştirmemeye karar verir, çünkü: 1) adilolma yükümlülüğü vardır, 2) öğrencisine yardım etmek gibi bir yü-kümlülüğü olduğu halde, (bu şartlar altında) notunu değiştirmeninona yardım etmenin en iyi yolu olduğu kesin değildir.

Bu kolay bir durumun örneğidir, çünkü çıkmazı çözmek için eniyi yol olarak tek bir çözüm ortaya çıkmaktadır. Ancak bazı durum-

larda, dikkatli bir değerlendirme yaptıktan sonra bile, eşit derecede

iyi olan birkaç farklı çözüm ortaya çıkabilir; en iyi çözüm birdenfazla sayıda olabilir (Whitbeck 1995a). Ahlâki kararlar bu balom-dan mühendislik tasarım problemlerine benzerler; bir köprüyü yap-

mak için birden fazla doğru yöntem bulunması gibi, bir ahlâki çık-mazı çözmek için de birden fazla doğru yol olabilir. Ancak, bütün

bunlar, etik çıkmazların çözümlerinde “herşey uyar" demek değil-

46



dir, çiinkü bazı kararlar açıkça yanlış veya kabul edilemeyecek ka-

rarlardır, bazd an ise belirli standartlara göre diğerlerinden daha iyi-

dir. Sabitlenemeyen bir köprü tasarımı kabul göremez; farklı tasa-rımlan fiyat uygunluğu, güvenilirlik, mukavemet veya başka kri-terlere göre değerlendiririz. Aynı şekilde, en çok kullanılan ahlâki

ilkeleri ihlal eden ahlâki seçimler kabul görmez; farklı seçimleriiyilik, adalet, özerklik ve diğer etik/ahlâk standartlarıyla uyum için-

de olmalanyla değerlendiririz.

Birden fazla çözüm olanağı, rasyonel olmayan faktörlerin ahlâ-

ki seçimleri etkilemesine izin vermenin haklılaştmlabilir bir şey ol-duğunu göstermektedir. Muhakeme, bizi birkaç eşit derecede iyisonuca götürdüğünde ve tek bir sonuca göre hareket etmemiz ge-rektiğinde başka yöntemlere başvurabiliriz, sezgi, duygu veya şansgibi. Bazen güçlü bir duygu, çözümü zor bir çıkmazda son kararıverebilir. Tabii ki, bu, karar vermede muhakemenin önemli bir roloynamaması gerektiğini göstermiyor, çünkü zor kararların ilk aşa-

maları muhakeme gerektirir. Bilgi toplamadan veya seçenekleri de-ğerlendirmeden güçlü bir duyguya yaslanmak aptalcadır. Öte yan-

dan, kişinin çıkmaza tek bir iyi çözüm bulamamasından kaynakla-nan karar verme güçlüğü basiretsizlik olur. Muhakeme, etkili karar-

lar vermemizi engelliyorsa, amacımıza ulaşmamızda zararlı bir ta-rafı var demektir.

Bir karara varmadan önce, aşağıdaki somlar karar verme işlemi-

ni değerlendirmemizde yararlı olabilir: “Bu karar toplum karşısın-da meşru mudur?”, “Bu kararla yaşayabilir miyim?”, “Bu kararıalırken başkasının deneyim ve uzmanlığına güvenebilir miyim?”İlk soru, halka karşı bir sorumluluk kaygısı taşır. Bazen insanlar eti-

ğe aykırı davranışlarda bulunurlar veya kötü kararlar verirler, çün-kü seçimlerinin veya davranışlarının başkaları tarafından bilinme-

yeceğini düşünürler. Fakat çoğu zaman seçimlerimizi haklı çıkar-

mak veya davranışlarımızın sorumluluğunu üstlenmek zorunda ka-lırız. Bu. özellikle müşterilerin ve halkın sorumluluk beklediği bir

İŞ ortamında doğrudur (Bayles 1988). Sorumluluğa odaklanmak,herkesi memnun edebilecek bir sonucu garantilemez, çünkü bazıinsanlar yine de karara karşı çıkabilirler. Öte yandan, kararını diğer

47



insanlar karşısında savunabilen bir kişinin doğru seçim yapma şan-

sı, kararım savunamayan kişiye göre daha fazladır.

İkinci soru bireysel bütünlükle ilgilenmektedir. İyi bir yaşamsürmenin bir yolu da davranışlarından ve kişiliğinden memnun ol-

makla ilgilidir. Kötü kararlar verdiğimizde, akıllıca davranmadığı-mızda, olmak istediğimiz kişinin davranmasını istediğimiz gibi

davranmadığımızda çoğu zaman utanç duyarız. İyi seçimler, davra-nışlar veya karakter özellikleri yaşamımızda birer mücevher gibiışıldarlar ve davranışlarımızla iftihar etmemize neden olurlar. İyi

bir kişilik, zor ahlâki kararlar üzerinde iyi düşünmemiz sonucundave sayesinde ortaya çıkar. Karşılaştığımız çıkmaza benzer bir çık-mazla karşılaşan birini tanıyor olabilir ve onun Fikirlerinden ya dadeneyimlerinden yararlanabiliriz. Tabii ki, aldığımız her karann so-rumluluğunu taşımak zorundayız başkalarının bize ait kararlarvermesine izin vermemeliyiz fakat genellikle yalnız olmadığımızı bilmek çok yararlıdır. Bilim adamları zor kararlar verirlerken, mes-

lektaşlarına veya hocalarına güvenebilirler.

D. RELATİVİZM

Ahlâk felsefesini ele alan bu hayli kısa incelemeyi sona erdirmedenönce, etik ve ahlâkı esas alan bütün tartışmalara gem vurabilecek

bir konuyu dile getirmek zorundayım. Bu kitapta tartıştığım bütünstandartlar sadece belirli bir toplumun veya kültürün toplumsal ge-lenek/göreneklerinden ibaret olabilir. Doğru veya yanlış, etiğe uy-gun veya etiğe aykırı bir tavır belirli bir topluma veya kültüre bağ-

lıdır. Dolayısıyla, bilim etiği konusunda getirdiğim herhangi bir id-dia. burada tartıştığım değerleri ve standartları kabul edebilecek

toplum ve kültürler için geçerlidir. Ahlâk ilkelerinin ve etik çık-

mazların uygulamaları ile ilgili daha önceki tartışmalarımda relativizm kaygılan açıkça ortaya çıkmaktadır. Bu konuyu (bu kitapta)ayrıntılarıyla tartışacak yerim olmadığından, bilim etiğine ilişkin

tartışmalan netleştirmek için relativizm hakkında bir şeyler söyle-mem gerekiyor.

48



Konuyu dağıtmansak için üç farklı relativizmden bahsedece-

ğim:

1) Hukuk relativizmi: Hukuk standartları belirli bir topluma ve-

ya ulusa bağlıdır.2) Özel etik relativizmi: Özel etik standartları belirli bir toplum-

sal geleneğe veya kuruma göre değişir.3) Genel etik relativizmi-veyz ahlâk relativizmi: Bütün davranış

standartlan belirli bir topluma veya kültüre göre değişir.

Hukuk relativizmi, bu üç görüş içinde en az ihtilaflı olandır. Bir

ulusun egemenliği, kendi yasalarım çıkarma ve uygulama becerisi-ne bağlıdır. ABD vatandaşları yasalar çıkardığı zaman, bu yasalar

diğer ülkelere uygulanamaz: diğer ülkelerin yasalan da ABD’yeuygulanamaz. Çeşitli uluslar, uluslararası yasalar ve andaşmalarıkabul edebilirler, fakat bu yasalar yalnızca bu anlaşmalan yapanuluslara uygulanabilirler. Eğer yasalar belirli uluslara ve anlaşma

lanna göre değişiyorsa, yasaya uyma yükümlülüğümüz de belirli bir ulusa (veya ulusun diğer uluslarla anlaşmalanna) göre değişir:Roma’dayken Roma kanunlarına uy. Ahlâki ve etik kaygılar, bazıdurumlarda yasaları çiğnemeyi uygun görse de, bir ulusun yasala-rını eleştirmede bu standartlan kullanabiliriz.

Özel etik relativizminden anladığımız özel bir etik standartının

yasalara ve ahlâka uygun düşmesiyse, o halde özel etik relativizmison derece makul bir yaklaşımdır. Örneğin, hekimlerin ve avukatlann çeşitli etik standartlarına uyabileceği ve uyması gerektiğiaçıktır, çünkü mesleklerinin farklı amaçlan ve hizmetleri vardır.

Bazı standartlar her iki meslek için de geçerli olsa bile, örneğin,hukuk ve tıp etiğinin her ikisi için de sırlan saklamak bir yükümlü-

lüktür avukatlar ve hekimler kendi mesleklerinin standartlarına

uymalıdırlar (Bayles 1988). Hekim, tıp etiğine uyar; avukat hukuk

etiğine. Ancak, tıp ve hukuk etiğinin standartlan, hekimlerin veyaavukatların sıradan nedenlerle yasaları çiğnemelerini ya da açıkça

ahlâka aykın şeyleri yapmalanm gerektirmez. Bu konuyu açığa ka-vuşturabilmek için, sokak çetelerinde görülen kurumsal bir davra

49



niş standardım ele alalım: “Çete Etiği.” Bir çetenin “etik” tavrı, sal-

dın , hırsızlık, vandalizm, cinayet, şantaj ve diğer yasadışı veya ah-

lâka aykırı faaliyetleri içerebilir. “Çete Etiği”ni bir meslek standar-dı olarak tıp etiğiyle aynı kefeye koyabilir miyiz? Cevap açıkça“hayır”dır, çünkü bu normlar hukuk ve ahlâk standartlarını ihlal

ederler. Çete davranış standartlarına “toplumsal normlar” diyebili-riz ama “etik normlar” diyemeyiz.

Bu, bizi genel etik relativizmine, bu üç farklı relativizm çeşidi-

nin en tartışmalı olanına götürüyor. Yüzlerce yıl önce, Batı dünya-

sında pek çok kişi, dine aykm düştüğü gerekçesiyle genel etik relativizmini reddetti, çünkü ahlâkın Tann’nın emirlerine dayalı oldu-

ğu düşünülüyor, bu fikir uluslara göre değişmiyordu. Bu görüşe gö-

re. tek bir gerçek Tann’mn olması gibi, tek bir gerçek ahlâk vardır.Bu ahlâk standartlarım kabul etmeyen kişiler, uygar olmayan, ah-

lâksız ve dinsiz kişilerdir. Fakat son birkaç yüzyılda pek çok şey

değişti. Tarihin daha önceki dönemlerine kıyasla, bugün Batı dün-

yasında daha çok kişi ahlâk relativizmine inanmaktadır. Ahlâk rela-tivizmine olan inancın artmasında aşağıdaki birkaç faktör etkilidir:

1) Dindeki çöküş: İnsanlar bugün daha az dindar ve Tanrı’nın

iradesine bağlı mutlak ahlâka inanma eğilimleri daha az.

2) Sömürgeciliğin suiistimallerine karşı tepki: Sömürge dönemi

ve öncesinde, Batılı göçmenler ve kâşifler, Amerika’da Afri-

ka ve Pasifik Ada lan’nda buldukları uygar olmayan toplum

lan ele geçirdiler ve değiştirdiler. Bu suiistimaller, Batı dini

ve ahlâkı adı altında yerli halkları sömürdü ve kültürleri yık-tı.

3) Çokkültürlülük: İnsanlar, göç, global iletişim ve antropoloji-

nin deneysel bilgileri ışığında kültürel çeşitliliğin daha çok

bilincine vardılar.4) Bilim: Bugün pek çok kişi bilimi, ahlâk felsefesi gibi nesnel-

lik seviyeleri değişen tartışmalı disiplinlerin ve gerçeğin tek

karar mercii olarak görmektedir. Ayrca, Darwin’in evrim te-

orisi gibi geniş bir kitlenin kabul ettiği fikirler, nesnel ahlâk

50 F4ARKA/Bilim Etiği



standartlarına olan inancı zayıflatmaktadır (Dennett 1995).

5) Felsefe: Bundan önceki yüzyılda çok sayıda filozof etiğin

nesnelliğine meydan okudu ve ahlâk relativizminin farklıuyarlamalarını savundu. Nietzsche ve Sartre gibi bazı filo-

zoflar Batı edebiyatı ve kültürü üzerinde etkili oldu.

Amacım, bu bölümde ahlâk relativizminin detaylı bir eleştirisi-ni yapmak değildir. Böylesi bir sorumluluk sırf bu konuyu işleyen

bir kitap yazmamı gerektirecekti. Oysa ben okura, bu görüşün kısa

bir değerlendirmesini yapıp, bilim ve etikteki uygulamalarını sun-makla yetineceğim.Ahlâk relativizmi ile ilgili temel tartışma konularından biri, kül-

türel çeşitlilik gerçeğidir (Benedict 1946). Bu gerçek, tanımlanabi-len bir savdır: Farklı toplumlarm farklı adetleri, gelenekleri ve gö-renekleri vardır. Antropologlar, bazı kültürlerin ineğe taptıklarını,diğerlerinin ise ineği yediklerini belirtirler. Bazı kültürlerde çokeş-

lilik varken, diğerlerinde tekeşlilik vardır; bazı kültürler kadınlarınsünnet edilmesini onaylar, diğerleri ise bu geleneği hor görür; bazıkültürlerde yamyamlık vardır, diğerleri ise insan etini yemeye kar-şı çıkarlar vs. Ahlâk relativizmiyle ilgili ikinci tartışma konusu iseahlâki uzlaşmazlık gerçeğidir. Bu gerçek, betimleyici bir tezdir; Birülkedeki ve ülke sınırlarının ötesindeki insanlar, kürtaj, ötenazi,idam, insan hakları gibi ahlâki konular hakkında farklı görüşlere

sahiptirler. Genel etik relativizminin savunucuları, bu betimleyicitezlerden uyulması gereken kurallar çıkarmışlardır: Ahlâk standart-

lan belirli bir topluma veya kültüre göre değişir (Pojman 1990).Relativistler ahlâki hoşgörüye verilen önemin kendi yaklaşımlarınaek bir destek sağladığını savunurlar: Eğer ahlâk standartlarının her

toplum için farklı olduğunu kabul edersek, tüm toplumlarm kendi-ne özgü değerlerini ve standartlarım hoşgörüyle karşılayabiliriz. Bu

durumda, diğer kültürleri yargılayamayacağımız gibi, onları “doğ-ru” düşünmeye veya doğm yaşam şekline de davet edemeyiz.

Son paragrafta belirtilen iki gerçek, tartışmasız kabul edilebilir,fakat bu gerçekler ahlâk relativizmini destekliyor mu? Ahlâk rela-

tivizminin eleştirmenleri bu gerçeklerin zaaflarını aşağıdaki gibi

51



ortaya koymaktadırlar. Öncelikle, kültürel çeşitlilik ilk bakışta gö-ründüğü kadar büyük olmayabilir. Antropologlar, pek çok kültürün

bazı standartlarının ortak olduğuna ilişkin kanıtlar sağladılar. Örne-ğin. hemen hemen tüm kültürlerde cinayet, saldın, hırsızlık, teca-vüz, sahtekârlık ve ensest yasaklanmıştır (Pojman 1990). Kültürler

ahlâk toplumuna kimlerin dahil olduğu konusunda anlaşmazlıkiçindedirler. Bir kültür, farklı bir kabile ya da etnik grup gibi farklı

bir ahlâk toplumundan bir kişinin öldürülmesine göz yumabilir,

hatta aynı ahlâk toplumundaki bir insanın öldürülmesi de normal

karşılanabilir. Cinsel ilişki, evlilik ve kişisel özgürlük gibi bazı ah-lâk standartları kendi aralarında çok çeşitlilik gösterseler de, bütüntoplumlar için geçerli bazı temel standartlann bulunduğu iddia edi-lebilir. Bu standartlan ahlâkın özü olarak görebiliriz. Ahlâkın özü

hakkında makul bir bilimsel açıklama getirilebilir: Söz konusu te-mel ahlâk, bir toplumun hayatta kalması için gerekli standartlankapsar (Pojman 1990). Birtakım ortak standartlar olmadan toplum-

lar var olamazlar. Hatta bu ahlâk standartlarından bazılarının, ortakiçgüdü ve duygularda güçlü dayanaklan olduğunu ve bunların ev-rimsel temelini oluşturduklarını görebiliriz. (Alexander 1987).

Aynca, pek çok durumda ahlâki çeşitlilik, ekonomik koşullarave inançların temeline dayanarak açıklanabilmektedir. Mesela,

ABD'deki insanlar, çocuklan öldürmeyi hoş karşılamazlar, fakat başka ülkelerde durum böyle olmayabilir. Çocukları öldürmeyi

nomıal karşılayan ülkelerin ekonomik durumları ABD’den kötüdürve genellikle özürlü veya istenmeyen çocuklara bakacak güçleriyoktur. Oysa ABD'nin, özürlü veya istenmeyen çocuklarla ilgilen-mek için gereğinden fazla kaynağı vardır. Çocuk öldürmeye karşı

çıkmayan ülkeler daha fazla kaynağa sahip olsalardı, bu tutuma gözyummayabilirlerdi. AB D ’de insanlar inek eti yerler, Hindistan'daise ineklere tapılır. Bu farklı yaklaşımlar, inekler hakkındaki farklı

metafizik inançlardan kaynaklanır: AB D ’de çok sayıda kişi inekle-rin akıllı hayvanlar olmadığına inanmaktadır; Hindistan’da iseineklerin reenkamasyona uğramış insanlar olduğuna inanılmakta-dır.

Öte yandan, insanlar bazı tartışmalı durumlar ve konular hak-

52



kında anlaşmazlığa düşseler bile ortak ahlâki standartları paylaşa- bilirler. Kürtaj ahlâkı hakkında uzlaşmazlık yaşayan insanlar, öl-

dürmenin yanlış olduğu ve kadınların kendi bedenleri üzerinde ka-rar verme özgürlüğüne sahip olmaları gerektiği konusunda anlaşa- bilirler. Bu tartışmanın arkasında, ceninin ahlâk toplumunun üyesi

olup olmadığı konusu yatar: Ceninin yeni doğan bebekler gibi hak-lan var mıdır? însanlann çoğu temel ahlâk konusunda hemfikir ol-salar da, ahlâk relativizminin eleştirmenleri, ahlâki uzlaşmazlıkla-rın nasıl ortaya çıktığını açıklamaya çalışırlar (Pojman 1990).

Bunun yanında eleştirmenler, relativistlerin toplumsal gelenek-leri betimleyen tezlerden davranış standartlarım biçimleyen kural-

lar çıkarmalarını doğacılığa özgü bir hata olduğuna dikkat çekerler.Çok sayıda mantıkçıya göre, “dir, dır” ekli durum bildiren ifade-lerden malı, meli ekli gereklilik bildiren ifadeleri çıkarmak ya da“gerçekle rden “değer’le r çıkarmak yanlıştır, “Çok sayıda kişi si-gara içer" gerçeğinden, “çok sayıda kişi sigara içmelidir” sonucu-

nu çıkartamayız. Yani, kültürel çeşitlilikten ahlâk relativizmini çı-karmak yanlıştır. Farklı kültürlerin farklı toplumsal gelenekleri ol-ması gerçeğinden, böyle geleneklere sahip olmaları gerektiğini çı-

karamayız (Frankena 1973).Son olarak şunu söylemek istiyorum: Eleştirmenler relativistle-

rin hoşgörüyü savunmalarını relativizmin gerçekte hoşgörülü ol-madığını söyleyerek eleştirirler (Pojman 1990). Sİ toplumunda

hoşgörünün toplumsal bir gelenek olduğunu, fakat S2 toplumunda böyle bir geleneğin olmadığım varsayalım. Bundan şu sonuç çıkı-yor: Eğer relativizmi kabul edersek. S 1 toplumundaki insanlar hoş-görülü olmalıdır, fakat S2’dekilerin böyle bir yükümlülükleri yok-

tur. Bu nedenle, eğer S2’deki insanlar Sİ ’deki gelenekleri değiştir-mek ya da yok etmek isterlerse, S 1 ’deki insanların yalvarmaları birişe yaramaz, çünkü hoşgörülü olmak, yalnızca hoşgörülü toplumlar

için geçerlidir. Bu örnek, ahlâki hoşgörü lehinde tatmin edici bir sa-vunma değildir, fakat ahlâk relativizminin varsayımları bunu des-

teklemektedir. Hoşgörüyü daha sağlam bir temele dayandırmakiçin, en azından tek bir ahlâk standardının, yani diğer kültürler için

beslenen hoşgörünün, bütün kültürler için geçerli olduğunu kabul

53



etmeliyiz. Buradaki ironi, sağlam ve mükemmel bir relativizmin,

relativistlerin savunduğu değerlerden birini, yani hoşgörüyü, balta-

lamasıyla ilgilidir.Ahlâki relativizme getirilebilecek bir alternatif, bir çeşit ahlâknesnelciliğidir. Bu tartışma gereğince, iki çeşit nesnelcilik arasında

ayrım yapabiliriz: güçlü ve zayıf nesnelcilik (Pojman 1990). Aynı

zamanda mutlakçılık (absolutism) olarak bilinen güçlü nesnelciliğegöre: 1) birtakım evrensel ahlâk standartları vardır, ve 2) bu stan-dartların istisnası yoktur, bunlar değişmez kurallardır. Zayıf objek-

tivizm (l)’i kabul eder, (2)’yi ise reddeder: Ahlâk standartlan, ev-rensel olsalar bile, davranış kılavuzlarıdır, mutlak kurallar değildir-ler. Nesnelciliğin daha zayıf uyarlamalan, kültürel çeşitlilik ve ah-lâki anlaşmazlıklara yer vermede daha başanlı oldukları için, güç-lü uyarlamalarından daha makuldürler. Toplundann evrensel stan-dartları uygulamaları ve yorumlamaları farklılık içerdiğinden ahlâ-ki farklılıklar ve tartışmalar ortaya çıkabilir; genel ilkelerin çeşitli

istisnaları vardır. Çoğulculuk yaklaşımı, bu bölümde Ahlâk Teori-leri başlığı altında tartıştığım teoriler içinde en çok zayıf objektiviz-me uyar.

Ahlâki nesnelciliğin çok makul olduğunu düşünmeme rağmen,kendine göre güçlükleri vardır. Nesnelci için temel problem ahlâk

için nesnel bir temel sağlamakla ilgilidir. Bazı etik standartlar kül-türler arasında nasıl uygulanabilir? Bu evrensel aldâk değerleri ve

ilkelerinin temelleri nelerdir? Ahlâka nesnel bir temel getirme iste-ğine verilen üç geleneksel cevap vardır:

\) Doğacılık: Ahlâk insan biyolojisine, psikolojisine, sosyoloji-sine vs, dayanır,

2) Rasyonalizm :Ahlâk bizzat usa dayanır; ahlâk standartları, herrasyonel, ahlâki bireyin kabul edeceği kurallardır.

3) Doğaüstücülük: Aldâk Tanrı'nın iradesine dayanır.

Bu üç yaklaşımın her birinin kendine göre problemleri vardır.Doğacılar, doğalcılığa özgü bir yanlışla yüzleşmek zorundadırlarve öğretilerinin, ahlâkı, nasıl insan türü, ihtiyaçları ve hedeflerine

54



bağlı kılmadığını açıklamak zorundadırlar. Rasyonalistler bize,

döngüsel olmayan, bilgilendirici ve pratik bir rasyonellik yaklaşımı

borçludurlar; doğaüstiicüler ise inancı Tanrı’mn varlığıyla doğrula-mak ve ahlâkla Tann’nm emirleri arasındaki ilişkiyi açıklamak zo-

rundadırlar. Bu metaetik problemleri ve konulan burada detayla-

rıyla incelemeyeceğim.5

Söz verdiğim üzere, bu tartışmayı ana konumuza, yani bilim eti-ğine bağlamak istiyorum. Relativizm uyarlamalan bilimdeki etik

davranışlara eğer uygulanabilirse nasıl uygulanabilir? Önce, hu-

kuk relativizmini ele alalım. Eğer bu görüşü bilime uygularsak, bi-lim adamlarının araştırmalarım sürdürdükleri ülkenin yasalarına

(veya araştırmanın gerektirdiği yasalara) uymak zorunda olduklannı görürüz. Bu pek çok bilim adamının kabul edeceği akla yatkın

bir görüştür. (Tabii, araştırm a farklı ülkelere uzandığı zaman birta-kım ilginç hukuki sorular ortaya çıkmaktadır). Yasaların ahlâkimeşruiyetinin ötesinde, bilim adamlarının yasalara uymak için iyi

birer pratik nedeni vardır: Yasaları çiğneyen bilim adamlarının, ye-rel otoriteler ve genel olarak halkla başı belaya girebilir. Olağandı-şı kimi durumlarda bilim adamları yasaları ihlal etseler bile, yerelyasalara uyma görevleri vardır.

Bilim etiği yasalara ve çoğunluğun benimsediği ahlâk standart-larına uyduğu sürece, özel etik relativizmi bilimde son derece an-lamlıdır. Profesyoneller olarak, bilim adamları kendi mesleklerinin

standartlarına uymalıdırlar, diğer bilimsel olmayan standartlara de-ğil. Muhasebeciler ve avukatlar, mesleklerinin bir parçası olarakgizliliğe önem verseler de, bazı durumlar hariç, gizlilik genellikle bilimde uygun görülmemektedir. Açıklık veya gizlilik söz konusuolduğunda, bilim adamları hukuk etiğine değil, bilim etiğine uym a-lıdırlar. Mesleki standartlarını ihlal etmeye izin veren geçerli ahlâ-

ki sebepler yoksa, bilim adamları bu standartlara bağlı kalmalıdır-lar. Bilim yapıyorsanız, bilim adamlarının yaptığı gibi yapacaksı-nız.

Bu, bizi relativizmin son çeşidine, yani ahlâki relativizme getir-

5. Elik relativizmle i lgi l i başka tartışmalar için bkz. Gibbart (1986) ve Pojman (1990)

55



mektedir. Eğer bilim adamları hukuki ve etik standartlara öncelik

verirlerse, ahlâk relativizmi ile ilgili kaygıların bilimsel tavırlarda

sadece küçük bir rol oynadığı görülür. Bilim adamım, dürüstlüğündünyadaki çeşitli kültürlerde bir değeri olup olmadığı pek ilgilen-dirmez; onları ilgilendiren, dürüstlüğe bilimde verilen değer olma-lıdır. Bilim adamları bilimdeki mesleki rollerin içinde kaldıkça vegenel olarak toplumla etkileşim içine girmedikçe, ahlâk relativizmi

ile ilgili kaygılar çok önemli değildir. Oysa, bilim adamları genelolarak toplumla bir etkileşim içinde olmak zorunda olduklarından,

can sıkıcı ahlâki sorular ortaya çıkabilir. Nitekim ahlâk relativizmihayalini gündeme getiren de bu sorulardır. Ancak bilim adamlarıfarklı ülkelerdeki insanlara nasıl davranacaklarına, farklı kültürler-

deki fikri mülkiyeti nasıl paylaşacaklarına, insan embriyoları üze-rinde klonlama araştırmaları yapıp yapmayacaklarına, eşcinselliküzerine yapılan bir araştırmayı halkla nasıl tartışacaklarına vs. ka-rar verdiklerinde, ahlâk relativizmi bilim adamları için önemli bir

konu olabilir.

56



Bir meslek olarak bi l imIII

Bundan önceki bölümde etikle ahlâk arasında bir ayrım yaptım vemesleklerin kendilerine göre etik standartları olduğunu iddia ettim.Eğer bilimi bir meslek olarak ele alırsak, “bilim adamı” olarakmesleki bir rol üstlenen insanların ahlâki standartlara olduğu kadarmesleki standartlara da uymak zorunda olduklarını kabul etmeliyiz

(ShraderFrechette 1994). Mesleki bir davranış standardı, söz ko-

nusu mesleğin insanlara değerli hizmetler ve yararlar sağlamasına

olanak verdiğinde doğrulanabilir. Mesleki standartlar, bir mesleğinhizmetleri ve yararlan için kalite kontrol mekanizması görevini gö-

rürler ve halkın o mesleğe güvenini sağlarlar (Bayles 1988). Yasalan ya da çoğunluğun kabul ettiği ahlâk standartlarım ihlal etmeyi

gerektirmeyen mesleki davranışları yönetmede ahlâk ve hukuk

57



standartlarının bir rolü olmalıdır. Ahlâk normları, profesyonellerin

etik standartlan birbiriyle veya başka davranış standartlarıyla çatış-

maya girdiğinde, onlara kılavuzluk yapar. Profesyoneller bazen,ahlâki nedenlerle özel davranış standartlarını ihlal ettiklerinde hak-

lı görülürler. Bu bölümde, söz konusu düşünme biçimini profesyo-

nel bilim etiğine uygulayacağım. Bunu başarmak için, bilimin ne-den bir meslek olarak görülmesi gerektiğini ve bilimin hedefleri venormlanmn doğasını açıklamak zorundayım.

A. BİLİM:HOBİDEN MESLEĞ E

Bilim nedir? Bilim herşeyden önce sosyal bir kurumdur (Merton1973, Hull 1988, Longino 1990). Diğer toplumsal kurumlar gibi bi-lim de, geniş bir sosyal çevredeki ortak hedeflere ulaşmak için

farklı insanların işbirliğine ve düzenine ihtiyaç duyar. Bilim, cemi-yet içinde görevini yerine getiren bir cemiyettir. Bilimsel araştırma-lar pek çok farklı açıdan farklı insanların işbirliğini ve düzenim ge-rektirir; deney yapma, tahlil etme, bilgi analizi, araştırma makale-leri, bağış önerileri, hakem kuruluna sunulacak makaleler ve özet-ler, araştınna projelerine personel atama ve geleceğin bilim adam-larım eğitme gibi (Grinnell 1992). Araştırmaların bazı kısımları, bi-

lim adamlarım toplumla doğrudan ilişkiye sokar; medyaya sonuç-ları bildirme, uzman tanıklığı, insan ve hayvan denekler üzerinde

deneyler yapma, araştırmaya devlet desteği vs. durumlarında oldu-ğu gibi.

Fakat bilim toplumsal bir kurum olmaktan öte bir şeydir, aynı

zamanda bir meslektir de. (Fuchs 1992. ShraderFrechette 1994).Her toplumsal kurum bir meslek değildir. Her toplumsal kurum, ka-

baca. yükümlülükler ve toplumsal roller üreten işbirliğine dayalı,sosyal bir faaliyet olduğundan, toplumsal kurumlar, beysbol, borsa,

ABD Deniz Kuvvetleri ve evlilik örneklerinde olduğu gibi birbirin-den oldukça farklıdır. Meslekleri diğer toplumsal kurumlardaıı ayı-

ran pek çok kriter vardır, oysa ben aşağıda sadece yedi temel kri e-

58



ri tartışacağım. Bu kriterlerin, meslekler için gerekli ve yeterli ko-

şullar olduğu düşünülmemelidir: Bütün kriterleri sağlamasa bile,

bir kurumu meslek sayabiliriz, ayrıca bütün bu kriterleri karşılayan bir kurum meslek olmayabilir. Ancak, kriterler mesleklerin kimi or-

tak özelliklerini tanımlamakta yararlıdır. Bu kriterlerin bilimle olan

ilgisini tartışacağım.

1) Meslekler, genellikle insanların, toplumca değer verilen he-

deflere (yararlara ve hizmetlere) ulaşmalarına olanak sağlar.

Profesyonellerin bu amaçlara ulaşıldığından emin olma gö-revleri vardır (Bayles 1988, Jennings ve diğerleri 1987). Bi-lim, insanların bilgi ve güç gibi toplumca değer verilen he-defleri kazanmalarını sağlar.

2) Mesleklerin, mesleki faaliyetleri yöneten gizli veya açık ye-terlik ve davranış standartlan vardır; bunlar profesyonellerin

beklenilen şekilde davranmalannı ve mesleğin tamamında

kalite ve bütünlük olmasını garantilerler (Bayles 1988). Ye-tersiz olan veya etiğe aykın bir tutum içinde bulunan mesleküyeleri, halkın güvenini suiistimal ederler ve sundukları hiz-metler tamamen güvenilir değildir. Profesyoneller düşük ka-litede hizmetler sunarlarsa, insanlar zarar görebilir. Kötü bi-lim, zararlı toplumsal sonuçlar üretebilir. Bilimin kendi ye-terlik ve davranış standartları vardır.

3) Profesyoneller, bir mesleğe kabul edilmeden önce, resmi vegayri resmi uzun bir eğitimden geçerler (Fuchs 1992). Eğitim

ve öğretim, insanların meslek standartlarına uymalarım ga-rantilemede gereklidir (Fuchs 1992). Bilim adamları, lisans,

yükseklisans ve doktora sonrası çalışmaları da içeren uzunsüreli bir eğitimden geçerler (Fuchs 1992). Bilim adamlarımeslek sınavlarını geçmek zorunda olmasalar bile, derin bil-

giye, çeşitli tekniklere ve yöntemlere sahip olmadan bilimadamı olarak göreve başlayamazlar. Araştırma yapan çok sa-

yıda bilim adamının, yüksek lisans ve doktora gibi yüksekdereceleri vardır.

4) Mesleklerin, meslek standartlarına uyulmasını garantileyen

59



yönetim birimleri vardır. Bilimin yönetim birimleri, diğermesleklerdeki yönetim birimleri kadar ciddi ve resmi olmasa

da, bilimin kendi gayri resmi birimleri vardır: NSF, NIH,AAAS, NAS ve diğer bilimsel organizasyonlar bunlara ör-nektir (Fuchs 1992). Çeşitli bilimsel dergilerin editörlüğüyleuğraşan personel, davranış ve yeterlik standartlarım güçlen-

dirip yönettiği sürece yönetim birimleri işlevlerini yerine ge-tirirler (LaFolette 1992).

5) Meslekler kariyerdir (veya iştir). Mesleki rolleri üstlenen in-

sanlar bundan para kazanabilirler; fakat kariyer, ekmek para-sı kazanmaktan öte bir şeydir: Kariyer sahibi insanlar çoğuzaman kariyerleriyle kendilerini özdeşleştirirler ve işleri ken-dilerine saygı duyulmasım sağlar. Bilim bir zamanlar sadece bir hobi veya işti, şimdi ise bir kariyer (PSRCR 1992, Grinnell 1992). Nitekim, bazı yazarlar, bugün bilimde çok yaygıngörülen kariyerciliğin, bilimde görülen etiğe aykırı kimi dav-ranışların bir parça da olsa sorumlusu olduğunu düşünmekte-dirler (Broad ve Wade 1993, PSRCR 1992).

6) Profesyonellerin, topluma sağlayacakları yararlara ve hiz-metlere ilişkin ayrıcalıkları vardır. Bu ayrıcalıklarla birlikte,sorumluluk ve güven gelir: İnsanlar profesyonellere belirliayrıcalıklar tanırlar, çünkü profesyonellerin kendilerine sağ-

layacağı yararları ve sunacakları hizmetleri, sorumlulukla veetiğe uygun bir biçimde yerine getireceklerine inanırlar. Ör-neğin, arkeologlara inşaat bölgelerini araştırma izni verilir,

psikologların kontrole tabi maddeleri inceleme, fizikçilerinise plütonyum gibi füzyona uğrayabilen maddelerle çalışmaizni vardır. Özel ayrıcalıklar sorumluluğu ve güveni gösterir:

Devlet fonu alan bilim adamlarının parayı harcamayacakları-

na ve fareler üzerinde kokainin etkisini deneyen psikologla-rın karaborsada bu uyuşturucuları satmayacaklarına vs. güve-niriz.

7) Profesyoneller, kendi uzmanlık alanları içinde entelektüel

otoriteler olarak görülürler (Bayles 1988). Avukatların özel bir bilgiye, yargıya ve uzmanlığa sahip olduklarının düşünül

60



mesi gibi, bilim adamlarının da çalıştıkları konu üzerindeözel bir bilgiye, yargıya ve uzmanlığa sahip olması beklenir

(ShraderFrechette 1994). Bugünün toplumunda. okulda öğ-rendiğimiz bilgileri entelektüel otoritelere borçlu olduğumuzgibi, bu otoriteler halk siyasetini biçimlendirmede en önemlirolü oynarlar (Hardwig 1994).

Meslekler hakkında söylediğim şeyleri göz önünde bulundurur-

sak, bilimin bir meslek olduğunu söyleyebilir miyiz? Bunu söyle-

yebileceğimize inanıyorum, bazı insanların bu iddiaya karşı çıka-caklarını bilsem bile. Bilim, her zaman bir meslek değildi, Röne-sans’tan sonra bir meslek olmaya başladı (Fuchs 1992). Bilim tari-hinde rastladığımız önemli figürlerin çoğu profesyonel bilim adam-larıydı demek tabii ki yanlış olur. Yukarda belirtilen kriterlere göre.Aristoteles’i, Kopemik’i ve Galileo'yu, yetersiz olduklarından de-ğil, o dönemlerde bilimin bir meslek olmamasından dolayı amatör

bilim adamları olarak görebiliriz. Ancak Darwin Türlerin Köke- m ’ni yayımladıktan sonra, bilim sadece toplumsal bir kurum değil,aynı zamanda bir meslek oldu. 14501850 arasında bilimin meslekleşmesini sağlayan ne gibi olaylar olmuştu? Hepsini burada tartışamasam bile bazı önemli olayları şöyle sıralayabilirim: Bilimselyöntemin gelişmesi, bilimsel toplulukların ve bilimsel dergilerinortaya çıkması, üniversitelerin büyümesi, üniversite destekli araş-

tırmaların artması, bütün okullarda bilimsel öğrenime önem veril-mesi, endüstriyel ve askeri araştırmalarda bilim adamlarmın görev-lendirilmesi, bilimin teknolojik uygulamaları, bilimin gücünü, oto-ritesini ve saygınlığını halkın kabul etmesi (Meadows 1992, Fuchs

1992). Ancak bilim, tıp ve hukuk gibi diğer toplumsal kumrulardandaha az profesyoneldir. Örneğin, bilimde ehliyet heyetleri yoktur

ve pek çok bilim adamı resmi davranış kurallarından yoksundur.

Bilimle ilgili tartışmalarımda geçen “bilimsel meslek" deyimi-nin. moleküler biyoloji, gelişim psikolojisi, bağışıklıkbilimi, biyo-kimya, astronomi, böcekbilimi gibi pek çok farklı bilimsel meslek-lere göndermede bulunan soyut ve genel bir ifade olduğunu vurgu-lamak isterim. Çeşitli bilimsel meslekler arasında önemli farklar ol-

61



sa bile, önemli benzerlikler de vardır. Bu benzerlikler kısmen çeşit-li bilimlerin paylaştığı mesleki hedefler ve standartları içerir. Fark-

lılıkların bilincinde olmak son derece önemliyse de, benzerliklerigözden kaçırmamalıyız. Bu kitap benzerlikler üzerinde yoğunlaşa-cak. Bu nedenle genellikle “bilim” kelimesini bütün bilimsel m es-leklerin ortak yönleri açısından ele alacağım.

Pek çok bilim adamı, çizdiğim “meslek olarak bilim” portresi-ne, mesleki modele uymayan amatör bilimsel yaratıcılığın, özgür-lüğün, meslektaşlığın ve bilimin diğer yönlerinin önemini yansıt-

madığını savunarak karşı çıkabilir. Hatta çok sayıda kişi, bilimin,olduğundan daha mesleki bir hale gelmesi sonucunda onarılmaz za-rarlar göreceğine inanmaktadır. Bilimin meslekleşmesinin yol aça- bileceği en ciddi tehdidin, bilimsel yaratıcılığa ve özgürlüğe getir-diği zararlar olduğu iddia edilebilir. Bilimi meslek yapmak, bilimadamlarını teknokratlara indirgeyebilir ve bilimin nasıl yapıldığıkonusunda çok fazla kısıtlama getirebilir. Bilim, tıp ve hukuk gibimesleklerde görülen katı kurallar, ehliyet heyetleri veya başkakontrol mekanizmaları tarafından yönetilmemelidir (Feyerabend1975).

Bu itirazlara cevabım şu: Bilimin meslek modeline kusursuz bir biçimde uyduğunu iddia etmiyorum. Sadece onu bir meslek say-mak için bu modele yeterince uyduğunu ve hatta birkaç yüzyıl ön-

cesine kıyasla şimdi çok daha iyi uyduğunu iddia ediyorum. Dahaçok meslekleşmenin sonucunda bilimin göreceği zarar da beni çokilgilendiriyor. Ancak, bilimin toplum ve sosyal sorumlulukları üze-rindeki büyük etkisi göz önünde bulundurulunca, tamamen meslek

leşmemiş bir bilimin toplumsal değerler için riskler getirdiği açık-tır (ShraderFrechette 1994). Bilimsel araştırmalar için kalite kont-rol standartlarına ihtiyacımız var. Hemen hemen her standart, bili-

mi meslekleşmeye doğru götürecektir. Yaratıcılığın önemini ve bi-limde fikir özgürlüğünü kendimize hatırlatarak bilimin ulaşması

gereken meslekleşme derecesi hakkında belki makul bir uzlaşmasağlayabiliriz.

62



B. BİLİMİN HEDEFLERİ

Diğer meslekler gibi bilimin de toplumca değer verilen yararları vehizmetleri vardır. Bilim adamları bu yarar ve hizmetlere bilimin

amaç ve hedefleriymiş gibi bakarlar (Longino 1990). Bir amacı ve-ya hedefi, kişiler veya gruplar tarafından aranan (fakat her zaman

bulunamayan) bir son ürün veya sonuç olarak tanımlayabiliriz. Bir

mesleğin amaçları, bir mesleği tanımlamada ve onun davranış stan-dartlarını doğrulamada çok önemli bir role sahiptir.

Bilimin amaçları hakkında kafa yorarken, geleneksel, akademik bilimin (veya science simpliciter [koşulsuz bilim]) amaçlarıyla sa-

nayi ve askerlik bilimi gibi akademik ortamlarda yapılmayan bili-min amaçları arasında bir ayrım yapmamız gerekir, çünkü bilimselolmayan ortamlarda çalışan bilim adamları çoğu zaman, normaldeakademik bilimle özdeşleştirmediğimiz standartlar ve sınırlamalaraltında hizmet verirler. Örneğin, gizlilik askerlik ve sanayi bilimi

için önemliyken, akademik bilimde açıklık değer görür. Koşulsuz bilimi, alt kategoriler olarak kabul edilebilecek askerlik ve sanayi bilimini de içeren bir kategori olarak ele alacağım. Askerlik bilimiile koşulsuz bilim arasındaki fark, askerlik biliminin askerlik orta-mında yapılan bir bilim olmasıdır.

öy leyse bilimin amacı nedir? Bilim adamları çok çeşitli sonuç-lar elde etmeye çalışsalar da, hiçbir hedef, bilimin tek amacı ola-

maz (Resnik 1996b). Bu amaçları iki kategoride toplayabiliriz: bil-gi kuramına yönelik hedefler ve pratik hedefler. İnsanın bilgisiniarttıran faaliyetler gibi, bilimin epistemolojik hedefleri, doğanındoğnı bir tanımını vermeyi, açıklayıcı teoriler ve hipotezler geliş-tirmeyi, güvenilir öngörülerde bulunmayı, hataları ve peşin hüküm-

leri ortadan kaldırmayı, bundan sonraki bilim adamı kuşağına bili-mi öğretmeyi, bilimsel fikirler ve gerçekler hakkında halkı bilgilen-

dirmeyi içerir. Bilimin pratik hedeflerine, mühendislikte, tıpta, eko-nomide, tarımda ve diğer uygulamalı araştırma alanlarında prob-lemler çözmek de dahildir. Pratik problemlere getirilen çözümler,

insan sağlığını ve mutluluğunu, teknolojinin gücü, doğarım kontrolaltına alınmasını ve diğer pratik hedefleri arttirabilir. Belirli bilim-

63



sel meslekler bu genel hedefleri farklı yorumlayabilir ve bazı he-defleri diğerlerinin üzerinde tutabilir. Ömek vermek gerekirse, ku

antum fizikçileri, atomdan küçük tanecikler ve buna ilişkin konularhakkında bilgi edinmeye çalışırken, sistologlar hücreler hakkında

bilgi edinmeye çalışırlar. Astronomlar, pratik hedeflere ulaşmak

tansa bilgiiçinbilgiyi vurgularlarken, bağışıklıkbilimi ve endokri-noloji gibi tıp bilimleri daha pratik yönelimlere sahip olabilmekte-dirler. Çeşitli bilimsel meslekler arasında hedefleri açısından önem -

li farklılıklar olsa bile, bu farklılıklar, bizi genellikle bilimsel hedef-

leri tartışmaktan alıkoyamaz.Bu kitabın amaçlarım göz önünde bulundurarak, “bilimsel bil-

gimden dünya hakkında doğrulanmış, doğru inancı anlayacağım.1Bilim adamlarının bilgiye ulaşmak için doğru inançlara sahip olma-ları gerektiğinden, doğruluk, bilimin epistemolojik amaçlarındaönemli bir rol oynar. Cahilliğin önemli bir kısmı, yanlış inançlarasahip olmaktan ileri gelir. Bilim, cahilliği önlemek için yaptığı

araştırmaların bir parçası olarak yanlış inançları (ve ifadeleri) orta-dan kaldırm?yı amaçlar. Bu görüş, bilim adamlarının doğru inanç-lara ulaşmaya ve yanlış inançları ortadan kaldırmaya çalıştıklarını

iddia eder (Goldman 1986, 1992).“Bilimsel gerçeğe” modası geçmiş, sağduyuya dayalı bir yorum

getireceğim: Bilimsel bir inanç, dünyaya (gerçekliğe) ilişkin bir du-rumu doğru bir biçimde temsil ediyorsa doğrudur. Örneğin, “NoelBaba kırmızı bir palto giyer” inancının doğruluğu, dünyaya ait doğ-ra bir temsili resim çizme yeteneğine dayanmaz; bu inanç, Noel

Baba hakkındaki mitler ve halk öyküleri çerçevesi içinde doğra kabul edilecektir. Ancak, “karbon atomlarında altı proton vardır"

inancının doğruluğu, dünya hakkında bir gerçeği resmetme yetene-

ğine dayanır. Eğer karbonda gerçekten altı proton varsa, bu inanç

doğrudur; eğer yoksa, yanlıştır. Bu görüş, bilimsel gerçeklerin objektif olduğunu, çünkü bu gerçeklerin, insanların ilgi alanlarından,değerlerinden, ideolojilerinden ve peşin hükümlerinden bağımsız

1. Bilim adamlarının aradığı bilgiyi diğer bilgilerden ayırt etmek için "bilimsel bilgi" deyişini kullanıyorum. Bilimsel bilginin yanında, hukuki bilgi, ahlâk bilgisi ve sağ-duyu bilgisi gibi baş ka bilgilerin olduğ unu d a kabul ediyorum . B kz. Pollock (1986).

64



dünya gerçeklerine dayandıklarım iddia eder (Kitcher 1993). Bi-limsel bilgi, doğrulanmış, gerçekliği olan inançlan kapsıyorsa, bi-

limsel bilgi de nesneldir: Toplumsal olarak oluşturulmuş bir inançdeğildir*

Bilim dünya hakkında doğru inançlara (ifadelere, hipotezlere,

teorilere) ulaşmaya çalışsa da, bazı doğrular diğerlerinden daha de-ğerlidir (veya keşfedilmeye değerdir) (Kitcher 1993). Pek çok bi-lim adamı. HlV’nin sebepleri veya başka gezegenlerde hayat olup

olmadığı konusunda doğru inançlara sahip olmak ister, fakat çok az

sayıda bilim adamı Singapur’daki evcil hayvan barınaklarının sayı-sıyla ilgili bir araştırma için zaman harcayacaktır. Psikolojik, sos-yal ve siyasi faktörlerin, doğru inançların değerini belirlemede roloynayabildikleri açıktır. Bazen bilim adamları, çeşitli toplumsal ve-ya kişisel hedefleri gerçekleştirmek için gerçeği ararlar: Bir bilimadamı HlV’nin sebebini, bu hastalığa çare bulmak için arayabilir.Bazen bilim adamları, dünyayı daha iyi anlamak için gerçekliğe

ulaşmaya çalışırlar: Bilim adamları, başka bir yerde hayat olup ol-madığıyla ilgilenmektedirler: çünkü bunun, yaşamı kavrayışımızve yaşamın başlangıcı konusunda önemli sonuçlan olacaktır. Fakat bu bilimsel bilginin değeri hakkındaki düşüncelerin hiçbiri, bilgi-nin nesnel olmadığını göstermez: çünkü bilimsel bilgi değerli olsunya da olmasın, bize dünya hakkında doğm inançlar kazandırmakzorundadır.

Son olarak, “doğrulama” nosyonunun bilimsel bilgiyi tanımla-mada önemli bir rolü olduğunu belirtmem gerekiyor. B ilimde doğ-rulama, bir inancın (veya hipotezin ya da teorinin) doğru olduğunailişkin kam t ve nedenler bulm aya dayanır. Bilimsel olmayan inanç-lara ilişkin pratik nedenler bizi onları kabule ya da redde götürse bi-

2. Bil imin tarihini, kültürel ve toplumsal incelemelerini yapan pek çok yazar, bi l i-

min objekti f bi lgiye ulaşma çabası olduğu iddiamı reddetmektedir. Bu yazarlara 9öre, bi lgi belir l i dünya görüşüne, belir l i varsayımlara, belir l i toplumsal ve polit ik çıkarlara göre değişir. Bu genel fikrin “relativizm", “postmodernizm” ve “toplumsal yapısalcıl ık’ gibi farklı isim leri vardır. Bu kitapta bu akım ları redd etm e girişiminde bulunmayacağım, ancak okura bazı referanslar sunacağım. Toplumsal konstrük t ivizmin savunulması i le i lgi l i olarak bkz. Barnes (1974), Latour ve VVoolgar (1979), Bloor (1991). Bu görüşün eleştiri leri için bkz. Laudan (1990), Kitcher (1993), Gross v e Levi tt (1994).

PSöNmaim Eti# 6 5



le. bilimsel inançları, doğru olduklarına inanmak için sebeplerimiz

varsa kabul etmeli ve yanlış olduklarına inanmak için sebeplerimiz

varsa reddetmeliyiz (Goldman 1986). Bilim adanılan, inançlarındoğrulanmasında bilimsel yöntem olarak bilinen, ilerde tartışaca-ğım bir yöntem geliştirmişlerdir. Bilimsel yöntem, inançtan, hipo-

tezleri veya teorileri kabul etmek ya da reddetmek için bilim adamlaruıa sebepler sunar (NewtonSmith 1981).

Bilimin hedefleriyle ilgili tartışmalan sona erdirmeden önce, bimin hedefleriyle, bilim adamının hedefleri arasında bir aynm yap-

mamız önemlidir; çünkü bu ayrımı yapmamamız bilimin hedeflerikonusunda kafamızın kanşmasına neden olabilir (Kitcher 1993).Bilimin hedefleri, bilimsel mesleklerin amaçlandır: öte yandan, bi-lim adamının hedefleri, onların birer birey olarak hedefleridir. Bukişisel hedefler, genellikle bilimsel mesleğin hedefleriyle çakışsa bile, bilim adamlan bilgi kazanmak, pratik problemleri çözmek vs.için bilim yaparlar bilim adamlarının, bilimin hedefi olmayan he-defleri de bulunabilir. Örneğin, kişiler para kazanmak, iş bulmak,güç veya prestij kazanmak için bilimle uğraşabilirler, ancak bunlann bilimin hedefleri olduğunu söyleyemeyiz. Birer birey olarak bi-lim adamlanna ait bu farklı hedefleri bilimsel mesleğin hedefleriolarak göremeyiz; çünkü bu hedefler ne bilimi diğer mesleklerdenayırır, ne de bilimin davranış standartlarım doğrulamada önemli bir

rol oynar. Bir bakıma farklı meslekler arasında, bu mesleklerin he-deflerine bakarak aynm yaparız; bir mesleğin hedefi o mesleği ta-

nımlamamıza yardım eder. Farklı kişilerin hedeflerine odaklanır-sak, bilim ile ticaret, hukuk, tıp gibi meslekler arasında ayrım ya- pamayız. Pek çok meslekte kişiler para, güç, iş, sosyal statü, say-gınlık ararlar, fakat bütün meslekler nesnel bilgiyi aramazlar. Kişi-lere ait hedeflerin, bilimsel davranış standartlarım doğrulamada

önemli bir rol oynaması gerekmez. Bilimde dürüstlüğü, para, say-gınlık ya da güç kazanmaya yardım ettiği gerekçesiyle doğrulaya-

nlayız. Dürüstlük, bilim adamlarına para, saygınlık ya da güç ka-zandırdığı için değil, bilginin artmasına katkıda bulunduğu için

haklı görülür. Nitekim, para, saygınlık ya da güç bilimin esas amaç-larından bazılarını oluşturuyorsa, bilim adamlarının dürüst olmala

66F5ARKA/B ilim Eugi



rını bekleyemeyiz.“Bilim nedir?” gibi temel bir som ya verilecek cevabın taslağını

çıkarttık. Bilim, insanların, bilgi edinmek, cahilliği ortadan kaldır-mak ve pratik problemleri çözmek için işbirliği yaptıkları bir mes-lektir.

C. ÇAĞ DAŞ ARAŞTIRMA ORTAMI

Bilimsel teşebbüslerle ilgili taslağımızı tamamlamak için, çağdaşaraştırma ortamıyla neyin kastedildiğini daha iyi anlamamız gere-kiyor. Araştırma ortamı, bilimsel araştırmaları destekleyen, olanak-lı kılan ve teşvik eden sosyal bir kurumdur. ABD’de ve diğer Batıülkelerinde bilim farklı araştırma ortamlarında yapılır. Araştırmala-rı teşvik eden bu sosyal kurumlarm bilimsel değerlere ve standart-lara uyan ya da uymayan hedefleri, değerleri ve standartlan vardır.

Araştırmalan destekleyen sosyal kunımlann en temel örneği üni-versiteler (veya liseler ve diğer eğitim kurum lan), Oak Ridge Ulu-sal Laboratuvan gibi ulusal laboratuvarlar. Hastalık Kontrol Mer-

kezi gibi belli bir misyona hizmet eden laboratuvarlar, Glaxo gibiişyerleri ve silahlı kuvvetlerdir. Bu farklı sosyal kurumlar araştır-malara. etik çıkmazlar ve uygunsuzluklara neden olabilecek çeşitlişartlar koyarlar (PSRCR 1992).

Üniversite (veya akademik kurum) okurlann çoğunun bildiğisosyal bir kurumdur. Çoğu üniversitenin üç farklı misyonu vardır:1) Öğrencileri yetiştirmek 2) Bilgiyi artırmak ve 3) Halka hizmetetmek. Üniversitelerin kendi kurallan, yönetmelikleri ve yönetim

birimleri vardır, bu kurumlann çoğu, bir aydınlanma ideali olan ba-ğımsız bilim adamları cemiyetini yaratmaya çalışmaktadır (Markie1994). Profesörler dersler hazırlayabilir, araştırma konulan seçebi-

lirler, öğrencilere danışmanlık yapabilirler ve üniversitedeki dahayüksek otoriteler tarafından fazla denetlenmeden başka işler de yü-

rütebilirler. Çok sayıda üniversite, kendisinden başka ereği olma-yan fikir özgürlüğünün, açıklığın ve bilginin kalesi görevini üstlen-miştir.

67



Bu üniversite temelli bilim adamlarının hem üniversiteye hemde bilimsel mesleğe karşı görevleri vardır: Hem hoca, hem de bilim

adamı rolünü üstlenirler. Sık sık bu farklı yükümlülükler çakışır.Örneğin, bir öğretim üyesinin hem ders verme hem de araştırma

yapma yükümlülüğü vardır, bir bilim adamı olarak da aynı yüküm -lülükleri vardır. Fakat bazen bu farklı yükümlülükler çatışırlar. Üni-versitenin bir bilim adamına hem komitede görev alma ve hem de

bir dönemde iki dersi yürütme görevi verdiğini farz edelim, bütün bu işler onun araştırmaya ayırabileceği değerli zamanından feda-

kârlık etmesini gerektirir. Araştırma yapması güç olabilir, bu ne-denle kurumsal ve mesleki yükümlülükleri ya da farklı kurumsal yada mesleki yükümlülükler arasında seçim yapmaya zorlanabilir(Markie 1994).

Araştırma grubu bütün bilimsel araştırmaların en temel birimi-dir ve bilimsel mesleklerin çoğu, onlarca (hatta yüzlerce) farklıaraştırma grubuyla yürütülür (Grinnell 1992). Araştırma grupları-nın hiyerarşik bir yapısı vardn. Kıdemli bir araştırmacı, grubu yö-netir; bu araştırmacı genellikle araştırmanın yürütüldüğü laboratuvarda yönetici görevini üstlenir. Bir üniversitede, araştırma grubu-nun yöneticisi “profesör” Unvanım taşıyabilir. Bu Unvanın altında-kiler (veya daha az kıdemli araşürmacılar) araştırma görevlisi vedoçent Unvanlı kişilerdir. Doktorasonrası öğrencileri, yüksek li-

sans, lisans öğrencileri ve teknik asistanlar daha alt seviyelerdedir-ler. Doktorasını tamamlamış öğrenciler, profesörlere araştırmalardayardım ederlerken kendi araştırmalarım da yürütürler. Teknik asis-tanlar, hipotez geliştirmek ya da makale yazmak yerine çoğunluklaaraşürmanın teknik yönüyle ilgilenirler. Genellikle öğrenim dere-

celeri çok yüksek değildir ve bağımsız araştırmacılar olmayı iste-mezler. Yüksek lisans (ve bazen lisans) öğrencileri ders vermede,

araştırma yürütmekte, veya her ikisinde de profesörlere yardımcıolabilirler. Öğrenciler araştırma grubunda daha çok getir götür işle-

rini yapsalar da, kendi araştırmalarının bir kısmını yürütürler ve ço-

ğunlukla profesörlerle çok yakın bir ilişki içinde çalışırlar (Grinnell1992).

Hemen hemen bütün bilim adamları eğitim ve öğrenimlerini

68



ci arasında yakın ve bire bir eğitim ve denetim ilişkisine dayanır.

Hocaöğrenci ilişkisi yeni bilim adamlarının yetişmesini ve bilim-

sel standartlar ve geleneklerin uygulanmasını sağlar. Hocalar, öğ-rencilere referans mektupları yazarak iş görüşmeleri için hazırlan-malarına ve özgeçmiş belgeleri hazırlamalarına yardım ederek bi-

lim alanında iş bulmalarına katkıda bulunurlar. Bir öğrencinin bir-den fazla hocası bulunabilir. Danışmanların öğretmede önemli birrolleri varsa da. hoca, öğrencinin doktora veya tez danışmanı olmakzorunda değildir. Profesörler çoğu zaman hoca görevi görseler de.

yüksek lisans öğrencileri ve doktorasını tamamlamış öğrenciler delisans öğrencilerine ders verebilirler.

Araştırma grupları, laboratuvar olarak bilinen çalışma ortamla-rında görevlerini yerine getirirler. Laboratuvarlar, araştırmaların

doğasına bağlı olarak büyüklük, yer, donanım, maliyet gibi özellik-ler açısından farklılıklar gösterebilir. Örneğin San Francisco yalan-larındaki SLAC (Stanford Linear Accelerator [Stanford Doğrusal

Hızlandırıcısı]) onlarca kilometrekare yer kaplar, yüzlerce kişi ça-lıştırır, kampüsün dışındadır ve onlarca milyon dolar fon alır (Tra

week 1988). Öte yandan,Wyoming Üniversitesi ’ndeki kimya laboratuvarları tek bir binada bulunurlar, sadece birkaç düzine insan ça-lıştırırlar, kampüste yer alırlar ve bir yılda onlarca milyon dolarlık

fon almazlar. Deneysel olmayan bilimlerden bazılarında çok ileridüzeyde aletler, binalar vs. bulunmasa da, çalışma yerlerini yine de

laboratuvar kabul edebiliriz. Bir istatistikçinin laboratuvan, birkaçofis, depo, seminer odaları ve bir bilgisayar odasından ibaret olabi-lir. Bir antropologun laboratuvan, belirli bir kültürü incelediği birköy olabilir. Bu çalışma yerleri popüler filmlerde gördüğümüz la

boratuvarlara benzemese de, yine de birer laboratuvardırlar (Latour ve Woolgar 1979).

Bazı araştırma gruplan, bir merkezde bulunan bağımsız bilgi

üreticileri gibi çalışsalar da, araştırma gruplarının çoğu diğer araş-tırma gruplarıyla işbirliği yapar ve farklı merkezlerde görev alırlar

(Fuchs 1992). Bazı araştırma gruplan, farklı mesleklerdeki bilimadamlarının işbirliğini gerektiren disiplinlerarası araştırmalar dayaparlar. Ömek vermek gerekirse, Alzheimer hastalığının genetiği

70



üzerine yapılan bir araştırma, genetikçileri, biyokimyacıları, nöro

biyologlan, bilişsel psikologları ve doktorları bir araya getirir. Bi-

limsel işbirliği yalnızca araştırma grupları içinde değil, araştırmagruplan arasında da önemlidir (Committee on the Conduct of Sci-ence (Bilimsel Tavn Değerlendirme Komitesi] 1994).

Üniversitelerde görev alan bilim adamlarının çoğu, çalışmalannın karşılığında maaş alsalar da, genellikle araştırmaları için, NSG.

NRC [Ulusal Araştırma Konseyi], DOE veya NIH gibi ABD hükü-metinin fon sağladığı organizasyonlardan mali destek görmeleri ge-

rekmektedir. Fonlar, malzemelerin, aletlerin masraflarım, araştırmagörevlilerinin veya doktorasonrası öğrencilerin maaşlanm, yayın-ların. kullanılan binaların ve araçların masraflarım, yolculuk gider-

lerini vs. karşılarlar.Üniversitelerde çalışan bilim adamlarının tamamına yakım

araştırmaları ve yayımlayacakları makaleler için fon alamama kay-gısı taşırlar (PSRCR 1992). Bu kaygıların nedeni, üniversitelerde,

görevlendirme, işte kalabilme ve terfi kararlarının büyük orandaaraştırma üretkenliğine dayanması ve üniversitelerin çoğunun ta-mamen fonlara dayanan araştırma projelerine gücünün yetmemesidir. Son yıllarda bilimsel meslekler arttıkça, ABD hükümetininaraştırmaya ayrılan fonları kısıtlamasına rağmen, fon almak içindaha büyük yarış başladı (Martino 1992). Üniversitelerin çoğu iştekalma ve terfi kararlarında ders vermenin önemini vurgulasa da

“yayımla veya yok ol” deyimi bilim adamları (ve felsefeciler) içinakademik bir gerçektir. Örneğin, bir kişinin işinde kalıp kalmaya-cağına karar veren komiteler, genellikle o kişinin yayımladığı m a-kaleler ya da aldığı burslar üzerinde yoğunlaşarak araştırma çaba-

larım değerlendirirler. Pek çok öğrenci, iyi birer hoca olan, fakatyeterli yayını olmadığı ya da terfi edemediği için işini kaybeden bi-

lim adamları (veya filozoflar) ile ilgili öyküler duymuşlardır. “Ya-

yımla veya yok ol” sendromunu önlemek için, bazı üniversiteler bi-lim adamlarım değerlendirmede bir ölçüt olan yayın sayısını aşağı-

lara çekme ve araştırmaya dayalı olmayan faaliyetlere daha fazlaönem venne çabası içindedir (PSRCR 1992).

71



D . İ L E T İ Ş İ M V E B İL İ M D E D A N I Ş M A N L IK S İS T E M İ '

Batı biliminin ilk aşamalarında, bilim adamları arasındaki iletişim

son derece sınırlıydı. Bilim adamları bulabildikleri kitapları oku-

makta, üniversitelerde birbirleriyle konuşmakta ve gayri resmi tar-tışmalar için buluşmaktaydılar. 1400'lerde matbaa makinasının bu-lunması, bilim adamlarının bulgularım yayımlamaları ve geniş birokuyucu kitlesine ulaştırmalarıyla bilimsel iletişimin artmasına

yardım etti. 1400’lerden 1700’lere uzanan süreçte üniversitelerin büyümesi, fikir paylaşımı için bilim adamlarını bir araya getirerekve bilim eğitimini ilerleterek iletişime katkıda bulundu. 1600'lüyıllarda, posta hizmetleri hızlandığından, bilim adamları fikirlerinimektuplar aracılığıyla da ilettiler (Ziman 1984).

İngiliz filozof Francis Bacon, bilimin gelişiminde iletişiminönemini kabul etmişti. Bacon, Novum Organum' da gözleme ve de-

neye, mantığa, eleştiriye ve tartışmalara, şüpheciliğe, yanlış fikir vedogmaların reddine dayanan bilimsel bir yöntem geliştirilmesi ge-rektiğini savundu (Bacon 1985). Bacon, ayrıca, bilimin insanların

yararı için kullanılması gereken güçlü bir araç olduğunu söylüyor-du. Yeni Atlantis 'it bilim adamlarmın, verileri, hipotezleri ve teori-leri tartışmak için kendi birliklerini oluşturmaları gerektiği fikrini

geliştirdi (Bacon 1985). 1662’de dünyanın ilk bilimsel kuruluşu-

nun, Royal Society of London’m [Londra Kraliyet Cemiyeti] ku-rulmasıyla Bacon’un rüyaları gerçekleşmeye başladı. Royal Soci-ety. fikirleri ve teorileri tartışmak için düzenli olarak toplantılar

yaptı ve dünyanın ilk bilimsel dergisini, bugün hâlâ yayımlanmak-

ta olan The Philosophical Transactions o fthe Royal Society o f Lon- don’ı [Londra Kraliyet Cemiyeti’nin Felsefi Makaleleri] yayımla-dı. Royal Society’nin kuruluşundan dört yıl sonra Kral XIV. Louis

Paris’te Fransız Kraliyet Bilim Akademisi’ni kurdu. Bundan soma-

ki iki yüzyıl boyunca Avrupa’da ve ABD ’de bilim cemiyetleri oluş-tu. İlk bilim cemiyetleri bilimin pek çok farklı alanını kuşattılar ve

* Peer review: Aynı meslek ten kişi ler tarafınd an belirl i bir aland aki verimli l iği, y e-terl i liği vs.değerlend irm e

72



1800’lerde Geological Society of London [Londra Jeoloji Cemiye-

ti] (1 807), Royal Astronomical Society of London [Londra Kraliyet

Astronomi Cemiyeti] (1820), Zoological Society of London [Lond-ra Zooloji Cemiyeti] (1826) gibi belirli bir alanda uzmanlaşmış ce-

miyetler ortaya çıktı. Bugün, hemen hemen her bilim mesleğinin

bir veya birden fazla bilimsel cemiyeti vardır (Ziman 1984).Royal Society, bilimsel iletişimi, eleştiriyi ve fikir alışverişini

arttırmak için Philosophical Transactions adlı dergisini yayınladı.Philosophical Transactions, deneyleri anlatan makaleler içeriyor-

du: bazılan teoriler önerirken, diğerleri bilimi felsefi ve kavramsalaçılardan ele alıyordu. İlk bilim dergileri bilim cemiyetleri tarafın-dan yayımlandı (bugün de pek çoğu böyle cemiyetler tarafından ya-yımlanmaktadır). Bazı dergiler ise özel şirketler tarafından yayım-landı (günümüzde de pek çok dergi için bu durum geçerlidir). Builk dergiler, çok az kalite kontrol içermeleri bakımından modemdergilerden farklıydılar (LaFollette 1992). Dergiler genellikle spe-

külatif ve doğrulanmamış fikirlere yer veriyordu. İlk dergilerden bazılan, kurgusal çalışmalar ya da amatör bilim adamlarının dağı-

nık yazılarını yayımladı.Bilim dergilerinin editörleri kalite kontrole ihtiyaç duyulduğu-

nu fark ettiler ve çabaları sonucu bilimsel danışmanlık sistemi or-taya çıktı. Bu sistem, 1800'lü yıllarda oluştu fakat XX. yüzyıl ortalanna kadar pek yaygın değildi. Danışmanlık sistemi yüksek ve dü-

şük kaliteli yazılar arasında ayrım yapan bir kalite kontrol mekaniz-ması olarak çalışır ve editörler sadece kalitesi yüksek makaleleri

yayımlamaya çaba gösterirler. Kalite değerlendirmeleri çeşitli tar-

tışma, kanıt, yöntembilim ve yazma standarlanna dayanır. Böylecedanışmanlık sistemi, yayımlanan bir makale belirli yöntembilimsel

standartlan karşılamak zorunda olduğundan, bilimsel bilgiyi meş-rulaştırma yoluna gider (Armstrong 1997). Bu sistem, bilimsel

araştırmalann adil (tarafsız), dikkatli ve dürüst birer değerlendir-mesini yapmaya çalışır. Ancak yazarlar müsveddelerinin sorumlu,

objektif ve adil bir tutumla teslim edileceğine güvendikleri zaman bu sistem etkili çalışır.

Danışmanlık sisteminin bulunduğu bir dergi şöyle çalışır: Bir

73



editör yazarlardan makaleleri alır, yazının daha üst düzeyde bir in-

celemeyi hak edip etmediği konusunda ilk değerlendirmeyi yapar.

Eğer cevap olumluysa, makaleyi ilgili alandaki bazı uzmanlaragönderir. Danışman (ya da hakem) olarak bilinen uzmanlar, bir der-ginin yayım işlerini yürüten yönetim heyetinin bir üyesi olabilirler

veya olmayabilirler. Bir dergide böyle bir heyetin üyesi olmayandanışmanlar, değerlendirme sürecine dışarıdan katılır. Danışman-lar, hizmetleri için genellikle para talep etmezler; bilgi vermede oy

nadıkları önemli rolü, çabalarına değecek birer ödül olarak görür-

ler. Makaleleri değerlendirmede herhangi bir evrensel kriter olma-sa da, danışmanlardan genellikle şu sorulan cevaplandırmaları bek-lenir: 1) Makalenin konusu, derginin alanı içinde mi? 2) Makaleninsonuçları ve yorumları verilerle/ delillerle iyi desteklenmiş mi? 3)Makale yeni ve özgün bir katkı sunuyor mu? Bilimsel çevrede der-gilerin çoğu yan gizli bir değerlendirme sistemini kullanırlar: Da-nışmanlar ve editörler yazarların kurumsal ilişkilerini ve kimlikle-

rini bilseler de, yazarlar danışmanların kimliklerini ve ilişkilerini bilmezler. Bazı dergiler, danışmanlann, yazarların kimliklerini veilişkilerini bilmediği bütünüyle gizli bir sistem kullanırlar (LaFol

lette 1992).Danışmanlar bir makaleyi okuduktan sonra, dört çeşit değerlen-

dirme yaparlar: a) düzeltme yapmadan makaleyi yayımla, b) en azdüzeltmeyle makaleyi yayımla, c) büyük düzeltmelerle makaleyiyayımla, d) makaleyi yayımlama. Danışmanlar genellikle makalehakkında yorumlar yapıp düzeltme önerilerinde de bulunurlar. Da-nışmanların raporlarım aldıktan sonra, editör ya onların önerilerinegöre hareket etmeye karar verecek ya da makaleyi diğer danışman-

lara gönderecektir. Eğer hakemlerle makalenin değeri hakkında uz

laşamamışsa, editör makaleyi tekrar gönderebilir. Bazı makaleler

tek bir editör ve tek bir danışman tarafından okunurken, diğerleri pek çok kişi tarafından okunur. Bir süre sonra, editör, söz konusu ki-

şiye makalesinin reddedildiği, kabul edildiği, küçük düzeltmelerle

kabul edildiği, ya da büyük düzeltmelerle kabul edildiği konusunda bilgi verecektir. Bir makalenin tesliminden yayımlanışına kadar ge-çen süre birkaç aydan iki yıla kadar değişir (La Follette 1992).

74



İçinde bulunduğumuz yüzyılda bilim dergilerinin sayısı eskisi-ne göre oldukça fazladır. Yüzlerce dergi, dar kapsamlı yan alanlar-

da hizmet verirler. Bilim adamlan için uzmanlık alanlarındaki ma-kalelerin önemli bir kısmım okumaları imkânsız olduğundan, bu

bilim adamlan bilgisayar aracılığıyla bilimsel literatürdeki konulan taramaya olanak sağlayan bilgisayarlaştırılmış soyutlama sistem-lerine güvenirler. M akale ve dergi sayısının fazlalığı nedeniyle, çok

az sayıda bilimsel makalenin okunduğu tahmin edilmektedir (La

Follette 1992).

Çağdaş bilim adamları, toplantılarda sunumlar yaparak, mek-tuplaşma, elektronik mektuplaşma ve kitapların yayımlanması gibi

çeşitli şekillerde birbirleriyle iletişim kurarlar. Bilimsel dergilerdemakale yayımlama, bilimsel iletişimin en iyi yoludur. Son on yılda,

elektronik yayımlar bilimsel iletişimin başka bir önemli şekli ola-rak ortaya çıktı. Elektronik yayımda, dergiler elektronik olarak ile-tilir ve depolanır, yayımda kâğıt kullanma ihtiyacı ortadan kalkar.

Web sayfalan elektronik yayımın bir şeklini oluştururlar. Elektro-nik yayım, bilimsel iletişimi, daha hızlı, daha büyük ve daha ucuzhale getirerek iletişimde önemli değişiklikler sağlar. Bu değişiklik-

lerin, yayımlama etiği ve yayımlanmış makalelerin kalitesi üzerin-de önemli etkileri vardır (La Follette 1992).

Bilimsel danışmanlık sistemi, fon sağlamada olduğu kadar bel-gelemede de önemli b ir rol oynamakta ve çok sayıda bilim adamı

bu sistemin, bilim in kendi kendini yapılandırmasına izin verdiğineinanmaktadır (Committee on the Conduct of Science 1994, Kiang1995). Danışmanlık sistemi, pek çok bilim adamına göre, dürüstlü-ğü, nesnelliği ve doğruluğu teşvik etmektedir, hataları ve peşin hü-

kümleri ortadan kaldırmakta ve belirli kalite standartlarına uyma-yan araştırmaların yayımlanmasını önlemektedir. Eğer bir yazarın

verdiği makalede hatalar, eksiklikler, mantık hataları, kabul göre-mez varsayımlar, bilginin yorumlanmasında kusurlar veya şüpheye

yol açacak yöntemler varsa, hakemler veya editörler bu problemle-ri bulacak ve makale yayımlanmayacaktır. Eğer kötü bir makale ya-

yımlanırsa, başka bilim adamları bu deneyleri tekrarlayarak veya bilgileri analiz ederek bu problemleri saptayabilecekler ve böylece

75



yazarlara ulaşacak ya da yazılarıyla bu yazarları eleştireceklerdir.Yazarlar yazarak, daha önceki problemlerinde düzeltmeler yapabilir

veya özür dileyebilirler. Danışmanlık sistemi eninde sonunda doğ-runun kazanmasını ve hataların ortadan kaldırılmasını garantiler.

Ne yazık ki, danışmanlık sistemi her zaman böyle işlemez. Ni-

tekim, araştırmaların gittikçe artan bir bölümü, bu sistemde pek çokkusur olduğunu göstermektedir. Geçmişte pek çok hata hakemlerin,editörlerin ve diğer bilim adamlarının gözünden kaçmıştır. Bilim

adamları, deneyleri tekrarlamak veya bilgileri yeniden analiz etmek

için gerekli zamana, isteğe veya mali desteğe sahip olmadıkların-dan, taraflı, hatalı, eksik ve hatta hileli araştırmalara çoğu zamanmeydan okunmamaktadır (Chubin ve Hackett 1990. Kiang 1995,Armstrong 1997). Danışmanlık sistemi bilimsel araştırmalarda hiç-

bir kalite kontrol mekanizmasına sahip olmamaktan çok daha iyi-dir, ama bu sistemin reklamı yapıldığı kadar iyi işlemediği de bir

gerçektir. Bu gerçeğin, bilimsel araştırma etiğinde önemli gösterge-

leri vardır.Bilimsel iletişim konusunu bitirmeden önce, bilim adamları ve

halk arasındaki iletişime ilişkin bir şeyler daha söylemek istiyorum.Bu çeşit iletişimin yıllar boyunca önemli değişiklikler gösterdiğinitekrarlamalıyım. Rönesans’tan önce, halkın bilimsel başarılar ko-nusunda çok az bilgisi vardı ve iletişim çok yavaştı, genellikle ağız-dan çıkan sözlerle kuruluyordu. Baskı makinesinin icadıyla, bilimkitapları halka ulaşmaya başladı ve gazeteler ortaya çıktı. Gazete-

ler, yeni icatlar ve keşifler konusunda halkı bilgilendirdiler ve buişlevlerini hâlâ sürdürmektedirler. Aydınlanma boyunca, Voltaire veDiderot gibi yazarlar halk için bilim hakkında kitaplar yazdılar. Po-

pülerleştirilen bu kitaplar, bilim adamları ve halk arasındaki ileti-şimde önemli rol oynadılar. Bilimin toplumdaki gücü arttıkça, Go

ethe ve Mary Shelley gibi oyun ve roman yazarları, eserlerinde bi-lim adamlarım anlatmaya ve bilimsel fikirleri tartışmaya başladılar.

Bilime olan ilginin artması, 1800’lü yılların sonlarında yeni biredebiyat tarzının, bilimkurgunun ortaya çıkmasına yol açtı. Bu yüz-

yıl boyunca halk, okullar, gazeteler, dergiler, kitaplar, radyo ve te-levizyon sayesinde bilim hakkında bilgiler edindi. Aynca, Scienti-

76



f ıc American ve Discover gibi bilim hakkında popüler görüşler su-nan dergiler ortaya çıktı. Bilim haberleri, gazeteciliğin önemli bir

parçası oldu. Nitekim artık yazılı basm ve görselişitsel medya, bi-lim ve teknoloji konularım işleyecek haberciler tayin etmektedir

(Nelkin 1995).

E. BİLİM SE L YÖ NTEM

Daha önce bahsettiğim gibi, yöntem standartlan bilimsel tavn yö-netmede ve bilimin amaçlarım tanımlamada önemli bir rol oynar.Gerçekten de, bilimi felsefe, edebiyat, din veya sahte bilim gibi di-ğer araştırma ve tartışma alanlarından ayıran, bilimin yöntemleridir

(Popper 1959, Kitcher 1983, Laudan 1990). Bilim, ya nesnel bilgi-yi arayan, ya da nesnel yöntemlerle bilgi üreten bir meslek olarakele alınabilir. Yani nesnellik, bilime ya bir ürün (nesnel bilgi) ya da

bir işlem (nesnel yöntem) olarak girebilir. Daha önce, bilgiyi nes-nel yapan şeyin, bilimin, insanın ilgi alanlarından, teorilerinden ve

eğilimlerinden bağımsız gerçeklerle olan ilişkisi olduğunu iddia et-miştim. Eğer nesnelliği bu şekilde düşünürsek, o zaman nesnelyöntemlerin, nesnel bilgiyi arttırmaya yönelik yöntemler olduğunugörürüz. Nesnel yöntemler gerçeğe ulaşmak ve hatadan kaçınmakiçin kullanılan araçlardır (Goldman 1992).

Öğrencilerin çoğu lisedeki fen bilgisi derslerinde bilimsel yön-temler hakkında bir şeyler öğrenseler bile, yöntem standartlan çokteknik, karmaşık ve belli bir disipline özgü olabilir. Genel yöntem

standartlarıyla bilimsel yöntem belli bir disipline özgü normlararasında bir ayrım yapmak önemlidir (Kantorovich 1993). Genel

yöntem standartlan, herhangi bir bilimsel disiplinde araştırmaları

yöneten ilkelerdir; belli bir disipline özgü standartlarsa, hedefleri,teorileri, gelenekleri ve teknikleri belirlenmiş belirli bir meslekteki

araştırmalara uygulanan ilkelerdir. Örneğin, “deneylerini tekrarla”

genel ilkesi deneyler yapan her bilime uygulanır, fakat “virüs türle-rinin bulaştırılmasını önle” ilkesi sadece virüsler üzerine araştırmayapan disiplinler için geçerlidir. Bütün yöntem standartlan araştır-

77



mada benzeri bir role sahiptir: Bilimsel yöntemler, araştırmalarda, bilginin sistematik ve nesnel bir biçimde kazanmanı sağlayarak ve

bilgisizliğin önüne geçerek bilim adamlarına kılavuzluk yapar.Bugün “bilimsel yöntem” olarak bildiğimiz yöntem birdenbire

veya şans eseri ortaya çıkmadı (Cromer 1993). Bilginin nasıl elde

edileceğine ilişkin Batı'da süregelen tartışmaların kökeni Platon ve

Aristoteles’e, yani bu filozoflarca düşünmenin, gözlemin, tümden-

gelimin ve tümevarımın işlevlerinin tartışıldığı Antik Çağ felsefesi-

ne dayanır. Platon’a göre, gerçek bilgi ancak ölümsüz, değişmeyen,

fiziksel olmayan formların tasarlanması ile elde edilir. Doğa sürek-li değiştiğinden, duyularımızla elde ettiğimiz bilgi, gerçek bilgiye

değil, bilgisizliğe götürür bizi. Aristoteles ise, formlar doğada içkin

olabildiğinden, doğayı gözlemleyerek bilgi sahibi olabileceğimize

inanıyordu. Aristoteles tümevarım ve tümdengelimin bilimde

önemli rolleri olduğunu iddia ediyordu. Tümevanmı, doğayı göz-

lemlemek suretiyle ulaştığımız nitel genellemelerde kullanabiliriz.Tümdengelimden ise, bu genellemelerden ek sonuçlar çıkarmakta

örneğin açıklamalar ve öngörülerde yararlanabiliriz. Platon, felse-

fe ve politikaya önemli katkılarda bulunurken, bilim tarihçilerinin

çoğu Aristoteles’i bilimsel yöntemin temel taşlarım geliştiren biri

olarak kabul ederler (Dijksterhuis 1986, Cromer 1993). Bilgi ve

yöntem hakkmdaki Aristotelesçi fikirler M.Ö. 300’den M.S. 200'lü

yıllara kadar süren Helenistik Bilimin Altın Çağı’na katkıda bulun-du. Bu çağ boyunca, Archimedes, Aristarchus, Öklit, Theophrastus,

Hipparchus, Hero ve Batlamyus, mekanik, mühendislik, matema-

tik, zooloji ve astronomide, optikte ve coğrafyada önemli ilerleme-

lere neden oldular.

Ortaçağ boyunca, ElHâzinî, ElHârizmî ve ElBettânî gibi

Müslüman bilim adamları Aristotelesçi geleneği koruyup geliştirsede. Batı dünyası bilimsel düşüncede çok az ilerleme kaydetti. Ortaçağ’ın sonlarına doğru (M.S. 1200), Robert Grossetste, Roger Ba-

con. Albertus Magnus ve Ockhamh William insanları doğayı göz-lemeye, mantık kullanmaya, problemler üzerinde düşünmeye, ikti-darı ve çoğunluğun fikirlerini sorgulamaya çağırdı, böylece Batı

78



dünyası Karanlık Çağ’dan çıkmış oldu. Nicholas Copemicus

1542’de Gök Cisimlerinin Güneş Etrafındaki Devinimi adlı eserde

Güneş merkezli bir teori önerdi; bilimsel yöntemin tohumlan çok-tan atılmış ve Bilim Devrimi başlamıştı.Bilim Devrimi sırasında, bilim adamları ve filozoflar, fizik, ast-

ronomi, kimya, fizyoloji ve anatomi gibi bilimleri geliştirmede kul-lanılan yönteme ilgi gösterdiler. Pek çok yazara göre, bilimin, ca-hillik. iktidar veya batıl inançlara dayanmayan açıkça tanımlanmış,

sistematik, güvenilir bir bilgiye ulaşma yöntemine ihtiyacı vardı.

