DANIEL KAHNEMAN Bản quyền tiếng Việt - sachvui.com · thống 1 với cơ chế nghĩ...
Transcript of DANIEL KAHNEMAN Bản quyền tiếng Việt - sachvui.com · thống 1 với cơ chế nghĩ...
DANIELKAHNEMAN
TƯDUYNHANHVÀCHẬM
BảnquyềntiếngViệt©2013CôngtySáchAlpha
Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com
NhữnglờitándươngcuốnsáchEbookmiễnphítại:www.Sachvui.Com
“Vớinhữngaiquantâmđếnđầutưhoặchànhviconngười,cuốnsáchcủaKahnemanlàmộtcuốnđángđọc.Trongcuốnsáchnày,ôngchỉrarằngtrongkhichúngtaluônchorằngnhữngquyếtđịnhmàmìnhđưaralàhợplý,sựthựcthìchúngtalạimắcphảinhữngthànhkiến.Ítnhấtcuốnsáchcũngđemđếnchongườiđọccơhộitốthơnđểtránhnhữngsailầmhaygiảmthiểuchúng.”
_LarrySwedroe,CBSNews.
“DanielKahnemanđãthểhiệnmộtcáchmạnhmẽtrongcuốnsáchmớicủamìnhvềviệclàmthếnàođểconngườidễdàngtáchkhỏisựhợplý.”
_ChristopherShea,TheWashingtonPost.
“Lỗilạc…TừnàykhôngthểnóihếtđượctầmquantrọngcủanhữngđónggópcủaDanielKahnememantrongviệchiểucáchthứcchúngtatưduyvàlựachọn.Ôngđứnggiữanhữngngườikhổnglồ,mộttaythợdệtvớinhữngsợichỉcủaCharlesDarwin,AdamSmithvàSigmundFreud.Giốngnhưcácnhàtâmlýhọcquantrọngbậcnhấttronglịchsửnhânloại,Kahnemanđãđịnhhìnhlạitâmlýhọcnhậnthức,phântíchtínhhợplývàlýtrí,hiểubiếtvềnguycơ,nghiêncứuvềhạnhphúcvàansinh...Mộttácphẩmkiệtxuất,gâyấntượngmạnhmẽtrongchínhthamvọngcủanó,truyềntảirấtnhiềukiếnthức,sựkhônngoanvớitâmtháihếtsứckhiêmtốnvànhânvănsâusắc.Nếutrongnămnaybạnchỉđượcđọcmộtcuốnsách,tôikhuyênbạnnênchọncuốnnày.”
_JaniceGrossStein,TheGlobeandMail.
“Mộtcâuchuyệnhếtsứcsâusắcvàhấpdẫn,làsựhòaquyệngiữanhữngnghiêncứucủamìnhvàcủacácnhàtâmlýhọc,kinhtếvàchuyêngiatrongnhiềulĩnhvựckhác...Kahnemanđãmấthàngthậpkỷđểnghiêncứuvàchắtlọcnhữnggiátrịđóđểđemlạibiếtbaođiềuthúvị,hấpdẫnchođộcgiả.Đâythựcsựlàmộtcuốnsáchrấtđángđọc.Bởilẽnókhôngphảilàmộtcuốnsáchkhoahọcbìnhthường,chỉcómộtvàichươngđầutiênhữuích,thúvị,còncácchươngsaulạirấttẻnhạt.Cuốnsáchnàylàmộttrườnghợpngoạilệ
hiếmhoi.Toànbộcuốnsáchlàsựhấpdẫnkhótảvàchúngtahoàntoàncóthểápdụngnhữngđiềuđóvàocuộcsốnghàngngày.Tấtcảmọingườiđềunênđọcnó.”
_JesseSignal,BostonGlobe.
“Quảthực,chúngtảcầnphảibiếtơnsâusắctácgiảKahnemanvìđãđemđếnchochúngtamộtcuốnsáchhếtsứcthúvị.Nógiúptahiểuđượccáckhíacạnhthựctếtrongtínhcách,bảnchấtcủachínhmình.”
_FreemanDyson,TheNewYorkReviewofBooks.
“Cónhiềucuốnsáchhayvềnhậnthứclýtínhvàcảmtínhcủaconngười,nhưngchỉcómộtkiệttác.Kiệttácđóchínhlàcuốnsách“Tưduynhanhvàchậm”củaDanielKahneman.Đâylàmộttrongnhữngcôngtrìnhnghiêncứuđồsộnhất,hấpdẫnvềnhậnthứccủaconngườimàtôitừngđọc”.
_WilliamEasterly,FinancialTimes.
TôicómộtấntượngđặcbiệtvớiTưduyDoThái.Aicũngchorằngngười
DoTháithôngminhđặcbiệt.Nhữngnămtôihọctậptạitrườngđạihọcvàlàmnghiêncứusinh,sinhviênDoTháidườngnhưlúcnàocũnglànhữngngườiđứngđầulớp.CáchtưduycủangườiDoTháiluônkhiếnchúngtabấtngờvàluôntựhỏivềđằngsauhệthốngtưduyđólàgì?ChúngtôicómaymắnđượclàmviệcvớinhiềungườiDoTháilỗilạc.Khiđượchỏi,tạisaongườiDoTháilạithôngminhnhưvậy.Tôinhậnđượctrảlờirằngđóchínhlàdonềnvănhóavàcáchgiáodụcđãđemlạihệthốngtưduytốtchứkhôngphảigenditruyền.Thậtvậy,nếubạnđếnđấtnướcIsrael,bạnsẽthấyngườiDoTháicũngcóđủmàuda,chủngtộckhácnhau.ChínhcácyếutốhệthốngtrongtưduyđượctruyềnlạiquavănhóavàgiáodụcđãkhiếnchonhữngngườiDoTháitrởnênkhácbiệt.
DanielKahneman,mộtngườiDoTháiđiểnhìnhvàlànhàtâmlýhọcxuấtchúngđãtừngđượctraogiảiNobelkinhtếhọcnăm2002.Quatácphẩmnày,DanielKahnemandẫndắtchúngtavềvớiquátrìnhkhámphá,nghiêncứuhơn30nămcủaôngvàđồngnghiệp,vớirấtnhiềuthínghiệmđượcthiếtkếthôngminhvàchínhxác.Thànhquảcủanhữngnămthánglaođộngmiệtmàiđóchínhlờigiảivềcáchthứcchúngtacảmnhậnthếgiớivàtươngtácvớichúngnhưthếnào.Đólàcáchthứcmànãochúngtavậnhành,với2hệthốngmàDanielKahnemangọilàHệthống1vàHệThống2.NếunhưHệ
thống1vớicơchếnghĩnhanh,tựđộng,cảmtính,rậpkhuônvàtiềmthứcthìHệthống2lạicócơchếnghĩchậm,đòihỏinỗlực,dùnglogic,cótínhtoánvàýthức.Hệthống2chínhlàcáchmàcánhânchúngtanghĩvềcáitôi,bảnngã.Vàcơchế1đượcnãovậnhànhthườngxuyên,trongkhiđócơchế2lạiítkhiđượcsửdụngđến.
Cơchếhoạtđộngcủa2hệthốngtrong1conngười,khiđượcnhìnnhậntrênquymôlớnhơn,cóýnghĩarấtlớnđốivớihoạtđộngkinhtếxãhội.HaihệthốngnàychínhlàconngườiKinhtếhưcấusốngtrênmảnhđấtlýthuyếtvàconngườiHànhđộngtrongthếgiớithựctại.Cáctổchức,bằngcáchnàođócũngđangápdụngcáchìnhthứctươngtựnhưcáchệthốngnàyởcấpđộcánhân.Họtránhđưaracácquyếtđịnhsailầmbằngcácquytrìnhđãđượckhoahọchóa&hệthốnghóa,đồngthờichophépphảnbiệnmangtínhxâydựng.
Tôitinrằngcuốnsáchnàysẽđemlạinhiềukiếnthứcbổíchgiúpchúngtahiểuđượcnănglựctưduycủachínhmìnhvàpháthuynó.
ChủtịchTậpđoànFPT
TrươngGiaBình
LờigiớithiệuNguyễnVănTuấn-Giáosưykhoa,ViệnnghiêncứuykhoavàĐạihọcNewSouthWales,Sydney,Australia.
Bạnđọcđangcầmtrêntaymộtcuốnsáchhay.Haytừnộidung,hàmlượng
thôngtinhọcthuật,đếnvănphong.Nếucómộttácphẩmnàogiúpchochúngta–bạnvàtôi–hiểuhơnvềchínhmình,thìđâylàmộttácphẩmnhưthế.Bằngmộtvănphongđơngiản,trongsángvàcókhidídỏm,GiáosưDanielKahnemandẫndắtbạnquahàngloạtthínghiệmtâmlýxãhộimàôngvàđồngnghiệpđãthựchiệntrongsuốtbốnthậpniênqua.Kếtquảcủanhữngthínghiệmđượcđúckếttrongquyểnsáchnày.Nhữngkếtquảthínghiệmđósẽtháchthứcsuynghĩcủabạn,đồngthờicungcấpnhữngkiếnthứcuyênbácđểbạncóthểhiểuvềhànhvicủamìnhvàcủanhữngngườixungquanh.Cáihaycủaquyểnsáchkhôngchỉlàhàmlượngtrithứchọcthuậtmàcònmangtínhgiảitrí.Đọcđếnchươngcuốicùngvàgấpquyểnsáchlại,bạnđọcsẽcảmthấytiếcnuốirằngtạisaomìnhkhôngbiếtnhữngthôngtinnàysớmhơn!
Nóiđếnsáchmàkhôngđềcậpđếntácgiảlàmộtthiếusótlớn.TácgiảDanielKahnemanlàgiáosưtâmlýhọcthuộcĐạihọcPrinceton.Ôngđượcxemlàmộtnhàtâmlýhọcvĩđạinhấttrênthếgiớicònsống.ÔnglàngườigốcDoThái,tốtnghiệptâmlýhọctừĐạihọcJerusalem(1954),vàphụcvụtrongquânđộiDoTháinhưmộtchuyêngiatâmlý.Năm1958ôngsangMỹhọcvàtốtnghiệptiếnsĩtâmlýhọcởĐạihọcCalifornia,Berkeley(1958).CùngvớingườiđồngnghiệpthânthiếtlàGiáosưAmosTversky(ĐạihọcStanford),ôngđãthựchiệnhàngloạtthínghiệmtâmlývàcónhiềupháthiệnrấtquantrọngvềhànhviconngười.Nhờnhữngcôngtrìnhđộtpháđó,năm2002,ôngđượctraogiảithưởngNobelvềkinhtếvìnhữngphátkiếnvềlýthuyếtviễncảnh(ProspectTheory).GiáosưTverskykhôngmaymắnquađờivàonăm1996,nênkhôngcó“duyên”vớigiảiNobelmàđánglẽraôngđãcùngKahnemanchiasẻ.CóthểnóikhôngngoarằngcuốnsáchbạnđangcầmtrêntaylàmộtđúckếtnhữngnghiêncứuđẳngcấpNobel.
Ngườiviếtbàinày“làmquen”vớinhữngcôngtrìnhnghiêncứucủaKahnemanvàTverskytừđầuthậpniên2000.Lúcđó,tôimớibắtđầumộtdựánnghiêncứuvềnguycơgãyxươngtheonguyênlýcánhânhoáđiềutrị
(personalizedmedicine).Vấnđềđượcđặtralàtruyềnđạtthôngtinvềnguycơđếnbệnhnhânnhưthếnàođểcóhiệuquảnhất,vàtạisaodùcónhiềuthuốcđiềutrịloãngxươngrấtcóhiệuquảvàantoàn,nhưngbệnhnhânkhôngchịudùngthuốc.NhữngthínghiệmcựckỳsángtạovàlýthúcủaKahnemanvàTverskyđãsoisángvàcungcấpchotôirấtnhiềucâutrảlời.ĐọcnhữnggìKahnemanviết,tôithấyhìnhnhưôngbiếtrấtnhiềuvềtôi!Dođó,khicuốnsáchđượcấnhành,tôiđãviếtbàiđiểmsáchtrênThờibáoKinhtếSàiGònvàotháng11năm2012,vànaytôirấthânhạnhgiớithiệucuốnsáchnàyđếnbạnđọc.
CuốnsáchcótựađềlàTưduynhanhvàchậm(Thinking,fastandslow).Tuylàsáchdànhchođạichúng,nhưngtrongđótácgiảthuậtlạinhữngnghiêncứutâmlývàxãhộihọcđượcthiếtkếmộtcáchthôngminhvàkếtquảlàmchobạnphảisuynghĩlạichínhmình.Chẳnghạnnhưchúngtavẫntưởngrằngconngườivốnđầylýtrí,quyếtđịnhcósuytínhcẩnthận,nhưngDanielKahnemanvàAmosTverskyđãchứngminhtrongcuộcsốnghàngngàyvàcảđờisốngkinhtế,chúngtathườngquyếtđịnhmộtcáchthiếunhấtquán,cảmtính,vàchủquan.Kahnemanchứngminhrằngchúngtatệhơnnhữnggìchúngtatưởng:đólàchúngtakhôngbiếtnhữnggìchúngtakhôngbiết!
TrongtácphẩmTưduynhanhvàchậm,Kahnemanmôtảhaicáchthức(haynóiđúnghơnlàhaihệthống)mànãochúngtavậnhành.ÔnggọiđólàHệthống1vàHệthống2.Hệthống1,còngọilàcơchếnghĩnhanh,tựđộng,thườngxuyênđượcsửdụng,cảmtính,rậpkhuôn,vàtiềmthức.Hệthống2,còngọilàcơchếnghĩchậm,đòihỏinỗlực,ítđượcsửdụng,dùnglogic,cótínhtoán,vàýthức.Trongmộtloạtthínghiệmtâmlý,KahnemanvàTverskychứngminhrằngconngườichúngtathườngđiđếnquyếtđịnhtheocơchếnghĩnhanhhơnlànghĩchậm.Phầnlớnnộidungcủacuốnsáchlàđểchỉranhữngsailầmtronghệthống1.
Suynghĩnhanh,theocáchnóivívoncủangườiViệtchúngta,làtrôngmặtmàbắthìnhdong.Tứclàmộtcơchếsuynghĩdựavàonhữngtínhiệusơkhởi,thayvìtínhtoáncẩnthậnvàsuyđoándựavàologic.Cóthểliêntưởngvềcơchếnghĩnhanhquavàivídụcụthể.Khiláixegắnmáyđếnmộtngãtư,chúngtacókhichỉcầnnhìnvàoánhmắtngườiláixeđốidiệnđểquyếtđịnhcóbăngquađườnghaykhông.Hoặctrướcthôngtinrằngtỷlệmắcbệnhungthưởvùngnôngthôncaohơnvùngthànhthị,chúngtacóthểnghĩngayrằngvìdịchvụytếởvùngnôngthônkémhơnvùngthànhthị.Nhưngnếucóthôngtinchorằngtỷlệmắcbệnhungthưvùngnôngthônthấphơnvùngthànhthị,cólẽchúngtanghĩrằngcưdânnôngthônkhôngsốngtrongmôitrườngônhiễmnhưcưdânthànhthị,nêncưdânnôngthôncónguycơ
ungthưthấphơnthànhthị.ViệcngườidânditảnkhỏikhuvựcSôngTranhIIcólẽlàmộtquyếtđịnhtheocơchếnghĩnhanh.Chínhcơchếsuynghĩnhanhnàygiúpchoconngườitồntạiquahàngtriệunăm,dùtrongthựctếcũngsailầmrấtnhiều.
Nhữngsailầmtrongcơchế1được“chứngminh”quahàngloạtthínghiệmrấtnổitiếng.CólẽthínghiệmnổitiếngnhấtlàVấnđềLinda.Trongthínghiệmnày,cácđốitượngthamgianghiêncứuđượccungcấpthôngtinvềmộtphụnữ(hưcấu)tênlàLinda,31tuổi,độcthân,tínhtìnhthẳngthắn,rấtthôngminh,vàthờicònlàsinhviêntriếtởđạihọccôthườnghayquantâmđếnnhữngvấnđềkỳthịchủngtộcvàbấtbìnhđẳngxãhội.NhữngngườithamgianghiêncứuđượchỏirằngLindalà:
(a)mộtnhânviênphụcvụkháchhàngởngânhàng(bankteller);
hay
(b)làmộtbanktellervàđấutranhchonữquyền(feminist).
Phầnlớn(85%)ngườithamgianghiêncứuchọncâutrảlời(b)làkhảnăngcaonhất.Nhưngcâutrảlờiđóviphạmquyluậtxácsuất!KahnemanvàTverskygọisailầmnàylànghịchlýliênhợp(Conjunctionfallacy).