Francis Bacon, Rene Descartes. Galileo, Isaac Newton. Paracelsus,Vesalius, Robert Hooke, Robert Boyle ve William Harvey bilimselyöntemin gelişmesine katkıda bulundular. Bu yeni düşünce biçimi,yalnızca nicel (matematiksel) genellemeler ve hipotezlerin değil,tekrarlanan gözlemler ve kontrollü deneylerle ortaya çıkan hipotez-ler ve genellemelerin de özenle sınanmasını vurgulaması bakımın-dan Aristotelesçi bilimden farklılık gösterir. Bu çağdaki bilim

adamları ve filozoflar, şüphecilik, mantık ve araştırmada kesinliküzerinde de durdular ve gözlem yapabilmek için mikroskop ve te-leskop gibi özfel aletler geliştirdiler. XVIII. yüzyılın sonunda. Batı-lı düşünürler bilim yapmak için nasıl bir çerçeve oluşturulacağını

buldular. Nitekim. 1800’lü yıllarda da matematikçiler, bilim adam-ları ve filozoflar bilimsel yöntemin temel dayanağı olan istatistiğigeliştirdiler. Copemicus ve Galileo gibi önemli kişilikler istatistikkullanmasa da, bugün istatistik teknikleri bilginin tanımlaması,analizi ve yorumlanmasında çok önemli bir rol oynar (Porter 1986).

Bilimsel yöntem, bugün bildiğimiz kadarıyla, bir aşamalar dizi-

si olarak tanımlanabilir:

/ . Adını: İlk verilere ya da arka plandaki bilgilere dayanan bir

araştırma sorununu tespit et ya da bir som sor.2. Adım : Bir hipotez geliştir.3. Adım : Hipotezlerden ya da arka plandaki bilgilerden tahmin-

ler yürüt.

4. Adım : Hipotezleri sına; ek bilgiler topla.5. Adım : Bilgiyi analiz et.

79



6. Adım: Bilgiyi yorumla.

7. Adım: Hipotezi teyit et, ya da teyit etme.

8. Adım: Sonuçlan yay.

Bu aşamaların araştırma işlemini oldukça basitleştirilmiş, şema-

tik bir açıdan ele aldığını belirtmeliyim. Bu aşamalar bazen aynıanda ya da çok az farklı bir sırada gerçekleşir ve çoğu zaman bilim-sel araştırma çeşitli aşamalarda geribildirim yapar (Kanorovich

1993). Bilimsel yöntem, ardışık bir dizi aşama olarak tanımlanabi-

lir, fakat genellikle lineer olmayan bir tarzda ilerler.Öğrenciler belki de, bilimsel yöntemin gayri resmi kuralların-

dan haberdardırlar. Burada birkaç kuraldan bahsedeceğim:

1) Hipotezleri formüle ederken ya da deneyleri anlatırken açık-lık ve kesinliği ara.

2) Hipotezler basit, sınanabilir, makul ve bilgilerle tutarlı olma-lıdır.

3) Mümkün olduğunda, fenomenleri incelerken kontrollü, tek-rarlanabilir deneyleri kullan.

4) Bilgi toplarken en güvenilir araçları kullan; araçlarındaki ha-taları anla ve değerlendir.

5) Bilgileri özenle kaydet ve sakla.

6) Eleştirel, dikkatli ve şüpheci ol: Herhangi bir teori veya fikriiyi bir neden olmadan benimseme. Fikirlerini ve teorilerinidikkatli bir incelemeye tabi tut.

7) Kendini aldatmaktan, taraflı görüşlerden ve dikkatsiz hatalar-dan araştırmanın her aşamasında uzak dur.

8) Bilgi verirken ve analiz ederken uygun istatistiksel yöntem-lerden yararlan.

Bilimsel yöntem üzerine pek çok kitap yazıldı. Bu konuda dahaderinlere inmek için bir neden göremiyorum.3 Mıcak, bu kitapta bi-

limsel yöntem üzerine kısa bir tartışma sunmayı gerekli görüyo-rum, çünkü bilimde etik ve yöntem standartlan birbiriyle yakın iliş-

3. Bilimsel yöntemle ilgili başka tartışmalar için bkz. Grinnell (1992)

80



ki içindedir (Resnik 1996b). Bu bölümde bilimin nasıl savunuldu-ğunu görmemiz, bundan sonraki bölümlerde bilimsel araştırmalara

uygulanan pek çok etik standardın temelini oluşturacaktır. Bilimekarşı göreli yaklaşımların bir kusuru, bilimin etik standartlarına ye-

terli bir açıklama getirememeleridir. Yani, bilim toplumsal bir ya- pıysa. o halde bilginin saptırılmasıyla neden ilgilenelim? Eğer öy-kü anlatmakla bir hipotezi savunmak arasında bir fark yoksa, bilim-

de sahtekârlık, taraflı görüşler, kendini kandırma veya hatalar ne-den önemli olsun? Bilimin nesnel bilgiye ulaşmaya çalıştığı fikri,

bilim etiğiyle ilgili düşünüş şeklimizi yönlendirmelidir.4

4. Relativistler, etik standartları bi l imin toplu ms altarihsel yan ını tanım layan şeyin bir parçası olarak gördüğümüzde, bu standart ları bi l imde her şeye rağmen an-lamlı kılabileceğim izi söyleyebil ir ler. Gol f gibi bazı top lum sal faaliyetlerd e, insan-ların dürüst olması beklenir. Golfta skor konu sun da yalan s öy lemek nasıl uygun-suz bir davranışs a, bi l imde yalan s öy lemek de o kadar y anlıştır . Her iki dur um da da aldatma, nesnell iğe engel olduğu için değil, belir l i kuralları ihlal ettiği için eti-ğe ayk ırıdır.

F6ÖN/Bilim Eliği o i



Bilimde etik tavrın standartlarıIV

Bundan önceki bölümde, bilimin etik standartlarının, bilimsel mes-leğin bilgiyi arama, cahilliği ortadan kaldırma ve pratik problemle-rin çözümü gibi hedeflerine dayandığım tartıştım. Bilimdeki davra-nış standartlarının ahlâki bir temeli de vardır. Örneğin, bilginin sap-

tırılması bilim etiğine aykırıdır; çünkü ahlâki olarak yanlış bir şeyolan yalanı içinde barındırır. Ayrıca bilginin saptırılması, hataları

ortaya çıkarır ve bilimde önemli bir rol oynayan güven atmosferinizedeler. Bilim adamları, ahlâki yükümlülükleri tatmin etmek ve

halkın bilime olan desteğini güvence altına almak için topluma

karşı sorumluluk sahibi olmalıdırlar. Bilimdeki etik standartlarıniki kavramsal esası vardır; Ahlâk ve bilim. Bilimdeki etik tavır ço-

ğunluğun benimsediği ahlâk standartlaruıa aykırı olmamalı ve bi

82 F6ARKA/Bnim E liği



limsel hedeflerin artmasını sağlamalıdır. Bu bölümde bilim etiğiaraştırmalarının farklı yönlerine uygulanan on iki ilkeyi savunaca-

ğım. Bu ilkeleri tartıştıktan sonra, bilim etiğine getirdiğim yaklaşı-

mı açığa kavuşturmaya çalışacağım. Söz konusu ilkeler aşağıdaki

gibidir.

A . D Ü R Ü S T L Ü K

Bilim adamları, enformasyonu veya sonuçları saptırm amak, yalanlara dayandırmamak ve yanlış sunmamalıdır. Araştırma işleminde her açıdan nesnel, tarafsız ve dürüst olmaları gerekir.

Bu ilke bilimin en önemli kuralıdır; çünkü eğer bu ilkeye uyul-

mazsa. bilimin hedeflerine ulaşması imkânsızdır. Hilekârlık başıçektiği zaman ne bilgi arayışı ne de pratik problemlere getirilen çö-zümler bir adım ileriye gidebilir. Dürüstlük, bilimsel bilgi için ge-

rekli güveni ve işbirliğini sağlar. Bilim adamları birbirine güvene bilmelidir, eğer bilim adamları dürüst değilse bu güven zedelenir

(Commitee on the Conduct of Science 1994, Whitbeck 1995b). Dü-rüstlük ahlâki bakımdan savunulan bir konudur; Bilim adamları da

lıii herkes dürüst olmalıdır.Bilimde hilekârlığı anlamak için, hilekârlık ve hata arasında bir

ayrım yapmalıyız (PSRCR 1992). Hilekârlık ve hata benzer sonuç-

lar ortaya çıkarsa da, farklı güdülerden kaynaklanır: Hilekâr birdavranış, doğruyu duymak isteyen bir topluluğu aldatma niyeti ta-şır.1Birisi yalan söylediğinde, enformasyonu kendine sakladığındaya da enformasyon yanlış sunulduğunda aldatma söz konusu olur.Hilekârlık, topluluk doğru sözler işitmeyi beklemediğinde ortaya

çıkmaz: Roman yazarları abartılı öyküler anlattıklarında yalan söy-lemiş olmazlar. Dürüstlüğü dürtüler açısından tanımlamak önemli-

dir; çünkü dürtüler insan davranışlarının değerlendirilmesindeönemli bir rol oynar. Eğer bilim adamları sadece birer alet ya da

mekanik araç olsalardı, onlardan sadece güvenilir olmalarım bek-lerdik: Bir termostatın göstergesinde doğru ya da yanlış ölçümler

L Farklı hilekârlık biçimleri için bkz. Bok (1978)

83



görülebilir, fakat bir termostat ne doğruyu söyleyebilir ne de yalan

söyleyebilir. Bilim adamları sadece insan olduklarından, dürüst ha-

taları affeder ve en acımasız yargılarunızı, yalanlar ve bile bile da-yatılan aldatmalara saklarız.

Bilimdeki hilekârlık biçimlerinin çoğu bilginin analizinde ve

üretiminde ortaya çıkar. Yanlış enformasyon, bilim adamlarının uy-durma bilgi sunmalarıyla, enformasyonu veya sonuçlan değiştir-meleri sonucu görülür (PSRCR 1992). Baltimore olayında Imanis

hiKari, araştırma grubunun fareler üzerinde yaptığı araştırmada

uydurulmuş ya da tahrif edilmiş enformasyon sunmakla suçlandı.2Tahrifat, bilim adamlanmn enformasyonu veya sonuçlan doğru venesnel olarak bildirmemesiyle ortaya çıkar. Tahrifatın en çok bili-nen çeşitleri, enformasyonu kırpma, sonuçlan uydurma ve bulan-dırmadır (Babbage 1970). Kırpma, bilim adamlarının hipotezlerinidesteklemeyen sonuçlan gizlemeleridir. Bulandınna ise, sonuçlanolduklarından daha iyi göstermeye çalıştıklarında ortaya çıkar. Bi-

lim adamları, olumlu sonuç elde edemeyeceklerini bile bile deney-ler ve testler yaptıklarında, ya da negatif sonuçlara varacak testleriyapmaktan kaçındıklarında sonuçlan “uydururlar”.

Bilim adamlarının çoğu, sahte sonuçlar üretmeyi ve sonuçlandeğiştirmeyi, bilim etiğinin ciddi birer ihlali olarak görürler, fakatyanlış enformasyonla iyi yöntem arasındaki sınır kimi durumlarda

belirsiz olduğu için tahrifatın ne kadar ciddi bir konu olduğu üzeri-ne fikir farklılıktan vardı (Sergestrale 1990). Bazen bilim adamlanıun, birtakım bilgileri yok saymak ya da ortadan kaldırmak içingeçerli nedenleri vardır; bilgilerin belirli bir oranda kırpılması bi-lim geleneğinin bir parçası olabilir. Örneğin, bazı bilim adamları,Millikan’ın sonuçları “iyi” ve “kötü” olarak sınıflandırmak ve yağ

damlası deneylerini tartışan bir makale için sadece “iyi” sonuçlan

bildirmek suretiyle bilgileri kırptığını iddia ettiler. (Millikan, yağdamlası üzerindeki yükü ölçerek elektronun yükünü belirlemeyeçalıştı ve bu ölçümü kullanarak minimum yükü, yani bir elektronun

üzerindeki yükü hesapladı.) Diğerleri ise Millikan’ın “iyi” ve “kö-tü” sonuçları ayırıp “kötü” olanları ortadan kaldırmak için geçerli

2. Bil imde belgelenmiş sahtekârlık olayları için bkz. Broad ve Wade (1993)

84



nedenleri olduğuna inanıyorlar. Buna göre Millikan deneylerinden

ve aletlerinden iyi anlıyordu ve sonuçlarım bilimsel yargılamayla

değerlendirdi (Committee on the Conduct Of Science 1994).3Aynı konu, sahte ve uydurma sonuçlar için de geçerlidir. Bugü-

nün bilim adamları, genellikle bir yığın karmaşık, anlamsız bilgiyi

anlamlı sayılara veya şekillere dönüştürmek için istatistik yöntem -lerine ihtiyaç duyarlar. Eğer bilim adamlarının bilgileri sunma, dü-zenleme ve analiz etmede çeşitli istatistik tekniklerinden yararlan-maları gerekliyse, bu teknikleri seçmek için yargılama ve karar ver-

me yetkilerini kullanmaya ihtiyaçları yok demektir. Bilim adamla-rı istatistikleri suiistimal ederlerse sahtekârlıkla, iyi bilim yapma-makla suçlanabilirler/ Olumsuz sonuçlar verebilecek testlerden kaçınılmadığı sürece, olumlu sonuçlar almak için testler hazırlamak

bile kabul görebilir. Çalışmalardan çıkarılabilecek bilgileri belirle-yecek apaçık kurallar bulunmadığı için, bilim adamları istatistik

yöntemlerini seçerken veya testler ve deneyler hazırlarken, nasıl

bilgi toplayacaklarına ya da bu bilgiyi nasıl analiz edeceklerine iliş-kin karar verme yetkilerini kullanmak zorunda kalırlar. Bilginin uy-gun bir biçimde ele a l ı n ı p alınmadığı konusunda karar verme

becerisi, laboratuvarlardaki deneyimler ve aşağıdaki iyi bilim ör-

nekleriyle kazanılabilir.Çalışmanın doğru temsili ve tahrifatı arasındaki çizgi çok belir-

gin değildir; o halde bir kişinin bilgileri veya sonuçları etiğe aykırı bir tutumla sunduğunu nasıl söyleyebiliriz? Bilginin doğru temsili bilimsel yargıya başvurmayı gerektirir. Bir davranışın tahrifata gi-rip girmediğini belirlemek için deneyimli bilim adamlarına güve-nebiliriz. Uzmanlar aynı fikirde olmasalar bile, bilim adamlarınınuygunsuz tavırlarım belirlemek için onların niyet ve güdülerini degöz önünde bulundurmamız gerekir (PSRCR 1992). Eğer bir bilim

adamı gerekli bilgilerin bir kısmını halkı kandırmak için çıkarırsa,o zaman hilekârlık yapıyor demektir; eğer bunu sonuçları daha açık bir şekilde bildirmek için yapıyorsa hilekârlık yapıyor diyemeyiz.

3. Mil l ikan'ın yağ d am lası d eneyleri i le i lgil i baş ka tartışmalar için bkz. Serges tra te (1990).4. Hutf (1954 ) ins anların istatist iği suiist imal etm e biçim lerini klas ik ve eğlendirici biçimde incelemektedir.

85



Eğer bilim adamı bilgiyi açık ve nesnel bir çerçevede sunmak içinistatistik tekniklerinden yararlanıyorsa, etik bir tutum içinde de-

mektir; eğer istatistikleri, halkı kandırmak için retorik bir araç ola-rak kullanıyorsa, o zaman etik bir tutum içinde değil demektir. Ta- bii ki bir kişinin niyetini anlamak her zaman o kadar kolay olmaz.

Dürüstlük, yalnızca bilgi ve sonuçlanıl üretiminde, analizindeve sunumunda önemli olmakla kalmaz, araştırma işleminin diğer pek çok yönü için de önem taşır. Örneğin, araştırma taslakları ya-zarken, fon alabilmek için gerçekleri abartırlar (Grinnell 1992). Bi-

lim adamlan, mühendisler ve halkla ilişkiler görevlileri. Süper İlet-kenli Süper Çarpıştıncı'yı içeren pahalı projeyi Kongre 'nin önündesavunurlarken, bu projenin ekonomik önemini abarttılar (Slakey

1993).Dürüst davranmayan bilim adamlarının bazen bunun için birer

nedeni vardır. Tanımıma göre parodi etik dışı olmasa bile bir hile-kârlık biçimidir. Fizikçi Alan Sokal’ın (1996a, 1996b, 1996c) sos-yal bilimler çalışmaları parodisini göz önünde bulundurun. Bilimitoplumsal konstrüktivist eleştirmenlerden korumak için, Sokal on-ların jargonunu, retoriğini ve uslamalarını parodik bir biçimde elealan bir makale yayınladı. Makale, muhakeme hatası ve anlaşılmazcümleleri gösteren çok sayıda uyan işareti içeriyordu, yine de Social Text adlı derginin editörleri bunu yayımladılar. Sokal daha son-

ra deneyini anlaşılır bir dilde açıkladı. Yaptığı şaşırtmaca Social Text'in editörlerinin yargılarına ve bütün sosyal bilimler alanlarının

entelektüel standartlanna meydan okudu. Pek çok kişi Social Text'in editörlerine gülse de, Sokal’ın kavgası bu editörler ve onlann der-gilerine karşı değildi. Sokal, parodisini uslama, kanıt ve mantığailişkin bir rica olarak yazdı. (Toplumsal bilimlerde çalışan pek çok

bilim adamı, bilimsel buluşlarda uslama, kanıt ve mantığın çok kü-

çük bir rolü olduğunu düşünürler ve bilginin, doğruluğun ve ger-çekliğin öznelliğini savunurlar). Sokal’m davranışları etik dışı mıy-dı? Hilekârlık çoğu zaman etik dışı olsa bile, parodi, politika ve

akademideki bozulmaları ve skandalları ortaya çıkarmak için kul-lanıldığında etik dışı olmayabilir: İroni, gerçeği ortaya koymak içingenellikle en iyi yoldur (Rosen 1996). Ancak, yalan araştırma işle

86



ininin bütünselliğini bozabileceğinden, dürüstlük bilimdeki en iyi

tutumdur ve bu standarttan sapmaları özel olarak gerekçelendirmek

gerektirir.

B . D İ K K A T

Bilim adamları, araştırmalarında, özellikle de sonuçlarını sunarlarken, hatalardan kaçınmalıdırlar. Deneysel, yöntemsel hataları

ve insani hatalarım asgari düzeye indirmeli ve kendi kendini kandırmadan, taraflılıktan ve menfaat çatışmalarından uzak durmalıdırlar.

Yalanlar gibi hatalar da bilginin gelişim sürecini önlerken, dik-kat. tıpkı dürüstlük gibi, bilimin hedeflerine ulaşmasına yardımeder. Daha önce belirttiğimiz gibi, dikkatsizlik, hilekârlıkla aynışey değildir; çünkü dikkatsizlik, kandırma niyetini taşımaz. Dikkat,

bilim adamları arasındaki işbirliğini, güveni ve bilimsel kaynakla-rın kullanımındaki verimi arttırmada önemlidir (Whitbeck 1995b).Bilim adamları başka birinin çalışmasına bel bağladıklarında, araş-tırmanın doğru olduğunu varsayarlar. Bu önemli bir varsayımdn;çünkü hataları tespit etmek için her araştırmayı kontrol etmek kor-kunç bir zaman kaybıdn. Hatalar araştırma işlemine engel oldukla-rında. bilim adamları böyle önemli bir varsayımda bulunamazlar,

birbirlerine güvenemezler ve hataları kontrol etmek için enerji vezaman harcamak zorunda kalırlar.

Pek çok bilim adamı, hatalar sahtekârlıktan daha yaygın olsa bi-

le, hataları bilime karşı ciddi bir suç olarak görmez. Bir bilim ada-mı çok sayıda hata içeren bir makale yayınladığnıda, yetersiz görü-

lebilir, ama etiğe aykırı bir davranışta bulunduğu söylenemez. Dik-

katsizlik. hilekârlık kadar ciddi bir suç olmasa da, dikkatsizliktenkaçınmak önemlidir; çünkü hatalar, kaynakların harcanmasına, gü-

venin sarsılmasına ve feci toplumsal sonuçlara yol açabilir. Uygu-

lamalı araştırmalarda, tıpta ve mühendislikte, hatalar çok zarar ve-rici olabilir. Bir ilacın dozundaki yanlışlık, onlarca kişiyi öldürebi-lir, bir köprünün tasarımındaki hata ise yüzlerce kişiyi. Bazı hatalar

87



dürüst yanlışlıklar ve yetersizlikler gibi görülse de, tekrarlanan ha-

talar bir ihmal biçimi olarak görülebilir (Resnik 1996b). Bir kişinin

yayımlanmış veya teslim edilmiş çalışmasında bir hata tespit edil-diğinde geliştirilecek en iyi tavır, hatayı kabul etmek ve bir dü-

zeltme yayımlamak, hatayı belirtmek veya iddiayı geri çekmektir

(Committee on the Conduct of Science 1994).Dikkatsizliği tartışırken, araştırmalardaki hata çeşitleri arasında

ayrım yapmak önemlidir. Deneysel hatalar, bilgi toplarken bilimselaleüerin kullanımında görülen hatalardır. Bazı aletler diğerlerinden

daha güvenilir ve kesin sonuçlar verse de, her alet, biraz gürültü çı-karabilir. bozulabilir veya yanlış sonuçlar verebilir (Kyburg 1984).Bütün bilimsel disiplinlerde, veri ve sonuçlan bildirirken bu hatalan göz önünde bulundurmak genel bir uygulamadır. Yöntemsel

hatalar, istatistik yöntemleriyle verilerin analizi ve yorumlanması-na bağlı hataları veya teorik varsayımların ve peşin hükümlerin so-nuç çıkarmada kullanılmasını içerir. Çok sayıda bilim adamı istatis-tik yöntemlerinin hatalı sonuçlar verebileceğini ve istatistik teknik-lerini araştırma alanına uygun bir biçimde kullanmak gerektiğiniöğrenirler. Teorik varsayımların ve dayanakların kullanımı (veyakötüye kullanımı) da hatalara yol açabilir. Örneğin, Copernicus'ungüneş merkezli sistemini kabul eden astronomlar, bunu gezegenler-

le ilgili gözlemlere uygulamakta güçlük çektiler; çünkü bütün gök

cisimlerinin mükemmel birer daire şeklindeki yörüngede döndük-lerini varsaymışlardı (Meadows 1992).İnsan hataları, kişilerin aletleri kullanırken, hesap yaparken, ve-

rileri kaydederken, sonuç çıkarırken, makale yazarken vs. yaptığıhatalardır. Üçüncü bölümde, bilim adamlarının sonuçları belirli bir

zamanda elde etmek için baskı altında olduklarını belirtmiştim.Aceleyle yapılan araştırma ihmale, dikkatsizliğe, özensizliğe ve

başka hatalara neden olabilir. Birinci bölümde tartışılan olayda,hnanishiKari dikkatsizliğini kabul etmiş, ancak sahtekârlığını ka-

bul etmemişti.

Bilimde kendini kandırmaya yol açan bir olay genellikle insani,yöntemsel ve deneysel hataların birleşimidir (Broad ve Wade1993). Kendini kandırma, bilim adamlarının sonuçlarının geçerlili-

88



ği veya önemi konusunda kendilerini aldatmalarıdır. Bilim adamla-

rının eleştirel ve dikkatli oldukları düşünülse de, onlar, tıpkı diğer

insanlar gibi, genellikle görmek istediklerini görürler. Kendini kan-dıran bir bilim adamı, bir deneyin hipotezini kanıtladığına içtenlik-le inanabilir. Bilim adamlarının yaptığı hatalar genellikle çok kü-çüktür. Bilim adamları, araştırmalarında hatalı varsayımları veya

peşin hükümleri gömmeyebilirler ve çalışmalarım eleştirel ve nes-

nel olarak değerlendiremeyebilirler. Birinci bölümde tartışılan so-ğuk füzyon deneyleri, bilimde bir kendini kandırma olarak görüle-

bilir (Huizenga 1992).Hatalar ve peşin hükümler bilimde her zaman görülse de, danış-

manlık sistemi ve fikirlerle, sonuçların açıkça tartışılması bunlarınetkilerini asgari düzeye indirerek bilim cemiyetini gerçeğe doğrugötürebilir. Bilim adamları pek çok hata yapsa da, bilimin kendinidüzeltme mekanizmaları vardır. Ancak, danışmanlık mekanizması-nın çalışması için, bilim adamlarının bu sistemin önüne geçmeme-

si önemlidir. Araştırma halka açılmadan önce bilimsel mesleğin başka elemanları tarafından değerlendirilmelidir. Soğuk füzyon

olayıyla ilgili etik problemlerden biri, araştırmacıların bir basınkonferansı vermeden önce çalışmalarının meslektaşları tarafındandeğerlendirilmesine izin vermemeleridir. Danışmanlığın bilimdeki

önemi bundan sonra belirteceğimiz ilkeyle yakın ilişki içindedir.

C. AÇIKLIK

Bilim adamları verileri, sonuçları, yöntemleri fikirleri, etkinlikleri ve araçları paylaşmalıdır. Başka bilim adamlarının çalışmalarını

değerlendirmelerine izin vermeli ve eleştiriye, yeni fikirlere açık ol

malıdırlar.Açıklık ilkesi, bilim adamlarının birbirlerinin çalışmalarını de-

ğerlendirmelerine ve eleştirmelerine olanak sağladığı için bilgininÇoğalmasına yardımcı olur; bilimin danışmanlık sistemi açıklığa

bağlıdır (Munthe ve Welin 1996). Açıklık, bilimin dogmatik, eleştirisiz ve peşin hükümlü olmasını engeller. Açıklık, ayrıca bir işbir-

89



liği ve güven atmosferi oluşmasına ve bilim adamlarının kaynakla-

rı verimli bir biçimde kullanmasına yardımcı olarak bilimin geliş-

mesine katkıda bulunur (Bird ve Houseman 1995). Bilgi, bilimadamları ayn ayrı değil de birlikte çalıştıklarında, verileri, araştır-

ma yerlerini ve kaynaklarım paylaştıklarında, daha önceki araştır-malara dayandıklarında vs. daha verimli bir biçimde elde edilir. Bi-

limde açıklığı gerektiren bir diğer neden de, gizliliğin halkın bilimeolan güvenini azaltmasıdır (Bok 1982). Bilimsel faaliyetler açık ve-

ya ulaşılabilir olmadıklarında, insanlar bilim adamlarının dürüst o l-

madıklarını veya güvenlerine layık olmadıklarını düşünebilirler.Böylece bilimsel meslekler halkın bilime olan desteği kayboldu-ğunda, pek çok ters sonuçla karşılaşabilirler. Tüm insanlar için baş-kalarına yardım etmek ahlâki birer görev ve verilerle kaynaklan paylaşmak bir yardım türü ise. bilim adamlarının, açık olma gibi bi-limsel bir görevleri dışında gizlilikten kaçınmak gibi bir yükümlü-lükleri de vardır.

Açıklık, bilimsel tavırda çok önemli bir ilke olsa da. bazı du-rumlarda bu ilkeye uymayan tutumlar gerekçelendirilebilir. Örne-ğin. pek çok bilim adamı hâlâ sürmekte olan araştırmalan korumakiçin açık olmaktan kaçınabilir (Grinnell 1992). Bir bilim adamı, iti-

barım korumak için, deneyler tamamlanmadan veya çalışması üze-rinde detaylı bir muhakemede bulunmadan verilerini ve sonuçları-

nı paylaşmak istemeyebilir. Bilim adamı, çalışması için takdir vekabul görmeden veya belli bir miktar maddi destek almadan verile-rini, fikirlerini veya sonuçlarım paylaşmak istemeyebilir (Marshall1997). Çalışma tamamlanınca araştırmayı korumak için neden kal-

maz; özellikle araştırma halk fonlarıyla destekleniyorsa, sonuçlar,halka açık kayıtlar haline gelmelidir.

Sınırlı gizlilikle ilgili bütün bu argümanlar bilim adamlarının

takdir almayı, kabul edilmeyi ya da maddi karşılık görmeyi bekle-mekte haklı olduklarım varsayar. Hatta bilimde bu çeşit bir kişisel

çıkarın, bilginin artmasında önemli bir rolü olduğu bile tartışılabi-lir (Merton 1973, Hull 1988). Böylece bilim, işbirliği ve güveni ki-

şisel çıkar ve egoizmle değiş tokuş eder. Gerçekten de, bilim adam -ları bilime özgün katkılarda bulunduklarında ödüllendirildiklerin

90



den ve bu katkılar bilimin hedeflerine ulaşmasına yardımcı oldu-ğundan bilimin ödüllendirme sisteminin bilimin yararı için “gizli

bir el” görevi gördüğü söylenebilir: Bilim adamları, prestij ve say-gınlık gibi kişisel amaçlar peşine düşerek farkında olmadan bilime

katkıda bulunabilirler (Merton 1973).Bilim adamlarının çoğu, gizliliğin araştırmalarda bir kaide değil

istisna olması gerektiği konusunda hemfikirdir sanırım. Ancak, bi-lim adamlarının, bilime karşı yerine getirmeleri gereken sorumlu-luklarından daha ağır basan yükümlülükleri olduğunu düşünenler

çıkabilir. Örneğin, özel şirketler için çalışan bilim adamları, ticarisırları açıklamamakla yükümlü olabilirler (Bok 1982. Nelkin1984), askeri araştırmalar yapan bilim adamlarının da belirli bilgi-leri gizlemeleri gerekebilir (Nelkin 1972, Bok 1982). Yani, bir bi-limsel değer olarak açıklık, ticari ve askeri değerlerle çatışabilir.Bütün bu konular, daha sonra tekrar değineceğim pek çok önemlisorunu ortaya çıkartmaktadır.

D. ÖZGÜRLÜK

Dilim adamları, herhangi hir sorun veya hipotez üzerine araştırma yapmakta özgür olmalıdır. Yeni fikirler ortaya koyup eski fikirleri eleştirmelerine olanak tanınmalıdır.

Bilim tarihindeki en büyük savaşlar bu prensibe dayanır. Galileo’nuıı, Bnıno, Vesalius ve Sovyet genetikçilerinin savaşı, bilimdeözgürlüğün öneminin en güzel örnekleridir. Özgürlük ilkesi pekçok açıdan bilimsel hedeflere ulaşmaya hizmet eder. Öncelikle, öz-gürlük. bilim adamlarının yeni fikirler üretmelerine ve yeni sorun-lar üzerinde çalışmalarına olanak vererek bilimin ilerlemesindeönemli bir rol oynar. İkincisi, fikir özgürlüğü, bilimsel yaratıcılığıkamçılamakta önemli bir yere sahiptir (Kantorovich 1993, Shadishve Fuller 1993). Bilimsel yaratıcılık, baskıcı, otoriter, aşırı planlı

programlı ortamlarda can çekişir. Toplumlar, bilimsel araştırmaları

sınırlar ya da belirli alanlara yöneltirlerse, bilimi zayıflatma riskiy-le karşı karşıya kalırlar (Merton 1973). Üçüncüsü. özgürlük, bilim

91



adamlarına eski fikirleri ve varsayımları eleştirme ve bu tür görüş-lere meydan okuma olanağı tanıyarak bilimsel bilginin meşrulaş-

masında önemli bir rol oynar. Tıpkı açıklık gibi özgürlük de, bili-min durağan, dogmatik ve taraflı olmasını önler (Feyerabend1975). Örneğin, içinde bulunduğumuz yüzyıl içinde, Sovyet gene-tikçileri, Lyensko’nun kalıtım hakkuıdaki fikirlerine meydan oku-

yamadıklarından, Sovyet genetiği yerinde saydı (Jarovsky 1970).Son olarak, ahlâkın araştırma özgürlüğünün temeli olduğunu da be-

lirtmeliyiz: Düşünce özgürlüğü, ifade ve hareket özgürlüğü araştır-

ma özgürlüğünün göstergesidir.Özgürlük ilkesi bilim için çok önemli olsa da. belirli koşullarda

özgürlüğe küçük sınırlamalar getirmenin gerekçelendirilebileceğinisavunanlar olabilir. Bilimsel özgürlüğe getirilen sınırlamaları anla-yabilmek için, eylemlerle, fonlara, yayınlara, düşüncelere ve tartış-malara getirilen sınırlamalar arasında ayrım yapmalıyız. Bu ayrım-ları anlamak önemlidir; çünkü bunların farklı etik ve ahlâki sonuç-

ları vardır. Öncelikle, pek çok araştırma bilim adamlarının tavrına bağlıdır ve bu tavırlar, bilim adamlarının insanlara zarar vermeme-si ya da bu insanların haklarının ihlal edilmemesi için sınırlandırıla-

bilirler. Özgürlüğün en güçlü savunucuları bile benim özgürlüğü-mün başladığı yerde karşımdakinin özgürlüğünün bittiğini kabulederler. İnsanlara zarar veren ya da onların özgürlük haklarını ihlaleden bilim adamlarının araştırma yapmalarını önlemek için geçerliahlâki nedenler vardır. Pek çok bilim adamı, insanların araştırma-larda kullanılmasındaki protokolleri bilimsel özgürlüğe getirilen

önemli ve can sıkıcı sınırlamalar olarak görmezler.İkincisi, araştırmaların çoğu, bilim adamlarının devlet acentala

nndan, işyerlerinden, özel kuruluşlardan, üniversitelerden ya da si-

lahlı kuvvetlerden aldıkları büyük miktarda paraya dayanır (Dick

son 1984). Acentalar fonlarını müşterilerinin isteklerine göre tahsisederler: İşyerleri kâr elde etmek için fon tahsis ederler, devlet acen

taları Meclis’e ve halka hesap vermek zorundadır, vs. Bütün bu si-yasi ve ekonomik gerçekleri göz önünde bulundurursak, genellikle

fon kararlarının araştırmaları sınırladıklarını görürüz; fona dayan-mayan araştırmalar tamamlanmamaktadır. Örneğin, Kongre’nin

92



Süper İletkenli Süper Çarpıştırın'yi durdurma karan, yüksek enerji fiziğinde yapılması planlanan pek çok araştırmalım önüne geçti

(Horgan 1994). Bu araştırmalar daha sonra yapılacak olsa bile.Kongre pek çok araştırmayı askıya aldı. Fon elde etmedeki başansızlık bilimsel özgürlük için önemli bir sınırlama olarak mı görül-melidir? Muhtemelen hayır. Bu fon kararları araştırmalan engellese de, bilim adamlan. en gözde projelerini fonla desteklemek içinsahte çek yazmanın meşru olduğunu iddia edemezler. Fon desteği

bir hak değil, ayrıcalıktır. Fon alamayan bilim adamlan. fikirlerini

tartışmayı sürdürmekte ya da daha sonra fona başvurmakta özgür-dür. Bilimsel yaratıcılığı körükleyen ortamlar yaratmak için bilim-

sel araştırmalara fon desteği sağlamak toplumlar için önemli olsada, belirli bir projenin böyle bir fon desteği alamaması bu ortamaciddi zararlar vermez.

Araştırmalara getirilen bazı sınırlamalann önemle üzerinde du-rulmalıdır, çünkü bunlar bilime önemli zararlar verebilir. Lysenko

izmin Sovyetler Birliği’ndeki yükselişiyle, bilim adamlarınınLysenko’nun görüşlerine ters düşen fikirler ortaya koymalan, ma-kaleler yayımlamalan önlendi. Mendel genetiği gibi Lysenko’nunkarşı çıktığı görüşleri öğretmeleri hatta tartışmaları engellendi.Sansürler, moratoryumlar ve bilimsel fikirlerin tartışılmasına geti-rilen diğer sınırlamalann bilim üzerinde zararlı etkileri olabilece-ğinden ve bütün bunlar temel hak ve özgürlükleri ihlal edebilece-ğinden. bilimde bu tür sınırlara izin vermemek için yeterli nedeni-

miz var demektir. Ancak bilimdeki bu çok ciddi sınırlamalar, bazıçok kötü koşullarda bile gerekçelendirilebilir. Örneğin, araştırmala-rın ulusal güvenliği korumak için sansürlenmesi gerektiğini ve ba-zı kötü toplumsal sonuçların önüne geçmek için insan embriyoları-

nın klonlanm ası gibi bazı araştırma türlerinin yasaklanması gerek-

tiğini savunanlar olabilir. Araştırma özgürlüğü, genellikle bilimadamlarının ve toplumun, başka toplumsal hedeflerle bilimi ilerlet-

me hedefleri arasında bir denge kurmalarım gerektirmektedir (Cohen 1979).5

5. Bi l imsel Sorumluluk ve Araştırma Yapmak üzerine panel “Bi l imde sui ist imal*, “Şüphel i araşt ı rm alar* v e “B aşka sui is t imaller“ arasınd a ayrım yap arak bi limsel

93



E. ONUR PAYI

Onur payı hak edilen yerde kişilere verilmeli, hak edilmeyen yerde verilmemelidir.

Daha önce gizliliği ve açıklığı tartışırken onur payı verme ilke-

sinden de bahsetmiştim. Bu ilke, doğrudan doğruya bilimin ilerle-mesine ya da bilimin pratik hedeflerine hizmet etmese de, bilimadamlarını araştırma yapmak için motive ettiği, güveni ve işbirliği-ni sağladığı ve bilim yarışında ödüllendirmelerin adil olacağım ga-

ranti ettiği sürece meşrudur (Hull 1988). Bilimde onur payı verme,tanınmayı, saygınlığı, prestiji, parayı ve ödülleri içerir. Bilimdeonur payı verme ilkesi işlevini yerine getirmediği zaman, bilimadamları araştırma yapmak için fazla motive olmayacaklar, fikirle-rinin çalınacağından korkarak bilgilerini paylaşmak istemeyecek-

lerdir. Onur payı verme, bilim adamlarının suçlanması ve cezalan-dırılmasında da önemli bir rol oynar. Bir araştırma kusurluysa, ha-taların düzeltilmesi ya da kişi(ler)in cezalandırılabilmesi için bun-dan kimin sorumlu olduğunun bilinmesi gerekir. Sorumluluk veonur payı alma bir paranın iki yüzü gibidir: Bir kişi bir araştırmaiçin, ancak bu araştırmanın sorumluluğunu üstlendiğinde onur payıalmalıda (Kennedy 1985). Son olarak, onur payı verme ahlâki birzeminde de gerekçelendirilebilir: Eşitlik ilkeleri, bilim adamları da

dahil olmak üzere bütün insanların katılım ve çabalan için eşit de-recede ödüllendirilmelerini gerektirir.İntihal ve fahri yazarlık onur payı almada etiğe aykırı davranış-

ların birbirine karşıt iki türünü temsil eder. İntihal, bir kişinin baş-ka bir kişinin fikirlerini aktarırken, atıfta bulunurken veya alıntı yaparken sorumsuzca davrandığında ortaya çıkar. İntihal, onur payıalmanın önüne geçer. Ayrıca intihal, diğer yazara ilişkin yanlış ve

aldatıcı ifadeler içerdiğinden, bir hilekârlık biçimi olarak görülme-lidir (PSRCR 1992). Öte yandan, bilim adamları, bir makaleyeönemli bir katkısı olmayan kişileri fahri yazar yapabilmektedirler

(LaFollette 1992). Fahri yazarlık, bir laboratuvar yöneticisini veyasorumlu lukları dolaylı olarak derecelen dir m ektedir (PSR CR , 1992). Çeşitl i bil im -sel davranış i lkeler ini derecelendirmekte duyduğum tedirginl ikten dolayı bu ay-rımların geçerli l iğini sorguluyorum.

94



kıdemli bir araştırmacıyı onurlandırmak, bir arkadaşa ya da mes-

lektaşa yardım etmek ya da makaleye saygınlık kazandırmak için

verilebilmektedir. Fahri yazarlık, gerekmediği halde onur payı ver-meye yol açtığı için etiğe aykırıdır. Bilim adamlarının çoğu, hırsız-

lığın ve fahri yazarlığın etiğe aykırı olduğuna inansalar bile, bu iki

uç durumdan uzaklaştıkça uzlaşmalar azalır. Ödüllendirilecek birkişi araştırmaya ne kadar katkıda bulunmalıdır? Yazarlar, makale-nin farklı bölümleri için mi, yoksa araştırma işleminin farklı aşa-

maları için mi onur payı almalıdır? Altıncı bölümde onur payı ver-

meyle ilgili bu ve benzeri sorulan ele alacağım.

F. EĞ İTİM

Bilim adamları, geleceğin bilim adamlarım eğitmeli ve onlara iyi bilimin nasıl yapılacağım öğretmelidir. Bilim adamları, halkı

eğitmeli ve bilim hakkında bilgilendirmelidir.Eğitim, işe alma, resmi öğrenim ve akıl hocalığım içerir. Bilim-

de eğitim ilkesi önemlidir; çünkü bilim adamları, bilim cemiyetinekatılan yeni üyeleri işe almaya çalışmaz ve eğitmezse, bu meslektegelişme olmaz. İşe alma, yeni insanları bilimsel mesleklere çek-mekte önemli rol oynar. Bilim öğrenimi lisede ve daha alt sınıflar-da yapılsa da, bilim adamları bilim öğreniminin bu bölümünde ak-tif olarak rol oynamazlar. Ancak, bilim adamlarının, lisede ve dahaalt sınıflarda öneriler sunma, bilim eğitimine müdahale etme yü-kümlülükleri vardır ve en yüksek seviyede bilim öğretmek isteyen

insanları bilgilendirmek görevleridir. Yetiştirme, örnek olmayı, uy-gulamayı ve çıraklığı içeren gayri resmi bir öğretim biçimidir; çe-şitli yetenekler kazandırmayı ve bilimi sezgisel olarak kavratmayı

amaçlar. İyi eğitim görmüş bir bilim adamı, konusu hakkında, ki-taplarda ve derslerde öğrenebileceğinden çok daha fazlasını bilir(Kuhn 1970,1977; Kitcher 1993). Bilim adamları, ayrıca, halkı po-

püler kitaplar, dergi makaleleri, televizyon programlan vs. ile eğit-mekle de yükümlüdür. Bu, bilim eğitiminin önemli bir parçasıdır;Çünkü halkın bilimi kavraması gerekir. Bilim halk desteğine dayan-

95



dığı için, halk bilimi doğru kavrarsa bilim yarar görür, eğitimsizlikhüküm sürdüğü zaman ise zarar görür.

Bilimde eğitim önemli olsa da, farklı bilim adamları bilim eği-timinin farklı bölümlerine farklı şekillerde katılabilirler. Bazı bilim

adamları yüksek lisans eğitimine katkıda bulunurken, diğerleri iselisans eğitimi üzerinde yoğunlaşabilir. Bilim adamlarının bir kısmı

pek çok öğrenciye akıl hocalığı yaparken, diğerleri yapmayabilir.

Kimileri aktif olarak iyileştirme çalışmalarıyla ilgilenirken, diğer-leri bununla ilgilenmeyebilir. Bazı bilim adamları popüler kitaplar

yazarken ya da medyada görünürken diğerleri bunları yapmayabi-lir. Bazılan ise, akademik, askeri ya da ticari araştırmalar yapmakiçin bilim eğitimini tamamen bırakabilir. Yeterli sayıda bilim ada-mı bilim eğitimine katıldığı sürece, bilim cemiyetinin halis araştırmacdara sahip olma lüksünü karşılayabilecektir.

G. TOPLU MSAL SORUMLULUK

Bilim adamları topluma zarar vermekten kaçınmalı ve topluma fa ydalı olmaya çalışmalıdır. Bilim adamları araştırmalarının sonuçlarından sorumlu olmalı ve bu sonuçlar hakkında halkı bilgilendirmelidir.

Bu ilkenin altında yatan temel düşünce, bdim adamlanmn hal-ka karşı sorumluluklan olduğudur (Lakoff 1980, ShraderFrechette1994). Bilim adamları, başka kişilerin yaptıklan araştırmalardan

rahatsız olacağı düşüncesiyle ya da bdimin toplum üzerindeki etki-sini göz önünde bulundurarak hareket etmemelidir. Toplumsal so-rumluluk, bilim adamlanmn toplumsal olarak değerli araştırmalar

yapmalarını, toplumsal tartışmalara katılmalarım, (gerektiğinde)

uzmanlık görüşü bildirmelerini, bilim siyasetini çizmelerini ve kö-tü bilimin kirli çamaşırlarım çıkarmalarını gerektirir. Bazdan, bi-lim adamlarının bilgi için bilginin peşine düşmeleri gerektiğini vearaştırmanın toplumsal sonuçlarıyla uğraşmanın politikacıların vehalkın işi olduğunu savunarak toplumsal sorumluluğu reddedebilir-ler. Bilimin toplumsal etkileri için üsüenilmesi gereken sonımlu

96



genellikle öncelik tartışmalarım değerlendirmede yeterli değildir

(Longino 1990). (Öncelik kaygısı, belki de soğuk füzyon araştırma-

sının çok erken açıklanmasına yol açabilirdi). Sonuçlarım halka su-nan bilim adamları, eğer daha dikkatli başka bilim adamları aym

sonuçlan bilimsel bir dergiye sunmuşsa, hak etmedikleri ünü ve

ödülü alabilirler.Son olarak, bazı bilim adamlarının kendi hedeflerine ulaşmak

için toplumsal sorumluluklarım bir yana bırakması açısından top-

lumsal sorumluluk ilkesi tıpkı eğitim ilkesi gibidir. Bilim adamla-

rının bir kısmı diğerlerinden daha az samimi olabilir, kimileri kari-yer yapmayı topluma yararlı olabilecek birkaç sonuç üretmeye ter-cih edebilir. Toplumsal sorumluluk, farklı zamanlarda farklı bilim

adamlarının yüklendiği ortak bir yükümlülüktür.

H. YASALLIK

Araştırma aşamasında, bilim adamları çalışmalarıyla ilgili yasalara uymalıdır.

İkinci bölümde tartıştığım gibi, yasalara uymak bilim adamlanda dahil olmak üzere tüm insanların ahlâki görevidir. Bilim adam-ları yasalara uymadığı zaman bilim zarar görebilir: Bilim adamlantutuklanabilir, teçhizata el konabilir, fon kesilebilir, halkın bilimeverdiği destek azalabilir. Yasalar, tehlikeli ve kontrole tabi madde-lerin kullanımı, insan ve hayvanların kullanımı, atık maddelerin,çalışma alanlarının kiralanması, fonların ayrılması, telif hakkı ve

patentler gibi araştırmaların farklı yönleri için geçerli olabilir(PSRCR 1992). Bilim adamlan için yasalara uymak güçlü bir etik

ve ahlâki görev olsa da, bu çeşit bir davranış standırdının, tıpkı di-

ğerleri gibi istisnalan olabilir. Bilim adamlarının önemli bir bilgiyeulaşmak ya da topluma yararlı olmak için yasaları çiğneyebileceği

ni savunanlar olabilir. Tarihte yasal sınırlamalar bilimin gelişmesi-ne engel olmuştur. Örneğin, Ortaçağ Avrupa’sında insanlann beden-

lerini teşhir etmesine sınırlamalar getirilmişti, insan bedeni hakkın-da daha çok bilgi sahibi olmak isteyenler araştırmalarını gizlilikle

98

F7ARKA/Bilün Etiği



yürütüyorlardı. Galileo zamanında Katolik Kilisesi, Copemicus’un

Güneş merkezli astronomisini öğretmeyi yasaklamıştı. Halktan ki-şilerin bilime getirilen kurallara karşı itaatsizlikleri bazı durumlar-

da haklı olsa bile, yasalara karşı gelenlerin, iddialarım kanıtlamala-rı gerektiğini de tekrarlamak isterim (Fox ve DeMarco 1990).

I. FIRSAT

Bilim adamlarının bilimsel kaynakları kullanmaları ya da bilimsel mesleklerde yükselmeleri haksız olarak engellenmemelidir.

Fırsat ilkesi, ahlâki ve siyasi bakımlardan gerekçelendirilebilir:Eğer toplumdaki herkesin haksız olarak fırsatlardan mahrum bıra-

kılmaması gerekiyorsa, (toplumun birer bireyi olarak) bilim adam-ları da bu fırsatlardan yararlanmalıdır (Rawls 1971). Bu ilke, bilim-sel hedefleri arttırması nedeniyle de haklı görülebilir. Bilimcemiyetlerini yeni fikirlere ve yeni insanlara açtığı için fırsat ilkesitıpkı açıklık ilkesi gibi önemlidir. Bilim peşin hüküm ve dogmala-rı aşmak ve objektif bilgiye ulaşmak için, çeşitli hipotezleri, fikir-leri, yaklaşımları ve yöntemleri göz önünde bulundurmak ve ince-lemek zorundadır (Kuhn 1977, Longino 1990, Solomon 1994).Benzer geçmişleri olan insanlar bu epistemolojik çeşitliliğini orta-ya çıkarsalar da, farklı geçmişlerden gelen insanlar bilimin geliş-

mesi için gerekli fikir çeşitliliğini ortaya çıkarır. Nesnellik, birbiri-ne benzeyen kafaların fikir birliğinden çok, farklı kültürlerin, kişi-liklerin ve farklı düşünce biçimlerinin çatışmasıyla ortaya çıkar.4

Bu ilke çok önemli bilim politikalarını destekler. Bugünlerdedevlet parasının büyük bir kısmı büyük bilimsel projelere ve saygınlaboratuvarlara gitmektedir (Martino 1992). Daha küçük projelerdeveya saygınlığı daha az laboratuvarlarda çalışan bilim adamları

araştırma fırsatlarından mahrum bırakılabilmektedir. Küçük proje-6. Bu tar t ışmayı der in lemesine inc elemek, konuyu aşm am ıza neden olacak. Çe-şi tl i liğin nesnel l iği artt ırmas ına bir örn ek olarak, Longino (1990), cinsiyet ay rımc ı-lığının primatoloj i ve endokrinoloj i araştırmalarını nasıl etki lediğini göstermekte-dir. Longino, k adınlar içgörüleriyle bu alan lara katkıda bulun duktan sonra, bu bi-l imlerin d ah a iyi anlaş ıldığını tartışmaktadır.

99



ler yerine büyük projelere yatırım yapmak ve saygın laboratuvarlara parasal destek sağlamak için meşru nedenler olsa da. bilimin fon

politikası, bilim adamlarını araştırma fırsatlarını hak etmelerinerağmen bunlardan mahrum bırakacak kadar seçkinci veya burnu büyük olmamalıdır. Fırsat ilkesi, bilime fon sağlarsanız bunun kar-şılığını göreceğinizi söyler.

İkincisi, kadınlar ve azınlıklar bilimin profesyonel sınıflarınaönemli katkılarda bulunmuş olsalar da, Nobel ödülü sahipleri, NASüyeleri, profesörler gibi bilimin seçkin kesimi içine nadir olarak

girmektedir. Nitekim, bilimde terfi ve ödül alma konularına gelin-ce, bir çeşit “kıdemliler ağııun” bulunduğuna ilişkin kanıtlar vardır(Holloway 1993, Etzkowitz 1994). Kariyerde ilerlemek için kişiselilişkilerden yararlanmak bir problem gibi görünmese de, bu ilişki-ler, kişileri hak ettikleri halde bir mesleğin üst mertebelerindenuzak tutarlarsa sorun haline gelirler. Fırsat ilkesi, bilim adamlarınıniyileştirme çalışmalarına katıl ımlannm sağlanması, kendilerine iş

verilmesi ve kadınlarla azınlıklar gibi az temsil edilen grupların daödüllendirilmesini öngörür.

Üçüncü olarak, fırsat ilkesi bilimdeki ayrımcılığın ortadan kalk-masını ister; çünkü ayrımcılık bir kişinin fırsatlarım haksız bir bi-çimde elinden alabilir. Bilim adamları, meslektaşları ve müstakbel bilim adamları arasında bilimsel yeterlilikle doğrudan ilgisi olma-yan ırk, cinsiyet, memleket, milliyet, yaş gibi konularda ayrım yap-mamalıdır (Merton 1973). Bu, bilim adamlarının, meslek çevrele-rinde verdiği işe alma, terfi, kabul, atıf ve eğitim gibi kararlan içinde geçerlidir. Pek çok ayrımcılık türü yalnızca etik dışı değil yasadışıdır da. Bilimde ayrımcılıktan kaçınmak gerekse de, iş vermedeyapılan tercihler gibi bazı ayrımcılık türlerinin, bilimdeki çokrenk

liliği arttırmak ve geçmişteki adaletsizlikleri düzeltmek gibi hedef-

leri olduğu sürece meşru olduğunu savunanlar olabilir. Yedinci bö-lümde ayrımcılık karşıtı tavırlara ilişkin konuları ele alacağım.

ıoo



İ. KARŞILIKLI SAYGI

Bilim adamları meslektaşlarına karşı saygılı bir tutum içinde olmalıdır.

Bu ilke yalnızca ahlâki olarak değil, bilimsel hedeflere ulaşma-da önemli bir rol oynaması bakımından da gerekçelendirilebilir: Bi-lim cemiyetinde işbirliği ve güven önemlidir. Bilim adamları bir-

birlerine güvenmezlerse, işbirliği de zarar görür (Whitback 1995b).Karşılıklı saygı olmazsa, bilimin toplumsal dokusu çözülür ve bi-

limsel hedeflere ulaşma zorlaşır. Bu ilkeye göre bilim adamları fi-ziksel veya psikolojik olarak birbirlerine zarar vermemeli, kişisel

sırlara saygı göstermeli, birbirlerinin deneylerine veya deney so-nuçlarına müdahale etmemelidir. En iyi bilim adamlarından bazıla-rının meslektaşlarına saygı göstermediğini iddia edenler olsa bile(Hull 1988), başarılı fakat aynı zamanda sinirli ve huysuz bir bilimadamı tipi bilimin tamamını temsil etmez. Bazı bilim adamları böy-le olsalar bile bilim verimli olarak çalışabilir, ancak tüm bilimadamları böyle olursa bilimin işini yapamaz duruma geleceği ke-sindir.

J. VERİMLİLİK

Bilim adamları kaynaklardan verimli olarak yararlanmayı bilmelidir.

Bilim adamlarının ekonomik, insani ve teknolojik kaynaklan sı-nırlı olduğundan, amaçlarına ulaşmak için bu kaynaklan akıllıcakullanmaları gerekir. Bu ilke her ne kadar aşikâr ve önemsiz görün-se bile, kaynaklan israf etme bakımından pek çok tavır etik dışı sa-

yılabileceği için önemlidir. Yayımlama ile ilgili bazı uygulamalarverimsiz olduğundan etik dışı kabul edilebilir. “Yayımlanabilecek

en küçük birim” William Board’m (1981) icat ettiği ve yayımlana- bilecek en küçük yazı parçasını ifade eden bir deyimdir. Bir maka-le ya da yayımlanabilecek bir araştırma, üç, dört veya beş makale-ye bölünebilmektedir. Ayrıca, bilim adamları yazıda veya sunumda

ıoı



L. SON SÖZLER

Bu bölümü bitirmeden önce, yukarda belirtilen davranış standartla-rıyla ilgili birkaç şey söylemek istiyorum.

Birinci konu: Daha önce de üzerinde durduğum gibi, bu stan-dartların davranış reçeteleri (veya normatif idealler) olduğunu tek-rarlamak önemlidir; bunlar bilim adamlarının davranışlarını tanım-

lamaya çalışmaz. Bu standartlar norm atif olsa da, bazı ampirik tah-

minlere dayanır. Bu ilkelerin çoğu ahlâki bir zeminde savunulabi-lir ve bilimsel hedeflere ulaşmada etkili birer araçtır. (Resnik1996b). Bilimin, en çok bu ideallere uyduğu zaman en başarılı ol-duğunu varsaymıştım. Fakat bu varsayımları doğrulamak için psi-koloji, sosyoloji ve tarih alanlarında başka araştırmalara ihtiyacı-mız var. Anlattığını ilkelerden bazıları bilimsel hedeflere ulaşmakiçin etkili araçlar olmayabilir, yine de, bu bölümde tartışılan stan-dartların konunun çok dışında olmadığına eminim.

İkinci konu: Ampirik araştırmaların, bilimin davranış standart-larının gerekçelendirilmesinde bir ağırlığı vardır, öte yandan farklıstandartlar farklı toplumsal şartlarda gerekçelendirilebilir. Kısa birsüre önce ayrımcılık karşıtı ilkeler pek çok bilim adamına gülünçgörünürdü. Pek çok bilim adamı, kadınlan ve azınlıklan bilimselmesleklerden uzak tutmak için, ayrımcılıkta ısrarlıydılar. Stalin’in

iktidarı sırasında Sovyet biliminde temel özgürlük o kadar önemliolmayabiliyordu. Araştırmaların farklı sosyal, ekonomik ve siyasişartlarda yürütülmesi mümkün olduğundan, savunduğum etik stan-dartlar her zaman bütün bilim adamlarına uygulanamayabilir; bun-lar, sadece modem , kapitalist, demokratik Batı toplumlarındaki be-

lirli bilim tiplerine uygulanıyor olabilir.Ancak, tartıştığım ilkelerden bazılarının kökten farklı sosyal,

ekonomik ve politik şartlar altında geçerli olduğunu belirtmedenedemeyeceğim. Örneğin, dürüstlük ilkesi ne olursa olsun bilimsel

araştırmalarda önemli rol oynamalıdır. Bu ilkenin bilimi tanımla-yan özelliklerden biri olduğunu savunanlar çıkabilir: Dürüstlüğe,

103



nesnelliğe ve doğruluğa değer vermeyen bir meslek (veya sosyalkurum) bilimsel kabul edilmemelidir.

Bilimsel tavra ilişkin etik relativizmin hayaletinden kaçamaya-cağımız için, bilimin belli bir çerçeve içinde anlaşılabileceğini kav-rarsak bu endişeleri hafifletebiliriz. Burada bahsettiğim standartlar, bilimin politik, sosyal ve ekonomik şartlan, kurumlan, gelenekleri

ve amaçlarına ilişkin bazı varsayımlara dayanmaktadır. Bu şartlar,günümüz Batı biliminin oldukça makul bir portresini çizmektedir.

Bu toplumsal çerçeveyi başlama noktası olarak ele alırsak, bahset-tiğim standartlar son derece anlamlı görünür. Alternatif normların bulunması olasılığı da bu bölümde tanışılan ilkelerin meşruluğuiçin önemli bir tehlike oluşturmamaktadır.

Üçüncü konu: Bilim adamlannm, toplumdaki diğer insanlar içinde geçerli olan etik yükümlülükleri bulunduğu son derece açıksa

da, bilim adamlarının, bu yükümlülüklerden farklı bazı özel yü-kümlülükleri de vardır. Örneğin, bilimsel araştırmalarda dürüst ol-ma yükümlülüğü, genel olarak dürüst olmayı öngören ahlâki yü-kümlülükten daha güçlüdür. Çoğumuz başkaianna zarar vermeyiönleyen ya da başkalarına yarar sağlayan küçük yalanlar söyleme-

nin kötü bir şey olmadığı konusunda hemfikirizdir. Ancak bilimdeküçük bir yalan bile çok kötü sonuçlar doğurabilir.

Dördüncü konu: Yukarda tartışılan ilkelerin bir kısmı özelliklekişiler için geçerliyken, diğerleri toplumsal kurumlar için geçerlidir. Örneğin, karşılıklı saygı ilkesi özellikle kişiler için geçerliyken.

özgürlük ilkesi hükümetler, fon acentaları, üniversiteler gibi top-lumsal kurumlar için geçerlidir. Yasallık ve açıklık gibi ilkeler hemkişilere hem de kurumlara uygulanabilir.

Beşinci konu: İlkelerin çoğu, yardımcı ilkeleri ve daha az genelusul ve kanunları ifade eder. Örneğin, dürüstlük ve verimlilik ilke-leri, bilim adamlarının fonlan kötüye kullanmamalarını ister; karşı-

lıklı saygı ilkesi, bilimde cinsel taciz gibi olayların etik dışı oldu-ğunu söyler. Bu ilkelerin tümü bilimde etik standartları uygulama

104



ve öğretme yükümlülüğüne işaret eder. Öğretme ve uygulama, bi-

limdeki etik dışı veya yasadışı tavırları gizlice bildiren insanların

bilim adamları tarafından korunmalarını; bilim cemiyetlerinin, la boratuvarlann ve üniversitelerin bilimdeki suiistimal vakalarım de-ğerlendiren yönetim birimleri olmalarını; suiistimallere getirilen

cezaların bazı durumlarda uygulanabilmesini; etik konularla ilgiliatelye çalışmaları ve seminerlerin bilim adamları tarafından destek-lenmelerini öngörür (Garte 1995).

Altıncı konu: Bu davranış ilkeleri bazen çatışabilir. Örneğin, bi-lim adamlarının araştırma sonuçlarım başka kişilere açıklamak yada çalışmalarının çalınmasını önlemek ve araştırmaları için iyi bi-

rer ödül alabilmek için çalışmalarım gizlilikle yürütme kararların-da açıklık ilkesi ödüllendirme ilkesiyle çatışabilir. Bu çatışmalarortaya çıktığı zaman, bilim adamları bu ilkeler arasında bir uyum

yaratmak için ikinci bölümde belirtilen ahlâki düşünme yöntemine benzer bir yöntemden yararlanabilirler.

Yedinci konu: Bütün bu ilkeler tavırlara ilişkin ilk kurallar oldu-ğu için, bu ilkelerin bir yararı olup olmadığını merak edenler olabi-lir. Bu konuya ikinci bölüm de değinmiştim, fakat tekrar etmeye de-ğer: Etik kurallar, tüm koşullar altında geçerli olamasa da. bize reh-

berlik ederler (Beauchamp ve Childress 1994). Çatışmalar bir ku-raldan çok istisna olduğu için, bilimsel davranış standartları, çoğudurumda davranışlara rehberlik etmede oldukça başarılıdır. Bu ku-rallar öğrencilere nasıl iyi bilim adamı olunacağım öğretmede de

yararlıdır.

Sekizinci konu: Bu ilkelerden bazılan diğerlerinden daha önem-

lidir. Bilim adamlannın çoğu, dürüstlük ilkesinin bilimin en önemliideali olduğu konusunda sanırım hemfikirdir: bu ilke öteki ilkeler-den her zaman ağır basmalıdır ve ona daima uyulmalıdır. Bazı ilke-

lerin daha az önemli olduğu kabul edilebilir. Örneğin, bilim adam-

larının çoğu, bazen, araştırma yapmak için eğitimle ilgili sonımluluklanm bir yana bırakmalannın yanlış olmadığım düşünürler.

105



Bazı ilkelerin diğerlerinden daha önemli sayılması gerektiğineinansam da, bu ilkeleri önem derecesine göre sıralayıp okura sun-

mayacağım; çünkü böyle bir sıralamanın olanaklı olduğunu sanmı-yorum. Belirli bir ilkenin başka bir ilkeden (veya ilkelerden) daha

önemli olması, daha çok, çatışmanın ortaya çıktığı durumun detay-larına bağlıdır. Bazı durumlarda bir ilkeye öncelik verilebilir, baş-

ka durumlarda ise bu ilke öncelikli durumda olmayabilir. Çatışma-ların ortaya çıkabileceği gerçek (veya olası) pek çok farklı durum

olabileceği için, ilkeleri önem sırasına göre dizemeyiz. Gerçektende böyle bir sıralama çeşitli durumların önemli detaylarını atlama-ya yol açacağı için buna girişmek aldatıcı olurdu.

Dokuzuncu konu: İlkeleri çok genel ifadelerle ortaya koyduğumiçin, farklı bilim dallan onlan farklı biçimlerde yorumlayabilir veuygulayabilir. Yorumlama ve uygulamadaki bu ayrılıklar, genellik-

le, konulardaki, yöntem standartlanndan, araştırmalardan ve top-lumsal şartlardaki farklılıklardan kaynaklanır (Jardin 1986, Fuchs1992). Örneğin, konulara ve yöntem standartlarına bağlı olarak,farklı bilim dallan dürüstlük ilkesini farklı biçimlerde yorumlaya-

bilir ve uygulayabilir. Evrim biyolojisi gibi bazı bilimler spekülas-yona tolerans gösterir (Resnik 1991), ancak biyokimya gibi başka

bilimler bunu tolere edemez. Spekülatif bir araştırma sunmak biyo-

kimyada hilekârlık olarak kabul edilirken evrim biyolojisinde hiçde böyle görülmez. Bilim dallan arasındaki diğer önemli farklılık-lar da yukarda belirtilen ilkelerin farklı yorumu ve uygulanmasınaneden olabilir.

Çeşitli bilim dallanndaki farklılıklar üzerinde düşünmek, yukanda tartışılan araştırma ilkeleri hakkında bir miktar şüpheciliğe yol

açar. Etik davranışlarda önemli rolü olan bilimsel mesleklerin ara-

sındaki farklar bu kadar çoksa, bütün bilim dallan için geçerli stan-dartlardan söz etmek ne derece anlamlıdır? Bu endişelere cevabım

şudur: Bütün bilim dallarının, aralarındaki farklara rağmen, ortaknoktalan vardır. Mesela, bütün bilim dallan, bilimin ilerlemesine

ve pratik hedeflere kendini adamış mesleklerdir. Bu ortak özellik-ler bütün bilim dallan için geçerli olan genel davranış standartları

106



nm temelini oluşturur. Bilimi (veya insan emeğini) daha genel bir

perspektifle incelemek nasıl önemliyse, bütün bu standartları geliş-

tirmek ve tartışmak da aynı nedenlerden dolayı önemlidir. Farklı bilim dalları arasındaki yöntemsel farklılıklar bilimsel yöntemin

genel ilkeleriyle ilgili araştırmaları zayıflatmamalıdır, ayrıca çeşit-li bilim dallan arasındaki uygulama farklan bilimsel davranış ilke-

lerinin araştırılmasında bir engel teşkil etmemelidir.Bilim için genel bir davranış kuralı aramamızın bir başka nede-

ni. farklı mesleklerden bilim adamlarının araştırma aşamasında bir

birleriyle sık sık ilişki içinde olmalarıdır, günümüzde araştırmala-rın çoğu disiplinlerarası ve çokdisiplinlidir (Fuchs 1992). Yeni bi-limsel meslekler zaman zaman ortaya çıkmakta ve bu yeni mesleküyeleri mesleki davranışlara ilişkin bir rehbere ihtiyaç duymaktadır-lar. Yeni meslekler davranış kurallarını belirlememişlerdir, dolayı-sıyla bilimsel tavra ilişkin genel kurallar onlara rehberlik edebilir.

Onuncu konu: Robert Merton’un (1973) çalışmaları hakkında bilgisi olan okurlar benim kurallarımın onun bilim normlarına pekçok açıdan benzediğini fark edeceklerdir. Merton’a göre, bilimadamlan şu normlan benimserler: 1. komüncülük (bilim adamlarıveri ve sonuçlan paylaşırlar); 2. evrenselcilik (siyasi ve sosyal fak-

törler bilimsel fikirleri ve bilim adamlarım değerlendirmede her-hangi bir role sahip değildir); 3. önyargısızlık (bilim adamlarım ki-

şisel ve siyasi gündem değil, sadece gerçekler ilgilendirir); 4. ör-gütlenmiş şüphecilik (bilim adamlarının dikkat ve kanıt standarları

yüksektir ve iyi kanıtlara dayanmayan inançlan kabul etmezler).Bu benzerlik tesadüfi değidir: Merton’un bilimle ilgili içgörüle

rinden yararlandım ve bilimsel tavırla ilgili ilkelerimde onun bilim-sel normlarım örnek aldım. Merton normlarım nasıl gerekçelendi

riyorsa, ben de ilkelerimi öyle gerekçelendirebilirim: İkimiz de bi-limsel normlann, bilimsel amaçlar için etkili birer araç olduklarısürece gerekçelendirilebileceğini kabul etmekteyiz. Fakat benim il-kelerim Merton’ınkilerden biraz farklı. Öncelikle, M erton'ın norm-ları benim ilkelerimden daha genel ve kapsayıcı. Merton komüncü-lük ilkesini tartışırken, ben açıklık, karşılıklı saygı ve eğitim gibi

107



birden fazla ilkeden söz etmekteyim. İkincisi, Mert on’m örgütlü

şüphecilik gibi bazı normları, hem bilimsel yöntemin ilkeleri, hem

de bilimsel tavrın ilkeleri olarak görev yaparlar; benim ilkelerim isesadece bilimsel tavır üzerine yoğunlaşmıştır. Başka yazarların da benzeri davranış standartlarını savunduğunu bu noktada belirtmek

isterim; fikirlerimin tamamen yeni ve özgün olduğunu savunmuyo-rum. Bu fikirlerin sunumu bazı yönlerden özgün olabilir, fakat bukarar eleştirmenlere bırakılmalıdır.7

On birinci konu: Bu davranış standartlarının, fizik, kimya, psi-koloji ve antropoloji gibi çeşitli bilimler için geçerli etik kurallarıy-la benzerlikleri vardır.8Pek çok bilimin mesleki kuralları bulundu-ğundan, benim savunduğum davranış standartlarının önemli bir gö-revi olup olmadığım merak edenler olabilir. Mesleki organizasyon-

lar etik kurallarını benimsese bile etik ilkeleri tartışmanın yine de

yararlı olduğunu düşünmek için birkaç nedenim var. Öncelikle, pekçok mesleki kural, benim tartıştığım ilkelerden daha kısa ve dahaaz detaylı olduğu için, ilkelerim öğrencilere bilimde etik davranış-larla ilgili daha derin ve daha iyi bir kavrayış sunabilir. İkincisi, ba-zı mesleki kurallar muğlak ve karışık olduğu için, bu ilkeler öğren-cilere bilim etiğindeki önemli kavramları ve fikirleri aydınlatmayayardım edebilir. Üçüncüsü, hiçbir mesleki kural bilim adamlarına

her durumda nasıl davranacağını söyleyemez, bu yüzden bilimseletik ilkeleri bilimsel davranışa rehberlik etmede önemli bir rol oy-nayabilir. Dördüncüsü, bütün bilim adamları ve bilim öğrencilerimesleki kurallarım bilip anlayamayacağı için, bu etik davranış ilke-leri bilim adamları için yararlı bilgi ve enformasyon kaynağı olabi-

7. Bil imdeki dav ran ış stand artlarıyla i lgil i baş ka tartışm alar için bk z. Glass ( 1965),

Reagan (1971), A M S (1980), ShraderFrechette (1994), Schlossberger (1993).8. Bil im etiğinin meslek ilkelerinin bazı örnekleri için bkz. American Anthropologi-cal Associat ion [Amerikan Antropoloj i Derneği] (1990), American Psychological Associat ion [Amerikan Psikoloj i Demeği] (1990), American Physical Society [Amerikan Fizik Cemiyeti ] (1991), American Chemical Society [Amerikan Kimya Cemiyeti] (1994), American Medical Association [Amerikan Tıp Derneği] (1994), Associat ion of Com pu ter Mach inery [Bi lgisayar Makineler i Derneği] (1996), Inst i-tute of Electr ical and Electronics En gin eers [Elektrik ve Elektronik Mühend isler i Enstitüsü] (1996).

108



lir. Son olarak, çok sayıda bilim adamının mesleki davranış kural-ları olmadığından, bu ilkeler normatif bir boşluğu doldurabilirler.

Etik ilkeler davranışlara rehber olarak ve profesyonellerin etik çık-mazlar hakkında düşünmelerine yardım ederek yararlı bir işlev gö-rebilmektedir. Bunlar meslek etiği kurallarının yerini tutmamaktaancak bu kuralları tamamlamaktadır (Beauchamp ve Childress

1994).

109



Araşt ırmada nesnel l ikV

Bundan önceki bölümde bilimdeki bazı davranış ilkelerim anlattımve savundum. Bundan sonraki bölümlerde, bu ilkelerin yorumlan-ması ve uygulanmasında ortaya çıkan bazı etik çıkmazları, prob-lemleri ve somlan araştırarak etik standartlar tartışmasını daha kap-

samlı inceleyeceğim. Bu bölümde bilim etiğinin ilk üç ilkesi üze-rinde yoğunlaşacağım: Dürüstlük, dikkat ve açıklık. Bu standartla

n bir gruba soktum; çünkü hepsinin de araştırmanın nesnelliği üze-rinde önemli rolleri var. Bilimde nesnellik, verileri toplama, kay-

detme, analiz etme, yorumlama, paylaşma ve depolamada olduğukadar yayımlama işleri ve danışmanlık gibi başka faaliyetlerde de

son derece önemlidir.

ııo



A. ARAŞ TIRMADA DÜRÜSTLÜK

Bundan önceki bölümde bilim adamlarının veri ve sonuçlarda uy-durmaya, değiştirmeye ve yalana gitmemeleri gerektiğinden bah-setmiştim. Bilim öğrencilerinin çoğu “uydurma” ve “değiştir-me ”den neyin kastedildiğini veya bir kişinin neden verileri uydur-

maması ya da değiştirmemesi gerektiğini anlamakta zorluk çek-mezler. Yine de, bilimde görülen farklı uydurma ve değiştirme şe-

killerini açıklamakta fayda var, çünkü bilimin bu belli başlı günah-

larını işlemenin farklı yollan bulunmaktadır.1Am açlan miza uygunolarak, verileri toplama ve verileri kaydetmedeki hilekârlık arasın-da bir aynm yapabiliriz. Verileri toplamadaki hilekârlık, bilimadamlan bir eser yarattıklannda ya da sonuçları uydurarak sahte-kârlık yaptıklarında ortaya çıkar. Böyle bir hilekârlık ortaya çıktı-

ğında, bütün bir deney veya test bir fiyasko olur. Verileri kaydetme-deki hilekârlık, bilim adamlannın meşru deneyler ve testler yapıp

sonuçlan değiştirerek veya uydurarak hilekârlık yaptıklarında gö-rülür. Uydurma, verileri toplama ve kaydetmede ortaya çıkarken,

değiştirme, sadece verileri kaydederken meydana gelir.Bilimsel suiistimalin çirkin bir örneği verileri toplamada uydur-

manın nasıl ortaya çıkabildiğini göstermektedir. 1970’li yılların başlarında. William Summerlin fareler üzerinde deri nakli deneyle-rini yürüterek New York’taki saygın Sloan Kettering Enstitüsü'ne

girmeyi başardı. Memelilerde organ ve doku nakli, donör ve alıcı-nın genetik olarak aynı olmaması durumunda genellikle başarısız-lığa uğrar; çünkü memelilerin bağışıklık sistemi “kendi” ve “ya-

bancıların” hücrelerini ve dokularım ayırt etmekte son derece usta-dır. Memeli bedenin yüzeyindeki her hücrede dokusal yakınlığı

olan antijenler (HLA) vardır. Antijen olarak bilinen bu proteinlerinkarmaşık genetik şifreleri vardır. Bağışıklık sistemi, kendisininmiş

gibi tanıdığı HLA yapışım taşımayan hücrelere saldıracaktır. Eğerdonör ve alıcı genetik olarak eşdeğer değilse, alıcının bağışıklık

1 Bilimin dü rüs tlük ilkesinin ihlali bazı o lay lard a ’ sah tek ârlık 1' olarak görülebilir. ’Sahtekârl ık’ , “hi lekârl ık’ veya ’aldatma’yla eşdeğer tutulsa bi le, bi l im etiğinde kaçınmayı tercih ettiğim yasal çağrışımlar yaratmaktadır.

111



sistemi çeşitli ilaçlarla (immunosuppressants) bastırılmadıkça,nakledilen doku veya organlara saldıracaktır. Bu tür ilaçlar, alıcının

bağışıklık sistemini zayıflatarak zararlı yan etkilere yol açarlar. Builaçlar kısa dönemde etkili olsalar bile, bunlara dayanan organ na-

killerinin çoğu başarısız olmaktadır. Summerlin bu zorlukları aşa- bilecek bir organ ve doku nakli önermek istedi. Summerlin’in yak-

laşımı şu fikre dayanıyordu: Donörden, dokular bunlar besin değe-ri yüksek bir solüsyonda bir süre tutulup kültür yapılırsa, HLA'lanmn bir kısmım kaybederler ve böylece alıcının bağışıklık sistemi

bunları “yabancı” olarak görmeye daha az eğilim gösterir. Sum-merlin. bu yaklaşımın, genetik olarak farklı bir fareden deri naklet-

mekte başarılı olduğunu iddia etti. Bu deneylerde, siyah tüylü birfareden beyaz tüylü bir fareye deri parçalarını nakletti.

Ancak. 1974 Mart’ında Summerlin’in beyaz fareyi siyah keçelikalemle boyamak suretiyle başarılı sonuçlan uydurduğu ortaya çık-tı. James Martin isimli bir laboratuvar asistanı, siyah tüylerdeki bo-

yanın alkolle çıkabildiğini fark etti. Martin bu keşfi bir araştırmagörevlisine aktardı, o da Sloan K ettering’in başkan yardımcısını budurumdan haberdar etti. Summerlin hemen yaptıklarım itiraf etti.Hakem komitesinin bu olayla ilgili araştırması tamamlanıncaya ka-dar geçici olarak işten uzaklaştınldı. Komite, Summerlin’i araştır-ma sonuçlarını suiistimalden suçlu buldu ve daha önceki araştırma-sında da yolsuzluklar olduğunu saptadı. Summerlin’in izne ayrılıpdaha önceki araştırmasındaki yanlışlıklan düzeltmesini önerdi. Ko-mite, ayrıca, laboratuvar başkammn da, Summerlin’in araştırması-nı denetlediği ve hatta Summerlin'in bazı makalelerinde yazar ola-rak ismi yer aldığı için, bunun sorumluluğunu bir parça da olsa üst-

lenmesi konusunda karar aldı. Summerlin, kendisini korkunç bir zi-hinsel bitkinliğe götüren ağır kişisel ve mesleki stresten dolayı

araştırma sonuçlarım uydurduğunu iddia etti (Hixson 1976).Bu olaydaki hilekârlığı açıkça görebiliriz; yapıtlar etik dışı ta-

vırlar için birer fiziksel kanıttır. En çirkin suiistimal olaylarından

bazıları hileli deneyler ve lıileden oluşmaktadır (Kohn 1986, Broadve Wade 1993). Ancak, bir bilim adamının sonuçlarını hilekârlıkla bildirip bildirmediğini saptamak çoğunlukla daha güç bir iştir. Ör-

112



neğin InıanishiKaıryle ilgili iddialan ele alın. Kari hiçbir zaman

deneyi uydurmakla suçlanmadı, deney sonuçlarım uydurmak veya

değiştirmekle suçlandı. Sonuçlan hileyle kaydedip kaydetmediğinianlamak için, araştırmacılar onun laboratuvar notlarına baktılar ve

sonuçlann uygun bir kaydı olup olmadığına karar verdiler. GizliServis defterlerin uydurma olduğunu bildirse de, daha ileri düzey-

deki araştırmalar delillerin yetersiz olduğunu gösterdi. ImanishiKari “suçsuz" bulundu. Dünya bu olayla ilgili bütün gerçeği hiçbirzaman öğrenemeyebilir. Bu olay, verileri toplamada güvenin öne-

mini açıkça göstermektedir. Bilim öğrencileri de dahil olmak üzere bilim adamlarının sonuç kayıtlannı genellikle gizli tutmaları nede-niyle, yanlış sonuçlann sunumunda tanık bulunmayabilir. Bir pro-fesör, öğrencisinin laboratuvar defterleri ya da laboratuvar notlann

da uydurma sonuçlar kaydettiğini nasıl bilemezse, bilim adamlanda meslektaşlaruıın yanlış sonuçlar bildirip bildirmediklerini hiçbirzaman bilemeyebilirler. Yani, bilim adamları sonuçlanmn doğru

olarak bildirildiğine inanmalıdır (Whitbeck 1995b, Bird ve House-man 1995).

Yalanlar, bilim adamlarının verilerini dürüstçe toplayıp kayde-

derek hileli sonuçlar bildirdiklerinde ortaya çıkar. Çoğunlukla ya-lan olayları sonuçlan uydurma ve değiştirme olaylarından daha

muğlaktır ve yalan, bilim etiğinin tartışmalı konuları arasında yeralır. Daha önceki bölümde belirttiğim gibi, yalan, bilimdeki istatis-

tik sonuçlanmn suiistimalleri ile de ortaya çıkabilir. Bilim adamla-

rının istatistikleri suiistimal etmesinin pek çok farklı yolu vardır fa-kat bunun en çok rastlanan şekli sonuçların önemini abartmaktır(Bailar 1986). Bütün olası istatistik suiistimallerini burada tartış-

mayacağım; çünkü bu tartışma istatistiksel düşünme üzerine verile-cek bir dersin konusu olabilir.2 Ancak, istatistik yöntemlerinin so-

nuçların analizi ve yorumunda önemli bir rol oynadığım vurgula-mak isterim. Bir kişinin istatistikleri suiistimal etme çizgisini aşıpaşmadığını anlamak genellikle çok güçtür. İstatistiklerden doğru

Ş. Bil imde istatistik kullanılması ve suiistimal edilmesiyle i lgi l i başka tartışmalar için bkz. Ellenberg (1983). American Statistical Association [Amerikan istatistik Derneği] (19 89).

PSÖN'/Bilim Eliği 1



dürüst yararlanmak için, bilim adamları seçtikleri mesleklerde ye-terince bilgi, deneyim ve yargı sahibi olmalıdırlar ve istatistik tek-

niklerini iyi anlamalıdırlar.Bu istatistik tartışması son bölümde vurguladığım önemli bir

konuyu, yani, “yalan” ve “olumlu bilimsel yargı veya kabul edilebilir çalışma” arasındaki farkın muğlak olduğu konusunu gündemegetirmektedir. Millikan’m yağ damlası deneyleri, bilimde “yalan”ile “olumlu yargı” arasındaki s ı n ı r ı n ne kadar bularak olduğunu

gösterir. Bu olayı son bölümde kısaca anlattıysam da, burada daha

detaylı bir tartışmaya yer vereceğim. Millikan, 1910 yılında birelektronun yükünü bulmayı amaçlayan deneyleri için 1923 yılında

Nobel Ödülü’ne layık görüldü. Bu deneyler Regener'in yaptığı ça-lışmaların bir devamı niteliğindeydi. Regener’in deneyinde, iki

yüklü levha arasında su damlacıkları düşürülüyordu. Yüklü levha-lar varken damlacıkların düşüş oranı saptanıyor ve bu levhalar ol-

madan ölçülen düşüş oranıyla kıyaslanarak yükün etkisi belirleni-yordu. B unlar m arasındaki fark su damlacıklarının aldığı yükünmiktarını yansıtıyor ve bu, bir elektronun yükü gibi en küçük yü-kün değerini hesaplamakta kullanılıyordu. Ancak bu deneyin temel

bir sorunu vardı: Su damlacıkları çok çabuk buharlaşıyordu. Milli-kan’m yüksek lisans öğrencilerinden Harvey Fletcher deneyin yağdamlacıklarıyla yapılmasını önerdi. Böylece Millikan su damlacık-

ları yerine yağ damlacıkları kullanmaya başladı. Millikan sonuçla-rını “en iyi”lerden “vasaf’lara doğru sıraladı ve laboratuvar defte-

rinin kenarlarına sonuçlarını neden böyle değerlendirdiğine ilişkinnotlar aldı. Ancak 1913 yılında yayımlanan yağ damlası deneyle-riyle ilgili makalesinde ne bu yorumlar yer aldı, ne de 140 gözlem-den kırk dokuzunu oluşturan “vasat” gözlemler (Holton 1978,

Franklin 1981). Millikan’m makalesinde yağ damlalarıyla ilgilihiçbir fraksiyonel yük yer almıyor, sadece yük katsayıları belirtili-

yordu. Oysa başka deneylerle ilgili makalelerinde fraksiyonel yük-ler de veriliyordu. Kırk dokuz damlacığı dahil etmeme, Millikan’m

makalesinin konuyla ilgili diğer makalelerden daha mükemmel,

açık ve inandırıcı görünmesi anlamına geliyordu. Eğer Millikan bu“vasat” verileri de verseydi Nobel Ödülünü alabilirdi. (Bu arada.

114 FSARKA/Büim Etiği



Mili ikan, Fletcher’in makaleye olan katkılarım da gizledi; bu dahasonra tartışacağım bir konu olacak.)

Millikan’ın tavrı hakkında sormamız gereken bazı zor sorularvar. Bunlardan ilki şudur: “Millikan bilimsel hilekârlık şekillerin-

den birini mi göstermiştir?” Kırk dokuz sonucu gizlemek yerine bütün sonuçlan sunmuş olması gerektiğini düşünenler olabilir. Bu

gözlemleri gizleme, hoş görülebilir davranış sınırlarını aşarakhilekârlığa girer (Holton 1978). Millikan makalesinde bütün sonuç-larını tartışmalı ve hesaplarım neden doksan bir iyi sonuca dayan-

dırdığını açıklamalıydı. Nitekim, bugünün bilim öğrencilerine “va-sat” verileri de değerlendirmeleri gerektiği ve kötü sonuçlan gös-termeme nedenlerini açıklamalan gerektiği öğretilmektedir. AncakMillikan kanıt ve ispat standartlarının bugünkü kadar sert olmadığı

bir çağda bilim yapmaktaydı. Millikan’ın tavrı bugünkü standartla-ra göre “etik dışı” sayılabilir ama onun zamanındaki standartlaragöre makbuldü. Millikan, deney aletlerinden iyi anlayan, iyi bir bi-

limsel muhakemeye sahip olan tanınmış bir bilim adamıydı ve stan-dart araştırma faaliyetlerini izlemişti (Franklin 1981).

Millikan olayındaki gibi olayları daha iyi anlamak için, hilekâr-lığın sadece insanları aldatma niyeti taşıdığında ortaya çıktığım ha-tırlamak yararlı olacaktır. Millikan’ın aldatıcı veriler sunup sunma-dığım anlamak için içgüdülerim ve niyetlerini bilmemiz gerekiyor.

Ayrıca hilekârlık ve anlaşmazlık arasında bir fark olduğunu anla-mamız gerekiyor (PSRCR 1992). Bilim adamları çoğu zaman araş-tırma gelenekleri ve yöntemleri hakkında anlaşmazlığa düşebilir.Bilim adamları arasında böylesi anlaşmazlıklar varken birini hilekâr davranmakla suçlamak pek mantıklı olmaz. Hilekârlık, bir bi-lim adamının geniş kitlelerce kabul gören araştırma geleneklerini

halkı aldatmak için kasten reddetmesi durumunda ortaya çıkar; an-

laşmazlık ise bilim adamlarının araştırma gelenekleri konusunda bir fikir birliğine varamamaları anlamına gelir.

Bu bölümü sonuçlandırmadan önce, bilimde görülen başkahilekârlık biçimlerinden söz etmek istiyorum. Bilim adamları, bi-limsel dergilere gönderdikleri makalelerde yanlış enformasyonayer verebilmektedirler (Grinnell 1992). Mesela bir makale bir de-

115



neyin tasarımının detaylarını tam olarak vermeyebilir. Deneyin sırlannı bilmeyen bir kişi deneyi tekrarlayamayabilir. Bu işle uğraşan

araştırmacılar, hakemlerin kendi fikirlerini çalmalarından korktuklan için önceliklerini ve fikri mülkiyetlerini korumak amacıyla sık-

lıkla bu yönteme başvurmaktadırlar. Makaleleri kabul edildiktensonra bir düzeltme yazısı yazmaktadırlar ve çalışmaları takdir edil-mektedir (Araştırmacılar her zaman düzeltme yazısı yayımlayama

yabilirler).İkincisi, bilim adamları devlet fonlarına başvururken bazen tam

gerçeği yansıtmamakta, hatta yalan söyleyebilmektedirler. AyrıcaSüper İletkenli Süper Çarpıştırıcı örneğinde olduğu gibi büyük pro-

jeler için görüşürken taleplerde b ir miktar abartmaya gidebilmekte-dirler (Slakey 1993). Bilim adamları fonlara başvurmada, genellik-le araştırmalarının önemini veya uygulanabilirliğini fazla abart-makta, araştırmalarını karanlıkta bırakabilecek bazı detaylara yervermemekte, daha önce yaptıkları yayımlanmamış bir araştırmayısunabilmektedirler. Bazı bilim adamları fon kuramlarına ilk sonuç-larım sunarken uydurma, asılsız, yanlış ifadeler kullanabilmekte,hatta yalan söyleyebilmektedirler. Son olarak, bilim adamları araştınnalannı sık sık fon kurumu tarafından açıkça verilmeyen fonlar-la yürütebilmektedir.

Bütün bu hilekârlık çeşitleri etik dışı mıdır? Bir kişinin makale-

sinde yanlış enformasyona yer vermesi ya da fon başvurusunda ya-lan söylemesinin nedenlerini anlamak kolaydır; çünkü bu tavırlarrekabetçi araştırma ortamına verilen birer cevap olarak görülebilir.Araştırma ortamındaki bu sorunlar söz konusu tavırları açıklasa bi-le, onları haklı göstermez. Bütün çeşitleriyle hilekârlık nesnel araş-tırmaya zarar verir. Makalelerinde yanlış enformasyona yer veren bilim adamları danışmanlık işlemine engel olmakta ve hataları ilan

edebilmektedirler. Fikirlerinin bir hakem tarafından çalınması endi-şesine karşı alınacak en iyi tavır etik bir bilimsel danışmanlığı ve

hikemliği geliştirmek için adım atmaktır (Bu konulara bundan son-raki bölümde yer vereceğim).

Fon kuramlarının araştırma önerilerini değerlendirebilmek içindoğru ve gerçekçi enformasyona ihtiyaç duyması nedeniyle, fon

116



başvurularında yalan söyleyen bilim adamları fonların nesnel de-ğerlendirilmesine engel olurlar. Ayrıca böyle bir hilekârlık, kaynak-

ların müsrifçe ve adaletsizce dağıtımına neden olabilir. Fon kuru-luşları gerçeği tam olarak yansıtmayan ya da yalan söyleyen kişile-ri ödüllendirir ve bunları yapmayan kişileri “cezalandırırlarsa” bukuruluşlar tarafından verilen fonların dağıtımı adil yapılmıyor de-mektir. Bu kuruluşlar bir bilim adamı yalan söylediği veya gerçeğitam olarak yansıtmadığı için umut verici görülen vasat bir öneriyidestekliyorlarsa fon dağıtma işlemi müsrifçe yapılıyor demektir.

Bilimde bir yere kadar “kendini satma” hoş görülebilir fakat bu,fon önerilerini değerlendirme işlemini ciddi biçimde engelleme pa-hasına olmamalıdır.

Fon önerilerini değerlendirme işleminde bazı değişiklikler yapı-lırsa bilim yarar görebilir; çünkü izlenen siyasete bağlı olarak hile-kârlık teşvik edilebilmektedir. Örneğin, fonlar, paranın öneriyle il-gisi olmayan bir araştırmada kullanılmamasını şart koşar; fakat bi-

lim adamları araştırmalarına bir şekilde fon desteği sağlamak zo-runda olduklarından, fon parasım öneriyle doğrudan ilgisi olmayanaraştırmalarda kullanabilmektedirler. Fon kuruluşları sorumluluğugüvence altına almak için fonların kullanımım sınırlamaktadır, bel-ki de bilim adamlarının öneriyle doğrudan ilişkisi olmayan araştır-maları konusunda yalan söylememeleri için bu kuruluşlar daha eshek olmalıdır. Belki fon kuruluşları araştırmaları değerlendirirken

de daha esnek olmalıdır. Eğer bu kuruluşlar önerileri değerlendirir-ken daha esnek olsalardı, mesela iyi ilerlemeyen veya az sayıda de-neysel veriye dayanan deneylere fon desteği sağlamaya daha istek-li olsalardı, bilim adamları, onların standartlarına uymak için yalansöylemek zorunluluğunu hissetmezlerdi.

Son olarak, bilim adamlarının araştırmalarını yayınlarken hile-kârlık yapmalarının çeşitli başka yollan da olduğunu söylemek is-

tiyorum. Başkasının çalışmasını kendine mal etme veya yaym sta-tüsünü yanlış ifade etme bunlardan birkaçıdır (LaFollette 1992).Pek çok bilim adamı başkasının çalışmasını kendine mal etmeyi,uydurma ve sonuçlan değiştirme olaylan kadar ciddi bir bilim eti-li ihlali olarak görür. Başkalannın çalışmasını çalma ve yayımla-mayla ilgili başka konulan bundan sonraki bölümde tartışacağım.

117



B. BİLİMDE SUİİSTİMAL

Dürüstlük ilkesinden bazı sapmalara, NAS, National Academy ofEngineers (NAE) [Ulusal Mühendisler Akademisi], Tıp Enstitüsüİnstitute of Medicine (IM) [Tıp Enstitüsü] ve NIH gibi birkaç bi-limsel kurum tarafından “bilimde suiistimal” etiketi yapıştırılmıştır.

Bu kurumlar rapor, tetkik ve araştırma etiğinin ihlali iddialarında bir karara varm a amaçlarıyla bir “bilimde suiistimal” tanımı geliş-tirmişlerdir. Etkili bir raporda “bilimde suiistimaTi araştırmalarda

uydurma, sonuçlan değiştirme ve intihal olarak tanımlamışlardır.Bu tanım bilimdeki en kötü etik tavırlara yöneliktir, fakat asılsızveriler sunmayı veya araştırmalarla ilgili olmayan suiistimallerikapsamaz (PSRCR 1992). Rapor, bilimde, istatistik tekniklerini su-iistimal etme, astlanm kötüye kullanma veya yeterli derecede kayıttutamama gibi etik açıdan tartışmalı pek çok davranış türü olabile-ceğini kabul etmektedir. Rapor, “diğer suiistimaller” denilen üçün-

cü biı kategoriden bahsetmektedir ki bu. kişilerin tacizi, fonların is-tismar edilmesi, hükümet yönetmeliklerinin ihlali ve vandalizm gi-

bi sadece bilimde rastlanmayan hoş görülemez tavırlan içermekte-dir (PSRCR 1992).

Ben, bilimsel araştırmalara ilişkin etik konulan tartışma ve de-ğerlendirmede bu tanımlan çok yararlı bulmuyorum; çünkü bunlar

hilekârlık ve intihal gibi karmaşık problemleri fazla basite indirgi-yor. Bu yaklaşım, bilimde suiistimal ve tartışmalı araştırma faali-yetleri arasında çok keskin bir çizgi olduğunu farz eder, fakat dahaönce gördüğümüz gibi (ve bu kitapta daha sonra da göreceğimiz gibi) bilimde etik tavula etik dışı tavır arasındaki çizgi çoğu zamanmuğlaktır. Bazı etik soruların açık, tek anlamlı cevaplan olsa bile,etikteki en ilginç ve önemli problemlerin birçoğunun basit veya ko-

lay cevapları yoktur. Bilimdeki etik sorular siyah ve beyaz gibi al-gılanırsa, etik üzerine bir kitap yazmanın ya da bilim öğrencilerine

etik öğretmenin bir anlamı yok demektir. Böyle olsaydı, bilimadamları çeşitli etik ilkelerini ezberler ve çok fazla düşünmeden

onları uygularlardı. Bu kitapta savunduğum görüşe göre, diğer ko-şullarda eşitlik olması durumunda, bilimde etik tavra ilişkin bilim

118



nıp davranmadığına karar veremeyiz, davranışlarının nedenlerinive niyetlerini de göz önünde bulundurmalıyız. Kişilerin davranışla-

rının nedenlerini ve niyetlerini anlamak had safhada güç olsa da, bir davranışın hatalı değil de hileli olduğuna karar vermek için çe-

şitli kamdan kullanabiliriz. Öncelikle, suçlanan bilim adamının ka-rakterini öğrencilerine ve meslektaşlarına sorarak öğrenebiliriz.

İkincisi, bilim adamınuı önceki çalışmalanna bakarak daha öncehilekârlık yapıp yapmadığına karar veririz. Summerlin olayında,Summerlin’in daha önceki makalelerinin birçoğunda uydurma ve-

riye rastlanmıştır (Kohn 1986). Üçüncüsü. bir kişinin sahtekârlıksuçlamalarına karşı verdiği cevabı dikkatie dinlemeliyiz. Hataları-nı kabul eden ve onları düzeltmek için elinden geleni yapan bir ki-şi, sonuçlarının doğruluğunu iddia eden, bütün suçlamaları redde-den ve çok güçlü suçlayıcı kanıtlar karşısında bile hatalarını kabuletmeyen kişiden farklıdır.

Bundan önceki bölümde, bilim adamlarının bazı değişik hatatürleri de dahil olmak üzere tüm hatalardan kaçınmalarının nedenönemli olduğunu tartışmıştım. Daha önce belirtilen bir noktayı ye-niden vurgulamak isterim: Farklı disiplinlerin farklı güvenilirlik,nesnellik ve kesinlik dereceleri istemeleri nedeniyle hatalarla ilgilistandartlar disipline özel olmalıdır. Sosyolojideki metodolojik stan-dartlar nasıl kimyaya uygulanamaz ve kimyadakiler sosyolojiye

uygulanamazsa, sosyolojideki hataları değerlendirme ilkeleri kim-yaya uygulanamaz, kimyanınkiler de sosyolojiye. Hatalar hilekârlı-ğa oranla daha yaygın olduğundan ve bilimin ilerlemesine zararlıetkileri görüldüğünden bilim adamlarının hatalardan nasıl kaçınıla-cağını öğrencilere öğretmek için çok zaman harcamaları gerekmek-

tedir. Bilim öğrencileri farklı hata türlerini tanımayı, olası hata kay-naklarını, hatalardan kaçınmanın önemini, ve hatalar karşısında

gösterilmesi gereken tepkiyi öğrenmelidirler (Committee on theConduct of Science 1994). Bir makale yayımlanmışsa, hataya veri-lecek cevap düzeltme yazısı yayımlamak, hatayı belirtmek, sözünügeri almak ya da özür dilemek olmalıdır. Pek çok bilimsel dergi da-ha önce yayımlanan makaleler için düzenli olarak “düzeltmeler"yayımlamaktadır. Bilim adamlarının çoğu kariyerleri boyunca çe-

120



şitli hatalar yaptıklarından, bilim adamları, hatalar düzeltildiği sü-rece, arada sırada yapılan dürüst hataları hoşgörmek ve affetmek

eğilimindedirler. Ancak araştırma komitesi, sürekli olarak hata yapan. hatalarım kabul etmeyen veya düzeltmeyen bilim adamlarınahoşgörüyle yaklaşmamalıdır; çünkü bu bilim adamları dikkatsiz ve

ihmalcidirler. Henüz yayımlanmamış bir makalede bir hata tespit

edilirse, bu durumda yapılması gereken şey bu yayımlanmamış ma-kaleden haberdar olan meslektaşlara hatayı bildirmek ve yayıma

gönderilen makalede hatayı düzeltmektir.

Bilimdeki hataların birçoğu açık ve basit olsa bile, en kötü ha-taların bir kısmı gizli ve karmaşıktır. Bunlar yanlış tahminler, mu-hakeme hataları, istatistiklerin istismarı, kötü deneysel tasarım gibi

ince fakat budalaca denilebilecek hatalardır. Bazen bu hataları keş-fetmek uzun yıllar almaktadır ve bilim adamları bu hataları tekrartekrar yapabilmektedirler. Bu daha gizli hataları ortadan kaldırma-

nın zorluğu, bilim adamlarının da tıpkı diğer insanlar gibi kolay al-

danabilir olmalarından ileri gelmektedir (Broad ve Wade 1993). Bi-lim adamları şüpheci, özenli, dürüst, eleştirel ve nesnel olmaya ça-lışsalar bile, kendini kandırma sonucu hatalarım görmeyi başaramayabilirler. Birkaç olay bu çeşit hataların örneğidir.

Pek çok yazara göre soğuk füzyon tartışması bilimsel bir kendi-

ni kandırma olayıdır (Huizenga 1992). Kendini aldatma dikkatsiz-lik ve hüsnükuruntulann bir birleşimidir: Araştırmacılar bir hipote-

zin doğru olmasını o kadar isterler ki, bu hipotezi sıkı bir teste yada dikkatli bir tetkike tabi tutmazlar. Pons ve Fleischmann soğukfüzyona çok açık nedenlerden dolayı inandılar: Eğer bu işlemi mükemmelleştirebilirlerse çok para ve saygınlık kazanmakla kalmaya-caklar, statüleri de değişecekti. Fakat deneylerini sıkı testlere veözenli incelemelere tabi tutmadılar. Örneğin deneyin temel “sonuç-

lan ”ndan biri, deneyde, verilen ısıdan daha fazla ısı alındığıydı. Isı,sözde soğuk füzyonun yapıldığı yerdeki elektronun yanında ölçülü-

yordu. Başka bilim adamları soğuk füzyon termodinamiğini analizettiler ve eğer solüsyon iyi karıştırılmamışsa elektrodun yanında sı-

radan kimyasal reaksiyonlardan kaynaklanan bir ısı artışı görülece-ğini iddia ettiler (Huizenga 1992). Nitekim, Pons ve Fleischmann

121



deneylerinin yapısını anlamamakla suçlandılar.

Şimdiye kadar tartışılan örneklerde sadece kişilerin veya araş-

tırma gruplanılın kendilerini kandırdıklannı gördük, fakat şaibeli Nışını vakasında bilim cemiyetindeki herkes kendisini kandırmıştır.1800’lü yılların sonunda ve 1900’lü yılların başlarında, bilim

adamları X ışınları, radyodalgalan ve katod ışınları gibi yeni rad-yoaktif ışın biçimleri keşfettiler. Bu keşiflerin sonunda, çok sayıda

bilim adamı yeni radyoaktif ışm biçimleriyle ilgilenir oldular ve

böylece radyoaktivite “bilimin gözdesi” haline geldi. N ışınlan

1903 yılında Fransız fizikçi Rene Blondlot tarafından “keşfedildi”.Bu ışınlar elektrik kıvılcımından çıkan bir panltının artışıyla tespit

edilmektedir ki bu sadece çıplak gözle gözlenebilen bir olgudur.Kısa bir süre sonra başka Fransız fizikçiler de benzer gözlemlerden

bahsettiler. Gazlarda, manyetik alanlarda, kimyasal maddelerde veinsan beyninde de N ışınlarına rastlandı. 1903 ile 1906 arasında yü-zün üzerinde bilim adamı N ışınlan üzerine üç yüzden çok makale

yayımladı. Jean Bacquerel. Gilbert Ballet ve Andre Broca gibi Nışınlaruu inceleyen bilim adamlarının birçoğu bilime önemli katkı-

larda bulunmuş saygın insanlardı. Hatta Blondlot, N ışınlanyla il-gili çalışması için French Academy of Science [Fransız Bilim

Akademisi] tarafından verilen Leconte Ödülü’ne layık görüldü.Ancak, Amerikalı bir fizikçi olan R.W. Wood, Bland lof nun laboratuvarını ziyaret eder etmez N ışınlarının bir aldanmadan ibaret ol-duğunu gösterdi. Blandlot, deneyinde, N ışınlarının bir prizmadangeçerken farklı dalgaboylarına ayrılmalarını gözlemleyebildiğinisöylüyordu. Karanlık bir odada. Wood prizmayı aldıktan sonra bi-le, bu olayı gözlemleyebildiğini iddia etti. Böylece N ışınlan sade-ce bir “gözlemci etkisi”ne dönüştü.3 Wood’un keşfinden sonraki

birkaç yıl boyunca Fransız bilim adamları Blondlot’nun çalışması-

nı desteklemeye devam etseler de kısa bir süre içinde bilim cemi-yeti N ışmlanna olan ilgisini kaybetti. Bazı tarihçiler N ışınları ola-

yını patolojik bir bilim olayı olarak görse de, diğer tarihçiler, bilim

3. Gözlemci etkis i , bir şeyi gö zlemlem e arzusun un kiş inin orad a olmayan bir şe-yi "gözlemesine" iz in vermesiyle ortaya çıkar (Nat ional Academy of Sciences (Ulusal Bilimler Akademisi] 1994).

122



adamları bunu kabul etmeye eğilimli olmasalar da, bunun sıradan bir bilim olayına benzediğini söylemektedirler (Broad ve Wade

1993). Bütün bilim adamları hatta içlerinden en saygın olanları bi-le araştırma sırasında çeşitli kendini kandırma biçimlerinin tuzağı-na düşebilmektedir. Kendini aldatmanın önüne geçmek için, bilim

adamları dikkatli, şüpheci ve özenli olmalıdır.Bu bölümü sonuçlandırmadan önce şunu söylemek istiyorum:

Araştırma metodlan zamanla değişebileceğinden ve bilim adamla-rı daha önce yapılmış muhakeme hatalarım keşfedebileceğinden,

kendini kandırma olayına tarihsel bir perspektiften bakmamız ge-rekmektedir. Modem bakış açımızdan, antik Yunan astronomlarınıngezegenlerin yörüngelerini mükemmel birer çember sayarak kendi-lerini kandırdıklarını düşünebiliriz: frenologlar da kafa biçimleri-nin kişinin zekâsını ve kişiliğini ele verdiğini düşünerek kendileri-ni kandırmış olabilirler. Hatta Copemicus ve Newton gibi bazı bü-yük bilim adamlarının kendilerini kandırdıkları düşünülebilir; çün-

kü Copemicus gezegenlerin yörüngelerinin mükemmel birer çem- ber olduğunu, Newton ise evrenin geometrisinin Öklit geometrisiolduğunu varsaydı. Fakat bu sonuçlan çıkaımak haksızlık ve mer-hametsizlik olurdu. Bilim adamları yaşadıklan çağda geçerli olanaraştırma gelenekleri göz önüne alınarak yargılanmalıdır. Bu gele-neklerin hatalara yol açtığını öğrenirsek, bu gelenekler değiştirile-

bilir, değiştirilmelidir de. Bilim adamları araştırmalarını bu geliş-

melerin ışığında yapmalıdır. Bilim adamlan herkesin kabul ettiğigeleneklere aykınlıktaıı kaynaklanan hatalar yaparlarsa ancak o za-man onların kendilerini kandırdığını kabul ederiz. Hata yapmakkendini kandırmakla aym şey değildir. Doğru bir teoriye inanan bi-lim adamları bile doğru sonuçları hoş görülemez araştırma gelenek-lerine dayandığında da kendilerini kandırabilirler. Kendini aldatmave araştırmada fikri dürüstlük arasındaki fark, doğru veya yanlış

sonuçlar sunmaya indirgenemez. Bilim adamlarının bilgiye ulaşmave cehaletten kaçma yolunda en yüksek düşünme ve ispat standart-larını uygulama çabalan varsa, fikri dürüstlükleri de var demektir.

123



D. ARA Ş TIRMAD A TARA FLILIK

Son iki yüzyılda, pek çok bilim adamı, taraflı davranmanın farklışekillerinin bilimsel araştırmalara bulaştığını ve bulaşmaya devamettiğini tartıştılar. Taraflılık, çoğu zaman hatalara neden olsa da, ta-raflılık ile lıata arasmda bir ayrım yapmak için birkaç neden vardır.Öncelikle, taraflılık, araştırmalardaki sistematik kusurlardır. Taraf-

lılık, bir araştırmada bir çuval inciri berbat edebilir. Hataların birbi-rinden ayrı sonuçları olabilir. Mesela, bir Nissan hızölçeri, bir ara-

banın hızını her zaman yüzde on daha az gösteriyorsa, taraflı de-mektir. Hatalar yapabilen bir hızölçer, arabanın çok büyük bir iv-me göstermesi gibi, belirli durumlarda yanlış değerler verebilir. Ta-raflı araştırmanın çarpıcı bir örneği olarak, 1800'lü yıllardaki kafa-tasım ölçme geleneğini düşünün (Gould 1981). Kranyologlar, insankafatası ölçüsünün ve şeklinin kişilik özelliklerini ve zekâyı belir-lediğine inandılar: Maymun kafasına benzeyen kafaları olan ya da

küçük kafatash insanların zekâlarının yüksek olmadığına inanıyor-lardı. Bu yanlış tahmin, bütün bir kranyoloji geleneğini geçersiz

kılmıştır.İkincisi, taraflılık çok ihtilaflı olabilir; bilim adamları bir araş-

tırmanın hatalı olduğu konusunda fikirbirliğine varabilirler, fakat

taraflılık konusunda anlaşmaya varmak daha zordur. Bir kişinin ta-

raflı tavrı başka bir kişinin doğru varsayımı veya metodolojisi o labilir. Araştırmalarda taraflılığı saptamak zordur; çünkü genellikletaraflılığı belirlemede bağımsız bir kanıt veya eleştiri kaynağuıa ih-tiyaç duyulur. Örneğin, Nissan hızölçerinin taraflı olup olmadığını bilmek istiyorsanız, başka Nissan hızölçerleriyle bunu belirleye-mezsiniz; Belirli bir Nissan hızölçerinden ya da onunla aynı cinste-

ki bir hızölçerden bağımsız ölçümlere ihtiyacınız vardır. Bilunde

bu bağımsızlığı başarmak her zaman o kadar kolay değildir; çünkükurumsal, siyasi ve toplumsal faktörler bunun aleyhinde çalışabilir.Kranyoloji gibi belli bir alandaki bilim adamlarının tümü araştır-

malarda aynı taraflı tavrı benimseyebilirler.Üçüncüsü, bir araştırmanın taraflı olduğu konusunda uzlaşmaya

varmak öylesine güçtür ki, taraflı araştırmayı etik dışı saymak uy-

124



gun olmayabilir. Bütün araştırmacıların taraflı tavırlardan kaçınma-sı gerekse de, bir kişi veya araştırma grubunun araştırması taraflı

olarak görülürse bu kişilere etik veya ahlâki suçlamalar yöneltmekyararlı olmayabilir. Taraflı araştırmalar yapan bir kişi, halkı aldat-ma girişiminde bulunan ya da hata yapan bir kişiden çok, daha son-

ra yanlışlığı ispatlanan bir lıipotezi savunan kişiye benzer. Kıanyologlar, hatalı olsalar da, dikkatli ve dürüst araştırmalar yaptılar. Bi-

lime iyi hizmet ediyorlarmış gibi göründüler.Dördüncüsü, taraflılık genellikle bilimin politik, sosyal ve eko-

nomik yönlerinden kaynaklanır. Örneğin, feminist bilim adamları,insan evrimiyle ilgili bazı araştırmaların ataerkil varsayımlara da-yanması durumunda taraflı olduğunu savundular (Longino 1990).''Kranyologlar. kafataslarının incelenmesiyle bazı ırkların daha azgelişmiş zekâya sahip olduğunun ispatlanacağım iddia etseler de,

pek çok yazar kranyolojideki taraflılığın ırkçı varsayımlardan kay-naklandığını iddia etti (Gould 1981). Bilimin sosyal, politik ve eko-

nomik yönlerinin derinliğine tartışılması, bu kitabın kapsamını aşı-yor.5

Araştırmada açıklık ve özgürlüğün bilimin bazı peşin hükümle-rini ortadan kaldırmaya yardım edebileceğini de bu arada belirtmekisterim. Bilim adamları farklı fikirlerle gelir ve eleştiriye açık olur-larsa. bilimin nesnel, peşin hükümsüz bilgiye ulaşması daha kolayolacaktır (Longino 1990). Açıklığı daha sonra derinlemesine tartı-

şacağım.

4. Taraflı l ık kavramını feministlerin farklı bi l im eleştiri leri arasında ayrım yapmak iç in kul lanmak mümkün. Radikal feminist lere göre, bi l im tamamen tarafl ıdır; ka-dınları bastırmak için tasarlanmış bir erkek icadıdır (Harding 1986). Daha ıl ımlı feminist gö rüş lere gör e, belir li teori ler y a da kavr am lar gibi bi l imin çeşitl i parç ala-rı taraflı oldu ya da olabilmektedir (Longino 1990). Radikal feminizme karşı çık-sam da. bi l imsel teori ler, kavramlar ya da yöntemlerdeki cinsiyet ayrımcıl ığını

açığa vurm ayı am açlay an feminist eleşti r i lere ço k değer veriyorum.5. A raşt ırmad a taraflı l ık sor unu , Batı bi limindeki polit ik ve toplu ms al değerleri açı-ğa vurmayı amaçlayan başka ideoloj ik eleştiri leri anlamakta yararlı olabil ir. Poli-tik, toplumsal ve başka türde taraflı l ıkların araştırmaları etki leyebileceğini kabul etsem de, bi l im adamlarının nesnell iğe ulaşmaya çalıştıkları ve çalışmaları ge-rektiği görüşüne bağlı kalıyorum. Bazı araştırmaların taraflı olması, bütün araş-tırmaların taraflı olduğu veya bil im adamlarının taraflı l ıktan kaçınamayacağı an-lamına gelmiyor. Bu konuda başka tartışmalar için bkz. Gross ve Levitt (1994).

125



E. ÇIKAR ÇATIŞMASI

Bazen bilimsel nesnellik, hata, taraflılık, kendini kandırma ya dahilekârlıkla değil, çıkar çatışması yüzünden tehlikeye düşebilir. Bi-limde çıkar çatışmalarım tartışmadan önce, çıkar tartışması kavra-

mım kısaca açıklamak istiyorum. Çıkar çatışması, bir kişinin kişi-sel ya da mali çıkarlarının mesleki veya kurumsal yükümlülükleriy-le çatıştığında ortaya çıkar. Bu çatışma, güvenilir, tarafsız ve nesnelkatarlar verilmesini ya da yargıda bulunulmasını engeller veya güç-

leştirir (Davis 1982). Tarafsız yargı, taraflı yargıyla aynı şey değil-dir ve çıkarları çatışan bir kişi, herhangi bir biçimde taraflı olma-yan çeşitli hatalar yapabilir. Yargıları zayıflamış bir kişi, güvenil-mez bir hızölçer gibidir; bazen hızı olduğundan yüksek, bazen dedüşük gösterir, vs.

Örneğin, kızının basketbol oyununa hakemlik yapması istenen bir baba çıkar çatışmasına düşebilir; Kızıyla olan ilişkisinden kay-naklanan kişisel menfaat, tarafsız bir hakem olmasını gerektirenkurumsal yükümlülüğüyle çatışır. Babanın, kızının takımı lehinde

puan vermesi beklenebilir, fakat bu zayıflığını göstermemek içinkaışı takıma puan verebilir. Yargısı zayıfladığından, verdiği puan-lar sağlam ve güvenilir değildir. Bir belediye üyesi kendi mülkünündeğerini etkileyecek bir bölgeleme kararı veriyorsa bu konudaki

yeni bir kararla mülkünün değeri 50.000 Sterlin artacaksa çıkar ça-tışmasına düşmüş demektir; çünkü ekonomik çıkarları idarede nes-nel kararlar almaşım gerektiren yükümlülükleriyle çatışmaktadır.Eğer davalı yakın bir arkadaşıysa, jüri üyesi bir kişi çıkar çatışma-

sına düşecektir; çünkü davalıyla olan arkadaşlığı adil ve tarafsız ka-rarlar vermesini önleyecektir. Çıkar çatışmalarının kararlan veyayargıları otomatik olarak etkilemeyeceğini anlamak önemlidir;

çünkü çatışma içinde olan kişi yine de doğnı kararlar verebilir vedoğru yargılarda bulunabilir. Kızının basketbol oyununa hakemlikyapan baba, tarafsız olmak için elinden geleni yapabilir, bütün bir

oyun boyunca doğm puanlar verebilir. Onun hakem olmasıyla ilgi-

li sorun, çatışma içindeki durumu göz önüne alınırsa, kararının gü-venilir olmamasından ileri gelir.

126



Çıkar çatışması, görev çatışması ve görünürdeki çıkar çatışma-sı arasındaki ayrıma dikkat çekmek istiyorum. Görev çatışması bir

kişinin birbiriyle çatışan mesleki veya kurumsal yükümlülükleri ol-duğunda ortaya çıkar. Mesela, hem bir üniversitede çalışan hem

devlet eczacılık heyetinin üyesi olan bir eczacılık profesörünününiversite ve heyet karşısındaki yükümlülükleri çatışabilir. Heyet,

profesörün zamanının veya enerjisinin çoğunu alabilir ve onun et-kili bir profesör olmasını engelleyebilir. Görünürdeki çıkar çatış-

ması, bir kişinin çıkarları çatışmasa bile dışarıdaki bir gözlemciye

öyle göründüğünde ortaya çıkar. Örneğin, emeklilik ikramiyesininyüzde birini kendi ülkesindeki bir kömür şirketine yatıran bir mil-letvekili düşünün. Dışarıdaki bir gözlemci, bu milletvekilinin şir-ketle ilgili çıkarlarından dolayı şirketi etkileyecek kararlar alama-yacağını düşünebilir. Fakat daha yakından bakıldığında, bu millet-vekilinin. şirketi etkileyen kararlarından dolayı çok küçük ekono-mik çıkarlar sağlayabileceği, çünkü bu kararların emeklilik parası-

nın üzerinde önemli etkileri olmadığı anlaşılır. Ancak bir kişinin çı-karları değişirse, görünürdeki çıkar çatışması gerçeğe dönüşebilir.Örnek verelim: Emeklilik ikramiyesinin yüzde kırkıyla kömür şir-

ketine yatırım yapmak üzere yatırımda bir değişiklik yapılırsa, mil-letvekilinin görünürdeki çıkar çatışması gerçeğe dönüşmüş olur.

Bu tartışma gerçek ve görünürdeki çıkar tartışması arasında na-sıl bir ayrım yaparız gibi belalı bir soruyu ortaya çıkarıyor. Ne ka-

dar para söz konusuyken kişi çıkar çatışmasına düşer? Ne tür iliş-kiler veya kişisel çıkarlar yargımızı etkileyebilir? Bunlar burada ce-vaplamaya çalışmayacağım önemli, pratik somlar. Bu somları bu-rada cevaplamasak bile, görünürdeki çatışmalarla gerçek çatışma-lar arasındaki ayrım düşünüldüğü kadar keskin olmayabileceği

için, bu somlar görünürdeki çatışmaları neden ciddiye almamız ge-rektiğini çok iyi ortaya koyuyor. Görünürdeki çatışmalarla gerçek

Çatışmalar arasındaki ayrım m utlak olmadığından, bu ayrımı bir de-receleme konusu olarak görmek daha doğrudur. Çatışmaları şöyle

sıralayabiliriz: (a) çok ciddi gerçek çıkar çatışmaları, (b) orta dere-

celi gerçek çıkar çatışmaları, (c) görünürde şüpheli çıkar çatışmalan ' (d) görünürde zararsız çıkar çatışmaları. Bu sınıflandırmada, çok

127



ciddi, gerçek bir çıkar çatışması, bir kişinin yargısının kesinlikletehlikeye atıldığı bir dunundur; görünürde şüpheli bir çıkar çatış-

ması ise gerçek bir çatışmanın çıkacağına inanmak için nedenleri-mizin olduğu bir durumdur.

Profesyonel mesleklerdeki insanların, müşterileri, meslekleri

veya toplum lehine nesnel kararlar vermeleri beklendiğinden, bü-tün bu insanlann çıkar çatışmasına düşmekten kaçınmaları gerekir(Davis 1982, Steiner 1996). Görünürdeki veya gerçek bir çıkar ça-

tışmasında yapılması gereken en güzel şey, bu çatışmadan haberdar

olması gereken insanlara bunu bildirmektir. Eğer bu, görünürdeki bir çatışma değil de gerçek bir çatışma ise. ikinci adım çatışmayıiçeren kararlar vermekten, hatta bu kararlan etkilemekten kaçın-mak olmalıdır. Örneğin, belediye üyesi çıkar çatışmasını açığa vur-malı, önerilen bölgelere ayırma değişikliğine oy vermemeli, hattaoyu etkilememelidir. Bölgelere ayırmayla ilgili herhangi bir tartış-madan kaçınmalıdn. Eğer çatışma sadece görünürdeki bir çatış-maysa, gerçek bir çatışmaya dönüşebileceğinden, çatışmadan etki-lenen taraflar bu çatışmayı izlemelidir. Örneğin, söz konusu millet-vekili, seçmenleri ve hükümetteki başka kişiler milletvekilininemeklilik ikramiyesinin yatırımlarıyla yakından ilgilenmelidir. Ba-zı kişiler, halkın gözündeki imajlarını korumak, etik problemlerdenkaçınmak gibi nedenlerden dolayı görünürdeki çatışmalardan uzak

durabilirler. Bunu yapabilmek için, bütün çatışmalar açığa vurulm Jı ve böyle çatışmaların çıkabileceği kararlardan kaçınılmalıdm.

Çeşitli şirket ve fonlara yatıracak kadar çok parası olan insanlar,görünürdeki çıkar çatışmalarından kaçınmak için bazen yatırımla-rım körü körüne bir güven sonucu yaparlar. (Körü körüne güven, bu örnekte, kişinin, yatırımlarının yönetimini, fonlarının nereye ve

nasıl yatırıldığını gizleyen bir şirkete bırakması durumudur).

Çoğu kişinin mesleki veya kurumsal yükümlülükleriyle çatışa- bilecek kişisel veya ekonomik çıkarları olduğundan, çıkar çatışma-

larından kaçınmak hemen hemen imkânsızdır. Yalnızca münzevilergörünürdeki çatışmalardan kaçabilirler. Bazen gerçek çıkar çatış-malarından da kaçınmak zordur. Örneğin, dokuz belediye üyesin-den altısının bir çıkar çatışmasını bildirdiğini varsayın. Bütün bu

128



üyeler bölgeleme kararından uzak mı durmalıdırlar? Belki de hayır;çünkü kararın sadece belediyenin üç üyesi tarafından verilmesi, ka-

saba halkının menfaatine olmayabilir. Bu durumda yapılacak en iyişey, çatışmaları bildirmek ve objektif olmaya çalışmaktır.

Görev çatışmaları mesleki sorumlulukları ters yönde etkileseler bile, doğaları gereği mesleki yargılan etkilemezler. Profesyonellergörev çatışmalanndan kaçmmasalar bile onlann üstesinden gelebil-melidirler. Uygun davranış şekli, görev çatışmasını ilgili kişilere bildirmek ve çatışmanın kişinin başta gelen mesleki görevlerini ve

sadakatini tehlikeye atmadığına emin olmaktır. Örneğin, eczacılık profesörü, heyetteki görevini bölüm başkanına bildirmeli ve göreviüniversiteye karşı olan yükümlülüklerini engelliyorsa görevindenvazgeçmelidir.

Bilimde çıkar çatışmalan görüldüğünde, bu çatışmalar, bilgininanalizi ve yorumu, bilimsel makaleler ve araştırma önerilerini de-ğerlendirme kararları, işe alma ve terfi kararları gibi bilimsel yargı-ların ve kararların nesnelliğini tehlikeye atabilmektedirler. Kararı,

bir çıkar çatışması yüzünden tehlikeye düşen bilim adamı, bilgininönemini abartabilir, “vasat” bilgiyi çıkartabilir ya da çalışmasınıeleştirel incelemeye tabi tutamayabilir. Çıkar çatışmasına düşen bi-lim adamı yine de nesnel olmaya çalışabilir, doğru kararlar verebi-lir. doğru yargılara varabilir. Ancak, eğer bir kişi çıkar çatışmasına

düştüyse, yargı ve kararlarının güvenilirliğinden şüphe duymakiçin yeterli nedenimiz var demektir. Bir bilim adamı gerçek veya

görünürdeki bir çıkar çatışmasından etkilenen kararlar verdiğinde,çatışmadan haberdar olan diğer bilim adamlarının bu kararı inceeleyip sık dokumaları için yeterli nedenleri vardır.

Bilimde çok rastlanan bir çıkar çatışması şekli, araştırmacıların

araştırma sonuçlarından mali yararlar sağlamaya çalıştıklarında or-

taya çıkar. Bunlar, maaş artışı, telif hakkı ve patent sahiplerine ve-rilen pay, ek araştırmalara verilen fonlar, sermaye ve kâr hisselerin-den pay alma gibi mali yararlardır. Bütün bu mali ödüller, bilim

adamlarının deneylerin tasarımını hazırlama, testler yapma, nesnel

bir biçimde bilgiyi yorumlama yeteneklerini öldürerek gerçek veyagörünürdeki çıkar çatışmalarım yaratabilirler. Örneğin, eşkenar

rSON/Bütaı Eli# 129



dörtgen şeklinde çinkolar üreten bir şirkete yatırım yapan Cleve

land'h bilim adamı Michael Macknin'e ilişkin bir olayı ele alalım.

Macknin, çinko parçalarının soğuk algınlığı semptomlarmı azalttı-ğını gösteren bilgiler elde ettikten kısa bir süre sonra Quigley Cor-

poration adlı şirketten hisse senetleri aldı. Macknin’in bu sonuçlarıyayımlamasından hemen sonra şirketin hisse senetleri yükseldi ve

Macknin 145 000 dolar kâr etti (Hilts 1997). Bu olayda, Mackııin'in orta dereceli bir çıkar çatışması yaşadığını görüyoruz; çünküolumlu sonuçlar alacağına iüşkin mali önsezileri vardı ve belki de

şirketten hisse senedi almayı planlıyordu. Eğer araştırmayı yapma-dan önce şirketten hisse senedi alsaydı, o zaman ciddi bir çıkar ça-tışmasına düşecekti. Çatışma karşısında yapılacak şey, tıpkı onunyaptığı gibi, çatışmayı açığa vurmak, ayrıca onun ve diğer tarafla-rın yapması gerektiği gibi, çatışmayı izlemektir.

Daha önceki çıkar çatışması analizlerimi bilime uygularsak, bi-lim adamlarının, görünürdeki çatışmalar da dahil olmak üzere her

türlü çıkar çatışmasını açığa vurmaları gerektiğini görürüz. Çıkarçatışması bir makaleyi zayıflatıp sonuçlarını bozamasa da, başka bi-lim adamları (ve halk) çatışmadan haberdar olmalıdır. Mackııin'insonuçları doğru olsa bile, kararlarıruıı güvenilirliğini sorgulamakiçin yeterli nedenleri olduğundan, başka bilim adamları da onun de-neyini tekrar etmek veya çalışmasını sıkı bir incelemeye tabi tut-

mak isteyebilirler. İşyerlerinden fon alan bilim adamları, fon kay-naklarını da açığa vurmalıdır; çünkü kârlı sonuçlar elde etmede ma-

li önsezilere sahip olabilirler. Bugünlerde pek çok dergi, çıkar ça-tışmalarıyla uğraşabilmek için, bilim adamlarının fon kaynaklarını

belirtmelerini istemektedir (International Committee of Medical Jo-

urnal Editors [Uluslararası Tıp Dergisi Editörleri Komitesi] 1991).İdeal olarak, bilim adamları, tıpkı öteki profesyoneller gibi, her

türlü çıkar çatışmasından kaçınmalı ve görünürdeki çıkar çatışma-larını izlemelidirler. Ancak pratik gerçekler, bilim adamlarımn buideal standartlara uymalarım engelleyebilir. Araştırmalar genellikle

mali ödüllerle sonuçlanırlar ve işyerleri tarafından fon desteği gö-rürler. Bu mali ve ekonomik gerçekler göz önünde bulunduruldu-ğunda. çıkar çatışmalarının bilimde sık sık görülmesini ve bilim

1 3 0

F9ARKATBilini Huğ"



adamlarının sanayide veya patent alabilecek icatlar üzerindeki ça-

lışmalarında bu çatışmalarm kaçınılmaz olmasını bekleyebiliriz.

Eğer bilim adamları bütün çıkar çatışmalarından kaçınsalardı, araş-tırmaların çoğu yapılamazdı ve pek çok bilim adamı başka yerde iş

aramak zorunda kalırdı. Bu sonuçların hiçbiri toplumun, işyerleri-nin ya da bilimsel mesleklerin menfaatine olmazdı. Bilim adamları

(gerçek veya görünürdeki) tüm çıkar çatışmalarım açığa vurmalı veen ciddilerinden kaçınmalıdırlar. Orta dereceli çıkar çatışmaları bi-limde hoşgörülebilir ve görünürdeki çatışmalar izlenebilir. Bilim

toplumu çatışmaya düşen bilim adamının çalışmasını kontrol edipinceleyebileceğinden, bilim bazı çıkar çatışmalarına müsamahagösterebilir. Danışmanlık sistemi, çıkar çatışmasından kaynaklanan

taraflılığın ya da hataların düzeltilmesini garantiler.Bilimde, burada belirtilenden başka çıkar çatışmaları da çıkabi-

lir. Danışmanlık sistemi, devlet fonu, işe alma ve terfi, uzman gö-rüşü alma gibi durumlarda da çıkar çatışması görülebilir. Bu du-

rumları bundan sonraki bölümlerde tartışacağım.

F. AÇIKLIK

Farklı sorunların bilimsel araştırmaların nesnelliğini tehlikeye attı-ğını gördük. Bu problemler, hilekârlıktan ve aldatmadan, hataya,

taraflılığa, kendini kandırmaya ve çıkar çatışmasına kadar uzanır.Danışmanlık sistemi bütün bu problemlere ortak çözümü sunar;çünkü bilim cemiyetinin çeşitli aldatma biçimlerini ortaya çıkarma-sını. insan ve deney hatalarını yakalamasını, kendini kandırma vetaraflılığı keşfedip önlemesini, çıkar çatışmalarım kontrol etmesinisağlar (Munthe ve Welin 1996). Genellikle “bilimin kendini düzelt-

tiği” söylenir. Bu, danışmanlık ve bilimsel yöntemin başka önemliunsurlarının, bilimde sık sık görülen aldatma, hata ve taraflılığınuzun dönemde silineceğini garantiledikleri anlamına gelir. Bilimsel

yöntem mükemmel olmasa bile, nesnel bilgiye ulaşma çabamızdaen iyi araçtır. Fakat bu yöntem, bilim adamları bilgileri, fikirleri, te-ori ve sonuçları paylaşarak açıklığa kucak açtıklarında çalışır. Bi-

131



limde açıklık, ayrıca, bilim adamlarının fon kaynaklarım ve maliçıkarlarım açıklamalarım, yeni fikirlere, yeni yöntemlere ve yeni

insanlara açık olmalarım da öngörür. Açıklık, nesnel araştırmalarıarttırdığından ve bilimde işbirliği ve güvene katkıda bulunduğun-dan, bilimsel araştırmalarda etkili olmalıdır.

Açıklığın bilimde her zaman etkili olmadığım öğrenmek bazıöğrencileri şaşırtabilir. Ortaçağ sonlarında ve Rönesans boyunca, bilim adamlan fikirleri çalınmasın diye veya dinsel baskılardan ko-

runmak için çalışmalarım sır gibi sakladılar. Leonardo Da Vinci, fi-

kirleri çalınmasın diye, yazılarını tersten yazdı (Meadovvs 1992).Bu dönemde matematikçiler gizli şifrelerle ispatlar yazdılar, simya-cılar gizli formüllerini ve tekniklerini korudular (Goldstein 1980).Copemicus astronomisiyle ilgili tartışmaların sürdüğü sıralarda, ce-zalandırılma korkusuyla güneş merkezli sisteme ilişkin görüşlerinihalktan sakladı. İçinde bulunduğumuz yüzydda, Sovyet genetikçi-leri, siyasi cezaıandınlmalardan korkarak Mendel geneüğiyle ilgilitartışmalarım gizlilikle yürüttüler. Son 500 yıl içinde, bilim cemi-yetlerinin ve dergilerin ortaya çıkması, ifade özgürlüğüne önem ve-ren hükümetlerin kurulması, fikri mülkiyet yasalarının yürürlüğekonulması gibi bilim adamlarının fikirlerini açıkça paylaşmalarınaolanak veren birkaç önemli değişiklik oldu. Bilimde gizliliği teşvikeden koşullar ve baskıların bir kısmı hâlâ tıpkı 500 yıl öncesindeki

gibi yaygınsa bile, bilim adamları bu açıklık ortamım istismar et-memelidir; çünkü bilim adamları açıklığı korumazlarsa, bilim tek-rar bir gizlilik perdesine bürünebilir.

Bugünün bilim adamları dini veya politik cezalandırılmalardançekinerek sır saklamak zorunda kalmasalar da. aşın yükselme hırsıve ekonomik çıkarlar gibi açıklığı tehlikeye düşürebilecek bazı

güçlü tehditler bulunmaktadır. Açıklıkla ilgili en güç soruların ba-

zıları askeri araştırmalar ve sanayi araştırmalanyla ilgili konulardaortaya çıkmaktadır; çünkü bu şartlar alünda çalışan bilim adamla

nndan çoğu zaman sır tutmaları beklenmektedir (Bok 1982). Bukonuları kitabımda daha sonra tartışacağım. Şu anki amacımıza

bağlı olarak, gizliliğin akademik bilimde gerekçelendirilebilir birşey olup olmadığım sormak yararlı olabilir.

132



Bundan önceki bölümde bilim adamlarının araştırmalarını koru-

mak için sır saklamalarının gerekçelendirilebilir bir şey olduğunu

tartışmıştım. Bu, bilimde sınırlı bir gizliliğe izin vermek için iyi birneden gibi görünüyor. Charles Darwin’in doğal seleksiyona daya-nan evrim teorisini yayınlamadaki isteksizliğini ele alın. Darwin’in

bu fikirleri, beş yıllık HMS Beagle yolculuğu sırasında geminin doğabilimcisi olarak çalışırken filizlenmişti. 1836’dan 1859’a kadar,teorisi için kanıt topladı, temel kavramlarım ve ilkelerini mükem-

melleştirdi. 1842’de Darwin doğal seleksiyon üzerine bir makale

yazdı ve bunu sadece Joseph Hooker’a gösterdi. 1856’da CharlesLyell, Darwin’ e bu konuda kitap yazmasını önerdi. Fakat Darwin’içalışmasını bitirmeye teşvik eden şey, Alfred Wallace’den gelen vekendi doğal seleksiyon teorisini bildiren mektuptu. Türlerin Kökeni'rim yazarı yalnızca Darwin olsa da, her ikisi Linnean Cemiye-ti'nin toplantısında fikirlerini birlikte sunmaya karar verdiler. Dar-win’in kitabım yayımlamak için neden bu kadar beklediğim veyaneden sn tuttuğunu anlamak güç değil: Sunacağı evrim teorisininsağlam ve ikna edici olduğundan emin olmak istiyordu. Çalışması-nın bilimsel ve dinsel eleştirilere maruz kalacağım biliyordu. Çalış-

masına bir şans tanımak istedi (Meadows 1992). Ayrıca, Darwin,ününü ve fikirlerini korumak için de araştırmasını halka açıklamak-ta yavaş davranmış olabilir.

Darwin, bize, araştırmalarını korumak için iyi nedenleri olan bi-ri örneğini sunsa da, bugün çok az sayıda bilim adamı onu kendineömek almaktadır. Bugünkü araştırma ortamlarında, bir hipotez üze-rinde iki yıl düşünüp fikrini yayımlamak için hiç bir şey söyleme-den yirmi yıl bekleyen bilim adamı bulmak güçtür. Darwin’in hata-sı ağır davranmakken bugünkü bilim adamlarının hatası aceleci

davranmaktır. “İvedilikle yayımlama” tasası hataların, taraflılığın,

aldatmaların ve araştırmaların bütünlüğünü ve kalitesini tehdit eder(LaFollette 1992). Soğuk füzyon olayı bu durumun şansız bir örne-ğidir: Öncelik, saygınlık ve para arzusuyla, bilim adamları çalışma-larım meslektaşları tarafından onaylanmadan halka açıkladılar.

Bilimde gizliliğin, araştırmaların korunması dışında nedenleride vardır. Öncelikle, bilim adamlarının, danışmanlık sisteminin ta-

133



rafsızlığım ve nesnelliğini garantilemek için yazar ya da danışman-ların ilişkilerini ve isimlerini açıklamamaları meşrudur. Kitapta da-

ha sonra tartışacağım bu uygulama, “gizli danışmanlık" [blind re-view] olarak bilinir. İkincisi, bilim adamlarının, deneklerin gizlilik-

lerini korumak için, isim, adres ve diğer tanıtıcı bilgileri saklama-ları haklı görülebilir (Yedinci bölümde de insan denekleriyle yapı-lan araştırmaları tartışacağım). Üçüncüsü, bilim adamlarının belirli

bir alandaki uzman grubu gibi sadece sınırlı bir grupla fikirlerini paylaşması da meşrudur; açıklık taleplerini karşılayabilmek için

bütün bilimsel teorilerin popüler basında yer alması gerekmez. Bi-limle medya arasındaki ilişkinin çeşitli yönlerini daha ileride bu ki-tapta tartışacağım.

Bu bölümde tartışacağım son gizlilik nedeni, milleüer arasında bilimsel bilginin paylaşımı konusuna ilişkindir. Bilimsel bir bakış

açısından, uluslararası bilimsel dayanışma ve işbirliğinin yalnızca

olanaklı kılınması değil teşvik edilmesi de gerektiği düşünülebilir(Wallerstein 1984). Eğer bilimde dayanışma ve işbirliği biliminilerlemesine katkıda bulunuyorsa, uluslararası işbirliği ve dayanış-ma da bu hedefe ulaşmaya yardımcı olacak demektir. Bu, özellikle bilim, İsviçre’nin Cenevre kentindeki yüksek enerji fiziği laboratuvarı Conseil European pour la Recherche Nucleaire (CERN) [Av-rupa Nükleer Araştırma Konseyi] gibi tamamen tek bir ulusun fo-

nuna dayanmayan (ya da tek bir ulusça kullanılmayan) milyarlarcadolarlık büyük ölçekli projelere imza attığında doğruydu. Çeşitliülkelerin bilim adamları bu laboratuvarda çalışmakta ve bu çalış-malar pek çok ülke tarafından fon desteği görmektedir (Horgan1994). Uluslararası işbirliği ve dayanışma “büyük bilim”de önemliolsa bile, “küçük bilim”de de teşvik edilmelidir.

Açıklık, bilginin hem tek ulus hem de çok ulus tarafından pay-

laşımını ifade etse de. ahlâki ve politik değerlerin bilimde uluslarararası işbirliğine getirilen sınırlamaları meşrulaştırdığını söyleyen-

ler çıkabilir. Bu smırlamalar, sınıflandırılmış askeri bilgilere getiri-len sınırlamaların ötesindeki açıklık limitleri olabilir. Örneğin, So-

ğuk Savaş’ın hüküm sürdüğü yıllarda. ABD ve Sovyetler Birliğiarasında gerçekte hiçbir bilimsel işbirliği veya dayanışma yoktu.

134



Açıklığa getirilen bu sınırlamalar nükleer silahlarla ilgisi olmayan

bilgisayar teknolojisi, matematik, fizik, mühendislik, tıp ve kimya

gibi çeşitli araştırma biçimlerine uygulanabilir. Her iki ülke de So-ğuk Savaş’ta bilimsel ve teknolojik bir üstünlük sağlamak için iş- birliğini engellediler, hatta yasakladılar. Soğuk Savaş bitmiş olsa bile, uluslararası işbirliğine getirilen benzer sınırlamaların siyasinedenlerle haklı sayılabileceğini savunanlar olabilir. ABD ülkelerin

veya teröristlerin daha fazla bilimsel bilgi veya teknolojik güç ka-zanmalarım engellemek amacıyla uluslararası bilimsel işbirliği ve

dayanışmayı sınırlayabilmektedir. Bilgi güçle eşdeğerse, bazı ülke-ler siyasi hedeflerine ulaşmak için bilgiyi kontrol etmeye çalışabi-lirler (Dickson 1984). Ancak, bu geniş kapsamlı siyasi konular ki-tabınım kapsamını aşmaktadır. ABD'ııin geçmişteki veya günü-

müzdeki dış politikasını eleştirmeye çalışmıyorum, ancak bu poli-tikaların bilimsel ve teknik bilginin akışında önemli etkileri oldu-ğunu inceleyeceğim (Nelkin 1984).

G. BİLG İ YÖNE TİM İ

Bilimde bilgi yönetimi ile ilgili soruların açıklıkla ilgili sorularladoğrudan ilişkisi vardır; çünkü bilgiyi paylaşmak için bu bilgi mu-

hafaza edilmeli ve başkalarına açık olmalıdır (PSRCR 1992). Bilgiçeşitli biçimlerde muhafaza edilebilir, mesela kâğıtta, bilgisayar

disketlerinde, kasetlerde, mikrofilmlerde, slaytlarda veya video ka-setlerinde. Kolay ulaşımı veya iletimi sağlamak için, bilgi iyi orga-nize edilmelidir: Eğer bir kütüphanenin kitapları bulunamıyor ya da

okunamıyorsa bu kütüphanenin pek bir yaran yok demektir. Bilgi-

yi muhafaza etmenin birkaç önemli nedeni vardır. Öncelikle, bilim

adamlan kendi çalışmalarım kontrol etmek için bilgileri muhafazaetmek zorundadırlar. Bazen bilim adamlan güç bilgilere yenidengöz atmak veya onları tekrar analiz etmek isterler. İkincisi, bilgi,

eleştirmenlerin ve danışmanların inceleyebileceği veya doğrulaya- bileceği biçimde saklanmalıdır. Bilgi, araştırmanın tarif edildiği g i- bi yapıldığına ilişkin bir ispat görevi görür. Eğer bir kişi herhangi

135



bir çalışmanın doğruluğunu sınamak veya bir sahtekârlık olup ol-

madığını belirlemek isterse, bilgiye ulaşabilmelidir. Üçüncüsü, bil-

gi, başka bilim adamlarının özgün bilgiyi araştırmalarında kullana- bilmelerine olanak verecek şekilde muhafaza edilmelidir. Genellik-le özgün bilgi yayımlanan bilgiden daha fazla enformasyon içerdi-

ğinden. araştırmadan yararlanmak isteyenler, özgün bilgiye ulaş-mak isteyeceklerdir. Son olarak, bilgiler, bilim adamlarının kötüye

kullanmaması ya da harcamaması gereken bilimsel kaynaklardır.6Bilgiyi muhafaza etme veya onu ulaşılabilir kılmanın bütün bu ne-

denleri araştırmanın nesnelliğini ve bilim adamları arasındaki işbir-liği ve güveni arttırır.

Bilginin muhafaza edilmesi gerektiği son derece açık olsa da. bilginin nasıl, ne kadar süreyle muhafaza edileceği ve kime açıkolacağı belirsizdir. Laboratuvar alanı sınırlı olduğundan, bilim

adamları, bilginin fazla yer kaplamayacak biçimde muhafaza edil-mesine ihtiyaç duyarlar. NASA, son yirmi yılda gezegen araştırma-

larıyla ilgili o kadar çok bilgi topladı ki henüz analiz edilmemiş ve-ya yorumlanmamış bilgi depolan vardır. Satürn, Jüpiter ve Nep-tün’den gelen bütün bu bilgileri incelemek gezegenlerle ilgilenen

bilim adamlarının yıllannı alabilir. Bilim adamlan bilgiyi saklama biçimi konusunda ne tür bir karara varırsa varsınlar, onun korunma-

sı ve bozulması gibi problemler sonucu kaybedilmemesi için so-rumluluk taşımalıdırlar. Bilgi yönetiminin gerektirdiği dikkate de-ğer masraflar olduğu için, ekonomik konular da bilginin muhafazaedilmesinde önemli bir etkiye sahiptir. Laboratuvarlar, bilgisayar

bandan gibi modası geçmiş bilgi saklama şekillerini okumak üzeretasarlanmış eski makineleri koruma ve muhafaza etme ilıdyacında

dır. Bazen yeni ortamlara bilgi nakletmek mümkün olsa da, bilgiyinakletmenin bedelleri vardır. İdeal bir dünyada, bilim adamlarının

bilgiyi sonsuza kadar saklayabilecek yerleri ve paralan vardır. An-6. Sharon Traweek (1993), “önemsiz” bilgilerin değerini gösteren i lginç bir olay-dan bahsediyor. Traw eek'e gö re, Japo ny a'da bir grup kadın f izikçi, erk ek m eslek -taşlarının bir kenara atmaya karar verdikleri birtakım bilgileri kullanmaya karar verdi. Erkek fizikçiler bu bilgileri kuru gürültü olarak değerlendirip fırlatıp atmaya karar vermişlerdi. Kadın f izikçiler bilgileri çöpten çıkarıp önemli so nuç lar elde et-mek için kullandılar.

136



cak ekonomik ve diğer kaynaklardaki sınırlamalar, bilim adamları-

nın kaynaklarım verimli bir biçimde kullanma hedefi ile bilgiyi

saklama hedefi arasında bir denge kurmalarını gerektirir. Genellik-le bilim adamları bilgileri mümkün olduğunca uzun süre saklamak

için çaba harcasalar da, bazen bilgiler bir iki yıl sonra zaman veyerden tasarruf etmek için yok edilebilmektedirler (PSRCR 1992).

Bilgi depolamayla ilgili kararlan çeşitli faktörler etkilemektedir.Bir bilgiyi muhafaza etme ya da yok etme karan kendi yararı açı-sından değerlendirilmelidir. Burada temel konuları ele aldım; pra-

tik sorular ise profesyonel bilim adamlanna bırakıldı.Akademisyen bilim adamlarının bilgiyi muhafaza etme sorum

luluklan olsa bile, insan denekleri üzerinde araştırma yapan bilimadamlarının belli bir süre sonra sonuçlan yok etme sorumluluklarıda olabilir (American Psychological Association 1990). İnsan de-nekleriyle ilgili bilgileri yok etmenin nedeni, bilim adamlarınıngizliliği koruma yükümlülüklerinden ileri gelmektedir. Bir enfor-

masyonu gizli tutmanın en iyi yolu da onu yok etmektir.Son olarak, bilim adandan kimin bilgiye ulaşması gerektiği ko-

nusunda bir karara varırken bazı etik sorunlann ortaya çıkabilece-ğini söylemek istiyorum. Bilgiye ulaşmak isteyen kişilerin arasın-da işbirlikçiler, aynı araştırma grubu ya da laboratuvardaki meslek-taşlar, aynı alanda çalışan bilim adamları, farklı alanlarda çalışan bilim adamları ve fon kurumlanılın temsilcileri vardır. Bilgiden ya-rarlanmak isteyen diğer kişiler ise hükümet görevlileri, basın, bilimdışı disiplinlerden gelen uzmanlar ve sıradan insanlar olabilir.Açıklık bilgiden sınırsız yararlanmayı öngörse de, açıklığa zararvermeksizin bilgiden yararlanmaya getirilen sınırlamaların bazı ne-

denleri vardn (Marslıall 1997). Örneğin, bilim adamları, uzman ol-mayan kişilerin kazayla bilgileri yok edebileceğinden, muhaliflerin

bilgileri çalabileceğinden, düşmanların kasten bilgileri yok edece-ğinden. veya bilim adamı ya da şuadan kişilerin bilgileri yanlış yo-

rumlayabileceğinden endişe duyabilirler. Bilgiye ulaşma, politik

nedenlerle reddedilebilir. Bilgiye ulaşmanın önüne geçilmesi, bilgi-nin fikri bir mülk gibi görülebileceğine işaret eder. Bu mülkün pay-laşılması gerekse de, bilim adamları ve diğer kesimler, yasal olarak

137



bilginin kullanımım kontrol etme hakkına sahip olduklarım iddiaedebilirler. Nasıl bir bilim adamı Iaboratuvarının kullanımım kont-

rol etme hakkına sahipse, aynı şekilde bilginin kullanımında da birkontrol hakkına sahiptir. Bilgiye ulaşmayla ilgili kararlar alırken,

bilim adamları açıklık etiğini, dikkat, sağduyu, adalet, politik çıkar-

lara saygı ve sorumluluk gibi diğer konu ve değerlere karşı denge-lemek ihtiyacındadırlar.

138



Bil imsel yayınlarla i lg i l i e t ik konularVI

Bu bölüm, bilim adamlarının laboratuvar çalışmalarıyla ilgili so-nuçları yayımlamasıyla ortaya çıkan sorunlar ve etik konulan ince-

leyecektir. “Yayımlama"nın anlamı “halkın bilgisine sunma” oldu-

ğundan, bu bölüm, bilim adamlarının sonuçlannı halkın bilgisinesunmada izledikleri çeşitli yollan tartışacaktır. Bunlar, bilimsel der-giler ve akademik yayınlar, internet yayınlan, popüler basındaki

yayınlar ve medyayı içerir. Bu bölüm, daha önceki bölümde ortayakonan yolu izleyecektir: Dördüncü bölümde savunulan etik stan-dartlardan bazılarını bilimdeki pratik sorunlara uygulayacaktır.

139



A. YAYINDA NESNELLİK

Bundan önceki bölümde, bilim adamlarının bilgi ya da sonuçlanuydurmamaları, değiştirmemeleri veya yanlış sunmamaları ve bil-

gileri toplarken, kaydederken, analiz ederken ve yorumlarken taraf-lılık ve hatalardan kaçınmaları gerektiğini tartışmıştım. Bu görev-ler, bilimsel yayınlarda rol oynayan yazar, editör veya danışman gi-

bi kişiler de dahil olmak üzere bütün taraflar için geçerlidir. Yani,yayıma sunulan makaleler, kitaplar veya başka çalışmalar dürüst,

nesnel ve dikkatlice yazılmış, bilimsel danışmanlıktan geçmiş, dü-zeltilmiş olmalıdır.

Nesnel danışmanlığın iyi işlemesini sağlamak için, yazarlarınmakalelerini açık, dikkatli ve nesnel olarak yazma yükümlülüklerivardır. Bu, bilimsel yazılara ilişkin bir kitap olmadığından, yazıdanesnelliği burada derinlemesine ele almayacağım.1Ancak, bir yaza-

rın, çeşitli bilimsel yazılarla ilgili kitaplarda verilen yöntemleri izlese bile, makalesinin doğru olduğundan, ilgili bilgileri içerdiğin-den emin olması gerektiğini dikkate almak gerekir; çünküdanışmanlar ve editörler, ilgili bilgilere ulaşamazlar veya onlaraulaşan bazı enformasyonlar yanlışsa doğru yargılarda bulunamaz-lar. Doğru olarak bildirilmesi gereken enformasyon yazarların veri-leri, malzemeleri, yöntemleri, isimleri ve kurumsal ilişkilerini, re-

feransları, teşekkürlerini sunduğu kişileri, izinleri ve makalenin ya-yımlanma statüsünü içerir. Yazarlar yalnız çıkar çatışmalarına yol

açabilecek parasal çıkarları değil fon kaynaklarım da açığa vurma-lıdırlar. Ancak makalesi yayıma kabul edildiğinde ya da yayımlan-dığında yazarın yükümlülükleri bitmez. Eğer yazar çalışmasında

bir hata, kusur veya eksiklik olduğunu fark ederse, editörleri bu problemden haberdar etmekle yükümlüdür. Böyle bir durumda ha-tanın şekline bağlı olarak yazarın düzeltme veya bir ek yayımlama-

sına ya da yeni bir yazıyla sözünü geri almasına izin verilir.Bilimsel danışmanlık sisteminin iyi yürümesi için danışmanlık

dikkatli, eleştirel ve nesnel olarak yapılmalıdır. Editörler ve danış

1. Bilimsel makale yazmakla ilgili daha fazla bilgi için bkz. Havvkins ve Sargi (1985)

140



manlar bilimin kalite kontrol mekanizması görevini gördüğünden,

bu kişilerin makaleleri dikkatle, eleştirel ve mükemmeliyetçi bir bi-

çimde okuma yükümlülükleri vardır. Hataları, eksiklikleri, yanlış-lan, deneysel tasarım kusurlarını, hatalı yorumları ve mantıksal,metodolojik veya istatiksel hatalan saptamalı ve bildirmelidirler.

Eğer danışmanlar ve editörler bir makalenin kabul edilen bilimselstandartlara uymadığını saptarsa, yazarlan makaledeki hatalar, ku-surlar, mantık yanlışlan veya başka hatalar konusunda uyarmalıdır.

Bir makalenin hileli olduğundan şüphelenirlerse, yetkililere bunu

bildirmelidirler (LaFollette 1992). Bilimsel kalite ve bütünlüğünkoruyuculan sadece danışman ve editörler olmasalar bile, onlar hi-lekârlığı ve hatalan önlemek için kendi paylanna düşen yardımıyapmalıdırlar. Bilim dergileri, hile ya da hata yapan bilim adamla-rının yazılarındaki yanlış ifadeleri bildirerek, düzeltme ve özürleryayınlayarak ve yazarlar hakkında bilgiler verilirken kullanılan ifa-delerde bilimsel bütünlük standartlarını açıkça ifade ederek hata vesahtekârlığa karşı verilen savaşta öncü olmalıdırlar (Armstrong1997).

Danışmanlıkta taraflılık, nesnel bilgiye ulaşma çabasını zayıfla-tabileceğinden, editörler ve danışmanların, danışmanlığın tarafsızolmasını sağlama yükümlülükleri vardır (Chubin ve Hackett 1990).

Ancak bu hedefe ulaşmak o kadar kolay değildir; çünkü editörler

ve danışmanlar da birer insandır ve onların eğilim ve çıkarları buişlemi etkileyebilir ve bozabilir. Danışmanlar farkında olmadan (ve-ya bilerek) sevmedikleri teorileri örtbas edebilirler ve rakip araştır-macıların veya laboratuvarlann eserlerini yayımlanmasını önleme-ye çalışabilirler. Bazen danışmanlar belirli bilim adamları veya dü-

şünce okullarına karşı kişisel kan davası güderler (Hull 1988). Buçıkarlarla tavırlarını biçimleyen danışmanlar bir metni geçerli bir

nedeni olmadan reddedebilirler veya mümkün olduğunca uzun birsüre için yayınını geciktirebilirler. Danışmanlar da bu türden taraf-

lı eleştiriler yapabilirler. Gerçekten de, editörler danışmanlara kı-

yasla daha fazla güç sahibi olabilmektedirler; çünkü editörlükle il-gili işlemler üzerinde daha fazla kontrol sahibidirler. Eğer bir edi-tör belirli bir metni veya yazarlarını beğenmezse, makaleyi olum-

141



suz eleştirilerde bulunacağına inandığı bir danışmana gönderebilirveya danışmanlardan gelen olumlu raporları yok sayabilir.

Taraflı danışmanlığın ne kadar sıklıkla ortaya çıktığım sapta-mak güç olsa bile, bazı kanıtlar taraflı danışmanlığa rastlanılabildi-ğini gösteriyor.2 Danışmanlık taraflı olduğu zaman, bilimin eleştiri,doğrulama ve tartışma metodlan işlevlerini iyi yapamaz. Göreviniyapamayan danışman bilim adamları arasında güvensizliği ortayaçıkarır ve bilim adamlarmm eski fikirlere meydan okumalarını ve-

ya yeni fikirlerle ortaya çıkmalarım önler. Bilimin sağlığı dikkatli

ve tarafsız danışmanlığa dayandığından, pek çok dergi adil ve nes-nel danışmanlığı arttırmak için belirli adımlar atmaktadırlar. Pekçok dergi tarafsız danışmanlığı arttırmak için gizliliğe başvurmak-tadır. Bilim dallarıyla ilgili çoğu dergi danışmanlıkta tek yanlı giz-lilik uygulamaktadır: Yazarlar, hakemlerin isimlerini ve kurumsalilişkilerini bilmezler (LaFollette 1992). Danışmanların yazardan

ters tepki alma endişesi duymadan metinleri değerlendirmelerine

olanak sağladığı için, bazılarına göre tek yanlı gizliliğe dayananeleştiriler danışmanlıkta objektifliği ve adaleti teşvik etmektedir.Bazı dergiler, iki taraflı gizliliğe dayanan danışmanlık şekilleriniuygulamaktadırlar: bu örnekte ne yazarlar ne de hakemler birbirle-rinin isimlerini veya kurumsal ilişkilerini bilirler. Kimilerine göre

iki taraflı gizlilik, nesnelliği ve adaleti körüklemekte daha etkilidir;

çünkü hakemleri, olumlu veya olumsuz eleştiriler yapmayı esasalarak yazarların isimlerini ve kurumsal ilişkilerini kullanmaktanalıkoyar. İdealde, danışmanlar yargılarını konuya göre değil de içe-riğe göre vermelidirler. (Tek taraflı veya iki taraflı) gizliliğe daya-nan eleştiriler de bu amaca ulaşmayı hedefler.

Ancak bazı yazarlar, danışmanların alıntılara, fikirlere ve içeri-ğe bakarak çeşitli makalelerin yazarlarını hemen her zaman sapta-

dıklarını iddia ederek iki taraflı gizliliğe karşı çıkarlar. Bu. özellik-le bazı küçük, iyice entegre olmuş, bütün üst düzey araştırmacıla-rın meslektaşlarının neler yaptığım bildikleri alanlar için geçerlidir.

2. Taraflılık ve kişisel davalarla ilgili daha detaylı ve büyüleyici tartışmalar sunan Hull (1988)'e bakınız. Hakemlikte taraflı lık üzerine yapılan ampirik araştırmalar için bkz. Chubin ve Hack ett (1990), Fletcher ve Fletcher (1997).

142



İki taraflı gizlilik, yazarları kimliklerinin gizli tutulduğuna ilişkin

bir inanca bağlayarak aldatan bir lıiledir. Bazı yazarlar, tek taraflı

gizliliğin, dürüst ve adil olmayan danışmanlar için bir korunak gö-revi gördüğü ve bu danışmanların etik dışı davranışlardan sorumlu

tutulmalarına engel olduğu gerekçesiyle karşı çıkarlar (LaFollette

1992).Bazı yazarlar, adil, dürüst ve etkili danışmanlığı arttırmanın en

iyi yolunun bütün bir işlemi açık olarak yürütmek olduğunu tartı-

şırlar (LaFollette 1992). Tamamen açık bir danışmanlık bilimsel bir

toplantıda sunum yapmak gibidir: Bir kişi sunum yaptığında, din-leyiciler o kişiyi tanırlar, sunum yapan kişi de çalışmasını eleştireninsanların kimliğini saptayabilir. Behavioral and Brain Sciences (BBC) [Davranış ve Beyin Bilimleri] gibi bazı dergiler açık danış-manlığa olanak tanırlar. BBC’nin pek çok sayısında bir yazar, ala-nında öncü bir makale yazdığında bunu beş ya da altı farklı imzalıeleştiri izler. Makaleler web sayfalarına konulabildiğinden veya

eleştirmenler web sayfasına eleştirilerini ilave edip internet orta-mında tartışmalara katılabildiklerinden, elektronik yayın da bazıaçık danışmanlık olanakları sağlar.

Bu konular daha çok inceleme gerektirse de, danışmanlığın ta-mamen açık olarak yürütülmesini destekleyeceğimden emin deği-lim. Danışmanların görevlerini yürütebilmeleri için korunmaya ihüyaçları olduğunu düşünüyorum. Danışmanların karşılaştıkları top-

lumsal baskılar, hilekâr ve haksız eleşürilere yol açabilir. Eğerdanışmanlar kimliklerini açıklamayı tercih ederlerse, bunu yapabi-lirler, fakat onlara isimlerini saklama olanağı tanınmalıdır. Ancak,danışmanların davranışlarından sorumlu tutulmaları için bazı giri-şimlerde bulunmak gerekir. Belki de danışmanların davranışların-

dan sorumlu tutulmasıyla gelen ağır yük, editörlerle hafifleyebilir.

Danışmanlar, makalelerin kimin tarafından eleştirildiğini belirtme-den yıl sonunda yazarların isimlerinin bir listesini hazırlayarak ve-

ya istisnai durumlarda danışmanların isimlerini yazarlara bildirerek

tarafsız danışmanlığı destekleyebilirler. Her halükarda, editörler ta-rafsız danışmanlığı sağlamak için danışmanlarla yakın ilişki içindeolmalı ve nesnelliği arttırmak için tedbirler almalıdırlar.

143



Taraflı danışmanlık sorununa bir çözüm de, yazarlan yayımlan-

mak üzere makaleler sunmaya davet ederek normal danışmanlık iş-

leminin atlatılmasını sağlamaktır. Bu teknik, adil veya tarafsız da-nışmanlığın yürütülmesinin çok güç olduğu tartışmalı veya yemlikçi araştırma alanlarında yararlı olabilir (Armstrong 1997). Pek çok bilim tarihçisine göre, bilim adamları çoğu zaman yeni veya tartış-malı fikirlere karşı direnirler (Barber 1961). Editörlerin bazen, ye-ni ve ihtilaflı araştırmalan yayınlamak için danışmanlık aşamasını

atlatmaları gerektiği konusunda hemfikirim, fakat bu tutum bir ka-

ide olmaktan çok bir istisna olmalıdır; çünkü danışmanlık aşamasınıatlatmak yayımlanmış araştırmanın bütünlüğünü ve kalitesini tehli-keye atabilir.

Son paragraflar, okura, danışmanlığın pek çok problemle karşıkarşıya olduğu hissini verse de, durumun böyle olduğunu sanmıyo-rum. Bilimsel makale veya burs önerilerini değerlendiren insanlar

arasından tanıdıklarımın birçoğu, işlerini çok ciddiye alıyorlar. Me-tinleri eleştirmeyi mesleklerine önemli bir hizmet ve onur olarakgörüyorlar. Ancak, en samimi insanlar bile hata yapabileceğindenveya taraflılığa yenik düşebileceğinden, danışmanlığın bütünlüğü-nü korumak için birtakım adımlar atılması gerekir. Her halükarda, bilim adamları danışmanlık işlemini daha derinlemesine inceleme-lidir.

Bu bölümü kapatmadan önce, editörlerin ve danışmanların di-ğer sorumluluklarından da bahsetmek istiyorum. Öncelikle, danış-man ve editörler danışmanlıkta çıkar çatışmalarından kaçınmalıdır.

Bu çatışmalar, doğaları itibarıyla genellikle parasal değil kişiseldir.Örneğin, bir kişinin doktora danışmam, o kişinin makaleleri veya burs tekliflerini inceleme görevini üstlenmemelidir; çünkü danış-

man çıkar çatışması içinde olacaktır. Belirli bir alanda birbirinin ça-

lışmasını iyi bilen az sayıda uzman olacağından, danışmanlıkta çı-kar çatışmasından kaçınmak her zaman mümkün olmayabilir, fakatne olursa olsun, mümkünse böyle çatışmalardan uzak durulmalıdır.

İkincisi, editörler ve danışmanların, çalışmalarının geliştirilme-sinde yazarlara yardım etmek gibi bir görevleri vardır; pek çok ya-zar, editör ve danışmanlardan gelen yorumlardan çok şey öğren

144



inektedir. Danışmanlığın temel amacı bilimsel yayınların kalitesinikontrol etmek olsa bile, danışmanlığın eğitim gibi bir işlevi de var-

dır. Dikkatli, yapıcı eleştiriler, yazarlara çalıştırmalarım geliştirmeolanağı tanır. Dikkatsiz, saçma ve yıkıcı eleştiriler (veya hiç eleşti-ri yapılmaması) yazarlara çok az yardımcı olur.

Üçüncüsü. danışmanlar ve editörlerin yazarlara değer verme vesaygı gösterme yükümlülükleri vardır, ancak bu her zaman olmaz.Bazı danışmanların yorumlan hakaretler, kişisel saldırılar veya da-

ha farklı küçük düşürücü sözler içerir (LaFollette 1992). Kişisel

saldınlar. hem bilimin karşılıklı saygı ilkesini ihlal ederler, hem dedanışmanlıkta kendilerine yer bulamazlar. Bu tür saldırılar etiğe ay-kırı ve acemicedir. Bunlar aynca yazar, editörler ve danışmanlararasındaki güveni sarsarlar. Eleştirilerin hedefi, yazann fikirleri,yöntemleri veya tartışmaları olmalıdır, bizzat yazar değil. Bir da-nışmanın raporu kişisel saldınlar içeriyorsa eğer, editörlerin, yazar(lar)m zarar görmemesi için bu saldırıları raporda sansürleme

görevleri vardır. Editörler, söz konusu danışmanlara değerlendir-meleri için makale göndermekten vazgeçebilirler.

Yazar ve danışmanlara saygı gösterme ve değer verme yüküm-lülüğü metinleri zamanında iade edilmesi görevini de kapsar (La-Follette 1992). Bu görevlerini yerine getirmeyen danışmanlar, ya-zarların önceliklerini güvenceye almalarında ve yayımlarının kayıt-lanın tutmalarında engel teşkil ederek yazarlara zarar verebilir. Birkişinin kariyeri, yayımlama kararını bekleme sürecinde muallaktakalabilir. Yazarlar danışmanlığın dakik ve etkili olmasını bekledik-leri için, geciken eleştirilere, yazarlar, editörler ve danışman arasın-daki güveni sarsabilir.

Dördüncüsü, editör ve danışmanlar değerlendirilmekte olan me-

tinlerin gizliliğini korumalı ve eleştirdikleri fikir, teori veya hipo-

tezleri çalmaktan kaçınmalıdırlar. Editör ve danışmanların, yeni fi-kir ve yöntemleri öğrenmek gibi eşsiz bir fırsatları vardır. Prensip-siz editörler ve danışmanlar, meslektaşlarının büyük bir çabayla or-

taya koydukları çalışmalarından ve yaratıcılıklarından çıkar sağla-mak için bu ayrıcalığı suiistimal edebilirler. Bir danışmanın başka-sının fikrini çaldığını ispatlamak veya bu tür hırsızlıkların ne sık

P10ÖN/B Ota Eliği 145



lıkla ortaya çıktığını tahmin etmek zor olsa da, bu tür olaylarınmeydana geldiğine ilişkin kanıtlar vardır (Clıubin ve Hackett

1990). Editörlük güçlerini kötüye kullanan bilim adamları bilimde-ki ödüllendirme ilkesini çiğnemekle kalmazlar, yayımlamada açık-

ça ortaya konulmayan güven havasını zedelerler: Yazarlar makale-lerini yayıma gönderdiklerinde, fikirlerinin çalınmayacağına ina-

nırlar. Eğer yazarlarda böyle bir güven yoksa, ya makalelerini ya-yıma vermeyecekler ya da fikirlerinin çalınmaması için yanlış bil-giler içeren makaleler vereceklerdir (Grinnell 1992). Hiç şüphe yok

ki. danışmanlar ve yazarlarca yapılan fikir hırsızlığı danışmanlığınnesnelliğini, güvenilirliğini ve bütünlüğünü tehdit eder.