Trongmộtthínghiệmkhác,KahnemanvàTverskytiếnhànhvớimộtnhómbácsĩcókinhnghiệmtrên15nămvềmộtvấnđềrấtđơngiảnnhưsau.Trongmộtcộngđồngcó1%nữbịbệnhungthư.Cácnhàkhoahọccómộtphươngphápxétnghiệmrấtchínhxácđểpháthiệnungthư.Vớiphươngphápnàyđốivớinhữngngườimắcbệnh,xétnghiệmsẽchorakếtquảdươngtính95%;đốivớinhữngngườikhôngmắcbệnh,xétnghiệmsẽchorakếtquảâmtính80%.Nếumộtphụnữtrongcộngđồngđóđixétnghiệmvàcókếtquảdươngtính,khảnăngmàngườiphụnữđómắcbệnhungthưlàbaonhiêu?Đạiđasốcácbácsĩchorằngkhảnăngmắcbệnhlà90%.Nhưngcâutrảlờiđósai.Sailàvìbácsĩ(haychúngtanóichung)lẫnlộngiữaxácsuấtmắcbệnhnếukếtquảdươngtínhvớixácsuấtcókếtquảdươngtínhnếucánhânmắcbệnh.Kahnemangọiđâylànghịchlýtỷsuấtnền,vàhệquảlànhiềubệnhnhânbịchẩnđoánsai,vìbácsĩdùngcơchếsuynghĩnhanh.
Trongmộtthínghiệmnổitiếng,KahnemanvàTverskychocácđốitượngchọnmộttronghaibaothư.Baothưthứnhấtcóchắcchắn200đô-la;vàbaothưthứhaiđòihỏiđốitượngphảitungmộtđồngxu,nếumặtsấpxuấthiệnthìđược400đô-la,mặtngửathìkhôngcóđồngnào.Kếtquảchothấyphần
lớnđốitượngthamgianghiêncứulựachọnbaothưthứnhất(dùhailựachọnnàythậtracógiátrịkỳvọngychangnhau)!Kếtquảnàychothấychúngtathíchsựchắcchắn.XuhướngnàydẫnKahnemanvàTverskypháttriểnlýthuyếtviễncảnh,vàlàmộtcôngtrìnhđượctraogiảiNobelKinhtếnăm2002.
Mộtthínghiệmcựckỳđộcđáochothấychúngtarấtdễbịchiphốibởiconsốlớn.Đốitượngnghiêncứuđượcđưacho2lựachọn:(a)vớiphẫuthuậtA,90%sốngsót;(b)vớiphẫuthuậtB,10%tửvong.PhầnlớnđốitượngchọnphẫuthuậtA.Mộtthínghiệmtươngtự,màtheođómộtnhómđốitượngđượcchobiếtrằngxácsuấtmàhọmắcbệnhlà1trên10,mộtnhómkhácđượcchobiếtxácsuấtmắcbệnhlà100trên1000.Kếtquảchothấynhómthứhaicóxuhướngchấpnhậnđiềutrịhơnnhómthứnhất,dùnguycơmắcbệnhcủahainhómychangnhau!KahnemanvàTverskygọiđólàhiệuứngkhung(framingeffect).
Chúngtathườngđánhgiávấnđềquaviệcthamkhảokinhnghiệmnổibậtvàothờiđiểmgầnnhất,chứkhôngphảixemxétđếntoànbộquátrìnhtheothờigian.ViếtđếnđâytôichợtnhớđếnmộtnhậnxétcủaNhạcsĩĐứcHuyrằngngườicasĩcóthểbắtđầubàihátkhôngđạt,nhưngkhiđoạncuốibàihátđượcdiễntảthànhcôngthìkhángiảsẽxemđólàmộttrìnhdiễnthànhcông.Kahnemanxemđâylàđiểmmàchúngtarấtgiống…chuột.
Nếumộtnhàkhoahọcrấtgiỏivềmộtlĩnhvựcnàođó(nhưđượctraogiảiNobelyhọc),ngườitathườnggiảđịnhrằngnhàkhoahọcđócũngamhiểutấtcảnhữngvấnđềkhác,dùbảnthânnhàkhoahọckhôngnghĩvậy.Điềunàygiảithíchtạisaokhicầntranhthủvậnđộngmộtvấnđềxãhộinàođó,ngườitathườngtìmđếnnhữngngôisaođiệnảnh,khoahọc,thểthao,...Kahnemangọiđólàhiệuứnghàoquang(haloeffect)cũnglàmộtcơchếsuynghĩtheohệthống1.
CuốnsáchhaycôngtrìnhnghiêncứucủaKahnemancónhiềuýnghĩachocácnhàhoạchđịnhchínhsách.Bàihọclàkhirachínhsáchhaynhữngquyđịnhcóảnhhưởngđếnnhiềungườitrongcộngđồng,cầnphảivậndụngchứngcứmộtcáchcẩnthận,chứkhôngnêncảmtínhvàbồngbột(theohệthốngsuynghĩnhanh)vìdễdẫnđếnsailầm.Chúngtacònnhớvụcấmbuônbánmắmtômchỉvìniềmtinrằngnhiềubệnhnhântảtừngănmắmtômtrướcđó,vàkếtluậnrằngmắmtômlànguyênnhângâydịchtả.Cóthểxemđólàmộtsuynghĩtheohệthống1.
Khôngchỉcóýnghĩachocácnhàhoạchđịnhchínhsách,cuốnsáchcòncó
íchchonhữngngườihànhpháp.ÝnghĩatừnhữnghiệuứngLinda,hiệuứngkhung,nghịchlýtỉsuấtnền,...làkhôngthểvàkhôngnêntrôngmặtmàbắthìnhdong,haychỉdựavàotínhiệubềngoàimàđiđếnkếtánhaykìthịmộtcánhân.Cótrườnghợpngườitalígiảirằng60%nhữngcatộiphạmthiếuniênxuấtpháttừnhữnggiađìnhlydịhayđổvỡ,vàđiđếnkếtluậnrằnglydịlàmộtnguyênnhânhaynguồngốccủatộiphạmthiếuniên.Nhưngkếtluậnđókhônglogicvàrấtcóthểsai.Đócũnglàmộtnguỵbiệnrấtphổbiến(prosecutorfallacy).Ngụybiệnxảyralàvìngườitalườisuynghĩ,vàvìlườibiếngsuynghĩnênngườitachỉsửdụnghệthống1(màkhôngsửdụnghệthống2).
Ngàynay,ranhàsách,chúngtadễdàngthấykhánhiềusáchvềhànhviconngười.Nhiềusáchhayvớinhữngvídụrấtsốngđộngkèmtheonhữngthínghiệmđượcxemlàtiênphong,rồilýgiảiđòithayđổichínhsách,luậtpháp,vàcáchkinhdoanh.NhưngcuốnTưduynhanhvàchậmthìkhác,vìđâylàcuốnsáchchỉtậptrungvàokhoahọc,vớinhữngtrảinghiệmcánhâncủatácgiả.Mụctiêucủacuốnsách,nhưKahnemanviết,là“làmgiàungữvựngchomọingười”khiđiđếnmộtquyếtđịnhtrongcuộcsống.Tácgiảcònviếtrằngôngkỳvọngcuốnsáchsẽgiúpíchchođộcgiảtrongnhữngcâuchuyệnphiếmvàtraođổi–haynóitheoNguyễnDulàmuavuicũngđượcmộtvàitrốngcanh.Tôinghĩtácgiảđãvượtramụctiêukhiêmtốnđó.Đâylàcuốnsáchmàbấtkỳaiđọccũngsẽthấyhàohứngngaytừchươngđầu,vàkếtthúcvớisựsảngkhoái,làmchochúngtahiểuvềchínhmìnhnhiềuhơn.Mộtcuốnsáchnhưthếnênđượccómặttrêngiásáchcủanhữngaiquantâmđếnhànhvivàkinhtế.
Xintrântrọnggiớithiệu!
Mởđầu
Tôichorằngbấtkỳtácgiảnào,khiviếtmộtcuốnsáchđềuhìnhdungsẵn
trongđầunhữnglợiíchmàđộcgiảsẽlĩnhhộiđượcsaukhiđọcnó.Vớitôi,lợiíchcủaviệcđọcsáchđượcẩndụdướihìnhảnhchiếcbànuốngnướcđượcđặttrongcácvănphòng-nơimọingườithườngngồitraođổiýkiến,haytruyềntainhaunhữngcâuchuyệnphiếm.Tôihyvọng,cuốnsáchnàysẽlàmgiàuvốnngữvựngchođộcgiảmỗikhiđiđếnmộtvàiquyếtđịnhnhanhtrongcuộcsốngnhư:Khichúngtabànvềnhữngphánđoánvàlựachọncủangườikhác,hoặcnhữngchínhsáchmớicủacôngty,haynhữngquyếtđịnhđầutưcủamộtđồngnghiệp.Tạisaochúngtalạiquantâmđếnnhữngcâuchuyệnphiếm?Bởi“kểtội”hay“nóixấu”ngườikhácbaogiờcũngdễdàngvàthíchthúhơnlàtựnhậnralỗilầmcủachínhmình.Ngaycảtrongnhữngđiềukiệnthuậnlợinhất,đặtcâuhỏiđốivớinhữnggìtahằngtintưởngvàhammuốnlàvôcùngkhókhănnhưngmaymắnlàchúngtacóthểtiếpthuđượcnhữngýkiếntừngườikhác.Rấtnhiềungườitrongsốchúngta,tựnhiênđoántrướcđượcphảnứngvàdựđoáncủabạnbè,đồngnghiệpvềcáclựachọncủamình;vìvậygiátrịvànộidungcủanhữngcâuchuyệnphiếmlạitrởthànhnhữngchủđề“nóng”xoayquanhchiếcbànuốngnước.Nhữngcâuchuyệnphiếmhữuíchlàđộngcơthúcđẩyconngườitatựphêbìnhvànhìnnhậnbảnthânmộtcáchnghiêmtúchơn,đôikhilợiíchmànhữngcâuchuyệnphiếmnàymanglạicòncótácdụnghơncảbảnkếhoạchđánhgiáhàngnămcủamỗichúngta.
Muốntrởthànhmộtbácsĩgiỏithìngườithầythuốcphảihiểurõrấtnhiềuloạibệnhvớinhữngtriệuchứngkèmtheotrướcvàsaukhiphátbệnh,cũngnhưphảiphánđoánđượcnguyênnhânvàhậuquảcủabệnh,thậmchícóthểđưaracảphácđồđiềutrịchobệnhđó.Họcnghềthuốcđòihỏingườithầythuốcphảihọccảthuậtngữcủaykhoa.Cànghiểusâuvềcácphánđoánvàlựachọnsẽcàngđòihỏichúngtaphảisửdụngvốntừvựngphongphúhơnsovớingônngữthườngngày.Mặttíchcựccủanhữngcâuchuyệnphiếmlànógiúpchúngtanhậnbiếtđượcnhữngsailầmmàconngườithườngmắcphải.Chúngchínhlànhữnglỗisaihệthốngvàđượclặpđilặplạimộtcáchcóchủđíchtrongmộtsốhoàncảnhnhấtđịnh.Vídụ,khimộtdiễngiảđiểntraivàtựtinbướclênsânkhấu,bạncóthểdựđoánđượcrằngkhángiảsẽdànhchobàidiễnthuyếtcủaanhtanhiềucảmtìnhhơnsovớitàinăngdiễnthuyếtcủaanhta.KhảnăngchẩnđoánnhữngsailệchnàycòngọilàHiệu
ứnghàoquangvànhờcóHiệuứnghàoquang,nhữngbànluậnvànhữngtraođổixungquanhcâuchuyệnphiếmcủachúngtasẽtrởnêndễđoán,dễnhậnravàdễhiểuhơn.
Nếucóaihỏibạnđangnghĩgì,bạnsẽtrảlờiđượccâuhỏiđómộtcáchdễdàng.Bạntinrằngbạnbiếtđượctrínãocủamìnhđượcvậnhànhbằngmộtýnghĩchủđạo,tuầntựdẫndắtbạnđitừsuynghĩnàysangsuynghĩkhác.Tuynhiên,đókhôngphảilàcáchhoạtđộngduynhất,càngkhôngphảilàcáchhoạtđộngđiểnhìnhcủatrínão.Hầuhếtmọiấntượngvàsuynghĩcủabạnthườngdiễnratrongtrínãotheocáchmàbạnkhôngsaobiếtđược.Bạnkhôngthểlýgiảiđượcvìsaobạnlạitinlàtrênmặtbàncómộtchiếcđèn,hoặclàmsaobạnlạicảmthấygiọngnóicủangườibạnđờitrênđiệnthoạicóthoángchúthờnghen,hoặcxoayxởthếnàobạncóthểtránhmộttainạntrênđườngđikhinóchưathựcsựxảyramàchỉbằnglinhcảmcủabạn.Rấtnhiềunhữngquyếtđịnhđượchìnhthànhmộtcáchlặnglẽbêntrongđầuóccủabạnvàkhitríóccủabạnhoạtđộngsẽsinhranhữngcảmxúcvànhữngtrựcgiác.
Cuốnsáchnàybànrấtnhiềuvềsựsailệchcủatrựcgiáctrongtríóccủaconngười.Tuyvậy,tậptrungvàosựsailệchkhôngnhằmmụcđíchbôinhọnhậnthứccủaloàingười,giốngnhưcácnghiêncứuyhọc,sựquantâmnghiêncứucáccănbệnhkhôngnằmngoàimụcđíchmanglạisứckhỏetốthơncholoàingười.Thôngthườnghầuhếtchúngtađềukhỏemạnhvàhầuhếtnhữngphánđoánvàhànhđộngcủachúngtađềuđúngđắn.Chúngtalàmchủcuộcsốngcủamình,nêntựthânchúngtatuântheonhữngấntượngvàcảmxúccủacánhânvàtựtinrằngniềmtinbảnnăng,cũngnhưsởthíchcủabảnthânthườnglàđúngđắn.Nhưngkhônghẳnthế,chúngtavẫntựtinngaycảkhimắcsailầmvàthườngnhữngngườikhácdễpháthiệnrasailầmđóhơnlàbảnthânchúngta.
Nhữngpháthiệnnàychínhlàmụcđíchcủatôikhiđềcậptớicâuchuyệnphiếmởtrên,nhằmnângcaokhảnăngnhậnthứccủabảnthânkhiđưaracácdựđoánvàlựachọncủangườikhácbằngviệccungcấpmộtthứngônngữphongphúhơn,chínhxáchơnkhithảoluận.Bởivìítnhấttrongmộtvàitrườnghợp,mộtchẩnđoánchínhxáccóthểđưaramộtgiảiphápđểgiảmthiểuthiệthạidonhữngphánđoánvàlựachọnsailầmcủachúngtagâyra.
NGUỒNGỐC
Cuốnsáchnàytrìnhbàynhữnghiểubiếtcủatôivềsựphánđoánvàraquyếtđịnh,vốnlànhữnglĩnhvựcđãđượccácnhàtâmlýhọcnghiêncứusâutrong
vàithậpkỷtrởlạiđây.Tuynhiên,tôibắtđầutheođuổiýtưởngnghiêncứunàyvàomộtngàymaymắncủanăm1969,khitôimờiAmos-mộtđồngnghiệpcủatôiđếnnóichuyệnởbuổithảoluận,tạikhoaTâmlýhọccủatrườngĐạihọcHebrewởJerusalem-nơitôidạyhọckhiđó.AmosTverskykhiấyđượcđánhgiálàngôisaomớinổichuyênnghiêncứuvềviệcraquyếtđịnh,màthựcratôinghĩôngấylàngôisaotrongmọilĩnhvựcnghiêncứumàôngthamgiathìđúnghơn,vìthếtôihìnhdungchúngtôisẽcómộtbuổinóichuyệnrấtthúvị.NhiềungườibiếtAmosđềunghĩônglàngườithôngminhnhấtmàhọtừnggặp.Ôngxuấtsắc,linhhoạtvàcuốnhút.Ôngđượcbantặngmộttrínhớtuyệtvời,cùngvớicáchnóichuyệnhàihướcvàkhảnăngsửdụngchúngmộtcáchnhuầnnhuyễn;sẽkhôngbaogiờcảmthấybuồnchánkhicóAmosởbêncạnh.VàothờiđiểmnàyAmosmới32tuổi,còntôi35tuổi.
BàigiảngcủaAmoshômđótrìnhbàyvềmộtchươngtrìnhnghiêncứuđangđượctiếnhànhởĐạihọcMichigan,nhằmtrảlờichocâuhỏi:Conngườicóphảilànhữngnhàthốngkêtrựcquantàiba?Nhưcácbạnbiếtđấy,chúngtavốnđềulànhữngnhàngônngữhọctựnhiên:Mộtđứatrẻbốntuổikhôngcầncốgắngcũngcóthểtựthiếtlậpđượcnhữngcấutrúcngữphápkhinói,mặcdùchúngchẳngcóýniệmgìvềsựtồntạicủanhữngcấutrúcngữphápấycả.Liệuconngườicóbảnnăngtrựcgiáctươngtựđốivớinhữngnguyêntắccơbảncủacácphéptínhthốngkê?Amosđãtrảlờirằng,chắcchắnconngườicókhảnăngđó.Saubuổihộithảonày,chúngtôikếtluậnlạikhôngcócâutrảlờinàohợplýhơncâutrảlờitrên,rằngconngườicókhảnănglàmphéptínhthốngkê.
Amosvàtôiđềuhứngthúvớibuổithảoluậnvàkếtluậnrằngthốngkêtrựcquanlàmộtchủđềhấpdẫnvàrấttuyệtnếucảhaicùngtiếptụcnghiêncứu.ThứSáucủatuầnấy,chúngtôiăntrưatạiquánCafeRimon-nơigặpgỡyêuthíchcủagiớinghệsĩvàcácgiáosưởJerusalem.Tạiđâychúngtôiđãlênkếhoạchnghiêncứuvềkhảnăngthốngkêtrựcquancủamộtsốnhànghiêncứuthựcnghiệmđiểnhình.Kếtluậntronglầnthảoluậntrướcđó(tạibuổithảoluậnởĐạihọcHebrew)chỉbằngtrựcgiáccủachúngtôithôilàchưađủ.Chodùđãcónhiềunămkinhnghiệmnghiêncứuvàlàmviệcvớicácsốliệu,chúngtôivẫnchưacóđượcnhạycảmbảnnăngđểđưaraphánđoánchuẩnxácchonhữngkếtquảthốngkêđượcquansátdựatrênnhómmẫuquánhỏ.Vẫncònrấtnhiềunhữngsailệchtrongnhữngnhậnđịnhchủquancủachúngtôi.Khimàchúngtôiquáhàohứngtintưởngvàocáckếtquảnghiêncứudựatrênnhữngchứngcứkhôngđầyđủvàquáđềcaohoạtđộngthuthậpdữliệudựatrênnhữngquansátcủanhữngnhómmẫuquánhỏ.Mụctiêucủanghiêncứunàylàđểkiểmchứngxemliệunhữngnhànghiêncứukháccó
chungnhữngsuynghĩnhưchúngtôikhông?
Chúngtôiđãchuẩnbịmộtcuộcđiềutratrongđóđãphácthảobộkhungchonhữngvấnđềthườngxuấthiệntrongcácnghiêncứu.AmosđithuthậpcáccâutrảlờicủamộtnhómchuyêngiatrongmộtcuộchọpcủaHiệphộiTâmlýToánhọc,trongđócócảhainhàviếtsáchgiáokhoathốngkê.Đúngnhưmongđợi,chúngtôipháthiệnrarằngnhữngchuyêngianàycũngnhưchúngtôi,đãphóngđạiquámứcxácsuấtđúngcáckếtquảgốccủamộtthínghiệmchỉdựatrênlượngmẫuquánhỏ,màngaycảkhinhânlênnhiềulầnkếtquảấycũngkhôngthayđổi.Cácnhàkhoahọcnàycũngkhuyếncáođếnsinhviêncầnphảiphântíchđủmứctốithiểulượngmẫuđượcquansáttrongthínghiệm,bởivìngaycảnhữngchuyêngiacủangànhThốngkêhọccũngkhôngphảilànhữngnhàthốngkêtrựcquantàiba.
Trongkhiviếtbáocáovềpháthiệnnày,cảAmosvàtôiđềucảmnhậnlàthậtthúvịkhiđượclàmviệccùngnhau.Amosluônhàihướcvànhờsựcómặtcủaông,tôicũngtrởnênvuitínhhơn,vìthếchúngtôiđãcónhiềuthờigianlàmviệcnghiêmtúctrongbầukhôngkhívuinhộn.Chínhniềmvuimàchúngtôitìmthấytrongviệchợptáckhiếncảhaitrởnênkiênnhẫnhơn;bạncũngvậy-sẽdễdàngđặttoàntâmvàocôngviệchơnkhikhôngbaogiờcảmthấybuồnchán.Cũngcóthể,điềuquantrọngnhấtlàchúngtôiđãkhámpháravũkhíbímật,chínhlàtínhcáchcủacảhaiđãhỗtrợrấttốtchonhautrongcôngviệc.CảAmosvàtôicùnglànhữngngườivôcùnghiếuthắngvàhaylýlẽ,thậmchíôngấycòncựcđoanhơncảtôinhưngtrongsuốtnhữngnămcộngtác,chưabaogiờngườinàybácbỏbấtcứýkiếnnàocủangườikia.Thựcvậy,mộttrongnhữngniềmhạnhphúcnhấtmàtôicóđượckhilàmviệccùngAmos,đólànhữnggìchúngtôithuđượcđãtrởthànhtàisảnquýgiánhấtmàcảhaicùngtíchluỹđược.
Nghiêncứucủachúngtôidướidạngnhữngcuộcđốithoại,trongđóchúngtôitạoranhữngcâuhỏivàcùngnhaukiểmchứngchúngbằngnhữngcâutrảlờidựatrêntrựcgiác.Mỗicâuhỏilàmộtthínghiệmnhỏvàmỗingàychúngtôithựchiệnrấtnhiềuthínghiệmnhưthế.Chúngtôikhôngthựcsựđitìmđápánđúngchonhữngcâuhỏithốngkêmàmìnhđặtrađó.Mụctiêucủachúngtôilànhậndạngvàphântíchcáccâutrảlờibằngtrựcgiác-ậpđếntứcthìtrongđầu,nhữngđápánnảysinhngaylậptức,ngaycảkhichúngtôibiếtđólàmộtđápánsai.Chúngtôitintưởngtuyệtđốirằngmộtkhicóbấtcứđápántrựcgiácnàobậtratrongtrínãocủacảhaichúngtôi,thìhẳnlàcũngsẽcórấtnhiềungườikháccóchungnhữngsuynghĩđóvàtừkếtluậnnày,sẽdễdàngchỉranhữngảnhhưởngcủatrựcgiáclêncácphánđoáncủachúngtanhưthếnào.
Mộtlần,chúngtôiđãvôcùnghạnhphúckhinhậnrarằng,cảhaicùngcónhữngsuynghĩngốcnghếchliênquanđếnnghềnghiệptươnglaicủanhữngembémàcảhaicùngbiết,nhưlàcảhaicùngnhậnramột“luậtsưbatuổihaylýluận,”hoặcmột“giáosưmọtsách,”haymột“nhàtâmlýhọccảmthôngvàdịudàng”.Tấtnhiên,nhữngtiênđoánnàyrấtngớngẩnnhưngchúngtôivẫnthấychúngthậthấpdẫn.Rõràngtrựcgiáccủachúngtađãbịdẫndắtbởitậphợpnhữngkhuônmẫuvềmộtnghềnghiệpnhấtđịnhnàođó.Bàitậpthúvịnàyđãgiúpchúngtôipháttriểnmộtgiảthuyếtvềvaitròcủasựtươngđồngtrongcácdựđoánởmỗithựcnghiệmmàchúngtôitiếnhành.Chúngtôiquyếtđịnhkiểmtravàthửnghiệmgiảthuyếtấybằngcáchchianhỏgiảthuyếtấythànhhàngtánhữngthínghiệmnhỏ,sauđâylàmộtvídụ:
GiảthuyếtlàcậubéSteveđượclựachọnngẫunhiêntrongsốnhữngmẫuthínghiệm:
Cậubéđượcmộtngườihàngxómmôtảnhưsau:“Steverấtbẽnlẽnvàkhépkín,sẵnlònggiúpđỡngườikhácnhưngkhôngmấyquantâmtớimọingườihaythếgiớixungquanh.”VậysaunàyStevesẽtrởthànhmộtanhthủthưhaymộtanhnôngdân?
NhữngđặcđiểmtươngđồngtrongtínhcáchcủaStevekhiếnmọingườilậptứcnghĩrằngcậusẽlàmnghềthủthư,dựđoánnàykhônghềdựatrênsốliệuthốngkêthựctế.ĐãbaogiờbạnquantâmkếtquảthốngkêthựctếtrêntoànnướcMỹlàtỷlệnhữngngườinôngdânlànamgiớinhiềugấp20lầnsovớitỷlệnhữngngườinamgiớilàmnghềthủthư?Vàbởivìsốngườilàmnôngdânnhiềuhơnrấtnhiềusốngườilàmthủthư,nênchắcchắnnhữngngười“nhumìvàgọnghẽ”ngồitrongxekéođượcmôphỏngởvídụtrênsẽnhiềuhơnsốngườingồisaubànthủthư.Tuyvậy,chúngtôinhậnthấynhữngngườithamgiathínghiệmđềuphớtlờcácconsốthốngkêthựctếvàlệthuộchoàntoànvàocácyếutốtươngđồngtrongcácdựđoán.Chúngtôiđưaragiảthuyếtlàhọđãbiếnsựtươngđồngthànhmộtsuynghiệmđơngiảnhóa(nóingắngọnlàsuyđoándựatheokinhnghiệm)khiđưaramộtphánđoánkhókhănnhằmchỉracácdựđoáncủahọ.Việcphụthuộcvàokinhnghiệmcánhânchínhlànguyênnhântạoranhữngsailệchcóthểđoántrước(nhữnglỗisaihệthống)trongcácphỏngđoáncủahọ.
Trongmộtlầnkhác,AmosvàtôiđặtvấnđềvềtỷlệlyhôngiữacácgiảngviêntrongtrườngĐạihọccủachúngtôi.Khiđặtracâuhỏinàychúngtôibắtđầuràsoáttrongtrínhớvềnhữnggiảngviênđãlyhônmàmìnhbiếthoặcnghenóitới,từđódựđoánxemsốlượngnàycólớnkhông.Chúngtôigọisựphụthuộcvàokhảnăngràsoátcủatrínhớlàmộtsuynghiệmthựctế.Ởmột
sốnghiêncứukhác,chúngtôiđểngườithamgiatrảlờimộtcâuhỏiđơngiảnvềtừvựngtrongmộtđoạnngữvănAnhđiểnhìnhnhưsau:
HãynghĩvềchữcáiK.
ChữcáiKthườngxuấthiệnởvịtríđầutiênHAYvịtríthứbatrongmộttừ?
BấtcứngườinàohaychơitròsắpchữScrabbleđềubiết,đểtìmmộttừbắtđầubằngmộtchữcáibaogiờcũngdễhơntìmmộttừcómộtchữcáinằmởvịtríthứba.Điềunàyđúngvớimọichữtrongbảngchữcái.Từđóchúngtachorằngcáccâutrảlờisẽphóngđạimứcđộthườngxuyênxuấthiệncủacácchữcáiởvịtríđầutiên,thậmchícảvớinhữngchữcái(nhưK,L,N,R,V)trongkhitrênthựctế,thìnhữngchữcáiấylạixuấthiệnvớitầnsuấtcaohơnởvịtríthứba.Mộtlầnnữa,phụthuộcvàosuynghiệmlạisinhranhữngsailệchcóthểđoánđượctrongcácdựbáo.Vídụ,gầnđâytôibỗngnghingờđiềumàlâunayvẫnđinhninh,ấylàhiệntượngngoạitìnhởcácchínhtrịgiaphổbiếnhơnsovớihiệntượngngoạitìnhcủabácsĩhayluậtsư.Thậmchítôicònđưaranhữnglýgiảicho“thựctế”này,trongđóphântíchcảcácyếutốnhưđammêquyềnlựcvàcạmbẫycủacuộcsốngxagiađìnhlànguyênnhândẫnđếnhiệntượngngoạitìnhnày.Cuốicùngtôilạinhậnrarằngchẳngquavìgiớitruyềnthôngthíchsoimóivàocáccuộctìnhvụngtrộmcủanhữngchínhtrịgianhiềuhơnsovớinhữngcuộctìnhvụngtrộmcủanhữngngườilàmnghềluậtsưhaybácsĩ.Rấtcóthểấntượngtrựcgiáccủatôihoàntoànphụthuộcvàođềtàimàcácnhàbáolựachọnkhaithácvàđiđếnnhữngsuynghiệmcánhânvềhiệntượnglyhônnày.
Amosvàtôiđãdànhnhiềunămđểnghiêncứuvàthuthậptàiliệuvềnhữngsailệchtrongtưduytrựcgiác,vớicôngviệccụthểnhưlàdựtrùkhảnăngchocácsựkiện,tiênđoántươnglaivàđặtracácgiảthuyếtvàướclượngtầnsuất.Đếnnămthứnămhợptác,chúngtôitrìnhbàynhữngpháthiệnchínhcủamìnhtrêntạpchíKhoahọc,mộtấnphẩmdànhchocáchọcgiảởrấtnhiềungànhkhoahọc.Bàibáocótênlà“Phánđoándướisựthiếuchắcchắn:SuynghiệmvàSailệch.”Nómôtảnhữngđườngtắtrútgọncủatưduytrựcgiácvàgiảithíchkhoảngchừng20sựsailệchlànhữngcáchthểhiệncủasuynghiệm,đồngthờilànhữngminhchứngchothấyvaitròcủanhữngsuynghiệmtrongcácdựđoán.
Cácsửgiacũngthườngxuyênghinhậnrằngởbấtcứthờiđiểmnào,trongbấtcứngànhnào,cáchọcgiảcũngcóxuhướngđưaranhữngphỏngđoánvềđốitượngtrongcácnghiêncứucủamình.Cácnhàkhoahọcxãhộicũngkhôngphảilàngoạilệ,họdựavàobảntínhtựnhiêncủaloàingườiđểlàm
cơsởchohầuhếtnhữngcuộctranhluậnvềcáchànhviứngxửđặcbiệtcủaconngườinhưngrấthiếmkhiđặtcâuhỏitrởlạichocácphánđoánnày.Cácnhàkhoahọcxãhộitrongnhữngnăm1970hầunhưcôngnhậnhaiýtưởngvềbảntínhconngười.Thứnhất,đólàconngườilýtrívàtưduycủahọlànhữngấntượngvềtinhthầnrấtthôngthường.Thứhai,cácxúccảmnhưsợhãi,nhânáivàthùhậnxuấthiệnhầuhếtkhiconngườikhôngkiểmsoátđượclýtrí(haycòngọilàconngườiduylýtrí).Bàibáocủachúngtôingầmtháchthứccảhaigiảthuyếtấymàkhôngtranhluậntrựctiếpvàochúng.Chúngtôithuthậpnhữnglỗisaihệthốngtrongtưduycủaconngườivàdựatrêndấuvếtcủanhữnglỗisaihệthốngấyđểphácthảoracáchvậnhànhcủanhậnthứcmàkhôngđơnthuầnchỉđổlỗichocảmxúc.
Bàibáocủachúngtôithuhútđượcsựchúýhơnsovớikỳvọngbanđầuvàđếngiờnóvẫnlàmộttrong“nhữngtừkhóa”đượcnhắcđếnnhiềunhấttrongngànhkhoahọcxãhội(hơn200bàibáohọcthuậtđãdùngbàibáođóđểthamchiếutrongnăm2010).Cácnhànghiêncứutrongnhữnglĩnhvựckháccũngnhậnthấybàibáođóhữuích,đồngthờicácýtưởngvềsuynghiệmvàsailệchđãđượcápdụngtrongrấtnhiềulĩnhvựcnghiêncứukhácnhau,trongđócóchẩnđoányhọc,triếthọc,tàichính,thốngkêvàchiếnlượcchiếntranh.
Vídụ,cácsinhviênchuyênngànhChínhsáchđãnhậnrarằngchínhnhờdựatrênsựsuynghiệmđãgiảithíchvìsaomộtsốvấnđềthuhútđượcsựchúýcủacôngchúngnhiềuhơnsovớimộtsốvấnđềkhác.Conngườicóxuhướngchútâmvàonhữngvấnđềquantrọngmàhọdễdàngtruycậptrongtrínhớcủamìnhhơnlànhữngvấnđềkhókhănphứctạp.Điềunàycàngđượckiểmđịnhlàđúngđắnthôngquaviệcquansátnhữngtrangnhấtcácbáothườngđượccôngchúngghinhớnhanhhơn.Nhữngchủđềđượccácphươngtiệntruyềnthôngđặcbiệtquantâmphảnánh,đãănsâuvàođầuócchúngta,khiếnnhữngchủđềkhácdễbịchúngtalãngquên.Ngượclại,nhữnggìgiớitruyềnthônglựachọnđưatinlạiphảnánhquanđiểmcủahọsaochophùhợpvớinhữnggìhiệnhữutrongđầuóccủacôngchúng.Khôngphảingẫunhiênmàcácthểchếđộctàiápđặtđốivớitựdotruyềnthông(thôngtinkhôngđượcphảnánhtrungthựcmàbịbópméo,địnhhướngtheochủtrươngchínhsáchcủachếđộđộctàiđó).Vìcôngchúngrấtdễbịthuhútbởinhữngtintứcgiậtgân,nhữngsựkiệngiảitrívàthôngtinliênquanđếnngườinổitiếng,truyềnthôngăntheonhữngsựkiệnnhưvậycũnglàchuyệndễhiểu.Vídụ,vàituầnsaukhiMichaelJacksonquađời,nhữngkênhtruyềnhìnhđưatinvềcácchủđềkhácngoàithôngtinvềMichaelJacksonquảlàrấtít.Truyềnthôngđềcậprấtítnhữngvấnđềthiếtyếutrongcuộcsốngnhưngnhữngtintứcnàycũngđượctruyềntảikémhấpdẫn,nhưlàcungcấp
nhữngchitiếtítkịchtính,từchốinhữngchuẩnmựcgiáodụchaychiquánhiềutiềnchothuốcmenvàonhữngnămcuốiđời.(Khiviếtnhưvậy,tôiphảighichúthêmlànhữngvídụvềnhữngđềtài“ítđượcđưatin”cũngvẫnđượcdẫndắtbởinhữngthôngtincósẵn.Nhữngchủđềkhôngđượctôichọnlàmvídụcũngvẫnđượcgiớitruyềnthôngđềcậpthườngxuyên,nghĩalàsẽcòncónhữngvấnđềquantrọngkhácnữanhưngkhônghềxuấthiệntrongđầuóccủatôi.)