Son olarak, editörler bir makalenin yayımlanmasında son sözü

söyleyen kişiler olduklarından, adil, yetkin ve nesnel kararlar ver-me sorumluluğunu taşırlar. Bu sorumluluk, genellikle editörlerindanışmanlık sistemini bizzat değerlendirmelerini gerektirir; editör-ler, danışmanlıktaki çeşitli taraflı tavırları ve problemleri anlamalı

ve hakemlikte geliştirecek tedbirler almalıdırlar. Danışmanlar birmakale konusunda fikir birliğine varamazlarsa, editörler, çatışan fi-kirler hakkında bir karara varmalı, yazarlara makalelerini geliştir-melerinde veya bir danışmanın yorumlarını anlamada yardımcı ol-malı ve danışmanlığa farklı yaklaşımlar getirmede istekli olmalı-

dırlar (Armstrong 1997).

B. YAYINLARLA İLGİLİ BAŞKA KONULAR

Yayında dikkatimizi çekmesi gereken birkaç başka önemli konudaha var. Bu bölümde, yayının içeriği, tarzı ve niceliği ile ilgili ba-

zı soruları ele alacağım. İçerik açısından üç çeşit yayın olduğunugözlemleyebiliriz: (1) danışmanlık aşamasından geçmiş özgünaraştırma; (2) danışmanlık aşamasından geçen, eski deneyleri tek-

rarlamak üzere tasarımlanmış araştırmalar; (3) değerlendirme yazı-lan. Bilim dergilerinde yayımlanan makalelerin çoğu özgün araştır-

mayı özetlerler (LaFollette 1992). Özgün bir araştırma, eski bir probleme yeni bir çözüm getirebilir, yeni problemleri çözebilir, ye

146 PIOARKA/Mta Biâ i



ni alanlarda inceleme yapabilir veya yeni modeller, yöntemler ve-ya teknikler geliştirebilir. Özgün bir araştırmanın bilimsel meslek-

lere pek çok açıdan yararlar sağladığı ve bilimin İlerlemesindeönemli bir rolü olduğu açıktır. Bilimdeki ödüllendirme sistemi öz-

günlüğü vurgular; imtiyaz ve eleştiri komiteleri özgün araştırmala-rın üzerinde önemle dururlar. Doktora öğrencileri özgün bir araştır-ma yapmak zorundadırlar. Dergiler de özgün araştırmaları yayım-lamayı tercih ederler (Gaston 1973).

Başka çeşit yayınlar da bilimde önemli bir rol oynar. Bilimin

kendi kendini düzeltme mekanizması olduğu kabul edildiğinden,eski deneyleri tekrarlamak önemlidir. Ancak ne yazık ki, bilim

adamlan genellikle eski deneyleri tekrarlamazlar. Bilimsel dergi-lerde tekrarlanan eski deneyleri anlatan çok az makale yer almak-tadır (Kiang 1995). Dergiler, genellikle, ancak bir araştırma tartış-malıysa, bu çalışmanın tekrarına dayanan makaleler yayımlarlar.Eğer dergiler daha önceki deneylerin tekrarına dayanan çalışmala-

rı çok az yayımlıyorlarsa ve bilim adamları özgün bir çalışma içinödüllendiriliyorlarsa, özgün olmayan bir çalışmanın yayımlanma-sındaki başarısızlık, bilim adamlarını eski deneyleri tekrarlamaktanvazgeçirebilir. Bu problemi aşmak için, dergiler daha önceki çalış-maların tekrarına ilişkin makaleler yayımlamaya daha istekli olma-lıdırlar.

Kendi alanlarındaki araştırmalarında geride kalmamak bilim

adamlan için gitgide daha zor olsa da. değerlendirme makaleleriyazmak ve yayımlamak önemlidir. Bir değerlendirme yazısı, her-hangi bir alandaki araştırmayı özetleyen yazıdır ve genellikle oalandaki en başardı bilim adamlan tarafından yazılır. Değerlendir-me makalesi, araştırma alanı üzerine genel bir perspektif geliştiripo alandaki dikkate değer, çözülmemiş problemleri tartışabilir. Biralandaki bilimsel araştırmalann hacminin ne kadar büyük olduğugöz önüne alınırsa, değerlendirme yazılannın, bilim adamlarına bilgiye ulaşma olanağı tanıdığı görülür (LaFollette 1992). Ne yazıkki, imtiyaz kurudan değerlendirme yazıları hakkında fazla kafayormazlar, dergilerin çoğu ise bu yazılan yayımlamazlar. Bu prob-lemi aşmak için, bilim adamları değerlendirme yazıları yazınca

147



ödüllendirilmen ve dergiler bunları yayımlamak için daha fazla ça-

ba göstermelidirler (Armstrong 1997).

Ne kadar yaym yapılmalı konusu içinde bulunduğumuz enfor-masyon çağında önemli bir konu olmuştur. Bu sadece yazarlarla il-

gili değil, aynı zamanda bilimsel yayıncılık cemiyeti ile de ilgili birkonudur. Yazarların bakış açısına göre, imtiyaz, fon veya diğer bi-lim ödüllerini almak için makale yayımlama gerekliliği, yazarları

mümkün olduğunca çok yaym yapmaya teşvik eder (LaFollette1992). Bu baskı yüzünden, bilim adamları bazen yayınlarının sayı-

şım arttırmak için kalitesi düşük makaleleri yayıma verebilirler(Huth 1986). Kalitesi düşük makaleler, bilime büyük zararlar ver-meseler de. bilim adamları kalitesi yüksek makaleler yayımlamayaçalışmalıdırlar. Bilim adamları makalelerini alelacele yayıma gön-dermeyi tercih etmeyip yazılarını iyileştirmek ve damıtmak için za-man harcıyorlarsa bilim cemiyeti çok yarar görür.

Yayımlama baskısı, bazı yazarların, araştırmalarını “yayımlan-

ması en güç olan birim”lere ayırmasına neden olur (Broad 1981).Bu uygulama, bilim adamlarına yayım kayıtlarım şişirerek yararsağlasa da, bir bütün olarak ele alındığında bilim kazançlı çıkmaya- bilir. Öncelikle, baskıya hazırlanması, hakeme sunulması ve ya-yımlanması gereken yazıların sayısının iletilmesi gereken bilgiyiaşarak katlanması, bilimsel kaynaklann ziyan edilmesi anlamına

gelir. İkincisi, bilim adamlarına, hak ettiklerinden fazla makalehakkı vermek bilimin ödül sistemini bozabilir. Yaym kayıtlan birkişinin yayımcılık oyunundaki üstünlüğü değil, araştırma çabaları-nı yansıtmalıdır (Huth 1986).

Editörler, ne kadar yazının yayımlanması gerektiği hususundaiki tür yaklaşım geliştirmektedirler: Demokratik yaklaşım ve seçkinci yaklaşım. Birinci yaklaşımı benimseyen editörler, fikirlerin

rahatlıkla değiş tokuş edildiği açık ve özgür bir forum ortamı sağ-lamak ve büyük keşifler veya sonuçların gözden kaçırılmamasına

dikkat etmek için mümkün olduğunca fazla malzemenin yayımlan-masından yanadırlar. İyi makaleler, kaymak gibi, eninde sonundayüzeye çıkacak, kötü makaleler ise belirsizlik içinde boğulacaktır.Bir makale reddedildiğinde, yeni veya önemli bir fikrin gözden

148



kaçmış olması ihtimali her zaman için vardır. Yenilikçi veya tartış-

malı makaleler, hakemlerin yeni fikirlere karşı çıkan teorik taraflı-

lıkları yüzünden genellikle olumsuz tepkiler aldıkları için bu doğru bir saptamadır. Öte yandan, ikinci yaklaşımı benimseyen editörler,çok sayıda makale yayımlamanın iki tür dezavantajı olduğundan

endişelenmektedirler: (1) yanlış veya dikkatsiz bir araştırma ya-yımlanabilir; (2) bilim adamlarının okunmaya değer makaleleri

bulması için çok geniş bir literatür taraması gerekebilir. Bazı edi-

törler ve yayınlar çok yüksek standartlara sahiptir ve sadece bu

standartları karşılayan makaleler yayımlanır. Bugün, hem demok-ratik hem de seçkinci dergiler vardır. Bu statükoyu değiştirmek içinde bir neden göremiyorum. Seçkinci dergiler, geniş kapsamlı bir li-teratür tarama zamanı olmayan bilim adamlarının sadece iyi maka-leleri okumasına olanak sağlayarak önemli bir işlev üstlenirler. De-mokratik dergiler ise, fikirlerin tartışılması için açık ve özgür birortam sağlayarak önemli bir rol oynarlar.

Elektronik yayımcılık biçimlerinin kullanımıyla, bilim toplumunun bu iki yaklaşımı da başarıyla izlemesi sağlanabilir; çünküçok büyük miktarlarda enformasyon düşük bir maliyetle elektronikolarak yayımlanabilir. Ancak, web sayfalarında yayımlanan maka-lelerle ilgili ciddi kalite kontrol problemleri vardır. İsteyen herkesdünya çapında web sayfalarında çeşitli malzemeler yayınlayabile-ceğinden, bilimsel enformasyona ulaşmak için web sayfalarını

araştıran bir kişinin, güvenilir veya doğru enformasyona ulaşmasıolanağı yoktur. Küresel web sayfalan büyük ölçüde yararlı bilgi taşısa da, ciddi miktarda yanlış enformasyona, değersiz bilimlere, fi-kirlere veya reklamlara da yer verebilmektedirler. İnternet müptelalannın okudukları araştırmaların doğru ve geçerli olduğuna ilişkin bilgi sahibi olmaları için, web sayfalarında yayın yapan kimselerindanışmanlık sistemi ve internet danışmanlık mekanizmaları kurmalan gerekebilir. Farklı bilimsel organizasyonlar araştırmanın geçer-

li ve doğru olduğunu okurlara bildirmek için bazı web sayfalarına

"onay mührü” vurabilir.

149



C. GEREKEN YERDE ONUR PAYI VERME

Dördüncü bölümde, bilimin, bilim adamlarının gerektiği yerdeonur payı vermelerini, gerekmediği yerde vermemelerini öngören

onur payı verme ilkesinden bahsetmiştim. Bilimsel yayınlarda birkişiye onur payı vermenin farklı yolları vardır: Bir kişi yazarlardan biri olarak gösterilebilir, makalede bir kişinin eserinden bölümler

aktarılabilir, kişinin eseri tartışılabilir veya teşekkür bölümünde birkişinin adına yer verebilir. Onur payı vermemenin en kötü biçimi

intihaldir. Son bölümde intihali bir hilekârlık biçimi olarak sun-dum. ancak intihal fikir hırsızlığı olarak da görülebilir.3Bir kişinineserinden çalıntılar yapmanın farklı yolları vardır. Bunlar, bir kişi-nin makalesini kelime kelime kopya etmekten, başka bir kişinin fi-kirlerini veya ifadelerini ismini belirtmeden kullanmaya kadar gi-der. Daha önce, danışmanların okudukları yayımlanmamış makale-lerden fikir çalma eğiliminde olabildiklerini söylemiştim. Bilim

adamları yayımlanmamış makalelerini meslektaşlarıyla paylaştık-larında veya gayri resmi biçimde bilimle ilgili tartışmalar yaptıkla-rında da fikirleri çalınabilmektedir.

Bilimde intihal olaylarını talimin etmek zor olsa da. bilimsel or-ganizasyonlar her yıl önemli sayıda intihal iddiasını araştırmakta-dır. Bilimde pek çok kayda geçmiş intihal olayı olsa da, görülen in-tihal olaylarının çoğunun istenmeden yapılıyor olması mümkün-dür.4 Pek çok kişi, özellikle lisans öğrencileri, kaynakları bildirme-de veya atıf yapmadaki bilgisizlikleri yüzünden bilinçsizce intihale başvurabilmektedir. Bazı kişilerse fikirlerinin nereden geldiğini ha-tırlamadıkları için hatalar yapabilmektedirler. Diğerleri ise, araştır-mada, yazmada veya makale ve kitapları yayıma hazırlarken hata

yapmaktadırlar. Literatürde yeterli bir araştırma yapmayan kişi,

3. Kendi eserlerind en ç alm ak hilekârlık olsa bile, f ikir hırsızlığı değildir. K endi ç a-lışmalarından çalan bir kişi çalışmalarına onur payı vermemiş olur. Bu tür hırsız-lığın en iyi örneği, doğru dürüst bir teşekkür, atı l veya izin olmadan kişinin aynı makaleyi birden f azla kez y ayım lam asıd ır (LaFol lette 1992). Farklı oku yuculara ulaşmak için aynı makaleyi farklı dergilerde yayımlamak bazen gerekli olsa bile, yazar daha önce yaptığı yayınları belirtmelidir.4. Bu raporlarla ilgili daha fazla bilgi için bkz. PSRCR (1992). Bilimde çirkin hır-sızlık olayları için bkz. Kohn (1986) ve Broad ve Wade (1993).

150



yapmakta olduğu araştırmanın daha önce yapılmış olduğunu bilme-yebilir. Bu tür hatalardan kaçınmak için, bilim adamları bir araştır-

maya başlamadan önce literatürde kapsamlı bir araştırma yapmalı-dırlar (Grinnell 1992). Kasıtsız intihal, ister bilgisizlikten ister dik-katsizlikten olsun, hilekârlık ya da hırsızlık olarak değil de, bir ha-ta olarak görülebilir: çünkü okuyucuları kandırmak ya da bir fikri

çalmak niyetiyle yapılmamıştır. Kasıtsız olarak intihale başvurmuş bilim adamları, hatalarını düzeltmek için doğru adımlar atmalı ve bilim öğretmenleri öğrencilerine alıntı yaptıkları kaynaklan nasıl

belirteceklerini öğretmelidirler (Markie 1994).Bazen iki (ya da daha fazla) bilim adamı, tesadüfen aym anda

aynı Fikre sahip olabilirler. Ortak keşif olarak bilinen bu olay bilim-de sık sık görülür. Ortak keşif yapanlar birbirlerini genellikle fikir

hırsızlığıyla suçlasalar da, ortak keşif intihal değildir. İki önemliolay. Darwin ve Wallace’in doğal seleksiyon yasasmı keşifleri; Newton ve Leibniz’in “kalkülüs”e ilşişkin ortak keşifleridir (ya da

ortak icatlan). Ancak, bilim adamlan genellikle ortak keşif iddiala-rına önceliklerini güvence altına alma çabasıyla karşı çıkmaktadır-lar. Öncelik kavgalan bilimde düzenli olarak görülmektedir (Mer-ton 1973).s Ortak keşifle ortaya çıktığında ve bilim adamları dik-kate değer öncelik kavgalarına girdiklerinde, onur payı vemıe ilke-si, her iki kâşifin de yaptıkları keşif için onur payı almalarını gerek-tirir. Örneğin, Darwin, W allace’in da doğal seleksiyon teorisiyle or-

taya çıktığım fark edince, iki bilim adamı teoriyi birlikte açıklama-ya karar verdiler.

Bilim adamlarının çoğu kasıtlı intihalin etiğe aykırı olduğu ko-

nusunda hemfikir olsalar da, kasıtsız intihalden kaçınmaya çalış-malı, öncelik tartışmaları bir karara bağlanmalıdır. Onur payı ver-meyle ilgili diğer konularda uzlaşma daha nadirdir. Yazarlık işleriy-le ilgili sorular bir sürü tartışma ve müzakereye yol açtı. Bilimde

yazarlıkla ilgili ortalama tavır, bir kişinin bir yayıma önemli birkatkısı olması halinde yazar olarak makalede isminin geçmesidir.

5. Son zamanlard aki, ç ok bi l inen öncelik tartışmalarını in celem ek isteyen okurlar. HlV'nin k eşfiyle i lgil i Robert Gallo v e Luc Mon tagnier arasındaki tartışm alara bak-sınlar (Hilts 1991a). Bu tartışma uluslararası bir olay oldu ve ABD ile Fransa ara-sında yüksek düzeyde pazarlıklara yol açtı.

151



Ancak “önemli katkı” kavramı farklı bilimsel alanlarda değişiklik

göstermektedir, üstelik günümüzde yazarlık bahşetmek için kesin

standartlar bulunmamaktadır. Bir kişi, deneyin tasarımım yapmış-sa, bilgi toplamış veya bilgileri analiz etmişse, bir kavramı ya da hi-

potezi geliştirmişse, kendisinden istenilen bir yazıyı yazmışsa, bir

bilimsel toplantıda sonuçlarım sunmuşsa, laboratuvar çalışmalarımyönetmişse, bilimsel veya teknik önerilerde bulunmuşsa, veya birmakale taslağım hazırlamış veya düzeltme görevini üstlenmişse biryazar olarak çalışmada adı geçebilir (Rose ve Fisher 1995). Yazar-

lıkla ilgili konular bilimsel araştırmadaki etik konular kadar önem-li olmasa da, bunları ortaya koyan bilim adamları için çok önemliolabilir; çünkü yazarlık, bilim adamlarının tanınmasını sağladığı veonlara saygınlık getirdiği için, kariyer yapmada önemli bir role sa-hiptir.

“Bir kişi yazar listesine ne zaman alınmalıdır?” sorusunu yanıt-larken, yazarlığın bilimsel araştırma ve yayınlarda oynadığı rolü

anlamak önemlidir. Yazarlığın iki ayrı tamamlayıcı işlevi vardır.Yazarlık, bilim adamlarını katkıları nedeniyle onurlandırma biçimi-dir, bunu daha önce görmüştük, ancak bu onur payının önemli bu-yanı sorumluluktur. Bilimsel çalışma yapan yazar, çalışmasının içe-riği için sorumluluk almaya hazır olmalıdır. Çalışmanın hatalı veyahileli olması durumunda sorumluyu belirlemek gerekir. Bilim ce-miyetinin, hataları düzeltme veya suiistimal iddialarım araştırma

amacıyla araştırmayı yürütenlere sorumluluk yüklemesi şarttır. Ya-zar listesine alınan bazı kişilerin makalenin yöntem ve sonuçlaniçin sorumluluk almamalan, günümüzde yazarlığın durumunu gös-teren acı bir örnektir. Belgelenmiş pek çok bilimsel suiistimal ola-

yında, yazarlardan bazılan suiistimal hakkında bir şeyler bildikleri-ni reddettikleri gibi, imza attıkları makalede hata ve hileler olduğu-nu görünce şaşkınlığa uğradılar. (LaFollette 1992). Onur payına

hak kazananlar sorumluluğun yükünü taşımaya hazır olmalıdırlar.Müşterek yazarlığın hafife alınmamasını gerektiren son neden de

hak edilmemiş yazarlığın bilimde yazarlık uğraşım değersizleştirmesidir. Herkes her zaman yazar listesine alınabilecekse, yazarlar-dan biri olmak önemini yitirir.

152



Bu değerlendirmeler yazarlık için şu genel kuralı ortaya koyar:

Bir bilimsel çalışmanın yazarı, çalışmaya önemli katkılarda bulu-

nan ve onun sorumluluğunu taşımaya hazır olan kişidir (Resnik,ileride bahsedilecek). Sorumluluk çeşitli biçimlerde paylaşılabilir.Yazarların listeye alınmaları için çalışmanın tamamının sorumlulu-ğunu taşımaları şart değildir. Örneğin, çeşitli yazarlar bir kitabınfarklı bölümlerini yazarak (ve bu bölümlerin sorumluluğunu üstle-nerek) bir kitaba katkıda bulunabilirler; farklı kişilerin makaleninfarklı kısımlarından sorumlu olmasıyla birden fazla kişi makalenin

yazarı olabilir.Peki, bilimsel çalışmaya katkıda bulunan, fakat bu çalışmanın

tamamı veya bir kısmı için sorumluluk almaya hazır olmayan in-sanlar ne olacak? Günümüzdeki bilimsel çalışmalar, bu çalışmala-ra katklıda bulunan diğer kişilerin isimlerinin teşekkür kısmındageçmesine olanak tanımaktadır. Ancak, bu onurlandırma biçiminin bir dezavantajı, önemli katkılarda bulunan yazarların yeterince ta-

nınmasını sağlamamasıdır. Teşekkür bölümünde bir kişinin ismininyer alması, bir çalışmanın karşılığında alman parada, işini kaybet-meme veya terfi kararlarında pek etkili olmadığı gibi, kişinin bilimcemiyetindeki statüsünü veya saygınlığım da etkilemez. Yazarlıklateşekkürün diğer biçimleri arasındaki boşluk öylesine büyüktür ki,

böylesi bir tanınmayı hak etmeyen insanları yazar listesine alma baskısı yaratır. Kişiler, meslektaşlarına, öğrencilerine veya danış-

manlarına bir çeşit ün kazandırmak için bu baskıya yenik düşerler.Örneğin, “fahri” yazarlık, bir kişinin ismine teşekkür kısmında

yer vermekten öte onu onurlandırma biçimidir. Laboratuvar yöne-ticileri veya kıdemli araştırmacılar, belirli bir araştırmaya katkıda

bulunmasalar bile, ilgili makalelerin fahri yazarları olabilmektedir-ler (LaFollette 1992). Bazen bilim adamları, bir alandaki katkıları-

nın bilinmesi veya bir makaleye ek bir statü kazandırmak ve dola-

yısıyla makalenin okunma şansım artırmak için ünlü araştırmacıla-rı fahri yazar yapabilmektedirler. “Ödül” yazarlığı, yazarlığın bir

ödül olarak sunulmasıyla ortaya çıkar. Bazı kişilerin işini kaybet-mesini önlemek veya terfi etmelerini sağlamak amacıyla onlara ek bir m akale kazandırılabilmekte, yazar listesine isimleri dahil edile-

153



bilmektedir (LaFollette 1992). Bazı bilim adamları görünürdeki ve-rimliliklerini arttırmak için ortak anlaşmalar yapma yoluna bile gi-

debilmektedirler (Huth 1986). Etik olarak tartışmalı bu tür yazarlıkfaaliyetleri, çeşitli bilim dallarında müşterek yazarlığın artmasındakısmi olarak da olsa rol oynar (Drenth 1996). Onurlandırmaya ba-kış şeklim, bilimdeki bu tür uygulamaların hiçbirinin etik olmadığıyönündedir.

Bilimsel çalışmalara katkıların saptanması, pek çok kişi araştır-maya önemli katkılarda bulunduğunda yeni bir boyut kazanır. Bu,

büyük laboratuvarlan ve araştırma ekipleri olan bilim dallarındadaha da belirgindir. Örneğin, fizikle ilgili bir makalede iki yüzünüstünde yazar imzası vardı (LaFollette 1992). Çok sayıda yazarın

bir makaleye imza atması bilimsel yayınlarda sorumluluk, onurlan-dırma ve yazarlıkla ilgili problemler yaratır.

Ayrıca, yazar olarak adı geçmesi gereken kişilerin yazar listesi-ne alınmadığını veya bu kişilerin tüm haklardan yoksun bırakıldık-

larını söylemeden geçemeyeceğim. Örneğin, Millikan. elektron yü-kü hakkındaki makalesinde Fletcher’in katkılarını gizledi. Milli-kan, Fletcher’in çalışmasını çalmasa da ona gereken onur payımvermeyi ihmal etti. Fletcher’in makalede bir teşekkürü, hatta yazar-lığı hak ettiğini savunanlar olabilir. Kişilerin ne kadar sıklıkla te-şekkür veya yazarlıktan mahrum bırakıldıklarını tahmin etmek güçolsa da, anekdotlar birer delil olarak kabul edilirse, bu tür tavırlarınyaygın olduğunu söylemek yanlış olmaz (Grinnell 1992). Bu tür ta-vırların en bilmen kurbanları yüksek lisans öğrencileri, doktora üs-tü araştırmacılar ve laboratuvar teknisyenleridir (Gurley 1993). La

boratuvar hiyerarşisi içindeki ünlü araştırmacılarla yüksek lisansöğrencileri, teknisyenler ve diğer daha az güç ve otoriteye sahip ki-şiler arasındaki güç dengesizliği, bu etik problemin kısmi nedenidir(PSRCR 1992).

Bilimsel araştırmaya onur payı vermede üç ciddi problem var-dır: hak etmeyen kişilere yazarlık hakkı verme, çok sayıda kişiyi

yazar listesine alma ve araştırmaya yapılan önemli katkıları gör-mezlikten gelme. Bu problemin üstesinden gelmenin etkili yolla-rından birinin yeni kategoriler yaratmak ve bilim adamlarının gü-

154



nümüzde kullandıkları tanınma biçimlerine ek olarak, “yazar”,

“bilgileri derleyen kişi”, “teknisyen” “istatistikçi” gibi Unvanlar

kullanmaktır. Araştırmalım ayn bölümlerini ay n kişiler yürüttüğün-de, bilimsel çalışma için yapılan onurlandırma ve teşekkür bu işbö-lümünü yasıtmalıdır. Bilim adamları bu ek kategorileri benimseyip

kullanırlarsa, onur payı verme, şu anda kullanılmakta olan sistem-den daha şeffaf, adil ve doğru olabilir. Bilim adamlarının yalnızcagerektiği zaman ve yerde onur payı vermesine olanak tanıyarak, bu

ek Unvanların bilimin ödüllendirme sistemi ve toplumsal kurumlar

üzerinde yararlı etkileri olabilir (Resnik, ileride bahsedilecek). Pektabii ki yeni bir sistemi benimsemek kolay bir iş değildir, üstelik

bazı bilim adamları günümüzde geçerli olan sistem in gelenekselkategorilerine sarılabilirler, fakat inanıyorum ki bahsettiğimiz sis-temin yararları bilimsel gelenekleri yenileme mücadelesine değe-cektir. Sinema, televizyon, gazete ve müzik endüstrileri yıllar bo-yunca şeffaf ve doğru onurlandırma yöntemlerine başvurdular. Bi-

limden. yani şeffaf ve doğrunun paradigmasından, günümüzde kul-lanılmakta olan yöntemleri bırakıp daha kusursuz yöntemleri be-

nimsemesini beklemek çok şey istemek midir?Onurlandırmaya ilişkin son konu yazar listesindeki sıralamayla

ilgilidir. Bu önemsiz bir konu değildir; çünkü listenin en üstündekiyazar, ikinci veya üçüncü sıradaki yazardan daha çok ilgi görecek-tir. Özellikle çok sayıda yazar ismi listede yer aldığında ve makale

sadece ilk sıradaki yazarın ismine yer verip diğer yazarları “ve di-ğerleri” diyerek listenin dışında tuttuğunda, listenin başındaki ya-zar araştırmayla özdeşleştirilecektir. Bilim adamlarının yazar liste-si hazırlama yöntemleri birbirinden farklı olduğu gibi disiplindendisipline de değişir: Bazı mesleklerde, yazarlar alfabetik sıraya gö-

re listelenir, diğer disiplinlerde, kıdemli araştırmacılar listenin enüstünde yer alır; bazılarında kıdemsiz araştırmacılar en üst şuada-

dır; bazı disiplinlerde ise yazarlara şuayla listenin en üstünde yer

alma hakkı tanınır (LaFollette 1992). Bu listeleme biçimlerinde ba-zı problemler olduğunu düşünüyorum: Eğer yazarlar alfabetik şua-ya göre listelenirse, listenin altlarındaki yazarlar hak ettikleri ilgiyigöremeyeceklerdir. Öte yandan, kıdemli araştırmacılara daima lis-

155



tenin en üstünde yer verilirse, bu kişiler sahip oldukları ünden da-ha fazla ün kazanacaklardır. Bazı kıdemsiz araştırmacılar, listenin

başında isimlerinin geçmesi için sıralarını beklemeleri gerektiği ge-rekçesiyle ikinci sırada isimlerinin geçmesini kabul etseler de, budurum onurlandırma işlemini çarpıtır ve karmaşıklaştırır. Onurlan-

dırmanın sorumluluğu yansıtması gerektiğinden ve listede ilk adıgeçen kişi olmak yazara prim kazandırdığından, listeleme özel birsorumluluk ister. Dolayısıyla, araştırmada en fazla sorumluluk alankişi listenin en üstünde yer almalıdır. Genel olarak, listeleme so-

rumluluk sırasını yansıtmalıdır. Sorumluluğu belirlemek mümkündeğilse, ilk sırada yer almak için sıra beklemek makul olabilir.

Bilimde onurlandırmayla ilgili bir problem Merton (1973) tara-fından “Mattlıevv Effect” [Matta Etkisi]6olarak adlandırılmıştır. Bu

etki, tanınan bilim adamlarına hak ettiklerinden daha fazla ün ka-zandırıp daha çok tanınma şansı verirken, tanınmayan bilim adam-larına hak ettiklerinden daha az ün kazandırır. Tanınma ve saygının,

tanınan bilim adamlarının lehine ve tanınmamış bilim adamlarınınaleyhine çalıştığı ve taraflılığın zamanla arttığı görülmektedir. Birmakalede birden fazla yazarın imzası olduğunda, çok tanınan bir bilim adamının tanınmayan bilim adamından daha fazla ün kazan-ması olasılığı yüksektir. Tanınan bilim adamının pek tanınmayan,fakat kendisi kadar ödüllendirilmeyi hak eden meslektaşına oranladaha fazla ödül, hediye ve para vs. alma şansı vardır. Örneğin, An

derson French, genetiğe diğer meslektaşlarından daha fazla ve da-ha çarpıcı katkılarda bulunmasa da gen terapisinin kaşifi olarak ünyaptı (Friedman 1997).

Fikrimce, bilimin onurlandırma sistemini çarpıtacağı için Matta

Etkisi bilime zarar verir. Gerçekten hak etmeyen insanları daha faz-la onurlandırırken, hak eden insanları daha az onurlandım. Bilimde

seçkin bir topluluk yarattığından ve başka bilim adamlarına eşithaklar tanımadığından da bilim için sorun teşkil eder. Matta Etkisi ’nin insan psikolojisinde ve sosyolojide güçlü dayanağı olduğun-

6. “Matta Etkisi’ , ismini. Incil’in Matta kitab ındaki bir pas ajdan (25: 29) alır. Bu pa-sajda şöyle söyleniyor: "Çünkü her kim varsa, ona verilecektir ve ona artırı lacak-tır, kimin yok ise, elinde olanı bile alınacaktır."

156



dan. onu tamamen aşmamız mümkün değildir: Büyük yıldızlar kü-

çük rolleri olduğunda bile en yüksek sıralarda yer alırlar (Merton

1973). Ancak, bilim adamları Matta Etkisi’ne katkıda bulunmaya-rak ona tepki verebilirler. Bilim adamlan, bilimsel hünerlerine gö-re onurlandınlmalı, adam ve arkadaş kayırmadan ve seçkinciliktenkaçınmalıdır.

D . F İ K R İ M Ü L K İY E T

Onurlandırma konusu, bilimsel iletişim, fikri mülkiyet ve araştır-manın sahiplenilmesinde başka bir etik ve politik konuyla yakındanilgilidir. Bu kitap, hukuki konular üzerinde değil de bilimsel araş-tırmalardaki etik ve politik konular üzerinde yoğunlaşsa da, fikrimülkiyet ilgili ahlâki ve politik konulan anlamak için Amerika Bir-

leşik Devletleri’ndeki fikri mülkiyetin hukuki olarak yasaklanmışfarklı biçimlerine bakmak yararlı olacaktır. Farklı ülkelerde farklıyasalar olsa da, birçok Batı ülkesinin fikri mülkiyet yasaları, Ame-rik a'ıun yasalanna çok benzer.7 Fikri mülkiyet, gerçek olmayan ni-teliklerden farklı olarak, bu mülkten yararlanan kişinin bu yararlan-ma imkânından bir şeyler kaybetmesine yol açmadan başkalanyla paylaşılabilir. Fikri mülkiyet paylaşılabilir olsa da, pek çok toplum-

da fikri mülkiyet sahiplerinin mülklerinden yararlanılmasını kont-rol altına alan yasalar çıkartılıyor. Pek çok ulusun benimsediği fik-ri mülkiyet biçimleri arasında telif hakkı, patentler, ticari markalarve ticari sırlar vardır (Foster ve Shook 1993).

Telif hakkı, yazarın özgün çalışmasının reprodüksiyonunu kont-rol altına alan yenilenebilir bir hukuki korumadır. Telif hakları, ya-zarlara, özgün çalışmadaki fikirler üzerinde kontrol hakkı vermez,

sadece bu fikirlerin belirli ifadeleri üzerinde kontrol sağlar. Çalış-maları için telif hakkı alan yazarlar, çalışmalarını tekrarlama veya

türevlerini üretme, çalışmalarım yürütme, gösterme veya başkaları-

7. Bu bö lüm dek i hiçbir şey h ukuk i bir tavsiy e ol arak görü lmemelidir. Kişilerin, f ikri mülkiyet haklarıyla i lgi l i hukuki sorunlar için avukatlara danışmalarını öneriyo-rum.

157



nı. çalışmalarını yürütmekle yükümlü kılma hakkına sahiptirler.Yazarlar, çalışmalarının kopyalanmasına izin vermelerinin karşılı-

ğında hak ve farklı bedel taleplerinde bulunabilirler. Ancak, ABDmahkemeleri, yazarın izni olmadan eserin kopyalanmasına eğitimamaçlı olması ve çalışmanın ticari değerini düşürmemesi şartıyla

izin veren bir adil kullanım doktrinini benimsemiştir. Telif hakkıalabilen çalışmalar, edebi eserler, tiyatro eserleri, medya, koreogra-fı çalışmaları, resim, grafik ve heykeltraşlık, sanat eserleri, müzik,sinema filmleri ve ses kayıtlarım içerir (Foster ve Shook 1993).

Patent, patent sahibine yirmi yıl süreyle bir icadın üretimi, kul-lanımı ve reklamını kontrol altına alma hakkı veren hukuki bir izin-dir. Patentler yenilenemez. Patent almak için, icadı yapan kişiABD’deki Patent and Trademark Office'e (PTO) [Patent ve MarkaBürosu] kendi alanındaki bir uzmanın bu icadı yapabilmesine ola-nak verecek şekilde detayıyla anlatarak başvuruda bulunmalıdır.

PTO, eğer icat özgün, yararlı ve çok aşikâr değilse bu icada patentverecektir. İcat patenti alır almaz, icadı kontrol hakkı gizli kalsa da patent başvurusu halka açılır. ABD mahkemeleri, fikirler, bilimselkurallar ve teoriler veya sadece sonuçlar gibi şeylere patent verile-meyeceğine karar vermiştir. Başkalarının hukuki haklarım çiğne-mek için tasarlanmış icatlar ve milli güvenliği tehlikeye sokan icat-lar patent alamaz (Foster ve Shook 1993).

Ticari sır, endüstri veya ticarette başkaları tarafından bilinme-yen bir çalışmanın faaliyetleri için yararlı bir bilgi parçasıdır. Bir ti-cari sun sahiplenmek için, söz konusu kişi bilinçli olarak bir bilgi-yi sakladığım göstermeli ve bu sırrın ticari bir değeri olmalıdır. Ti-

cari sırların özgün veya yeni olmalan gerekmediği gibi bu sırlaruısaklanacağı süre için de hukuki bir sımr yoktur. Ticari sır kanunla-rı, rakip firmaların birbirlerinin sırlarını keşfetmesine, keşfin adil

ve dürüst yollarla yapılması şartıyla izin verir. Örneğin, şirketleraynı anda aym bilgi nesnesini keşfedebilirler ticari sırlar ortak

olarak keşfedilebilir. Tersine mühendislik, örneğin nasıl çalıştığımöğrenmek için bir icadı incelemek, telif hakkım veya patent yasala-

rını ihlal etmediği sürece, ticari sır yasası altında legaldir (Foster veShook 1993).

158



Ticari marka, bir şirketin ürünlerini diğerlerinden ayırt etmeye

yarayan bir isim, logo, deyim, tasarım ya da başka bir sembol sa-

hipliğini üstlenmek demektir. Örneğin, McDonald’s’m kemerlilogosu ve “Microsoft” ismi ticari markalardır (Foster ve Shook

1993). Bazı bilimsel bilgiler ticari markalarla korunabilse bile örneğin, bir biyoteknoloji şirketi farklı cinste bir fareyi ticari mar-

ka olarak kullanabilir bilimsel araştırmaya ilgi duyan insanlarınçoğu fikri mülkiyete sahip olmanın diğer biçimlerini ararlar.

Kabataslak anlatılan fikri mülkiyet yasalarını göz önüne alırsak,

bilim adamlarının (ve bilime ilgi duyan diğer insanların) icatların patentini almaya çalıştıklarını görürüz; bu kişiler bilimsel çalışma-lar, kitaplar, resimler, konferans veya web sayfalan gibi özgün ça-lışmaların telif hakkını alabilirler, veya bilgiyi ticari sır olarak sak-layabilirler. Bu taslaktan anlaşılacağı üzere telif hakkı ve patent ya-saları bilgi paylaşımını teşvik ederken, ticari sır yasaları bilgi akı-şını durdurmaya yöneliktir. Ticari sular bilimde açıklık ilkesiyle

çelişir, oysa telif hakkı ve patentler, halka açılmak suretiyle açıklıkilkesine hizmet eder (Dreyfuss 1989). Fikri mülkiyet yasalarınailişkin bu taslak günümüzdeki sistemde ne tür mülk sahipliği olabi-leceği konusunda bize bir fikir vermektedir, ancak, bu kitap fikrimülkiyet yasalarım aşan sorularla ilgilenmektedir. Bilimde, mülki-yet haklarıyla ilgili pek çok ahlâki ve siyasi soru ortaya çıkmakta-dır. Fikri mülkiyetle ilgili tartışmalarda sık sık ortaya çıkan sorular-dan bazıları şunlardır: (1) Bir şeyin mülkiyetini alma hakkına kim-ler sahiptir?, (2) Neler mülkiyet sınıfına girer? Bu sorulan cevapla-mak için, fikri mülkiyetle ilgili bazı ahlâki ve siyasi tartışmalaraginnemiz gerekecek.

Fikri mülkiyette iki etkili yaklaşım vardn: hak yaklaşımı ve fay-

dacılık yaklaşımı. Hak yaklaşımına göre, kişi bir mülkiyeti adil bir

biçimde iki yolla edinir: Mülkün asıl sahibi olarak veya transferle.Eğer bu iki yoldan biriyle mülkü sahiplenmişsek, mülk üzerinde

hak iddia edebiliriz. Adil bir transferle mülk edinme, adaletle mül-

kün asıl sahibi olmaktan daha az problemlidir. Adil bir transferin.Çalma, sahtekârlık, suiistimal ve adaletsizlik gibi ahlâki yasaları ih-lal etmeyen transfer olduğu tartışılabilir. Bir mülk bana hediye edil-

159



mişse, veya bu mülkü ticaretle veya meşru bir anlaşmayla edin-mişsem, söz konusu mülk adil olarak transfer edilmiştir. Bu yete-

rince açıktır. Peki, mülkün asıl sahibi olmak hangi durumlardaadildir?

Hak yaklaşımını getiren filozof John Locke’a (1980) göre eğer

bir mülkü hak ediyorsak, mülkün asıl sahibi olmaya hak kazanırız.Mülkiyet hakları, fikri mülkiyet de dahil olmak üzere, kişilere kat-kıları veya çabalan için adil birer ödül mahiyetinde verilmelidir.

Bir makina icat eder veya bir çalışma yaratırsanız, makina veya ça-lışma üzerinde kontrol sahibi olmayı hak etmişsiniz demektir. Kişi“işgücünü” veya kaynaklanın o şeyle karıştırarak söz konusu nes-neye katkıda bulunabilir veya onun için çaba gösterebilir (Kuflik1989). Bilimde işgücü, makale yazma, deney tasanmı yapma, bilgitoplama ve bilgi analizi gibi kişilerin bilimsel araştırmalara katkıda bulunduklan çeşitli yöntemleri içerir. Kaynaklar ise, laboratuvar

alanı, bilgisayarlar, kitaplar, aletler gibi araçlan içerir. Eğer onur-landırmayı fikri bir mülkiyet olarak tanımlarsak ve hak yaklaşımı-

nı benimsersek, bundan şu sonuca varabiliriz: Onur payı verme ey-lemleri, katkılan ve çabalan yansıtmalıdır.

Fikri mülkiyete getirilen hak yaklaşımı, daha önceki iddiamı,

yani onurlandırma ve sorumluluğun elele gitme zorunluluğunu des-tekler. Hak yaklaşımı genellikle Kantçılık veya doğal haklar görü-

şü gibi ahlâka getirilen bireyci yaklaşımlara dayanır. Yukarda orta-ya çıkan iki soruyla ilgili olarak, hak yaklaşımı (1) kişilerin bir şe-

ye kaynak veya işgücü yatırımı yapmak suretiyle sözkonusu nes-nenin mülkiyeti üzerinde hak iddia etmesini ve (2) bireysel hakla-rı ihlal etmediği sürece, bir şeyin mülk görevi görebilmesini öngö-rür.

Mülke getirilen faydacı yaklaşım ise, mülkle ilgili tüm politika-

ların, transfer ve mülkün asıl sahibi olmak da dahil olmak üzere,toplumun değer verdiği sonuçlan arttırmasını öngörür (Kuflik1989). Fikri mülkiyet, temel işlevi çeşitli toplumsal hedeflerin ger-

çekleştirilmesi olan bir insan kurumu olarak değerlendirilebilir. Buhedeflerden bazılan mutluluk, sağlık, adalet, bilimin ilerlemesi,ürünlerin kalite kontrolü, temiz bir çevre veya ekonomik rahatlık

160



olabilir. Bu kısa listeden görülebileceği üzere, hangi sonuçların bir

toplumun yararına olduğu tartışılabilir bir konudur, hatta fikri mül-

kiyete karşı yararcı yaklaşımı benimseyen insanlar arasında bile böyle sorunlar ortaya çıkabilir. Ancak yine de kişilerin farklı hedef-leri bilimin ve teknolojinin gelişimiyle beslenerek gerçekleşebilir.

Fikri mülkiyete getirilen yararcı bir yaklaşım, fikri mülkiyet bilimve teknolojiye hizmet ettikçe meşrudur. Fikri mülkiyet bu ilerleme-ye üç şekilde katkıda bulunabilir: Öncelikle, icatları ve keşifleri

için parasal ödüller bekleyen araştırmacıları teşvik edebilir. Bilim

adamlarının çoğu “s a f ’ dürtülerle hareket etseler de, örneğin gerçe-ği sırf gerçek adına arasalar da. ekonomik çıkarların araştırmadamotive edici bir rolü olabilir (Dickson 1984). İkincisi, fikri mülki-yet, şirketlerin araştırmalara sponsorluk yapmak suretiyle kâr etm e-lerine olanak sağlayarak, bilim ve teknolojide sanayi yatırımlarınıteşvik edebilir (Bowie 1994). Üçüncüsü, fikri mülkiyet bireylerinve şirketlerin çıkarlarım koruyarak bilimde açıklık veya gizliliğe

olanak tanır. Böyle bir koruma yoksa, bir gizlilik havası hfiküm sü-rebilir.

Yukarıda ortaya atılan iki önemli som ya ilişkin olarak, faydacı-lık yaklaşımı (1) mülkiyet politikalarının bilim ve teknolojinin iler-lemesine katkıda bulunması gerektiğine, (2) yalnızca ve yalnızca

bu politika bilim ve teknolojinin gelişimine hizmet ediyorsa b ir şe-yin mülk sayılabileceğine inanır. Faydacılık yaklaşımı, fikri mülki-yet ile ilgili politika ve uygulamaların bilim ve teknolojinin ilerle-mesine engel olmaları halinde (bu tür politika ve uygulamalara)izin verilmemesi gerektiğini savunur.

Bu iki teoriyi karşılaştırdık, ancak bu teorilerin pek çok ortak

noktası olduğunu gözden kaçırmamalıyız. Bu teorilerden hiçbirigöz göre göre hırsızlığı teşvik etmez. Her iki teori de mülkiyet ya-

saları ve politikalarını desteklediği gibi bazı şeylerin mesela insan-ların mülkiyetini yasaklar. Ancak, fikri mülkiyete getirilen bu yak-laşımlar bazı güç durumlarda farklı bakış açıları doğurabilir. Bu ki-

tabın amaçlan doğrultusunda davranıp, bu iki yaklaşımdan hiçbiri-

ni savunmayacağım; çünkü her ikisinin de güçlü yanları olduğu gibi zayıf yanlan da var.

Fl IÖN/Bilim Etiği 161



Ancak, günümüzdeki patent yasalarının faydacılık yaklaşımına

dayandığım belirtmek isterim; çünkü bu yasalar katkı ve çabalan

değil, sonuçlan ödüllendirmektedirler (Kuflik 1989). Bu yasalarınsadece sonuçları ödüllendirmeleri, bir parça halka açılarak araştır-malarda özel yatırımlan arttırmak için tasarımlanmış olmalanndan

kaynaklanmaktadır (Bok 1982). Rakip firmalar da keşif ve icatlariçin mülkiyet haklan iddia edebiliyorlarsa, işyerleri araştırmaya bü-yük miktarda para yaürmayacaktır. Endüstri, araştırmaların ve ge-

liştirilen ürünlerin yanya yakın kısmının sponsorluğunu yapmakta-

dır, bu nedenle bilimin geleceği araştırmalara yapılan ortak yatırı-ma bağlıdır (Resnik 1996a). Bir firma veya icadı yapan kişi patentalma ya da bir icadr mükemmelleştirme işleminde yer alırken birgizlilik dönemi hüküm sürse de, günümüzdeki patent yasalan, firmalan ve icadı yapan kişileri ticari gizlilik aramak yerine sırlannıaçığa vurmaya teşvik etmektedir. Patent alma çabasında görülebi-len agresif tavırlar, işbirliği ve açıklığı önleyerek, bazen bilimsel ve

teknolojik gelişmeye engel olabilmektedir. Toplumumuzda fikrimülkiyeti komyabilecek yasalar olmasaydı, gizlilik ve rekabetaçıklığın ve işbirliğinin önüne geçebiürdi. Günümüzdeki yasalar,çalışmaları ödüllendirerek, araştırmalara sponsor sağlayarak, ayrı-ca araştırmacılarla tüzel kişilerin araştırmalara yaptıkları yatırım-lardan kâr almalarına olanak vererek bilimin ve teknolojinin gelişi-

mine yardımcı olur (Bowie 1994). Patentler genellikle yatırımlar-dan telif hakkına dönüşü sağladıklarından, tüzel kişiler (ve birey-ler) çoğu zaman patentleri teüf hakkına tercih ederler.

Ele alacağımız son konu, mülk sayılabilecek farklı türde şeyle-re ilişkindir. Bu konulan faydacılık yaklaşımıyla incelersek, belirli bir tür şeye sahip olmanın bilimin hedeflerine veya başka toplum-

sal hedeflere hizmet edip etmediğini sormamız gerekir. Bir şeyin

mülkiyeti bu hedeflere hizmet ediyorsa, o şeye sahip olunmalıdır;eğer bu hedefler için engel teşkil ediyorsa, o şeye sahip olunmasıgerekmez. Günümüzde fikri mülkiyet üzerine yapılan tartışmalar

bu şekilde ifade edilmektedir. Örneğin, bazı kişiler, insan geni pa-tentinin bilimsel ve toplumsal hedeflere hizmet ettiğini söyleyerek bu uygulamayı savundular (Resnik 1997a). Öte yandan, başkaları.

162Fİ 1 ARK A/Bü im Elifti



insan geni patentinin, patentler alınırken şirketlerarası genetik bilgi

paylaşımını önleyeceği ve serbest pazar rekabeti yerine tekeli teş-

vik edeceği için bilimsel araştırmalar üzerinde olumsuz etkileri ola-cağını söyleyerek kaygılandılar. Bilgisayar programlan, organiz-malar, tanm teknikleri, ilaçlar ve başka yeni teknolojilerin telif hak-

kı veya patent almasıyla ilgili süregelen tartışmalar da çok farklıdeğildi (Merges 1996). Her olayda, faydacılık görüşünü benimse-yen kişiler, belirli bir tür şeyi mülk saymanın yararlan ve bedelle-

rini mercek altına tuttular. Bu faydacı bakış açısma göre, bazı şey-

lerin özel mülkiyeti bilimsel ilerlemeye engel olduğunda, bunlarınkamuya ait olduklarım iddia etmek son derece anlamlıdır. Patentyasalannın, kişilere teorilerin, ilkelerin veya genel formül ve yön-temlerin mülkiyetini vermemesinin nedeni budur. Eğer Newton ha-reket yasalarının mülkiyetini üstlenseydi, mekanik bilimi üstü ka-

palı bir duraklama dönemi geçirirdi.

“Nelerin mülkiyetinden söz edileceği”ne ilişkin tartışmalar, bir

şeyin nasıl bilimin ilerlemesine (veya başka bilimsel hedeflere) hiz-met edeceği veya etmeyeceği sorusunu aşar. Çok sayıda kişi bazışeylerin mülkiyetini faydacılık yaklaşımıyla reddeder. Örnek vere-cek olursak, yaşam biçimlerinin patentlenmesine, canlıların kutsalve bir bakıma ahlâki olarak dokunulmaz olduklarını ve dolayısıylamülk sayılamayacaklarım söyleyerek bazı kişiler karşı çıktılar. Di-ğerleri ise insan DNA’sını veya hücre şuurlarım patentlemenin ki-

şileri birer mülke indirgediğini, dolayısıyla bunun insan onurunutehdit ettiğini ve insanın doğuştan gelen doğasının sömürülmesineneden olduğunu iddia ettiler (Resnik 1997a). Fikri mülkiyet tartış-maları, insan hak ve onum, insan doğası ve toplumsal adalet konu-

larını gündeme getirebilmektedir. Bu konular faydacılık yaklaşımı-nı aştığından, fikri mülkiyete getirilen faydacı yaklaşımlar, nelerin

fikri mülkiyet sayılabileceğine ilişkin bütün önemli somlara cevap

vermekten acizdir (Merges 1996).Bu tartışmayı özetlersek; fikri mülkiyete ilişkin analiz ve tartış-

maların yeterliliğinin, kâr/zarar kaygıları ve insan onuru, insan hak-lan, toplumsal adalet gibi diğer önemli ahlâki konular arasındakidengeye bağlı olduğunu düşünüyorum. Elbette fikri mülkiyet hak-

163



kında söylenecek daha çok şey var, ama ben bu tartışmaları kita-

bımda daha ileriye götürmeyeceğim.8

E. BİLİM , MEDYA VE HA LK

Bilim ve medyayı, topladıkları bilgiler, doğruluk ve nesnelliğe ver-dikleri değer ve büyük toplumsal sorumlulukları nedeniyle iki ya-kın arkadaş olarak görmek yanlış olur. Medya, yalnız bilim ile top-

lum arasında değil, farklı bilim alanları arasında da bilgi alışverişi-ni sağlar. Ancak, bilimin ve medyanın standartlan, hedefleri, ye-terlilikleri ve sermaye kaynaklan farklı olduğundan, bunlar, bazentoplum için beklenmedik kötü sonuçlar doğurabilecek etkileşimler-de de bulunabilmektedirler. Zaman zaman, medyanın bilime ilişkinhaberleri toplumu yanıltabilmekte, topluma yalan yanlış haberlerverebilmekte ya da insanlann kafasını kanştırabilmektedir. Bu ta-

lihsiz etkiler, kötü siyasi kararlara, kötü bilgilendirilmeye dayalıtoplumsal fikirlere ve bilimsel bilgilerin kullanımındaki yetersiz-liklere neden olabilirler. Bunları önlemek için, bilim adamları,medyayla etkileşimlerine özel bir özen göstermek zorundadırlar.

Bu kitapta, iki tür medya arasında bir ay ınm yapacağım: profes-yonel haberciler ve diğer haberciler. Profesyonel habercilerin ana

hedefi haberleri nesnel olarak sunmaktır (Klaidman ve Beauchamp1987). Ancak, köşe yazarlarının, magazin yazarlarının, senaryo ya-zarlarının ve halkla ilişkiler uzmanlarının nesnellikle ilgisi olma-yan farklı hedefleri olabilmektedir. Bu habercilerden bazıları, açıkaçık siyasi, endüstriyel, felsefi veya dini misyonları olan kuruluşla-ra hizmet eden haberler hazırlayabilmektedirler. Tartışmalarım pro-fesyonel haberciler üzerinde odaklanacaksa da, bilim adamlarının

profesyonel haber medyası dışındaki çok çeşitli medya kaynakları-na başvurabildiklerini göz ardı edemem. Profesyonel habercilerin

bilim hakkında farklı bilgi toplama yöntemleri vardır. Bilimle pro-

fesyonel medya arasında, basın toplantıları, haber yayını, röportaj-

8. Bu konudaki başka tartışmalar için bkz. Nelkin (1984) ve Weil ve Snappsr(1989).

164



lar. bilimsel toplantılara basının katılması, dergi makalelerinin, ki-

tapların ya da elektronik yayınların medya özeti gibi etkileşim nok-

taları vardır.Bilim adamları arasında, medyaya başvurarak basın toplantıla-

rında ve haberlerde yer alma oldukça yaygındır. Son yıllarda, Hub bell teleskobundan alınan görüntüler, ShoemakerLevy kuyruklu

yıldızı, klonlama araştırmaları ve M ars’ta canlıların olup olmadığı-nı saptamak için yürütülen araştırmalar bütün önemli televizyon vegazetelerde yer alan temel medya olaylarıydılar. Bilim adamlarının

medyayı bir reklam aracı olarak görmelerinin çeşitli nedenleri var-dır. Öncelikle, bilim adamları bir keşif veya buluşun çok önemli ol-

duğunu düşünürlerse, halkın bundan bir an önce haberdar olmasınıisterler. Toplumsal sorumluluk, sık sık biüm adamlarım önemli b il-gileri düzenli olarak halka sunmakla yükümlü kılar. Örneğin, tıbbiaraştırmalar yürüten kişiler, insan sağlığuıa hizmet edebilecek, birhastalık ya da ölümü önleyebilecek hayati önemi büyük, acil haber-

leri halkla paylaşmak istemektedirler. İkincisi, bilim adamları, ge-nel olarak bilimin tümü veya belirli bilimsel araştırmalara verilenhalk desteğini arttırmak amacıyla elde ettikleri sonuçlan halkı etki-lemekte kullanabilirler. Hubbell teleskobundan elde edilen ilk re-simler ne acil ne de hayati değere sahip bilgilerdi birkaç hafta ge-cikmeleri kimsenin hayatına mal olmazdı fakat yine de toplumlaolan ilişkiler için yararlıydılar. Üçüncüsü. bazı bilim adamları ön-celiklerini korumak için sonuçlarım acilen basına verebilmektedir-ler. Bu bilim adamları, araştırmalarının sonuçlarım hakemlere sun-

duklarında önceliklerini kaybedebileceklerini düşünerek, sonuçla-rını doğrudan halka sunmaktadırlar. Örneğin, bu kitabın birinci bö-lümünde tartışılan soğuk füzyon olaymm araştırmacıları, öncelikle-rini güvence altına almak için sonuçlarım bir basın toplantısıyla

açıklama yoluna gidebilirlerdi. Daha önce gördüğümüz gibi, önce-lik, patent haklarını belirlemede önemli bir rol oynar.

Tahmin edilebileceği gibi, basın toplantıları ve haber program-lan bilim için zor etik sorunlan ortaya çıkarmaktadır. Basın toplan-

tıları ve haber programlarının temel sorunu, bilim adamlaruun so-nuçlarını, diğer bilim adamlaruun onayım almadan medyaya ver-

165



meleriyle ilgilidir. Sonuçlar hatalıysa, yalnız bilim değil, aynı za-

manda halk da bundan zarar görür. Aceleyle bildirilen bilimsel bu-

luşlardaki hatalar bilimin imajım lekeler. Bilim adamlarının budalagibi görünmesine yol açmakla kalmayıp, halkın bilime olan güve-nini zedeler. Birinci bölümde tartışılan soğuk füzyon olayı bu prob-lemin günümüzdeki bir örneğidir. Bilim adamlarının soğuk füzyon

olayından aldıkları ders, sonuçlarını medyaya iletmeden önce, ça-lışmaları için meslektaşlarının onayını alma yükümlülüğünü taşı-dıklarını fark etmeleridir. Nitekim, bazı süreli yayınlar, medyada

daha önce yer almış sonuçlan içeren makaleleri reddetmektedirler.Bu siyasetin temel amacı, bilim adamlarım, medyada öncelikli ya-yınlara imza atarak hakemlik sisteminin önünü kesmemeye teşviketmektir (Altman 1995).

Bilimsel toplantıların birçoğu halka açık olarak yapılmaktadır, bu nedenle bilim adamlarının toplantılara gazetecilerin de katılabi-leceğinin farkında olmaları gerekir. AAAS'm yıllık kongresi gibi

bazı bilimsel toplantılar dünyanın her tarafından yüzlerce gazeteci-yi çekmektedir. Öte yandan, profesyonel haberciler daha az bilinentoplantılara da katılabilmektedirler. Örneğin, haberciler, insan emb-

riyosunu klonlama haberini daha düşük profilli bir toplantıda, yaniAmerikan Doğurkanlık Cemiyeti'nin toplantısında aldılar. Ancak,

toplantılara gazetecilerin katılması bilim adamları için etik bilme-

celer yaratabilmektedir. Bilim adamları henüz geniş bir halk kitle-sine iletilmeye hazır olmayan ön çalışmalarım bilimsel toplantılar-da açıklayabilmektedirler. Ayrıca, bilim adamları tartışmaya açık,yanlış anlaşılmaya elverişli çalışmaları bu tür bilimsel toplantılardatartışabilmededirler (kitabın birinci bölümündeki insan embriyo-

sunu klonlama örneğini hatırlayın). Tartışmaya açık, başlangıç aşa-masındaki araştırmaları korumak amacıyla basının bilimsel toplan-

tılardan veya seanslardan uzak tutulması gerektiğini düşünenlerolabilir. Öte yandan, bu siyaset, toplumun “bilme hakkım” hafifealıp basın özgürlüğünü sınırlayabilir (Klaidman ve Beauchamp1987).

Basın mensuplarının biümsel toplantılara katılmasıyla ortayaçıkan ikinci konu, bu basın mensuplarının bildirdikleri araştırma

166



sonuçlarının dergilerde yayımlanıp yayımlanmamasına ilişkindir.

Eğer bir haberci bir araştırmanın öyküsünü yazarken bilimsel bir

toplantıda öğrendiklerini esas alırsa, bu, medyada öncelikli bir ya-yın sayılabilir mi? Medyada bu tür bir öncelikli yayım, basın top-

lantılarına katılmakla aynı kefeye konulamaz, çünkü toplantılardasonuçlarını sunan bilim adamları bilimsel danışmanlık sistemini

engellemeyi amaçlamazlar. Ancak, basmm sıkı bir bilimsel danış-manlıktan geçmemiş araştırmalara ulaşmaları bilim ve toplum içintalihsiz sonuçlar doğurabilir.

Habercilerle yapılan röportajlar, bilim adamları için etik sorun-lar doğurabilir. Bilim adamları da dahil olmak üzere insanların ço-ğu söylediklerinin yanlış veya konu dışmda aktarılmasını istemez(Nelkin 1995). Pek çok bilim adamı sorumsuzca aktarılan sözlerinedeniyle medyaya konuşmayı reddetmektedir. Bilimin medyadaele alınması, halkın bilime verdiği desteği arttırıp toplum içinönemli sonuçlar doğuracağından, bilim adamlarının, bilime ve top-

luma olan yükümlülüklerini göz önünde bulundurarak basınla ko-nuşmaları gereklidir. Bu ve başka sebepler nedeniyle, bir röportaj-da “yorum yok” cevabı nadiren uygun bir cevaptır. Bir bilim ada-mının söyledikleri yanlış veya konu dışında aktarıldığında az ko-nuşmak da hiç konuşmamak kadar kötü olabilir. Bu problemle ba-

şa çıkmanın en iyi yolu medyayla işbirliği yapmak ve kapsamlı, de-rin röportajlar yapmaktır. Röportajlar, bilim adamlarına soyut kav-ramları, teorileri, teknik deney ve işlemleri açıklama fırsatı sunar.

Bilim adamları, temel fikirlerini vurgulayabilir, yorumlayabilir ve bunları daha geniş bir alana yayabilirler.

Bilim adamları medyaya hiçbir açıklama yapmasa veya araştır-malarını sadece teknik yayınlarda ortaya koysa bile, profesyonel

medya bu bilim adamlarının kitaplarını, makalelerini veya başka

yayınlarını inceleyebilir. Bilgisayar ve enformasyon devrimi, uz-man olmayanların da belirli bir uzmanlık dalma ait yayınlara herzamankinden daha kolay ulaşmasını olanaklı kılmaktadır; çünküinternette arama tarayıcıları, endeksleme sistemleri, faks hizmetle-ri gibi teknolojiler her türlü bilimsel bilgiye ulaşmayı kolaylaştırnıaktadır. Az bilinen dergilerdeki makaleler, ünlü toplantılardaki

167



sunumlara oranla daha küçük bir insan kitlesine ulaşsa da, bilimadamları çalışmalarının, meslektaştan dışındaki kişiler tarafından

da okunup incelenebileceğini bilmelidirler. Bu gerçeğin farkındaolmak bilimsel yaratıcılığı ve ifade özgürlüğünü kısıtlamamak, bi-lim adamları için fikirlerini detaylarıyla açıklama ve yorumlamanedeni olmalıdır, çünkü uzman olmayan kişiler bir araştırmadaki

kavranılan, yöntemleri anlamakta güçlük çekebilirler.

Bu kitabın amacı, bilim ve medya etkileşiminde ortaya çıkanetik problemler ve çıkmazlar için medyayı suçlamak değilse de,

medyanın halka bilimi anlatmadaki başansızlığı, bu problemleri or-taya çıkartmaktadır. Bu problemlerden kaçınmak zordur; çünkü bi-

lim doğası itibanyla anlaşılması zordur, ayrıca insanların çoğu bi-lim hakkında fazla bir şey bilmez, daha fazlasını öğrenmek için deçaba harcamaz (Nelkin 1995). Önemli kararların çoğu gerçeklerüzerindeki bilgilere dayansa da, halkın bilimi yanlış anlaması kötükararlara ve kötü politikalara neden olabilir. Doğru bir bilim anla-

yışı, insan sağlığı, çevre, ürün güvenliği gibi toplumsal konularda-ki tartışmalarda önemli bir rol oynar. Bilimsel bilgi söz konuşu ol-duğunda, genellikle cahillik mutluluk değildir. Bilim adamlarının,halkı ve medyayı bilim hakkında bilgilendirerek bu tür bir cahilliğiortadan kaldırmak gibi bir yükümlülükleri vardır. Medyada, hatalan ortaya çıksa bile, bu hataları en aza indirmek bilim adamlarınıngörevidir.

Bilim adamlarının, buluşlarının yanlış yorumlanması veya yan-

lış anlaşılmasından sorumlu olmamaları nedeniyle, bu tür şeyleriçin üzülmeleri yersizdir, diyenler çıkabilir. Bu problemler için halkveya basm sorumlu tutulmalıdır, bilim adamları değil. Bu tartışma,

toplumsal sorumluluktan kaçınmaktan fazladır. Toplumsal sorum-luluk ilkesi, bilim adamlarının sonuçlarım medyaya aktarırken ve-

ya basınla ilişki kurarken toplumsal çıkarları gözetmeyi ve toplum-sal zararları en aza indirmeyi gerekli kılar.Halkın bilimi yanlış anlaması aşağıdaki şekillerde ortaya çıkar

(Nelkin 1995, Resnik 1997b):

1. Halkın bilim hakkmdaki bilgisi az olabilir.

168



2. Halk karmaşık bilimsel kavramları ve teorileri anlamayabilir.

3. Halk, bilimsel doğrulama veya yanlışlamanın deneysel, kade-

meli ve parça parça doğasını anlamakta güçlük çekebilir.4. Halk istatistiksel bilgileri ve tartışmaları anlamayabilir.

5. Halk sahte bilimi benimseyebilir.

6. Halk gerçek bilimi reddedebilir.7. Halk bilimsel bulgulan yanlış yorumlayabilir.8. Medya, bilim adamlarının sözlerini yanlış ya da konu dışında

aktararak, temel kavramları basitleştirerek, istatistiksel yan-

lışlara saplanarak, güvenilir olmayan kaynaklara başvurarak,öyküleri çarpıtarak, duygusallaştırarak ve bozarak, gerçeklik

ve düşünce hatalan yaparak ve önemli öyküleri atlayarak ve-ya gündemdeki öyküleri derinlemesine incelemeyerek bili-min yanlış anlaşılmasına katkıda bulunabilir

Halkın bilimi yanlış anlamasına en iyi örnekler Alar eksikliği,

sigara içmek, sera etkisi (atmosferde karbondioksidin artmasıylayer yüzeyinin ısınması), diyet, kilo kontrolü, kansere neden olanmaddeler ve risk belirlemedir. Halk ve medyanın bilimi yanlış an-lamasına pek çok örnek verilebileceği için bu örnekleri araştırmayıokura bırakıyorum.9

Eğitim, halkın ve medyanın bilimi yanlış anlamasına karşı açı-lan savaşta önemli rol oynar. Bilim adanılan, basın mensuplarım ve

halkı, bilimsel teoriler, yöntemler, keşifler vs. konusunda bilgilen-dirmek ve eğitmek için çaba harcamalıdırlar. Halk, önemli kararlarvermek için doğru bilimsel bilgiye ihtiyaç duyduğundan, bilimadamları bilimi halka öğretmeye ve araştırmaların yanlış anlaşıl-masını önlemeye çalışmalıdır. Bilim adamlan, bilimin yanlış anla-

şılmasını mümkün olduğunca asgari bir düzeye indirmeye çalışma-lı, bilimin takdir edilmesini ve iyi anlaşılmasını sağlamalıdır. İyi

eğitilmiş bir toplum, bilimsel bilgi açısından cahil bir topluma

oranla daha iyi siyasi kararlar verir.Pek çok bilim adamı, birer eğitmen olarak halka hizmet etmek-

9. Daha (azla örnek için bkz. Nelkin (1995), Wilkins ve Patterson (1991), Cary (1995).

169



ten rahatsızlık duyabilmekteyse de, bazı bilim adamları halka hiz-

mette örnek oldular. 1800’lü yıllarda, Michael Faraday halkı bilim

konusunda eğitmenin önemini anladı. Okullarda bilimin daha iyiöğretilmesini sağladı, çocuklara popüler dersler verdi ve popülerkitaplar yazdı (Meadows 1992). İçinde bulunduğumuz yüzyılda,Carl Sagan, Stephen Hawking, Stephen Gould, Jane Goodall, Ro- bert Bakker gibi önemli bilim adamları televizyonda görünerek, popüler kitaplar yazarak ve makaleler yayımlayarak bilimin imajı-

nı iyileştirdiler. Bilimsel kavram ve teorileri bu konularda uzman

olmayan bir kitleye anlatan bilim adanılan, bilimle toplum arasın-da köprü kurma çabalanndan dolayı övgüyü hak etmektedirler. An-cak ne yazık ki bilim camiasında bu tür büyük İletişimciler azdır ve

bilimin halktaki bu imajı, halkın bilimi anlamamasından kaynak-lanmaktadır.

Bilim camiasında büyük İletişimcilerin olmamasının birkaç ne-deni var. Öncelikle, iyi bir bilim adamı olmak için kişi, araştııma,öğretme gibi profesyonel aktivitilere o kadar çok zaman ayırır ki,halkı eğitmeye zaman bulamaz. İkincisi, bilimdeki başan bilimadamlarının belirli bir disiplindeki bilgilerine bağlı olduğundan, bi-

lim adamları, insani bilimler ve iletişim gibi başka disiplinlere ilgiduymayabilirler. Halkla iletişim kurabilmek için, bilim adamları

sosyal bilimlere hakkım vermeli ve sıradan bireylerle nasıl konuşu-

lacağını bilmelidir (Snow 1964). Üçüncüsü, bilim adamları arasın-da. elitizmi aşağılamak ve kıskanmak gibi çeşitli sebepler yüzün-

den Sağan gibi kişileri suçlayanlar vardır. Sagan'ın bilimi popülerleştirdiği için NAS’a kabul edilmediğine inananlar vardır (Gould1997). Bu tavırlar pek çok akademik disiplinde görülse de bunların

pek çok yıkıcı etkisi bulunmaktadır. Çalışmalarını, halk tüketimine

sunarak cıvıtmayacak kadar önemli ve derin gören akademisyenle-

rin, ilgisiz ve fildişi kulelerinde yaşayan züppeler olarak görülmeriskleri vardır. Bu nedenle, Sagan’ı izleyen bilim adamlarına dudak

bükmek yerine onları Sagan’m yaptığım yapmak için teşvik etmek-te yarar vardır.10

10.Cari Sagan'ın bu konuda kendi icat ettiği bir deyim var: "Saganlaştırma". Bu, teknik çalışmaları popûlerleştirdikleri için kişilerle alay etme anlamına geliyor.

170



Halkı etik hakkında bilgilendirmenin çeşitli etik çıkmazlara ne-

den olabileceğini de göz ardı etmemeliyiz. Mesela tıp araştırmacı-

larının günde bir iki bardak şarap içmekle kalp hastalıklarının azal-ma oranı arasında güçlü istatistiksel verilere sahip olduğunu düşü-nelim. Bu araştırmacılar medya ve toplumu, içmeye teşvik etme-

den, bu buluşları konusunda nasıl bilgilendireceklerdir? Eğitim

ilkesi, bilim adamlarının medya ve toplumu buluşları hakkında b il-gilendirmelerini öngörür. Toplumsal sorumluluk, bilim adamlarının

elde ettikleri verilerin toplum için zararlı sonuçlar (örneğin aşırı al-

kol kullanma) doğurmamasını gerektirir. Bu çıkmazların başka ör-nekleri de vardır. Bilim adamları, çoğu zaman, eğitme ve bilgilen-dirme görevlerini diğer toplumsal sorumluluklarıyla dengelemekzorunda kalır.

Bu çıkmazlar hakkında düşünürken, bilimmedyatoplum ilişki-siyle doktorhasta ilişkisi arasında bir analoji kurmak yararlı olur.Doktorhasta ilişkisi bir aracıyı gerektirmese de, yukarda belirtilen

ilişkiler, bilgi toplama ve aktarma, eğitim, belirli değer ve hedefle-rin üretimi açısından birbirlerine çok benzer. Bu ilişkilerde, tümtarafların rasyonel (sağlıklı) bireylerden oluştuğunu varsayarız, an-

cak durum her zaman böyle olmaz. Rasyonel olmayan bireylerleilişki ek komplikasyonlara yol açar. Bilimmedya etkileşimini bu

şekilde ele alırsak, insanlara bilgi sunmanın birkaç çeşidinden bah-sedebiliriz:

Güçlü ataerkillik: Bilgiyi halka yarar sağlamak ve zararları ön-

lemek için kullanmak. Zayıf ataerkillik: Bilgiyi sadece zararları önlemek için kullan-

mak.Özgürlük: Rasyonel bireylerin kendi kararlarını vermeleri için

bilgiyi bozmadan sunmak.

Ataerkilliğin arkasındaki temel fikir, diğerlerinden daha işininehli oldukları gerekçesiyle, birilerine başkaları yerine karar verme

yetkisi vermektir. Bilgi, çoğu zaman karar vermenin parçası olsada. ataerkillik bilginin yorumu ve kullanımını, başkalarına yarar

171



sağlama ve insanların zarar görmelerini önleme amacıyla bir kişiye

devreder. Çoğu etikçi, güçlü ataerkilliği meşru olmayan, ihtilaflı ve

az rastlanan bir durum olarak görmektedir; çünkü onlara göre, ras-yonel bireyler kendi kararlarım kendi vermeli ve ona göre davran-malıdır (Beauchamp ve Childress 1994). Ataerkillik savaş ve top-

lumsal aciüyet durumlarında meşru olsa da, insanlar için neyin iyiolduğunu bildiğimizi iddia ederek başkalarının özgürlüğünü kısıtlamamalıyız. Ancak, ataerkilliğin zayıf biçimleri ahlâki olarak doğ-

ru görünmektedir. Örneğin bir çocuğu, onun yararı için, hastalığı

hakkında doğru bilgilendirmemek veya ona bu konuda yalan söy-lemek kabul edilebilir, hatta gerekli bir şey olarak görülebilir. Ço-cuklar kendi kendilerine yeterli bireyler değildirler, bu yüzden, on-lar adına karar verebilmek için aldıkları bilgileri kontrol etmek du-rumunda kalırız. Başkalarına gelecek zaran önlemek için bilgi sak-lama da bazen meşru bir durumdur.

Bütün bunlar bilime nasıl uygulanır? Bilim adamları, hekimler

gibi, çalışmalarının iyi sonuçlar doğurması ve kötü sonuçların önü-ne geçebilmek için bilgiye hile karıştırabilirler. Örneğin halkı siga-rayla ilgili bir araştırma konusunda bilgilendirmek isteyen bir bilimadamı, insanları yanlış yönlendirmemek için, sigaranın yararı ko-nusundaki bilgileri gizli tutmayı seçebilir. Bilim adamları, bunun

yanında, halk tarafından daha iyi anlaşılmak ve kabul görmek içinsonuçlarım yumuşatmaya veya basitleştirmeye gidebilirler. Ömek

vermek gerekirse, kilonun sağlığa etkisini inceleyen bilim adamla-rı, kas kitlesi, yağ bölgesi, vücuttaki yağın yüzdesi gibi faktörlerihalktan gizleyerek araştırmalarım basitleştirme karan alabilirler.Bütün bu faktörleri ilave etmektense, insanlara dengeli bir diyet uy-gulamalarım ve ideal kilolarım korumalarını önerebilirler. Böyle

önerilerde bulunmalannm bir başka sebebi, ideal kilolan koruma-nın. vücuttaki yağ yüzdesini düşürmekten, kas kitlesini arttırmak-

tan vs. daha kolay olduğuna inanmaları olabilir. “İdeal kilo” kavra-mını ve ağırlık grafiğini anlamanın, insanlar için, sağlıkla ilgili bü-

tün diğer kilo kontrol faktörlerini anlamaya oranla daha basit ola-cağım düşünebilirler. Öte yandan, bilim adamlarının, ulusal güven-lik gibi sebepler yüzünden halka yalan söylediği de görülür. Örne-

172



ğin, bir bilim adamı, askeri bir projenin reklamı yapıldığı kadar ba-şarılı olmadığını düşmanların öğrenmesini önlemek amacıyla bu

projenin başarısı konusunda yalan söyleyebilir. Ancak düşmanlar projenin başarısına inanırsa, projenin caydırıcı etkisi olacaktır.

Ataerkilliğin hiçbir çeşidi bilimde meşru de'ğilmiş gibi görünsede, bilim adamlarının, zararlı sonuçları önlemek ve yararlı sonuçla-rı arttırmak gibi etik sorumlulukları olduğunu fark ettiğimiz zaman,

ataerkilliğin bazı biçimlerinin meşru olabileceğini anlarız. Öyleyse,ataerkil iletişim ne zaman meşrudur? Bu sorunun cevabı, paylaşıla-

cak bilginin çeşidi, bu bilginin nasıl gizleneceği veya değiştirilece-ği, halk üzerindeki etkisi vs. gibi durumların detayına bağlıdır. An-cak, bilimde açıklığın ve eğitimin önemi göz önünde bulundurulur-sa. bunun yükü halkın iyiliği için bilgiye hile karıştıranların omzu-na biner. Bilim adamları, sağlam sebepleri olmadan halk veya med-

yaya karşı ataerkil davranmamalıdır.

173



Laboratuvarlarda ortaya çıkan

etik konular

VII

Bu bölümde, laboratuvar ortamında ortaya çıkan etikle ilgili çeşitlikonular ve sorunlar incelenecektir. Daha önceki bölümlerde olduğugibi, burada da, bilimde görülen etik tavnn ilkelerini bu sorunların bazılarına uygulayacağım.

A. HO CA ÖĞ RE NC Î İLİŞ KİSİN İN ETİĞ İ

Üçüncü bölümde hocalığın önemini tartışmıştım. İdealde, hocaöğ

renci ilişkisi her iki taraf da birlikte çalışmaktan yarar gördüğü za-man bir ortaklık ilişkisidir. Bu ilişki genellikle her iki tarafa ve bi-

lime yarar sağlasa da, hocaöğrenci ilişkisinde etik sorunlar ortaya

174



çıkabilir. Akla gelen ilk sorun, hocaların öğrencileri sömürmesidir.Bu sömürme birkaç şekilde olabilir. Bazen bilim adamları katkıları

için öğrencilere onur payı vermezler. Millikan'ın, deneyi yağ dam-

lalarıyla yapma önerisinde bulunan Fletcher’a onur payı vermeyireddetmesi belki de bu duruma bir örnektir. Bazen de hocalar, araş-tırmalarındaki hatalar ortaya çıktığında suçu öğrencilerine atarlar.Bir yüksek lisans öğrencisi, hatalı veya hileli bir araştırmanın so-rumluluğunu üstlenmek zorunda kalabilir. Bazen hocalar, öğrenci-lerinden kişisel veya cinsel yarar sağlamaya da çalışabilirler. Kimi

zaman da, öğrencilerinden kendi araştırmalarına çok zaman harca-malarım isteyerek, öğrencilerin bizzat kendi araştırmalarıyla ilgi-lenmelerine engel olabilirler. Nitekim, pek çok yüksek lisans öğ-rencisi çalışma koşullan ve beklentileriyle ilgili suiistimalleri bil-dirmektedir (PSRCR 1992).

Hocaların öğrencileri sömürmesinin bir sebebi de bu ilişkidedenge olmamasıdır. Hocaların öğrencilere oranla statüleri dahayüksek, bilgileri, uzmanlıkları, eğitimleri ve güçleri daha fazladır.

Hocaların, pozisyonlarım kendi ihtiyaç ve amaçlarına uygun olaraknasıl kullanabildikleri kolayca görülse de, öğrencileri sömürme eti-ğe aykındır ve bundan müm kün olduğunca uzak durulmalıdır. Sö-mürü. bilimdeki karşılıklı saygı ilkesini ihlal eder ve hocaöğrenci

ilişkisi için önemli olan güveni zedeler. Bu güven olmazsa, buönemli ilişkiler zedelenir ve bilim zarar görür (Whitbeck 1995b).

Ortaya çıkabilecek ikinci sorun, öğrencilere yeterli düzeyde ho-

calık yapılmamasıdır. Bazı öğrenciler, bir şeyler öğrenebileceklerive destek alacakları tek bir kıdemli araştırmacı olmadan yüksek li-sans yapabilmektedirler. Öğrencilere yeterli düzeyde hocalık yapıl-mamasının ise birkaç nedeni var. Öncelikle, araştırma gruplan,

yüksek lisans programları ve laboratuvarlar genişledikçe, hocalardaha çok Öğrenci okutmak zorunda kalmakta ve öğrencilerle tekerteker ilgilenmek zorlaşmaktadır. Bu da, öğrenci başına düşen ilgi-

nin azalması, iletişim bozukluğu ve danışmanlık eksikliğinden kay-naklanan etik sorunlara yol açmaktadır. Örneğin, bir hoca öğrenci-

lerine bir araştırma makalesinin nasıl yazılacağını öğretmeden on-lardan böyle birer makale yazmalarını bekleyebilir, bir deneyin ne

175



kadar zamanda tamamlanması gerektiğini söylemeden bu deneyi

belirli bir süre içinde tamamlamalarını bekleyebilir veya bilimsel

bir toplantıda sunulacak bir makaleyi nasıl yazacakları konusundaöğrencilerine yardıma olmayabilir. İkincisi, üniversiteler hocaları-nı önemli hizmetleri için yeterince ödüllendirmezler, hocalık nadi-

ren işte kalma ve terfi kararlarında etkili olur. Eğer bilim adamlarıyaptıkları hocalık için yeterince ödüllendirilmezlerse, araştırmayapmak gibi ödüllendirilecekleri faaliyetler uğruna hocalık görev-

lerini ihmal edebilirler. Üçüncüsü, bayan bilim öğrencileri hoca

bulmakta güçlük çekebilirler. Bunun nedeni, bayan hocaları terciheden bayan öğrenciler için bilimde yeterince kadın olmaması veya bazı erkek bilim adamlarının, kadınların aile ve evlilik gibi kişiselsebepler uğruna bilimi bir kenara bırakarak hocaların değerli zama-nım çalacakları gerekçesiyle bayan öğrencileri kabul etmemesidir.

Bu problemleri aşmak için, üniversiteler ve diğer eğitim kurum-lan. hocalık yapmak isteyen yeterli sayıda bilim adamı bulundu-

ğundan emin olmalıdır. Hocalığı teşvik etmek için bilim adamları-nı, öğrencilere ayırdıkları zaman için ödüllendirmek gerekir. Öz-geçmişlerde hocalık bir artı puan sayılmalıdır. Aynca üniversiteler,hocalık hakkındaki mitleri ve taraflı görüşleri aşmak ve nasıl hocaolunacağım öğretmek için hocalık üzerine seminerler düzenlemeli-dir. Association of Women in Science [Bilim Kadınları Demeği] gibi bayan öğrencilerin eğitim fırsatlarından yeterince yararlanmala-

rını sağlayan organizasyonların çabalarıyla bayan öğrencilere yapı-lan hocalık geliştirilebilir. Azınlık gruplara verilecek hocalık hiz-metini iyileştirme çalışmaları bu gruplardan daha fazla kişi görev-lendirilerek geliştirilebilir.

B. TACİZ

Bilim adamlarının uygar, saygılı ve nazik kişiler olduğunu düşün-

mek eğilimindeysek de, laboratuvar ortamında çeşitli taciz biçimle-ri görülebilir. Bilinen taciz olayları arasında, hakaret, sözlü veya fi-ziksel tehditler, vandalizm. hırsızlık, fiziksel saldırılar ve cinsel ta-

176



ciz sayılabilir (PSRCR 1992; Eisenberg 1994). Bütün bu tavırların

etiğe aykın olduğunu söylemeye gerek yok. Bilimin karşılıklı say-

gı ve fırsat ilkelerini ihlal ettikleri gibi, işbirliğini, güven, açıklık veözgürlüğü zedelerler. Ahlâka aykırı ve yasadışı olan başka taciz bi-

çimleri de vardır.Son yirmi yılda, bilimdeki kadın sayısı arttıkça, cinsel taciz

önemli bir sorun oldu. Cinsel taciz, kişileri küçük düşürmek, sö-mürmek veya incitmek için cinselliği kullanan davranış biçimleriy-le az çok özdeşleştirilebilir. Bu muğlak tanımın ötesinde, cinsel ta-

cize girecek davranış biçimleri üzerinde büyük bir uzlaşma sağla-namadı. Cinsel taciz sayılabilecek davranışlar, tecavüz, istenmeyencinsel teklifler, randevu istekleri, yapılan bir şeyin karşılığındakişinin kayınlması düzenlemeleri, çirkin şakalar, cinsel takılmalar

ve iffetsiz bakışları içerir (Webb 1995). Bu konuda bir uzlaşma sağ-lanamamasının nedeni, cinsel taciz konusunda kadınların ve erkek-

lerin farklı fikirlere sahip olmasıdır. Bu konu, farklı cinsler arasın-

daki ilişkiler üzerine zıt fikirlerin ve tavırların çarpıştığı bir savaşalanı oldu.1Bilimdeki karşılıklı saygı ilkesini zedelediği, bilimsel

eğitim ve işbirliğine müdahale edebildiği ve cinsel tacize uğrayankişilerin kariyerini tehdit ettiği için, bilimde cinsel tacizden kaçınıl-

malıdır. Öte yandan, ABD ve başka ülkelerde işe alma ve eğitimdecinsel taciz yasaldır (Aaron 1993).