Chúngtôikhônghoàntoànnhậnthứcđượcđiềunàynhưngcómộtlýdođólàmộtchitiếtphụtrongcôngviệccủachúngtôiđãkhiếnchủđề“suynghiệmvàsailệch”hấpdẫnhơnbêncạnhcácyếutốtâmlý:Chúngtôithườngđínhtoànbộbàibáovớinhữngbảngcâuhỏimàchúngtôitựđặtrachobảnthân,cũngnhưđểnhữngngườithamgiathínghiệmcùngtrảlời.Nhữngcâuhỏinàynhằmmụcđíchchứngminhchođộcgiảthấynhữngsuynghĩcủahọđãbịảnhhưởngbởinhữngsailệchcủanhậnthứcnhưthếnào.TôihyvọngbạncũngcóđượctrảinghiệmtươngtựkhiđọccáccâuhỏivềthủthưSteve,mụcđíchlàgiúpbạnđánhgiáđầyđủsứcmạnhcủasựtươngđồng,nhưlàmộtđầumốimàbạnthấychúngtađãdễdàngbỏquanhữngdữliệuthốngkêthựctếấyvàchúngcómốiliênquanvớinhaunhưthếnào.
Việcsửdụngcácluậnchứngcungcấpchocáchọcgiảởnhiềuchuyênngành,đặcbiệtlàcácnhàtriếthọcvàkinhtếhọc,làmộtcơhộihiếmcóđểtậptrungchúýđếncáclỗisaicóthểxảyratrongdòngchảytưduycủachínhmình.Khichứngkiếnsựthấtbạicủabảnthân,cácnhàkhoahọccàngtrởnênthathiếtvớicâuhỏicủanhữnggiảthuyếtvõđoánvềnhậnthứccủaconngười,đặcbiệtlàtrongthờikỳmàtâmlýconngườiđượccholàlýtrívàlogic.Lựachọnphươngphápđãquyếtđịnhviệc:Nếuchúngtôiđưaranhữngkếtquảchỉdựatrêncácthínghiệmthôngthường,bàibáosẽkémđộtincậyvàítđượcnhớtới.Hơnthếnữa,nhữngđộcgiảkhótínhcóthểnhậnrakếtquảthuthậptrongthínghiệmthôngthườngnàykhôngphảnánhđúngconngườihọ,bởihọchorằngnhữnglỗisaitrongdựđoánấythuộcvềnhữngngườicóhọcvấntrungbìnhvốnlànhữngđốitượngphổbiếnđượcngànhTâmlýhọcquantâmnghiêncứu.Tấtnhiên,chúngtôikhôngchọncácluậnchứngnằmngoàitiêuchuẩnchungcủathínghiệmmàchọncácluậnchứngđượcưutiênhơntrongcácthínghiệmcủamình,bởivìchúngtôikỳvọngnghiêncứunàysẽảnhhưởngđếncảcáctriếtgiahaycácnhàkinhtếhọc.Vàchúngtôiđãmaymắnlựachọnphươngphápnày,cũngnhưmaymắnởnhiềuvấnđềkhácnữatrongsuốtquátrìnhthựchiệnnghiêncứunày.Mộtchủđềthườngxuyênxuấthiệntrongcuốnsáchnàyđólàsựmaymắnđóngvaitròrấtlớntrongmọicâuchuyệnthànhcôngcủamỗichúngta;ngườitacóthểthườngxuyênvàdễdàngnhậndiệnmộtsựthayđổinhỏ
trongtoànbộcâuchuyện,cóthểtrởthànhmộttrongnhữngđộnglựcchomộtthayđổilớnhơn.Câuchuyệncủachúngtôicũngkhôngnằmngoàingoạilệthôngthườngđó.
Phảnhồiđốivớinghiêncứucủachúngtôikhôngchỉtoànlànhữngđánhgiátíchcực,đặcbiệtphầntậptrungvàosựsailệchbịchỉtríchlàđưaracácquanđiểmrấttiêucựcvàkhôngcôngbằng.Đúngnhưmongđợicủachúngtôi,trongcácngànhkhoahọcthôngthường,mộtvàinhànghiêncứuđãđánhgiácaoýtưởngcủachúngtôinhưngcũngcóngườilạiđưaranhữnggiảiphápnhằmthaythếýtưởngđó.Tuyvậy,điềuthànhcôngnhấtlànhìnchungmọingườiđãchấpnhậnýtưởngchorằngtrínãocủaconngườicóthểmắcphảinhữnglỗisaihệthống.Nghiêncứucủachúngtôivềsựdựđoánđãcótácđộngđếngiớikhoahọchơnnhiềusovớimongđợibanđầu.
Ngaysaukhihoànthànhnghiêncứutổngquanvềsựsailệch,chúngtôilậptứcchuyểnsựquantâmcủamìnhđếnnghiêncứuvềviệcraquyếtđịnhtrongnhữngđiềukiệnkhôngchắcchắn.MụctiêucủachúngtôilàpháttriểnmộthọcthuyếtTâmlýhọc,trongđónghiêncứuxemconngườiđưaranhữngquyếtđịnhnhưthếnào.Bạncóthểhìnhdungvềlýthuyếtấythôngquamộttròchơiđơngiảnsau:Vídụ,bạncóđồngýđánhcượcđểtungđồngxu,nếutungđượcmặtsố,bạnthắngvàgiànhđược130đô-la,cònnếuramặtngười,bạnthuavàmất100đô-la?Nhữnglựachọncơbảnnhưthếtừlâuđãđượcsửdụngđểkiểmchứngchonhữngcâuhỏibaoquáthơnvềviệcraquyếtđịnh,vídụmốiliênhệtươngđốikhiconngườiquyếtđịnhthamgiavàonhữngviệcmàhọchắcchắnmanglạikếtquảtốtnhưngcuốicùngkếtquảlạikhôngtốtnhưmongđợicủahọ.Phươngphápcủachúngtôikhôngthayđổi:chúngtôidànhnhiềungàyđểxemxéttìnhhuốngđểlựachọnvàkiểmnghiệmxemtrựcgiáccủachúngtacóảnhhưởngnhưthếnàođốivớisựlựachọnlogic.Mộtlầnnữa,nhưtrongmộtdựđoán,chúngtôiđểýđếnnhữngsailệchhệthốngtrongcácquyếtđịnhcủacánhân,cácthamchiếutrựcgiáchìnhthànhnênnhữngnguyêntắcthiếtyếutrongcáclựachọnlýtrí.5nămsaukhibàibáođượcđăngtảitrêntạpchíKhoahọc,chúngtôixuấtbảncuốn“Lýthuyếtviễncảnh”.Đâylàcuốnsáchphântíchvề“quyếtđịnhtrongnguycơ,”mộthọcthuyếtvềchọnlựatrongđótínhđếncácyếutốảnhhưởnghơnđếnnghiêncứucủachúngtôivềdựbáovànólàmộttrongnhữngnghiêncứuđãlàmnềnmóngchosựhìnhthànhvàpháttriểncủakinhtếhọchànhvisaunày.
Ngaycảkhichúngtôigặpcảntrởvìkhoảngcáchđịalý,Amosvàtôivẫncùngnhautậnhưởngniềmhạnhphúctuyệtvờiđượcchiasẻnhữngsuynghĩcùngnhauvàniềmhạnhphúccùngsựmaymắnkhicóđượctừmốiquanhệ
bằnghữu,giúpchúngtôilàmviệcvuivẻvàhiệuquảhơn.SựhợptáccủachúngtôitrongquátrìnhnghiêncứuvềdựbáovàraquyếtđịnhđãmanglạichotôigiảiNobelvàonăm2002,đánglẽAmoscũngsẽcùngtôichiasẻniềmhạnhphúcđượcbướclênbụcnhậngiảiNobelnàynếuôngkhôngquađờiởtuổi59,vàonăm1996.
CHÚNGTAĐANGỞĐÂU?
CuốnsáchnàykhôngnhằmmụcđíchtrìnhbàynhữngnghiêncứucủatôivàAmos,vấnđềnàyđãđượcrấtnhiềutácgiảđềcậpđếntrongrấtnhiềunămqua.Mụctiêuchínhcủatôikhiviếtcuốnsáchnàynhằmgiớithiệuđếnđộcgiảmộtgócnhìnvềcáchthứchoạtđộngcủatrínão,màcáchnhìnnàyđãđánhdấunhữngpháttriểngầnđâycủanghiêncứuvềnhậnthứcvàtâmlýxãhội.Chúnglàmộttrongsốnhữngpháttriểnquantrọng,hơnnữalàgiờđâychúngtahiểuđượcsựkỳdiệucũngnhưnhữngsailầmtrongcáchvậnhànhcủatưduytrựcgiáccủachúngta.
Amosvàtôikhôngcóýđịnhnhằmthẳngtớinhữngtrựcgiácthườngđượchiểunhưlànhững“phỏngđoánsuynghiệmkháhữuíchnhưngđôikhicũngdẫnđếnnhữnglỗisainghiêmtrọngvàlỗisaihệthống.”Chúngtôitậptrungvàonghiêncứunhữngsailệch,đầutiênlàvìcảhaicùngnhậnthấytựthânnhữngsailệchnàylàmộtđềtàinghiêncứurấthấpdẫnvàbởivìhiểnnhiênchúngcungcấpbằngchứngchonhữngphỏngđoánsuynghiệm.Chúngtôitựhỏirằng,liệumọiphỏngđoántrựcgiáctrongnhữngtìnhhuốngkhôngrõràngđềuđượcsinhranhờnhữngsuynghiệmmàchúngtôinghiêncứuhaykhông;giờthìtôicóthểkếtluậnlàkhông.Đặcbiệt,chúngtacóthểgiảithíchviệc“cácchuyêngiacótrựcgiácchínhxác”mộtcáchhợplýhơn,đólàkếtquảcủaviệcchúngđượcthựchànhnhiềulần,chứkhôngphảilànhờvàokhảnăngsuynghiệmcủacácchuyêngianày.Giờđâychúngtacóthểphácthảolênmộtbứctranhvềcáctìnhhuốngphongphúhơn,cânbằnghơn,trongđó,mộtsốkỹnăngvàsuynghiệmlànguồnlựcthaythếchocácphánđoánvàlựachọndựatrêntrựcgiác.
NhàtâmlýhọcGaryKleinkểcâuchuyệnvềmộtđộicứuhỏatronglầngiảicứumộtngôinhàbịcháyởgianbếp.Ngaykhibắtđầulắpvòinước,bỗngnhiênngườichỉhuydườngnhưnghethấymộttiếngnóivanglêntừbêntrong:“Rútkhỏiđây,mau!”Toànbộsànnhàdướichângầnnhưsậpxuốngngaykhiđộicứuhỏavừarútkhỏicănnhà.Tấtcảchỉdựatrênthựctếlàkhivừacómặttạihiệntrường,ngườiđộitrưởngbỗngcảmnhậnđượcsựimắnglạthườngcủangọnlửavàcảmthấytaicủamìnhphảichịusứcnóngbấtthường.Cùnglúc,tấtcảnhữngcảmnhậnấytạothànhmộtấntượngmàông
gọilà“giácquanthứsáuđốivớisựnguyhiểm”.Ôngkhôngbiếtcụthểchúnglàgì,màchỉbiếtchắcchắnrằngcóđiềugìđóbấtổnsắpxảyra.Saunàyngườitamớibiếtđượctâmcủangọnlửakhôngnằmởgianbếpmànằmởngaytầnghầmbêndướichỗđộicứuhoảđãđứng.
Hẳnchúngtacũngđãtừngnghenhữngchuyệntươngtựnhưvậyvềtrựcgiáccủacácchuyêngia,nhưlà:Mộtcaothủcủamôncờvuacóthểchỉcầnđingangqua,liếcmắtvàomộtbàncờtrênđườngphốlàcóthểtuyênbố“quântrắng,3nước,chiếutướng”màkhôngcầnđứnglại,hoặcmộtbácsĩchỉcầnliếcmắtnhìnbệnhnhânlàcóthểđưaranhữngchẩnđoánphứctạpcủamộtcănbệnh.Đốivớichúngta,trựcgiácchuẩnxáccủacácchuyêngialàmộtkhảnăngkỳdiệu,nhưngthựctếkhôngphảinhưvậy.Mỗichúngtacũngcóthểcóđượctrựcgiácchínhxácnhưthếnhờluyệntậpmỗingày.Trongmộtsốtìnhhuống,hầuhếtchúngtađềudễdàngnhậnthấysựnguyhiểmngaytừlầnđầutiênnghetiếngcủakẻáctrongđiệnthoại,haydễdàngnhậnratachínhlànhânvậtchínhcủacâuchuyệnphiếmngaykhibướcchânvàomộtcănphòng,vàcókhảnăngphảnứngtứcthờivớinhữngdấuhiệunguyhiểmtiềmẩnrấttinhtếkhinhìnthấygãtàixếởlànxebêncạnh.Khảnăngtrựcgiáccủachúngtacũngkhônghềkémđộtinhanhsovớitrựcgiáccủamộtanhlínhcứuhỏakỳcựuhaycủamộtbácsĩnhiềunămkinhnghiệm,màdohọđượcluyệntậpthườngxuyênhơnchúngtamàthôi.
Yếutốtâmlýcủatrựcgiácchuẩnxáccũngkhôngphảilàmộtphépmàubíẩn.CólẽcáchlýgiảingắngọnnhấtđãđượcHerbertSimonvĩđại,mộtkỳthủcaocườngđãgiảithíchrằngsauhàngngàngiờluyệntậpkhiếnchocáckỳthủcóđượckhảnăngnhìntừngôvuôngtrênbàncờkháchẳnsovớikhảnăngcủamỗichúngta.BạncóthểcảmthấySimonenônnóngkhiphântíchyếutốthầnthoạicủatrựcgiácchuyêngiakhiôngviết:“Chínhhoàncảnhlàđiểmmấuchốt,nógiúpcáccaothủxâmnhậpđượcvàokholưutrữthôngtintrongbộnhớvànhữngthôngtinnàycungcấpcâutrảlời.Trựcgiácchínhlàsựnhậnthức,khônghơn,khôngkém.”
Chúngtacũngkhôngngạcnhiênkhimộtđứatrẻhaituổinhìnmộtconchóvànói:“Chóơi!”bởivìchúngtađãquáquenvớikhảnănghọchỏikỳdiệucủatrẻemkhinhậndiệnvàđặttênchocácsựvật.QuanđiểmcủaSimonvềnhữngđiềukỳdiệutrongtrựcgiácchuyêngiacũngtươngtựnhưvậy.Nhữngtrựcgiácchuẩnxácpháttriểnkhicácchuyêngiahọcđượccáchnhậndiệnnhữngyếutốquenthuộctrongmộthoàncảnhmớivàxửlýtheonhữngcáchphùhợpvớinó.Nhữngphánđoántrựcgiácchuẩnxáccũnglậptứcxuấthiệntrongđầuócconngườinhưhiệntượngnói“Chóơi!”củaembéhaituổivậy.
Đángtiếclàkhôngphảimọitrựcgiácnghềnghiệpđềucóởcácchuyêngiathậtsự.Cáchđâynhiềunăm,tôigặpmộtgiámđốcđầutưcủamộtcôngtytàichínhlớn,ôngnóivớitôirằngôngmớiđầutưvàichụctriệuđô-lavàocổphiếucủahãngôtôFord.Khitôihỏivìsaoônglạiđưaraquyếtđịnhđầutưnày,ôngtrảlờilàgầnđâyôngcóthamdựmộtbuổitrìnhdiễnôtôcủahãngxenày,ôngrấtthíchvàrấtấntượngvớibuổitrìnhdiễnđó.“Cậuạ,họquảlànhữngtaybiếtlàmxehơiđấy!”làlờigiảithíchcủaông.Ôngtinvàocảmgiáccủamìnhvàônghoàntoànhàilòngvớicảmgiácđócũngnhưviệcquyếtđịnhmuacổphiếucủabảnthân.Tôinhậnramộtđiềulàôngtahầunhưkhônghềquantâmtớimộtcâuhỏimàđánglẽmộtgiámđốctàichínhnhưôngphảihỏi:“LiệucổphiếucủahãngxeFordhiệnthờicóbịđịnhgiáthấphơnsovớigiátrịthựctếcủanókhông?”Ngượclại,ôngchỉnghetheotrựcgiáccủamình,ôngthíchxehơi,ôngthíchcôngtynàyvàôngthíchýtưởngsởhữucổphiếucủanó.Vớinhữnghiểubiếtcủachúngtavềthịtrườngcổphiếu,thìcóthểtinrằngnhàđầutưnàykhôngbiếtmìnhđanglàmgì.