Bu konuyla uğraşırken, bilim adamlarının birbirleriyle iletişim

kurmaları ve karşılıklı saygı ilkesine sarılmaları önemlidir. Laboratuvarlar, nelerin cinsel tacize girdiğini belirlemeli, tacizi bildirme

yollan saptamalı ve cinsel taciz politikaları geliştirmelidir (Swisher1995b). Asılsız cinsel taciz iddiaları, kariyer ve itiban zedeleyebi-leceğinden, karar verirken veya taciz olaylarım bildirirken olay ya-

salara göre ele alınmalı, adil davranılmak, önemsiz ve haksız suç-lamalardan kaçınılmalıdır (Guenin ve Davis 1996, Leatherman

1997). Laboratuvar ortamında bilim adamlarının kendilerini rahathissetmeleri önemli olduğundan, bilim adamlarının cinsel tacizdenuzak durmaları gerekir. Bilim adamları, meslektaşlan ile normal

1. Taciz olaylarının yüzde doksanında, erkekler kadınlara tacizde bulunmaktan suçlandı (Aaron 1993). Tabii ki, başka taciz biçimleri de m evcuttur.

177



olarak etkileşime girdiğinde ya da meslektaşlarıyla diyalog kurmakveya sosyalleşmek için kendilerini zorladıklarında araştırma ve öğ-

retim önemli ölçüde baltalanır. Bilim adamlarının, açık veya gayriresmi ifadelerden çekinmeden saldırgan hareketlerden kaçınmalarıgerekir. İletişim, güven ve biraz hoşgörü bu dengeyi sağlamaya

yardımcı olacaktır (Foegen 1995).

C. BİLİM DEKİ SUİİST İM ALLERİ BİLD İRM E

Dördüncü bölümde bahsettiğim gibi, bilim adamlannm etik stan-dartlan güçlendirme yükümlülükleri vardır. Bu standartlan güçlen-dirme yükümlülüğü, bilim adamlannm suiistimalleri, laboratuvarmüdürü, bölüm başkam ya da kıdemli bir araştırmacı gibi uygunotoritelere bildirme görevini de içerir. Suiistimal suçlamalan kari-yerlere zarar verebildiğinden, bilim adamlan önemsiz veya haksız

suçlamalardan kaçınmalı ve suiistimal suçlamalarının araştınlmasında her şey yasalara göre ele alınmalıdır. İncelemeler cadı avına

dönmemelidir.Bilimde etiğe aykın veya yasadışı davranışları ihbar edenler ba-

zen “muhbir” olarak adlandırılırlar. Muhbirlerin silahları geri tepe bildiğinden, ihbar etme riskli bir iştir. Elimizdeki kanıtlar, yasadışıveya etiğe aykırı faaliyetleri bildirenlerin, bunu genellikle karşılı-

ğında büyük bir bedel ödeyerek yaptıklarını göstermektedir (Edsall1995). Bilimdeki muhbirler işten atılmakta, uzaklaştırılmakta, ter-fileri geri alınmakta, ve toplum dışı edilmektedirler. İlk bölümde

tartışılan Baltimore olayı buna iyi bir örnektir. O’Toole bir baş be-lası olarak tanındı ve Tufts’taki doktorasını bitirdikten sonra iş bu l-makta zorlandı. Şu anda pek çok devlette ve ABD’de muhbirleri

koruyan yasalar olduğu gibi, pek çok meslekte de muhbirleri koru-

manın gerekliliğini savunan davranış yasaları vardır (Edsall 1995).Bu yasal ve kurumsal koruma önlemlerine rağmen, bilimdeki etiğeaykırı veya yasadışı tavırları bildirmek isteyenler, kendi çıkarlarınıkorumak ve muhbirlik yapmak arasında seçim yapmak zorunda ka-lacaktır. Muhbirler “doğru şeyi yapmak” için kariyerlerini tehlike

178 F12ARKA/BilimEli$>



ye attıklarında takdir edilmelidirler (Chalk ve van Hippel 1979).Suçlanan kişinin haklarını korumak ve olayı yasalara göre ele

almak için muhbirler aşağıdaki rehberi göz önünde bulundurmalı-dırlar (Clutterbuck 1983):

1) Muhbir ahlâki olarak iyi dürtülerle hareket etmelidir. İhbarı

kariyerinde ilerlemek ya da rakibini yıkmak için değil, yasa-dışı, etiğe veya ahlâka aykırı hareketleri bildirmek amacıylayapmalıdır.

2) Muhbirin, suçlama yaparken iyi belgelenmiş kanıtlan olma-lıdır. Kanıtlar, kişisel gözlem veya söylentiden ibaret olma-malıdır.

3) Muhbir, suçlamalarını ilgili otoritelere yapmalı, ancak sonçare olarak yerel organizasyonların dışına çıkmalıdır.

4) Muhbir, davranışları üzerine dikkatlice düşünmeli ve karar

vermekte acele etmemelidir.

D. ARAŞTIRMAYA KARŞ I HOCA LIK

Daha önce bahsettiğim gibi, üniversitelerde çalışan bilim adamlannın hem öğrencilere ders verme hem de araştırma yapmak gibi ku-rumsal yükümlülükleri vardır. Ders verme ve araştırma yapmak bi-

limin amaçlarına hizmet ettiğinden bilim adamlannın mesleki gö-revleri arasında yer almaktadır. Araştırmaya karşı eğitim çıkmazı bir görevler çatışması olarak görülebilir (beşinci bölümdeki tartış-maya bakınız), çünkü araştırma ve eğitim, bilim adamının zamanı-nı ve enerjisini alan iki farklı görevdir. Dördüncü bölümde, bilim

adamlarının öğrencileri eğitmek gibi bir sorumluluğu olduğunusöylemiş, ancak bu yükümlülüğün her zaman bütün bilim adamla-

rını bağlamadığım da kabul etmiştim. Bazı bilim adamları araştır-mayı eğitimden üstün tutarken, diğerleri eğitimi araştırmadan daha

önemli görebilirler. Bazı bilim adamlan sadece yüksek lisans öğ-

rencilerine ders verirken, diğerleri lisans öğrencilerine ders verebi-lir. Bazı bilim adamlan araştırmaları üzerinde yoğunlaşmak için iz-

179



ne ayrılırken, kimileri de hocalıktan ayrılıp endüstride veya silahlıkuvvetlerde çalışabilmektedir. Her bilim adamı eğitime aynı şekil-

de veya aynı ölçüde katılmasa da, önemli olan bilimin genel olarakeğitimi teşvik etmesidir. Üniversite ortamında çalışan bilim adam-ları eğitim ve araştırma görevleri arasındaki çatışmayı çözmek için

uğraşırlarken, bu iki yükümlülük arasında denge sağlamakta güç-lük çekeceklerdir. Geleceğin bilimi, bugünün bilim adamlarının bi-

lim eğitimine katılmasına bağlı olduğundan, bilim adamları eğitimgörevlerinden kaçmamalı ve araştırmalar genellikle eğitimi tamam-

ladığından, üniversiteler araştırmalarına yeterli zamanı ayırabilme-leri için bilim adamlarına olanak tanımalıdırlar (Saperstein 1997).

E. ÜCRETLE ÇALIŞTIRMAYA VEÎŞ VERMEYE İLİŞKİN ETİK KONULAR

Bu yüzyıla kadar. Batı biliminde az sayıda kaduı ve azınlık vardı.Yıllar boyunca kadınlar ve azınlıklar bilimden uzak tutuldular, üni-versitelerde çalıştırılmadılar veya profesyonel bilim adamları ola-rak çalışmaktan men edildiler. Kadınlar ve azınlıkların bilim yap-masına izin verilse de, ayrımcılık, taraflılık, toplumsal damgalar,kültürel beklentiler ve stereotipler, az temsil edilen grupların üye-lerinin bilim adamı olmalarım zorlaştırdı (Pearson ve Bechtel 1989.

Committe on Women in Science and Engineering [Bilim ve Mü-hendislik Alanındaki Kadınlar Komitesi] 1991, TomoskovicDevey1993). Son otuz yılda, az temsil edilen gruplar bilimde önemliadımlar kaydettiyse de, beyaz erkekler Batı bilimindeki öteki grup-larda çoğunluğu teşkil etmektedirler. Bazı bilimlerde diğer grupla-ra göre daha fazla kadın ve azınlık çalışsa da, bütün bilimler yüz-

yıllarca sürmüş ırk ve cinsiyet ayranının izlerini taşımaktadırlar.Bilim alanlarının büyük bir kısmında kadınlar ve azınlıklar az

temsil edildiğinden, bilim adamları, bu haksızlıkları ifade etmek veaz temsil edilen gruplara fırsatlar sağlamak için etik ve yasal görev-lerini önemsemek zorundadırlar. Pek çok ülkede, eğitim, ücretle ça-lıştırma ve iş verme uygulamalarında, çalışanlar ve eğitimciler için

180



cinsiyet ve ırk ayrımını önlemeyi amaçlayan yasalar vardır (Sadler 1995). Bilim adamlarının, çalıştırma ve iş verme ile ilgili olan bu

kanunlara uyma yükümlülükleri vardır. (Bu kitap bilimdeki yasaldeğil, etik konular üzerine yoğunlaştığından, iş ve eğitim uygula-

malarındaki güncel yasaları incelemeyeceğim).Dördüncü bölümde, bilimsel amaçlara hizmet ettiği için bilim-

deki fırsat ilkesini savunmuştum. Nesnellik, aym kafadaki insanla-rın benzeri görüşlerinden değil de, farklı kültürlerin, kişiliklerin ve

düşünce biçimlerinin çatışmasından ortaya çıkar. Nesnelliğin siya-

si ve ahlâki temelinde eşitlikçi adalet teorileri vardır (Rawls 1971).Bu tartışmalar, az temsil edilen gruplara fırsat sağlamak için adım-lar atmayı öngörür. Ancak, bilim adamları bu işi nasıl yapacaklar-dır? Bu soruyu cevaplamak için, fırsatları arttırmayı amaçlayan pa-sif ve aktif stratejiler arasında bir ayrım yapmamız gerekiyor. Pasifstratejiler bilimde az temsil edilen gruplar için engelleri kaldırmayıamaçlar, aktif stratejilerse bu grupları bilime çekmeye uğraşır.

Bilim adamlarının çoğunun kabul edeceği bir pasif strateji de, bilimdeki ırk ve cinsiyet ayrımcılığını önlemektir; çünkü ayrımcı-lık az temsil edilen gruplar için önemli bir engeldir. Bu tartışmala-

rın çerçevesinde, ayrımcılığı, bir kişinin konu dışı özellikleriyle il-gili verilen kararlar ve yargılar olarak kabul edeceğiz.2 Örneğin, birkişiyi kadm olduğu için fizik doçenti olarak göreve almayı reddet-mek bir cinsiyet ayrımcılığıdır. Bir kadını doktora yapmadığı için

aym işe almayı reddetmek cinsiyet ayrımcılığı olmaz, çünkü dok-tora yapmak konuyla ilgilidir. Başka bir tartışmasız pasif strateji deaz temsil edilen gruplarda tacizi önlemektir; çünkü taciz kişileri bi-limde kariyer yapmaktan caydırır. Pasif politikalara çok az kişi iti-raz edecektir. Tartışmalar, pozitif ayrımcılıkta, bilimde fırsatları ço-ğaltmak için uygulanan daha aktif stratejilerde ortaya çıkar.

Pozitif ayrımcılık, azınlık gruplarım, özellikle de geçmişte ay-

rımcılığa maruz kalmış grupları bünyesine çekme, onlara yardımetme ve iş olanakları sağlama girişiminde bulunan politikalar ola-

2. “Ayrımcılık" kelimesinin ahlâki olarak nötr bir anlamı da var. “Ayrımcılığın” bu anlamı “karar verm ek y a d a yargılamaktır” . An cak kişi ler cinsiyet vey a ırk ayrım-cılığından bahsederken, ayrımcılığı bu anlamda ele almıyorlar.

181



rak görülebilir. (De George 1995). Bilim adamlarının bilimsel kay-

nakların ve fırsatların tayinine karar verdikleri herhangi bir ortam-

da pozitif ayrımcılık görülebilir. Bu pozitif ayrımcılıklar, yüksek li-sans programlarına kabul edilme, hocalığa kabul edilerek ödüllen-dirilme, eğitim ve araştırma bursları, ödüller, işe alınma ve terfiyiiçerir. Pek çok yazar güçlü ve zayıf pozitif ayrımcılık arasında fark

görmektedir. Zayıf pozitif ayrımcılık, azınlık gruplarını bünyesineçekmeyi ve onlara iş imkânı sağlamayı amaçlayan bilinçli bir çaba-dan öte bir şey değildir. Bilim adamları az temsil edilen gruplarda-

ki kişileri belirleyip onlara broşür gönderebilir, onları kampüse da-vet edebilir, yüksek lisans programlarına ya da işe, burslara vs. baş-vurmaya teşvik edebilirler.

Güçlü pozitif ayrımcılık, bir çeşit tercihli ayrımcılığı ifade eder.Tercihli ayrımcılık (veya tersine ayrımcılık) kişinin yaş ve cinsiyetgibi konu dışı özelliklerine bakılarak verilen kararlar ve yargılardaortaya çıkar (De George 1995). Tercihli ayrımcılığın da güçlü ve

zayıf biçimleri vardır. Tercihli ayrımcılığın bir zayıf biçimi, aymnitelikteki insanlar arasında seçim yaparken kişilerin konu dışıözelliklerinden yararlanmaktır. Örneğin, burs başvurusunda bulu-nan iki kişi de aym niteliklere sahip ise, komite beyaz erkeği değil,az temsil edilen gruptaki kişiyi seçebilir. Tercihli ayrımcılığın daha

güçlü bir biçimi de. ırk, cinsiyet gibi konu dışı özellikleri öteki bü-tün niteliklerden üstün tutmaktır. Öte yandan, çok güçlü bir tercih-

li ayrımcılık, iş başvuruları ve terfide azınlık grupların üyelerineözel kontenjan ayırmak olacaktır.

Bilimde pozitif ayrımcılığın herhangi bir biçimi meşru mudur?

Bilimdeki fırsat ilkeleri hattına tartışmalarım kabul görürse, azınlık

grubundakilere fırsatlar sağladığı için pozitif ayrımcılığın bazı bi-çimleri meşru olabilir. Örneğin, az temsil edilen grupların işe alın-ması, bilime kadınlan ve azınlıklan kazandırdığı için meşru sayıla-

bilir. Peki ya tercihli aynmcılık? Sırf kişinin bilimle uzaktan yakın-

dan ilgisi olmayan ırk. cinsiyet gibi özelliklerine bakılarak, ona iş, burs ve başka fırsatlar sağlamak doğru mudur? Bu kitaptaki ama-cım, pozitif ayrımcılığın bütün artılannı ve eksilerini tartışmak de-ğilse de, bilimdeki bazı tercihli ayrımcılıklar için faydacı bir tartış-

182



ma sunacağım. Bilimde farklı niteliklerdeki kişilerden oluşan bir

grup, bilimde nesnelliği artıracağı için, böyle bir grubun varlığının

bilim in amaçlan için meşm ve önemli olduğunu varsayalım. Ter-cihli ayrımcüığın bazı biçimleri bilim adamları tarafından benim-

senmedikçe, bu amaçlara ulaşılamayacağım savunanlar olabilir.

Pasif stratejiler yeterli düzeyde çeşitlilik sağlayamazlar. Pasif stra-tejilerin işe yaramamasının nedeni, bilimin, kadınlar ve azınlıklar

için çekici bir alan olarak görülmesinden önce, az temsil edilengruplardan “tenkitçi bir kitleye” ulaşma ihtiyacı duymasıdır (Etz

kowitz ve diğerleri 1994, Jackson 1995). İnsanlar, kendilerini o iş-teki veya meslekteki insanlarla özdeşleştirdikleri için, bir işe ya damesleğe ilgi duyarlar. Bilim, bilim öğrencileri için model teşkil et-tiklerinden az temsil edilen gruptaki insanlara ihtiyaç duyar. Aztemsil edilen gruplardaki kişilerin, birer model olarak, işe alınma-da, eğitimde, bilim adamları yetiştirmede, reklamda ve bilimdekikadın ve azınlıklara hocalık yapmada faydaları dokunabilir. Bilim-

de yeterli düzeyde çeşitlilik sağlandığında tercihli ayrımcılık orta-dan kaldırılabilir, ancak bu yeterli düzey sağlanıncaya dek belirli bir süre uygulanmaları gerekir.3

Bu tartışmaya karşı bahsetmeye değer birkaç itiraz var. Tercihliayrımcılığın güçlü biçimleri yarardan çok zarar doğurabilir. Eğer

bilim adamları az temsil edilen gruplardaki kişilere artı puan verir-lerse, diğerlerine göre daha az nitelikli kişileri seçmeleri muhtemel-

dir. Öte yandan, daha az nitelikli kişilerin bilime girmesinin bilimiçin kötü sonuçları olabilir. Öncelikle, bunun bilimsel ilerlemeye

zararı dokunacaktır; çünkü bu kişilerin iyi araştırmalar yapma ihti-mali daha azdır. İkincisi, az temsil edilen gruplardaki kişiler çok ni-telikli değilse, bunların iyi birer rol modeli olması bile daha zor ola-caktır. Ancak hayranlık ve saygı duyduğumuz kişiler iyi birer rol

modeli olurlar, çok nitelikli olmayan kişilere ise genellikle saygı ve

3. Poziti f ayrımcılık lehine veya aleyhine başka poli t ik ve ahlâki argümanlar da var elbette. Bu bölümdeki tartışmalarım, bi l imin hedefleri ve kaygılarına odakla-nan poziti f ayrımcılık lehine ve aleyhine veri len argümanları içeriyor. Poziti f ayrımcılıkla ilgil i başka tartışmalar için bkz. Sadler (1995). Kadınların bil ime işti-rakini arttırmak için uygulanan bazı katı strateji lere il işkin tartışmalar için bkz. Com m ittee on VVomen in Scienc e and Engineering (1991).

183



gruptan bir kişi bilimle uğraşırsa, aynı meslekteki diğer insanlarlaaynı muameleyi görmelidir. Pozitif ayrımcılık politikalarının alanıdaraltılırsa. bilim adamları, mükemmelliğin önemini azaltmadançeşitlilik sağlayabileceklerdir.

F. KAYNA KLARI KORU MA VE PAYLAŞMA

Bu kitapta daha önce bahsettiğim gibi, bilimsel araştırmaların bü-

yük bir kısmı laboratuvariçi, laboratuvarlararası, disiplinlerarası veuluslararası işbirliğini gerektirmektedir. İşbirliği yapan (ya da yap-mayan) bilim adamları sık sık bilgiler, aletler, araştırma bölgelerive insan kaynaklan gibi bilimsel kaynakların paylaşımında sorun-larla karşılaşmaktadırlar. Bir bütün olarak bilim, kaynaklann pay-laşımından yarar görecektir; çünkü bu, daha çok bilim adamının,

bilgi toplama ve analizinde ihtiyaç duyduklan şeylere ulaşabilme-lerini sağlar. Açıklık ve fırsat ilkesi kaynaklan paylaşma yükümlü-lüğünü öngörür. Ancak, kaynakların paylaşımına ilişkin sorunlarkişilerin, grupların, mesleklerin ve kurumların çıkarlarım birbiriyleçarpıştırdığından, bilimin genel çıkan için birlikte çalışmak çoğuzaman bilim adamları için pek kolay değildir.

Bu sorunun ömekolay incelemesi olarak, Hubbell teleskobunukullanmak için izlenen politikaları ele alalım. Bu az rastlanan de-ğerli bir bilimsel kaynaktır. Dünyanın çeşitli yerlerinden pek çokastronom gözlem yapmak için bu teleskobu kullanmak istese de,herkesin aym anda bu teleskobu kullanması olanak dışıdır. Bu te-leskobu kullanmak isteyen astronomlardan bazılan onun yapımın-da katkılan olan kişiler, Nobel ödüllü kişiler, kıdemli araştırmacı-lar, kıdemsiz araştırmacılar, yüksek lisans öğrencileri, endüstriden

ya da silahlı kuvvetlerden bilim adamları, farklı ulus, cinsiyet veyaırktan kişilerdir. Bu teleskobu kim kullanmalıdır?

Teleskobun kullanılma zamanının belirlenmesi, nadir durumlar-

da görülen bir tasnif problemi örneğidir. Bu (veya benzeri) prob-

lemlerde aşağıdaki kriterler geçerlidir.1) Bilimsel yetenekler. Bu teleskobu kullanmak isteyen kişilerin

185



ne gibi nitelikleri vardır?2) Bilimsel yararlılık. Hangi projeler bilimin çıkarlarına en faz-

la hizmet edecektir?3) Fırsat. Hangi projeler bilim adamları için önemli fırsatlarsağlayacaktır?

İlk iki kriter adil görünmektedir; çünkü az rastlanan bir kayna-

ğı ondan iyi yararlanamayacak birilerine sunarak harcamak anlam-sızdır. Ancak kaynak tasnifinde fırsattan bahsetmemi sorgulayanlar

çıkabilir. Tasnif kararlarında yetenekle ilgisi olmayan cinsiyet, ırkgibi kriterleri kullanmak yanlısı değilsem de. fırsat kaygısı, kıdem-

siz araştırmacılara (yüksek lisans öğrencilerine, doktora sonrasıaraştırmacılara veya imtiyazsız fakültelere) eğitim ve meslek geli-şimi amacıyla, kaynak sağlamayı öngörür. Kaynaklann kıdemsizaraştırmacılar tarafından kısa dönemde harcanması, uzun dönemdeyararlı olabilir. Kaynakların küçük bir kısmı kıdemsiz araştırmacı-

lar için muhafaza edilebilir. Kaynakların geriye kalan kısmı yete-nekler ve yararlılık esas alınarak kıdemli araştırmacılar arasında paylaştınlabilir.

Bu konuyu kapatmadan önce, yasal olarak geçerli mülkiyet id-dialarının kaynak paylaşımında üstün gelebileceğini de belirtmekistiyorum. Bu nedenle, eğer bir kişi, grup, veya sosyal kurum birkaynağa sahipse, bu kaynağın kullanımını (yasal olarak) kontrol

edebilir. Örneğin, Wyoming’teki bir çiftçinin, mülkiyeti içindeki bir arkeolojik bölgeye Colorado’dan bilim adamlarının değil de,Wyoming’den bilim adamlarının girmesine izin verdiğini varsaya-lım. Onun mülkiyet hakları, Colorado’dan bilim adamlarının bu

bölgeye girmesini haklı çıkaracak ahlâki ve bilimsel nedenlerdendaha güçlü olacaktır. Yasalara uymak, bilim adamlarının ilk görev-

leri olduğundan, bu yasalara, onları çiğnemek için çok zorunlu bir

neden olmadığı sürece, saygı duyulmalıda. Üniversiteler ve başkaaraştırma kuramları da bilimsel kaynakları kontrol edebilirler. Buorganizasyonlar, kaynaklarla ilgili tasnif kararlarında kendi ele-manlarına öncelik verebilirler.

Bilimde uluslararası ortaklık ve işbirliği çok sık görülür. Beşin-

186



ci bölümde uluslararası ortaklık ve işbirliğinin teşvik edilmesi vearttırılması gerektiğini tartışmıştım. Öte yandan, ülkelerin, bazen

politik nedenlerden dolayı, bilimsel kaynakların ülke sınırı dışınaçıkmasını engelleyebildiklerinden de bahsetmiştim. Politik kaygı-lar, laboratuvarlar, bilgisayar teknolojisi, teleskoplar, radyoaktifizotoplar gibi bilimsel kaynakların paylaşımına engel olabilir. An-cak, uluslararası işbirliği politikasını inceleme bu kitabın sınırları-

nı aşıyor.Bu tartışmayı kapatmadan önce, bilim adamlarının bilimsel

kaynakları yok etmemesi veya kötüye kullanmaması gerektiğini de belirtmek istiyorum. Kaynakların suiistimallerine iki iyi örnek,fonların kötüye kullanılması ve araştırma bölgelerine, malzemelereve ekipmanlara zarar verilmesidir. Fonların kötüye kullanılması, bilim adamları fon paralarım fon anlaşmasında izin verilmeyenmalzemeler üzerine harcadıklarında, bu paralarla önemsiz malze-meler aldıklarında, parayı harcadıklarında, ya da harcamalarına

ilişkin sahte raporlar verdiklerinde ortaya çıkar. Sorumsuzca hazır-lanan harcama raporları genellikle yasadışı ve etiğe aykırıdır; çün-kü bunlar samimiyetsizliği, ihmalciliği ve israfçıhğı gösterirler.

Bir araştırma sırasında araştırma yerlerine, malzemelere veekipmanlara zarar veren bilim adamları aynı zamanda değerli bi-limsel kaynaklan boşa harcamış olurlar. Örneğin, bir paleontolog,fosilleri dikkatlice toplamayarak araştırma bölgesine zarar verebi-lir. Bir kültür antropologu, araştırması sırasında bir kabileye yanlışdavranarak veya onları yabancılaştırarak bir araştırma bölgesini zi-yan edebilir. Bir sistolog. elektron mikroskobunu standart biçimdekullanmayarak bu mikroskoba çok hasar verebilir. Bir bilgisayar

uzmanı veritabanını yok edebilir. Bilim adamları, bilimsel kaynak-ları kullanırken ya da paylaşırken sorumlu bir tutum içinde olmalı-dırlar (öte yandan, bazı bilim adamları, bilimsel kaynaklan kulla-nan kişilerin sorumsuzca davranacaklarından korkarak kaynak pay-laşımını reddedebilmektedirler).

187



G. İNSAN DENEKLERİ ÜZERİNDEYAPILAN ARAŞTIRMALAR

Bu bölümün bundan sonraki iki kısmında iki konuya, yani bilimadamları ve toplum için önemli birer etik konu olan, insan denek-

leri ve hayvan denekleri üzerinde yapılan araştırmalara değinece-ğim. Bu konulardan her biri üzerine kaim birer kitap yazılabilir, fa-kat ben okuru sadece temel noktalarla tanıştıracağım.

İnsan denekleri üzerinde yapılan araştırmaları tartışmadan önce,

okura temel bilgileri vermek çok önemli. Bu yüzyıldan önce, tıparaştırmacıları insan denekleri üzerinde pek araştırma yapamıyorlardı; çünkü doktorlar, kötülük değil iyilik yapmayı öngören Hi

pokrat Yemini’ne bağlıydılar. Tıp deneyleri yararlı değil zararlı ola- bildiğinden, bu gelenek insanlar üzerinde deney yapılmasına engelolmuştur. Bilim Devrimi sırasında, tıp daha deneysel bir nitelik ka-zançlıysa da, deneylerde insan kullanmaya karşı geliştirilen bu tu-

tum, insan denekleri üzerinde sülfa ilacı ve sıtma aşısı gibi yeniilaçların denenmeye başlandığı XX. yüzyıla kadar pek değişmedi.1940’larda, insanlar üzerinde yapılan deneyler için herkesçe kabulgörmüş bir etik kılavuz bulunmuyor ancak yine de pek çok kişi de-neylerde yer alıyordu.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, araştırmalarda insan kullanı-mına ilişkin Nürnberg Kanunu (1949) olarak bilinen bir dizi pro to-

kolün kabulüyle, son derece düzensiz olarak insanlar üzerinde ya- pılan deneyler çağı sona ermiş oldu. Nürnberg Kanunu, 1946’da, Nazi bilim adamlarım savaş suçlusu olarak kabul etmeyi esas alan Nürnberg Mahkemeleri’nde ortaya çıkmıştı.4Bu kanun, şu anda bi-

4. İkinci Düny a Savaşı s ırasında Nazi Alm anyası'ndak i hekimler, insanlar üzerin-de çeşitl i deneyler yaptı. Toplama kamplarından alınan denekler arasında homo-seksüeller, Rus sub ayları, yargılanm ış suçlular, PolonyalI muhali f ler ve Çin gen e-ler vardı. Nazi hekimleri deneklerinin gönüllü rızasını almadı. Deneylerin çoğu

büyük acılara ve yaralanmalara yol açtı ve sık sık ölümle sonuçlandı. Bazı de-neylerde bi l imsel olarak doğru sonuçlar elde edildiyse de, deneylerin çoğu doğ-ru deneysel iş lemlere dayanm ıyor y a da sır f arzuları vey a sadistik duygu ları tat-min etmek için yapıl ıyordu. Nazi “bi l im adamlarının" en kötüsü Auschwitz kam-pında bulunan “Ölüm Meleği" lakaplı Josef Mengele'ydi. Mengele, genetiğin ve çevrenin çeşitl i insan özelliklerine nispi katkılarını belirlemek için çift yumurta ikiz-leri üzerinde çeşitl i deneyler yaptı. Amacı, çevreyi kontrol ederek, sarı saçlı, ma-

188



le insan denekleri üzerindeki deneylerde can alıcı bir rol oynayan

kabul görmüş uluslararası bir bildiridir (Capron 1997). Bu kanunun

temel ilkeleri şöyledir:

1) Bilinçli rıza: İnsanlar ancak gönüllü ve bilinçli rızaları oldu-ğunda araştırmalara katılabilirler.

2) Toplumsal değer: Deneyler toplum için yararlı sonuçlar do-

ğurmalıdır.3) Bilimsel geçerlilik: Deneyler bilimsel olarak geçerli ve iyi ta-

sarlanmış olmalıdır. Deneyler nitelikli bilim adamları tarafın-dan yapılmalıdır.

4) İyilik: Ölüme ve iyileşmez yaralanmalara neden olabilecekdeneyler gerçekleştirilmemelidir. Deneyi yapanlar riskleri veacıları azaltmak için önlemler almalıdırlar.

5) Sona erdirme: Deney sırasında, bireyler herhangi bir neden-le deneyden ayrılabilirler. Deneyin sürmesinin ölüme veya

yaralanmalara sebebiyet verebilmesi durumunda, deneyi ya- panların deneyi durdurmaya hazırlıklı olmaları gerekir.

1946’dan beri, insanlar üzerinde yapılan deneylerin etiği üzerindetartışmalar yürütülmektedir. Son kırk yılda çeşitli kurallar ve dü-zenlemeler ortaya çıktı. Bu konuda daha çok kafa yorulmasıyla,aşağıdaki ilkeler yaygın olarak kabul gördü (Capron 1997).

6) Gizlilik: Deneylerde araştırma deneklerinin gizlilikleri vemahremiyetleri korunmalıdır.

7) İncinebilir nüfus: Mahkumlar, hasta, fakir, eğitimsiz veya ze-ka özürlü yetişkinler ve çocuklar gibi bireyler için bilinçli rı-zadan fedakârlık edilebileceği durumlarda, bu bireyleri koru-

vi gözlü, vücudu sağlıklı, hiç bir genetik hastalığı olmayan "mükemmel" insanlar

yaratmaktı. Bir deneyde, altı çocuğun gözlerine, onları mavi yapmak için boya damlattı. Daha sonra gözlerini çıkardı ve duvarına astı. Denekler daha hayattay-ken organlarını çıkardı, ikizlerin, ikiz doğurup doğurmayacağını saptamak için onları çiftleşmeye zorladı, ikizlerin kanlarını değiştirdi, iki farklı yumurta ikizinden bir “siyam" ikizi yar atm ak için on lara aşı yaptı; Alman hekim lerinin ziyaretinde ye-di tane cüceyi teşhir ett i; elektr ik şoku deneylerinde yirmi beş kişiyi öldürdü. Bu tartışmalar için bkz. Pençe (1995).

189



mak için deneylerde özel bir özen gösterilmelidir.8) Adalet: Bir deneyin bütün safhalarında yer alacak öznelerin

seçiminde adil davramlmalıdır.

9) İzleme: Araştırmacılar, deneyin yararlarının risklerine oranladaha fazla olup olmadığını, deneyin önemli bir bilgi kaynağıolup olmayacağım vs. belirlemek için deneyleri sürekli izle-melidirler.

Bugün, hemen hemen bütün araştırma kurumlarında ve pek çok

özel şirkette, insan denekleri üzerinde yapılan araştırmaları izleyenKurumsal İnceleme Heyetleri vardır. Kurumsal İnceleme Heyetle-ri, insanlar üzerinde yapılan deneylerin etik ve yasal muhafızları-dırlar ve deneylere katılacak bireylerin rızasını almada, gizliliği ko-rumada, araştırma tasarımını iyileştirmede vs. araştırmacılara tavsi-yelerde bulunurlar. İnsan denekleri biyomedikal bilimlerde ve psi-koloji, antropoloji ve sosyoloji gibi pek çok sosyal bilimde kullanı-

lır. Yukarıda tartışılan ilkeler, insan hakları ve onurunu korumanınönemini vurgulayan ahlâk teorilerince doğrulanabilir. Kantçılık bukılavuzu dosdoğru meşrulaştırır: İnsanlar üzerindeki deneyleri, an-cak bu insanların onurunu, özgürlüğünü ve haklarını koruyan ku-ralları izlediğimizde gerçekleştirebiliriz. İnsanlar doğaları gereğideğerlidirler ve kobay olarak görülemezler (Jonas 1969). Öte yan-

dan, bu kuralların birçoğu bilimsel ilerlemeyi engeller; çünkü insandeneklerini inceleme tekniklerimize limit koyarlar. Gerçekleşmesiolası pek çok deney, etiğe aykırı olduğundan yapılamaz. Nitekim, pek çok bilim adamı, bilimsel bilgiye ulaşmak için yukarıdaki ilke-leri genişletti veya ihlal etti (Pençe 1995). Faydacı bir açıdan ba-

karsak, toplumun birkaç kişinin hak ve onurunu çiğneyen deneyler-den yarar görebileceğini fark ederiz. İnsanlar üzerindeki bütün de-

neylerin içinde, kişileri koruma ve toplum için iyi sonuçlar elde et-me arasındaki çelişkiyi barındıran bir gerilim vardır (Lasagna1971).

Bu kitapta insanlar üzerinde yapılan deneyleri derinlemesine in-celemek gibi bir niyetim yoksa da, bilinçli rıza doktriniyle ilgili ba-

190



zı konulan okuyucuya açmak istiyorum. Çocuklar, bilinçsiz veyaehliyetsiz yetişkinler gibi nza lan geçerli olmayan bireyler üzerinde

araştırmalar yapmak bazen zorunludur. Bilim adamlarının bazençocuklar üzerinde deney yapmaları gerekir; çünkü hastalıklar ve te-

daviler çocuklan ve yetişkinleri farklı etkiler. Aynca bu, çocuk ge-lişimi ve psikolojisi üzerine bilgi toplamak için de önemlidir. Ço-cuklar araştırmalarda yer aldığında aileleri veya velileri onların ye-rine karar verebilir. Ancak kişilerin başkalan yerine karar verirken,

bu bireylerin çıkarlarını gözetmek yükümlülükleri vardır; öte yan-

dan, bir deneye katılmak hiç kimsenin yararına olmayabilir (Buchanan ve Brock 1989). Bir veli kendisiyle ilgili her türlü riske girebilir, fakat çocuğunu haklı çıkarılamaz risklere atmamalıdır. Bir ris-ki ne meşru kılmaz? Bisiklete binmek ve yüzmek gibi pek çok nor-mal çocukluk faaliyeti çocuklar için risklidir. Eğer bir risk normalçocukluk faaliyetlerinden daha riskli değilse veya riskin yararları

zararlarından dalıa ağır basıyorsa, o riskin meşru olduğunu iddia

edenler olabilir. Örneğin, deneysel bir lösemi ilacının çocuğa zara-rından çok yaran olabilir ve çocuklarda hafızanın incelenmesi başka çocukluk faaliyeüerinden daha riskli olmayabilir.

Deneylerde yetişkinler kullanılırken de bilinçli rıza ilkesininuygulanmasında sorunlar çıkabilir. Bireyler, tamamen bilinçli ola-rak deneylerde kullanılmaya razı olmak için gerekli eğitimden veyargıdan aciz olabilirler. Çok eğitimli bireyler bile bazen kendileri-

ne verilen bütün bilgileri kavrayamazlar, bazen de araştırmacılardeneyin tamamım anlayamazlar. Tamamen bilinçli rıza alma gerek-liliği zorlu olduğundan, araştırmacılar için daha gerçekçi bir ilke,

bireylerin, rızalarını verirlerken yeterli düzeyde bilinçli olmalarıdır.Bir kişi sorumlu ve doğru bir karar vermek için yeterli bilgiye sa-

hip olduğunda, deneye katılmak için yeterli düzeyde bilinçli sayıla- bilir. Pek çok kişi, her gün, bilgisizlik ve belirsizlikler içinde so-

rumlu kararlar vermektedir. Örneğin yeni bir işe başvurduğumuz-da, yeni bir ev almaya veya evlenmeye karar verdiğimizde, tama-men bilinçli karar vermeyiz çoğu zaman (Veatch 1987). Bu politi-

ka makul görünse de, bir kez tamamen bilinçli rızadan ayrılırsak,yeterli rızadan, az nzaya ve sonunda nzasızlığa kadar varırız. İki

191



ömek bu noktayı aydınlığa kavuşturacaktır.

Alabama, Tuskegee'de bir sağlık kliniği olan Tuskegee Institu

te’taki [Tuskegee Enstitüsü] hekimler, 19321970 yılları arasında,ileri derecede frengisi olan AfrikalıAmerikalı erkekler üzerine biraraştırma yürüttü. Araştırmanın sponsorluğunu Amerikan SağlıkBakanlığı yaptı ve bu araştırmada, frengileri başlangıç aşamasındaolan, yani, frengileri henüz bulaşıcı olmayan 399 kişi kullanıldı. Bu

çalışmanın amacı, 1932 yılma kadar üzerinde fazla belge bulunma-yan frenginin doğal tarihini ve gelişimini izlemekti. 399 k işilik has-

ta grubu deneysel ve kontrol grupları olarak ikiye bölünmedi, bü-tün hastalar tedavi edilmeden sadece izlendi. Çalışmada ayrıca,frengisi olan hastalarla aynı yaştaki frengisiz 200 erkekten oluşan

bir kontrol grubu kuruldu. Deneyin amacı frengiyi iyileştirme yön-temleri geliştirmek değil, frenginin doğal tarihini izlemekti. Bunuöneren hekimlerden bazıları bu çalışmanın sadece bir yıl süreceği-ni söyledilerse de çalışma yaklaşık kırk yıl sürdü, frengi için etkili

bir ilaç olan penisilinin bulunduğu 1940’lardan sonra bile uzun sü-re devam etti. Çalışmaya katılanlara kendilerine hiçbir tedavi uygu-lanmadığı söylenmediği gibi, bu kişiler hastalıklarının doğası veya

bir deneye katıldıkları konusunda bile bilgilendirilmediler. Kendi-lerine sadece bedava bakım, sıcak yemek, tıbbi incelemeler ve be-

dava cenaze töreni önerildi. Çalışma ihmalciydi ve kötü organizeedilmişti: Çalışmayı yürüten personel her yıl değişiyordu, merkezi

otoriteler olarak görev yapan hekimler yoktu, yazılmış protokolleryoktu ve kayıtlar iyi muhafaza edilmemişti. Çalışma pek engellekarşılaşmadan. Amerikan Halk Sağlığı Hizmetleri’nde zührevi has-talıklar araştırmacılığı yapan Peter Buxton’un bu olayı AssociatedPress’e açıkladığı 1972 yıluıa kadar sürdü. Bu olay ABD’de ilksayfalarda manşet olunca Millet Meclisi olayı araştırmaya başladı.

1973’te, kurbanlar Federal Hükümet’e dava açtılar. Federal Hükü-

met, bu işi mahkeme dışında bir karara bağladı. Bu karara göre,frengiye yakalanmış hastalara ve ailelerine tazminat ödenecekti(Jonas 1980).5

5. Bu çirkin olay üzerine yorumlar yapan kişi ler, bu olayın pek çok etik standardı ihlal ettiğine dikkat çekti ler; araştırma, özensiz, ırkçı ve aldatıcı olarak değerlen-dirildi (Crigger 1992).

192



1994 yılında Enerji Bakanlığı, Clinton yönetiminden aldığıemirler doğrultusunda. Soğuk Savaş’la ilgili belgeleri yeniden top-

lamaya başladı. Bu konudaki en ciddi sır ABD hükümetinin kendivatandaşlarını radyasyon deneylerinde kullanmasıydı (Schneider1993, Budiansky ve diğerleri 1994, Pençe 1995). Binlerce sivil vesivil olmayan vatandaş üzerinde çeşitli deneyler yapıldı. Çoğu za-man insanlar deneyde kullanıldıklarından ya da deneyin içeriğin-

den habersizdiler. Bu deneyin amacı radyasyonun insanları nasıl et-kilediğini incelemekti. Bu deneyi politik ve askeri açıdan meşrulaş-

tıran şey, deney sonuçlarının ABD’nin Soğuk Savaş çabalarındahayati öneme sahip olmasıydı. ABD radyasyonun etkilerinin nasılhafifletileceğini keşfederse, ABD vatandaşlarının hayatta kalmala-rım sağlayarak veya radyasyonu düşmanlara zarar vermek ya daonları öldürmek için kullanarak nükleer bir savaşı kazanabilirdi. Buaraştırmayı ele alan pek çok belgede, askerler ve bürokratlar buaraştırmayı, askeri giiç için birkaç kişinin feda edilmesi gerektiği

gerekçesiyle doğru bulduklarını belirttiler: Ulusun çıkan, birkaç ki-şinin hakkına saygıdan daha önemliydi.

Aşağıda bu deneylerden bazı örnekler sunulmaktadır:

1) 1940'lı yıllann sonlannda Vanderbilt Üniversitesi’nde, ceningelişiminde radyoaktivitenin etkisini saptamak amacıyla ha-mile kadınlara radyoaktif demir verildi. Bu çalışmanın so-

nunda deneye tabi tutulan çocuklarda normalden fazla kanseroram görüldü.

2) 19631971 yıllan arasında Oregon Devlet Hapishanesi’nde,radyasyonun sperm fonksiyonlan üzerindeki etkilerini ince-lemek amacıyla, çoğu AfrikalıAmerikalı olan altmış yedi er-keğin erkeklik organları. 200 dolar karşılığında x ışınlarına

maruz bırakıldı. Bu kişiler daha sonra vasektomi oldular. Bu

araştırmalann bazı riskleri onlara söylendiyse de, kanser ola-caklarını bilmiyorlardı.

3) 1950’li yıllann sonunda, Colombia Üniversitesi ve Montefı

ore Hastanesi’ndeki yirmi ölümcül kanser hastasına, insandokularınca emilen radyoaktif madde oranım ölçmek ama

Fl30N/BiliınEti$l 193



cıyla radyoaktif kalsiyum ve stronsiyum verildi.

4) Eerkeley’deki Califomia Üniversitesi’nde bir araştırmacı

okn Joseph Hamilton, kanser olduğu kesin on sekiz hastaya plıtonyum enjekte etti.

5) 1950'lerde federal bilim adamları, nükleer zerrelerin atmos-ferdeki inişini gözlemlemek amacıyla, Washington’ın doğu-

sunla radyoaktif bir iyot bulutu oluşturdu. Bu bulutta,l‘‘79’da meydana gelen Three Mile Islaııd nükleer reaktör

kazasında ortaya çıkan buluttan yüzlerce kat fazla radyasyon

virdi.6) 1940’1ardan 1960’lara kadar, 1500 pilot ve denizci, birkaçdıkika süresince burun deliklerine radyum soktu. Deneyinanacı ve neden seçildikleri onlara söylenmedi, ancak bu de-neyden sonra şiddetli baş ağnları çekmeye başladılar.

Tuskegee frengi araştırması ve Soğuk Savaş radyasyon deney-

leri. instnlar üzerinde yapılan deneyler tarihindeki, araştırma ilke-lerinin bilinçli rıza ilkesinin ihlal edildiği en karanlık olaylardanikisidir. Araştırma cemiyetlerinin, insan denekleri karşısında be-nimsenecek etik tavra ilişkin ilkeleri kabul etmesinden çok sonra bu deneklerin gerçekleşmesi, riyakârlık ve acı bir ironi içerir. Araştırmacılırm bilinçli rıza ilkesinden ve Nümberg Kanunu’ndan ha-

berdar elmaları gerekiyordu; fakat bu araştırmacılar, deneklere ye-

terli bilgiyi vermekten kaçındılar ve onlara bilinçli seçimler yapmaolanağı tanımadılar. Bunların “aykırı veya patolojik araştırma

lari’dan başka bir şey olmadıklarını, günümüzdeki araştırmalarda bilinçli uza ilkesinin nadir olarak sömürüldüğünü ve ihlal edildiği-ni söyleyenler çıkabilir. Batı’da yürütülen araştırmaların çoğunun

etik olarak doğru olduğunu inkâr etmesem de, bilinçli rıza ilkesinin bilim ad altında kolaylıkla ilüal edilebildiğini ve kısmi rızadan rı-

za yoklığuna kolayca geçilebildiğini okuyucuya göstermek açısın-dan, bu olayları ele almayı yararlı buldum. Araştırmacılar, bilinçli

rızaya olm değişmez bağlılıklarını dile getirmek zorundadırlar. Buidealden sapmalar bazen haklı göriilebilse de, yetersiz veya kısmi

bilinçli nza öneren deney tasarımlarına karşı uyanık olmalıyız. Kıs

194 FUARKA/BüimEUgj



mi veya yalnızca yeterli rıza hâlâ geçerli sayılabildiğinden. insanhakları ve onurunu korumak için, insanlar üzerinde yapılan deney-

ler, büyük ölçüde araştırmacılar ve özneler arasındaki karşılıklı gü-

ven, iletişim ve anlayışa dayanmak zorundadır (Veatch 1995).İnsanlar üzerindeki deneylerde aldatma, bilinçli rıza ile ilgili ba-

zı sorulara kapıyı açık bırakmaktadır; çünkü deneylerde aldatılan bireyler kendileri üzerinde yapılacak deney konusunda yeterince bilgilendirilmemektedirler. Araştırmalarda aldatma ile ilgili temelargüman, doğru sonuçlar almak için bunun çoğu zaman gerekli ol-

duğudur; çünkü deneyin bireyler tarafından bilinmesi, bu bireylerincevaplarım etkileyebilir (Elms 1994). Öznenin tedavi olduğunainanmasıyla sağlık durumunda gelişmeler görüldüğü durumlardauygulanan, ilaç niyetine verilen tesirsiz maddelerin etkisi tıpta iyi

bilinen bir olaydır. Birbirinden habersiz iki grubun kullanıldığı de-neylerde, bir grup bireye kontrol altında bir tedavi uygulanarak ve

bir başka gruba da bahsedilen etkisiz ilaçlardan verilerek, bu etkitelafi edilmeye çalışılmaktadır. Ne araştırmacılar ne de deneye tabitutulan bireyler kime tesirsiz ilaçlar verildiğini kime “gerçek” teda-vi uygulandığını bilmezler. Kişilere sadece kendilerine bu tesirsizilaçlardan verilebileceği söylenir. Tesirsiz ilaçların kullanılmasında

ortaya çıkan temel sorunlardan bir tanesi, tedavinin başarısı saptan-dığında tedaviyi durdurup durdurmamaya ve hastalara tesirsiz ilaç-larla yeni bir iedavi uygulayıp uygulamamaya ilişkindir (Capron

1997). Kontrol grubundaki bireylere hafif bir bakım uygulansa da bunlara “gerçek” ilaçlar verilmez. Tıbbın yararı için çoğu zaman te-daviden mahrum kalırlar. Tıp etiği, deney sona emıeden kontrolgrubundaki bireylere tedavi uygulanmasını üngörse de, bu seçenek bütün deneye zarar verebilir. Tıp deneylerinde, pek çok tıbbi araş-tırmada ortaya çıkan etik çıkmaz, yani bireyin yararı ve bilimin

ilerlemesi arasındaki çatışma görülür. Bazı yazarlar, farklı tedavi biçimlerinin yararı konusunda tıp cemiyetinde dürüst bir uzlaşmaz-

lık görüldüğünde hekimaraştırmacılann bu çıkmazı klinik deney-

ler başlatarak ya da klinik deneyleri sürdürerek çözebileceklerini

savunmaktadırlar (Freedman 1992).Aldatma sosyal bilimlerde de sık sık gerekli olur. Sosyal biliın

195



ler, saha gözlemleri, mülakat, rol yapma gibi aldatmaya dayanma-

yan yöntemler kullansa da. pek çok sosyal bilimci, geçerli ve yarar-

lı sonuçlar almak için çoğu zaman kontrollü deneyler yapmanın ge-rekli olduğu konusunda hemfikirdirler (Elms 1994). Pek bilinme-

yen bir aldatma olayında, bir Harvard psikologu olan Stanley Milgram otoriteye boyun eğişi test eymek için bir deney yaptı (Milgram1974). Deneyde iki özne vardı: “öğretmen” ve "öğrenci”. Öğretme-ne, deneyin amacının eğitimde verilen cezaların etkisini test etmek

olduğu söylenmişti. Öğrenciye öğrenmesi gereken bilgiler sunuldu

ve her yanlış cevap verişinde kendisine elektrik şoku verilerek ce-zalandırıldı. Öğretmenler bir düğmeye basarak şok veriyorlar, öğ-renciler ise şok verildiğinde acı veya rahatsızlık belirtisi gösteriyor-lardı. Yanlış cevapların artmasıyla şok oram da tehlikeli bir düzeye

varıncaya kadar arttırılıyordu. Araştırmacılar öğretmenlere şok ver-melerini emrediyorlar, öğretmenlerin çoğu da belli bir noktaya ka-dar bu emre itaat ediyordu. Öğretmenlere şok verdikleri söylendiy-

se de aslında şok vermiyorlardı. Deneyin esas amacı, öğretmenle-rin araştırmacılara, yani otoriteye itaat edip etmeyeceklerini sapta-maktı. Deneyden sonra öğretmenler iyice sorgulandığında, öğret-menlerin psikolojik zarar gördüğü ve bu deneyden rahatsız olduk-ları ortaya çıktı; çünkü deney gerçek olsaydı birilerine zarar vermişolacaklarını fark etmişlerdi. Öğretmenlerin çoğu ahlâki karakterle-rinin ve vicdanlarının bu yönünü öğrenmek istemediler. Eğer öğret-

menler aldatılmasaydı, bu deney zarar görmüş olacaktı; çünkü budurumda dramatizasyondan çekinmeyeceklerdi ve böylece otorite-ye itaatleri test edilemeyecekti.

Bazı yazarlar, otoriteye itaati ölçmek için başka daha az zararlıve daha az aldatıcı yöntemler bulunduğuna dikkat çekerek bu de-

neylere karşı çıktılar. Bu tip deneylerden elde edilebilmesi muhte-mel olan bilginin değeri bilinçli rıza ilkesinin ihlalini ve araştırma

deneklerine verilecek olası zararı meşrulaştırmaz, diyenler vardır(Beumrind 1964). Başka yazarlar ise, doğru sonuçlar alma, bilinçli

nza şartları içinde yer alma, deneklere deneyden sonra bilgi veril-mesi ve araştırmacıların bencilce hedefleri olmaması koşuluyla al-datmanın etik olabileceğini savunurlar (Elms 1994).

196



Özetle, bilinçli rıza ilkesi ulaşmaya çalışmamız gereken bir ide-

al olsa da, mutlak bir kural değildir. Bu idealden ayrılmamamız ge-

rektiğine inanırsak, insanlar üzerinde yapılan deneyleri çok sınırla-mış oluruz. Bilimsel ilerleme yavaşlayacak ve uygulamadaki pekçok problem çözümsüz kılacaktır. Eğer bilimsel ilerlemenin yavaş-

lamaması ve uygulamadaki bu sorunların çözülmesi gerektiğine

inanırsak, zor bir seçimle karşılaşırız: Bu idealden ne zaman fera-gat edebiliriz? Bu soruyu, insanlar üzerinde yapılan deneyleri tekerteker ele alarak, bu deneylerin yararları ve risklerini araştırarak ce

vaplayabileceğimize inanıyorum.İnsanlar üzerinde yapılan deneyler, gizlilik, zararlı araştırmalar,önemsiz araştırmalar, belli etnik ve ırk grubundaki insanları hedefalan araştırmalar ve ceninler, embriyolar, mahkûmlar, askerler, ko-madaki veya bilinçsiz kişiler üzerindeki araştırmalar gibi pek çok başka etik konuyu ve sorunu gündeme getirmektedir.'

H. HAYVAN DENE KLER ÜZERİNDEYAPILAN DENEYLER

Farklı disiplinlerdeki pek çok bilim adamı, çeşitli amaçlar için, te-mel ve uygulamak araştırmalarda hayvanları kullanmaktadır. Araş-tırmalarda yılda kaç hayvanın kullanıldığım saptamak güç olsa da,yaptığımız tahminlere göre bu sayı oldukça yüksektir. Tahminleri-mize göre yılda on yedi ila yetmiş milyon arası hayvan deneylerdekullanılmaktadır.7 Hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalar bazen

hayvanlara yarar sağlasa da, çoğu zaman insanların yaran için ya- pılmaktadır. Araştırma teknikleri saha çalışmalarından yoğun kont-rollü deneylere kadar değişmektedir. Hayvanlar üzerinde yapılandeneyler, hayvanları ameliyat etmeyi ve sakat bırakmayı da içer-

mekte, çoğu deney ölümle sonuçlanmaktadır. Örneğin “Lethal Do-

se-50” [Öldürücü Doz50] testi, hayvan deneklerinin yüzde ellisini

6. Bu konularla i lgil i başka tartışm alar için bkz. President 's Comm issio n [Başkan-lık Komisyonu] (1983), Veatch (1987), Beauchamp (1997), Capron (1997).7. İnsanlar da birer hayvan elbette. Burada " hayvan’ kel imesini insanlar d ışınd a-ki hayvanlar için kullanıyorum.

197



öldürecek ilaç dozunun ne kadar olduğunu belirlemeyi hedeflemiş-ti. Draise testi ise kozmetik endüstrisinde, çeşitli maddelerin zehir-

li olup olmadığım saptamakta kullanılmıştı. Bu testte, bazı kimya-sal maddelerin göze verebileceği zararı ölçmek amacıyla, tavşanla-

rın gözlerine bu maddelerden damlatıldı. Hayvanlar, bilim ve tıpeğitiminde de kullanılmaktadır. Örneğin, tıp öğrencileri, ameliyat-ları insanlar üzerinde yapmadan önce hayvanlar üzerinde denemek-tedirler. Bu işlemlerde, öğrencilere yaraların nasıl iyileştirileceğini,

kırıkların nasıl onarılacağım vs. öğretmek amacıyla hayvanlar (ge-

nellikle köpekler) kasıtlı olarak incitilmektedirler (LaFollette veShanks 1996).

Son yirmi yılda, hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalar çoktartışmalı bir konu oldu. Hayvan haklan savunuculan. hayvan de-nekleri üzerinde yapılan araştırmalan protesto etmek amacıyla grevyaptılar, laboratuvarlan yakıp yıktılar ve yıllarca sürmüş araştırma-lara zarar verdiler. Hayvanlara olan ilginin artmasıyla, pek çok ül-

ke ve ulus araştırmalarda hayvanların kullanılmasına ilişkin yasalargetirdi ve pek çok araştırma enstitüsü bu konuda kurallar koydu.Bu kurallar hayvanlann insanlar tarafından nasıi kullanılabileceği-ne ilişkin koşullan belirliyor ve hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalann nasıl onaylanacağı ve eleştirileceğini gösteriyordu. Araş-tırma enstitülerinin çoğunda bu kurallan empoze eden komitelervardır. Hayvanlan kullanarak araştırma yapmak isteyen bir bilim

adamı, bugün, uzun ve sıkı bir onay işleminden geçmek zorundakalmaktadır (LaFollette ve Shanks 1996).

Hayvan denekler üzerinde yapılan araştırmalarla ilgili temel ar-güman, bu araştırmalann insanlara çeşitli şekillerde yarar sağlama-sına ilişkindir (Botting ve Morrison 1997). Hayvanları inceleme

uygulamalı araştırmalarda biiyük öneme sahiptir; çünkü hayvanlar,insan hastalıkları üzerine yapılan incelemelerde, ilaçların ve teda-

vilerin denenmesinde araştırmacılara birer model olur. Kontrollüklinik denemelerde geçerli standart protokol, iasanlar üzerinde uy-

gulanacak tedavileri test etmeden önce, hayvanlar üzerinde genişçaplı incelemeler yapmayı öngörür. Araştırmalarda hayvanlar canalıcı bir önem taşalar; çünkü hayvanlar ve insanlar arasında psiko-

198



lojik, anatomik, biyokimyasal, genetik ve gelişimle ilgili pek ben-zerlikler vardır: Fare beyni hakkında bildiklerimiz insan beynini

anlamaya yardımcı olabilir. Hayvan modelleri yerine geçebilecekalternatifler varsa da, bunların uygulama alanları sınırlıdır. Hay-vanlar araştırmalarda kullanılmasaydı, insanlar güvenli yiyecek,

ilaç ve kozmetikten, ayrıca tıp ve biyoloji bilgilerinden büyük ölçü-de mahrum kalacaklardı. İnsanların çıkarlarıyla ilgili bu argümanutanç vermeyecek kadar faydacıdır: İnsanların yararına olduğu sü-

rece hayvanları kurban edebiliriz. Hayvanlar üzerinde araştırma ya-

pan pek çok bilim adamının bu argümanın çeşitli biçimlerini be-nimsediklerini söylememiz pek şaşırtıcı olmayacaktır.

Hayvan denekler üzerinde yapılan araştırmaları eleştiren kişiler, bu tartışmaya aşağıdaki itirazları getirmektedirler (LaFollette ve

Shanks 1996, Bamard ve Kaufman 1997):

1) Hayvanlar üzerinde yapılan araştırmaların faydalan abartıl-

maktadır.2) Hayvanlar, insan hastalıkları ve tedavilerinin incelenmesinde

iyi birer model değildir.3) Hayvanlar üzerinde yapılan araştırmaların yerini tutacak ya-

rarlı alternatifler vardır.4) Hayvanlan deneylerde kullanmamalım ahlâki sebepleri var-

dır.

İlk itiraz pek makul görünmese de, hayvanlar üzerinde yapılanaraştırmalan eleştiren bazı kişiler araştırmalarda hayvanların kulla-nılmasıyla insanlara yarar sağlayan keşifler arasında güçlü bir bağolmadığını savunmaktadırlar. Söz konusu kişiler, araştırmalardahayvanlar yerine insanlann kullanılmasının tıbbi ilerlemeler içindaha yararlı olduğu belirli olaylan ele alarak bu bağa karşı çıkmak-

tadırlar. Örneklenen olaylar kara sanlık, tifo, apandisit, hipertiroidizm, narkozbüim, bağışıklıkbilim ve psikolojidir (LaFolletteve Shanks 1996). İnsanlar üzerinde yapılan klinik araştırmalarınyararını kendimize hatırlatmak önemli olsa da, bu örnekler hayvanlann araştırmalarda kullanılmasının tıp ve biyolojiye olan katkıla

199



rina karşı nihai birer argüman olarak görülemez; çünkü araştırma-larda hayvanların kullanılmasını destekleyenler, hayvanlar üzerin-de yapılan araştırmaların biyoloji ve tıbbın ilerlemesine katkıda bu-lunduğu pek çok örneği sunabilmektedirler. Burada önemli olannokta, hayvanlaruı kullanıldığı araştırmaların insanlara yarar sağla-dığı ve sağlamaya devam edeceğidir. Hayvanlar üzerinde yapılandeneyleri destekleyenlerin bunun yararlılığım abarttıkları ispatlansa da, yukarıdaki iddia hâlâ doğru olacaktır.

ikinci itiraz, hayvanların kullanıldığı araştırmalara daha ciddi bir biçimde meydan okumaktadır. Yıllardan beri araştırmacılar,hayvan denekleri üzerinde yapılan araştırmaların insan hastalıklarıve tedavilerine uygulanabileceğini, çünkü hayvanların deneyselaçıdan insanlara benzediğini az çok tahmin ettiler. Eğer bir maddeyüksek dozda verildiğinde laboratuvar farelerinde kansere yol açı-yorsa, bilim adamları bu maddenin insanlarda da kansere yol aça- bileceği sonucunu çıkarıyorlardı; çünkü hayvanlarda kansere yolaçan maddeler, insanlarda da kansere neden olabilirdi. İnsanlar vehayvanların benzer hücreleri, dokuları, organları, hormonları, me-tabolizmaları. proteinleri, genleri vs. olduğundan, hayvan modelle-ri nedensel açıdan insanlara çok benzer. Ayrıca hayvanlarla insan-ların ortak bir evrimsel mirasları vardır: İnsanlar hayvanların ev-rimleşmesiyle ortaya çıktıklarından, insanlarla hayvanlar arasındaortak noktalar bulunmaktadır (LaFollette ve Shanks 1996).

Pek çok araştırmacı, insanlarla hayvanlar arasındaki nedensel

analojinin açık ve tartışma götürmez olduğunu kabul ettiyse de buanaloji son yıllarda saldırılara uğradı (Bamard ve Kaufman 1997).Çok sayıda yazar, hayvanların pek çok açıdan insanlara benzeme-diğine, bazı bileşiklerin insanlar ve hayvanlar üzerinde farklı etki-ler yaratabileceğine dikkat çekti. Örneğin, bilim adamları bir za-manlar sakarini kanserojen bir madde olarak görüyorlardı; çünkülaboratuvar farelerinde mesane kanserine yol açmıştı. Ancak son

yıllarda yapılan araştırmalara göre sakarin yalnızca farelerde kan-sere yol açmaktadır; çünkü farelerin idrarında mesanede zehirlikristallere neden olabilecek proteinler vardır. İnsanlarda bu kristal-ler oluşmadığından sakarin insanlar için ciddi bir risk teşkil etmez(Denver Post 1992).

200



Hayvanlarla insanlar arasındaki analojiye saldıran kişiler, hay-

vanlar üzerinde yapılan deneylerin insan kitlelerine uygulanmasına

engel olan faktörlere dikkat çektiler. Öncelikle, hayvanlar laboratuvarlarda, hapsedilmek, yönetilmek ve yalıtılmak gibi doğal olma-

yan koşullara ve strese maruz bırakılmaktaydılar. Bu faktörler, hay-

vanlar üzerinde yapılan deneylerde deneysel birer değişkendi ve bunların insanlara uygulanması bir hayli güçtü. İkincisi, farklı tür-ler arasındaki fonksiyonel benzerlikler, önemli yapısal (psikolojik,

genetik, biyokimyasal vs.) farklılıkları gözardı etmeye neden ola-

bilmekteydi. Örneğin, memeliler ve kuşlar çevreyle gaz alışverişiyapmak için akciğerlerini kullanırlar, ancak her ikisinin de ciğer

yapısı farklıdır. Üçüncüsü. eğer organizmaları karmaşık, hiyerarşik bir biçimde organize edilmiş dinamik sistemler olarak görürsek, sa-dece son derece karmaşık organizmaların sahip olduğu, parçaları-nın ya da daha az karmaşık türlerin sahip olamayacağı “acil” nite-liklerden söz edebiliriz (LaFollette ve Shanks 1996). Örneğin, bu

limya ve alkolizm gibi insanlarda görülen tıbbi ve psikolojik prob-lemler daha az karmaşık türlerde görülmezler. Anoreksiya gibi problemler hayvanlarda da görülebilir; fakat bunlar hayvanlarda

daha farklıdır. Bir fare, toplumsal beklentilerini yerine getiremedi-ği için anoreksiyaya yakalanmaz.

Araştırmalarda hayvanların kullanılmasına getirilen ikinci itira-zın daha fazla inceleme gerektiren makul bir nokta olduğunu düşü-

nüyorum. Bu itiraz hayvanlar üzerinde deney yapılmasına karşı ka-tı bir argüman getirmese de, deneysel tasarımlar ve araştırma yön-temleriyle ilgili önemli soruları gündeme getirmektedir. İnsanlar vehayvanlar arasındaki analojiye ilişkin bütün bu şüpheler göz önünealındığında, araştırmacıların, insan hastalıkları ve tedavisinde hay-vanların insanlar için iyi birer nedensel model olmadık!arma inan-maları doğal görünmektedir. Hayvanlar üzerinde yapılan inceleme-

ler insanlarla ilgili olsa da, araştırmacıların, hayvanlan deneylerdekullanmak için yöntemsel nedenleri olması gerekir (LaFollette ve

Shanks 1996).Üçüncü itiraz, belirtilmesi gereken önemli bir noktaya değin-

mekteyse de, hayvanların kullanıldığı araştırmalara karşı kati bir

201



argüman getirememektedir. Araştırma cemiyetleri hücre ve doku

kültürleri ve bilgisayar simülasyonlannda büyük ilerlemeler kay-

detti yse de, bu alternatiflerin bazı önemli eksikleri vardır. Bir orga-nizma parçası organizmanın tamamıyla aym kefeye konulamaz. Bir

bilgisayar simülasyonu “gerçeğin” karmaşıklığında olamaz. Bilim

adamları doku ve hücre kültürleri veya bilgisayar simülasyonlarmdan çok önemli bilgiler kazansalar da, çoğu zaman, gerçek bir or-

ganizmanın tamamının bir bileşene veya tedaviye nasıl cevap ver-diğini gömıek gerekir (Botting ve Morrison 1997).

Hayvanların araştırmalarda kullanılmasıyla ilgili tartışmaların büyük bir kısmında son itiraz önemli bir rol oynar. Bu itirazı bura-da derinliğine araştırmak gibi bir umudum olmasa da, hayvanlarındeneylerde kullanılmasına karşı çıkılmasının ahlâki nedenlerini tar-tışmak istiyorum. İnsan denekleri üzerinde yapılan araştırmalarıtartışırken belirttiğim gibi, insan haklan ve onurunu korumaya iliş-kin ahlâki kaygılar, insanların deneylerde kullanılmasında etik

prensiplerden ayrılmamamızı gerektirir. Bazıları insanların ahlâki bir değeri olduğu ve topluma yarar sağlamak için bundan ödün ve-rilmemesi gerektiği fikrine bağlıdır. İnsanlann büyük bir kısmı, ba-zı hayvani arın da ahlâki bir değeri olduğuna inanır. Onlara görehayvanlara işkence ve kötü muamele yapılmamalı, onlara gereksizyere zarar verilmemelidir. Deneylerde hayvan kullanımını destek-leyenler bu fikirleri sağduyulu bulsalar da. hayvanların insanlara

oranla daha az değeri olduğuna inanmaktadırlar. Sadistçe zevkleri-mizi tatmin etmek için bir fareye işkence etmemiz yanlış olsa da, bu fareyi insanlara yarar sağlayacak bir deneyde kullanmamız yan-

lış değildir. Bin farenin acı çekmesi, bir çocuğun lösemiden ölme-sinden iyidir. Hayvanlar, insan amaçlarına hizmet etmede kullanı-labilir.

Hayvanlar üzerinde deneyler yapılmasuıa karşı çıkanlar, hay-

vanların, karşı cephede bulunanların sandığından daha fazla ahlâkideğerleri olduğuna inanmaktadırlar. Singer’e göre (1975) bir de-

neyde insanları kullanmamamız gerekiyorsa, o deneyde hayvanlan

da kullanmamamız gerekir. Bu fikre katılmayanlar, türcülük olarak bilinen ve insan türünün diğer türlerden üstün olduğunu, dolayısıy-

202



la insanlara farklı bir biçimde davranılması gerektiğini savunan birgörüşü kabul ederek haklı görülemez bir ayrımcılığı benimsemek-

tedirler. Singer türcülüğü ırkçılıkla özdeşleştirmektedir, çünkü heriki doktrin de insanların ahlâki olarak alakasız sayılabilecek özel-

liklerine dayanarak bu kişilere farklı davranılmasına olanak tanı-maktadır. Singer'a göre, insanlar ve pek çok hayvan önemli bir

özelliği paylaşmaktadır, yani acı duyma kapasitesini. Eğer deney-lerde insanlara acı vermek yanlışsa, hayvanlara acı vermek de yan-

lıştır.

Daha radikal bir görüşü paylaşanlar, sadece hayvanlara acı ve-ren deneylere değil, hayvanların kullanıldığı bütün deneylere karşıçıkmaktadırlar. Reagan’a göre (1983) hayvanların, kendi yararları-na dayanan ahlâki hakları vardır. Örneğin, hayvanların öldürülmemesi, zarar görmemesi, hapsedilmemesi kendi yararlarınadır. Hay-vanların hakları olduğundan, ancak kendileri deneyde yer almayıkabul edebilirlerse veya onların yerine biz onay verirsek deneye gi-

rebilirler. Bilim adına hayvanlar kurban edilmemeli ve zarar gör-memelidir. Hayvanlar deneylerde kullanılmayı bizzat seçmedikle-rinden ve onlar yerine karar veremeyeceğimizden, hayvanların kul-lanıldığı bütün araştırmalar durdurulmalıdır.

Bu tartışmaları derinlemesine incelemek bu bitaptakinden daha

fazla bir yer gerektirecek; ancak bu konuların birçoğunun insanlarve hayvanlar arasındaki farklılık ve benzerliklere indirgenebilece-

ğim belirtmeme izin verin (Vemer 1994). Bir organizma ahlâki açı-lardan insanlara çok benziyorsa, insanlar gibi muamele görmeyihak etmektedir. Türcülük, ırkçılıktan farklıdır; çünkü farklı türler-den gelen organizmalar, farklı ırklardan gelen insanların aksine, ah-

lâki açılardan farklılık gösterebilirler. Bu “türcülük” itirazına karşıkoymak için, ahlâki olarak önemli özelliklerden birinin Homo Sa-

piens üyeliği olmaması gerekir. İncelememiz gereken özellikler,

kendi türümüzde görülse de, belirli bir türü aşmalıdır. (LaFolletteve Shanks 1996). Aşağıda verilen listeyi savunamasam da, ahlâkiolarak konuyla alakalı özellikler şöyledir;8

8. Bu konudaki tartışmalar için bkz. LaFollette ve Shanks (1996)

203



1) Acı duyma kapasitesi.2) Bilinç.

3) Kavranılan anlama ve inanma yeteneği.4) Soyut kavramlar, kimlik kavramı.

5) Düşünme.6) Dil kullanımı.

7) Sempati, sevgi ve suçluluk gibi ahlâki duyguları deneyimleme yeteneği.

8) Ahlâk kurallarım anlama ve bunlara uyma yeteneği.

Bunlar türümüzdeki bireylerin çoğunun paylaştığı özelliklerdir

ve organizmalara ahlâki değer yükleyebilmektedirler. Belirli bir or-ganizma, tür veya makinenin bu özelliklere sahip olup olmadığıtartışmaya açık bir konudur.

Hayvanlarda bu özelliklerin bazıları var mıdır? Ahlâki açılardaninsanlara benzerler mi? Bilim adamları yıllarca davranışçılık kura-

mı adı alünda bu soruları yöneltmekten kaçındılar. Davranışçılıkkuramına göre, hayvan zihni ve kavrama kapasitesiyle ilgili sorular

bilimsel değildir; çünkü: (1) Hayvan beyninin nasıl çalıştığım tamolarak bilemeyiz, (2) Hayvanların zekâsı ve idrak kabiliyetleri hak-kında yapılan çıkarımlar bizi, insan özelliklerini insan olmayan

varlıklara dayandırma gibi antropomorfik yanlışlara götürür. An-cak. son yirmi yılda bilim adamları bu varsayımlara meydan oku-

dular ve bilişsel etnoloji adı altında hayvanlarla ilgili çalışmalarayeni bir yaklaşım getirdiler (Griffin 1992). Bilişsel etnologlar hay-vanlarda bilinci, zekâyı, düşünmeyi, duygulan, normları, hafızayı,kavranılan ve inançlan inceleme girişiminde bulundular. Hayvan-ların idrak kabiliyeti ve duyguları hakkındaki çıkarımları hayvanlar

ve insanlar arşındaki nörobiyolojik, davranışsal ve evrimsel ben-

zerliklerden yola çıkarak yaparlar. Bu alan oldukça yeni ve davra-

nışçılık kuramının etnologlar üzerindeki etkisi hâlâ büyüktür; fakaten azından hayvanlarla ilgili önemli sorulara giden yolda önemli bir adım attık.

Şu anda, hayvan bilişimi ve duygularıyla ilgili tamamlanmış bir bilimsel teoriden mahrum olsak da, tecrübelerimizden bazı hayvan

204



türlerinin acı duyabildiklerini, bazı türlerin bilinçli olduğunu vefarklı duygulan deneyimleyebildiklerini, hatta bazı türlerin düşün-

me yeteneği ve dilleri olduğunu, ahlâki duygular ve kavramlara sa-hip olduklarım ve ahlâk kurallarım izleyebildiklerini çıkartabiliriz.

Eğer bu görüş doğruysa, o zaman pek çok hayvan türünün ahlâki

özellikleri olduğunu ve onlan deneylerde kullanmamak için önem-li yükümlülüklerimiz olduğunu söyleyebiliriz. Ancak bu görüş bü-

tün türlere eşit davranmamızı öngörür; çünkü türlerin ahlâk açısın-dan farklı özellikleri varsa, bu durumda hayvanlara farklı davran-

mamız meşrulaşır. Hayvanlar karşısındaki davranışlarımız onların bilişsel ve duygusal yeteneklerine bağlı olmalıdır: Bu yetenekleredaha çok sahip türler, daha iyi bir muameleyi hak eder.9Şempanze-lerin bu özellikleri farelerden daha belirgin olduğundan, farelerden

daha iyi muamele görmelidirler. Fareler üzerinde yapılan deneyle-rin birçoğu şempanzeler üzerinde yapılmamalıdır. Bu yaklaşımıngenel etik öncüllerinden bir tanesi ahlâki benzerlikler ve farklılık-

ların bilişsel ve duygusal benzerlik ve farklılıklara dayandığıdır.Bilim bu tartışmaya, çeşitli hayvanların bilişsel ve duygusal yete-neklerini belirleyerek girer.10

Burada ortaya koyduğum görüş, bilişsel ve duygusal özellikleredayalı bir ahlâki statünün derecelenmesini öngörmektedir. Sadeceinsanlar gibi sıranın en üstünde yer alan organizmaların ahlâki hakve görevleri vardır. Bir organizmanın hak ve görevleri olabilmesi

için, bu varlığın, ahlâk ilkelerini anlayıp onlara uyma ve ahlâkiduyguları tecrübe etme yetenekleri olan bir türün üyeleri arasında bulunması gerekir. Ş uanın en altodaki organizmaların ahlâki gö-revleri ve hakları olmasa da, bunlar hâlâ ahlâki bir statüye sahip

olabilirler. Ahlâki görevleri olan varlıklar, ahlâki hak ve görevleriolmayan türleri koruma ve bu türlerin çıkarlarım gözetmekle yü-

kümlü olabilirler. Örneğin, fillerin ahlâki haklan olmasa da, insan-

9. Bu görüşe göre, insanlardan daha üstün bir tür, daha iyi bir muameleyi hak eder.10. Hayvanlar üzerinde yapılan deneylerin ironik taraflarından biri, benzerlik ar-güm anlarının ik i yönü olduğudur: Bir hayvan, iy i b ir nedensel model olac ak kadar insana benzeyebi l i r , anc ak ahlâki değeri dah a az olacak kadar d a insandan fark-lı olabilir.

205



lar fillerin çıkarlarım korumakla yükümlüdürler.Deneylerde hayvanların kullanılmasına ilişkin tartışmaya son

verirken, hayvan denekleri üzerinde deney yapıp yapmamakla (buhayvanların tehlikede olan bir türe ait olup olmadıkları vs.) ile ilgi-li önemli bir konuya daha değinmeden geçemeyeceğim. Eğer türle-

ri tehlikede olan hayvanları korumak gibi bir yükümlülüğümüz ol-duğunu kabul edersek, o zaman bu görevimiz hayvanlan deneyler-de kullanmamak için bize ek bir neden sağlar (Rodd 1990). Örne-

ğin, siyah ayaklı dağ gelinciği, bilişsel ve duygusal yetenekleri ça-

yır köpeğinden daha fazla olmayan soyu tehlikede bir hayvandır.Eğer bir araştırmacı deneyde bu iki hayvan türünden birini kullan-mak isterse çayır köpeğini seçmelidir; çünkü onun türü tehlikededeğildir. Goriller üzerinde deney yapmamak için, bu hayvanların

önemli duygusal ve bilişsel yetenekleri olması ve türlerinin tüken-me riski göstermesi gibi önemli nedenlerimiz var.

Bu bölümde anlatılanları şöyle özetleyebiliriz: Daha önce belir-

tilen dört itirazdan hiçbiri hayvanların deneylerde kullanılmasınakarşı doğru argümanlar sunamamaktaysa da, hayvan denekleri üze-rinde yapılan deneyleri iyi incelemek için bize nedenler sağlamak-tadırlar. İnsanlara yarar sağlayacak araştırmalarda hayvanları kulla-nıyor olsak bile, hayvanlar üzerinde deneyler yapmak dışında alter-natifler bulmalı, insanların hayvan modelleriyle olan ilişkisini dahaiyi anlamalı, hayvanların bilişsel ve duygusal özelliklerini iyice öğ-

renmeli ve hayvanlar hakkında bilgimiz arttıkça, hayvanların statü-kosunu değiştirmeye ve yeni yöntemler geliştirmeye açık olmalı-yız.

206



luğu savunmuştum. Bu tartışmalara burada tekrar girmeyeceğim.

Bazı bilim adamları toplumla etkileşmekten kaçınsalar da, günü-

müzdeki bilim adamlarının birçoğu toplumsal sorumluluğun iyi bi-rer örneğidirler. Bu bilim adamları halkı bilim konusunda eğitmek,halkın bilime olan ilgisini arttırmak ve araştırmanın sonuçlarından

halkı haberdar etmek için çok zaman harcamaktadırlar. Altıncı bö-lümde, bazı bilim adamlarının bilimi popülerleştirerek halka hiz-

met ettiğinden bahsetmiştim. Diğer bilim adamları ise bilim ve tek-noloji politikalarını savunmak için bilgilerini ve uzmanlıklarım

kullandılar. Örneğin, İkinci Dünya Savaşı sırasında ABD Japon-ya’ya iki bomba attığında Albert Einstein ve Robert Oppenheimergibi pek çok ünlü fizikçi atom enerjisini barışçı amaçlarda kullan-mak için başlatılan hareketlerde başı çektiler (Cantelon 1991).1960’lı yıllarda, başta Rachel Carson ve Barry Commoner olmaküzere çok sayıda bilim adamı, kirlilik, nüfus fazlalığı, salgın hasta-lıklar, tehlikeli atık maddeler, türlerin tükenmesi gibi çevreyle ilgi-

li konulara hakkın dikkatini çekti (Carson 1961, Commoner 1963).Bugün pek çok bilim adamı aynı zamanda çevreci bilim adamları-dırlar (Pool 1990). Günümüzde, halkı sağlık, beslenme, aile riskle-ri ve çevresel riskler konusunda bilgilendiren pek çok organizasyonvardır. Örneğin, Public Interest’teki [Kamu Çıkan] Bilim Merkezi

halkı beslenme ve sağlık konusunda bilgilendirmekle kalmayıp, yi-yeceklerin etiketlenmesi ve reklamlanmn yapılmasını düzenleyen

yasaların çıkartılması için Kongre’ye başvurdu (Williams 1995).Committee for the Scientific Investigations of the Claims of the Paranormal [Paranormal İddiaları Araştırma Komitesi] ve SkepticsSociety [Şüpheciler Cemiyeti] gibi sahte bilimi, değersiz bilimi, paranoımal olayları ve batıl inançları eleştirel olarak inceleyen bilim-

sel organizasyonlar da vardır.1Pek çok bilim adamı, kariyerlerini,

üç kuruşluk bilimleri ortaya çıkarma ve teşhir etmeye adadı (Gard

ner 1981, Milloy 1995).Yukarda belirtilen bilim adamları ve bilimsel organizasyonların

1. Pek çok kişi, gerç ek bil imle değ ersiz bil im vey a sahte bil im aras ınd a önemli bir farklı lık olduğunu kabul etse de, bu terimleri tan ımlam ak pek kolay değil. Bil im ve başka aktiviteler arasındaki ayrım hakkındaki tartışmalar için bkz. Gardner (1981), Kitcher (1983), Ziman (1984).

208



halka nasıl bir iyilik yaptıklarını açıklamaya gerek yok. Halk,önemli bilimsel gelişmeler ve araştırmaların sonuçları hakkında

bilgilendirilmeli, sahte bilimden ve yanlış enformasyondan korun-malıdır. Ancak, bilim adamları belirli bir konumu ya da siyaseti sa-vunarak halka hizmet etme girişiminde bulunduklarında bazı etiksorular ve sorunlar ortaya çıkabilir. Bir bilim adamı toplumsal bir

tartışmaya katıldığında iki rol üstlenir: profesyonel bilim adamı ro-lü ve ilgili bir vatandaş rolü. Bu roller birbiriyle çatışan yükümlü-lüklere yol açabilir. Profesyonel bilim adamlan, nesnellik, dürüst-

lük ve açıklık ilkelerine bağlı olmalıdırlar. Vatandaşlar ise öznel fi-kirlerini açıklamakta, spekülasyon yapmakta, sosyal ve politik gün-

demlerinde bilgilerini kullanmakta özgürdürler. Bir bilim adamı profesyonel bir tunun içinde olduğunda, sesi uzman otoriteyi tem-

sil eder. Oysa bir bilim adamı vatandaş olarak konuştuğunda, sesiözel bir otoriteyi simgelemez. Bilim adamlan, halk tartışmalarınauzmanlıktan ve bilgileriyle katkıda bulunurken bu farklı rollere

saygı göstermek zorundadırlar; ancak bu bilim adamlan bütün bufarklı vaatleri ve sonımluklan nasıl yerine getireceklerini her za-man bilmeyebilirler (BenDavid 1971, von Hippel 1991).