NhữngsuynghiệmđặcbiệtmàAmosvàtôiđãnghiêncứucóthểlýgiảiđượcítnhiềulýdovìsaonhàđầutưkialạiquyếtđịnhđầutưvàocổphiếucủahãngxeFord,nhưngvớihiểubiếtvànhậnthứcrộnghơnvềsuynghiệmthìgiờđâychúngtacóthểgiảithíchhợplýchovídụđó.Mộtbướctiếnquantrọnglàgiờđâytađãhiểurarằng:Cảmxúccóảnhhưởngrõnéttrongmọiphánđoánvàlựachọncủatrựcgiáccủamỗichúngta,giờđâychúngtacóhiểubiếtvềtrựcgiáchơntrướckiarấtnhiều.Quyếtđịnhcủacácchuyêngiangàynaycóthểmôtảnhưmộtvídụđiểnhìnhvềhiệuứngsuynghiệm,ởđónhữngphỏngđoánvàquyếtđịnhđượcdẫndắttrựctiếpbởicảmgiácthíchhaykhôngthích,vớirấtítcânnhắcvàlýlẽ.
Khiđốimặtvớimộtvấnđề,dùchỉlàđimộtnướccờhayquyếtđịnhđầutưvàocổphiếu,thìbộmáytưduytrựcgiácvẫnchạyhếttốclựccủanó.Nếumộtngườicónhữngkinhnghiệmphùhợp,sẽnhậnđịnhđượctìnhhìnhvàcókhảnăngđưaracácgiảipháptrựcgiácchuẩnxácrấtcao.Đóchínhxáclànhữnggìdiễnra,khimộtkỳthủnhìnvàomộtbàncờrốirắm:Nhữngnướccờlậptứcxâmchiếmlấyanhta.Khicâuhỏiđặtrakhóhơnvàmộtgiảiphápkhảthikhôngxuấthiện,trựcgiáclúcnàyvẫncònlàmộtýtưởngmơhồ.Câutrảlờicóthểxuấthiệnnhanhchóngtrongđầunhưngđókhôngphảilàcâutrảlờichocâuhỏigốc-câuhỏimàvịchuyêngiaphảiđốimặt(liệutôicónênđầutưvàocổphiếucủaFord?)quákhónhưngcâutrảlờichomộtcâuhỏidễhơnvàcóliênquan(liệutôicóthíchxeFordkhông?)xuấthiệnrõrệttrongđầuvàdẫnđếnquyếtđịnhlựachọncủaông.Đâychínhlàđiểmcốtyếucủasuynghiệmtrựcgiác:Khiđốimặtvớimộtcâuhỏikhó,thayvìtrả
lờitrựctiếpvàocâuhỏiđó,chúngtalạithườngtrảlờivàocâuhỏidễhơnvàthườnglàchúngtakhôngnhậnrasựhoánđổinày.
Đôikhibạnkhôngthểlậptứctìmramộtgiảipháptrựcgiácnào,ngaycảgiảiphápcủachuyêngialẫnđápánsuynghiệmđềukhôngxuấthiện.Trongnhữngtrườnghợpnày,chúngtasẽnhậnthấybảnthântưduycủachúngtasẽchuyểnquamộtdạngthứctưduychậmrãihơn,chínhxáchơnvàđòihỏinhiềunỗlựchơn.Đóchínhlàcáchtưduychậmmàtôiđềcậpđếnởtiêuđềcủacuốnsáchnày.Tưduynhanhlạibaogồmhaidạngthứclàtưduytrựcgiáccủacácchuyêngiavàsuynghiệmtrựcgiácđơnthuần,cũngnhưtoànbộhoạtđộngtrínãotựđộngđưanhậnthứcvàobộnhớ,nhữnghoạtđộngđóchophépbạnnhậnthứcrằngcómộtchiếcđèntrênmặtbànhaynhớratênthủđôcủanướcNga.
Sựkhácbiệtgiữatưduynhanhvàtưduychậmđãđượccácnhàtâmlýhọckhámphátừhơn25nămqua.Tôisẽgiảithíchđầyđủhơntrongchươngsau,tôiđãmôtảhoạtđộngtrínãobằnghìnhảnhẩndụcủahainhântố,đượcgọilàHệthống1vàHệthống2,trongđómỗihệthốngđạidiệnchomộtquátrìnhlàtưduynhanhvàtưduychậm.Tôinhắcđếncácyếutốnàynhưlànétđặctrưngcủanhậnthứccảmtínhvànhậnthứclýtính,cũngnhưlànhữngđặcđiểmvàthiênhướngtưduycủahaitínhcáchtrongbộnãocủachúngta.Nhìntổngthểbứctranhnghiêncứutrongthờigiangầnđây,Hệthống1ảnhhưởngtớichúngtanhiềuhơnsovớitrảinghiệmcủachúngtavàđólàtácnhânbíẩncủarấtnhiềulựachọnvàphỏngđoánmàbạnđãđưara.CuốnsáchnàydànhphầnlớnđểnghiêncứuvềcáchthứchoạtđộngcủaHệthống1vàsựảnhhưởngqualạigiữanóvớiHệthống2.
Chuyệngìtiếptheo
Cuốnsáchđượcchiathànhnămphần.Phần1giớithiệunhữngyếutốcơbảncủacáchtiếpcậnhaihệthống,khiđưaracácphỏngđoánvàcáclựachọn.NómôtảchitiếtsựkhácbiệtgiữaviệctổchứctựđộngcủaHệthống1vàviệctổchứccókiểmsoátcủaHệthống2,đồngthờichothấybộnhớliênkết,Hệthống1liêntụcdiễndịchxemchuyệngìđangdiễnratrongthếgiớicủachúngta,tạibấtcứthờiđiểmnào.Tôisẽnỗlựcchứngminhchothấysựphứctạpvàphongphúcủaquátrìnhhoạtđộngtựđộngvàthườnglàvôthứcnằmẩnsâutrongtưduytrựcgiáccủamỗichúngta.Vàquátrìnhtựđộngnàygiảithíchchonhữngphánđoánsuynghiệmđượcdiễnranhưthếnào.Mụcđíchcủatôilàgiớithiệumộtthứngônngữcủatưduyvàtiếngnóicủatríócđếnbạnđọc.
Phần2cậpnhậtnhữngnghiêncứuvềnhữngphánđoánsuynghiệmvàkhámphámộtvấnđềcơbảnlà:Tạisaoconngườilạikhókhănđểtưduydựatrênnhữnghiệnthựcthốngkê?Chúngtadễdàngđểtưduyliêntưởng,tưduyẩndụ,haytưduynguyênnhân–hệquảnhưngchúngtalạithấykhókhănđểtưduydựatrênhiệnthựcthốngkê,bởisựtưduynàyđòihỏibộnãocủachúngtaphảitưduyvềrấtnhiềuthứxảyracùngmộtlúc,đóchínhlàđiềumàHệthống1khôngđượcthiếtkếđểđảmnhiệm.
NhữngđiểmkhócủatưduydựatrênhiệnthựcthốngkêlàchủđềchínhcủaPhần3,trongđómôtảnhữnggiớihạncủađầuócchúngtanhư:Niềmtintháiquávàonhữnggìchúngtatinlàmìnhhiểubiếtvàhiểnnhiênđóchínhlàsựbấtlựccủachúngtatrongviệcnhậnrasự“vôtri”củachínhmìnhởcấpđộcaonhấtcủaquátrìnhnhậnthức,vàsựthiếuchắcchắncủathếgiớimàchúngtađangsống.Chúngtadễdãiđánhgiáquácaosựhiểubiếtcủamìnhvềthếgiới,bêncạnhđólạiđánhgiáquáthấpvaitròcủacáccơhộitrongmỗisựkiệndiễnrahàngngày.Đâychínhlàsựtựtintháiquáđượcchínhảotưởnggiátrịvềsự“nhậnthứcmuộn”nuôinấng.QuanđiểmcủatôivềchủđềnàybịảnhhưởngbởiNassimTaleb,tácgiảcủahọcthuyếtTheBlackSwan(Thiênngađen).Tôihyvọngnhữngcâuchuyệnphiếmbênbànuốngnướcởvănphòngmởrachochúngtanhữngbàihọchữuíchmàmỗingườicóthểhọctậptừquákhứtrongkhicưỡnglạivớisứcquyếnrũcủa“nhậnthứcmuộn”và“ảotưởngvềgiátrị”.
Phần4tậptrungvàotraođổigiữacácnguyêntắccủangànhKinhtếhọcvềbảnchấtcủaviệcraquyếtđịnhvớigiảđịnhcácnhântốkinhtếhọclàlýtrí.Phầnnàycủacuốnsáchtôitrìnhbàymộtgócnhìnhiệnnayvềnhữngkháiniệmchínhtrong“họcthuyếtviễncảnh”đượchìnhthànhbởimộtmôhìnhhaihệthống,mộtmôhìnhcủasựlựachọnmàAmosvàtôiđãxuấtbảnnăm1979.Cácchươngtiếptheochỉramộtvàilựachọnsailệchcủaconngườisovớicácnguyêntắcchungcủa“tưduyphiduylý”.Tôiđãrấtkhókhănđểcóthểtáchbiệtcácvấnđềcủanguyêntắc“tưduyphiduylý”đó,đikèmvớicáchệquả,nơicácquyếtđịnhđượcđưaradựatrênnhữngyếutốbấthợplý.Nhữngquansátnhưvậy,hoàntoàncóthểđượcgiảithíchbằngHệthống1,trởthànhmộttháchthứclớnđốivớigiảđịnhcácyếutốchuẩntrongKinhtếhọcđềulýtrívốnrấtđượcưachuộng.
Phần5môtảcácnghiêncứugầnđâymàtrongnghiêncứuđóchúngtôigiớithiệuđếnbạnđọcsựkhácbiệtgiữahaicáitôi,mộtcáitôikinhnghiệmvàmộtcáitôighinhớ,cảhaicónhữngmốiquantâmriêng.Vídụ,chúngtacóthểthấyconngườicóhaikiểutrảinghiệmkhôngmấydễchịu.Mộtsốtrảinghiệmcủachúngtadiễnratrongmộtthờigiandài,dođóchắcchắnnólà
trảinghiệmtệhạihơnnhữngtrảinghiệmcònlại.Nhưngchứcnăngtựđộngcủabộnhớ-mộttínhnăngcủaHệthống1-cónhữngnguyêntắc,màchúngtacóthểlợidụngsaochonhữngkýứctệhơnđượcghinhớtốthơn.Saunày,khiconngườilựachọnnhữnghồiứcđểnhớlại,mộtcáchtựnhiên,họsẽđượcdẫndắtbởisựghinhớbảnthânvànhờvàođó(cáitôikinhnghiệm)đãgợiđếnnhữngkýứckhôngcầnthiết.Sựphânbiệtgiữahaicáitôiđượcứngdụngđểkiểmnghiệmhànhvi,ởđóchúngtalạimộtlầnnữanhậnthấycáigìkhiếnchocáitôikinhnghiệmhạnhphúchoárakhônghoàntoànlàcáilàmthoảmãnchocáitôighinhớ.Làmthếnàođểhaicáitôinàytrongcùngmộtcơthể,cóthểtheođuổihạnhphúclàmộtcâuhỏikhótrảlờiđốivớicảcánhânvàcảxãhội,trongđóhànhxửđúngđắncủađạiđasốmọingườiđãtrởthànhmộtchuẩnmựcchungđượcquyướcvàcôngnhậnlàcáchxửsựkháchquan,đasốhànhxửđúngđắnsẽlàthamchiếuchungđểđánhgiáhànhđộngcủatừngcánhânriênglẻ.
Chươngkếtluậnpháthiệnracácứngdụngcủabanỗlựckhácnhautrongcuốnsáchđểlýgiải:Giữacáitôikinhnghiệmvàcáitôighinhớ,giữakháiniệmvềcácnhântốtrongngànhKinhtếhọccổđiểnvàKinhtếhọchànhvi(cósựvaymượntừngànhTâmlýhọc)vàgiữaHệthốngtựđộng1vàHệthốngnỗlực2.Tôitrởlạivấnđềvềcâuchuyệnphiếmxoayquaybànuốngnướctrongmộttổchức,đượcđịnhhướngvàmởrabàihọcđểtổchứcnàycóthểcảithiệnđượckhảnăngphánđoáncũngnhưđưaraquyếtđịnhchotổchứcmình.
PHẦNI.HAIHỆTHỐNG
Chương1.Nhữngnéttínhcách
Đểcóthểkhámphátríóccủabạnkhinóvậnhànhởchếđộtựđộngrasao,
xinmờiliếcmắtnhìnxuốngbứchìnhdướiđây.
Kinhnghiệmcủabạnkhinhìnvàokhuônmặtcủangườiphụnữnàydựatrênsựkếthợpnhuầnnhuyễngiữaquansátvàtưduytrựcgiác.Rấtnhanhvàrấtrõràng,vừathoạtnhìnbạnđãnhậnrangườiphụnữnàycómáitóctốimàuvàcôtađangrấtgiậndữ.Hơnthếnữa,nhữnggìquansátcònđượcbạnliêntưởngđếntươnglai.Bạncảmnhậnrằngngườiphụnữnàysắpsửa“phunra”nhữnglờiđộcđịavớirấtnhiềukhảnănglàbằngmộtchấtgiọnglảnhlótđếnxuyênthấumàngnhĩngườinghe.Linhcảmvềhànhđộngtiếptheocủangườiphụnữnàyxuấthiệntrongtríóccủabạnmộtcáchtựđộngmàchẳngcầntiêutốnmộtchútnỗlựcnàođểcảmnhậnđượcnó.Bạntuyệtnhiênkhôngcóchủýthấuhiểutâmtrạngcủacôta,cũngnhưkhônghềcốgắngdựđoánnhữnggìmàcôtasẽlàm;phảnứngcủabạnđốivớihìnhảnhnàyhoàntoànkhôngmanglạicảmgiácnhưbạnvừathựchiệnmộthànhđộngnàođó.Chỉđơngiảnlànóđãdiễnramộtcáchvôthứcnhưthếtrongtríóccủabạn.Đóchínhlàmộtvídụđiểnhìnhđểcóthểhiểuđượcvềcơchếtưduynhanh.
Giờthìbạnhãyxemxétvấnđềtiếptheo:
17x24
Ngaylậptức,bạnbiếtđâylàmộtphéptínhnhâncủatoánhọc,cóthểbạncóbútchìvàgiấy,hoặckhôngcógìđichăngnữathìbạncũngthừakhảnăngđểgiảiđượcphéptínhnày.Trongtríóccủabạncũngxuấthiệnmộtvàiphánđoánlờmờcủatrựcgiácvềmộtdảinhữngđápángầnđúngchophéptínhnhânnày.Cóthểrấtnhanhbạnnhậnthấycảhaiđápán12.609hay123đềukhôngđúng.Tuyvậy,nếukhôngdànhthờigianngồitínhtoán,cóthểbạncũngkhôngdámchắc568cũngkhôngphảilàmộtđápánđúng.Mộtđápánđúngđãkhôngxuấthiệntrongđầuócbạnvàbạncảmthấytốthơnhếtlàmìnhnênlựachọnchiếcmáytínhđểlàmphéptínhnhânnày.Nếubạnvẫnkhôngmuốnnhờđếnchiếcmáytínhấy,thìgiờbạnthửcốngồitínhphép
tínhnhânnàyxemnào.
Bạnđãtrảinghiệmtiếntrìnhtưduychậmkhicáccôngđoạnnhưtrêntuầntựdiễnratrongđầu.Đầutiên,bạncốgắngkhôiphụctrínhớcủamìnhvàlậptrìnhlạichươngtrìnhnhậnthứcliênquanđếnphépnhânmàbạnđãđượchọckhingồitrênghếnhàtrường,sauđóbạnthửápdụngnóvàophépnhânnày.Hànhđộnglôimáytínhralàmộtkhuynhhướngcủaquátrìnhkhôiphụctrínhớ.Bạncảmthấykhókhănkhiphảihuyđộngquánhiềudữliệutrongbộnhớ,trongkhiđóbạnvẫncầngiữcânbằngđểnhậnthứcxemmìnhđangởđâuvàsẽđiđâu,trongkhivẫnphảichútâmtớiviệctìmngayrađápán.Đâychínhlàtiếntrìnhhoạtđộngcủatrínão,đólà:Cânnhắc,nỗlực,tuầntựvàlàmộtbảnmẫucủatưduychậm.Cáimáytínhkhôngphảilàsựkiệnduynhấtnhảyratrongđầuóccủabạn,thậmchíngaycảcơthểbạncũngthamgiavàotiếntrìnhtưduynày.Cáccơcủabạngồnglên;huyếtáptăngcaovànhịptimđậpnhanhhơn.Nếucóaiđónhìnsâuvàomắtbạntrongkhibạnđangxửlývấnđềnày,họsẽthấyđồngtửcủabạngiãnra.Đôiđồngtửđósẽtrởlạitrạngtháibìnhthườngngaysaukhibạntìmrađápán(nhântiện,chobạnbiếtđápánđúnglà408)hoặcngaykhibạntừbỏphéptoánnày.