Bilmecelerin nasıl ortaya çıkabileceğini görmek için aşağıdakiörneğe bir bakalım. Bilim adamlarının büyük bir kısmı, eğer hidro-karbon emilimini önlemek için tedbirler alınmazsa, sera etkisinindünyada ısınmaya yol açacağı konusunda hemfikirdirler (Houghton 1992). Ancak bilim adamları, belirli çalışmaların veya model-

lerin doğruluğu. ısınmanın ne kadar olabileceği, ısınmanın ne za-man görüleceği, bunun denizleri ve hava modellerini nasıl etkileye-ceği vs. gibi önemli konularda farklı fikirlere sahiptirler (Kari1997). Az sayıda bilim adamı ise dünyanın ısınması görüşünü ta-

mamen reddetmektedir (Stevens 1996). Global ısınma, evrim gibi

diğer bilimsel teorilere çok benzer; çünkü pek çok bilim adamı bu-nun temel ilkelerini kabul etse bile, bilim camiasında ciddi tartış-

malara yol açtığı ve açmaya devam edeceği kesindir. Global ısın-

manın, tıpkı evrim gibi, büyük toplumsal, politik ve ekonomik so-

nuçlan vardır. Eğer global ısınma olursa, denizler yükselebilir, ha-va modelleri değişebilir, ürünler kuruyabilir, ılıman iklimler tropi

FUÖN /Büim Etiği 209



kal iklimlere dönüşebilir vs. Pek çok çevreci, global ısmmayı azalt-mak veya önlemek için, ulusların hidrokarbon emilimini azaltacak

adımlar atmasını önermektedir. Ancak iş ve endüstri temsilcileri, bunun kısa dönemde kötü ekonomik sonuçlan olacağı gerekçesiy-le, bu önlemlere karşı çıkmaktadırlar. Çevre yönetmeliklerine karşıçıkanlar, global ısınmanın, hakkında fazla delil bulunmayan bir bi-

limsel teori olduğunu savunmaktadırlar. Bu kişiler, global ısınmay-la ilgili günümüzdeki tartışmalan, bu teorinin sağlam bir altyapısıolmadığım gösteren deliller olarak görmektedirler. Hakkında çok

az bilimsel kanıt bulunan sonuçlardan kaçınmak için neden ekono-mik bir felaketi göze alalım ki?

Bilimle politikanın bu uçarı karışımı, global iklim değişiminiinceleyen bilim adamları için etik bir ikilem doğurmaktadır. Profes-yoneller olarak halka gerçeklerin nesnel bir değerlendirmesini misunmalıdırlar, yoksa ilgili birer vatandaş olarak belirli bir politika-yı mı savunmalıdırlar? Bilim adamları, halka, global ısınmaya iliş-

kin tüm bilgileri ve gündemdeki fikirleri içeren nesnel görüşler misunmalıdır, yoksa global ısınma ile ilgili belirsizlikler yüzündenhalkın ve politikacıların kötü kararlar vermesini önlemek için taraf lı görüşleri mi savunmalıdır?

Bilim adamlarının, en az iki nedenden dolayı, kendilerinden

profesyonel uzmanlık beklendiğinde mümkün olduğunca nesnel ol-maları gerekir. Öncelikle, bilim adamlarına profesyonel fikirleri so-

rulduğunda, halk onlardan gerçekleri tarafsız ve nesnel olarak de-ğerlendirmelerini bekler. Bilim adamları, gazete röportajlarında.Meclis oturumlarında ve mahkemelerde, tartışmaları açığa kavuş-turmakta temel olacak teknik uzmanlığı göstermeli ve gerçekleridile getirmelidir (Huber 1991, Hardwig 1994, Bimber 1996). Bu

rolü benimsemeyen bilim adamları, halkın güvenini suiistimal et-mekle kalmayıp halkın bilime olan desteğini de azaltırlar. Halk, bi-

lim adamlarından toplumsal sorumluluk beklese de, bilim adamla-rına profesyonel birer uzman olarak görüşleri sorulduğunda bu bi-

lim adamlarının ortaya koydukları politik gündemlere aynı halkolumsuz tepki de gösterebilmektedir. İkincisi, bilim adamları top-lumsal ve politik hedefler uğruna nesnelliğe bağlılıklarından ödün

210 FH A kK A /Bi l im E tiği



verirlerse, bilim tamamen siyasileşebilir. Bilim adamları ideoloji vetaraflılığa doğru kaymamak için nesnelliklerini korumalıdırlar. Ah-

lâki, toplumsal ve politik değerler bilim üzerinde etkili olsa da, bi-lim adamları, araştırma yaparken veya kendilerinden birer uzman

olarak görüşleri sorulduğunda her zaman dürüst, açık ve nesnel ol-maya özen göstermelidirler. Öte yandan, bilim adamları ilgili birer

vatandaş gibi davranırken bu deli gömleğini çıkarmakta özgürdür-ler; çünkü onların da, tıpkı başkaları gibi, toplumsal ve siyasi gö-rüşlerini dile getirme haklan vardır. Bilim adamlanndan birer uz-man olarak davranmaları beklenmediğinde, bu bilim adamları ger-çekleri saptırmakta, gerçeklere taraflı bakmakta, kişisel düşüncele-rini açıklamakta, başkalarını ikna etmeye çalışmakta ya da retorikyapmakta özgürdürler.

Bilim ve politikanın birbirine karışmasıyla ortaya çıkan prob-lemleri çözmek için, bilim adamlarının toplumdaki farklı rollerinianlamaları gerekir (Golden 1993). Bilim adamları profesyonel gö-rüşlerinin istendiği yerlerde nesnel davranmalıdır, ancak başka du-rumlarda bu rollerinden uzaklaşabilirler. Bilim adamları, ne zaman birer vatandaş, ne zaman birer bilim adamı olarak konuştuklarınıhalka açıkça göstermelidirler. Böylece halk, bilim adamlarının nezaman mesleki uzmanlıklarım kullandığım ve ne zaman politik ve

sosyal değerlere göre davrandığını bilecektir. Bir klimatolog, sıra-dan bir vatandaş gibi davranarak, bir dergiye makale yazarken, bir

protestoyu organize ederken, diğer vatandaşlarla bir görüşü tartışır-ken vs. taraflı davranmakta özgürdür. Fakat aynı klimatolog. Mec-lis'te uzman tanıklığı yaparken, medyamn sorularım cevaplarken

vs. nesnel olmaya özen göstermelidir. Bu farklı rolleri birbirindenayrı tutmak bilim adamları için her zaman kolay değildir. Bazı bi-lim adamları, toplumsal konularda çok güçlü kişisel çıkarları oldu-

ğundan, vatandaş rolüyle bilim adamı rolünü birbirinden iyi ayla-mayabilirler. Bilim adamının kişisel çıkarları, profesyonel birer uz-

man olarak sunduğu görüşleriyle çatıştığında, profesyonel fikirlerinistendiği yerde bir çıkarlar çatışması olduğu anlaşılır. Bir çıkarlar

çatışmasını önlemek için kişi çatışmayı ortaya çıkaran durumlardankaçınmalıdır (Beşinci bölümdeki tartışmaya bakınız).

211



Mesleki konularda bilim adamlarının nesnel davranmaları ge-rekse de, meslek etiği, bazı nadir durumlarda, politik ve toplumsal

amaçlar için açıklık ve dürüstlükten ödün vermeyi gerektirebilir.Antropoloji gibi bazı sosyal bilimlerin politik ve sosyal hedeflerivardır. Örneğin, American Anthropological Association’m [Ameri-

kan Antropologlar Birliği] etik kurallarına göre, antropolojinin te-mel hedeflerinden bir tanesi, antropologlar tarafından incelenen ki-şilerin ve kültürlerin çıkarlarını gözetmektir. Çıkar çatışmaları orta-ya çıktığında, bu kişilerin çıkarları, açıklık ve nesnellik gibi diğer

şeylerden önemlidir (American Anthropological Association 1990,Daly ve Mills 1993). Bilimde nesnelliğin önemi açıktır. Gerçekleri

bozma ya da bastırmanın yükü, politik ve sosyal amaçlar için bunuyapan bilim adamlarının omzuna biner.

Son olarak şunu söylemek istiyorum: İki tür belirsizlik, toplum-sal sorumlulukları olan bir bilime engel olur. Birinci belirsizlikepistemolojiktir: Çoğu zaman bir araştırmanın sonuçlarım önceden

görmek imkânsızdır. Einstein, Plank ve Bohr, 1900’lü yıllarda kuantum teorisi üzerine yaptıkları araştırmanın atom bombası yapımı-na neden olacağım önceden bilmiyorlardı. Atom fiziği, pratik so-nuçlan olmayan bir araştırma alanı olarak görülüyordu. O sıralar, bilim adamlarının çoğu kimyayı dünyanın bundan somaki en güç-lü silah kaynağı olmaya aday görüyordu (Cline 1965). Daha bir sü-rü ömek verebiliriz: Bilgisayarlar ortaya çıktığında, insanların ço-

ğu bilgisayarın sadece güdümlü roketlerde ve karmaşık hesaplardayararlı olacağını düşünüyordu. Lokomotifin endüstri devrimindeönemli bir rol oynayacağım ya da DNA’mn keşfinin genetik mü-hendisliğini doğuracağını çok az kişi fark etmişti (Volti 1995).

İkinci belirsizlik ahlâki veya siyasidir: Araştırmaların sonuçlan

önceden tahmin edilse bile insanlar bu sonuçların toplumsal değeri

hakkında fikir farklılığına düşebilirler. Örneğin, hamileliğin erken

dönemlerinde düşüğe yol açan RU486 ilacı, kadınların kürtaj ol-masını kolaylaştıracaktır (Dixon 1994). Kürtaj tartışmasında, fark-lı cepheler RU486 araştırmasının sosyal değeri konusunda farklıfikirlere sahiptirler.

Kürtaj taraftarları bunun toplumsal sonuçlanna kucak açarken.

212



kürtaj karşıtı gruplar bu araştırmayı hor görmektedirler. Bilimsel ve

teknolojik gelişmelerin ahlâki ve siyasal tartışmalara yol açan baş-ka örnekleri arasında, nükleer güç, bitki ve hayvanların genetik mü-

hendisliği ve internet vardır.Bilim adamları bu belirsizliklere nasıl bir cevap vermelidirler?

Bir bilim adamının görevinin halka gerçekleri göstermek ve uzmangörüşlerini sunmak olduğunu söylemiştik. Ancak bilim adamları ile

halk arasındaki araştırma sonuçlarıyla ilgili tartışmalarda spekülas-yon yapılıyorsa, bilim adamlarının böyle tartışmalara girmemeleri-

nin daha doğru olduğunu savunanlar olabilir. Ayrıca, bilim adamla-rının nesnel ve tarafsız kalabilmeleri için, ahlâki ve siyasi olarak ih-tilaflı araştırmaları tartışmamaları gerektiğini söyleyenler de olabi-lir. Bu argümanların hiçbirini inandırıcı bulmuyorum. Bilim adam-larının diğer insanlardan daha fazla bilgisi ve uzmanlığı olduğuiçin, bir araştırmanın sonuçları üzerinde spekülasyon yapmaya baş-kalarından daha ehliyetlidirler. Bilimsel ve teknolojik gelişmelerin

sonuçlan konusundaki uzman görüşleri çoğu zaman yanlış olabilir;fakat hiç fikir sahibi olmamaktansa, iyi bilgi sahibi olmak daha iyi-dir. Üstelik, nesnellik biüm adamlarının ihtilaflı araştırmalardankaçınmalarım gerektirmez, sadece bilim adamlarının mesleki fikir-

lerini ortaya koyarken taraf tutmamalarım ister. Bir araştırmanınsonuçlan hakkında nesnel fikrini sunmak isteyen bir bilim adamıiyi veya kötü bütün farklı sonuçlan tartışmalıdır (Rollin 1995).

B. MAHKEM EDE UZMAN TANIKLIĞ I

Daha önce belirttiğim gibi, bilim adamları mahkemede uzman ta-

nıklığı yaparken dürüst, açık ve nesnel olmalıdırlar. Bir uzman ola-rak görüşlerin sunulması hukuki tartışmalarda önemlidir. Pek çok

hukuki olay uzman tanıklığına dayanır. Bu olaylarda bedeller çok büyük olabilir; Cinayet veya tecavüz suçlan ve milyar dolarlık da-

valarda kararlar uzman görüşüne göre verilir. Uzmanların hukuksisteminde önemli bir rolü vardır. Mahkemedeki en önemli anlarhakimin kararım açıkladığı, tanık olarak uzman görüşü aluıdığı an-

213



lardır. ABD'de. mahkemede iki taraf da uzman görüşü isteyebilir,

uzmanlar ise çoğu zaman güvenilirliklerine göre değerlendirilir. Jü-

ri üyeleri, mahkemede sunulan kanıtı tartarken farklı uzman görüş-lerini incelemelidirler. Uzmanların sundukları kanıtlara dayanarak

jüri suç, masumiyet ve güvenilirlik konusunda karar verir (Huber1991).

Mahkemede uzmanların kullanılması bazı yasal ve etik konula-rı ortaya çıkarmaktadır, fakat ben burada sadece etik konulara de-ğineceğim. Öncelikle, uzmanlar tanıklıklarında taraflı davranabilir-

ler mi? Gerçekleri çarpıtıp kanıtı saklayabilirler mi? Uzmanlar jü -rinin kararım belli bir yönde etkilemeye çalışabilirler, ancak dürüst-lük ve açıklık üzerine getirdiğim tartışmalar uzman tanıklığı için degeçerlidir. Kendilerinden uzman tanıklığı beklenen bilim adamları,nesnellik gerektiren profesyonel bir görev üstlenmektedirler. Busorumluluğu görmezlikten gelen bilim adamları halkın güveninisuiistimal etmiş olur. Uzman, davalının masumiyeti, suçluluğu ve-

ya güvenilirliği konusunda ikna olmuş olsa da, nesnel olma yüküm-lülüğünü unutmamalıdır. Tanıklık sandalyesine oturduklarında, bi-lim adamları gerçekleri ifade etmeli ve uzman görüşlerini sunmalı-dırlar. Jüriyi davalının masumiyetine, suçluluğuna veya güvenilir

liliğine inandırmak onların ayrıcalığında değildir (Capron 1993).İkincisi: Bir uzman tanık çıkar çatışması yaşayabilir mi? Böyle

bir çatışma yaşarsa, nasıl davranmalıdır? Uzman tanıkların, bir da-

vanın sonucu ile ilgili güçlü kişisel ve mali çıkarları varsa, bu kişi-ler çıkar çatışması yaşayabilirler. Böyle bir çıkar çatışması bilimadamının çıkarları, mahkemede nesnel bir ifade vermesini gerekti-ren mesleki sorumluluğuyla çatıştığında görülür. Örneğin, yapaygöğüs yapan bir şirkete karşı uzman tanıklığı yapacak bir hekimin

eşi, tehlikeli ürünler yapan bu şirketin güvenilir olduğu kanıtlandı-ğında büyük miktarda bir para alacaksa, hekim çıkar çatışması ya-

şar. Çıkar çatışması yaşayan kişiler uzman tanıklığı yapmamalıdır;çünkü bu çıkar çatışmaları onların kararını etkileyebilir.

Üçiincüsü: Bir uzman tanığa ödenen para onun nesnel bir tanık-

lık yapmasını engelleyebilir mi? Tanıklara, işlerini bırakıp tanıklı-ğa zaman ayırdıklarından, yol ücretleri vs. için para ödenir. Eğer bir

214



bilim adamına bir atölye çalışması yapması veya ders vermesi için para ödeniyorsa, mahkemede tanıklık etmesi için para ödenmesi de

makul görünür. Uzmana ödenen para davayı etkilemediği sürece,ücret tanıklığa zarar vermez ve bir çıkar çatışması yaratmaz. Bir

avukatın mahkeme kararını etkilemesi için uzmana para ödemesietiğe aykırıdır, fakat tanıklık yapması için para ödenmesi etiğe ay-

lan değildir.Bazı uzman tanıkların, bundan çok para kazandığını, hatta nere-

deyse tanıklık yapmaktan kariyer sahibi olduklarım göz önünde bu-

lundurduğumuzda. hizmetleri için bu tanıklara para ödeme etiğisorgulanmaya açıktır (Huber 1991). Bir uzmanın dava sonucunu belirli yönde etkileyecek tanıklığı iş bulmasına yardımcı oluyorsa, bu kişinin bir çıkar çatışması yaşadığını söyleyebiliriz; çünkü buuzman, mahkemede sunduğu ifadenin ona iş kapısı açacağım vemali açıdan ödüllendirilmesini sağlayacağım biliyordur. Örneğin,günümüzde bazı uzmanlar sırf parmak izi DN A sı testlerini sunarak

geçinmektedirler. Bu teknikler, olay yerinde bulunan DNA ile sanı-ğın DNA’sını karşılaştırmaya dayanmaktadır. Bu teknikleri kulla-nan uzmanlar; masum bir insanın suçlanma şansının on milyonda bir olduğunu savunurlar; bu tekniklere karşı çıkanlar ise kanıtlarındeğiştirilebileceğini ya da bozulabileceğini ve masum bir insanın

suçlanma şansını hesaplamanın sağlam bir istatistiksel dayanağı ol-madığım iddia ederler (Hubbard ve Wald 1993). Bu kişiler çıkar ça-

tışmaları yaşarlar, çünkü parmak izi DNA’sı ile ilgili raporları ve-rirken sundukları karşıt veya lehteki fikirlerin gelecekte iş sahibiolmalarına yardımcı olacağım bilmektedirler. Bu kişilerin her şeyerağmen tanıklık yapmalarına izin verilmesi gerektiğini, çünkü ta-nıklıkların birbirini nötrleştireceğim savunanlar olabilir (Bu durum

şöyle de ifade edilebilir: “Her doktoranın, eşiti veya zıttı bir dokto-

ra vardır”).

Tartışmak istediğim son konu, kimin uzman tanıklığı yapacağı-na karar vermede esas alınacak kriterlere ilişkindir. Bu konuya bir

örnekolay incelemesiyle başlayacağım. George Franklin, 1970 yı-lında sekiz yaşında bir kıza tecavüz edip öldürme suçundan 1990yılında tutuklandı. En önemli kanıt, kızı Eileen’in suça tanıklık et-

215



tiği zamana ilişkin hatıralarıydı. Bu olayın en ilginç yanı, kızın ha-

tıralarının bellek canlandırma olarak bilinen tartışmalı bir psikoloji

tekniğiyle uyandınlmasıydı. Bu tekniği geliştiren psikologlar budavada uzman olarak tanıklık yaptılar. Başka psikologlar ise hatıra

canlandırma olarak bilinen bu tekniğe karşı tanıklık ettiler. Frank-

lin, ABD’de bellek canlandırma tekniklerine dayanarak yargılanan

ilk kişiydi, fakat o zamandan beri, bellek canlandırma tanıklığı te-cavüz, cinayet ve çocuklara sarkıntılık olaylarında işe yaramakta-

dır. Pek çok psikolog bellek canlandırma işleminin oldukça yanıltı-

cı olduğuna inanmaktadır. Psikologlar günümüzde hafızayı, bilgile-rin depolandığı bir sabit bellek gibi, yani verilerin biriktirildiği,kaybedildiği, bulunduğu veya canlandınldığı bir depo gibi görme-mektedirler. Kişiler, o anki deneyimlerine ve gördüklerine göredünyaya ilişkin anılarını sürekli olarak yeniden biçimlerler. Eğer bellek böyle çalışıyorsa, bir anıyı bütün ayrıntısıyla hatırlamak im-kansız olacaktır... Bellek fotoğraf gibi değildir. Belki de, gerçekten

canlandırılan anılar, arzulanan öyküler, rüyalar ve bellek canlandır-ma teknikleriyle geri getirilen anılar arasında bir ayrım yapmanınhiçbir yolu yoktur. The False Memory Foundation [Hatalı BellekVakfı], 1992 yılında, bellek canlandırma tekniklerine dayanılarak

haksız yere suçlanan kişilere yardım etmek için kuruldu (Ofshe veWaters 1994, Loftus 1995).

Mahkemede bellek canlandırma tekniklerine dayanan kanıtlara

izin verilmeli midir? Uzman tanıklığının kabul edilme standartlannelerdir? Bu sorular, yalnızca hakimleri değil, tüm vatandaşlan il-gilendiren sorulardır; çünkü yasal işlemler bireyleri ve toplumu et-kiler. Uzman olan bilim adamlarının tanıklık yapmasına ilişkin iki

yaklaşım vardır: Katı yaklaşım ve yumuşak yaklaşım. Katı yaklaşı-

ma göre, mahkemede sadece çok ehliyetli bilim adamlan tanıklıketmelidir. Yargıçlar, bilim adamlarım, meslektaşlarının verdiği bil-

giler, dergilerde yaptıkları yayınlar, mesleki hizmetleri, halka yap-tığı hizmetler gibi bilimsel ehliyetini garantileyen kriterlere göre

değerlendirmelidirler. Hukuk sistemi bir davada iki tarafın da uz-man görüşü sunmasına izin verse de, jüri sahte bilimin tuzağına dü-şebilir ve iyi bilimi anlamakta ve takdir etmekte başarısız olabilir.

216



Sahte bilimle aldatılan jüri, haksız mahkûmiyet ve haksız güve-nilirlik bulgulan gibi kötü kararlar verebilir. Sahte bilimin yol açtı-

ğı yasal hatalan önlemek için, yargıçlar, uzman görüşü alırken katıstandartlan esas almalıdırlar. Bazı yazarlar, bilim camiasının uz-

manlıkları onaylanmış kişileri seçmesi gerektiğini savunmaktadır-

lar (Huber 1991).Yumuşak yaklaşıma göre, yargıçlar, uzman tanıklığı söz konusu

olduğunda oldukça hür fikirli olmalıdırlar; çünkü katı yaklaşım ye-ni ve tartışmalı kanıtların mahkemeye girmesine engel olur. Altıncı

bölümde bilim adamlarının genellikle yeni ve tartışmalı araştırma-lara karşı koyduklarım söylemiştik. Hatta bu tür araştırmaları yapan bilim adamlarına tuhaf veya yetersiz yaftası yapıştınlabilmektedir. Yeni veya tartışmalı araştırmalar yapan bilim adamlarının ün-

lü dergilerde yayın yapması veya meslektaşları tarafından kabulgörmesi zorlaşmaktadır. Mahkeme kapılarım yeni veya tartışmalı

kanıtlara açmak önemlidir; çünkü bilimdeki önemli gelişmeler sonşeklini almadan, avukatların bu gelişmeleri öğrenmeleri gerekir.Mesela, parmak izi DNA’sı belirleme teknikleri önceleri güvenil-

mez ve tartışmalı bulunuyordu, oysa günümüzde bu yönteme sıksık başvurulmaktadır. Yumuşak yaklaşımı benimseyenlere göre, bumahkemeye sahte bilimin girmesine yol açar, fakat sahte bilimin

jü ri kararlarına etkisi iyi bir bilimle telafi edilebilir (Her doktoranıneşiti veya zıttı bir doktora vardır). Bazı önemli hamtlardan mahrumolmaktansa, haddinden fazla kanıt sahibi olmak daha iyidir.

Bu iki yaklaşımın avantaj ve dezavantajlarım görebiliyorum;ancak yine de yumuşak yaklaşım yerine katı yaklaşımı destekleyendurumları ele alacağım, mesela halkın bilim konusundaki bilgisiz-

liğini. Avukatlar ve bilim adamları, yargıçları ve jüriyi bilim konu-sunda eğitmeye yardım etseler de, bu tür eğitim çarelerinin limitle-

ri vardır. Eğer halk bilimsel bilgilerin çoğundan yoksunsa, çeşitli

bilimsel teknikler konusunda verilen yoğun bir dersin pek faydasıolmayacaktır (Bilim adamları mahkemede uzman görüşlerini su-

narlarken, çok sayıda yargıç ve avukat, jüri üyelerinin bakışlarmıkaçırdığını ve bu kişilerin gözlerinin donuklaştığım ifade etmekte-dir). Uzman tanıklığına yumuşak yaklaşım, halk bilimi anladığında

217



anlam kazanır. Katı yaklaşım ise halk bilimi çok az anladığında da-

ha anlamlıdır. Bu gözlemler, halkı bilim konusunda eğitmenin öne-

mini vurgulamaktadır.

C. ENDÜSTRİ BİLİMİ

Bilim adamlarının akademik ortamdan ayrılıp endüstride veya or-

duda araştırma yapmaya başlamasıyla ortaya çıkan etik çıkmazlara

ilişkin tartışmaları biraz hızlandırmak istiyorum. Askeri ve özel en-düstri arasında büyük farklılıklar olsa da, benzeri etik konulan gün-

deme getirirler; çünkü her ikisinin de hedefleri ve politikaları çoğuzaman bilimsel hedefler ve davranış standartlarından uzaktır. Özelendüstride, kâr artışı sağlamak temel hedeftir. Bu amaca ulaşma ça- bası çoğu zaman araştırma etiğinin açıklık, dürüstlük, özgürlük gibi ilkeleriyle çatışır. Ordunun temel hedefi ise ulusal güvenliği sağ-

lamaktır; ancak bu hedef de açıklık, özgürlük, dürüstlük, insan vehayvan deneklerine saygı da dahil olmak üzere, pek çok bilimselstandartla çatışmaya girer. Bu çatışmalar ortaya çıktığında, akade-mik olmayan bir ortamda araştırma yapan kişiler, bilimin davranışstandartlarıyla diğer standartlar arasında seçim yapmak zorundakalırlar.

Endüstride bilim adamlarının (ve mühendislerin) çalışması son

yüzyıl içinde hızla arttı.2 Rönesans sırasında, bilim adamları üni-versitelerde çalıştılar veya kendi araştırmalarının sponsorluğunuyaptılar. İnsanların bilimin uygulamalı alanlardaki potansiyelini an-lamaya başladıkları bilim devriminden sonraki döneme kadar en-

düstrinin bilimle olan ilişkisi çok azdı (Jacob 1997). Bilim ve en-düstri arasındaki ilk etkileşim 1700’lü yıllarda, bir bilim adamı mu-cit olan James Watt, John Roebuck ve Matthew Boulton adlı iki İn-

giliz sanayiciyle lokomotif üretmek için işbirliği yaptığında görül-dü. 1860'h yıllarda Alman boya ilacı üreticileri, kendi şirketlerinde

2. Endüstride bil im adamlarından çok mühendisler çalıştığından, mühendislerin bu rada tartışılan et ik çıkmazlar la karş ı laşm a olasıl ık lar ı bi lim adam larınd an daha yüksektir. Mühendislik etiğiyle i lgil i olarak bkz. Schaub (1983), Schlossberger (1993).

218



laboratuvarlar kurarak bilim adamlarının sanayide kullanılmasına

öncülük eltiler. Bilimle endüstri arasındaki işbirliği daha sonralarıresmileşti, böylece modem sanayi laboratuvarları doğdu. Günü-

müzde. dünyanın en büyük şirketleri bilim adamlarına iş vermekte-dirler ve endüstri laboratuvarlarma sahiptirler. Çok sayıda işyeri

üniversite laboratuvarlarında yapılan araştırmaların sponsorluğunuüstlenmektedir. İşyerleri ve üniversiteler, pek çok kampüste, iki ta-raf için de yararlı olacak ortaklıklar kurmaktadırlar (Bovvie 1994).

Endüstri laboratuvarlarındaki araştırmalar, araştırma problemle-

rini. malzemelerin, aletlerin ve çalışanların uygunluğunu vs. kont-rol eden iyi yapılanmış bürokrasilerle yürütülür. Bu laboratuvarlarda çalışan bilim adamlarının araştırma gündemini belirlemelerine

izin verilmez ve çoğu zaman bu bilim adamları fikri mülkiyet hak-larından, iş bulma, bir işten kendilerine düşen parayı alma gibi ne-denler uğruna vazgeçebilmektedirler (Ziman 1984). Endüstriyelaraştırmalar bilgi üretse de, bu amaca ulaşma çabası sırf bu amaçuğruna değildir. Eğer bir araşürma alanı bir şirkete çok kâr getiri-yorsa. işyeri bu araştırmayı yürütecektir, eğer kâr getirmiyorsa,sözkonusu araştırmanın toplum için ne kadar değerli sonuçları olur-sa olsun, işyeri onu göz ardı edecektir. Bazı şirketler belirli alanlar-daki araştırmaları desteklemektedirler; çünkü bu araştırmaların,doğrudan doğruya pra tik sonuçları olacağına inanmaktadırlar, nite-kim çoğu zaman da dunım böyledir. Örneğin, katı hal fiziğini des-tekleyen şirketler, bu konudaki bilgilerini daha küçük ve daha ve-

rimli transistörler tasarımlamakta kullandılar.Bilimle iş dünyası arasındaki ilişkiden doğan etik konular üze-

rine kafa yorm adan önce, sanayi araştırmalarının büyük toplumsalyararlan olduğunu belirtmek isterim. İlkin, endüstri, otomobil,

mikrodalga fırını, bireysel bilgisayarlar ve hazır kahve gibi toplu-ma yarar sağlayacak ürünleri ve teknolojileri geliştirmeleri için bi-

lim adamlanna iş sağlar. İkincisi, özel şirketler, başta milyonlarca

bilim adamı olmak üzere pek çok kişiye iş sağlamaktadır. Bunlargenellikle, bir toplumun ya da ülkenin ekonomik temelini oluştur-mada önemli role sahip olan, dolgun ücretli, büyük yetenekler ge-rektiren işlerdir. Üçüncüsü, özel şirketler bilimsel araştırmalara fon

219



sağlarlar. Devletin araştırmalara sağladığı mali destek bütçe azlı-ğından dolayı son yıllarda düştüyse de, özel şirketler araştırmalara

sponsorluk yapmayı sürdürdü (Resnik 1996a). Özel şirketlerinsponsorluğunu yaptığı araştırmalar çoğu zaman uygulamalı olsalarda. teorik yan ürünleri de olabilir. Örneğin, 1965’te Amo Penziasve Robert Wilson adlı iki araştırmacı Bell Laboratuvan’nda, koz-

molojideki büyük patlama teorisi için önemli bir kanıt sayılan, yek-nesak arka plan radyasyonunu keşfettiler. Araştırmacılar mikrodal-ga antenleri üzerinde çalışırken, arka plandaki bir sesi fark edince

bu keşfi yaptılar. Dördüncüsü, akademik enstitüler özel şirketlerleçalışmaktan kâr sağlarlar. Şirketler üniversitelerde görev yaptıkla-rında, üniversitelerin, ekipman, çalışma alanları ve insan kaynakla-rı için fon desteği almalarına yardımcı olurlar.

Endüstri araştırmaları pek çok etik konuyu ve çıkmazı gündemegetirmektedir. Bütün bu sorulan burada inceleyemesem de, sanayiaraştırmalarında çok önemli olan bir konuya, yani gizliliğe değin-

mek istiyorum.Altıncı bölümde belirttiğim gibi, şirketler fikri mülkiyeti patent-ler, telif haklan, ticari marka ve ticari sular yoluyla kontrol edebi-lirler. Gizlilik, endüstride, fikri mülkiyetin kontrolü ve gelişimindeönemli bir rol oynar. Bir şirket bir icadın patentini almak istediğin-

de, bu şirketin patent başvurusu kabul edilmeden önce araştırmayıkorumak için gizlilik gerekebilir. Patentler gerekli bilgilerin açığa

vurulmasını teşvik etse de, şirket patentini alıncaya kadar bilgilergizli tutulur. Birçok şirket, rekabette avantaj sağlamak amacıyla ti-cari sulan korur. Örneğin, CocaCola’mn patenti yoktur, bu bir ti-

cari sudu. Sanayide çalışan bilim adamlan, genellikle çalışmalannın sonuçlarım yayımlasa da, şirketler bu sonuçlan, çıkarlan için

sık sık örtbas ederler ya da sansüre uğratırlar. Ş irketler gizliliği ko-rumaktan yarar sağlamakla birlikte, bilginin artmasına engel olur-

lar. Belki de bir parça gizlilik, sanayi araştırmalarının getireceği ya-rarlar yanında, ödenecek küçük bir bedeldir. Sanayi araştırmaları-

nın hem topluma hem de bilime yararlan olduğundan, gizliliği ya-saklamak altın yumurtlayan tavuğu öldürmek gibi olur: Bu kısa dö-nemde iyi sonuçlar verse de, uzun dönemde yarardan çok zarar do-

220



ğuracaktır. Bütün endüstriyel sırlar halka açık olduğunda bilim ge-

lişse de. bilim tamamen açık olmadan da işini gayet iyi yapmakta-

dır. Bu argümanların endüstriyel bilimdeki gizliliği m eşrulaştırdığı-nı ve pek çok şirkete, bilgi vermeleri için dayatacak bir dış baskı ol-madan, gizliliği koruma olanağı tanıdığını düşünüyorum.

Ancak gizlilik bilim etiği veya ahlâki ve politik değerlerle çalı-şabildiğinden, bu politikanın bazı istisnaları vardır. Bir şirket bazen

gizliliği koruyarak büyük zararlara yol açabilir. Tütün şirketlerininsponsorluğunu yaptığı nikotin bağımlılığıyla ilgili araştırma bu

noktaya iyi bir örnektir. Victor DeNobel ve Paul Mele, Millet Mec-lisi'ndeki tütün şirketleri hakkındaki bir oturumda tanıklık yapar-ken 1980’li yılların başmda Philip Morris için nikotin bağımlılığıüzerine yaptıkları bir araştırmayı tartıştılar. Mele, sigaralara ilaveedildiğinde nikotin bağımlılığını arttıran bir madde keşfettiklerinianlattı. Tanıklıklarında, meslektaşlarının, kalp üzerindeki zararlı et-kisi normal nikotinden daha az olan bir tür suni nikotin keşfetmiş

olduklarım da ifade ettiler. Bu araştırmanın amacı, sigaraları dahaaz zararlı kılacak, nikotinin yerini tutacak bir madde keşfetmekti. Nikotin ve beden üzerindeki etkisi üzerine m ümkün olduğunca çokşey öğrenmek araştırma programının bir parçasıydı. Bu çalışma o

kadar gizli tutuldu ki, bu kişilerin akademisyen meslektaşlarıyla bukonuyu tartışmalarına izin verilmedi, deneyde kullanılan hayvanlar

bile laboratuvarlara üstleri örtülerek getirildi. DeNoble ve Mele,sonuçlarını, Psychopharmocology adlı bir bilim dergisine verdikle-ri makalede yayımladılar. Morris bu makalenin yayınlandığım öğ-renince DeNoble ve Mele’yi makalelerini geri çekmeye zorladı.Kısa bir süre sonra Philip Morris laboratuvarlannı kapattı, DeNob-le ile Mele de şirketten ayrıldılar. DeNoble ve Mele’nin PhilipMorris Te imzaladıkları, şirketin izni olmadan bu araştırmayı tartış

mamayı öngören daimi anlaşma, milletvekili Henry Waxman saye-

sinde bozulunca, bu iki şahıs sözkonusu araştırma üzerinde konuş-ma hakkım elde ettiler (Hilts 1994a). 1980’li yıllarda nikotinin ba-

ğımlılık yaptığı bilinse de, bağımlılık yaratan nitelikleri çok iyi bi-linmiyordu. DeNoble ve Mele’nin çalışmaları psikologlar ve ecza-cılar veya başka araştırmacılar tarafından bilinseydi, belki nikotin

221



bağımlılığına karşı daha iyi yöntemler geliştirilebilirdi. Eğer Gıdave İçecek İdaresi ve Surgeon General bu araştırmadan haberdar o l-

saydı, sigara içmenin tehlikeleri konusunda halkı daha iyi uyarabi-lir, eğitimsel ve mevzuat politikalarında değişiklikler yapabilirler-

di. DeNoble ve Mele’nin araştırması 1980’li yıllarda halka açılsay-

dı. daha az sayıda kişi nikotin bağımlısı olacak ve daha çok kişi ni-kotin bağımlılığından kurtulacaktı. Nikotinin zararları iyi bilinmek-tedir: Kalp hastalıkları riskini doğrudan arttırırken, ağız, ciğer, bo-ğaz kanserleri ve amfizemle yakından ilgisi olan tütün ürünlerini

kullanmaya insanları zorlayarak dolaylı zararlara yol açmaktadır. Nikotinin bağımlılık yaratıcı niteliklerini ticari sır olarak saklaya-rak, belki de Philip Morris halka çok zarar verdi (Philip Morris'in

sattığı tütün ürünleri zaten zararlıydı; fakat bu, nikotin araştırması-nın gizli tutulmasıyla ortaya çıkan zararları azaltmıyordu).5

Dikkatsiz araştırmalar da halka önemli zararlar verebilir. 28

Ocak 1986 günü meydana gelen trajik bir olayı, uzay mekiği Chal-

lenger'm kalkarken infilak etmesini göz önünde bulundurun (Westrum 1991). Patlamada altı astronot ve bir öğretmen can verdi. Bukaza üzerine yapılan incelemede, motorlu rokette bulunan mührün,

yani O halkasının, soğuktan sızmtı yaptığı ve bu sızıntının motor

içinde roket yakıtının tutuşmasma neden olduğu anlaşıldı. Bu mis-

yonu yüklenenlerin çoğu, güvenli bir kalkış için ısının fazla düşük

olduğunu biliyorlardı. Ayrıca, NASA ve Morton Thiokol adlı mo-

torları yapan şirketteki pek çok yetkili, düşük ısılarda O halkasınıngüvenli olmadığım bilmelerine rağmen, bu tehlikeyi göz önüne ala-

rak mekiğin kalkmasına izin verdiler. Düşük ısıya dayanıklı O hal-

kaları yapmak daha güvenli olsa bile çok pahalıya mal olacaktı.

Yetkililer mekiğin düşük ısıda kalkmasını hesaba katmadıkların-

dan, O halkası problemi ciddi bir riskti. Trajik olaydan bir önceki

gün, Roger Boisjoly, 50 Fahrenhaytlık sıcaklıkta O halkalarının sı-

zımı yapabileceğini tahmin etmiş. Morton Thiokol ve NASA gö-revlileriyle durumu tartıştığı bir telekonferans düzenlemişti. Mor-

ton Thiokol kalkışın yapılmamasını önerdi, fakat NASA yetkilileri

3. Ford Pinto'nun geliştirilmesi zararlı araştırmalara çarpıcı bir örnektir. Bkz. Cul-len (1984), DeGeorge (1995).

222



şirketin bunu tekrar değerlendirmesini istedi. NASA kalkışın yapıl-

ması için olağanüstü bir baskı altındaydı. Böylece Morton Thiokol

fikrini değiştirdi. Daha sonra yapılan araştırmalarda. O halkalarınındefolu olduğu, mekiğin buz oluşmasını önlemede sorunlar yaşadı-

ğı ve yetersiz bir iletişim sistemine sahip olduğu anlaşıldı. Başka

bir örneği, göğüs yağlarının yanlış okunmasına ilişkin trajik bir ola-

yı ele alalım. 1995 yılında BioChem Corporation ve iki işçisi, ra-him kanserinden ölen iki kadınuı meme yağları tetkiklerinde yanlış

okumalar yaparak, onların ölümüne sebebiyet vermekten yargılan-

dılar. Doktorlar, bu kadınların meme yağlarının doğru okunmuş ol-ması halinde, kadınların %95 yaşama şansı olabileceğini savundu-

lar (Kolata 1995). Tanıklar. BioChem’in çalışanları yılda 31,000

kadar slayt okuduklarından, meme yağlarıyla ilgili incelemelerdehata yapılmış olabileceğini söylediler. Nitekim, American Society

for Cytology [Amerikan Sitoloji Cemiyeti] teknisyenlerin yılda en

çok 12,000 slayt okumasını önermektedir.

Her iki olayda da, hız ve fiyat etkisi gibi iş değerleri, araştırma-larda hataların yapılmasına yardım etti. NASA yetkilileri düşük ısı-da çalışacak O halkaları yapmayı fazla pahalı bulmuş ve kalkışı er-

telemeyi reddetmişti. BioChem’deki yöneticiler ise insan kaynak-

larına para yatırıp kârlarım arttırmak için işçilerini haddinden fazlaçalıştırdılar. “Acele işe şeytan kanşır” atasözü sadece akademik or-

tamda değil her alandaki araştırmalarda geçerlidir.

Halka karşı dürüst olmayan araştırmalar da zarar verebilir. Butür araştırmaların endüstride hangi sıklıkla yapıldığım belirlemek

zordur. Endüstride çalışan bilim adamları, tıpkı akademisyen mes-lektaşları gibi, bilgileri uydurabilirler, bozabilirler ya da yanlış su-

nabilirler. Bu araştırmalarda, araştırmacdarı hile yapmaya iten eko-

nomik dürtüler akademik araştırmalardakine oranla daha fazla ol-

duğundan, endüstride daha fazla sayıda hileli araştırma olmasını

bekleyebiliriz. Aldatma, dürüstlüğe oranla daha kârlıysa, o zamanneden dürüst olalım ki? Örneğin, 1994 yılında, Empire Laboratu

varları’nda daha önce çalışmış iki eleman, betonu olduğundan da-

ha güçlü göstermek için bu şirketin uydurma bilgiler verdiğini id-

223



dia etti. Ş irket, Denver Uluslararası Havaalanı’ndaki pistte kullanı-

lan betonu test ediyordu. Empire’m avukatları test sonuçlarından

bazılarının değiştirildiğini kabul etti, ancak oradaki çalışanlara gö-re, bu sürekli yapılıyordu (Kilzer 1994). 1993 yılında, Public Citi

zens’ Health Research Group [Vatandaş Sağlığı Araştırma Grubu],

Eli Lilly Anonim Şirketi'ni Ulusal Sağlık Enstitüsü deneyinde beş

kişinin ölümüne sebep olan deneysel bir sanlık ilacına ilişkin prob-

lemi örtbas etmekle suçladı. Bu grup, şirketin sözkonusu ilacın ka-

raciğere zarar vereceğini bildiğini fakat bu bilgiyi Gıda ve İçecek

İdaresi’nden sakladığım iddia etti. Bu gruba göre. Eli Lilly bu bil-giyi saklamasaydı. ölen beş hastadan üçü kurtanlabilecekti; çünkü

Gıda ve İçecek İdaresi deneyi durduracaktı. Eli Lilly görevlileri bu

suçlamalan reddettiler (Denver Post 1993).''Bir bilim adamı, araştırmayı gizli tutmanın halka zaran olacağı-

nı düşündüğünde ne yapmalıdır? Bu soru beşinci bölümde değindi-ğimiz bilgi sızdırma konusunu gündeme getirmektedir; aynca, bi-

lim adamının mesleki yükümlülükleriyle özel şirketlere olan yü-kümlülükleri arasındaki çatışmayı da açığa kavuşturmaktadır. Bi-

lim adamının mesleki yükümlülükleri, etiğe veya yasalara aykırıaraştırmaları bildirmesini gerektirmektedir. Öte yandan özel kuru-luşlara olan yükümlülüğü ise gizliliği korumasını öngörmektedir.Endüstride çalışan bilim adamları çoğu zaman gizliliği koruyacak-larına dair anlaşmalar imzaladıklarından, sanayi araştırmalarında

bilgi sızdırmak da yasaları ihlal etmeye yol açabilir (Schlossberger1995).

Bu çıkmazı bilimle sanayi arasındaki çatışma olarak görürsek,kolayca çözülemeyeceğini fark ederiz. Ancak bu konuları çözüme

kavuşturmak için ahlâki standartlara başvurabiliriz. Bilim adamla-rının, toplumun birer üyesi olarak, zararlı olmama, başkalanna ya-

rar sağlama ve toplumun çıkarlarına hizmet etme yükümlülükleri

vardır. Bazı durumlarda bilgi sızdırmayı meşrulaştırmakta ahlâkistandartlan kullanabiliriz (Baram 1983. Clutterbuck 1983). Ancak,

açıklık, endüstriyel araştırmalanna zarar vereceğinden ve bu araş

4. Endüstri araştırm alarında sahtek ârlık ve dik katsizl ik i le i lgil i baş ka tartışm alar için, bkz. PSRCR (1992), Broad ve Wade (1993), Bowie (1994).

224



ümıaların hem bilime hem de topluma yararı olduğundan, bilimadamlarının sözkonusu araştırmalarda bilgi sızdırmaları için sağ-

lam nedenleri olmalıdır. Gizlilik sanayi araştırmalarında bir normolarak kalmalıdır. Bilgi sızdıranlar beşinci bölümde belirttiğim,

belgeleme, uygun kanallar yoluyla bilgilendirme gibi ilkeleri izle-melidirler. Sanayi araştırmalarında bilgi sızdıranlar birer kahraman

olarak görülebilirler; çünkü sık sık silahlan geri tepebilmektedir,örneğin işlerini kaybedebilmekte, toplum tarafından dışlanabilmekte, kendilerine dava açılabilmekte ya da bazen öldürülebilmektedir

ler.JPeki ya gizli bir araştırmayı (kötülüğü önlemekten çok) halkıniyiliği için açığa vurmak? Halk araştırmaların açığa vurulmasındanyarar sağlayacak olsa bile, araştırmaların büyük bir kısmının gizliolduğunu ve gizli olması gerektiğini savunanlar çıkabilir. Gizlili-ğin, araştırmalara yapılan sanayi yatırımlarının artması ve yararlıürünlerin geliştirilmesi gibi uzun dönemdeki yararları, bilgilendir-

menin kısa dönemdeki yararlarından daha önemlidir. Halkın yararıiçin şirketlerle yaptıkları anlaşmaları bozan bilim adamlarının bunuyapmak için açık ve ikna edici nedenleri olmalıdır. Aşağıdaki olayı

ele alalım mesela:1995 yılında Boots şirketi, Betty Dong’u, Journal o f American

Medical Association’da [AmerikanTıp Birliği Dergisi] yayımladığımakalesini geri çekmeye ikna etti. Bu makale, “levothyroxine”in

birkaç çeşidinin hipertiroidi önlemede, Boots şirketlerinden biri ta-rafından üretilen Synthroid ilacı kadar yararlı olduğunu gösteriyor-

du. Bu makaleye göre, az çalışan tiroidleri olan sekiz milyon hasta,Synthroid yerine bu alternatif maddeyi kullansalardı, ABD yılda356 milyon dolar kâr edecekti. Boots’un Dong’u işe alma nedeni,

Synthroid’in diğer alternatif ilaçlara oranla daha iyi olduğunu ka-

nıtlayabileceği umuduydu. Boots birkaç yıl boyunca D ong’un araş-

tırmasını küçük düşülmeye uğraştı ve Dong’u, makalesini yayımla-ması halinde, dava açmakla tehdit etti, çünkü Dong ve meslektaş-ları. şirketin izni olmadan sonuçlan yayımlamayacaklarına ilişkin

5. Pek çok kişiye göre, Karen Ann Silkvvood'un öldürü lme sebebi, bir nükleer güç atölyesindeki güvenli olmayan uygulamaları gizl ice rapor etmesidir.

Fl SON/BBim Eliği 225



bir sözleşme imzalamışlardı. Boots yetkilileri bu iddiaları reddet-

mekte ve hatalı bir araştırmanın milyonlarca inşam riske sokmama-sı için makalenin yayımlanmamasını durdurmaya çalıştıklarım söy-

lemektedirler (Wadman 1996). Daha sonraları, şirket yumuşadı veDong’un makalesini New England Journal o f M edicine'da [New

England Tıp Dergisi] yayımlamasına izin verdi (Altman 1997).Makale sonunda yayınlandıysa da, bu olay bazı etik som lan günde-me getirmektedir: Dong’un, Boots’la yaptığı anlaşmayı bozup,araştırmasını bu şirketin izni olmadan yayımlaması ahlâka uygun

muydu? Gizli endüstriyel anlaşmaların bozulmasını halkın ne ka-dar yarar görmesi meşrulaştım? Dong’un araştırmasının doğruluğu

(veya yanlışlığı) bu olayda bir fark yaratır mı? Boots’un araştırma-cılarla yaptığı anlaşma etiğe aykm mıydı? Bu olayda Dong'un şir-ketle yaptığı anlaşmayı bozmakta haklı olduğunu düşünüyorum, fa-kat yine de bu tür soruların kolay yamtlanamayacağı açıktır. Gizli-

liğin bilime, topluma ve endüstriye olan uzun dönemli yararları ve

bedelleri üzerine daha çok kafa yormamız gerek.Bilimendüstri ilişkisi, burada tartışamayacağım başka etik ko-

nulan da gündeme getirmektedir. Bunlardan bazıları şunlardır: en-düstriyel araştırmalara sağlanan devlet fonu, halka açık yerlerdeyapılan endüstri sponsorlu araştırmalar, üniversite ve kolej kam

püslerinde yapılan gizli endüstriyel araştırmalar, açıklığa savrulantehditler, çıkar çatışmalan (beşinci bölümde tartışıldı), insan kay-

naklanılın ve teknik kaynakların teorik olmaktan arındmlıp uygu-lamalı araştırmalara yöneltilmesi, endüstriyel araştırmalarda orga-nizasyonla ilgili taraflılık, özel araştırmalarla eğitim, danışmanlık,ve halk hizmeti gibi akademik sorumluluklar arasındaki çatışma.

Toplumun bilim ile endüstri arasındaki ilişkiden yarar görmesi için, bu ve başka konular daha detaylı halk tartışmalarını hak etmekte-dirler.6

6. Bu konuyla i lgi l i başka tartışmalar için bkz. Capa (1984), Bela (1987), Lo masky (1987), Bovvie (1994), Zo llaParker (19 94), Sp ier (1995).

226 FlSARKA/BilImEıiJı



D. ASKERLİK BİLİMİ

Bilimle askerlik arasındaki ilişki, çok sayıda bilim adamının silah

tasarımı yaptığı eski Yunan ve Roma’ya kadar uzanır. Rönesans bo-yunca. hükümet, bilim adamlarına toplar, tüfekler, bombalar, kale-

ler, gemiler gibi savaşta ihtiyaç duyulan şeyleri tasarımlama ve in-şa etme görevi verdi. Aydmlanma döneminde, bilim adamları, si-lahların kullanımı, taktikler ve stratejiler konusunda ordu mensup-larına öğüt verdiler. XX. yüzyıldan önce, bilim adamları orduda

önemli bir rol oynasalar da. bilimle askerlik arasındaki ilişki hâlâgayri resmi ve düşük kapsamlıydı. Ancak İkinci Dünya Savaşım-

dan sonra bu durum değişti. Bilim adamları, mühendisler ve tekno-loji uzmanlan silah, taktik ve strateji geliştirmede önemli bir roloynadılar. Bilim adamları, Manhattan Projesi gibi büyük, gizli fa-aliyetlerde görev aldılar. Hükümet askeri araştırmaları desteklemekiçin çok para harcadı. Atom bombası, bilim, teknoloji ve ordu ara-sında ortaya çıkan içsel ilişkinin korkutucu bir sembolüdür. Bugün,500,000 bilim adamı ve mühendisin orduda çalıştığı ve dünyanınaraştırma geliştirme bütçesinin dörtte birinin askeri araştırmalaraayrıldığı tahmin edilmektedir (Dickson 1984). ABD’de federal hü-kümet diğer araştırma geliştirme bütçelerinin iki katını orduya har-camaktadır.

Ordu için çalışan bilim adamları New Mexico’daki Alamos Na-

tional Laboratory [Alamos Ulusal Laboratuvarı] gibi hükümet la boratuvarlarmda ya da üniversite ortamında çalışabilirler. Bunlararasında, fizik ve kimya gibi katı bilimlerden, psikoloji ve bilgisa-yar bilimi gibi daha yumuşak bilimlere uzanan yelpazede farklı di-siplinlerden bilim adamları vardır. Askeri araştırmaların genellikle

uygulamaya yönelik olduğu düşünülse de, ordu çok sayıda teorikaraştırmayı da destekler. Araştırmalım, ulusal güvenlik açısından

önemli olması için silah teknolojileri geliştirmede doğrudan doğru-

ya etkili olması gerekmez. Askeri araştırmalar, fizik, kimya, biyo-

loji, havacılık, meteoroloji, tıp. psikoloji ve bilgisayar bilimi gibi pek çok konuda bilgimizi arttırdı. Askeri teknolojilerin askerlik dı-

şındaki alanlarda da önemli uygulamaları vardır. Örneğin, ordu ta-

227



rafından geliştirilen uydu ve güdümlü memıi izleme teknolojileriticari hava trafiğini yönlendirmekte kullanılmaktadır. Düşmanlan

gözetleme teknolojileri polis tarafından suç olaylarım izlemedekullanılabilir.

Askeri araştırmaların çoğu, Savunma Bakanlığı gibi ciddi dere-

cede yapılandırılmış bürokrasilerin himayesinde yürütülmektedir.Bu bürokrasiler, araştırma problemlerinin seçiminden ve fon sağla-madan, malzeme, alet ve çalışanlann tayinine kadar askeri araştırmalann her yönünü kontrol ederler. Araştırmacılar orduya yarar ge-

tirecek işler yapsalar da, genellikle bu araştırmalann mülkiyet hak-larım alamazlar. Araştırmalann ne zaman ve nasıl kullanılacağınakarar veren ordudur.

Bazı askeri araştırmalar halk incelemesine sunulsa da, askeri bi-lim genellikle gizli yürütülür. “Çok konuşan kaptan gemiyi batırır”atasözü askeri araştırmaların çoğu için geçerlidir. Nitekim ordu, sırsaklamanın çok ince ve etkili yollarını geliştirdi (Howes 1993). As-

keri araştırmaların büyük bir kısmı “gerektiği kadar bilmeye” daya-nır: Ordudaki bir kişi görevini yapmasına yardım edecek kadar, ya-ni gerektiği kadar bilgiyle donaülacaktır. Kişi ne kadar az şey bilir-se, düşman tarafından yakalandığında ya da orduya ihanet ettiğin-de ordu o kadar az zarara uğrayacaktır. Askeri personel veya ordu-ya çalışan siviller yeminler ve sözleşmelerle gizli bilgileri verme-meyi kabul ederler. Gizli bilgileri açığa vurmanın cezası hapisten

idama kadar uzanır. Örneğin, Julius ve Ethel Rosenberg, gizli bil-gileri Sovyetler Birliği’ne açıklamaktan idam edildiler. Meslektaş-larıyla gizli araştırmalar yapan k işiler çoğu zaman meslektaşlarınınne yapüğmı bile bilmezler. Manhattan Projesi üzerinde çalışanların

çoğu ordu için ne yaptıklarının farkında değildiler. Başkan yardım-cısı Tnıman bile, başkan oluncaya kadar bu araşürmanm detayla-

rından habersizdi. Gizliliği korumanın ülkeye bir yararı olmadığı

belirlenirse bilgiler açığa vurulabilir. Örneğin, 1994 yılında Clintonyönetimi, radyasyonun insan deneklerine etkisiyle ilgili gizli araş-tırmayı halka açmaya başlamıştı (Weiner 1994a).

Askeri araştırmalar pek çok etik ve politik konuyu gündeme ge-tirmektedir. Bu konuları tartışmadan önce, askeri araştırmalann ah-

228



lâki açıdan meşru olup olmadığına ilişkin temel tartışmaları tekrar-lamamız gerek. Tartışma, ordunun toplumdaki rolünü savunarak

başlamaktadır: Askeri gücün, egemen bir devletin güvenliği ve çı-karlarını korumak için gerekli olduğunu savunanlar çıkabilir. Aske-ri güç gereklidir; çünkü egemen devlet çoğu zaman diplomasi gibi

politik araçlar yoluyla kendisini ve halkım koruyamaz. İdeal birdünyada egemen uluslar orduya ihtiyaç duymazlar, ancak yaşadığı-mız dünya mükemmel olmaktan uzaktır. Bilgi askeri gücü ve etki-sini arttırdığı için, egemen bir ulus askerlerin gücünü arttırmak için

askeri araştırmalar yapabilir. Egemen bir devlet ulusal güvenliğinisağlamak ve çıkarlarım korum ak için askeri araştırmalar yapıyorsa,işte o zaman bu araştırmalar meşrudur (Fotion ve Elfstrom 1986).Askeri araştırmalar, şiddetin egemen olduğu m ükemmellikten uzakdünyamızda gerekli ve meşrudur. Bence bu, askeri araştırmalar ko-nusunda ikna edici bir tartışmadır. Ancak bu tartışmanın kanunsuzuluslara uygulanamayacağım vurgulamamız gerekir. Bir ulusun

başka ulusların egemenliğini kabul etmesi veya terörizmi kontrolve savaş konusunda anlaşmalara uyması durumunda askeri güç kul-lanması meşrudur. Askeri araştırmalar konusundaki bu tartışmadansonra, bu tür araştırmaların doğurduğu etik soruları ele alacağım.

Pek çok bilim adamı için, herhangi bir koşulda ordu için çalışıpçalışmama etik bir çıkmazdır. Bilim adamları, gizli araştırmalaryapmak istemediklerini, askeri araştırmalarla ilgilenmediklerini ve-

ya şiddete ve savaşa katkıda bulunmak istemediklerini ileri sürerekordu için çalışmayı reddedebilirler (Kemp 1994). Öte yandan, bilimadamları bazen askeri araştırmaları bir yurttaşlık görevi olarak gör-

müşlerdir.Alman fizikçi Fritza Strassman, uranyum atomlarım nötronlar-

la bombardıman ederek nükleer füzyonu keşfetti. ABD, bazı bilim

adamlarının Nazi Almanyası’ndan füzyon bilgileriyle ayrıldığı

1939 yılına kadar atomların nasıl bölünebileceğine ilişkin bilgidenyoksundu. 1939 yılında, bir grup önemli fizikçi, o zamanlar dünya-ca ünlü bir bilim adamı olan Einstein’ı, başkan Roosevelt'e bir

mektup yazması için ikna etti. Bu mektupta, Nazilerin nükleer birsilah geliştireceği, bu yüzden ABD’nin füzyon araştırmalarını hız-

229



landırması gerektiği ifade edilecekti. Bu mektup Roosevelt’i. Enri-co Fermi. Robert Oppenheimer, Hans Bethe gibi ünlü fizikçilerin

yürüteceği Manhattan Projesin e başlamak konusunda ikna etti. Bu bilim adamları, sözkonusu proje üzerinde toplumsal sorumlulukduygusuyla çalıştılar; çünkü ikinci Dünya Savaşı’nda müttefiklerin

yenilgiye uğraması durumunda Nazi Almanyası’nm uygarlıklarıyok edeceğinden büyük endişe duyuyorlardı (Morrison 1995).

Ordu için çalışmaya karar veren bilim adamları gizliliğe ilişkinetik çıkmazlarla karşılaşırlar. Askeri sırlarla özdeşleştirilen sorun-

ları tartışmadan önce, kendimize, askeri hedeflere ulaşmak için giz-liliğin gerekli olduğunu hatırlatmamız lazım. Düşmanlarınız silah-larınızdan, taktiklerinizden, stratejilerinizden, teknolojik yeterliği-nizden ve tabur harekatlarınızdan haberdarsa, savaşı kazanmak ve-ya ülkenizi korumak sizin için bir hayli güç olacaktır. Eğer askeriaraştırmalar ulusal egemenliği sağladığı için meşruysa, gizlilik deaskeri araştırmalara ve askeri operasyonlara yardımcı olduğu için

meşru olacaktır. Ancak askeri araştırmalar, tıpkı ticari araştırmalargibi, açıklığı öngören geleneksel bilimsel standartlan ihlal ederler.Askerlik etiği ve hukuk, bilim adamlarının gizli araştırmalan açık-lamamasını gerektirdiğinden, gizliliği ihlal edenler davranışlarınınsorumluluğunu üstlenmek zorundadır. Endüstriyel araştırmalardaki

gizliliğe ilişkin daha önceki analizimi dikkate alırsak, bilim adam-larının halkın yaran için gizlilik ilkesini ihlal edebileceğini kabul

edebiliriz. Askeri sırlar açıklandığında bazen halk zarar görse bilegenellikle toplum bilgilerin açığa vurulmasından değil gizlenme-sinden zarar görür.

Örneğin, askeri sırlar bazen insan deneklerinin suiistimal edildi-

ği araştırmaları örtbas etmek için kullanılabilir. Bundan önceki bö-lümde tartıştığım, radyoaktivitenin insanlar üzerindeki etkisini sap-tamaya çalışan gizli askeri araştırmayı ele alalım. Eğer bu gizli

araştırma halka açıklansaydı ya durdurulacak ya da hiç yapılmaya-

caktı. Deneyler öylesine ahlâka aykırıydı ki ancak askeri gizlilik

örtüsü altmda yürütülebilirlerdi. Gizli araştırmayı halka açmaktanABD'nin ulusal güvenliği tehlikeye girseydi bile, gizlilik belki dehalka daha çok zarar vermiş olacaktı. Dolayısıyla, bu araştırmadan

230



haberdar olan bilim adamları, bunu halka açmakla doğru bir iş yap-

mış olacaklardı.

Gizlilik ayrıca hileli veya yanlış araştırmaları örtmekte kullanı-lır. Pentagon için en utanç verici anlardan bir tanesi 1994 Ağus-

tos'unda Strategic Defence Initative’deki (SDI) [Stratejik Savunma

İnisiyatifi] araştırmacıların bazı önemli testler yaparken Meclis’i,halkı ve Sovyetler Birliği’ni aldatmak amacıyla araştırmaya hilekarıştırmalarıydı. Stratejik Savunma İnisiyatifi, roket engellemeteknolojileri geliştirmeyi amaçlayan 30 milyar dolarlık bir prog-

ramdı. Reagan yönetimi böyle bir savunma yöntemine başvurdu.ABD için. Sovyetler Birliği ve başka yabancı güçlerin nükleer sal-dırısına karşı koruyucu bir kalkan olacak bu projeye destek verdi(Broad 1992). İnisiyatifin araçlarından bazıları lazerleri ve roket

düşürme roketleriydi. Programın temel testlerinden bir tanesi hava-daki roketlerin başka roketlerle yok edilip edilemeyeceğine ilişkin-di. Havadaki roketleri durdurma girişimleri önce başarısızlığa uğ-

radı. Bu başarısızlıkların sonucunda, araştırmacılar fon desteğinikaybetme riskiyle, Reagan yönetimi ise bu programa verilen deste-ği kaybetme riskiyle karşı karşıya kaldı. İnisiyatifin araştırmacıları programın devam etmesini ve sonuçlar üretmesini sağlamak içindurdurma testinde hile yaptılar: Hedef rokete bir ışık yerleştirdiler,hedef roketi durduracak rokete de bir alıcı koydular. Test çok iyi ça-lıştı: Kongre inisiyatifin görevini yapabildiğine ve programın sür-

dürülebileceğine karar verdi (Weiner 1994b). Kimilerine göre,Meclis'i ve halkı bu programın sonuçlan hakkında doğru bilgilen-dirmek için, inisiyatif için çalışan bilim adamlan hileli araştırmayı

ortaya çıkarsalardı doğru bir şey yapmış olacaklardı.Şüpheli askeri araştırmaların başka örneklerini de tartışabiliriz,

ama temel iddiam hâlâ geçerli: Ordu için çalışan bilim adamlarının,halkın iyiliği söz konusu olduğunda gizli bilgileri açıklaması bazenmeşrudur. Ancak, askeri sırlan açıklamanın sonuçlan çoğu zaman

önceden bilinemez. Örneğin, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra M an-

hattan Projesi’nde çalışan bilim adamlan nükleer birlik sağlamak

için askeri sırlan Sovyetler Birliği’yle paylaşıp paylaşmamakta te-reddüt ettiler. Bazı bilim adamlan, nükleer silahlara ilişkin bilgile

231



rin gizli tutulması halinde dünya barışı ve istikrarının sağlanacağı-nı savundular. Diğerlerine göre ise barışı ve istikran ancak bu ko-

nudaki açıklık sağlayabilirdi (Bethe ve diğerleri 1995). Askeri sır-lan açıklamanın feci uluslararası sonuçları olacağından, sulanaçıklamayı düşünen bilim adamları tedbirli davranmalıdırlar: Bilim

adamları, ancak gizliliğin açıklıktan daha kötü sonuçlan olacağınadair açık ve ikna edici nedenlere sahip olduklarında askeri sırlanaçıklamalıdular.

Askeri sırlara ilişkin son konu, ordu tarafından desteklenmeyen,

ordu kontrolündeki araştırmalara ilişkindir. Örneğin, şifre üretmeve çözme bilimi olan kriptografıyi ele alalım. Herhangi bir askerioperasyonda, düşmanların (veya başka kişilerin) bu operasyonu bozmasını önlemek için bilgiler ve emirler çeşitli biçimlerde şifre-lenir. Kriptografı üzerindeki araştırmalar özellikle İkinci Dünya Sa-vaşı sırasında önemli oldu. XXI. yüzyılın dijital savaş meydanları-na girdiğimizde bu araştırmalar daha da önemli olacak (Stix 1995).

Yıllardan beri, matematikçiler ve bilgisayar bilimcileri, kriptografive kriptografi ile yakından ilgisi olan sorunlarla ilgilendiler. AncakABD ordusu, kriptografi üzerine yapılan araştırmaların halka açıldığrnda ulusal güvenliği tehdit edeceği gerekçesiyle, bu araştırma-ları bastırmak, sınırlamak ve gizlemek için elinden geleni yaptı. Ör-neğin, George Davida, 1978 yılında, bilgisayar bilgilerini şifrele-mek ve şifrelerini çözmek için geliştirdiği bir yöntem için patent al-

mak istedi. Kısa bir süre sonra, patent başvurusunda, icadın halkaaçıldığında halk için tehlikeli olacak bilgilerin bulunduğu uyarısıgeldi. Bu uyarıda, ayrıca, icadını yayımladığında veya bu icadındetaylarım halka açtığında 10.000 dolar ve iki yıl hapis cezası ala-cağı bildiriliyordu. Bu olaydan birkaç ay sonra, ElektrikElektronik

Mühendisleri Enstitüsü Bilgi Grubu, kriptografi ile ilgili tartışma-ları da içeren uluslararası bir konferans düzenledi. Bu grup, Nati-

onal Security Agency'nin (NSA)[Ulusal Güvenlik Teşkilatı] birüyesinden, kriptografi tartışmalarının yapılacağı bir toplantının si-

lahların ihracı ile ilgili uluslararası anlaşmaları ihlal edeceğini bil-diren bir mektup aldı. Teşkilat, bu elemanının davranışından so-rumlu olmadıklarını, bu kişinin teşkilat adına değil kendi adına ko-

232



nuştuğunu açıkladıysa da, konferansa katılan pek çok kişi söz ko-nusu bireyin teşkilat adına hareket ettiğine inandı (Dickson 1984).

Beklenildiği gibi, kriptografı araştırmalarının tarihindeki bu ve başka olaylar akademik camiada velvele yarattı. Pek çok kişi, aske-ri ortamlar dışında yürütülen araştırmaların gizli olmaması gerekti-ğini savunmaktadır. Öte yandan, sivil araştırmaların ulusal güven-

liği tehdit etmesi durumunda, ordunun bu araştırmaları kontrol et-mesi çıkarları açısından meşru olabilir. Örneğin, özel bir şirket ye-ni ve güçlü bir silah geliştirmişse, bu silahın yanlış ellere geçme-mesinde ordunun meşru çıkarları vardır. Bilim adamları ve mühen-disler askeri uygulamaları olan icatlar ve keşifler yaptıkça, kriptografı araştırmalannın ortaya koyduğu sorular gelecekte de sorula-caktır. Bilimde özgürlüğe ve açıklığa saygı gösteren ancak ulusalgüvenlikten taviz vermeyen araştırmalarla bu sorular yerli yerineotururlar. Örneğin, Ulusal Güvenlik Teşkilatı ve Ulusal Bilim Vak-fı kriptografık araştırmalarla ilgili bir anlaşma yaptılar. Ulusal Gü-venlik Vakfı, Ulusal Güvenlik Teşkilatı’nın kriptografık araştırma-larla ilgili uygulamalan incelemesini kabul etti. O zaman teşkilat

bu araştırm alann bazılannın sponsorluğunu yapabilir, bu araştır-malar da gizli tutulabilirdi. Ulusal Bilim Vakfı ise kriptografık araş-tırmaların sponsorluğunu yapacak, ancak bu araştırmalar gizli tu-tulmayacaktı (Dickson 1984).

Bu bölümde, askeri sırlann genel bir savunmasını sunduysamda. gizliliğin devlete ait tehlikeli bir otorite biçimi olduğuna inanı-

yorum. Devlet örgütleri bilgiyi kontrol etme ve bastırma gücüne sa-hip olduğunda, aynı zamanda, politik olaylan kontrol etme ve top-lumu şekillendirme gücüne de sahiptir. Devlet sırlarının politik et-kisi, büyük güçleri ve gizlilik kültürleri olan seçkin bir grup yarat-

maktır. Gücü birkaç kişinin eline teslim etmek, kontrol elden bıra-kılırsa, istibdat yönetimine ve demokratik kuralların çürümesineyol açabilir. Bu, modem demokrasiler için ilginç bir paradoksu or-

taya çıkarmaktadır: Demokratik bir toplumun, şiddetin var olduğu bir dünyada hayatta kalabilmesi için, demokratik kuralları zayıfla-

tan toplumsal uygulamalara izin vermesi, hatta bunları destekleme-si gerekir. Bir toplum, demokrasisini korumaya çalışırken istibdat

233



riskini göze alabilir. İstibdatı önlemek için, devlet bilgilerini halkıniyiliği için açığa çıkaran medya ve başka ilgi grupları gibi toplum-

sal kurumların bulunması gerekir. Devlet sırlarının olduğu yerde,kişiler ve toplumsal kurumlar, halkın bilme hakkını korumalıdırlar.

Askeri araştırmalar burada tartışamayacağım pek çok etik konu-yu ortaya çıkarmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır: Propaganda-dan ve bilgisizlikten yararlanmak, hayvan ve insan deneklerinin as-

keri araştırmalarda kullanılması, pasifizm, bir yurttaşlık görevi ola-rak askeri araştırmalar, ayrıca, ordu ve akademi, ordu ve endüstri

arasındaki çatışmalar.7

E. ARAŞ TIRMALARA SAĞ LANAN HALK FONU

Araştırmalara sağlanan halk fonlarıyla ilgili sorular bilim adamla-rını laboratuvarlardan çıkarıp politik arenanın ortasına koyar. Bu

kitap politika değil etik üzerine odaklandıysa da. bilim adamlarınınhalk tartışmalarına katılıp kendi çalışmalarım savunabilmeleri içinaraştırma politikalarını anlamaları gerektiğini belirtmek isterim.Bilim adamları araştırmalarını halka tarif edebilmeli, araştırmaları-nın önemini ve değerini anlatabilmelidirler. Bilim adamlarının,

araştırma yapmak için devletten limitsiz izinleri yoktur. Bilimadamları araştırmalarını gerekçelendirebilmeli ve araştırmaya fon

desteği vermeyi kabul etmeyenlerin görüşlerini anlayabilmelidirler.Halk fonları genellikle politik bir konu olsa da, bilim adamları ba-zen halk fonuna ilişkin etik çıkmazlarla da karşılaşabilirler.

Bu bölümde incelemek istediğim üç soru var:

1) Devlet bilimsel araştırmalara fon sağlamalı mıdır?

2) Devlet teorik veya uygulamalı araştırmalara fon sağlamalı

mıdır?3) Fonla ilgili kararlar politikaya dayalı olmalı mıdır?

7. Başk a tartışmalar için bkz. Zuc kerm an (1966 ), Nelkin (1972), Sapolsky (1977 ), Fotion ve Elfstrom (1986), Howe ve Martin (1991), MacArthur (1992), Kemp(1994), Lackey (1994).

234



İlk soruyu ele alırsak, devletin araştırmalara destek sağlamasına

ilişkin üç temel argümanla karşılaşırız:

a) Araştırmaların tıp, mühendislik, endüstri ve askerlikte önem-

li teknolojik uygulamaları vardır.

b) Araştırmalar günümüzdeki ve gelecekteki kuşaklar tarafın-

dan kullanılabilecek bir bilgi zenginliği sağlarlar.

c) Araştırmalar eğitime ve fikri gelişime katkıda bulunurlar

(b) ve (c) argümanları devletin araştırmaları desteklemesindeönemli birer neden olsalar da, günümüzdeki politik tartışmalarda

ikna edici güçleri çok azdır. İnsanların çoğu bilgiye, eğitime ve fik-

ri gelişmeye önem vermektedir; ancak yine de ABD hükümetinin

yılda elli milyon dolan araştırmalara harcamasına, bu yatırınım

önemli sonuçlan olmadığı sürece, izin vermeyecektir (Goodman ve

diğerleri 1995). Bu kısıtlı bütçeler çağında, pratik sonuçlan olma-

yan bilim, akademik ziyan olarak görülmektedir. Buna bir örnek,

yapımı en az yirmi milyar doları bulacak, terk edilmiş ve şu anda

kullanılmayan Süper İletkenli Süper Çarpıştırıcıdır (Roberts 1993,

Horgan 1994). Bu proje, parçacık fiziğinde büyük ilerlemelere ne-

den olabilirdi; fakat bunun taraftarlan, federal bütçeden pay almak

için bunun diğer şeylerden daha önemli olduğuna halkı ve politika-

cıları ikna edemedi.Bilime sağlanan fon desteğinin, araştırmaların pratik sonuçları-

na bağlı olması fikri, devletin araştırmaları akıllı bir ekonomik ya

ünm olarak görmeye başladığı XIX. yüzyıla kadar uzanmaktadır(Mukerji 1989). Yirminci yüzyılda, devlet, bilim ve teknoloji yatı-

rımlarının askeri gücü pekiştirdiğini fark etti. Radar, atom bomba-

sı ve bilgisayar gibi bu yüzyılın pek çok önemli askeri teknolojisi, bilimsel araştırmalardan doğdu. İkinci Dünya Savaşı’ndan beri,

ABD, kendisini, bilimsel araştırmalara fon desteği sağlamaya ada-

dı ve bu fon desteği 1946’dan 1984’e kadar düzenli olarak arttı(Horgan 1993). Bu çağda yapılan araştırma yatırımları, Sovyet teh-didine karşı koymak için gerekli olduklarından, meşrudurlar. Poli-

235



tikacılar. bütün araştırma yatırımlarının askeri ve ekonomik güçiçin önemli sonuçlan olduğunu söyleyerek, bu argümanı askeri ve

sivil araştırmalan haklı çıkarmakta kullandılar. Bilimsel araştırma-lara fon desteği sağlama konusundaki askeri argümanın ABD'de ve başka pek çok ülkede hâlâ ikna edici bir gücü olsa da. Soğuk Savaş'ın sona ermesi, bu argümanın gücünü ABD ve (Rus) politika-sında azalttı. Bugün, bilimsel araştırmalara fon desteği sağlamanıntemeli, askeri kaygılardan, ekonomik kaygılara kaydı. Reagan,

Bush ve Clinton yönetimleri federal bütçede bilime iyi bir pay ay-

rılması gerektiğini savundular; çünkü bilim, ekonomik gelişme ve başarıda önemli bir role sahipti. ABD. Sovyet tehditini durdurmakiçin değil, yaşam standartlarım yükseltmek ve Japonya, Çin, Al-manya gibi global ekonomik güçlerle yarışabilmek için araştırma-lara fon desteği sağlamalıydı (Cohen ve Noll 1994). Ancak, bazıyazarlar, bilime fon desteği sağlamaya ilişkin ulusal güvenlik argü-manım vurgulamayı sürdürmektedirler (Gergen 1997).

Bu bölümdeki ikinci somya dönersek, araştırmalara fon desteğisağlamanın bu pragınatik meşruiyeti, devletlerin teorik araştırma-lardan çok uygulamalı araştırmalara para harcamasını öngörür;çünkü uygulamalı araştırmalar pratik sonuçlar vermeye daha elve-rişlidir (Brown 1993, Slakey 1994). Eğer oyunun adı ekonomik ba-şarı ve askeri güçse, o zaman kimya mühendisliği, tıp, bilgisayar bilimi ve moleküler genetik gibi disiplinler birer başarı sembolüy-

ken, astrofizik, evrimsel biyoloji ve antropoloji gibi disiplinler bi-rer yenilgi sembolü olurlar. Politik gerçekler, fonları, doğrudandoğruya ekonomik ve/veya askeri önemi olan araştırmalara yönel-tebilir.

Devletlerin teorik araştırmalara olan sorumluluklarını bırakma-malarının birkaç nedeni var. Öncelikle, pek çok yazann tartıştığı gibi, çoğu zaman teorik araştırmaların pratik uygulamaları vardır. Ör-

neğin, ısının incelenmesi lokomotifin icadına yol açtı, nükleer fizikatom gücünü doğurdu, DNA araştırmaları biyoteknolojiyi üretti vematematiksel mantık çalışmaları, bilgisayarların yapımına nedenoldu. Genellikle teorik araştırmaların pratik uygulamaları öncedengörülemez ve bu uygulamalar, araştırma tamamlandıktan yıllar

236



sonra ortaya çıkar. Ancak, bilini tarihi teorik araştırmaların pratik

sonuçlar doğurduğunu göstermektedir (Mukerji 1989). İkincisi, uy-gulamalı araştırmalar yapmak için, bilim adamlarının elinde büyük

ölçüde genel bilimsel bilgi bulunmalıdır (Weisskopf 1994). Ufak bir silikon parçasında çok kısımlı bir elektronik devre üretmek için,elektrik, katı hal fiziği gibi konularda kişi bilgi sahibi olmalıdır. Te-orik araştırmalar, bu tip konularda bilgi vermeyi amaçladığından,teorik araştırmaların uygulamalı araştırmalarda önemli bir rolü var-dır. Teorik araştırmalar, bir ulusun bilgilendirici iç yapısını oluştu-

rur.Üçüncüsü, bilim tarihi, bütün araştırmaların (sadece teorik araş-

tırmaların değil), büyük ölçüde fikir özgürlüğünün olduğu toplum-sal ortamlarda filizlendiğini de göstermektedir. Araştırmaları belir-li pratik hedeflere yönelten ve teorik araştırmalara fon sağlamayan

bir ülke, fikir özgürlüğünü sınırlayarak araştırma ortamım baltala-ma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Nazi dönemindeki Alman bilimi,

bütün araştırmaları pratik hedeflere yöneltme hatasının iyi b ir örne-

ğidir. 1930’lardan önce, dünyanın en iyi bilim adamlarının çoğu Al-manya’da yaşadı. Fakat Naziler iktidara geldiğinde, fikir özgürlü-ğüne büyük sınırlar koydular ve bilimsel araştırmaları özel, pratikhedeflere yöneltmeye çalıştılar. Pek çok bilim adamı Almanya’dangöç etti ve Alman bilimi güçten düştü (Merton 1973). Amerikan bi-liminin kısmen çok başarılı olduğunu söyleyebilirim; çünkü özgür-lük ABD’de son derece önemlidir ve ABD hükümeti geleneksel

olarak teorik araştırmalara fon sağlamaktadır.Son olarak, ordu, ulusal güvenliğe bağlı araştırmalara fon sağ-

lamak için her zaman nedenler bulacaktır. Endüstri de kârlı araştır-maları desteklemek için nedenler bulacaktır. Fakat bu kuramlarınteorik araştırmaları desteklemek için yeterli motivasyonları olma-yabilir. Şirketler, bazen teorik araştırmalann sponsorluğunu yapsa-lar da, endüstriyel araştırmalann çoğu uygulamalıdır. Ordu bazen

teorik araştırmaların sponsorluğunu yapmaktadır ve belki de herzaman yapacaktır; ancak askeri araştırmalann çoğu da uygulamalı-

da. Aynca, askeri ve endüstriyel araştırmalar genellikle gizli tutul-duğundan, bu kuramlarda yürütülen teorik araştırmalar, halk arası

237



na sızmayabilir. Eğer teorik araştırmaların yürütülmesini istiyor-

sak, bu araştırmaların lıalka açılabilmesi için bunların devlet spon-sorluğunda yapılması gerektiğini kabul etmemiz gerekir. Ekonomik

teoriden bir terimle ifade etmemiz gerekirse, teorik araştırmalarhalkın iyiliği için gereklidir. (Halkın iyiliği, kişisel olarak tüketilemeyecek bir iyiliktir, bu iyiliği alma ya da üretme onu başkalarının

kullanımına açar.) Teorik araştırmalar, güvenli yollar ve köprüler, polis gücü, kanalizasyon yapımı ve eğitim kadar önemli olan, hal-kın iyiliği için gerekli araştırmalardır.

Bu bölümdeki üçüncü somya dönersek, günümüzde politikanın,araştırmalara fon sağlama kararlarının çoğunda etkili olduğunu gö-

rürüz. Politikacılar, çoğu zaman, seçmenleri veya çıkarlarım tatminetmek için araştırma fonlarım belirli alanlara yöneltme karan alır-lar. Örneğin. 1980'li yılların ortalarında. AIDS araştırmaları, ABDhükümetinin fon listesinde öncelikli bir yere sahip değildi. Bugün,ABD hükümeti AIDS araştırmalarına bir milyar doların üstündeharcama yapmaktadır. Bu para, başka hastalıklara harcanan paranınçok üstündedir. Bu ciddi değişikliğin ardında birkaç neden vardır:AIDS 1980’li yıllarda yeni keşfedilmişti, ancak 1990’b yıllarda bü-yük ölçüde yayıldı. AIDS eylemcileri daha fazla araştırma yapılma-

sı için Meclis üyeleriyle görüştüler. AIDS araştırmalarının devletintıbbi araştırmalar listesinde öncelikli bir yere oturmasının bazı “bi-limsel” nedenleri olsa da, politikanın, AIDS araştırmalarında oyna-dığı ve oynamaya devam edeceği rolü de hafife almamamız lazım(Grmek 1990, Bayer 1997).

Politikacılar da, belirli alanlardaki araştırmalara fon vermeyi

reddetme ya da verilen fonu kesme kararı verirken seçmenleri ve-ya çıkarlarım göz önünde bulundururlar.’ Örneğin, Başkan Reagan’ın, Ulusal Sağlık Enstitüsü fonlarının cenin dokuları araştır-

malarına harcanmaması emrini ele alalım. Çok sayıda bilim adamı,cenin dokuları naklinin Parkinson hastası kişiler için bir umut kay-nağı olduğuna inanmaktadır; çünkü cenin dokusu nakillerinde bu

8. Politikanın araştırma fonu kararlarına nasıl karıştığıyla ilgil i çarpıcı tartışmalar için Office of Technology Assesment’nin (OTA) (Teknoloji Değerlendirme Dairesi] kötü kaderini göz önünde bulunduru nuz. Bkz. Bimber (1996).

238



dokuların reddedilme oram düşüktür ve bu dokular yetişkin doku-lara dönüşebilir. Cenin dokusu bir yetişkinin beynindeki sinir doku-

larına dönüşebilir ve Parkinson hastalarında eksik olan bir madde-

yi yani dopamini salgılayabilir.9Clinton yönetimi, iktidara geldiğizaman cenin dokusu araştırmalarına sağlanan federal fonu yeniledi

(Kolata 1994). (Bu kitabın yazıldığı sırada, Başkan Clinton, insanklonlanması ile ilgili araştırmalara sağlanacak federal fonu ertelet-me kararı aldı).