Haihệthống
Vàithậpkỷtrởlạiđây,cácnhàtâmlýhọcđãdànhrấtnhiềucôngsứcđểnghiêncứuvềhaihìnhthứcthứctưduycủaconngười,thôngquavídụvềbứchìnhmộtngườiphụnữgiậndữvàvídụvềmộtphéptínhnhânmàhọđãgánchochúngrấtnhiềudấuhiệu.TôitiếpthunhữngthuậtngữvốnđượchainhàtâmlýhọcKeithStanovichvàRichardWestđềxuấtvàsẽđưachúngvàohaihệthốngtưduylàHệthống1vàHệthống2.
Hệthống1hoạtđộngtheocơchếtựđộngvàmaulẹ,vớirấtíthoặchầunhưkhôngcầncốgắngvàkhôngtựđộngkiểmsoát.Hệthống2huyđộngsựchúýđếnnhữnghoạtđộngtưduyđòihỏisựnỗlực,baogồmnhữngphéptínhphứctạp.CơchếhoạtđộngcủaHệthống2thườnggắnvớinhữngkinhnghiệmchủquan,sựlựachọnvàtậptrungcủachủthể.
ThuậtngữHệthống1vàHệthống2đãđượcsửdụngrộngrãitrongngànhTâmlýhọcnhưngtrongcuốnsáchnày,tôisẽtiếptụcđàosâuvấnđềnày,bạnđọccóthểđọcsáchnhưxemmộtvởkịchtâmlývớihainhânvậtchínhlàhaihệthốngnày.
Khinghĩvềbảnthân,chúngtathườngnhậnramìnhgầnvớiHệthống2,làmộtconngườiýthứcvàduylý,cóđứctin,luônsuynghĩchínchắntrongtừnghànhđộngkhiphảiđưaranhữngquyếtđịnhvàlựachọn.Hệthống2luônnghĩrằngnóchínhlànguồngốccủahànhđộng,tuynhiên,Hệthốngtựđộng1mớilà“ngườihùng”củavởkịchtâmlýnày.TôimôtảHệthống1nhưlànhữngấntượngvàcảmxúcthụđộngbanđầulànguồngốcchínhhìnhthànhnhữngniềmtinvàlựachọncẩntrọngcủaHệthống2.CơchếtựđộngcủaHệthống1hìnhthànhlênnhữngýtưởngvớinhữngkhíacạnhphứctạpđángkinhngạcnhưngHệthống2chậmchạpmớicókhảnăngcấutrúclạinhữngsuynghĩđótuầntựtheotừngbước.TôicũngmôtảnhữngtìnhhuốngmàHệthống2giànhquyềnkiểmsoát,thắngthếvàtựdothúcđẩy,liênkếtvớiHệthống1.Bạnđọccũngsẽthửsuynghĩvềhaihệthốngnhưnhữngnhânvậtvớinhữngkhảnăng,hạnchếvànhữngchứcnăngriêngbiệt.
Chínhbởisựphứctạpđó,xingiớithiệumộtsốvídụvềnhữnghoạtđộngtựđộnglàmnênHệthống1:
Pháthiệnramộtđồvậtnằmxahơnsovớicácđồvậtkhác.Địnhhướngnơiphátramộtâmthanhlạ.Hoànthànhcâu“bánhmìvà…”Nhănmặtkhixemmộtbứcảnhgớmghiếc.Nhậnrasựthùnghịchtrongmộtgiọngnói.Trảlờicâuhỏi2+2=?Đọcchữtrênnhữngtấmbiểnhiệulớn.Láixetrênmộtconđườngvắng.Đimộtnướccờđỉnhcao(nếubạnlàmộtkỳthủlãoluyện).Hiểunghĩanhữngcâuđơngiản.Nhậnracụmtừ“mộtngườinhumìvàgọnghẽ,"ámchỉngườithuộcloạinghềnghiệpnào.
Tấtcảnhữnghiệntượngtrínãonàyđikèmvớihìnhảnhngườiphụnữgiậndữ,đềudiễnramộtcáchtựđộngvàkhôngđòihỏiphảinỗlực.KhảnăngHệthống1cònbaogồmcảnhữngkỹnăngbẩmsinhcủaloàingườicũngnhưcủacácloàiđộngvậtkhác.Chúngtasinhrađềuđượcchuẩnbịđểnhậnthứcvềthếgiớixungquanh,nhậnbiếtcácđồvật,địnhhướngsựchúý,lảngtránhsựmấtmátvàkhiếpsợnhữngconnhệnchânđầylông.Nhữnghoạtđộngtrínãokháctrởnênnhanhvàtựđộngnhờviệcchúngthườngxuyênđượcluyệntập.Hệthống1cònhọccáchliênkếtcácýtưởng(vídụ:"ThủđôcủanướcPháplàgì?"),nócũnghọcđượcnhữngkỹnăngnhưđọcvàhiểunhữngsắctháikhácnhautrongnhữngtìnhhuốngxãhộikhácnhau.Mộtvàikỹnăng
nhưtìmranhữngnướccờ“độc”chỉcóthểcóởnhữngkỳthủcaocường.Nhữngkỹnăngchơicờcơbảncònlạithìaicũngcóthểcócả.Khảnăngpháthiệnmộtsựtươngđồngvớimộtkhuônmẫunghềnghiệpđòihỏisựhiểubiếtrộngrãivềngônngữ,vănhóavàmaymắnlàhầuhếtchúngtacũngđềucónhữngkhảnăngnày.Trithứcđượclưutrữtrongbộnhớvàchúngtatruycậpvàonómàkhôngcầnhuyđộngsựcốgắngcũngnhưphảicósựtậptrungcaođộ.
Mộtvàihoạtđộngtrínãotrongdanhsáchtrêndiễnramộtcáchhoàntoàntựđộngkhôngcầnbấtcứsựtậptrungnào.Bạnkhôngthểngănviệcmìnhcóthểhiểunhữngcâunóiđơngiảnbằngngônngữmẹđẻcủamìnhhaynhậnraâmthanhlạbấtchợtxuấthiệnphátratừnơinào,cũngnhưbạnkhôngthểngăncảnbảnthânbiếtđượcphépcộng2+2=4haynghĩđếnPariskhicóaiđónhắcđếnthủđôcủanướcPháp.Nhữnghoạtđộngkhác,vídụnhưnhaikẹocaosudễbịquylàhànhđộngcóchủýcủachúngtanhưngthôngthườngđâylạilàhànhđộngtheohướngtựđộng.Việckiểmsoátsựtậptrung,chủđộngbịchiphốibởihaihệthống.ĐịnhhướngnơiphátraâmthanhthôngthườnglàthaotáckhôngchủýcủaHệthống1,nhưngngaysauđólậptứcdịchchuyểnthànhsựtậptrungcóchủđíchcủaHệthống2.Cóthểbạnsẽchủýngăncảnmìnhhướngsựtậptrungvềphíaâmthanhầmĩphátrahoặcmộtlờinhậnxétácýtrongmộtbữatiệcđôngngười,nhưngdùchobạnkhôngquayđầulại,thìsựchúýcủabạnngaytừđầuđãbịhướngvềphíađó,ítnhấtlàtrongchốclát.Tuynhiên,bạncóthểchuyểnhướngsựchúýkhỏimộtmụctiêukhôngmongmuốn,trướchếtlàbằngviệcbạnsẽhướngsựtậptrungcủamìnhsangmộtmụctiêukhác.
CáchoạtđộngcủaHệthống2rấtđadạngnhưngchúngcómộtđiểmchung:Chúngđềuđòihỏisựchúývàsẽkếtthúckhibạnkhôngcòntậptrungnữa.DướiđâylàvàihoạtđộngthuộccơchếhoạtđộngcủaHệthống2:
Dỏngtailênđợitiếngsúngrahiệubắtđầumộtcuộcđua.Tậptrungchúývàonhữngchúhềtrênsânkhấuxiếc.Tậptrungđểlắngnghetiếngnóicủamộtngườinhấtđịnhtrongmộtcănphòngđôngđúcvàồnào.Tìmkiếmmộtphụnữtócbạc.Lụctrongtrínhớtêncủamộtcakhúcđượctruyềntảibởimộtgiọngháthayrấtcuốnhút.Duytrìtốcđộđibộnhanhhơntốcđộđibộbìnhthườngcủabạn.Điềuchỉnhhànhviứngxửsaochophùhợpvớitìnhhuốngxãhộicụthể.Đếmsốlầnxuấthiệncủachữcáiatrongmộttrangdàyđặcchữ.
Choaiđóbiếtsốđiệnthoạicủabạn.Đậuxetrongmộtôhẹp(dànhchohầuhếtmọingườitrừnhânviêngara).Sosánhhaichiếcmáygiặtdựatrêngiátrịsửdụngcủachúng.Điềnbảngkêkhaithuế.Kiểmtratínhhợplýcủamộtlậpluậnlogicphứctạp.
Trongtấtcảnhữngtìnhhuốngtrên,bạnbuộcphảitậptrungchúývàhiệuquảthườngkém,thậmchílàtệhạinếubạnkhôngsẵnsànghoặcsựchúýcủabạnbịchuyểnhướngsangcácchủđềkhôngthíchhợp.Hệthống2cókhảnăngthayđổicáchthứchoạtđộngcủaHệthống1,bằngcáchlậptrìnhtựđộngnhữngchứcnăngchúývàghinhớthôngthường.Vídụ,trongkhiđangchờđợimộtngườihọhàngởmộtnhàgađôngđúc,bạncóxuhướngchỉnhìnvàonhữngngườiphụnữtócbạchoặcnhữngngườiđànôngrậmrâu,đólàcáchnângcaokhảnăngpháthiệnđượcngườibạnđangchờđóntừkhoảngcáchxa.BạncũngcóthểhướngbộnhớcủamìnhtìmkiếmtêncủanhữngthủđôbắtđầubằngchữcáiNhoặctêncủanhữngcuốntiểuthuyếthiệnthựccủaPháp.VàkhibạnthuêmộtchiếcxehơicủasânbayHeathrowởLondon,ngườiláixecóthểnhắcbạnnhớrằng:“Ở̉đâychúngtôiláixebênphíatráiđường.”Trongtấtcảnhữngtìnhhuốngấy,bạnđượcyêucầulàmmộtđiềugìđókhácsovớicáchthôngthườngmàbạnvẫnhaylàmvàbạnsẽnhậnthấyrằngsựcốgắngduytrìhàngloạtnhữngyêucầunhưvậyđòihỏibạnphảinỗlựchơnbìnhthường.
Cụmtừhayđượcsửdụng“tậptrungchúý”làđểchỉmộtnănglượng:Bạnphảisửdụngsựchúýtạmthờicủabảnthân,đổilạibạncóthểphánđoánđượccáchoạtđộngvànếubạncốgắngsửdụngvượtquákhảnăngchúýcủamình,bạnsẽthấtbại.Đóchínhlàdấuhiệucủanhữnghoạtđộngđòihỏisựchúýmàchúngcósựtươngtácqualạilẫnnhau,đólàlýdovìsaobạnrấtkhóhoặckhôngthểxửlývàivấnđềphứctạpdiễnracùngmộtlúc.Bạnkhôngthểvừatínhnhẩmphépnhân17x24tronglúccốrẽtráikhiđangláixetrênmộtconđườngđôngngườiqualại,thựctếlàbạncũngkhôngnênthử.Bạncóthểlàmvàiviệccùngmộtlúcnhưngchỉlànhữngviệcđơngiảnvàkhôngbịthúcép.Cóthểsẽvẫnantoànkhibạngópchuyệnvàicâuvớihànhkháchkhiđangláixetrênmộtđoạncaotốcvắngvàrấtnhiềubậcphụhuynhthúnhậnvớiđôichúthốilỗirằnghọcóthểvừađọctruyệnchoconnghevừanghĩđếnmộtvấnđềkhác.
Tấtcảmọingườiđềuđượccảnhbáovềkhảnăngtậptrungsựchúýtạmthời,xétvềhànhvixãhội,khảnăngcủachúngtatươngthíchvớinhữnggiớihạnnày.Vídụ,khimộtngườitàixếđangláixevượtmộtchiếcxetảitrên
mộtđoạnđườnghẹp,nhữnghànhkháchnhạycảmnhậnravàlậptứcngừngtròchuyện.Họhiểurằnglàmphântánsựchúýcủatàixếvàolúcnàykhôngphảilàviệclàmđúngđắnvàđồngthờimongrằngbáctàixếtạmthờikhôngnghethấynhữnggìhọnói.
Tậptrungcaođộvàomộtnhiệmvụcóthểkhiếnngườitatạmthờithựcsựđuimù,ngaycảvớinhữngtácnhânmàbìnhthườngvẫnthuhútđượcsựchúýcủahọ.BằngchứnggâykinhngạcnhấtđãđượcChristophervàDanielSimonschỉratrongcuốnsáchTheInvisibleGorilla(Tạmdịch:Chúkhỉđộtvôhình)củamình.Họtiếnhànhsảnxuấtmộtđoạnphimngắnvềtrậnđấucủahaiđộibóngchày,mộtđộimặcáotrắngvàmộtđộimặcáođen.Sauđó,yêucầungườixemđếmsốvậnđộngviênmặcáotrắngmàkhôngcầnđểýđếnnhữngvậnđộngviênmặcáođenđangđilạitrênsânthiđấu.Nhiệmvụnàyrấtkhókhănvàcựckỳcuốnhút.Đếngiữađoạnphim,mộtngườiphụnữmangtrênmìnhbộđồcủamộtconkhỉđộtxuấthiện,chạyngangquasânvậnđộng,vừađivừađấmthùmthụpvàongực.Ngườiphụnữmặcbộđồkhỉđộtxuấthiệntrongvòng9giây.Hàngngànngườixemđoạnphimvàkhoảngmộtnửatrongsốđókhônghềpháthiệnrađiềugìbấtthường.Nhiệmvụđếmvàđặcbiệtlàyêucầuđếmcáccầuthủcủamộtđộivàphớtlờcáccầuthủđộicònlạiđãtạorasựmùquángtạmthời.Khôngmộtaikhôngbịgắnvàonhiệmvụkiakhixemđoạnphimmàkhôngpháthiệnrangườiphụnữmặcbộđồconkhỉđột.NhìnvàđịnhhướnglànhữngchứcnăngtựđộngcủaHệthống1nhưngchúngbịphụthuộcvàosựđịnhvịcủamộtsốsựchúýđốivớicáckíchthíchcóliênquan.Cáctácgiảnhấnmạnhrằngquansátcógiátrịnhấttrongnghiêncứucủamìnhđólàaicũngnhậnthấykếtquảnàythựcsựđángkinhngạc.Thựctếthìtấtcảnhữngngườikhôngnhìnthấyngườiphụnữmặcbộđồkhỉđộtlúcđầuđềuchắcchắnlàkhônghềcóngườiphụnữmặcbộđồkhỉđộtnàohết,họkhôngthểtưởngtượngnổirằng,mìnhđãbỏquamộtsựkiệnđộcđáođếnvậy.Nghiêncứu“Chúkhỉđộtvôhình”đãminhhọachohaithựctếquantrọngvềđầuóccủachúngta:Chúngtacóthểmùtrướcsựthậthiểnnhiênvàchúngtacũngmùtrướcsựmùquángcủachínhbảnthânmình.
Tómtắtdàný:
Sựtươngtáccủahaihệthốnglàchủđềlặpđilặplạitrongcuốnsáchnàyvàthựchiệnmộtbảntómtắtvềnólàmộtyêucầucầnthiết.Trongcâuchuyệnmàtôisẽkểtớiđây,Hệthống1vàHệthống2đềuđượckíchhoạtmỗikhichúngtathứcdậy.Hệthống1hoạtđộngtựđộngvàHệthống2thìthườnghoạtđộngởchếđộthoảimáikhôngđòihỏinhiềunỗlực.Hệthống1liêntụcphátđinhữngtínhiệugợiýchoHệthống2nhưlà:Ấntượng,trựcgiác,sự
chúývàcảmxúc.NếuchúngđượcHệthống2xácnhận,ấntượngvàtrựcgiácsẽchuyểnthànhniềmtinvàthúcđẩychúngtrởthànhnhữnghànhđộngtựđộng.Khimọithứhoạtđộngnhuầnnhuyễn,vốnthườngănýtronghầuhếtthờigian,Hệthống2sẽtiếpnhậnsựgợiýcủaHệthống1màrấtítthayđổihoặckhôngthayđổigì.Thôngthườngbạntintưởngvàonhữngấntượngcủamìnhvàhànhđộngtheoýthích,điềuđóthườnglàtốt.KhiHệthống1gặpmộttìnhhuốngkhókhăn,nósẽgọiHệthống2rahỗtrợthựchiệnnhữngtiếntrìnhchitiếtvàđặcthùhơnđểcóthểxửlýcácvấnđềtạithờiđiểmđó.Hệthống2sẽđượchuyđộngkhinảysinhmộtvấnđềmàHệthống1khôngthểđưarađượclờigiảiđáp,đócóthểlàtìnhhuốngkhókhănkhibạnphảitrảlời17x24bằngbaonhiêungaylậptức.Hoặckhingạcnhiêntrướcđiềugìđó,bạncũngsẽnhậnrasựxuấthiệnmộtcảmgiáccủachúýtiềmthức.Hệthống2đượckíchhoạtkhimộtsựkiệnbịpháthiệnvàđedọađếnhìnhmẫuthếgiớimàHệthống1đãduytrì.TrongthếgiớimàHệthống1đãquyướcđó,đènbànkhôngnhảynhótvàchókhôngsủa,cũngnhưkhỉđộtkhôngchạyquachạylạiởsânbóngchày.Thínghiệm“Chúkhỉđộtvôhình”chứngminhrằngmộtvàisựchúýlàđiềucầnthiếtđểpháthiệnranhữngtươngtácgâykinhngạc.Sauđó,sựkinhngạckíchhoạtvàđịnhhướngđếnsựchúýcủabạn;bạnsẽtậptrung,rồibạnsẽlụctìmtrongkýứcmộtcâuchuyệnsaochothíchhợpđểlýgiảichosựkiệngâykinhngạcấy.Hệthống2cũngđồngthờighinhậnsựđịnhhướngtiếpdiễntronghànhvicủachínhbạn,nhưlàsựkiểmsoátgiúpbạngiữlịchsựkhiđanggiậndữvàcảnhbáokhibạnđangláixetrongđêmtối.
Hệthống2đượchuyđộngđểtăngcườngsựcốgắngkhinópháthiệnramộtlỗisaicóthểxảyra.Hãynhớlúcbạnbấtngờbuộtmiệngthốtramộtlờinhậnxétácývànhớxembạnđãphảicốgắngnhườngnàođểkhôiphụclạisựkiểmsoátcủabảnthân.Tómlạilà,hầuhếtnhữnggìbạn(tứcHệthống2củabạn),nghĩvàlàmđềucónguồngốctừHệthống1nhưngHệthống2nhậntráchnhiệmxửlýkhimọiviệctrởnênkhókhănvànóthườngchịutráchnhiệmraquyếtđịnhcuốicùng.
SựphâncônglaođộnggiữaHệthống1vàHệthống2cựckỳhiệuquả:Nógiảmthiểutốiđasựnỗlựccủachúngtavàđiềuchỉnhkếtquảtheocáchmàchúngtamuốn.SựsắpxếphoạtđộnghiệuquảtronghầuhếtthờigianbởivìHệthống1thựchiệntốtvaitròcủamình:Cácmôhìnhvềcáctìnhhuốngquenthuộccủanórấtchínhxác,nhữngdựbáongắnhạnvànhữngphảnứngbanđầurấtmaulẹcủanótrướccáctháchthứccũngthườngchuẩnxácvàthườngthíchđáng.Tuyvậy,Hệthống1cósựsailệchvớinhữnglỗisaihệthốngcóthiênhướngnảysinhtrongnhữngtìnhhuốngđặcthù.Chúngtacóthểthấy,đôikhicónhữngcâutrảlờilạidễhiểuhơnlàcâuhỏivàbởivìcâu
hỏithểhiệnsựkhônglogicvàthốngkê.MộthạnchếnữacủaHệthống1lànókhôngthểbịgiánđoạn.Nếutrướcmắtbạnxuấthiệnmộtbảnghiệuđượcviếtthứtiếngmàbạnbiết,bạnsẽdễdàngđọcnó,trừkhisựchúýcủabạnkhiấyhoàntoàntậptrungvàochỗkhác.
MÂUTHUẪN
Môtảmộthìnhbiếnthểcủamộtthínghiệmcổđiểntrìnhbàysựmâuthuẫngiữahaihệthống.Bạnnênlàmbàitậpnàytrướckhiđọctiếp.
Trongcảhainhiệmvụ,hầuhếtmọingườiđềuđọcđúngcáctừ,vàhẳnlàcácbạncũngnhậnthấytrongmỗinhiệmvụthìcómộtsốchỗdễđọchơnrấtnhiềusovớichỗkhác.Xácđịnhcácchữviếtinhoavàinthườngởcộtbêntráidễhơn,còncộtbênphảikhiếnbạnphảiđọcchậmlạivàcókhibạncònnóilắphoặcnóivấp.Khibạnxácđịnhvịtrícủacáctừ,cộtbêntráilạikhóhơnvàcộtbênphảilạidễhơnnhiều.
Nhiệmvụđầutiêncủabạnlàhãyđọctừtrênxuốngdướicảhaicột,đọctolênxemtừnàođượcviếtinthường,từnàođượcviếtinhoa.Khikếtthúcnhiệmvụđầutiên,tiếptụcđọctừtrênxuốngdướicáccộtlạimộtlầnnữa,lầnnàyđọcxemtừnàođượccănlềtráivàtừnàođượccănlềphải,bằng
cáchđọclên(hoặcnóithầmvớibảnthân)“TRÁI”hay“PHẢI”.
NhữngnhiệmvụnàythuộcvềHệthống2,bởihànhđộngnóitolêntừviết
“hoa/thường”hoặctừnằm“phải/trái”khôngphảilàhoạtđộngthôngthườngkhinhìnmộtcộttừtrênxuốngdưới.Mộttrongsốnhữngđiềumàphảicốgắnglàmkhithựchiệnnhiệmvụnày,đólàlậptrìnhtrínhớcủamìnhsaochoviệcphátranhữngtừcóliênquan(inhoavàinthườngđốivớinhiệmvụ1)trởthànhphảnxạcủamiệng.Khiđọccộtđầutiên,việcưutiênđốivớimộtsốtừđượcchọnkháhiệuquảvàviệccưỡnglạikhôngđọcnhữngtừcònlạilàmộtnhiệmvụtươngđốidễdàngnhưngđếncộtthứhaibaogồmnhữngtừmàbạnlựachọnđượctheoquyluậtvàbạncóthểlờđiýnghĩacủachúng.Hầuhếtmọingườiđềucóthểthựchiệnchínhxácnhiệmvụnàynhưngđểlặpđilặplạicáccâutrảlờiđúnglàrấtkhóvàlàmbạncăngthẳng,nókhiếntốcđộtrảlờicủabạnchậmlại.Vậylàbạnđãphảiđốimặtvớimâuthuẫngiữaviệcbạnphảicốgắngthựchiệnmộtyêucầu,trongkhicómộtcâutrảlờikháccứtựđộngxenvào.
Sựmâuthuẫngiữamộtphảnứngtựđộngvàmộtnỗlựckiểmsoátdiễnrarấtphổbiếntrongcuộcsốngcủachúngta.Chúngtađềubiếtcảmgiáccốgắngkhôngnhìnchằmchằmvàomộtcặpđôiănvậnkỳcụcởbànkếbêntrongmộtnhàhàng.Chúngtacũngbiếtcảmgiáccốgắngtậptrungđểđọcmộtcuốnsáchtẻnhạt,đôikhibạnphảiđọclạicảmộtđoạnvănvìbạnchẳnghiểunóviếtvềcáigì.Ởnhữngvùngcómùađôngkhắcnghiệt,rấtnhiềutàixếnhớcảmgiáckhixecủahọmấtphanhtrênđườngbăngtuyếtvàphảicốgắnggiữláiđểlàmtheochỉdẫnvốnđingượclạivớinhữnggìmàthôngthườnghọvẫnlàm:“Đánhláitheohướngngượclại,dùcólàmgìđinữa,chớcóđộngvàomáphanh!”Haytấtcảmọingườisốngtrênđờinàynhậnthứcrằngđừngnênnguyềnrủaaiđócútxuốngđịangục.MộttrongnhữngnhiệmvụcủaHệthống2làvượtquanhữngthôithúccủaHệthống1.Nóicáchkhác,Hệthống2đảmnhiệmphầntựchủtrongmỗichúngta.
ẢOGIÁC
ĐểhiểurõgiátrịđộclậpcủaHệthống1,cũngnhưphânbiệtsựkhácnhaugiữaấntượngvàniềmtin,mờibạnhãynhìnkỹhìnhsố3.
Hìnhảnhnàykhôngcógìđặcbiệt:Haiđoạnthẳngvớiđộdàikhácnhau,cógắnthêm“vây”,chỉvềhaiphíakhácnhau.Đoạnthẳngbêndướirõrànglàdàihơnđoạnthẳngbêntrên.Đólànhữnggìtấtcảchúngtađềunhìnrarấttựnhiên,chúngtatintưởngnhữnggìmìnhvừatrôngthấy.Tuynhiên,nếubạnđãtừngbiếthìnhảnhnàytrướcđó,bạnsẽdễdàngnhậnrađâychínhlàminhhọanổitiếngvềảogiáccủaMuller-Lyer.Vàbằngcáchdùngthướcđo,bạncóthểdễdàngđovàbiếtđượcđộdàicủachúnglàbằngnhau.
Giờthìbạnđãđođạchẳnhoi,bạn-tứcHệthống2củabạn,cáiconngườilýtrímàbạngọilà“tôi”ấy-giờđãcómộtniềmtinmới:BạnhayHệthống2biếtrằnghaiđoạnthẳngtrêncóchiềudàibằngnhau.Nếucóhỏibạnvềđộdàicủachúng,bạnsẽnóiđiềumàbạnvừamớibiết.Nhưngnếuchỉnhìnthìbạnvẫnthấyđoạnthẳngphíadướidàihơnđoạnthẳngphíatrên.Bạnbuộcphảitinvàosựđođạc,nhưngbạnkhôngthểngăncảnHệthống1làmnhiệmvụcủanó,bạnkhôngthểbắtmắtmình–Hệthống1nhìnthấyhaiđườngthẳngđódàibằngnhau,mặcdùbạn–Hệthống2biếtchắcchắnđiềuđó.Đểchốnglạiảogiác,chỉcómộtcáchduynhất:Bạnphảihọccáchhoàinghichínhcảmgiáccủamìnhvềchiềudàicủacácđoạnthẳngkhichúngđượcgắnthêm“vây”.Đểápdụngđượcnguyêntắcđó,bạncóthểnhậnranhữngảogiácvànhớlạinhữnggìbạnđãđượcbiếtlàchínhxác.Nếubạncóthểlàmđượcđiềunày,bạnsẽkhôngbaogiờbị“lừa”bởinhữngminhhọacủaMuller-Lyer.Nhưngdùthếnàođinữa,bạn–Hệthống1sẽvẫnthấymộtđoạnthẳngdàihơnđoạnthẳngcònlại.
Khôngphảimọiảogiácđềucóthểnhìnthấybằngmắtthường.Cócảnhữngảogiáctrongsuynghĩ,màngườitagọinólàảogiácnhậnthức.Khivừatốtnghiệpđạihọc,tôiđãthamgiavàikhóahọcvềnghệthuậtvàtâmlý.Trongmộtbàigiảng,thầygiáocủachúngtôiđãgiảngchochúngtôimộtmẩutruyệnngụngôn.Đâylànhữnggìthầyđãkể:“Rồisẽcólúccácbạngặpphảimộtbệnhnhân,anhtachiasẻvớibạnvôsốnhữngsailầmmàanhta
phảichịuđựngtrongnhữnglầnđiềutrịtrước.Bệnhnhânnàymiêutảmộtcáchrànhrọtchuyệncácnhàtrịliệuđãhiểusaivềanhtanhưthếnào,anhtanhậnrarằngbạnkhácnhữngbácsĩtrước.Bạnđồngcảmvớianhta,bạnbịthuyếtphụcrằngbạnhiểuanhtavàbạnchínhlàngườicókhảnănggiúpđỡanhta.”Đếnđoạnnày,thầygiáocấtcaogiọng:“Đừngbaogiờnghĩđếnchuyệnchữatrịchobệnhnhânnày!Hãytốnganhtarakhỏiphòngkhám!Đâylàloạibệnhnhântâmthầnnhấtvàkhôngbaogiờcácbạncóthểgiúpđượcanhta.”
RấtnhiềunămsaunàytôimớihọcđượcrằngnhữnggìthầygiáođãcảnhbáochúngtôichínhlàsựchốnglạisứchấpdẫncủatâmlývàkhiđãtrởthànhchuyêngiađầungànhnghiêncứuvềTâmlýtrịliệutôimớithấynhữnglờikhuyêncủaôngthầykialàđúngđắn.HiệntượngnàytươngthíchvớiảogiácmàMullerLyerđãtrìnhbàylànhữnggìchúngtôiđượcdạykhôngphảilàcảmthấythếnàovềbệnhnhânđó.Hiểnnhiênlàthầygiáochorằngcảmgiáccảmthôngcủachúngtôisẽbịmấtkiểmsoát;nótrỗidậytừHệthống1.Hơnnữa,thôngthườngkhôngaidạychúngtôiphảinghingờcảmxúccủamìnhđốivớibệnhnhân.Việcbịhấpdẫnbởimộtbệnhnhân-ngườicứlặpđilặplạitiềnsửđiềutrịbịthấtbạicủamìnhlàmộtdấuhiệunguyhiểm-giốngnhưnhữngchiếc“vây”gắnvàohaiđoạnthẳngsongsong,chúngđánhlạchướngsựchúýcủachúngta.Đóchínhlàmộtảogiác–đượcgọitênlàmộtảogiácnhậnthức-vàtôi(hayHệthống2củatôi)đượcdạycáchlàmthếnàođểnhậnranóvàđượckhuyênlàđừngcótintưởngvàonócũngnhưhànhđộngdựatrênnó.
Câuhỏiđặtralà:Cókhinàochúngtacóthểchốnglạiđượcsứchấpdẫncủanókhông.Thôngđiệptrongnhữngvídụnàykhôngphảiđiểnhình.TrongkhiHệthống1hoạtđộngmộtcáchtựđộngvàkhôngthểchủđộng“ngắtmạch”thìthườngrấtkhópháthiệnđểngănchặncáclỗisaicủasuynghĩtiềmthức.Khôngphảilúcnàocũngcóthểtránhđượccácsailệchtronghoạtđộngtưduynày,bởivìHệthống2khôngcóbấtcứmộtđầumốinàoliênhệvớicáclỗisai.Ngaycảkhicácđầumốiliênkếtvớilỗisaidườngnhưrấtrõràng,cáclỗisaichỉcóthểđượcngănngừakhicósựhỗtrợgiámsátvànhữnghoạtđộngrấtnỗlựccủaHệthống2.Tuynhiên,“khôngaicóthểnắmtaysuốttừtốiđếnsáng”,tuynhiên,việcliêntụcđềcaocảnhgiáckhônghẳnđãtốtvàthựctếlàcáchđóchắcchắnkhôngkhảthi.BởivìliêntụcđặtcâuhỏivớichínhnhữngsuynghĩcủamìnhsẽkhiếnbạntrởnênrấtmệtmỏivàcơchếvậnhànhcủaHệthống2thìquáchậm,khônghiệuquảkhinóphảiđảmnhậnvaitròcủaHệthống1trongviệcphảiraquyếtđịnhliêntục.Điềutốtnhấtbạncóthểlàmlàthỏahiệp:Hãyhọccáchnhậnbiếtcáctìnhhuốngdễnảysinhsailầmvàcốgắngtránhcácsailầmhiểnnhiênhếtmứccóthể
trongcáctìnhhuốngđãđượcbáođộngkhẩncấp.Cuốnsáchnàyđượcviếtvớitiềnđềlàbaogiờngườitacũngdễnhậnralỗilầmcủangườikháchơnlànhậnralỗilầmcủabảnthânmình.
HƯCẤUHỮUÍCH
Vậylàbạnđãđượcgiớithiệuvềhaihệthốngnhưhainhântốtrongmộttrínãovớinhữngphẩmchất,khảnăngvàgiớihạnrấtriêng.Tôithườngsửdụngcáccâuvăn,trongđócáchệthốngđượccoinhưnhữngchủngữ,như“Hệthống2suytínhhệquả.”