Araştırmaların önemli toplumsal sonuçları olduğundan ve bun-ların maliyeti hayli yüksek olduğundan, politika, fon kararlarında

her zaman önemli bir rol oynar, oynamalıdır da. Demokratik birtoplumda vatandaşlar, devletin, bütçesini nasıl tahsis edeceğine ka-rar verebilmelidirler. Fon kararlan , sadece bürokratlann ve uzman-ların ellerine bırakılmamalıdır (Dickson 1984). Halkın, araştırmafonlarıyla ilgili kararlarda söz sahibi olması gerekiyorsa da, fon ka-rarlarım en az şu iki nedenden dolayı politikacılar değil de bilimadamlan almalıdırlar: Öncelikle, halk doğru olmayan araştırmalara

kaynaklarım harcamak istemediğinden, herhangi bir araştırma öne-risine fon sağlama kararı verilirken bilimsel yararlılık göz önünde bulundum İmalıdır. Halk, bir araştırmanın toplumsal değerine kararverebilse de, pek çok kişi, bir araştırma önerisinin bilimsel yararlı-lığına karar verebilecek nitelikte değildir. Bundan dolayı, devlet,fon kararlan verirken, nitelikli bilim adamlarının uzmanlıklarımgöz önünde bulundurma gereği duyar. İkincisi, devlete her yıl yüz

binlerce öneri geldiğinden, toplumun her araştırma önerisini değerlindirmek oldukça verimsiz bir çalışma olur. Fon kararlarının, bukararları verebilecek nitelikte olan insanlann ellerine bırakılmasıdaha yararlı olacaktır. Bu iki argüman, bilim adamlarının her araş-

9. Bu sınırland ırma baş ladığınd a, canin dok ularıyla i lgi l i araştırm alar yapan bil im adamları g üç et ik seçim lerle karşı karşıya kaldılar. NIH fonlarını a l ırken bu araş-tırmaları sürdürselerdi, yasaları ihlal etmiş ve hilekârlık yapmış olacaklardı. Öte

yandan, eğ er araştırmaları kesselerdi, p ek çok Parkinson hastası yeni v e m uhte-melen etkil i bir tedaviden mahrum kalacaklardı. Federal fonların kullanımındaki sınır lamalar endüstr iye uy gulanm adığından, Parkinson araştırmacı ları, çalışma-ları için özel fonlar arama seçeneğine sahipti ler. Öte yandan, şirketler, yalnızca yatırımlarının karşılığını alabileceklerine inandıkları araştırmaları desteklemekte-dirler. Oysa cenin dokusu araştırmaları akıl l ıca bir yatırım sayılmamaktadır.

239



tırma önerisini değerlendirmesi, halkın ise bu değerlendirme işle-

mini gözlemlemesi gerektiği fikrini destekler. ABD’deki bilimsel

fonlar az çok böyle çalışır. Halk öncelikli fonlara karar verirken,fon acentalan da bireysel fon kararlarıyla ilgili danışmanlık siste-minden yararlanırlar (Martino 1992). Bilinradamları bilimsel ya-

rarlılıkla ilgili mikroyönetim kararları verirken, halk da bilim fonu politikalarım belirler. Bu işlem, bilim fonlarında politikanın rolünüazaltsa da bunu tamamen yok etmez.

F. BAŞ KA TOPL UMSA L,POLİTİK VE AHLÂKİ KONULAR

Bilimle toplum arasındaki ilişkiden doğan, burada tartışamayaca-ğım, başka toplumsal, politik ve ahlâki konular da var. Bunlardanen önemlileri şunlar:

1) Araştırmalara getirilen sınırlamalar: Araştırmalar ahlâki, si-

yasi veya toplumsal nedenlerden dolayı yasaklanmalı mıdır?(Birinci bölümde tartıştığım insan klonlama örneği bu konu-yu gündeme getirmektedir.)10

2) Bilimde ırkçılık ve cinsiyet ayrımcılığı: Bilim ırkçı veya cin-siyetçi midir? (Araştırmada taraflılık, insan denekleri üzerin-

de yapılan araştırmalar, cinsel taciz, hocalık ve pozitif ayrım-cılıkla ilgili daha önceki tartışmalarım bu konuya değinmek-tedir.)11

3) Bilimle din arasındaki ilişki: Evrim, Tanrı’nm evreni yarattı-

ğı düşüncesiyle birlikte mi öğretilmelidir? Bilim dini zayıfla-tır mı. destekler mi, yoksa ne destekler ne de zayıflatır mı?

(Bu konuya şimdiye kadar pek değinmedik, fakat bilim ve

10. A raştırm alara getiri len s ınırlamalarla i lgi li b aşka tartışmalar için bkz. Feyera bend (1975), Cohen (1979). Cole (1983), Nelkin (1994), Wasserman (1995).11. Bilimde cinsiyet ayrımcılığıyla ilgil i farklı görüşler için bkz. Keller (1985), Har-ding (1986), Goldberg (1991), Longino (1994), Koertge (1995). Bil imde ırkçılıkla i lgi l i tartışmalar için bkz. UNESCO (1983), Pearson ve Bechtel (1989), Johnson (1993), TomoskovicDevey (1993), Beardsley (1995), Fraser (1995).

240



etik konusundaki tartışmalarda bu konuya da yer verilmeli-

dir.)“

4) Bilimle insan değerleri arasındaki ilişki: Bilim değerlerden bağımsız mıdır? Ahlâkın bilimsel bir temeli var mı? Bilimle

ahlâk, etik ve insan kültürü arasındaki ilişki nasıldır? (Bu, ki-

tabınım kapsamım aşacak bir konu, fakat tartışmaya değer.)135) Bilim ve eğitim: Bilim nasıl öğretilmelidir? Devlet okulları-

nın müfredat programında bilim, matematik ve teknoloji eği-timi, diğer konulardan (edebiyat, dil, tarih ve sanat vs.) daha

çok mu vurgulanmalıdır? (Bu konu da kitabımın kapsamımaşıyor, ama yine de tartışmaya değer.)

12. Bilimle din arasındaki ilişki üzerine farklı görüşler için bkz. Kitctıer (1983), Da-vies (1990), Barbour (1990), Dennett (1995).13. Bil imle insan değerleri arasındaki i l işki için bkz. Rudner (1953), Bronowsky (1956), Hempel (1960), Snow (1964), McMullin (1982), Jacob (1988), Longino (1990), Putnam (1990), Scriven (1994).

Fİ 6ÖN/B İlini Etiği 241



S o n s ö z Daha etik bir bi l ime doğru

Bu kitapta bilim etiğiyle ilgili bazı kavramları, ilkeleri ve konulaninceledim. Bu konuyu adil bir biçimde ele almak için, birden fazlagörüşe yer verdim. Böyle dengeli bir yaklaşımdan çoğu okurun ya-rarlanacağım düşünsem de, kitapta fazla öneri getirmediğim için

bazılarının hayal kınklığına uğrayabileceğini de göz ardı etmemekgerek. Bu yaklaşım, okurda, sözkonusu konular üzerinde çok güç-

lü fikirlerim olmadığı izlenimini yaratsa da, bu bir yanılgıdır. Ko-

nuyu aydınlığa kavuşturmak için bu fikirleri kitaba sıkıştırdım. Bi-lim etiğinin önemi hakkında çok güçlü fikirlerim olduğu şimdiye

kadar anlaşılmıştır. Bilim adamlarının gerekli davranış standartları-

na uymaları, bilimdeki önemli etik kaygıları taşımaları, bunlar hak-kında düşünmeleri ve bilimi insanlık için önemli sonuçları olan da

242 F İ 6ARKA/Büim Etiği



ha geniş bir kapsamda ele almaları hem bilim hem de toplum içinönemlidir. Araştırmacılar, bilgi edinmeye çalışırken etik standartlar

ve kaygıların göz ardı edilebileceğini düşünürlerse hem toplumhem bilim acı çeker. Bilim etiği hakkında bütün bunları söyledik-

ten sonra, bilimde etik davranışları arttırmaya yardım edecek bazıstratejileri tartışmanın bu noktada uygun olacağını düşünüyorum.

Eğitim, bilimin bütünlüğünü garanti altına alan en önemli araç-tır (Hollander ve diğerleri 1995). Bilim adamlarına belirli davranışstandartları öğretilmezse, muhtemelen bunları bilmeyeceklerdir.

Araştırmamn epistemolojik açıdan doğruluğunu garantilemek için bilim adamlarına, bilgileri nasıl analiz edecekleri, nasıl gözlem veölçümler yapacaktan öğretiliyorsa, bilimin etik doğruluğunu garan-tilemek için de bu bilim adamlarına belirli davranış standartları öğ-retilmelidir (PSRCR 1992). Bilim adamlarının öğrencilerine araş-tırma etiğini öğretmeleri gerektiği tartışılmazdır, fakat bunun nasılyapılabileceğine ilişkin ilginç sorular var. “Etik öğretilebilir mi?”gibi felsefi bir sorudan “etik nasıl öğretilebilir?” gibi pratik bir so-

ruya geçtik.Etik, insan davranışlanyla ilgili olduğundan etik eğitiminin

amacı insan davranışlarını etkilemek ve biçimlendirmek olmalıdır.Etik, soyut bir fikirler sistemi olarak pek işe yaramaz. Bir değeri ol-ması için etik yaşanmalıdır. İnsan davranışlarım biçimlendirmek yada değiştirmek kolay bir iş değildir; çünkü davranışlarımızın çoğuyıllarca önceden kazanılmış ya da empoze edilmiş alışkanlıkları-mızdan doğar. Kişinin bir gecede müzik virtüözü olması mümkündeğildir, aynı şekilde, bir bilim adamının çok kısa bir süre içinde,tüm davranışları etik hale gelmez. Bundan dolayı, etik davranışlarıöğretmenin sloganı “uygulama, uygulama, uygulama!” olmalıdır.

Bilim adamları iki şekilde etik öğretebilir. Öncelikle, bilimadamları, birer rol modeli ve hoca olarak, öğrencileri etik hakkındaki gayri resmi tartışmalar yapmaya teşvik ederek gayri resmi etik

eğitimini gerçekleştirebilirler. Bilim adamları, etiğe uygun davra-nışlar sergileyen birer bilim adamı olmayı, öğrencilere iyi birer ör-nek olarak öğretirler (Feynman 1985, Gunsalus 1997). Muhteme-len bilimdeki birçok etik bilgi gayri resmi olarak, hocadan öğrenci-

243



ye geçerek öğretilir.

Gayri resmi eğitim, etik öğretmenin en iyi yolu olsa da, genel-

likle çok ileriye gidemez. Bu yüzden resmi etik eğitimine güven-mek son derece yararlıdır. Resmi eğitim, etiği sınıf ortamında öğ-retme, etik hakkında okuma, yazma, etik olaylar ve problemleri tar-tışma gibi teknikleri içerir. Çeşitli disiplinlerde araştırma metodlanhakkında resmi eğitime ihtiyaç olduğu gibi araştırma etiğinde deresmi eğitime ihtiyaç vardır. Resmi etik eğitimi, öğrencileri, “ger-çek” dünyaya girdiklerinde karşılaşabilecekleri etik problemlere ve

konulara hazırlar, onları önemli etik problemler ve konular hakkın-da duyarlı hale getirebilir, etik konular hakkında düşünmelerine veetik çıkmazlan çözmelerine yardım eder, öğrencilere bilimdekidoğrulanabilir davranış standartlanm öğreterek, onları etik davra-nışlara motive eder (Rest ve Narvaez 1994).

Öğrencilere bilim öğretilir öğretilmez, gayri resmi etik eğitimi-ne başlanmalıdır. Öğrenciler ilk deneylerini yaptıkları andan itiba-

ren, izleyecekleri iyi bir örnek bulunmalı ve en azından bilimdekiuygun davranıştan bilmelidirler. Bilim eğitimleri daha sofistike vesaf hale geldiğinde, nelerin etik bilim sayılabileceğine ilişkin fikir-leri gelişecektir. Eğitimin bütün safhalarında, öğrenciler izleyebile-cekleri iyi birer örneğe ihtiyaç duyarlar. Bilim eğitimi daha ilkokul-da başladığından, ilkokul, ortaokul ve lise öğretmenlerinin, yöntemve etik açısından doğru bilim yaparak ömek olma sonımluluklan

vardır. Fakültelerdeki ve üniversitelerdeki hocaların da aym sorum-lulukları vardır.

Resmi eğitimin üniversiteden önce başlaması için bir neden gö-remiyorum. Öğrencilerin çoğu üniversiteye girmeden önce, resmietik eğitimi için gerekli eleştirel düşünme ve yazma yeteneklerinesahip değildir ve pek çok öğrenci böyle bir eğitime ihtiyaç ya da ar-

zu duymaz. Araştırma etiği üzerine resmi bir eğitim, en çok bilim

kariyeri yapmaya karar veren ya da karar vermek üzere olan öğren-ciler için uygundur. Bu noktada böyle bir eğitime cevap vermeyeve böyle bir eğitimi almaya hazır olacaklardır. Bir bilim alanında li-sans yapan ya da yüksek lisans yapmaya başlayan öğrencilerinaraştırma etiği üzerine dersler alması yerindedir.

244



Bilim adamlarının araştırma etiğini öğretme çabalarına rağmen, bazı kişiler etik standartları ihlal edeceklerdir, bu nedenle bu stan-

dartlan kişiler üzerine empoze etme ihtiyacı doğacaktır. Eğer stan-dartlar empoze edilecekse, disiplinden disipline değişebilen uygun bir forumda bu standartlar halka iletilmelidir. Etik standartlarının

halka iletilebileceği yerler arasında, bilimsel dergilerde yayınlanandavranış kurallan, Ulusal Bilim Vakfı ve Ulusal Sağlık Enstitüsü

gibi araştırma organizasyonlanıun yaptığı yayınlar, profesyonel bi-lim adamlarının benimsediği etik kurallan, üniversiteler ve devlet

laboratuvarları gibi araştırmaların sponsorluğunu yapan organizasyonlann kurallan ve tüzükleri sayılabilir.Halka iletilen standartlar iyi tanımlanmış olmalıdır; çünkü in-

sanların muğlak ya da kötü ifade edilmiş kurallara ve tüzüklere uy-ması beklenemez. Bilimdeki etik standartlan doğaları gereği haylimuğlak, şüpheli ve tartışmalıdır; ancak bu, onlan mümkün oldu-ğunca açık bir şekilde ifade etmememiz ve bu standartlan kişilere

empoze etmememiz gerektiği anlamına gelmiyor.Olası suiistimal olayları, ilgili disiplinlerde çalışan insanlar ta-rafından yerel bir düzeyde ele alınmalıdır. Daha ileri bir düzeydearaştırma veya hüküm gerektiğinde, olaylar bilimin düzenleyici hi-yerarşisinde gelişirler; fakat bilimdeki harici araştırmalar bir kuraldeğil istisna olmalıdır. Çeşitli disiplinlerde çalışan bilim adamlanna kendilerini yönetme hakkı verilmelidir; ancak çok gerekmedik-

çe, suiistimal olaylannı değerlendirmek için disiplin veya bilim dı-şından insanlar getirilmemelidir. Biliı.ûn topluma karşı bir sorum-luluğu olsa da, belirli bir disiplinden olmayan insanlar, o disiplin-deki bilimsel davranışları yargılayabilmek için gerekli uzmanlığaveya bilgiye sahip değildirler. Adaleti korumak ve kişinin haklarınıkorumak için, suiistimal iddiasına ilişkin herhangi bir araştırma

suçlanan ve suçlayanın haklarım da korumak zorundadır. Suiisti-

malle suçlanan bir kişi adil ve tarafsız bir duruşmada yargılanmalı, bilimsel bilgileri sızdıranlarsa zarar görmemelidir. Bilimsel suiisti-mal olayları medyada büyük manşetlerle yayınlandığından, bilim-

de davaların belirli kanunlara göre yürütülmesi garanti altına alın-malı medyadaki davalar cadı avına dönmemelidir.

245



Suiistimal cezalan, şiddet derecelerine göre değişmelidir. Bu-nun iki sebebi var. Cezalar şiddet derecesine göre değişirse suçlula-

ra gerekli cezayı verebiliriz: Suiistimal ne kadar fazlaysa, ceza da okadar fazla olur. Bu cezaların doğasına bağlı olarak, bu konuya bi-lim adanılan karar vermelidir. Olası cezalar şunlardır: uyanlar veyasert bir dille kınama, dergilerde düzeltme veya sözünü geri almayazılan, sansür, bilim camiasından dışlanma, yaym veya bilimseltoplantılarda sunum yapmama cezası, araştırma fonu sağlanmama-sı, üniversitedeki görevinden uzaklaştırma, para cezası, sürgün et-

me.Bilim, etik eğitimini geliştirmek ve empoze etmek için çeşitli

yönetim birimlerine ihtiyaç duyar. Öte yandan bilimin bazı önemliyönetim birimleri zaten mevcuttur. Bunlardan bazılan meslek ce-miyetleri, fon organizasyonlan için etik komiteleri ve araştırmalar-la ilgilenen üniversite komiteleridir. Bu önemli başlangıçlara rağ-men, bilim, bilimsel adaleti sağlamak için iyi organize edilmiş bir

sistem geliştirme ihtiyacındadır. Bu sistem, bilim adamlarının, etikeğitimini koordine ve empoze etmelerine yardımcı olacaktır. Aşa-ğıdaki önerilerim bu amaca hizmet edecektir:

1) Her araştırma organizasyonunda araştırma etiğiyle ilgili birkomite olmalıdır. Bu komitenin işlevi, bu organizasyon için-deki olası suiistimal olaylarım araştırmak, gerektiğinde ceza-

lan uygulamak, eğitim ve reklam yoluyla etik standartlanempoze etmek olacaktır.

2) Herhangi bir bilim organizasyonundaki araştırma grubununlideri bilimdeki suiistimalleri bildirmede kullanılacak kanal-lardan haberdar olmalıdır. Araştırma gruplarının liderleri, yö-netimleri altındaki bilim adamlannın etik standartlan bilme-

lerinden ve bu standartlara uymalarından sorumludurlar.

3) Meslek cemiyetleri ve fon organizasyonlan da dahil olmaküzere, daha geniş bilimsel kuruluşlar araştırma etiği komite-lerine sahip olmalıdırlar. Bu komitelerin işlevi, daha alt dü-zeydeki komitelerin işlevlerine çok benzer. Yalnızca yargıla-ma hakları ulusal veya uluslararası, yani daha geniş çaplı ola

246



çaktır ve daha alt düzeylerde çözülemeyen ya da idare edile-meyen tartışmaları çözecek birer araç görevi göreceklerdir.

4) Araştırma etiği üzerine, bilim cemiyetleri veya devlet tarafın-dan sponsorluğu yapılan ululararası komiteler kurulmalıdır.

Bugünlerde araştırmaların çoğu farklı milletlerden bilimadamları tarafından yürütüldüğünden ve araştırmaların küre-

sel sonuçları olduğundan, araştırma etiğiyle ilgili kaygıları-mızı uluslararası bir düzeyde dile getirmeliyiz. Araştırma eti-ğiyle ilgili uluslararası komiteler, çeşitli uluslar arasındaki

önemli farklılıkları kabul ederek, uluslararası davranış stan-dartlarım belirlemeye yardımcı olacaklardır. Ayrıca, uluslara-rası düzeydeki suiistimal olaylarım ve etik tartışmaları araş-tırmaya ve çözmeye yardım edeceklerdir (Krystyna 1996).AIDS virüsünü izole etme yarışım takiben ortaya çıkan, Fran-sız ve Amerikalı bilim adamları arasındaki öncelik tartışması

ve fikri mülkiyet haklarını korumaya ilişkin uluslararası prob-lemler, araştırma etiğiyle ilgili komitelere neden ihtiyaç duy-duğumuza ilişkin mükemmel örneklerdir (bkz. Hilts 1991a).

Bu öneriler eğer yerindeyse, bunların etik bilimi geliştirmede bir hayli yol kat etmesi gerekir. Ancak, daha güçlü, daha resmi ku-rallara ve talimatlara ihtiyacımız olup olmadığım merak edenler çı-kabilir. Bilimin meslek olduğuna ilişkin iddiamı ciddiye alırsak, ozaman bilimin, tıp ve hukuk gibi yerine iyi oturmuş meslek model-lerini takip etmesi gerektiğini söyleyebiliriz. Çeşitli devlet ve ulus-ların, söz konusu mesleklerde çalışmak için ruhsat veren yönetim birimleri vardır. Bu yönetim birimleri, eğitim ve empoze etme yo-luyla meslek standartlarım desteklemede önemli bir role sahiptirler.Ancak, kişiler meslek standartlarım ihlal ettiğinde, bu kişilerin ça-

lışma ruhsatım ellerinden alan yine söz konm a birimlerdir. Kimile-

rine göre, bilimdeki davranış standartlarını desteklemek için, bilimadamları, bilim yapmaya ruhsat veren ve meslek standartlarının ih-

lal edilmesi durumunda kişileri cezalandıran ajansların kurulma-

larına ön ayak olmalıdırlar.Fikrimce, bilim adamlarının çoğu, araştırma yapmaya ruhsat

247



verecek veya bu ruhsatı kişinin elinden alabilecek güçteki resmiajanslara karşı çıkacaktır. Daha köklü meslek modellerini izleme-

menin birkaç iyi nedeni var (Woodward ve Goodstein 1996). Önce-likle, fazla meslekleşmiş bir bilim, bilimsel özgürlüğe sınırlar geti-recek ve bilimsel yaratıcılığa gem vuracaktır. İkincisi, fazla mes-lekleşmiş bir bilim, bilime önemli etkileri olabilecek amatör bilimadamlarının motivasyonlarım kıracak ve katkılarını önleyecektir.

Amatör bir bilim adamı tıpkı genç Einstein gibi kendi kendisinin iş-vereni entelektüel olarak tecrit edilmiş bir deneyci veya teorisyen

olabilir. Bir amatör, tıpkı Francis Crick gibi tek bir disiplinde uz-man olup farklı bir disiplindeki problemi çözmek için disiplinlerarasındaki sının aşan bir kişi de olabilir. Disiplinler arasındaki sının aşan kişiler, daha profesyonel bir modele ilişkin başka bir sorunudile getirmektedirler. Söz konusu problem, bu modelin disiplinlerarası araştırmayı iyi taşıyamamasıdır. Bir kişi kimyacıysa, elektrikmühendisliği üzerine bir makale yayımlayabilir mi?

Günümüzde, bilimi, başka mesleklerden daha esnek ve daha profesyonel bir meslek (ve daha esnek, daha profesyonel olmasıgereken bir meslek) olarak görmek en iyisidir.

Son olarak, birinci bölümde, günümüzdeki bilim ortamının eti-ğe aykın tavırlara katkıda bulunabildiğinden bahsetmiştim (Wood-ward ve Goodstein 1996). Araştırma ortamım hızla düzeltecek fi-kirlerim yoksa da, bazı önerilerim var:

1) İşe alma ve terfi kararlarında yayınların çokluğunu değil,araştırmanın kalitesini dikkate aim.

2) Bilim adamlarım hocalık yaptıkları için ödüllendirin; hocalı-ğı bilim eğitiminin önemli bir parçası haline getirin.

3) Yazarlıkta sorumluluğun önemini vurgulayın; bilimsel çalış-malara katkıları olan isimleri ödüllendirmek için farklı so-

rumlulukları doğru yansıtan yeni kategoriler geliştirin.4) Suiistimallerin araştırılmasında kanun ve kurallara göre hü-

küm vermeyi teşvik edecek politikalar geliştirin.5) Az temsil edilen gruplara ve genç araştırmacılara adil fırsat-

lar sunan politikalar uygulayın.

248



Ek Örnekolay ince lemeler i

Bu ek bölümünde, analiz ve tartışmalara hizmet edecek farazi olay-lar yer alacaktır. Ancak bu olayların çoğu gerçek durumlara dayan-

maktadır. Her olaym sonunda bazı sorular yer almaktaysa da, oku-yucular ek somlar sormayı tercih edebilirler. Bu olayları kısaca an-lattığım için, okuyucular bir karara varmada veya bahsetmediğimseçenekleri ele almada yardımcı olacak ek bilgileri tartışmak iste-

yebilirler.

1. Ek sik bilgi verm e

Jane Doe, sarmal galaksinin hızım, parlaklığım ve dönüş oranım

belirleyip bilgileri analiz etmede Dick Jonas’a yardım eden bir yük-sek lisans öğrencisidir. Bilgiler, yakınlardaki bir dağda bulunan kı

249



zil ötesi teleskobu tarafından sağlanıyor. Jonas, sonuçları bir astro-nomi dergisinde yayımlamaya niyetli ve Doe’yu da yazarlardan bi-

ri olarak listeye alıyor. Doe, bilgilerin nasıl analiz edileceğine iliş-kin bir ömek olarak, Jonas’m birkaç yıl önce yayımladığı ve aynı

istatistik tekniklerini kullandığı bir makalesine bakıyor. Bu maka-leyi yazmada kullanılan eski bilgileri araştırıyor ve şaşkınlıkla ka-yıtların profesörün bildirdiği sonuçlarla uyuşmadığım görüyor. Jo-nas’m kaydedilen bilgilerin yüzde onunu çıkardığı anlaşılıyor. Ja

ne, bu farklılık konusunda Jonas’la konuşunca, Jonas bilgileri ek-

sik verdiğini; çünkü teleskobun bu kötü sonuçları verdiği şuada iyiçalışmadığım söylüyor. Jane ona bu konu hakkında baskı yapıyor,Jonas ise Jane’in kendisine güvenmesini istiyor. Jonas makalesine

bütün bilgileri dahil etmeli miydi? Bilgilere ilişkin problemleri na-sıl tartışmalıydı? Jane bu konuyu daha ileriye götürmeli miydi?

2. İyi niy etle uydurulm uş bilgi

Vıctor Johnson ve Susan Klein birer yüksek lisans öğrencisi olarak,Idaho eyaletindeki toprak faaliyetlerini inceleyen Roberto Mairtineziçin toprak örneklerini analiz etmektedirler. Çâlışma altı ay önce başladı ve bu hafta bitmesi bekleniyor. Martinez, araştırmayı birdergide yayımlarken Johnson ve Klein’i yazarlar listesine almak is-tiyor. Johnson ve Klein, her gün eyaletin farklı yerlerinden toprak

örneklerini toplayarak analiz ediyor. Üç hafta önce aldıkları altıadet toprak örneğine ilişkin bilgileri kaydetmeyi unuttuklarını farkettiklerinde araştırmayı hemen hemen tamamlamak üzereydiler. Butoprak örneklerini aldıkları yeri aşağı yukarı hatırlasalar da, tam ne-reden aldıklarını hatırlamıyorlardı. Johnson'a göre, bu örneklerin

alındıkları yeri tam olarak bilmeseler de uydurmaları gerekiyor,çünkü bunun çalışmanın sonuçlarını fazla etkilemeyeceğini düşü-

nüyor, ayrıca tekrar toprağın alındığı yere gidip tekrar ömek topla-yacak zamanlan yok. Klein sonuçlan uydurup uydurmama konu-

sunda tereddütte. Klein, Johnson’m önerisine uymalı mı? Marti-nez’le bu konu hakkında konuşmalı mı?

250



3. Trafik istatistikleri

Obuto Kim ura ve Nathan Riley, Utah’taki trafik kazalarında emni-yet kemeri yasalarının etkisini inceliyorlardı. Trafik kazalarındakiölümlere ilişkin aşağıdaki bilgileri topladılar:

Yıl Ölümler

1991 2901992 270

1993 2501994 245

1995 2301996 215

Ulah’ta emniyet kemeri yasası 1 Ocak 1994’te çıktı. Bu yasaçıkmadan önceki üç yıl boyunca yılda 270 kişi trafik kazasında ölü-

yordu. Yasa çıktıktan sonra bu sayı 230’a düştü. Sonuçlan UtahUlaştırma Dairesi’ne verdiler ve bir basm bildirisi hazırladılar. Kimura ve Riley, emniyet kemeri yasasımn ölümlerde yüzde on beş-lik bir azalmaya neden olduğu sonucuna vardılar. Bilgiyi yanlış mısundular?

4. Düzeltme yazısı yayımlama

Collin, Wood ve Butamo, bitki mutasyonlannda morötesi ışınlarınetkisi üzerine bir makale yazdılar. Butamo, makalede ufak bir ma-tematik hatası olduğunu fark etti. Butamo, makalenin hatalı bölü-münü yazan Wood’a bu konudan bahsetti. Wood, Butamo’ya bu ha-

tanın makalenin sonuçlarını etkilemeyeceğini ve bunu görmezlik-ten gelmeleri gerektiğini söyledi. Dergiye bir düzeltme yazısı ya-

yımlamaları gerekiyor mu? Eğer meslektaşları bir düzeltme yazısıyayımlamak istemezlerse, Butamo ne yapmalı?

251



5. Fon ve sahtekârlık

Savunma Bakanlığı, uzayda gerçekleşecek bir roket yok etme projesi üzerinde çalışıyor. Dünyanın çevresindeki bir yörüngeye balis-

tik roketleri yok edebilecek güçlü lazerlerle donatılmış birkaç uyduyerleştirilecek. Gloria Grant ve Hugh Long, baştan beri bu programiçin çalışıyorlardı ve Savunma Bakanlığı’ndan, birkaç ay içinde sü-resi bitecek iki milyon dolarlık bir para desteği alıyorlardı. Bu pa-

ra desteğinin süresini uzatmak için Savunma Bakanlığıma bazı so-

nuçlar sunmaları gerekiyor. Grant ve Long, Savunma Bakanlığı’nıfonu yenileme konusunda kolaylıkla ikna edebilecekken, araştırmasırasında rahatsız edici bir sonuçla karşılaşülar: Uzay dayanaklı sa-vunma sistemi çalışmayacaktı. Grant ve Long, sonuçlarım, aynı proje üzerinde çalışan başka bilim adamlarıyla tartıştılar. Öteki bi-lim adamları da aynı sonuca vardılar. Ancak, araştırmacıların hiçbi-ri bu sonucu Savunma Bakanlığı’na bildirmek istemedi; çünkü bu

sonucu kabul etmek fonlarının kesilmesi anlamına geliyordu. Fonalmayı sürdürmek için, diğer bilim adamları Savunma Bakanlı-ğı’na, Kongre’ye ve medyaya program için duydukları heyecanıaçıkladılar. Savunma Bakanlığı’mn verdiği para araştırmalarımdesteklediği için Grant ve Long da bu programı tehlikeye atmak is-temiyorlardı, ama öte yandan halkı aldatmama sorumluluğunu dahissediyorlardı. Bu program için heyecanlarını kaybetmemeli mi-

dirler yoksa sonuçlarını açıklamaları mı gerekir? Bu programı sür-dürme şevki sahtekârlıkla aynı şey mi? Bu araştırmacılar bir çıkarçatışması nıı yaşıyor?

6. Ç özü lebilir liflerle ilgili araştırm a

lan McGıuder, kolesterol seviyeleri üzerinde çözülebilir liflerin et-

kisini inceleyen ve Oatcorp tarafından desteklenen bir araştırmayürütüyor. Klinik denemeleide, çözülebilir lifler açısından yüksek

bir diyetin, kandaki kolesterol seviyesini yüzde kırk azalttığı sonu-cuna varıyor. Deneylerini tamamlayınca. Oatcorp’tan 400 ek lıisse

daha alıyor ye Journal o f the American Medical Association’a

252



[Amerikan TıpDemeği Dergisi] bir makale gönderiyor. (Çalışması-nı tamamlamadan, şirketten yüz hisse almıştı zaten). Bu makalesin-

de, McGruder, fon kaynaklarım ve şirketin hisse senetlerine sahip

olduğunu açıklıyor. McGruder bir çıkar çatışması mı yaşıyor? Eğer bu makale bilimsel danışmanlıktan geçerse, dergide yayımlanmalı

mıdır? McGruder yanlış bir şey yaptı mı?

7. Yayıma hazırlanan bir kitabın dan ışm anlığını yapma

Jill Westerhoff, Wadman Publishing’ten bilimsel danışma içinyayıma hazırlanan bir kitap aldı. Kitap, gelişim psikolojisine girişniteliğindeydi, zaten kendisi de aynı konuyu içeren bir ders kitabıüzerinde çalışıyordu. Eğer bu rakip ders kitabı yayımlanırsa, kendiders kitabı yeterince kabul görmeyecekti. Jill bir çıkar çatışması mıyaşıyordu? Eğer öyleyse, Jill ne yapmalı?

8. Bilgi paylaşımı

Sarah Huxely ve Curtis Weston, deniz suyunun tuzunu çıkarmayayarayacak daha yeni ve verimli bir yöntem üzerinde çalışıyorlar ve

bu araştırmanın patentini almayı üm it ediyorlar. Bir konferansta,Bream ve Lorenzo’nun da benzer deneyleri yaptığım ve bu iki ki-şinin, yeni bir tuz çıkarma yönteminin son aşamasında olduklarımöğreniyorlar. Bream ve Lorenzo, Huxely ve Weston’a, deney tasa-

rımlan ve ilk sonuçlan üzerine biraz bilgi isteminde bulunan bir e posta gönderiyorlar. Huxely ve Weston bu isteği reddetmeli mi?

9. Kavgadan galip çıkm ak

On iki ay önce, John Edwards ve meslektaşlan bir dergiye çok ilet-ken maddeler üzerine bir makale gönderdiler, ancak dergiden bir

haber almadılar. Editörlere telefon açmaya karar verdiler. Makale-nin bir danışmanın elinde olduğunu, fakat danışmanın buııu oku-

maya zaman bulamadığım öğrendiler. Bu danışmanın, aym konudaçalışmakta olan meslektaşlarından biri olduğuna emindiler. Maale-

253



sef, meslektaşlarından birinin “kavgadan galip çıktığım”, bu kişi-nin bir konferansta aynı konu üzerinde makale sunacağım öğrendi-

ler. Hainlikten şüphelendiler: Ya fikirleri çalınmıştı, ya da söz ko-nusu danışman öncelik kazanmak için makalelerinin yayımlanma-sını geciktirmişti. Fakat bu şüphelerini ispat edemiyorlar. Ne yap-malılar?

10. İnan ılam aya cak kadar iyi

İbu Aramuto, mısır yetiştirmekte kullanılacak yeni bir gübrenin et-kisi üzerine bir makale okuyor. Araştırma, Growfast’tan fon alıyorve Iowa Eyalet Üniversitesi’nde çalışan birkaç bilim adamı tarafın-dan yürütülüyor. Araştırma köklü bir dergide yayımlandıysa da,Aramuto araştırmanın meşruluğundan şüphe duyuyor, çünkü bugübre daha önce geliştirilmiş gübrelerden iki kat daha etkili ve so-nuçlara göre mısıra verilen gübre miktarıyla mısırın büyümesi ara-

sında lineer bir ilişki olduğu çok açık. İbu sonuçların hatalı veyasahte olduğundan şüpheleniyor, çünkü sonuçlar “inanılamayacakkadar iyi”. Makalede yayımlanan deneyleri tekrarlamak istiyor, an-cak aynı sonuçlan elde edemiyor. Bu makalenin yazarlarıyla konu-şuyor, ancak onlar çok yuvarlak ve kaçamak cevaplar veriyorlar.Şüpheleri yerinde mi? Ne yapması gerekiyor?

11. V erilere sahip olm a

Li Park, T Üniversitesi’nde mikrobiyoloji dalında doktora sonrasıaraştırmalar yapan bir öğrenci. T’de kaldığı sırada, kan damarları-nın büyümesini sağlayan bir enzimi geliştirme projesi üzerinde ça-

lışıyor. Bu enzimin, kanın tümörlere akmasını önleyerek kanseriiyileştirmekte yararlı olacağına inanıyor. Aynı araştırmayı özel birlaboratuvarda yani BioErg’te sürdürme teklifi aldı. Bu özel labora

tuvar, Park’ın bütün bilgileri beraberinde getirmesini istiyor. An-cak, Park’ın danışmanı Gregor Gnınbaum, bilgilerin kendi labora

tuvarında kalmasını istiyor. Grunbaum bilgileri kendi araştırmasın-da kullanmak istiyor ve BioErg’in bilgileri alması durumunda bun

254



lann diğer bilim adamlarının kullanımına açık olmayacağından en-

dişe duyuyor. Bu bilgiyi kim kontrol etmeli? Eğer BioErg bu bilgi-

leri kullanarak bir ürün üretirse T Üniversitesine para ödemeli mi-dir?

12. N azilerin verileri

Raymond Martin, insanlara sıcak çarpmasının etkilerini inceliyor.Araştırma Ulusal Sağlık Enstitüsü sponsorluğunda yürütülüyor ve

üniversitesinin International Review Board'ı (IRB) [UluslararasıBilimsel Danışma Kurulu] tarafından onaylanıyor. M artia bu araş-

tırmanın tehlikelerinden haberli gönüllüler kullanıyor. Dikkatlice bu gönüllülerin tepkilerini inceliyor ve çok tedbirli davranıyor.Araştırmasının toplum için önemli sonuçları olacağına inanıyor;çünkü bu araştırma sıcak çarpmasını ve sıcaktan kaynaklanan hal-sizliği önleyecek daha iyi yöntemlerin geliştirilmesine neden ola-

cak. Ancak Martin araştırmasının limitleri olduğunu kabul ediyor;çünkü etik ve yasal nedenlerden deneklere önemli zararlar veremi-yor ve onlan ölümün eşiğine getiremiyor. Bir meslektaşı Nazilerinde bu araştırmayı yaptığını ve hatta deneyleri Martin’in götürdüğünoktadan çok daha ileriye götürdüklerini söylüyor. Martin bu bilgi-

lere ulaşıp güvenilirliklerini test etmek ve müm künse bunları ken-di araştırmasında kullanmak istiyor. Bu araştırmanın kötü koşullar

altında yapıldığım ve Nazi mirası tarafından lekelendiğini fark edi-yor, fakat yine de araştırmanın yararlı olacağım düşünüyor. UlusalSağlık Enstitüsü’nden Nazilerin elindeki verileri incelemek için ek

bir para istiyor. M artin'in bu bilgilere ulaşmasına izin verilmeli mi? Nazilerin elindeki verilere ulaşırsa ve bu bilgiler doğruysa, sıcakçarpması üzerine bir makale yayımlamasına izin verilmeli mi?

13. Teleskobu kullanma zaman ının tayini

Montana Üniversitesi’nin Astronomi Bölümü’nde yeni bir radyoteleskobu var. Bu bölüm, teleskobu kullanma talepleri alıyor ancak

bunların yansına teleskobu kullanma izni verebiliyor. 60 tane talep

255



ten 20’si genç araştırmacılardan, örneğin yüksek lisans öğrencileri

ve doktora sonrası araştırma yapan kişilerden geliyor. Bu genç

araştırmacıların önerileri yaşlı araştırmacılar kadar etkili değil. Ba-zı kişiler, bölümün daha genç araştırmacılara şans vermesini ve buönerilerin bir kısmım kabul etmesini tavsiye ettiler. Diğerleri ise

bunun değerli teleskop zamanının harcanması anlamına geldiğinisöylediler. Bölüm ne yapmalı?

14. Özel fosil toplama

Buck Anderson, fosilleri toplayıp müzelere ve özel patronlara satan bir fosil toplama şirketinin, yani Fossil Hunters’m sahibi. Andersonakademi camiasını bırakıp kendi işini kurmadan önce ColoradoÜniversitesi’nin Paleontoloji Bölümü’nde profesördü. Anderson,fosil bulma, toplama ve muhafaza etmede dünyanın en başta gelenotoritelerinden bir tanesi. Geçen yıl, Japon bir koleksiyoncuya bir

Tyrannosaurus Rex kafatasım iki milyon dolara sattı. KafatasıWyoming'teki özel bir arazide bulundu. Anderson, Wyoming vali-siyle bir anlaşma yaptı ve eyalet topraklarında fosil aramayla ilgiliyasal bir değerlendirme paneli düzenledi. Eyalet, eyalet toprakla-rında bu şirketin fosil toplamasına izin verecekti. Buna karşılık.Fossil Hunters eyalet topraklarında bulup sattığı bütün fosiller içineyalete %30 vergi ödeyecek. Bu fonların yarısı Wyoming’in GenelEğitim Fonuna giderken, diğer yansı da Wyoming Üniversitesi’ni

desteklemekte kullanılacak. Eyalet Maliye Bürosu, Wyoming’in budüzenlemeyle yılda beş milyon dolar toplayacağım tahmin ediyor.Kongre’deki pek çok kişi bu anlaşmayı, petrol endüstrisi vergile-

rinden elde edilen gelirin gittikçe düşmesi nedeniyle Wyoming’inazalan vergilerini arttıracak bir araç olarak gördü. Ancak, üniversi-

telerdeki hocalar ve öğrenciler, fosillerin bilim için iyi bir kaynakolduğunu ve bu nedenle özel koleksiyonculara bu fosillerin satıl-maması gerektiğini söyleyerek bu anlaşmaya karşı çıktılar. Fosiller

bir kamu mülkiyeti olarak kalmalı ve araştırmalara, eğitimin kulla-nımına açık olmalıdırlar. Bu anlaşmayı eleştirenler. Fossil Hunters’ın araştırma bölgelerine ve satmadıkları diğer fosillere zarar

256



vereceğinden endişe duyuyorlar. Anderson, kazma makinalarınınçok dikkatli kullanıldığım ve sistemli çalıştığım, bilimin özel fosil

toplamadan çok hava nedeniyle meydana gelen değişikliklerden fo-sil kaybedeceğini savundu. Wyoming’le Fossil Hunters arasındakianlaşma etiğe aykırı mı?

15. Hırsızlık?

Stanley Goldwire, teknoloji tarihi dersi için iç savaş fotoğrafçılığı

ile ilgili bir makale yazıyor. Araştırma yaparken, tanınmamış birdergide söylemek istediği her şeyi hatta daha fazlasını söyleyen bir

makaleye rastlıyor. Bu makaleyi kendi makalesinde alıntılar yapa-rak kullanmak istiyor. Hemen hemen her paragrafta bu makaleyegönderme yapılıyor. Söz konusu makaledeki cümlelerin aynısınıkullanmasa da, kendi makalesindeki cümleler, bu makaledeki cüm-

lelere çok benziyor. O makaledeki cümlelerde çok küçük değişik-

likler yaparak kendi cümlelerini yaratıyor. Bu hırsızlık mıdır? Budurum etiğe aykırı mı?

16. Etiğe aykırı ekip çalışması

Shirley Steadman ve Agnes Horowitz çok iyi iki arkadaş ve aynıdaireyi paylaşıyorlar. Okul ödevlerini çoğu zaman birlikte yapıyor-

lar. Her ikisi de biyolojiye giriş dersi için okulda evrimin öğretil-mesiyle ilgili birer makale yazıyorlar. Araştırmalarının büyük birkısmını birlikte yürütüyorlar ve makalelerinin ve bibliyografyaları-

nın temel hatları aynı. Birbirlerinden alıntı yaptıklarım veya işbir-liklerini makalede belirtmiyorlar. Steadman ve Horowitz hırsızlıkmı yaptılar? Etiğe aykırı mı davrandılar? Hocaları, makalelerin bir-

birine çok benzediğini fark ettiğinde nasıl bir tepki vermeli?

17. Ş eref yaz arlığı

Richard Ramsey, Cell [Hücre] dergisinin yeni sayısını açtığında, bir makalede yazar olarak isminin geçtiğini görüyor, ancak böyle

^nÖN /Bilrm Etiği 257



20. Başyazar

Arendorf, E>unOw, Hanscum, Hemstein, Mirabella, Robertson,Ramos ve Williams, Batı Amerika’da sekiz farklı üniversitede çalı-şan meteorologlar. Her biri, fırtına büyüklüğüyle hortum faaliyetiarasındaki ilişki üzerindeki çalışmaya önemli katkılarda bulundu-

lar. Çalışma saygın bir bilim dergisinde yayımlandı ve muhtemelenliteratürde bundan sık s ık bahsedilecek. Başka kişiler çalışmaların-dan alıntılar yaparken, “başyazar” gibi sözcükler kullanacakların-

dan. başyazar diğerlerinden daha fazla onur payı alacak. Yazarlar-dan üçü. yani Ramos, Williams ve Hanscum isimlerinin başyazarolarak geçip geçmemesine aldırmadıklarım söylediler, fakat diğer-leri kendi isimlerinin başyazar olarak geçmesini istiyor. Mirabellave Robertson, makalenin büyük bir kısmını yazdılar: Arendorf veDunOw, fon yazışmalarını yaptılar, Hemstein ise bütün projeyi or-ganize etti. Bütün yazarlar bilgi topladılar ve bu bilgiyi analiz etti-

ler. Başyazar kim olmalı? Yazarlar bu kararı nasıl almalı?

21. Basın konferansı

Anthony Lopez ve Adrian White, çok kullanılan bir yiyecek katkımaddesinin, laboratuvar farelerinde ciddi doğum kusurlarına yolaçtığını gösteren deneyler yaptılar. Bu yiyecek katkı maddesiyle il-

gili buluşlarını halka bildirmeden önce, bir dergiye bu konuda ma-kale göndermeyi planlıyorlar, ancak halkı bu konudan haberdar et-mek ve bu katkı maddesinin daha fazla doğum kusuruna yol açma-sını önlemek için bir basın konferansı düzenlemeye kendilerini zo-runlu hissediyorlar. Ne yapmalılar?

22. Son uçları yum uşatma

A.J. Hoyt ve Cathy Compton ideal kilo kavramının bir mit olduğu-nu gösterdiler: Sigorta şirketlerinin ve sağlık kuruluşlarının belirle-diği ideal kilo, bir insan için en uygun kiloyu saptamakta pek fay-

dalı değil. Vücut şekli, kas gücü ve vücuttaki yağ oranına dayalı bir

259



dizi öneriyi Journal ofN utrition'Ğa [Beslenme Dergisi] yayınladı-lar ve çok yakında bir basın konferansı düzenlemeyi planlıyorlar.

Hoyt tavsiyelerini detaylarıyla açıklamak istiyor, fakat Comptonhalkın bütün gerçeği anlamayacağım ve kabul etmeyeceğini, çünkütavsiyelerinin çok karmaşık ve fiziksel olarak iddialı olduğunu dü-

şünüyor. Compton’a göre, önerilerine daha iyi uyulması için, basınkonferansında önerilerini büyük ölçüde basitleştirmek ve yumuşat-mak gerekiyor. Gerçeği ve sadece gerçeği öğrenmek isteyen kişilerdergide makaleye bakabilirler. Hoyt ve Compton, halkın tüketimi

için sonuçlarım basitleştirip yumuşatmalı mıdırlar?

23. B asın tahrifi

Kia Kurfunkle, az alkol tüketimi ve azalan kalp hastalıkları arasın-daki istatistiksel ilişkiyi gösteren çalışmanın başyazarı. Daily Re-

porter'dm bir muhabir araştırması hakkında onunla röportaj yapı-

yor. Kia çalışmasını ve önemini anlatıyor. Ertesi sabah, “alkol tüke-timi kalp hastalıklarını azaltıyor” manşetiyle bir yazı çıkıyor. Yazı-yı okumaya devam ediyor ve yazmin az alkol tüketiminden bahset-mediğini, sonuçların alkolikler için geçerli olmadığının belirtilme-diğini fark ediyor. Associated Press haber ajansı sayesinde bu yazıyüzlerce gazetede yer alacak. Kia ne yapmalı?

24. Utanç verici sonu çlar yayımlam ak

Stephen Polgar, Apalaş toplumundaki ailelerde şiddet olaylarım in-

celiyor. Kuzey Carolina’da Blue Elk toplununum yalanında yaşa-yan insanlar üzerinde yoğunlaşıyor ve araştırmasını röportajlar, po-lis incelemeleri, okul raporları ve saha gözlemleri yoluyla yapıyor.

Araştırması sırasında, bölgedeki toplum liderlerine ve çeşitli otori-

telere danışıyor. Ayrıca deneklerinin gönüllü rızasını alıyor. Çalış-masını tamamladı ve sonuçlarım yayımlamaya hazır. Liderlerin ba-zıları, makale taslağım okuduktan sonra, sonuçların pek gurur ok-

şayıcı olmadığı gerekçesiyle, makalenin yayımlanmasına karşı çı-kıyor: Polgar’m araştırmasında, çocuk tacizi, eş tacizi gibi ailedeki

260



şiddet olaylarının çok sık görüldüğü ve bu şiddet olaylarının alkol

kullanımı ve suçla ilişkili olduğu ortaya çıktı. Polgar, kişilerin, şe-

hirlerin, sokakların ve nehirlerin isimlerini değiştirmek suretiylegizliliği korumaya söz veriyor, ancak liderler, bütün bunlara rağ-

men kendi halklarından bahsedildiğinin kolaylıkla anlaşılacağınısöylüyorlar. Polgar, yasaların sonuçlarını yayımlamasına izin ver-diğini biliyor ama yine de bu toplum bireylerini üzmekten korku-yor. Polgar ve arkadaşları Blue Elk toplumunu yıllardan beri ince-liyorlar ve bu toplumu yabancılaştırarak ilgili araştırma bölgesini

yok etmek istemiyorlar. Polgar sonuçları oldukları gibi yayımlamalı mı? Yoksa onları kulağa kötü gelmeyecek şekilde “yumuşatarak”mı yayımlamalı? Yoksa sonuçlarını yayımlamamalı mı?

25. Bitki ilaçlarının mülkiyeti

Bruce Heyman, Amazon ormanlarında yerli kabileler tarafından

kullanılan bitki ilaçlarını inceliyor. Birkaç yıldır bir kabileyle bir-likte yaşıyor ve kendisine bu bitkilerin yerini ve nasıl kullanıldığı-nı gösteren kabile doktoruyla arkadaşlık ediyor. Heyman’ın araştır-ması bitki ilaçlarından pazarlanabilir ürünler geliştirmeyi ümiteden Johnson Laboratuvarlan tarafından destekleniyor. Son birkaçay içinde, kabile doktoru, kabiledeki kadınların göğüslerindeki tü-mörlerin büyümesini önleyen bir bitki ilacı kullandı. Heyman, bu

ilacın kanser tedavisinde kullanılabileceği sonucuna vardı ve kabi-le doktorundan bu ilacın bir örneğini istedi. İlacın kimyasal bileşi-mini inceledi ve sonuçlarını Johnson Laboratuvarlan’na gönderdi.Johnson Laboratuvarlan, kimyacılarının bu ilaçtaki bazı bileşenle-ri sentezleyebildiklerini ve bu ilacın kontrollü bir incelemesini yap-mak istediklerini bildirdi. Ancak, çalışmalarına başlamadan önce

daha fazla ilaç örneği gerekiyor. Heyman kabile doktoruna, John-

son Laboratuvarlan’mn ilacıyla ilgilendiğini ve daha fazla ilaca ih-tiyaç olduğunu söylüyor. Ayrıca, Johnson Laboratuvarlan’nm kabi-

le doktora ve halkına yardımda bulunacağım da belirtiyor. Kabilereisi bitki bilgilerinin böyle kullanılmasını istemediğine karar veri-yor. Kabile doktora, bilgisinin kutsal olduğuna, bu nedenle bu bil-

261



ginin kabile içinde kalması ve sadece kendisi ile asistanların kulla-nımına açık olması gerektiğine inanıyor. Heyman, yerel otoritelerin

yardımını isteyerek ve doktorun işbirliği yapmasını halinde John-son Laboratuvarları’nm onları ödüllendireceğine söz vererek kabi-le doktorunu bildiklerini söylemeye zorlayabileceğini düşünüyor.

Heyman ne yapmalı? Bitki ilaçlarının mülkiyeti kimde?

26. Eğitim , ara ştırm a ve para

Robert Carlson, Georgia Üniversitesi’nde böcekler bilimi profesö-rü. М уппех fonuyla ateş karıncalan üzerine bir araştırma yapıyor.Bu araştırma zamanının çoğunu alıyor, ancak üniversite ona diğeröğretim üyelerinden daha az da olsa birtakım eğitim sorumluluklan verdi. Yine de Carlson her dönem bir yüksek lisans semineri ve-riyor, yüksek lisans öğrencilerinin danışmanlığını ve hocalığım ya-

pıyor ve çeşitli komitelerde çalışıyor. М угтех. Carlson’dan hemen

hemen bütün zamanım ateş karıncaları için zehir geliştirmeye ayır-masını istiyor. Carlson, bölüm başkanı Lisa Knopf’tan öğretim so-rumluluklarının yeniden gözden geçirilmesi için dilekçe veriyor.Knopf bu isteği kabul etmede tedirgin. Bunun birkaç nedeni var.Öncelikle, Carlson’un sorumluluklarım başkalarına devretmek En-tomoloji Bölümü için kolay olmayacak. İkincisi, diğer öğretim üye-leri Carlson’dan şikayetçiler; çünkü onlara göre, Carlson’un araş-

tırma başarılan onu ayncalıklı bir “prima donna” yapıyor. Üçüncüsü, Knopf, Carlson’un sadece araştırma yapmasının diğer profesör-

ler için kötü örnek olacağım, böylece diğer profesörlerin de tıpkıCarlson gibi farklı sımflandmlmak isteyebileceklerini, bunun ise

bölümdeki birliği bozup akademik bir hiyerarşi yaratacağım düşü-nüyor. Ancak, Carlson uluslararası üne sahip bir araştırmacı ve mü-

kemmel bir hoca. Knopf, eğer Carlson’m isteğini reddederse, onun

kolaylıkla başka bir üniversitede ya da endüstride iş bulabileceğini biliyor. Knopf’un ne yapması gerekiyor?

262



27. Ayrımcılık karşıtı tavır

High Plains Üniversitesi, Fizik Bölümü’ne bu yıl bir kadını işe al-mak zorunda olduklarım söyledi. Bölümde hiçbir kadın çalışmıyor.Alınacak kişinin görevi açıklandıktan ve nitelikli kadınların başvu-

ruda bulunmaları teşvik edildikten sonra, bölüm kim in işe alınaca-ğına karar vermeye hazır. 115 başvuru var ama bunlardan sadece

üçü kadın. İki kadın ve iki erkeği mülakata aldıktan sonra, bölüm,kadınların işlerinin ehli olmalarına rağmen erkeklerden daha az ni-

telikli olduklarım saptıyor. Bölüm kadınlardan birini mi işe almalı,yoksa en nitelikli kişileri mi?

28. Laboratuvarda aşk ilişkisi

Marianne Yoder’in üç aydır kimya bölümü yüksek lisans öğrenci-lerinden Sam Green’le ilişkisi var. Bu ilişki ilk başta gizli tutulmuş-tu, ancak şimdi laboratuvardaki herkesin bundan haberi var ve bukişiler Yoder’in Green’le olan ilişkisine kızmaya başladılar. Birkaç

öğrenci, bu dunımu bölüm başkamna, yani Salvador Seleno’ya bil-dirdiler. Green ve Yoder biraradayken rahat çalışamadıklarını veYoder’in Green’i kayırdığını açıkladılar. Yoder, üniversitedeki eniyi hocalardan biri ve Green de parlak bir öğrenci. Bu ilişki etiğe

aykırı mıdır? Seleno bu durumla ilgili olarak ne yapmalı?

29. Burs yönetimi

Anne Wilson, iletkenlikte manyetizma etkisini incelemek için Ulu-sal Bilimler Vakfı’ndan 50,(XX) dolarlık burs aldı. Önerisinde, Wil-

son, deneylerini iki metalle, bakır ve alüminyumla yürüteceğinisöyledi. Wilson, bu deneyleri yaparken, manyetizmanın başka me-

taller üzerindeki etkisini tetkik etmeyi amaçlayan bir araştırma yü-

rütmeye karar verdi. Bu deneyleri, yüksek lisans öğrenimi alanasistanların maaşları ve seyahat için ayrılan parayla destekledi.

Wilson yanlış bir şey mi yaptı? Araştırma konusunda Ulusal Bilim

Vakfı’na danışmalı mıydı?

263



30. Kişiler ve işte kalma kararları

Hastings Üniversitesi’nin Fizik Bölümü’ndeki kıdemli hocalar,

Raymond Abenia isimli katı maddeler fizikçisinin işte kalıp kalma-

masına karar verecekler. Abenia’nın durumu kolay değil: İyi bir ho-ca ve danışman olmasına rağmen yaptığı yayınlar muhteşem değil.İşe alınmak için gerekli yaym sayısına zar zor ulaşmış, dışardakidanışmanlardan aldığı mektuplar ise çok karışık. Bölümün dokuz

kıdemli hocasından dördü, Abenia’nm, hocalığı, danışmanlığı vearaştırmalarının niteliği göz önünde bulundurularak işte kalmasıgerektiğine inanıyorlar. Hocalardan dördü ise bu konuda kararsız.

Abenia’nın çalışmalarım en iyi değerlendirebilecek kişi olan OliverOrmadoze, kızıyla çıkan gencin de dahil olduğu bir yüksek lisansöğrencileri grubuna danışmanlık yapma konusunda Abenia’ylakavga etmişti. Ormadoze, Abenia’nın, öğrencilerini laboratuvarda

profesyonel olmayan tavırlar sergilemekte özgür bıraktığına inanı-yor. Abenia'nrn öğrencileri laboratuvarda rock and roll dinliyor,

pizza ısmarlıyor ve çocuklarım beraberlerinde getiriyorlardı. (Abe-nia öğrenciler arasında çok popüler. Ormadoze ise huysuz bir adamolarak tanınıyor). Ormadoze ve Abenia’nm her ikisi de katı madde-ler fizikçisi olduklarından, kararsız kalan dört hocanın Abenia’mnçalışmalarım değerlendirirken Ormadoze’un fikirlerini önemseme-

leri muhtemel. Eğer Ormadoze Abenia hakkında görüşlerini açıkla-mayı reddederse, meslektaşları bunun Abenia’mn işini sürdürmesi-ni onaylamadığı anlamına geldiğini düşünecekler. Eğer bölüm, üni-versiteye bölünmüş kararlarla gelirse, Abenia muhtemelen işte ka-lamayacak. Ormadoze, bu durumda ne yapması gerektiği konusun-

da karar vermekte zorlanıyor. Profesyonel bir karar vermeye çalı-şırken kişisel duygulan ön plana çıkıyor. Ormadoze bu karardan

kaçınmalı mı ve/veya karardan çekilmeli mi? Abenia duygulanm

bir kenara bırakıp Ormadoze’u b ir bilim adamı olarak mı değerlen-

dirmeli? Ormadoze toplantıda Abenia hakkında dürüst bir değer-lendirme yapsa bu etiğe aykırı mı olur?

264



31. Yüksek lisans öğrencilerine adaletsiz davranma?

Jessica Parker ve Charley Ward, Harold Arthur’un yüksek lisans

çalışması yapan asistanları. Her ikisinin de, biyokimyaya giriş der-si sınavlarım okumak ve Arthur’un fonksiyonsuz DNA’larla ilgiliaraştırmasına yardımcı olmak gibi görevleri var. Parker ve Warddoktora öğrencisi ve kendi araştırmaları üzerinde de çalışıyorlar.

Arthur, Parker ve Ward’u ofisine çağırıp DNA çalışmalarına dahafazla zaman ayılmaları gerektiğini söylüyor. Her ikisi de günde üçsaat fonksiyonsuz DNA’lan dizmek için çalışıyorlar, günde iki sa-

at biyokimya laboratuvarlarını yürütüyorlar ve günde iki saat biyo-kimya öğrencilerine ders verip sınavlarını okuyorlar. Üç hafta için-de doktoraya giriş mülakatları var ve buna hazırlanmak için çalış-maları gerekiyor. Kendi araştırmalarına ayıracak zamanlan kalmı-yor. Arthur bu öğrencilere adil mi davrandı? Parker ve Ward, Art-hur 'un isteklerine nasıl bir cevap vermeli?

32. Sorumsuz bir hoca?

Carol Levingston, bitkilerin büyümesinde morötesi radyasyonunetkisini inceleyen bir yüksek lisans tezi yazıyor. George Nijhoffonun tez danışmam ve hocası. Tez komitesinde üç tane daha hoca

var. Tezinin sözlü savunmasında, komitenin iki üyesi, tezin kötüyazıldığım ve kötü organize edildiğim söyledi, komitenin üçüncü

üyesi ise, tezin literatürü eleştiren bölümünde yeni ve önemli çalış-malardan bahsedilmediğini savundu. Komite, Levingston’a bota-nikte yüksek lisans derecesi vermeyi reddetti ve tezi üzerinde yeni-den çalışıp onu gelecek dönem tamamlamasını önerdi. Ertesi gün

Levingston, Botanik Bölümü’nün başkamyla bu konuda konuştu. Nijhoff’un çalışmasına yeterince yardım etmediğini, tezinin ilk tas-lağına önemli eleştiriler getirmediğini ve tezinde bahsetmeyi unut-

tuğu yeni çalışmalardan ona hiç bahsetmediğini savundu. Nijhoffsorumsuz bir hoca mıydı? Bölüm başkam buna nasıl bir tepki gös-

termeli?

265



33. Bir AZT deneyi

ABD’den üç hekim Z ülkesinde HIV ve AIDS’i iyileştirmekte kul-lanılan bir ilaç olan AZT’in etkisi üzerine klinik bir deney yapıyor.

Hastaların bir bölümü AZT alırken, diğer bölümüne ise tesirsiz birilaç veriliyor. ABD ve başka endüstrileşmiş ülkelerde bu deney, eti-ğe aykırı olacaktı; çünkü AZT bu ülkelerde HIV/AIDS tedavisinin

standart ilacı. Ancak Z ülkesi çok fakir ve bu ülkedeki HIV/AIDShastalarının çoğu AZT ilacım alamıyorlar. Hekimler bu deneyin eti-

ğe uygun ve insanca olduğunu söylüyorlar; çünkü onlara göre budeney hiçbir tedavi göremeyecek hastalara bir tedavi olanağı sunu-yor. Bu deney etiğe uygun mu? Klinik bir deneyin bir ülkede etiğeuygunken başka bir ülkede etiğe aykırı olması mümkün mü? Araş-tırmacılar hastalan sömürüyorlar mı?

34. Klinik bir deneyi sürdürme

Terry Jones, bir arterit ilacım test etmeyi amaçlayan klinik bir de-neyde hastaları kullanmayı kabul etti. Rastgele seçilmiş, kimliklerigizli kişilerin kullanıldığı deneyde bir grup hastaya standart arteritilacı verilip arterit tedavisi uygulanırken, diğer gruba ise aynı teda-vi uygulandı ve tesirsiz bir ilaç verildi. Hastalar deneyde kullanılır-ken, test edilecek ilacı alma veya tesirsiz ilacı kullanma şanslan

yüzde elli olacak şekilde rastgele seçildiler. Deneyde 400 hasta ku l-lanılması ve deney süresinin dört yıl olması bekleniyor. İki yıllık

bir deneyden sonra, Jones, ilacm hastaların yüzde doksanındaönemli bir iyileşme sağladığım buldu. Deney yarı yarıya tamam-

landı ve Jones deneyi iki yıl daha sürdürmeyi kabul etti. Bu süre boyunca, hastaların yüzde ellisi etkili arterit ilacı piyasaya çıkınca-ya kadar tesirsiz ilaçlar kullanacaklar. Hastalan deneye almayı dur-

durmalı mı? Bütün hastalara yeni ilacı mı vermeli?

35. iy i niy etle yan lış enform asyon verme

Rudolph Clemens, prostat kanserinin tedavisinde kullanılacak bir

266



ilacın etkisini test etmeyi amaçlayan, gelişigüzel seçilmiş hastala-

rın kullanıldığı bir deney yapmaya karar verdi. Deneydeki değiş-

kenler üzerinde kontrol sağlamak için, çalışmanın protokolü dene-ye katılan hastaların yaş, teşhis tarihi ve kanser geçmişi gibi konu-larda belirli gerekleri sağlamaları gerekiyor. Hastalar gelişigüzelolarak iki gruba ayrılıyor: Gruplardan bir tanesine ilaç verilirken,

diğerindeki hastalara prostatın almması gibi standart bir tedavi uy-gulanıyor. (Prostatları alınan hastalar iktidarsızlıkla ya da başka

yan etkilerle karşılaşıyorlar). Clemens, üç yıllık bir çalışmadan

sonra, ilacın prostat kanserli hastalara faydalı olduğunu gösteren bulgulara ulaşmıştı. Hastalan deneye alan diğer hekimler de sonuç-lar konusunda Clemens'le hemfikirdi. Bu noktada Clemens müm-

kün olduğunca fazla hastayı tedavi etmeye karar veriyor. Bunu yap-mak için, elli hastanın kayıtlarım onlan deneye almak amacıyla de-

ğiştiriyor. Böylece hastaların yansı deneysel tedaviyi alacaklar(Çalışmaya katılabilecek nitelikte olmayan hastalar yine de stan-

dart terapileri seçebilecekler.) Clemens’in davranışı etiğe aykırımıydı? Çalışma, daha fazla hastanın bu deneysel ilaçtan yararlan-

masını sağlayacak şekilde değiştirilmeli miydi?

36. Mahkûmların kullanıldığı araştırma

Sam Adams ve Wulee Wong, X ülkesinde bir kanser araştırması

yapıyorlar. Şimdiye kadar çeşitli popülasyonlardaki kanser oranlarınm istatistiksel analizini yaptılar. Kanser oranlarının çeşitli yaşamve beslenme biçimlerine bağlı olduğunu saptadılar. Ayrıca, araştır-mayı yürütürken sürekli yerel otoritelere danıştılar. Bugün, otorite-ler onlara insan popülasyonları üzerinde bazı deneyler yapma fırsa-

tı sunuyorlar. Y Üniversitesi’nden bazılan deney önerilerini getir-

diler. Deneyler uzun süre hapiste kalacak mahkûmlar üzerinde ya-

pılacaktı. Bu deneyler, araştırmacılara, farklı beslenme biçimlerininkanser üzerindeki uzun dönemli etkilerini gözlemleme fırsatı suna-

cak, kanser ve kanserin önlenmesinde bilgilerimizi arttıracaktı. An-cak, ülkenin insan haklarıyla ilgili kayıtları göz önünde bulunduru-lunca, Adams ve Wong bu deneyle ilgili güçlü şüphelere düştüler.

267



Mahkûmiyet sisteminin çok zorlayıcı bir ortam olduğunu, ve özne-lerin deneylere katılmak dışında bir seçenekleri olmayacağını dü-

şündüler. Meslektaşlarının ise bu araştırmayla ilgili bu tür şüphele-ri yok ve bunu mahkûmların topluma olan borçlarım ödeyebilecek-leri bir fırsat olarak değerlendiriyorlar. Adams ve Wand bu deney-lerin yapılmasına yardımcı olmalı mı?

37. D onanm ada ilaç testi

Donanma, en iyi dalgıçlardan bazılar mı uzun süre soğuk suda kalabilmeleri için bir eğitime tabi tutmakta ve soğuk suda performans-larım arttırmak için bazı deneyler yapmaktadır. Bu deneylerden bi-ri, insan kanının donmasını engelleyen, insan vücudunun ve hücre-

lerinin daha düşük sıcaklıklara dayanmasını sağlayan bir kimyasalmaddenin geliştirilmesiydi. Hayvanlar üzerinde yapılan deneyler-de, kimyasal maddenin güvenli ve oldukça etkili olduğu görüldüy

se de bu madde hâlâ büyük ölçüde deneyseldi. Donanma, ilacı şim-di de insan deneklerinde denemek istiyor ve bu kimyasal maddeninkullanılacağı deneyler için elli dalgıç talep ediyor. Bu talebi redde-den dalgıçlar mahkemelik olacak. Donanmanın tavrı etiğe aykırımı?

38. Fa relerde görülen saldırga nlıkla ilgili bir çalışm a

Chris Chisholm ve Christie Chase, farelerde saldırgan tavıra yolaçan bir hormon saptadı. Bu hormonu salgılayan farelerde saldır-ganlık ve şiddet görülüyor ve hormon insanlardaki testosteron hor-monuna yapı ve işlev bakımından çok benziyordu. Chisholm veChase, bu araştırmanın insan saldırganlığı ile ilgili önemli bulgula-ra yol açabileceğine inanıyorlar. Bu hormon verildiği zaman fareler

birbirlerini öfkeden parçalayabilecek kadar saldırgan oluyorlar. Fa-relerin çoğu bu deneylerde ölüyor, sağ kalanlarda ise önemli deği-

şiklikler görülüyor. Chisholm ve Chase, bu krizlere yol açan hor-mon miktarını saptamakta güçlük çekiyorlar; çünkü bu, fareden fa-reye değişiyor. Bazı fareler düşük dozdaki hormonla saldırgan olur-

268



ken diğerleri çok yüksek dozlarda bile saldırgan olmuyorlar. Bazıhayvan hakları savunucuları bu deneyleri öğrendiler ve bu deney-

leri durdurma amacıyla protestolar düzenliyorlar. Bu deneylerin

sürmesine izin verilmeli mi?

39. Süper tavu klar

Biotech Corporation, süper tavuklar yaratacak bir yöntem üzerindeçalışıyor. Farklı organizmalardan alınan DNA’nın bir araya getiril-mesiyle, büyüme hormonu çok fazla olan bir tavuk yaratılacak. Ş ir-ket, bu tavuğun normal tavuklardan dört kat daha büyük olacağım,iki kat daha hızlı yaşlanacağım, hastalıklara daha yüksek bir dirençgöstereceğim ve yüzde elli daha az vücut yağına sahip olacağınıtahmin ediyor. Ancak ilk sonuçlara göre, bu tavuklarda kötü yan et-kiler ortaya çıkıyor: Bu hormonların çok yüksek olması nedeniyle,tavuklar sıkıntılı ve “son derece gergin” oluyorlar. Ayrıca kemikle-ri çok kırılgan, kasları ve sinirleri ise çok zayıf oluyor. Bu tavukla-rın, fiziksel çaba ve normal faaliyetler sonucu incinme ve ölümoranlan çok yüksek. Ancak yine de, süper tavuk yetiştirme ekono-mik açıdan çok kazançlı; çünkü yaralanmış ya da ölmüş tavuklar daçeşitli tavuk ürünlerinde kullanılabiliyor. Biotech’in süper tavuk-larla ilgili patenti ABD’nin PTO’su tarafından değerlendiriliyor.Biotech’e bu hayvanın patenti verilmeli mi?

40. Ayı ilac ı

M.S. 600 yılında, C ülkesinde şifalı bitkiler satan kişiler, çeşitli hastalıklann tedavisinde ay ılan kullandılar. Tıbbi nedenlerle ayılar de-

vamlı öldürüldüğünden, C ’deki ayı popülasyonu tehlikeye girdi veC hükümeti tıbbi amaçlar için kapalı bir alanda ayı yetiştirmeye ka-

rar verdi. C ülkesindeki görevliler bu çabayı, yok olma tehlikesiy-

le karşı karşıya olan bir türü korumak ve aym zamanda insanlarayardım etmek olarak görüyorlar. Böylece, ormanlardaki ayı nüfiısu

yok olsa da, özel yerlere kapatılan ayılar yaşamlanm sürdürecekler.Ayıları böyle kullanmak yanlış mı? Eğer ayıların böyle kullamlma

269



sına karşı çıkıyorsanız, ineklerin ve domuzların tıbbi amaçlar içinyetiştirilmesine izin verir miydiniz?

41. Irkçı bir konferans?

Ellen Iverson, suçlardaki genetik faktörler üzerine bir konferans

veriyor. Konferans, genetik, sosyoloji, ceza hukuku, siyasi bilimler,antropoloji ve felsefe gibi çeşitli alanlardan insanları bir araya ge-tirecek. Farklı görüşlere sahip insanların toplanacağı bu konferans

tek yanlı olmayacak. Ancak fakülte ve bazı öğrenciler bu konferan-sın ırkçı olduğunu iddia ederek, onu protesto ediyorlar. Bunlardandolayı, Q Üniversitesi konferansın sponsorluğunu yapmaktan vaz-geçti. Iverson konferansı iptal etmek üzereyken, muhafazakâr be-yin takımından konferansm sponsorluğunu yapma teklifi geldi.Konferans üniversite dışında yerel bir otelde yapılacaktı. Iverson,

bu öneriyi kabul etmesi durumunda, konferansın aslında hiçbir ırk-

çı yanı olmasa da. ırkçı damgası yiyeceğinden endişe duyuyor.Iverson fonu kabul etmeli mi? Üniversite konferansı desteklemek-ten çekilmeli mi?

42. Hastalık politikası

Sağlık politikalarına sağlanan fonlarla ilgili araştırmalar, son otuz

yıl içinde Ulusal Sağlık Entitüsü fonlarının yüzde yetmişinin beyazerkeklere verildiğini gösteriyor. Hastalıkların incelenmesinde ırkve cinsiyet ayrımcılığım gidermek ve tıbbi bilgileri arttırmak için,Ulusal Sağlık Entitüsü, araştırmada çeşitli ırklardan, çeşitli etnikgruplardan insanlar ve kadınlar gibi belirli popülasyonlan hedef al-dı. Gelecekte, Ulusal Sağlık Entitüsü özellikle bu popülasyonlan

etkileyen hastalıklarla ilgili araştırmalara fonlarının yüzde otuzunu

ayıracak. Bu adil bir politika mı? Bu politika etik problemler yara-tabilir mi?

270



43. İdrak hızı üzerine araştırma

Rebecca Clearheart, yaşlanmanın idrak hızına etkisini incelemekiçin Ulusal Sağlık Entitüsü’nden fon alan bir psikolog. Araştırma-sının amacı, idrak hızının belirli bir yaşta doruğa çıkıp çıkmadığı-nı, yaşlandıkça idrak hızının azalıp azalmadığım ve idrak hızının

belirli faaliyetlerle arttırılıp artırılamayacağını belirlemek. Son za-manlarda, yaşlı vatandaşlardan oluşan bir grup bu araştırmayı öğ-rendi. Bu gruptaki kişiler, araştırmanın yaşlılara karşı ayrımcılık

yapılmasına yol açacağını ve yaşla ilgili taraflı görüşler doğuraca-ğım iddia ederek yüzlerce protesto mektubu gönderdiler. UlusalSağlık Enstitüsü bu araştırmaya fon sağlamayı sürdürmeli mi?

44. M ülkiyet iddialarını karara bağlam a

Kanada hükümeti ile Kanada kıyılarındaki adalardan birinde yaşa-

yan bir Yerli Amerikan kabilesi arasında toprak haklarıyla ilgili biruzlaşmazlık var. Yerli Amerikalılar, orada yaşadıkları için bütünadarım kendilerinin olduğunu iddia ediyorlar. Kanada hükümeti ise, bu adanın onların doğal yerleşim yeri olmadığım ve adarım bir kıs-mının Kanada’ya ait olduğunu ileri sürüyorlar. Bu olay mahkeme-lere taşındı ve Kanada hükümeti bir antropolog olan Ginger Kearney’den uzman tanıklığı yapmasını istedi. Bu antropolog, Yerli

Amerikalıları yirmi yılın üzerinde bir süre boyunca incelemiş vearaştırması büyük ölçüde Kanada hükümetinin sponsorluğunda ya- pılmıştı. Keamey, araştırmasında. Yerli Amerikalıların bu adanındoğal yerleşim yeri olduğuna ilişkin iddialarının yanlış olduğunusaptadı. Eğer bu bilgiyi mahkemeye taşırsa, yerliler muhtemelentoprak haklarım kaybedecekler. Eğer tanıklık yapmayı reddederse,

Kanada hükümeti kendi görüşünü destekleyecek başka bir tanık bu-

lacak. Bir antropolog olarak, incelediği toplumun bir savunucusuolmaya adamış kendisini. Ancak bu olayda, yerlilerin savunucusuolmak dürüst olmayı gerektiren etik ve yasal sorumluluklarıyla ça-

tışıyor. Kearney, mahkemeye, kabilenin mülkiyet iddialarıyla ilgilidürüst ve nesnel görüşlerini mi sunmalı? Yoksa bildiklerini sakla

271



malı mı? Veya bilgileri değiştirerek mi sunmalı? Tanıklık yapmayı

reddetmeli mi? Araştırması Kanada hükümetinin desteğiyle yapıl-

dığından. bu davada Kanada halkına hizmet etmek gibi ek bir so-rumluluğu var mı?

45. Çevre etkinliği

New Mexico’daki kasabalardan biri olan Butterfîeld’da, soyu tü-kenmekte olan bir kaplumbağa türüne zarar verdiği gerekçesiyle

sivrisineklerin kontrolünde kullanılan bir sinek zehirinin yasaklan-masına ilişkin bir oturum yapılıyor. Yerel bir üniversite olanECO’daki bilim adamları uzman tanıklığı yaptılar ve fikirlerini di-

le getirdiler. Bu tartışmada her iki tarafa da kendi tanıklannı getir-me izni verildi. ECO Üniversitesi ’ndeki profesörlerden biri olanRoger Rubble bu sinek zehirinin yasaklanmasında aktif bir rol üst-lendi: Gazeteye yazı yazdı, televizyona çıktı, el ilanları dağıttı ve

kapı kapı dolaşıp insanlarla konuştu. Meslektaşları ve yerel cami-adaki bireyler, Rubble’ın bilim adamı olma sınırlarım aşıp bir avu-kata dönüştüğünü düşünüyorlar. Rubble bu halk politikası tartışma-larında nasıl bir tavır izleyebilir ?(ya da izlemeli?)

46. Yeni bir ağ rı ke sic i ilaç

Helen Herskovitz ve Stanley Schein, Sanguine Laboratuvarlan içinçalışırken yeni bir ağrı kesici ilaç geliştirdiler. İlk çalışmalardan or-taya çıkan sonuç, bu ilacın piyasadaki diğer ilaçlardan daha güven-

li ve etkili olduğu, öte yandan, aspirin gibi narkotik olmayan ilaç-lar ve kodein gibi narkotik ilaçların yan etkilerinin bu ilaçta görül-

mediğiydi. Bu ilaç tam olarak geliştirildiği zaman oldukça ucuzamal olacak ve kolay üretilecekti. Herskovitz ve Schein, şirket gö-

revlilerine bu yeni keşfi özetlediler. Görevliler ise bu araştırmanınen az birkaç yıl boyunca tetkik edilmesi gerektiğine karar verdiler.Şirket, ayrıca, Herskovitz ve Schein’den sonuçlarım yayımlamala-

rım ve bilgilerini saklamalarım istedi. Şirket aynca neuralgomineadlı bir ağrı kesici üretiyor. Ayrıca şirketin yeni bir ürün satmadan

272



önce bu ürünün geliştirilmesine ve pazarlanmasına harcanan para-

yı telafi etmesi gerekiyor. Herskovitz ve Schein, şirketin, insanlarınacılarını hafifletme konusundaki bariz saygısızlığına çok şaşırdılar.

Yasal olarak araştırmalarım gizli tutmak zorundalar, fakat insanlı-ğın iyiliği için bunu halka açıklamayı ahlâki bir sorumluluk olarak

görüyorlar. Araştırmalarım yayımlamaları mı gerekiyor? Bilgileri-ni gizli mi tutmalılar? Ne yapmaları gerekiyor?

47. G örev lend irilm iş araştırma

Wayne Tillman ve birkaç meslektaşı M IT’de suni zekâ üzerinde biraraştırma yürütüyorlar ve son zamanlarda, çeşitli hedefleri tanıyıp

karşı ateş açan bir alet geliştirdiler. Bu aletle ilgili patent başvuru-sunda bulundular ve bunun bir gün özel silahlar ve taktiklerin kul-lanıldığı polis operasyonlarında yararlı olacağım ümit ediyorlar.Ancak, patent başvurusunda bulunduktan sonra, CIA ve NASA’dangelen bazı görevliler bu aletin ulusal güvenliği tehdit ettiğini söylü-yor. Görevliler bu araştırmayı farklı bir biçimde sürdürmelerini is-

tiyorlar: Araştırmaya Savunma Bakanlığı fon desteği sağlayacak vearaştırma sınıflandırılmış olacak. Dr. Tillman’ın meslektaşlarındanLacy Jones, gruba, CIA ve NAS A’nın bu araştırmayı kontrol etmekiçin yasal bir savaş başlatacağım ve ekibin sırf bu araştırmayı sür-dürebilmek için orduya hizmet etmesinin gerekli olmadığım söylü-yor. Ancak, ekibin pek çok üyesi CIA ve NASA’dan korkuyor veonların bu araştırmayı kontrol etme çabalarına karşı savaş açmaktansa, ordu için çalışmayı tercih ediyor. Tillman ve meslektaşları ne

yapmalı?

48. Çe vre danışm anlığı

Jerry Jones ve Tracy Trek, BioData adlı bir çevre danışmanlığı şir-

ketinde çalışıyorlar ve bu şirket Bedrock Oil (BO) adlı bir petrolşirketine bilgi veriyor. Jones ve Trek, BO’nun önerisi üzerine bir

petrol kuyusunun bulunduğu bölgeyi inceliyorlar. Bu bölge,BO’nun mülkiyetinde ve Wyoming’teki (12500 nüfuslu) River

FİHON/Bilim Etiği 273



Rock kasabasının beş mil dışında yer alıyor. Keşif sondaji sırasın-

da, Jones ve Trek, sondaj yerine çok yakın daha önceden bilinme-

yen bir yeraltı ırmağı buluyor.Bu akıntının

River Rock dışında bu-lunan kasabanın yegâne su kaynağına karıştığından şüpheleniyorlarve petrol kuyusunun bu ırmağı ve dolayısıyla kasabanın suyunu

kirleteceğinden korkuyorlar. Jones ve Trek, danışmanları ve BioData’mn başkan yardımcısı olan Ken Smith’e bulgularım bildiri-yorlar. Smith, onlara, BO’ya rapor hazırlamalarını, ancak bu yeral-

tı ırmağından bahsetmemelerini istiyor. Jones ve Trek raporun tüm

bilgileri içermesi gerektiğini söyleyerek karşı çıkıyorlar; ancakSmith, bütün bildiklerini rapor ederlerse BioData'nın BO ile söz-leşme yapamayacağım söylüyor. Eğer BO BioData'nın raporunu

beğenmezse, BioData'yı çevre danışmam olarak kullanmaktan vaz-geçecek ve daha iyi raporlar veren bir şirketle anlaşacak. Smith, buyeraltı akıntısının kasabanın su kaynağına karıştığından bile şüpheduyuyor; öyle bile olsa, kasabanın su kaynağının sondaj bölgesinin

kapatılmasıyla yeterince korunabileceğine inanıyor. Ayrıca, bu ye-raltı ırmağı öğrenildiğinde, çevrecilerin ve sağlıkçıların büyük pro-testolarda bulunacağından endişe duyuyor. Bu protestolar ise,BO’nun ilgili bölgede sondaj yapmasını engelleyebilecek politik

baskılar yaratabilecek. Jones ve Trek, Smith’in isteklerine cevapvermeli mi? Bu yeraltı ırmağını halka açıklamaları mı gerekiyor?

49. Bir ilaç şirketinin b eyaz yalanları

Superfoods, yağ yerini tutacak Fatfree adında bir madde üreten bir

yiyecek şirketi. Gıda ve îçecek İdaresi’ne, Fatfree’yi onaylatmakiçin Superfoods’un test sonuçlarım Gıda ve İçecek İdaresi’ne bil-

dirmesi gerekiyor; çünkü Gıda ve İçecek İdaresi de Fatfree’yi testedecek. Julie Schwartz, Superfoods tarafından Fatfree’nin test iş-

lemlerini yürütmek için işe alındı. Fatfree’yle ilgili laboratuvar ka-yıtlarından birini incelerken, Schwartz, bir yan etkinin Gıda ve İçe-

cek İdaresi’ne bildirilmediğini fark etti. 1000 kişiden yedisi Fatf

ree’yi yedikten soma baş dönmesi geçirmişti. Danışmanına bu bil-ginin neden Gıda ve İçecek İdaresi’ne bildirilmediğini sorunca, da

274 FlÖARKA/Büim Eliği



mşmanı. bu yan etkinin endişeye kapılacak kadar önemli olmadığı-

nı ve sık görülmediğini söyledi. Ayrıca, danışmanına göre, bu yan

etki daha önemli olursa veya daha sık görülürse, Gıda ve İçecek

İdaresi de zaten bunu keşfedebilecek. Gıda ve İçecek İdaresi’ne buyan etkinin bildirilmesi, onay işlemini yavaşlatabilir. Superfo

ods’un Gıda ve İçecek İdaresi’ne bu yan etkiyi bildirmemesi yanlış

mı? Julie ne yapmalı?

50. Cinsiyet belirlem e

Elizabeth Xanatos ve Michael Fullwinder adında iki genetikçi, be- beğin cinsiyetini belirleyen iki ilaç geliştirdiler. İlaçlardan biri Xkromozomunu taşıyan spermi öldürüyor, diğeri ise Y kromozomu-nu taşıyan spernıi öldürüyor. (Memelilerde, erkekler birer X ve Ykromozomu, kadınlar ise iki X kromozomu taşırlar). Faiklı mem e-li türleri üzerinde yapılan incelemelerde, ilaç, bebeğin cinsiyetini

belirlemede yüzde 95 etkili oldu. Xanatos ve Fullwinder, bu iki ila-

cı tarımda kullanmak amacıyla patent başvurusunda bulundular.Ayrıca insan denekleri üzerinde klinik deneyler yapmayı planlıyor-lar. Bu ilaçlar insanlar tarafından kullanılmalı mı? Bu ilaçların in-

sanlar üzerinde denendiği araştırmalar yasaklanmalı mı?

275



Kaynakça

Aaron, T. (1993) Sexual Harassment in the Workplace, Jefferson, NC: McFarland and Co.

Alexander, R. (1987) The Biology of Moral Systems. New York: de Gruyter.Allman, L (1995) “Promises of Miracles: news releases go where journals fear to tre

ad", New York Times, 10 January: C3.-(1997) “Drug firm relenting, allows unflattering study to appear,” New York Times, 16.Nisan: A1.A16.American Anthropological Association (1990) “Statements on ethics and professional

responsibility”.American Association for the Advancement of Science (AAAS) (1980) Principles of

Scientific Freedom and Responsibility, gözden geçirilmiş basım, Washington: AAAS.-(1991) Misconduct in Science, Executive Summary of Corference, Washington: AAAS.American Chemical Society (1994) “The chemist’s code of conduct”.American Medical Association (AMA) (1994) “Code of Medical Ethics”.American Physical Society (1991) “Guidelines for professional conduct”.American Psychological Association (1990) “Ethical principles of psychologists”.American Statistical Association (1989) “Ethical guidelines for statistical practice”.Aristotle (1984), Nichomachean Ethics, J. Barnes (der.) Complete Works of Aristotle,

Princetcn, NJ: Princeton University Press içinde.Armstrong, J. (1997) “Peer review for journals: evidence of quality control, fairness and

innovation Science and Engineering Ethics 3,1: 63-84.Association of Computer Machinery (1996) “Code of Ethics”.Babbage, C. (1970) Reflections on the Decline of Science in England, New York: Au

gustus Kelley.Bacon, F. (1985) The Essays, der. J. Pitcher, New York: Penguin.Bailar, J. (1986) “Science, statistics and deception”. Annals of Internal Medicine 104:

259-60.Baram, M. (1983) “Trade secrets: what price loyalty?” V. Barry (1983).Barber, B. (19621) “Resistance by scientists to scientific discovery”, Science 134: 596-

602.Barbour, I. (1990) Religion in the Age o f Science, San Fransisco: Harper and Row.

Bernard, N. ve Kaufman, S. (1997) "Animal research is wasteful and misleading", Scientific American 276,2: 80-82.

Barnes, B. (1974) Scientific Knowledge and Sociological Theory, London: Routledge and Kegan Paul.

Barry, V. (der.) (1983) Moral Issues in Business, 2. basım, Belmont, CA: Wadsworth.Baumrind, D. (1964) “Some thoughts on the ethics of research: after reading Milgram’s

276



“'behavioral study of obedience”. American Psychologist 19:421-23.Bayer, R. (1997) "AIDS and ethics”, R. Veatch (1997).Bayles, M. (1988) Professional Ethics, 2. basım, Belmont. CA: Wadswonh.

Beardsley, T. (1995) “Crime and punishment: meeting on gate s and behavior gets only slightly violent”. Scientific American 273,6: 19.22.Beauchamp, T. (1997) “Informed consent”, R. Veatch (1997).Beauchamp, T. ve Childress, J. (1994) Principles of Biomedical Ethics, 2. basım. New

York: Oxford University Press.Bela, D. (1987) “Organizations and systematic distortion of information”, Journal of

Professional Issues in Engineering 113:360-70.Benedict, R. (1946) Patterns of Culture, New York: Pelican Books.Ben-David. J. (1971) The Sciemisfs Role in Society, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-

Hall.

Bethe, H. Gottfried, K. and Sagdeev. R. (1995) “Did Bohr share nuclear secrets?”. Scientific American 272,5: 85-90.

Bimber, B. (1996) The Politics o f Expertise in Congress, Albany, NY: State University of New York Press.

Bird, S. And Housman, D. (1995) ‘Trust and the collection, selection, analysis and interpretation of data: a scientist’s view”. Science and Engineering Ethics 1: 371 -82.

Bird, S. ve Spier, R. (1995) “Welcome to science and engineering ethics”. Science and Engineering Ethics 1,1:2-4.

Bloor, D. (1991) Knowledge and Social Imagery, 2. basım, Chicago: University of Chicago Press.

Bok, S. (1978) Lying, New York: Pantheon Books.-(1982) Secrets, New York: Vintage Books.Bolting, J. ve Morrison, A. (1997) "Animal research is vital to medicine", Scientific

American 276 ,2: 83-85.Bowie, N. (1994) University-Business Partnerships: An Assessment, Lanham, MD:

Rowman and Littlefield.Broad, W. (1981) "The publishing game: getting more for less”, Science 211:1137-39.-(1992) Teller's War, New York: Simon and Schuster.Broad, W. ve Wade, N. (1993) Betrayers of the Truth, yeni basım, New York: Simon and

Schuster.

Bronowski, J. (1956) Science and Human Values, New York: Harper and Row.Brown, G. (1993) “Technology’s dark side”, New York Times Magazine, 30 Haziran: Bl.Browning, T. (1995) “Reaching for the low hanging fruit: the pressure for results in sci

entific research - a graduate student’s perspective”. Science and Engineering Ethics 1:417-26.

Budiansky, S., Goode, E, ve Gest, T. (1994) “The Cold War experiments”, US News and World Report 116,3:32-38.

Buchanan, A. And Brock, D. (1989) Deciding fo r Others, New York: Cambridge University Press.

Cantelon, P., Hewlett, R-, and Williams, R. (der.) (1991) The American Atom, 2. basım,

Philadelphia: University of Pennsylvania Press.Cape, R (1984) “Academic and corporate values and goals: are they really in conflict?”

D. Runser (der.), Industrial-Academic Interfacing, Washington: American Chemical Society içinde.

Çaplan, A. (1993) “Much of the uproar over “cloning" is based on misunderstanding", Denver Post, 7 Kasım: D4.

277



Capron, A. (1993) “Facts, values and expert testimony”, Hastings Center Report 23, 5: 26-28.— (1997) “Human experimentation”, R. Veatch (1997) içinde.

Carson. R. (1961) Silent Spring, Boston: Houghton Mifflin.Carter. S. (1995) “Affirmative action harms black professionals”, A. Sadler (1995).Cary, P. (1995) “The asbestos panic attack”, US News and World Report. 20 Şubat: 61-

63.Chalk, R. ve van Hippel, F. (1979) "Due process for dissenting whistle blowers”. Tech

nological Reviews 8: 48.Chubin.D. veHackett. E. (1990) Peerless Science, Albany, NY: State University of New

Yoric Press.Cline, B. (1965) Men Who Made Physics, Chicago: University of Chicago Press.Clinton. W. (1997) “Prohibition on federal funding for cloning of human beings: memo-

randrum for the heads of executive departments and agencies", Beyaz Saray, basın sekreterliği ofisi, 4 Mart.

Cluttetbuck, D. (1983) “Blowing the whistle on corporate conduct”, V. Barry (1983).Cohen, C. (1979) “When may research be stopped?” D. Jackson ve S. Stich (der.) The

Recombinant DNA Debate, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.Cohen, J. (1994) “US-French patent dispute heads for a showdown”, Science 265: 23-

25.-(1997) “AIDS trials ethics questioned”. Science 276: 520-22.Cohen. L ve Noll, R. (1994) “Privatizing public research", Scientific American 271, 3:

72-77.Cole, L. (1983) Politics and the Restrained Science, Totowa, NJ: Rowman and Littlefield.

Committee on the Conduct of Science. (1994) On Being a Scientist, 2. basım, Washington, DC: National Academy Press.

Committee on Women in Science and Engineering (1991) Women in Science and Engi neering, Washington: National Academy Press.

Commoner, B. (1963) Science and Survival, New York: Viking Press.Crigger, B. (1992) “Twenty years after: the legacy of the Tuskcgce syphilis study”, Has

tings Center Report 22, 6: 29.

Cromer, A. (1993) Uncommon Sense, New York: Oxford University Press.Cullen, F., Maakestad, W., ve Cavcnder, G. (1984) “The Ford Pinto case and beyond: corporate crime, moral boundaries and the criminal sanction”, E Hochstedler (der.) Corporations as Criminals, Beverly Hills, CA: Sage Publications.

Daly, R. ve Mills. A. (1993) “Ethics and objectivity". Anthropology Newsletter 34, 8: 1, 6.

Davies, P. (1990) The Mind of God, New York: Simon and Schuster.Davis, M. (1982) "Conflict of interest”, Business and Professional Ethics Journal 1,4:

17-27.De George, R. (1995) Business Ethics, 4. basım, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Dennett, D. (1995) Darwin’s Dangerous Idea, New Yoik: Simon and Schuster. Denver Post, (1992) “Saccharin may cause cancer only in rats”. 9 Nisan: A 10.— (1993) “Drug maker Lilly accused of cloaking toxic reaction”, 10 Aralık: A22.

Dickson, D. (1984) The New Politics of Science, Chicago: University of Chicago Press.Dijsterhuis, E. (1986) The Mechanization of the World Picture, trans. C. Dikshom, Prin

ceton, NJ: Princeton University Press.Dixon, K. (1994) “Professional responsibility reproductive choice and the limits of app

278



ropriate intervention”, D. Wueste (1994).Dren ıh. J. (1996) “Proliferation of authors on research reports in medicine”. Science and

Engineering Ethics 2:469-80.

Dreyfuss, R. (1989) "General overview of the intellectual property system”, V. Weil ve J. Snapper (1989) içinde.

Edsall, J. (199S) “On the hazards of whistle blowers and cm same problems of young biomedical scientists of our time”, Science and Engineering Ethics 1: 329-40.

Eisenberg, A. (1994) “The An of Scientific Insult”. Scientific American 270,6: 116.Ellenberg. J. (1983) “Ethical guidliness for statistical practice: an historical perspective".

The American Statistician 21 (Şubat): 1-4.Elmer-Dewitt, P. (1993) “Ganing: where do we draw the line?" Time Magazine, 8

Kasim: 64-70.Elms, A. (1994) “Keeping deception honest: justifying conditions for social scientific re

search strategems”, E. Erwin, S. Gendin ve L. Kleiman (1994) içinde.Erwin, E., Gendin. S. ve Kleiman, L. (den) (1994) Ethical Issues in Scientific Research,

Hamden, CT: Garland Publishing Co.Etzkowitz. H. ve diğerleri. (1994) “The paradox of critical mass for women in science”,

Science 266:51 -54.Feyerabend, P. (1975) Against Method, London: Verso.Feynman, R. (1985) Surely You’ re Joking, Mr. Feynman, New York: W.W. Norton.Fletcher. R. and Fletcher. S. (1997) “Evidence for the effectiveness of peer review”. Sci

ence and Engineering Ethics 3:35-50.Fleischmann, M. ve Pons, S. (1989) “Electrochemically induced nuclear fusion of De

uterium”, Journal o f Electroanalytic Chemistry 261: 301.Foegen, J. (1995) “Broad definitions of sexual harassment may be countetproductive for

business”, K. Swisher (1995a).Foster, F. ve Shook, R. (1993) Patents, Copyrights and Trademarks, 2nd edn, New York:

John Wiley and Sons.Fotion, N. ve Elfstrom, G. (1986) Military Ethics, Boston: Routledge and Kegan Paul.Fox. R. ve DeMarco, J. (1990) Moral Reasoning, Chicago: Holt, Rinehart and Winston.Frankena, W. (1973) Ethics, 2. basım, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.Franklin. A. (1981) “Millikan's published and unpublished data on oil drops”. Histori

cal Studies in the Physical Sciences 11:185-201.

Fraser, S. (der.) (1995) The Bell Curve Wars, New Yoric: Basic Books.Freedman. B. (1992) “A response to a purported difficulty with randomized clinical tri

als involving cancer patients”, Journal cf Clinical Ethics 3,3:231-34.Friedman, T. (1997) “Overcoming the obstacles to gene therapy". Scientific American

276,6:96-101.Fuchs, S. (1992) The Professional Quest for the Truth, Albany. NY: State University of

New York Press.Gardner. M. (1981) Science - Good, Bad and Bogus, Buffalo, NY: Prometheus Books.Garte, S. (1995) “Guidelines for training in the ethical conduct of research", Science and

Engineering Ethics 1:59-70.Gaston, J. (1973) Originality and Competition in Science, Chicago: University of Chi

cago Press.Gergcn, D. (1997) “The 7 percent solution: funding basic scientific research is vital to

America’s future.” US News and World Report. 19 Mayıs: 79.Gibbard, A. (1986) Wise Choices, Apt Feelings, Cambridge, MA: Harvard University

Press.

279



GiUigan, C. (1982.) In a Different Voice, Cambridge, MA: Harvard University Press. Glass, B. (1965) “The ethical basis of science”. Science 150: 1254- 61.Goldbeig, S. (1991) “Feminism against science”. National Review, 18 Kasim: 30- 48.

Golden. W. (der.) (1993) Science and Technology Advice to the President, Congress and Judiciary, 2. basını, Washington, DC: AAAS.

Goldman, A. (1986) Epistemology and Cognition. Cambridge, MA: Harvard University Press.— (1992) Liaisons, Cambridge, MA: MIT Press.

Goldman, A.H. (1989) “Ethical issues in propretaiy restrictions on research results”, V.Weil ve J. Snapper (1989) içinde.

Goldstein, T. (1980) The Dawn of Modem Science, Boston: Houghton Mifflin. Goodman, T., Brownlee, S. ve Watson, T. (1995) “Should the labs get hit? The pros and

cons of federal science aid”, US News and World Report, 6 Kasını: 83- 85.

Gould, S. (1981) The Mismeasure o f Man, New York: W. W. Norton.— (1997) “Bright star among billions”. Science 275: 599.

Griffin, D. (1992) Animal Minds, Chicago: University of Chicago Press.Grinnell, F. (1992) The Scientific Attitude, 2. basını, New York: Guilford Publications. Grmek, M. (1990) The History of AIDS. çev. R. Maulitz ve J. Duflin. Princeton, NJ:

Princeton University Press.Gross, P. ve Levitt, N. (1994) Higher Superstition, Baltimore. MD: Johns Hopkins Uni

versity Press.Guenin, L. ve Davis, B. (1996) “Scientific reasoning and due process”, Science and En

gineering Ethics 2:47-54.

Gunsalus, C. (1997) “Ethics: sending out the message". Science 276: 335.Guriey, J. (1993) “Postdoctoral researchers: a panel”. Sigma Xi (1993) içinde. . Harding, S. (1986) The Science Question in Feminism, Ithaca, NY: Cornell University

Press.Hardwig, J. (1994) “Towards an ethics of expertise”, D. Wuesle (1994).Hart, H. (1961) The Concept of Law, Oxford: Oarendon Press.Hawkins, C. ve Sargi, S. (der.) (1985) Research: How to Plan, Speak and Write About

It, New Yoik: Springer- Verlag.Hedges, S. (1997) “Time bomb in the crime lab”, US News and World Report, 24 Mart:

22- 24.Hempel, C. (1960) “Science and human values”, R. Spillar (der.) Social Control in a

Free Society, Philadelphia: University of Pennsylvania Press.Hilts, P. (1991a) “US and French researchers finally agree in long feud on AIDS virus”,

New York Times, 7 Mayıs: A l, C3.— (1991b) “Nobelist apologizes for defending a paper found to have faked data”.

New York Times, 4 Ağustos: A1,A7.— (1992) "A question of ethics”. New York Times, 2 Ağustos: 4A: 26-28.— (1994a) “Tobacco fimi witheld results of 1983 research”, Denver Post, 1 Nisan: A14.

— (1994b) “MIT scientist gets hefty penally”, Denver Post, 27 Kasım: A22.— (1996) “Noted finding of science fraud is overturned by a federal panel", New York Times, 22 Haziran: A 1, A20.— (1997) "Researcher profited after study by investing in cold treatment”, New York Times, 1 Şubat: A6.

Hixson, J. (1976) The Patchwork Mouse. Garden City, NJ: Doubleday.Hollander, R., Johnson, D., Beckwith, J. ve Fader, B. (1995) “Why teach ethics in sci-

280



ence and engineering?” Science and Engineering Ethics i: 83- 87.Holloway, M. (1993) “A lab of her own”, Scientific American 269,5: 94-103.Holton. G. (1978) “Subelectxons, presuppositions and the Millikan-Ehrenhafi dispute”.

Historical Studies in the Physical Sciences 9: 166-224.Hooker. B. (1996) ‘‘Ross-style pluralism versus rule-consequentalism”. Mind 105: 531- 552.

Horgan. J. (1993) “Wanted: a defense R and D policy”, Scientific American 269,6:47-48.— (1994) “Particle Metaphysics”, Scientific American 270.2: 96-106.

Houghton. J. ve diğerleri (der.) (1992) Climate Change 1992: The Supplementary Re port to the TPCC Scientific Assessment, Cambridge: Cambridge University Press.

Howe, E. ve Manin, E. (1991) “Treating the troops", Hastings Center Report 21,2:21-24.

Howes. R. (1993) “Physics and the classified community”, M. Thomsen (1993) içinde.Hubbard, R. ve Wald. E. (1993) Exploding the Gene Myth. New Yoik: Beacon Press.Huber. P. (1991) Galileo’s Revenge, New York; Basic Books.Huff, D. (1954) How to Lie with Statistics, New York: W. W. Norton.Huizenga. J. (1992) Cold Fusion, Rochester. NY: University of Rochester Press.Hull, D. (1988) Science as a Process. Chicago: University o f Chicago Press.Huth, E. (1986) “Irresponsible authorship and wasteful publication”. Annals o f Internal

Medicine 104:257-59.International Committee of Medical Journal Editors (1991) “Guidelines for authorship”,

New England Journal of Medicine 324: 424- 28.

Institute of Electrical and Electronic Engineers (1996) “Code of Ethics”.Jacob, M. (1988) The Cultural Meaning of Scientific Revolution, Philadelphia: Temple University Press.

-(1977) Scientific Culture and the Making of the Industrial West, New Yoik: Oxford University Press.

Jackson, J. (1995) “People of color need afirmative action”, A. Sadler (1995) içinde.Jardin, N. (1986) The Fortunes of Inquiry, Oxford: Clarendon Press.Jennings, B., Callahan, D. ve Wolf, S. (1987) “The professions: public interest and com

mon good", Hastings Center Report 17, 1: 3-10.Johnson, H. (1993) “The life of a black scientist”, Scientific American 268, 1 : 160.

Jonas, H. (1969) "Philosophical reflections on experimenting with human subjects”, Daedalus 98: 219-47.,.

Jones, J. (1980) Bad Blood, New York: Free Press.Joravsky, D. (1970) The Lysenko Affair, Cambridge, MA: Harvard University Press.Kant, I. (1981) Grounding fo r the Metaphysics of Morals, çev. J. Ellington, Indianapo

lis, IN: HacketL.Kantorovich, A. (1993) Scientific Discovery, Albany, NY: State University of New York

Press.Karl, T., Nicholls, N. ve Gregory, J. (1997) “The coming climate”, Scientific American

276,5: 78- 83.

Kearney, W., Vawtcr, D., and Getvais, K. (1991) “Fetal tissue research and the misread compromise", Hastings Center Report 21,5:7-13.Keller, E. (1985) Reflections on Gender and Science, New Haven. CT: Yale University

Press.Kemp, K. (1994) “Conducting scientific research for the military as a civic duty”. E. Er

win, S. Gendin ve L. Kleiman (1994) içinde.

281



Kennedy, D. (1985) On Academic Authorship, Stanford, CA: Stanford University. Kiang, N. (1995) “How are scientific corrections made?", Science and Engineering Et

hics 1:347-56.

Kilzer, L., Kowalski, R. ve Wilmsen, S. (1994) “Concrete tests faked at airport”. Denver Post, 13 Kasrm: A1.AI4.

Kitchen P- (1983) Abusing Science, Cambridge, MA: MIT Press.— (1993) The Advancement o f Science, New York; Oxford University Press.

Klaidman, S. ve Beauchamp, T. (198) The Virtuous Journalist, New York: Oxford University Press.

Koertege, N. (1995) “How feminism is now alienting women from science”. Skeptical Inquirer 19, 2: 42-43.

Kohn, R. (1986) False Prophets, New York: Basil Blackwell.Koiata. G. (1993) “Scientists clone human embryos and create an ethical challange”,

New York Times, 24 Ekim: A l , A22.— (1994) “Parkinson patients set for first rigorous test of fetal implants”. New York Times, 8 Şubat: C3.— (1995) “Lab charged with homicide over misread pap smear”, Denver Post, 13 Nisan: A1.A19.— (1997) “With cloning of a sheep, the ethical ground shifts". New York Times, 24 Şubat: A l, B8.

Krystyna, G. (1996) “The computer revolution and the problem of global ethics”. Scien ce and Engineering Ethics 2: 177-90.

Kuflik, A. (1989) “Moral foundations of intellectual property rights”, V. Weil and J.

Snapper (1989) içinde.Kuhn, T. (1970) The Structure of Scientific Revolutions, 2. basım, Chicago: University

of Chicago Press.— (1977) The Essential Tension, Chicago: University of Chicago Press.

Kyburg, II. (1984) Theory of Measurement, Cambridge: Cambridge University Press. Lackey, D. (1994) “Military funds, moral demands: personal responsibilities of the indi

vidual scientist", E. Erwin, S. Gendin ve L. Klciman (1994).LaFollctte, H. ve Shanks, N. (1996) Brute Science, New York: Routledge.LaFolIette. M. (1992) Stealing into Print, Berkeley: University of California Press. Lakoff. S. (1980) "Ethical responsibility and the scientific vocation”, S. Lakoff (der.)

Science and Ethical Responsibility, Reading MA: Addison- Wesley.Lasagna, L. (1971) “Some ethical problems in clinical investigation”. E. Mendelsohn. J.

Swazey ve I. Traviss (der.) Human Aspects of Biomedical Innovation, Cambridge, MA: Harvard University Press içinde.

Latour, B. ve Woolgar, S. (1979) Laboratory Life, Beverly Hills, CA: Sage Publications. Laudan, L. (1990) Science and Relativism, Chicago: University of Chicago Press. Lealherman, C. (1997) "Ohio Stale withdraws its job offer to Yale professor accused of

harassing students”. Chronicle o f Higher Education, 10 Ocak: A 10.Lederer, E (1997) “Britain to cut off funding to sheep cloning project”, Denver Post, 2

Mart: A6.Locke, J. (1980) Second Treatise o f Government, der. C. Macpherson, Indianapolis, IN:

HacketLLoftus. E. (1995) "Remembering dangerously", Skeptical Inquirer 19,2: 20-29. Lomasky. L. (1987) "Public money, private gain, profit for all", Hastings Center Report

17, 3:5-7.Longino, H. (1990) Science as Social Knowledge, Princeton, N1: Princeton University

282



Press.Longino, H. (1994) “Gender and racial biases in scientific research”, K. Shrader- Frec

hette.

MacArthur, j. (1992) Second Front, New York: Hill and Wang.Macrina, F. (der.) (1995) Scientific Integrity, Washington, DC: American Society for

Microbiology Press.Maridc, P. (1994) A Professor’s Duties, Lanham, MD: University Press o f America. Marshall, E. (1997) “Publishing sensitive data: who calls the shots?’’. Science 276:523-

25.Martino, J. (1992) Science Funding, New Brunswick. NJ: Transaction Publishers. McMullin, E. (1982) “Values in Science", P. Asquith ve T. Nickles (der.)7*5/4 1982, cilt

2, East Lansing. MI: Philosophy of Science Association.Meadows. J. (1992) The Great Scientists, New York: Oxford University Press.

Merges, R. (1996) Property rights theory and the commons: the case of scientific, research”, E. Paul. F. Miller ve J.PauI (der.) Scientific Innovation, Philosophy and Public Policy, New York: Cambridge University Press.

Merton. R. (1973) The Sociology of Science, der. N. Storer, Chicago: University of Chicago Press.

Milgram, S. (1974) Obedience to Authority, New York: Harper and Row.Mill, J. (1979) Utilitarianism, der. G. Sher, Indianapolis, IN: Hackett.Milioy, S. (1995) Science Without sense, Washington. DC: CATO Institute.Morgenson, G. (1991) “May I have the pleasure", National Review, 18 Kastm: 36-41. Morrison. P. (1995) “Recollections of a nuclear war”, Scientific American 2 73,2:42- 46.

Mukeiji, C. (1989) A Fragile Power. Princeton, NJ: Princeton University Press. Munthe, C. ve Welin, S. (1996) “The morality of scientific openness”. Science and En

gineering Ethics 2:411-28.Naess, A. (1989) Ecology, Community and Lifestyle, trans. D. Rothenberg, New York:

Cambridge University Press.National Academy of Sciences (1994) On Being a Scientist, Washington, DC: National

Academy Press.Neikin, D. (1972) The University and Military Research, Ithaca, NY: Cornell University

Press.— (1984) Science as Intellectual Property, New York: Macmillan.

— (1994) “Forbidden research: limits to inquiry in the social sciences", E. Erwin, S. Gendin ve L Kleiman (1994) içinde.— (1995) Selling Science, gözden geçirilmiş basım. New York: W. H. Freeman.

Newton-Smith, W. (1981) The Rationality ofScience, London: Routledge and Kegan Paul.

Nozick, R. (1974) Anarchy, State and Utopia, New York: Basic Books.Nuremburg Code (1949) In Trials of War Criminals before Nuremburg Military Tribu

nals, Washington, DC: US Government Printing Office.Ofshe, R. and E. Waters (1994) Making Monsters, New York: Charles Scribner’s Sans. Panel on Scientific Responsibility and the Conduct of Research (PSRCR) (1992) Res

ponsible Science, cilt 1. Washington, DC: National Academy Press.,.Pearson, W. ve Bechtel, H. (1989) Blacks, Science and American Education, New Brunswick, NJ: Rutgers University Press.

Pence, G. (1995) Classic Cases in Medical Ethics, 2. basım, New York: McGraw-Hill. Petersdorf, R. (1986) “The pathogenesis of fraud in medical science”. Annals of Inter

nal Medicine 104:252-54.

283



Pojman, L. (1990) "A critique of moral relativism”, L. Pojman (der.) Philosophy, 2. basım. Belmont, CA: Wadsworth.— (1995) Ethics, Belmont, CA: Wadsworth.

Pollock, J. (1986) Contemporary Theories of Knowledge, Totowa, NJ: Rowman and Littlefield.

Pool, R. (1990) “Straggling to do science for society”. Science 248:672-73.Popper, K. (1959) The Logic o f Scientific Discovery, London: Rouiledge.Porter, T. (1986) The Rise o f Statistical Thinking, Princeton. NJ: Princeton University

Press.President’s Commission for the Study of Ethical Problems in Medicine and Biomedical

and Behavioral Research (1983) Implanting Human Research Regulations, Washington DC: President's Commision.

Puddington, A. (1995) “Affirmative action should be eliminated”, A. Sadler (1995)

içinde.Putnam, H. (1990) Realism with a Human Face, Cambridge. MA: Harvard University

Press.Rawls, J. (1971) A Theory of Justice, Cambridge, MA: Harvard University Press. Reagan. C. (1971) Ethics fo r researchers, 2. basım, Springfield, MA: Charles Thomas. Regan. T. (1983) The Case fo r Animal Rights, Berkeley: University o f California Press. Reiser, S. (1993) “The ethics movement in the biological sciences: a new voyage of dis

covery”, R. Bulger, E. Heitman ve S. Reiser (der.) The Ethical Dimensions of the Bi

ological Sciences, New York: Cambridge University Press.Resttik, D. (1991)“How-possibly explanations in biology”. Acta Biotheoretica 39: 141-

49.— (1996a) ‘The corporate responsibility for basic research”, Business and Society

Review 96: 57-60.— (1996b) “Social epistemology and the ethics of research”, Studies in the History and Philosophy o f Science 27:565-86.— (1997a) “The morality of human gene patents”, Kennedy Institute o f Ethics Jour

nal,, 7, 1:31-49.— (1997b) “Ethical problems and dilemmas in the interaction between science and the media”, M. Thomsen (der.) Ethical Issues in Physics, East Lansing, MI: Eastern Michigan University.

— (yayıma hazırlanıyor) “A proposal for a new system of credit allocation in science”, Science and Engineering Ethics.

Rest, J. (1986) Moral Development, New York: Praeger.Rest, J. ve Narvaez, D. (der.) (1994) Moral Development in the Professions, Hillsdale,

NJ: Lawrence Eribaum.Roberts, C. (1993) “Collider loss stuns CU researchers”, Denver Post, 14 Kasım: A20. Rodd, R. (1990) Biology, Ethics and Animals, Oxford: Clarendon Press.Rolün, B. (1995) The Frankestein Syndrome. Cambridge: Cambridge University Press. Rose, M. ve Fisher, K. (1995) “Policies and perspectives on authorship”. Science and

Engineering Ethics 1:361-371.

Rosen, J. (1996) “Swallow hard: what Social Text should have done”, Tikkun, Eyliil/Ekim: 59-61.,.

Rosenberg, A. (1995) Philosophy of Social Science, 2. basım, Boulder, CO: Westview Press.

Ross, W. (1930) The Right and the Good, Oxford: Clarendon Press.Rudner. R. (1953) “The scientist qua scientist makes value judgements”, Philosophy cf

284



Science 2D: 1-6.Saperstein, A. (1997) “Research vs. teaching: an ethical dilemma for the academic

physicist", M. Thomsen (der.) Ethical Issues in Physics, Ypsilanti, Ml: Eastern Mic

higan University içinde.Sadler. A. (der.) (1995) Affirmative Action, San Diego: Greenhaven Press.Sapolsky, H. (1977) “Science, technology and military policy", L Spiegel-Rosing ve D.

De Solla Price (1977) içinde.Sarasohn, J. (1993) Science on Trial, New York: S t Martin's Press.Schaub, J., Pavlovic, K. ve Morriss, M. (der.) (1983) Engineering Professionalism and

Ethics, New York: John Wiley and Sons.Schneider. K. (1993) “Secret nuclear research on people comes to light”, New York Ti

mes, 17 Aralık: A l .B l l .Schlossberger, E. (1993) The Ethical Engineer, Philadelphia: Temple University Press.

— (1995) ‘Technology and civil disobedience: why engineers have a special duty to obey the law". Science and Engineering Ethics 1: 169-172.,.Scriven. M. (1994) “The exact role of value judgements in science”, E. Erwin. S. Gen

din ve L. Kleiman (1994) içinde.Segerstrale, U. (1990) “The murky borderland between scientific intuition and fraud”.

International Journal o f Applied Ethics 5:11 -20.Shadish, W. ve Fuller, S. (der.) (1993) The Social Psychology of Science, New York: Gu

ilford Publications.Schrader-Frechette, K. (1994) Ethics o f Scientific Research, Boston: Rowman and Litt

lefield.

Sigma Xi (1986) Honor in Science, Research Triangle Park, NC: Sigma Xi.— (1993) Ethics, Values and the Promise of Science, Research Triangle Park, NC: Sigma Xi.

Singer, P. (1975) Animat Liberation, New York: Random House.Slakey, P. (1993) ‘Public science”, M. Thomsen (1993) içinde,

— (1994) “Science Policy in a Thg-of-War", New Scientist 142:47.Snow, C. (1964) The Two Cultures and the Scientific Revolution, Cambridge: Cambrid

ge University Press.Sokal, A. (1996a) “Transgressing the boundaries: toward a transformative hermeneutics

of quantum gravity”, Social Text 46/47:217-52.

— (1996b) “A physicist experiments with cultural studies”, Lingua Franca (Mayts/Haziran): 62-64.— (1996c) “Transgressing the boundaries: and afterward”, Philosophy and Literatu

re 20,2 : 338-46.Solomon, M. (1994) “Social empiricism”, Nous 28,3 : 355-73.Spiegel-Rosing, L ve de Solla Price, D. (der.) (1977) Science, Technology and Society,

London: Sage Publications.Spier, R. (1995) “Ethical aspects of the university-industry interface", Science and En

gineering Ethics 1: 151-62,Steiner, D. (1996) “Conflicting Interests: the need to control conflicts of interest in bi

omedical research”, Science and Engineering Ethics 2:457-68.Stevens, W. (1996) “Greenhouse effect bunk, says respected scientist”, Denver Post, 23 Haziran, 1996: A22

Stix, G. (1995) “Fighting future wars”, Scientific American 273, 6: 92- 101.Stone, M. ve Marshall, E. (1994) “Imanishi-Kari case: Ori finds fraud”, Science 266:

1468-69.

285



Swisher, K. (der.) (1995a) What is Sexual Harassment? San Diego: Greenhaven Press.— (1995b) “Businesses should clearly define sexual harassment”. K. Swisher (1995a) içinde.

Thomsen, M. (der.) (1993) Proceedings of the Ethical Issues in Physics Workshop, Ypsi- lanti, MI: Eastern Michigan University.Tomoskovic- Devey, T. (der.) (1993) Gender and Racial Inequality at Work, Ithaca, NY:

ILR Press.Traweek, S. (1988) Beamtimes and Lifetimes, Cambridge, MA: Harvard University

Press.— (1993) “The culture of physics”, paper presented to the Gender and Science Colloquium, University of Wyoming. 19 Mart.

United Nations Scientific and Cultural Organization (UNESCO) (1983) Racism, Scien

ce and Pseudo Science, Paris: UNESCO.

US Congress, House Committee on Science and Technology, Subcommittee on Investigations and Oversight (1990) Maintaining the Integrity of Scientific Research, He

arings, One Hundred and First Congess, First Session, Washington DC: US Government Printing Office.

Vamer, G. (1994) “The prospects of consensus and convergence in the animal rights debate”, Hastings Center Report 24, 1: 24-28.

Veatch, R. (1987) The Patient as Partner, Bloomington, IN: Indiana University Press.— (1995) “Abandoning Informed Consent”, Hastings Center Report 25, 2: 5-12.— (der.) (1997) Medical Ethics, 2. basım, Boston: Jones and Bartlett.

Volti, R. (1995) Society and Technological Change, 3. basım, New York: S l Martin's Press.

Von Hippel, F. (1991) Citizen Scientist, New York: American Institute o f Physics. Wadman, M. (1996) “Drag company suppressed publication of research", Nature 381:

4.Wallerslein, M. (1984) “US participation in international science and technology coope

ration: a framework for analysis”. Scientific and Technological Cooperation Among Industrialized Countries, Washington. DC: National Academy Press içinde.

Wassemian, D. (1995) “Science and social harm: genetic research into crime and violence”, Philosophy and Public Policy 15, 1: 14-19.

Webb, S. (1995) “Sexual harassment shoul be defined broadly”, K. Swisher (1995a) içinde.Weaver, D., Reis, M., Albanese, C., Constantini, F., Baltimore, D. ve Imanishi-Kari, T.

(1986) “Altered reprtoirc of endogenous immmunoglobin gene expression in transgenic mice containing a rearranged MY heavy chain gene”, Cell 45: 247-59.

Weil, V. ve Snapper, J. (der.) (1989) Owning Scientific and Technological Information, New Brunswick, NJ: Rutgers University Press.

Weinberg, A. (1967) Reflections on Big Science, Cambridge, MA: MIT Press.Weiner, T. (1994a) “US plans overhaul on secrecy, seeking to open millions of files",

New York Times, 18 Mart: A l, B6.

— (1994b) “Inquiry finds “Star Wars” plan tried to exaggerate test results”. New York Times, 22 Haziran: A 1 ,26.

Weiss, R. (1996) “Proposed shifts in misconduct reviews unsettle many scientists”, Was

hington Post, 30 Haziran. A6.Weisskpof, V. (1994) “Endangered support of basic science”, Scientific American 270,

3: 128.Westrum, R. (1991) Technologies and Society, Belmont, CA: Wadsworth.

286



Whilbeck, C. (1995a) “Teaching ethics to scientists and engineers: moral agents and moral problems”, Science and Engineering Ethics 1:299-308...— (1995b) “Truth and trustworthiness in research”. Science and Engineering Ethics

1:299-308.— (1995b) "Truth and trustworthiness in research”. Science and Engineering Ethics 1:403-16.

Williams. G. (1995) “America’s food cup”, Denver Post. 31 Ağustos, El-2 .Wilmut, I., Schnieke, A., Me Whir, J., Kind, A. ve Campbell, K. (1997) “Viahle offsp

ring derived from fetal and adult mammalian cells (mektup)”, Nature 358:769- 771. Wilkins, L. ve Peterson, P. (1991) Risky Business, New Yoric: Greenwood Press. Woodward. J. ve Goodstein, D. (1996) “Conduct, misconduct and the structure of scien

ce”, American Scientist (Eyltil/Ekim): 479-90.Wueste, D. (der.) (1994) Professional Ethics and Social Responsibility, Lanham, MD:

Rowam and Littlefield.Ziman, J. (1984) An Introduction to Science Studies, Cambridge: Cambridge University Press.

Zolla-Parker. S. (1994) “The professor, the university and industry”. Scientific American 270,3:120.

Zuckerman, S. (1966) Scientists and War, New Yotk: Harper and Row.

287



Dizin

AAAAS 13, 60,166ABD 11,24.25.31,49.52,67,71, 72.

134, 135,151, 158,177, 178,193, 208, 214,216,225,227,229,230,231,232.235.236,237.238,240

acı duyma 203 204 açık 211açıklık 89,90,91 ,92,1 04 ,105 ,108 ,110 ,

125,131,132,134,135,137,138. 177,

185,209,212,218,224 adalet 41,190 adaletsizlik 159 ahlâk 31 .33 ,39 ,54 ,57 ahlâk bilgisi 64 ahlâk felsefecileri 41 ahlâk felsefesi 30,35.48 ahlâk kurallan 37,204 ahlâk relativizmi 4 9 ,5 0 ,51 ,53 ,54 ,5 5 ,

56

ahlâk standartlan 31,33,47, 50, 51,54,82

ahlâk teorileri 35 ,36,40,41 ahlâk ve bilim 82 ahlâk yargımız 42 ahlâki çeşitlilik 52 ahlâki çoğulculuk 42 ahlâki haklar 38 ahlâki seçimler 42,44,47 ahlâki standartlar 45,5 3 ,5 7

ahlâki uzlaşmazlık 51 ahlâki yükümlülükler 44 AIDS 238,247 akademik baskılar 16 akademik görevler 15 akademik yayınlar 139

Alamos National Laboratory 227

Alar eksikliği 169aldatma 111, 115, 131,195, 196,223alkolizm 201Alman bilimi 237Almanya 236Alzheimer 70American Anthropological Association

212American Fertility Society 21,23American Society for Cytology 223Amerika 157anlaşmazlık 115anoıeksiya 201Antik Çağ 78antropologlar 51,52,187antropoloji 108,212,236antropomorfik 204apandisit 199araştırma 179

araştırma etiği 29.247araştırma görevlisi 68araştırma gruplan 68,69,70,71araştırma ortamları 67araştırma özgürlüğü 92,93araştırma pozisyon! an 15araştırmacılar 186araştırmalar 16Archimedes 78Aristarchus 78

Aristoteles 39,61,78asgari ahlâk 38askeri araştırmalar 91,132,227,228,

229,234,237 askeri bilgiler 134 askeri sır 23 0,2 31 ,232,2 33

288



askeri teknoloji 235askerlik 63, 227askerlik etiği 32Associated Press 192

Association of Women in Science 176astların sömürülmesi 12asılarım kötüye kullanma 118astrofizik 236astronomlar 64ataerkillik 171,172, 173ateistler 34atelye çalışmaları 105atom bombası 227atom enerjisi 208

atom fiziği 69,212Auschwitz 188Avrupa 72avukatlar 49,5 5,217 Aydınlanma 76, 227 ayı ilacı 269 ayrıcalıklar 60ayrımcılık 12, 100, 103, 180, 181, 182,

184, 185,203 azınlık 100, 103, 180, 181,182

AZT deneyi 266

BBacon. Francis 72,79Bacon. Roger 78Bacqucrel. Jean 122bağışıklıkbilimi 64, 199Bakker, Robert 170Ballet, Gilbert 122Balümore 19,21

Baltimore olayı 18, 19, 84. 178Baltimore, David 18basın konferansı 259basın özgürlüğü 166basın tahrifi 260basın toplantıları 164, 165baskı makinesi 76başyazar 259Batı 67.78, 79Batı bilimi 72, 104, 125, 180Batlamvus 78BBC 143

Behavioral and Brain Sciences 143 Bell Laboratuvan 220 bellek canlandırma 216

Belhe, Hans 230 bilgi mülkiyeti 12 bilgi paylaşımı 253 bilgi sızdırma 224

bilgi yönetimi 135, 136 bilgileri derleyen kişi 155 bilginin erken açıklanması 97 bilginin saptırılması 82 bilgisayar 75, 212 ,236 bilgisayar simülasyonu 202 bilgisayar uzmanı 187 bilim 50.58. 60,62 bilim adamının hedefleri 66 bilim adanılan 11, 12,13, 14, 15, 16. 17,

18,22,55,56 ,57, 59,61. 62.63,65, 66.67, 68 .69 ,71.71 , 72, 75.76,79. 83, 85, 86, 87,88, 89. 90,91.92,94, 95,96,97,98,100. 101,102, 103,104, 105,107, 112,113,115, 116, 117, 118, 120, 121, 123, 124, 129, 130, 131, 132, 133, 136, 137, 138. 142, 144, 146,147, 148,151, 152, 154, 155.157, 159, 161, 164,165, 166,167, 168, 169, 170, 171, 172,173, 176, 178, 179,180, 181, 182,

184,191, 197,208,209,210,211,212, 213,217,218,219, 220 ,223,227,229, 230,231,232,233,234,239,240,242, 247,248

bilim cemiyetleri 13. 72, 89 bilim dallan 106, 107 bilim danışmanlığı [peer review] 12, 13 bilim dergileri Ti, 75,141,146 Bilim Devrimi 79 bilim eğirimi 16

bilim etiği 13, 15, 55 bilim haberleri 77 bilim metodolojisi 13 bilim nedir 58,67 bilim ve etik 11 bilimde açıklık 12 bilimde suiistimal 118 bilime parasal destek 12 bilimin amacı 63 bilimin hedefleri 58,66 bilimkurgu 76 bilimsel bilgi 64. 65 bilimsel bir inanç 64 bilimsel buluş 86 bilimsel cemiyet 73

P19Ö№ BUim EUJl 289



bilimsel danışmanlık 73, 75 bilimsel dergiler 139 bilimsel geçerlilik 189 bilimsel ilerleme 197

bilimsel iletişim 76 bilimsel işbirliği 71 bilimsel kaynaklar 187 bilimsel meslekler 61,62, 71 bilimsel organizasyonlar 60, 208 Bilimsel Sorumluluk ve Araştırma

Davranışları Paneli 12 bilimsel toplantılar 166 bilimsel yaratıcılık 91 bilimsel yayınlar 17

bilimsel yöntem 66,77,78,7 9, 80 bilinç 204bilinçli rıza 189, 190, 191, 194, 195,

197bilinçli rıza doktrini 17bilişsel etnoloji 204bilişsel psikoloji 69bilme hakkı 166BioChem Corporation 223bir ilaç şiıketinin beyaz yalanlan 274bireysel bilgisayarlar 219bitki ilaçlarının mülkiyeti 261biyoetik 24biyokimya 106biyoloji 200Blondlot, Rene 122Board, William 101Bohr 212Boisjoly, Roger 222 Boots 226 Boots şirketi 225 Boulton, Matthew 218 Boyle, Robert 79 Broca, Andre 122 Bruno 91 bulandırma 84 bulimya 201 burs 184burs yönetimi 263

burslar 15,71 Bush 236 Buxton. Peter 192 büyük bilim 134 büyük bilimsel projeler 99 büyük ölçekli projeler 134

büyük proje 100 büyük şirketler 219

c-çcahillik 64California Üniversitesi 194 Carson. Rachel 208 Celi 19.21cenin dokusu 238,239 CERN 134 Cesur Yeni Dünya 22 cevap hakkı 16 Challenger 222 cinayet 52,213

cinsel taciz 104, 176, 177 cinsel takılmalar 177 cinsel teklif 177 cinsiyet 186cinsiyet ayrımcılığı 99.125 cinsiyet belirleme 275 Clinton 24, 193,228 ,236,239 Clinton, William 22 Coca-Cola 220 Colombia Üniversitesi 193

Commoner, В а л у 208 Copemicus 88, 99, 123,132 Copemicus, Nicholas 79 Crick, Francis 248- çalıştırma 181 çalma 159 çatışma 43 Çete Etiği 50 çevre 168çevre danışmanlığı 273 çevre etkinliği 272 çevrebilim 69 çevreci 208çıkar çatışması 12, 126,127, 128,129,

130, 131, 144.212,214,215,226 çıkmazlar 43,46 Çin 236çirkin şakalar 177 çocuklar 191

çoğulculuk 40,44,54 çokdisiplinli 107 çokkültürlülük 50çözülebilir liflerle ilgili araştırma 252

290 F19ARKA /Biiim Eliği



enformasyonu kırpma 84 ensest 52entelektüel otorite 60, 61erdem yaklaşımları 39

eşitlikçi adalet 181etiğe aykın ekip çalışması 257eliğe aykırı tavırlar ve suiistimaller 12etik 14.28, 30 .31 ,32 ,33 ,34 .57 ,24 3etik bir sorun 12etik çıkmazı 43. 46,67, 234etik eğitimi 243,246etik ilkeler 109etik kavramlar 17etik normlar 50

etik öğretme 14. 244etik relativizmi 104etik standartlar 14, 15. 37, 54, 57, 81, 82,

110,245,246 etik uygunsuzluklar 69 etik yükümlülükler 44 etnologlar 204 evrensel 54 evrenselcilik 107 evrim 240

evrim biyolojisi 106,236 evrim teorisi 133

Ffahri yazarlık 94.95,153Faraday, Michael 170fareler 199,205, 268faydacılık 37, 159, 161, 162, 162, 163FBI 12FDA43

felsefe 39, 51feminist 39 ,125Ferisiler 39Fermi, Enrico 230fikir hırsızlığı 12, 13, 146,150fikir özgüllüğü 237fikri mülkiyet 157, 159,160, 161, 163,

220,247 fikri mülkiyet haklan 12 filler 205 filozoflar 71, 79fırsat 99, 100, 177, 181, 182,185, 186 fizik 108fiziksel saldın 176 Fleischmann. Martin 25,26,27,121

FletchetT, Harvey 114, 115, 154, 175 fon 70,71, 86,90.92. 93,98,100, 104,

116. 117, 129, 130, 134,137, 140, 148.187,219,231 ,234,235,236 ,237, 238.

239,240.246 fon ve sahtekârlık 252 fonlann istismar edilmesi 118 fonlann kötü yönetimi 12 Frankenstein 97 Franklin, George 215, 216 Fransa 151Fransız Kraliyet Bilim Akademisi 72French Academy of Science 122French, Anderson 156

frengi 192frenologlar 123füzyon 25 ,26

GGallo. Robert 61.79.91, 99, 151gazeteciler 166gelişim psikolojisi 17genel etik relativizmi 49, 50General, Surgeon 222

genetik 212, 213genetik mühendisliği Ugeniş düşünmeli denge metodu 36 ,4 0Geological Society o f London 73Gıda ve İçecek İdaresi 222,224gizli bilgiler 228gizli danışmanlık 134Gizli Servis 20, 19gizlilik 41,63,90,91, 132, 133, 134, 137.

142, 143, 145, 189,197,220,221.224.225,226,230,231

Glaxo 67global ısınma 209, 210Goelhe 76Goodall, Jane 170goriller 206Gould, Stephen 170Gök Cisimlerinin Güneş Etrafındaki

Devinimi 79 görev çatışması 127, 129 görevlendirilmiş araştırma 273 Grossetsle. Robert 78 güç dengesizliği 154 güçlü ataerkillik 171 güçlü ayrımcılık 182

292



güçlü nesnelcilik 54güven 60, 82. 83,90,97,113,136.146,

177,178, 210

Hhaber yayını 164 haberler 165 hak 159,160, 190 hakaret 176hakemler 16,74,76. 116,142, 146,149hakemlik 166halk desteği 95

halk fonu 234halka sunma 165halkın bilgisine sunma 139halkın bilimi yanlış anlaması 168.169halkın iyiliği 238halkla ilişkiler 164Hail, Jeny 2 1,22 . 23Hamilton, Joseph 194harcama raporları 187harmanlanmış DNA 12

Harvey, William 79Hastalık Kontrol Merkezi 67hastalık politikası 270hata 83, 88, 89, 119, 120.121.123,124,- 126,131,140,141,150,151,152,175

Hawking, Stephen 170 hayvan denekler 1 88 ,19 8,2 00 ,20 6 hayvan haklan 40 ,1 98 hayvanlar 102, 198. 199,200.201,202,

203,204.205

hazukahve 219 hekimler 49Helenistik Bilimin Altın Çağı 78 Hero 78hile 172.223,231 hilekâr 143hilekârlık 16,83, 84,85,86.111,112.

115,117,118,119,120,126,131,141.150,151

hileler 152

hileli deneyler 112 Hindistan 52 Hindu etiği 34 hipertiroidizm 199 Hipokraı Yemini 188 hipotez 79, 80, 81,84 Hipparchus 78

Hıristiyan etiği 34 hırsızlık 52 ,145 .151 ,17 6.25 7 Hitler 22hizmetler 59 ,6 0 ,6 3HLA 111.12HMS Beaglc 133hoca-öğrcncj ilişkisi 174,175

Homo Sapiens 203Hooke, Robert 79Hooker, Joseph 133hoşgörü 53,54. 178Hubbell 165

Hubbell teleskobu 185hukuk 32 ,33 ,39 ,57 .61 .62hukuk eliği 49 ,55hukuk relativizmi 49hukuki bilgi 64hukuki yükümlülükler 44hükümet yönetmeliklerinin ihlali 118

IİİM 118

Imanishi-Kari, Thereza 19,20,21,84,88.113 ırk 186uk ve cinsiyet 184ırk ve cinsiyet ayrımcılığı 180, 181,240ırkçı bir konferans 270ırkçılık 203Isaac Newton 79idam 51ideal kilo 172

idrak hızı üzerine araştırma 271iffetsiz bakışlar 177iktisatçı 31ilahi emir teorisi 37iletişim 178ilgi etiği 39ilkeler 83imtiyaz 148inançların temeli 52inanma 204

İncil 34incinebilir nüfus 189 Ingiltere 24 insan değerleri 241insan denekleri 102, 137,188,189.190.

194,202,228,230 tnsan DNA’sı Projesi 11

293



insan genetiği 23 insan geni 162 insan geni patenti 163 insan hak ve onum 102 insan haklan 51 ,19 0, 195.202 insan hastalıklan 201 insan klonlama 240 insan sağlığı 168insan ve hayvan embriyolarının klonlan-

ması 11internet 139,143, 149,167, 213intihal 94,118,150, 151,151

ironi 86İsa 39tskoçya 24İslam etiği 32.34istatistik 79. 85,86, 88, 113, 114, 118 istatistikçi 155 iş dünyası 12.219 iş etiği 35 iş verme 181işbiriiği 101,134, 135,136,177işe alma 248işte kalma kararlan 264ivedilikle yayımlama 133iyi niyetle uydurulmuş bilgi 250iyi niyetle yanlış enformasyon verme 266iyi seçimler 48iyilik 41,189izleme 190

JJaponya 208,236

Journal of American Medical Association 225

Jurassic Park 23 jüri 216,2 17

K kadınlar 100, 103, 177, 180 kalite 73 kalkülüs 151kanser 169,19 3.19 4,20 0 Kant, Immanuel 37 Kantçıhk 37, 38,160,190 kara sanlık 199 karakter özellikleri 39 Karanlık Çağ 79 kariyer 15, 60, 184

kariyerci 60karşılıklı saygı 101, 104, 108, 119, 177 kan hal fiziği 219 Katolik Kilisesi 99 kavranılan anlama 204 kayınlma 177 kaynak paylaşımı 12 kendini kandımla 88, 89, 121, 123, 126,

131kendini satma 117 Kettcring, Sloan 112 kıdemliler ağı 100

kıdemsiz 186 kilo kontrolü 169 kimlik 204 kimya 108, 120.212 kirlilik 208 kişilerin tacizi 118 kişisel saldınlar 145 kitaplar 140 klimatolog 211klinik bir deneyi sürdürme 266klonlama 21 .22 .24 ,2 5,9 3.1 65 , 166kobay 190komüncülük 107Kongre 20 ,86 ,92 ,93 ,20 8Kopemik 61kölelik 32köpekler 198köşe yazarlan 164kranyologlar 124, 125kriptografi 232,233kuantum fizikçileri 64kuantum teorisi 212kural faydacılığı 37Kuran-ı Kerim 34küçük bilim 134kültürel çeşitlilik 51,52,54küresel ısınma 11kürtaj 34,51,53,212kütüphane 135

Llaboratuvar 70, 99, 100,113,136, 139, 175,177,178,219,258

laboratuvar teknisyenleri 154 laboratuvarda aşk ilişkisi 263 laboratuvariçi 185 laboratuvarlararası 185

294



Leconte Ödülü 122 Leibniz ISILeonardo Da Vinci 132

Lethal Dose-50 197 Linnean Cemiyeti 133 lisans 68literatür 149,150, 151 Locke, John 160 Louis. XIV. 72 lütufkârlık 41 Lyell, Charles 133 Lyensko 92,93

Mmaaş 129Macknin, Michael 130 Magnus. Albertus 78 magazin yazarları 164 mahkûmların kullanıldığı araştırma 267 makaleler 16, 71, 73.74,75, 101, 102,

115, 116, 121, 140, 141, 143,144, 146, 147, 148, 149,150, 151, 153, 154,155, 167,175

mal etme 117 mali ödüller 129Manhattan Projesi 227,228,230,231

. mantık 53 marka 157 Mars 165 Martin, James 112 matematikçiler 79, 132 Matthew Effect [Matta Etkisi] 156, 157 McDonald’s 159

medya 97,139, 164, 165, 166,167, 168, 169,171,234 Mele, Paul 221 ,222 Mendel 132 Mendel genetiği 93 Mengele, Josef 97, 188 Merton. Robert 107, 108, 156 meslek etiği 32,1 09 mesleki standartlar 57 meslekler 58, 59, 60, 61.66. 67, 248

meıa-etik 35,55 Microsoft 159 mikrodalga fınnı 219 mikroskop 79 Milgram, Stanley 196 Millikan 84,85, 114,115,154, 175

MIT 19molcküler genetik 69, 236 Montagnier, Luc 151

Montefiore Hastanesi 193 Morris, Philip 221,222 muhakeme 47 muhasebeciler 55 muhbir 178,179 mutlakçılık 54 mühendislik 87 mühendislik etiği 218 mülk 160, 161, 162 mülkiyet 163, 186,271

mülkiyet haklan 162

NN ışınlan 122NAE 118naıkozbilim 199NAS 13,60, 100, 118, 170NASA 136,222,222,223

Nature 23Nazi 237

Nazi Almanyası 22 9,2 30 Nazi bilim adamlan 188 Nazilerin verileri 255 nesnel 14, 83,211 nesnel bilgi 81 nesnelcilik 54nesnellik 77.99,110, 126,131, 136, 181,

183,209,212,213 New England Journal of Medicine 226 New Mexico 227

New York Times 18, 19 Newton 123, 151, 163 Nietzsche 51NIH 13, 18.19,20,60,71, 118,239 nikotin 221nikotin bağımlılığı 222Nissan hızölçeri 124Nobel 100,114, 185noımaiik etik 35normlar 3 2,3 3,3 5,1 07

Novum Organum 72NRC71NSA 232NSE71NSF 13,60nüfus fazlalığı 208

295



nükleer füzyonu 229 nükleer güç 213 nükleer silah 13S

Nümbeıg Kanunu 188, 194 N'ümherg Mahkemeleri 188

o öO halkası 222.223 O'Toole, Margot 19,21,178 Oak Ridge Ulusal Laboratuvan 67 objektif 17 onur 190, 195,202onur payı 94 ,97 ,15 0. 151.152, 175,258

onurlandırma 153, 154, 155,156, 157 Oppcnheimer, Robert 208, 230 ordu 218,227,228.229.230, 231,232,

233, 234,237 Oregon 23Oregon Devlet Hapishanesi 193organ ve doku nakli 112organizmalar 20 3,204ORİ 19,20Ortaçağ 78

ortak keşif 151OTA 238otomobil 219ödül 15, 16, 184ödül yazarlığı 153ödüllendirme 91, 105,176öğrenciler 175öğrencileri sömürme 175öğretim 59öğretim üyesi 68

öğretme 69Öklil 78,123öncelik 133, 151,165öncelik kaygıst 98öncelikler 45önemli katkı 152önemsiz bilgiler 136önyargısızlık 107ötenazi 51özel bir elik eğitimi 17 özel etik relativizmi 49 özel fosil toplama 256 özerklik 41özgün araştırma 146, 147 özgürlük 91,92, 104, 125,171. 177, 190,

218

Ppaleontolog 187 para 133 Paracelsus 79Paranormal îddialan Araştırma Komitesi

208parmak izi DNA’sı 217,215 parodi 86patent 12, 16,129, 131, 157, 158, 162,

16S, 220 ,232 patent hakkı 27 peer review 72

penisilin 192 Pentagon 231Pcnzias, Amo 220

Philosophical Transactions 73 Pinto, Ford 222 Plank 212 Platon 78politik standartlar 33 poliükacılar 97 ,238 Pons, Stanley 25,26,27, 121

popüler 170,208 popüler basın 139 postmodemizm 65 pozitif ayrancılık 263 PPL Therapeutics PLC 24 pratik muhakeme 43 primaıoloji 99 problemler çözmek 63 profesör 68profesyonel haberciler 164

profesyoneller 59, 60 psikologlar 221 psikoloji 108,199 psikolojik patoloji 13 PSRCR 12

Psyhopharmocology 221 PTO 158Public Citizens’Health Research Group

224Public Interest 208

Q-RQuigley Corporation 130 radyasyon 193, 194 radyoaktif 193, 194 radyoaktivite 122 randevu istekleri 177

296



rasyonalistler SS rasyonalizm 54 Reagan 20 3,231 ,236,2 38

Regener 114 relativi siler 81 relativizm 48,49.55,65 resmi bir etik eğitim 18 resmi davranış kuralları 61 rtıcsus maymunları 23 Rockefeller Üniversitesi 21 Roebuck, John 218 rol modeli 183 Roosevell 229 ,230 Rosenberg, Julis ve Ethel 228 Roslin İnstitutc 23Royal Astronomical Society of London

73Royal Society 73 Royal Society of London 72 Rönesans 61 ,13 2,2 27 röportaj 164, 167 RU-486 212 Rus 236

s-şsadakat 41 Sağan, Cari 170 sağduyu 36sağduyu ahlâkı 35 ,3 6 ,4 0 sağduyu bilgisi 64 sahte bilim 20 8.2 09 ,216,2 17 sahtekârlık 12. 13,14,21,52,85.87,111,

136,159,224 sakarin 200 saldın 52salgın hastalıklar 208 sanayi 63sanayi araştırın al an 132 sapurma 83 Sartre51Savunma Bakanlığı 228 saygı ve özen 102

saygınlık 133rcience simpliciter [koşulsuz bilim] 63Scientifıc American 76SDI231seçkinci delgiler 149 seminer 105 sempati 204

senaıyo yazarlan 164 sera etkisi 169,209 sevgi 204

Shelley, Maty 76 Shoemaker-Levy 165 sıcak füzyon 25 sigara 169,172 SigmaXi 13Silkwood, Karen Ann 225

simpliciter 34 simyacılar 132 Singer 202sırlar 132, 133,157,221,228 sistologlar 64,187 siyaset 32.33. 34, 39 siyaset bilimi 33 siyaset felsefesi 33 Skeptics Society 208 SLAC70Sloan Kettering Enstitüsü 111 Social Text 86soğuk füzyon 25 ,26 ,27 ,89 ,97 ,98 , 121,

133,165,166 Soğuk Savaş 11,134, 135, 193, 194,236 Sokal. Alan 86 sonuçlan değiştirme 117, 118 sonuçlan uydumıa 84 sonuçlan yumuşatma 259 sorumluluk 60 ,82 ,94 ,97 ,15 3,1 56 ,16 5,

168,171 sorumsuz bir hoca 265 sosyal bilimci 196 sosyal bilimler 13 sosyologlar 31 sosyoloji 120Southampton Üniversitesi 25 Sovyet 235 ,236 Sovyet genetiği 92 Sovyet genetikçileri 91,132 Sovyetler Birliği 93, 134,228.231 soyul kavramlar 204 sömürgeciliğin suiistimalleri 50

sponsor 162, 219,221 sponsorluk 13, 161,220 spor etiği 32 Stalin 103standartlar 12, 17,31,52, 104 Stillman, Robert 21, 22,23 Strassman, Fritza 229

297



suçluluk 204

suiistimal 11,12,13, 14. 15. 16,17,18, 20,21,32,59. 105,111.112,113, 118, 145, 152,159, 175, 178, 187,210,245. 247

suiistimal cezalan 246 Summerlin. William 111, 112,120 Süper iletkenli Süper Çarpışttncı 86, 93,

116,235 süper tavuklar 269 şempanze 205 şeref yazarlığı 257

şirketler 12,13,220 şüphecilik 107, 108

Ttaciz 119,176, 181tahrifat 84tanıklık 214Tao Teh King 34taraflı danışmanlık 144taraflılık 124,125, 126, 131, 140

tarafsız 83tarafsız danışman 142, 143 tarafsız yargı 126 tartışma 142 tavşanlar 198 tazminat 192 tecavüz 52, 177,213 tehditler 176tehlikeli atık maddeler 208 teknik asistanlar 68

teknisyen 155 teknokratlar 62teleskobu kullanma zamanının tayini 255 teleskop 79telif hakkı 129,157,158,162,220 temel ahlâk ilkeleri 41 temel ahlâk standardı 40 teorik araştırma 236,237,238 tercihli ayrımcılık 182,183, 184 terfi 71,184,248

terörizm 229 tesirsiz ilaç 195 test 121The Boys from Brazil 23 The False Memoty Foundation 216 The Philosophical Transactions o f the

Royal Society cf London 72

Theophrastus 78Thiokol, Morton 222, 223

Three Mile Island 194ticari marka 159, 220ticari sırlar 91.158. 159,220tifo 199Time 22HME/CNN 24tıp 61,62, 87,200,236üp deneyleri 188tıp eriği 32 .3 5 ,49 ,5 0 . 195toplum sözleşmesi 38

toplumsal değer 189toplumsal sorumluluk 96,98,207toplumsal yapısalcılık 65trafik istatistikleri 251transistörier 219Tnıman 228Tufts 19.178Hıfts Üniversitesi 20Tuskegee Institutc 192, 194tümdengelim 78

tümevarım 78tür 206türcülük 202Türlerin Kökeni 61, 133türlerin tükenmesi 208

u-üUlusal Bilim Vakfı 233,245 ulusal güvenlik 236,237 Ulusal Güvenlik Teşkilatı 233

Ulusal Sağlık Enstitüsü 245 uluslararası işbirliği 185 uluslararası ortaklık 186, 187 Upanişad 34 Utah Üniversitesi 25, 27 utanç verici sonuçlar yayımlamak 260 uydurmalll. 113, 116,117,118 uygulamalı etik 35 uzman görüşü 214uzman tanıklığı 213 ,214 ,21 5,2 16 ,21 7,

218 ün 156üniversiteler 12. 13,67.68,179, 180 ürün güvenliği 168

298



Vvandalizm 118, 119, 176

Vanderbilt Üniversitesi 193 ve diğerleri 155 verilere sahip olma 254 verimlilik 101,104 Vesalius 79,91virüs türlerinin bulaştırılmasını « ile 77 Voltaire 76

wWallace. Alfred 133, 151

Watt, James 218 Waxman, Henry 221 web sayfalan 75, 143,149,159 Whitehead Institute 18 William, Ockhamh 78 Wilmut, Ian 23, 24 Wilson, Roben 220 Wood, R. W. 122 Wyoming Üniversitesi 70

Yyalan 83, 84, 104, 113,114,116, 116, 117,172,173

yanlış enformasyon 115,116,209 yararlar 59. 60,63 yararlılık 41,186 yargıçlar216, 217 yasa ihlalleri 12 yasalar 32 ,33 ,45 ,55 ,98 . 186 yasallık 98, 104

yayıma hazırlanan bir kitabın danışmanlığını yapma 253 yayımla veya yok ol 71 yayımlama 16, 139 yayımlama baskısı 148 yayın 148yayında nesnellik 140 yayınlar 15,146, 147 yazar listesi 155yazarlar 74, 76,141, 140,142,144, 145,

155yazarlık 151,152, 153,154 Yeni Atlantis 72 yeni bir ağn kesici ilaç 272 yeni meslekler 107 yetenek 184, 185 yeterli nza 195

yeterlik 59 yöntem 80yöntem standartlan 77 yüksek lisans 68, 154,175,265

z2ayıf ataerkillik 171 zayıf ayrımcılık 182 zayıf nesnelcilik 54 zayıf objektivizm 54 zekânın genetik kökenleri 11 Zoological Society of London 73



Annemarie Pieper

Etiğe GirişI nce l cmelÇcv i r cn le r : Veyse l A tayman-Gönü l Sezer l287 say fa /İSBN 975-539-194-0

İnsanlığın toplumsallaşma süreci içinde, bu sürecin hem kurucu biröğesi hem de sonucu olan eylem, davranış, tutum ve düşünceler; tarih-sel dönemlerin ve sosyoküitürel coğrafyaların farklılığına rağmen, ge-nel geçer ahlâk değerlerine, norm ve ilkelere işaret eder.İktisadın ve teknolojinin her şeyi belirlediği, tek yönlü olarak salt ka-

zancı arttırmak üzere rasyonalize edilmeye cndekslcnen günümüzdünyasında, yarar hesapçılığmın yıkıcı etki ve sonuçlarını yansıtaneleştirel bir aynaya ve özgürlük, eşitlik, adalet, hoşgörü gibi nitelikseldeğerlerin de olduğunu anımsamaya ihtiyacımız var. İşte bir bilim, birfelsefi disiplin ya da öğretiler toplamı olarak anlaşılabilecek olan etik

bize, evrensel ölçekte geçerli olduğu düşünülen ahlâki değerlerin, ilkeve normların var olduğunu söylemekte, bunları bilgi olarak sistematize edip insanın önüne koyarak, buradan hareketle ahlâki eylem ve dav-

ranışların, tutum ve tercihlerin türetileceği umudunu vermektedir. Eli-nizdeki metin, etiğin tarihinden damıtılmış ahlakilik öğretilerini ve dü-şüncelerini; kronolojik bir incelemenin yapay bütünleyiciliğine teslimetmeden, gerek içerikleri gerek amaç ve hedeflen gerekse de bir biyo-lojik doğavarbğı ve toplumsal akılvarlığı bütünlüğü (ya da bölün-müşlüğü) olarak anlaşılan insanın özgürlük ve iradeyi kavrayışı bakı-mından eşsüremli bir analizde değerlendirmektedir. Bu analizde etik, bir bilim ve felsefi disiplin olarak öteki bilim ve felsefi disiplinlerle

olan ilişkisiyle ele almıyor ve son tahlilde, böyle bir analiz, ister iste-mez ahlâkiliğe giden yolun kılavuzuna da dönüşüyor. Bu kaçınılmazdönüşüm, öteki uygulamalı bilimler ile etiğin ilişkisinin karşılaştırıl-masını da zorunlu kıldığı için eğitim, hukuk, çevre, kadın haklan gibiahlâkiliğin özellikle göz önünde bulundurulması gereken alanlara etik bir perspektif getiriyor.Pieper'in etik incelemesi, etik metinlerine “giriş” kılavuzu olman m daötesinde, özellikle günümüz Türkiye’sinde ahlâki bir yol gösterici iş-

levi taşıyor.



Der.: Andrew Belsey & Ruth Chadwick

Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar IncclemefÇcv.: S urçay Tiirkoğhtl222 sayfaJISBN 975-539-218-1

Medya araştırmaları, yüzyılın ikinci yarısına dek, sanayi toplumununyol açtığı köklü değişimlerle uğraşıyordu. Temel sorun, sürüden ayrı-lan kuzular olarak görülen “yalnız kalabalıkların modernleşme rota-sında hangi politik güçlere yem olacağı iken, insani idealler alanınmyalnızca küçük bir felsefeciler topluluğuna dert olması şaşırtıcı değil-

di. Bilim olduğunu kanıtlamaya çalışan medya incelemelerinin norma-tif sorularla vakit kaybetmesi abesti. İnsan dediğiniz, maddi ya da ma-nevi bazı parametrelerce belirlenen bir yaratıktı sonuçta. Aşkınlık; ki-şinin mesleki ve toplumsal işlevlerinin, içinde doğduğu kültürün ötesi-ne gitme ya da en azından sınırlarını zorlama yetisi felsefecilerin ku-rumuşuydu ve böyle bir yeti varsa bile bu küçük bir topluluğun imti-yazıydı.Oysa Babil efsanesinde “medyatör”ün görevi değil miydi “aşkın” ile“dünyevi”nin arabuluculuğunu yapmak, “akıl” ile “el”i birleştiren yü-rek olmak? Ancak tarih içinde medyanın merkez ve çevre arasındakiiletişimi sağlama işlevi farklı anlayışlar tarafından çok farklı biçimler-de kullanıldı. Bugün ise medya ve gazetecilik pratiği, işlevselliklerininötesinde, sanayisonrası toplumdaki görüntü ve simge bolluğunun te-mel taşıyıcısı haline geldi. Devlet, kamu alanı ve özel alan arasındakisınırların bulanıklaşmasında medyanın oynadığı rol arttı ve tartışmakonusu oldu. Bireyin, özel alanın öne çıktığı bu kriz ortamında, simgeve görüntü dünyasının yeniden üretilmesinde rol alan aktörlerin so-

rumlulukları anımsanmak zorunda kalındı. Elinizdeki kitap böyle birkriz ortamının ürünüdür. Medya ve gazetecilik pratiğini daha öncelerimarjinal bir sorun olarak kabul edilen etik boyutuyla sorgulayan yazı-ların, aydınların ve medya araştırmacılarının yanı sıra medya sektörün-de ekmek parası ile meslek ahlâkı arasındaki dar sokakta ter döken ga-zetecileri de yakından ilgilendirmektedir.Kitap öncelikle, ülkemizde çok sözü edilmekle birlikte herhangi birsistematiğe dayanmayan arayışların bir çıkmaza girmesinden korkan-lara seslenirken, gazetecilik ve yayıncılığın etik boyutunu önemseyen-lere bu arayışlarında yalnız olmadıklarını anımsatmaktadır. Vazifesiniyaparken gözlerini kapatamayanlar, evet sizler, bir adım öne çıkabilirve kitaptaki yazılarla söyleşmeye başlayabilirsiniz...



Hayatın DeğeriTIP ETİĞİNE GİRİŞ

tncelcmdÇcv.: Süha Sertabiboğlul3Sl sayfa/İSBN 975-539-210-6

Tıp etiği son derece önemli ve bir o kadar tartışmalı bir konu. John Harris, modem tıp pratiğinin ve tıp araştırmalarının karşımıza çıkardığı belli başlı etik sorunların kapsamlı bir dökümünü yaparken, bunların her birimiz

için taşıdığı hayati önemi çarpıcı bir yaklaşımla gözler önüne seriyor. Bu sorunlar üzerinde düşünme yöntemimizi ve bunlara ilişkin geleneksel çözümlerimizi kökünden yenilememiz gerektiğini savunan Harris, temel var

sayımlarla alışılmış cevaplara meydan okuyarak, en içinden çıkılmaz sorunların bile çözülebilir olduğunu gösteriyor.Harris, kısıtlı kaynaklan olabildiğince adil biçimde dağıtma sorununun tıp pratiğinde ortaya çıkardığı ikilemlerden başiayıp biyoteknolojinin ve genetik mühendisliğinin bugün mümkün kıldığı olanaklann ve gelecekteki yeni olasılıklann önümüze sürdüğü etik çıkmazlara vanncaya dek geniş bir alanda zorlu sorulara cevap anyor. Hayatın anlamı ve değeri konusunda tutarlı bir çerçeve oluşturarak, tüpte döllenme, embriyon deneyleri, yumurta

ve embriyon bağışı, rahim kiralama, organ nakli, ölüm sonrası döllenme

gibi modern uygulamaları etik çözümlemenin süzgecinden geçiriyor. Öte yandan, modem Ubbın işaret ettiği olasılıklar ışığında geleceğe doğru uzanarak. klonlama, yapay üreme ve insan dondurma gibi uygulamaların gerçekleşmesi halinde karşılaşabileceğimiz etik sorunlar üzerinde enine boyuna kafa yoruyor.Hayat nedir, ne zaman değerli olmaya başlar? Hangi varlıklar “kişi” sayılır, kişilere karşı ahlâki yükümlülüğümüz nerede başlar, nerede biter? Bazı insanların kurtarılmayı ya da tıbbi yardım görmeyi diğerlerinden daha

fazla hak ettiğine hükmetmemizi sağlayacak geçerli ölçütler var mıdır?

Tıbbi kaynakların sınırlı olduğu durumlarda hangi önceliklerle hareket edebiliriz? Ötanaziye izin vermeli miyiz? Embriyon annenin “malı” mıdır? Doktorların hastalarına karşı yükümlülüğü nedir? Ölmüş kişilerin organlarım kullanabilmek için kişinin ya da yakınlarının rızasını almak etik bir zorunluluk mudur? Harris, bunlara benzer daha pek çok soruyu tartışmaya

açarak, canlı ve zorlayın örnekler üzerinde son derece düşündürücü irdelemeler yapıyor.Tıp Etiğine Giriş, hayatın değerine ilişkin felsefi sorunlara ilgi duyan her kesimden okurum ilgisini çekecek bir çalışma olmasının yanı sıra, up, felsefe, sosyoloji, kamu yönelimi ve siyaset bilimi öğrencileri için de önemli bir kaynak oluşturuyor. Harris'in görüşlerine katılsanız da katılmasamz da, bu usta ve yaratıcı felsefecinin sizi çıkaracağı düşünsel yolculuktan zevk alacaksınız.

John Harris



PiyasaE T İ K . B İL G İ V E P O L İ T İ K A

Înceleme/Çeviren; Şen Süer Kayaf318 sayfalîSBN 975-539-337-4

Piyasa, hayatımızın merkezine oturdu; varlığını sorgulamak, niteliğini tartışmak. kısıtlanmasına dair imada bulunmak bile bağnazlık olarak algılanmaya başlandı. Piyasa ve piyasa-dışı alanların sınırlan birbirine kanşu; toplumsal, bilimsel, kültürel boyutlanyla hayatın kendisi de pazar yerine dcriüştü. Bilim adamlan piyasa şirketleri için çalışıyor sanat piyasası diye bir rekabet ortamı var. akademik kuruluşlar bünyelerindeki öğrencilere (= müşterilere) bilimsel çalışmanın erdemi olarak çok para kazanmanın yollannı gösteriyor. Piyasa,

omurgasız gövdesiyle hayatımıza her düzeyde nüfuz ediyor."Reel sosyalizm"in çöküşünden sonra Sol'da ve Sağ’da “Piyasa ekonomisi”nin erdemlerine dair tarihi bir uzlaşma gerçekleşti. John O'Neill. Piyasa: Elik, Bil

gi ve Politika'fa rehavete kapılmadan biiyük bir cesaretle bu uzlaşmanın temellerini sorgulamaya girişiyor ve piyasacı tezleri mercek altına alıyor. Piyasa tartışmalarına damgasını vurmuş ana meselelerden yola çıkarak aslında piyasa savunusunun ne kadar tutarsız bir varsayımlar yığınına dayandığını göstermekle kalmıyor, piyasanın toplumsal, kültürel ve eük açıdan insan yaşamım nasıl tehdit ettiğini de tüm vahametiyle ortaya koyuyor. Başta bilim piyasasına dair tartışmaları olmak üzere, piyasanın yalnızca mevcut yaşamımızı değil, geleceğimizi de boyunduruk altma aldığını gösteriyor. O’NeilI’e göre. Aristo’dan gü

nümüze miras kalan "iyi yaşamak” artık bencillik, hırs ve mülkiyeüe ölçülüyor, dayanışma yerini rekabete bıraktı...Bu çalışma, piyasa tahakkümüne karşı yükselen tiz bir çığlık değil; içerdiği anlamı büyük bir açıklıkla ifade eden tok bir ses daha ziyade. Bu nedenle piyasayla ilgili tartışmaların hangi noktasında olursa olsun, etik-ten/vicdandan/er- demden haberdar olanların duymazlıktan gelebileceği bir ses değil. Ayrıca, yazarın piyasaya alternatif olarak savunduğu "birlik sosyalizmi” yaklaşımı da örgütlenmenin toplumsal yaşamdaki rolünü hatırlamamız açısından üzerinde tartışılmayı hak ediyor.

"Bu kitap, toplum sal yaşam da piyasa İlişkilerinin asıl yeri hakkındaki tartışmayı y e

niden başlatması nedeniyle kesinlikle büyük öneme sahip. Bunu analitik netlik ve eşine az rastlanır titizlikle gerçekleştiriyor-aynı zamanda, O'NeiIl'in ilgilendiği literatür konusunda eğitim almamış okuyucular için de gayet anlaşılır, hatta coşku uyandırıcı bir tarzı var."

Ted Benton, Ess ex Üniv ersitesi

“Bu kitap, piyasa sisteminin akılcılığına dair eski ve yeni argümanların ustaca bir analizi ve eleştirisi. Piyasalar hakkındaki tartışmada uzun bir süre m ihen ktaş ı olacak; ayrıca etik, politika ve s osya l bilim felsefe si alanlarında da önem li tartışmalara katkıda bulunacaktır.”

Andrew Collier, Sout hampto n Üniversites i

"Benim gibi, yazarın tamamen yanıldığını düşünenlere kesinlikle tavsiye ediyorum bu kitabı, çünkü onlar da zevkle okuyacak, kendilerini düşünmeye sevk ettiğini görecek ve cevap vermek isteyecekler. İşte toplumsal felsefe alanında bir çalışmanın böyle olması gerekir."

Jeremy Sheatmur, Avus tralya Ulu sal Ünivers itesi

John O’Neill



Felicity Haynes

Eğitimde Etik İnceleme/Çeviren: Semra Kunt Akbaş/278 sarfallSBN 975~539'351‘X

Felicity Haynes, bu kitabında eğitim uygulamalarında ortaya çıkanetik sorunları ve ahlâki yargının ölçütlerine ilişkin sorulan hem teorikhem de pratik düzlemde ele alıyor. Eğitimde Etik , eğitimcilerin ve öğ-rencilerin kendi anlayış ve uygulamalannın etik yönü üzerinde derin-lemesine düşünmesine yardım etmek ve onlara, çok farklı varsayımlan olabilecek insanlarla diyalog kurarken eylemlerinin uygunluğunutartışma fırsatı vermek üzere tasarlanmış.

Bu amaç doğrultusunda Haynes bir yandan eğitimcilerin kendi fikir,eylem ve seçimlerinin etik yönlerini değerlendirmelerine yardımcı ola-cak teorik bir başvuru çerçevesi sunuyor ve Aristo, Platon, Augustine,Locke, Mill, Kant, Moore ve Wittgenstein gibi düşünürlere göndermeyaparak bu çerçeveyi yüzyıllar içinde tartışılmış ve yapılandırılmış fel-sefi kuramlara dayandırıyor; diğer yandan da çeşitli eğitim bağlamla-rında yaşanmış gerçek vakaları tartışarak uygulamada cezalandırma,sansür, gizlilik hakkı, kişisel çıkar, ifade özgürlüğü, okul üniformasınauyum gibi konularda karşılaşılan etik soru ve soranları oluşturduğu te-orik çerçeve bağlamında çözümlemeye çalışıyor.Kitap, her ne kadar eğitim alanına odaklanmış, vaka örnekleri eğitim bağlamlarından alınmışsa da kişinin yapıp etmelerinin etik yönleriüzerine düşünme süreci hukuk, işletme, iş idaresi, tıp ve gazetecilik gibi diğer meslekler için de eşit ölçüde gerekli ve önemlidir. Hatta dene- bilir ki Haynes’in bu çalışmasını sadece söz konusu mesleki alanlarınmensuplan değil, ahlâk felsefesine uygulamalı bir giriş yapmak üzerekonuyla ilgilenen herkes kullanabilir; çünkü Eğitimde Etik insanlann

etkileşme biçimleri ve iyi insan olmanın ne anlama geldiğini eleştirelolarak sorguluyor.Haynes bu kitap aracılığıyla, yalnızca eğitimcileri değil her birimizieylemlerimizde tutarlı olmaya ve başkalarına kendimize davramlmasını isteyeceğimiz biçimde davranmaya; eylemlerimizin kendimiz ve başkaları için kısa ve uzun erimli sonuçlarını göz önünde bulundurma-ya ve başkalarını önemsemeye çağırıyor.

“Bu kitabın amacı, etiğin, 'ne yapm alıyım?’ ya da ’bu doğru olur mu?' sorusunu soran herkesle ilgili olduğunu ortaya koymak Etik, başkaları hakkında ahlâki yargı

larda bulunan, başka insanların eylemlerini öven ya da kınayan herkesle İlgilidir. Eğitimde özel bir önem taşır; çünkü öğretmenler ve yöneticiler, hem ahlâki sorunlarla kuşatılmıştır hem de öğrencilerinin, yani gelecek kuşağın eğitiminin ve ahlâki iyiliğinin sorumluluğu her zamankinden çok onların ellerindedir.’’

F. Haynes

mmmmmmmmmm

David B. Resnik - Bilim Etiği

Documents

Transcript of David B. Resnik - Bilim Etiği