Việcsửdụngngônngữnàybịcoilàmộtlỗisaivàthườngkhôngđượcgiớikhoahọcchấpnhận,bởivìnódườngnhưlýgiảirằngcácsuynghĩvàhànhđộngcủamộtconngườilạibịchiphốibởisuynghĩvàhànhđộngcủanhững“nhânvậttíhon”sốngbêntrongđầuóccủaanhta.Vềmặtngữpháp,thìcâunàycócấutrúcgiốngnhư“Ngườiquảngiahayăncắpvặt.”Cácđồngnghiệpcủatôisẽchỉrarằnghànhđộngcủangườiquảngia,trênthựctế,đãgiảithíchchosựbiếnmấtcủamóntiềnvàhọcóquyềnđặtcâuhỏivềviệcliệuHệthống2giảithíchthếnàovềhệquảtínhtoán.CâutrảlờicủatôilàýnghĩacủacâuchủđộngngắngọnđólàthuộctínhtínhtoáncủaHệthống2cógiátrịnhưmộtsựmôtả,chứkhôngphảimộtlờigiảithích.Nólàcâunóigiảnlượccủacâunày:“Tínhnhẩmlàmộthànhđộngtựnhiênđòihỏisựnỗlực,màtakhôngnênthựchiệnkhiđangcốrẽtráivàcóliênhệvớisựgiãnnởđồngtửvàtăngnhịptim.”
Tươngtựnhưvậy,câutuyênbốkiểu“láixebonbontrênđườngvắngthuộcvềHệthống1nghĩalàđiềukhiểnmộtchiếcxevàongãrẽlàmộthànhđộngmangtínhtựđộngvàhầunhưkhôngcầnđếnsựnỗlựcnào.Nócũngngụýrằngmộttàixếkinhnghiệmcóthểláixetrênmộtđoạnđườngcaotốcvắngvẻmàvẫncóthểthamgiađồngthờivàomộtcuộctròchuyện.Cuốicùng,“Hệthống2cảnhbáoJameskhỏiphảnứngngungốcđểtránhbịănchửi”nghĩalàJamescóthểhànhxửđiêndạihơnnếunhưnỗlựckiểmsoátcủaanhtabịthấtbại(nhưkhianhtađãsaybítỉ).
Hệthống1vàHệthống2lànhânvậtchínhtrongcâuchuyệnmàtôisẽkểtrongcuốnsáchnày,tôichắchẳnphảilàmrõmộtđiều,rằngchúnglànhữngnhânvậthưcấutrongmộtcâuchuyệntưởngtượngmàtôimuốnlýgiảivềcáchvậnhànhtrínãocủaconngười.Hệthống1vàHệthống2khôngphảilànhữngthựcthểđiểnhìnhcócácbộphậncủamộtcơthểvớilụcphủngũtạng.Vàcũngkhôngcóphầnnàotrongnãobộhaybấtcứhệthốngnàođượcgọilàđầunãochỉhuy.Rấtcóthểbạnsẽhỏi:Vậythìgiớithiệucácnhânvật
hưcấuvớinhữngcáitênxấuxílàmgìtrongcuốnsáchnghiêncứunày?Câutrảlờilàcuốnsáchnàycầncócácnhânvậtnày,bởivìnóđạidiệnchomộtsốthóiquentrongđầuóccủachúngta,cảcủabạnvàcủatôi.Ngườitacóthểdễdànghiểuvềmộtcâuvănnếunóđượcmiêutảdướidạngmộtnhântố(Hệthống2)hơnlàmộtcáigìđó,mộtphẩmchấtnàođó.Nóicáchkhác“Hệthống2”sẽlàchủngữchomộtcâutốthơnlàmột“phéptínhnhẩm.”Tríóc-đặcbiệtlàHệthống1-dườngnhưcómộtkhuynhhướngđặcbiệtđểxâydựngvàdiễngiảinhữngcâuchuyệnvềcácnhântốtíchcực,vớicátính,thóiquenvàkhảnănghẳnhoi.Bạnsẽnhanhchóngđịnhhìnhnhữngquanđiểmxấuvềmộtlãoquảngiaăncắpvặt,bạnsẽnghĩlãocónhiềuhànhvixấuvàbạnsẽnhớvềlão,dùchỉlàtrongmộtkhoảnhkhắc.Đócũnglàhyvọngcủatôikhisửdụngngônngữcủahệthốngbằnglốihànhvănnàyđểgiúpcácbạnsẽhiểuhơnvềhaihệthống.
TạisaolạigọichúnglàHệthống1vàHệthống2chứkhôngphảilàmiêutảkỹnhư“Hệthốngtựđộng”và“Hệthốngnỗlực”?Lýdorấtđơngiản:Nói“Hệthốngtựđộng”dàihơnsovới“Hệthống1”vàchiếmnhiềudiệntíchtrongbộnhớcủabạnhơn.Điềunàycóảnhhưởngđấy,bởivìbấtcứthứgìchiếmnhiềudiệntíchbộnhớcủabạnđềulàmgiảmthiểukhảnăngsuynghĩcủabạn.Bạnnêncoi“Hệthống1”và“Hệthống2”nhưnhữngcáitênthânmật,kiểunhưBobvàJoe,việcđặttênchocácnhânvậtsẽgiúpbạnhiểurõhơnvềchúngkhiđọccuốnsáchnày.Khiphảiđưaracácphánđoánvàlựachọn,cáchệthốnghưcấunàygiúptôidễdàngsuynghĩhơnvàgiúpcácbạndễhiểuhơnđốivớinhữnggìtôiviết.
PHÁTNGÔNCỦAHAINHÂNVẬT:HỆTHỐNG1VÀHỆTHỐNG2
“Anhtalàngười'rấtdễgâyấntượng',mộtvàiấntượngcủaanhtachỉlàảogiác.”
“ĐóchỉđơnthuầnlàphảnứngcủaHệthống1.Côtađãphảnứngvớimốiđedọatrướckhikịpnhậnranó.”
“Hệthống1củabạnlêntiếngđấy.ChậmlạivàđểHệthống2củabạnchỉhuyđi.”
Chương2.Chúývànỗlực
NếubỗngnhiêncócơhộibiếncuốnsáchnàythànhmộtbộphimthìhẳnHệ
thống2sẽvàovaimộtdiễnviênphụ,songlạicứđinhninhrằngmìnhlàvainamchính.Trongbộphimnày,điểmhạnchếcủadiễnviênphụ-Hệthống2nàylànóđượcvậnhànhbằngcơchếnỗlựcvàmộttrongnhữngtínhcáchđiểnhìnhcủanhânvậtnàylàlườibiếng,nómiễncưỡngđầutưthêmnỗlựckhirơivàonhữngtìnhhuốngbắtbuộc.Hệquảlà,nhữngtưduyvàhànhđộngmàHệthống2tinchọnlạithườngbịnhânvậtnamchínhthựcsự(Hệthống1)củabộphimchỉđạo.Tuyvậy,cónhữngnhiệmvụquantrọngmàchỉmìnhHệthống2cóthểthựchiệnđược,bởivìchúngđòihỏinỗlựcvàhànhđộngtựkiểmsoátmàbảnnăngvàsựbốcđồngcủaHệthống1khôngthểnàolàmđược.
NỖLỰCTINHTHẦN
NếubạnmuốnthửnghiệmxemHệthống2củabạnkhihoạtđộnghếtcôngsuấtsẽnhưthếnào,thìbạnthửlàmbàitậpsauđây,bàitậpnàyhuyđộngnỗlựcnhậnthứctốiđacủabạntrongvòngnămgiây.Nào,bạnhãybắtđầuviếtmộtloạtnhữngdãysốgồmbốconsốkhácnhauvàviếtmỗidãysốvàomộttấmthẻ.Úpmặtviếtcácdãysốđóxuốngmặtbàn.NhiệmvụdànhchobạnđượcgọilàCộng1.Quyluậtnàynhưsau:
Bắtđầuđánhnhịpmộtcáchđềuđặn(lýtưởngnhấtlàtheonhịp1phách/1giây).Lậtmặtcósốvàđọcto4consốlên.Đợihainhịp,sauđóđọclênmộtdãysốgồm4consốmớitheothứtựlàtổngcủa4consốgốccộngthêm1.Nếudãysốtrêntấmthẻlà5294,thìđápánđúngsẽphảilà6305.Quantrọnglàbạnphảiduytrìnhịpphách.
Mộtsốítngườicóthểgiảiquyếtđượcbàitậpnàyvớinhiềuhơn4consốtrongnhiệmvụCộng1,nhưngnếubạnmuốnđốiđầuvớimộtnhiệmvụtháchthứchơn,hãythửvớinhiệmvụCộng3.
Nếubạnmuốnbiếtcơthểmìnhlàmgìtrongkhiđầuócđanghoạtđộngcăngthẳng,hãyxếphaichồngsáchlênmộtchiếcbànvững,đặtmộtmáyquaylênmộtchồngsáchvàkêcằmcủabạnlênchồngcònlại,đểchomáyquaytiếptụcghihìnhvàbắtđầunhìnthẳngvàoốngkínhmáyquaytrongkhibạnthựchànhbàitậpCộng1hoặcCộng3.Sauđó,bạnsẽpháthiệnrarằngđồngtử
củamìnhcósựthayđổikhixemlạitoànbộđoạnghihìnhquátrìnhlàmviệccăngthẳngcủabạn.
TôicómộttrảinghiệmriêngvớibàitậpCộng1.KhicònlàmộtsinhviênkiếntậpchuyênngànhTâmlýhọctạiĐạihọcMichigan,tronglúctìmkiếmmộtđềtàinghiêncứuphùhợp,tôiđọcđượcmộtbàibáotrêntờKhoahọcHoaKỳ(ScientificAmerican)trongđónhàtâmlýhọcEckhardHessmôtảđồngtửcủamắtgiốngnhưcánhcửasổcủatâmhồn.Gầnđây,khiđọclạibàibáonày,tôivẫnthấynóvôcùngthúvị.BàibáobắtđầubằngviệcnhàtâmlýhọcHesskểchuyệnvợcủaôngnhậnrađồngtửcủaôngmởtohơnkhiôngnhìnngắmnhữngbứctranhthiênnhiêntuyệtđẹpvàdừnglạitrướchaitấmảnhđốilậpvềhaingườiphụnữưanhìnnhưngtrongđómộtngườitrônghấpdẫnhơnngườicònlại.Chỉcómộtsựkhácbiệt:Cặpđồngtửcủamắtđãmởrộnghơnkhinhìnthấytấmảnhhấpdẫnvàthuhẹplạikhinhìnthấybứcảnhcònlại.Trongbàibáođó,Hesscònviếtvềloàicâycàđộcdược,mộtvậtliệulàmgiãnnởđồngtửtrướcđâythườngđượcdùnglàmmỹphẩmvàvềnhữngtínđồmuasắmphảiđeocặpkínhđenkhiđimuasắmnhằmcheđivẻthèmmuốnđốivớinhữngmónhàng.
MộttrongnhữngpháthiệncủaHessđặcbiệtthuhútsựchúýcủatôi,khiôngnhấnmạnhrằngđồngtửmắtcủangườilànhữngnhàtiêntricựckỳnhạycảmvớicácnỗlựctinhthần-chúngmởrộnghơnkhiconngườiphảilàmphéptínhnhâncặpsốcóhaichữsốvàchúngmởrộnghơnkhihọphảiđốimặtvớinhữngvấnđềkhóhơnsovớikhigặpmộtbàitoánđơngiản.Cácquansátnàycủaôngchỉrarằngphảnứngcủanỗlựctinhthầnkhácbiệtsovớinhữngxúccảmthườngtrựctrongmỗichúngta.NghiêncứucủaHesskhôngliênquannhiềuđếnngànhTâmlýhọcnhưngtôirútrađượcmộtkếtluậnrằng,đólàdấuhiệuthựctếcủanỗlựctrínão,cũngcóthểlàmộtchủđềnghiêncứutiềmnăng.JacksonBeatty,mộtsinhviêntốtnghiệplàmcùngphòngthínghiệmvớitôicũngcóchungniềmsaymêvớichủđềấyvàchúngtôiquyếtđịnhthựchiệnthínghiệmnàycùngnhau.
Beattyvàtôiđãthiếtkếmộtphòngthínghiệmtươngtựnhưphòngkhámmắt,trongđónhữngngườithamgiathínghiệmsẽkêđầulênmộtcáimáycógiáđỡởcằmvàtránrồinhìnthẳngvàomáyquaytrongkhilắngnghemộtđoạnthôngtinđượcghiâmsẵnvàtrảlờicáccâuhỏitheonhịppháchcủamộtchiếcmáyghiâmđặtsẵn.Cứmỗinhịppháchứngvớimộtgiâylàmộttiachớphồngngoạilóesángvàchụpramộttấmhình.Kếtthúcmỗilượtthínghiệm,chúngtôihàohứngtheodõinhữngtấmhìnhđượcchụp,sauđó,chúngtôichiếunhữngbứcảnhcủađồngtửlêntrênmànhìnhvàdùngthướcđểđođạc.Phươngphápnàyhoàntoànthíchhợpvớicácnhànghiêncứutrẻ
vàthiếukiênnhẫn:Chúngtôigầnnhưbiếtkếtquảngaylậptứcvàchúngluônchonhữngkếtquảhếtsứcrõràng.
Beattyvàtôitậptrungvàonhữngbàitậpnhanh,vídụnhưbàitậpCộng1,màmìnhbiếtchắclàcáigìđangdiễnratrongđầuócchủthểvàobấtcứthờiđiểmnào.Chúngtôighilạicácdãysốtheotiếngnhịppháchvàđưachođốitượngnhắclạihoặcbiếnđổichúngtheoquytắc,trongkhivẫngiữnguyênnhịpphách.Rấtnhanhchóngchúngtôinhậnthấykíchcỡđồngtửthayđổitừgiâynàyquagiâykhác,phảnánhnhữngyêucầuthayđổicủanhiệmvụ.CâutrảlờichobiểuđồhìnhchữVngược.NếubạnđãtừngthửbàitậpCộng1hoặcCộng3,nỗlựcxuấthiệnkhibạncốgắngbắtkịpvớitừngconsố,rồinógầnđạtđếnđỉnhđiểmkhibạncốgắngtìmrađápánchodãysốmớingaylậptứcsauhainhịpnghỉ,vàlạidầnthảlỏngkhibạn“trútbỏ”nhữngdãysốđãhoànthànhkhỏibộnhớngắnhạn.Dữliệuđồngtửtươngứngvớitrảinghiệmcủachủthể:Dãysốcàngdàithìđươngnhiênlàkhiếnđồngtửmởrộnghơn,sựbiếnđổinhiệmvụtạothànhnỗlựcvàkíchcỡđồngtửgiãnhếtmứctươngứngvớinhữngnỗlựccaonhất.Cộng1với4consốkhiếnđồngtửgiãnrahơnsovớinhiệmvụnhắclại7consốthôngthường.Cộng3,vốnkhóhơn,đòihỏisựnỗlựccaonhấtmàtôitừngquansátthấy.Trong5giâyđầutiên,đồngtửgiãnnởkhoảng50%sovớithôngthườngvànhịptimtănglên7nhịpmộtphút.Đólànhiệmvụkhókhănmàconngườicóthểthựchiện-họsẽchịuchếtnếubịyêucầucaohơnnữa.Khichúngtađưarachocácđốitượngsốlượngconsốnhiềuhơnmứcmàhọcóthểnhớ,đồngtửcủahọngừnggiãnnởhoặcthậmchílàcolại.
Chúngtôithựchiệnthínghiệmnàytrongvàithángởmộttầnghầmrộng,ởđóchúngtôilắpđặtmộthệthốngkhépkín,chophéptrìnhchiếuhìnhảnhđồngtửcủachủthểlênmộtmànhìnhởdọchànhlang,chúngtôicũngcóthểnghethấytiếngnóiphíatrongphòngthínghiệm.Máyđođồngtửđượctrìnhchiếucaokhoảng0,3mét;quansátđồngtửmởrộnghoặcthuhẹpkhicácđốitượngđanglàmthínghiệmquảlàrấtthúvàthuhútsựchúýđốivớikháchthamquanphòngthínghiệm.Chúngtôitựcảmthấyvuisướngvàgâyấntượngđượcvớikháchkhứabởikhảnăngcóthểđoánxemkhinàothìđốitượngnghiêncứucủathínghiệmsẽtừbỏmộtnhiệmvụ.Trongmộtphéptínhnhẩm,thườngthìđồngtửsẽmởrộngtrongvàigiâyvàcứgiữnguyênnhưvậytronglúcđốitượngnghiêncứucủathínghiệmthựchiệnphéptính,nólậptứcthuhẹplạikhiđốitượngnàytìmramộtđápánhoặctừbỏnhiệmvụđượcyêucầulàm.Khinhìntừhànhlang,đôikhicảchủnhâncủađồngtửcũngnhưkháchthamquankhôngkhỏingạcnhiênkhinghechúngtôihỏi:“Tạisaobạnlạikhôngsuynghĩtiếp?”Câutrảlờitừbêntrongphòngthínghiệmluônlà:“Làmthếnàobạnbiếtđược?”vàcâutrảlờicủachúngtôisẽ
là:“Bởichúngtôiđangnhìnvàocửasổtâmhồnbạn.”
Đôikhinhữngquansátngẫuhứngtừhànhlanglạicógiátrịthôngtinkhôngkémgìnhữngkếtquảthuđượctừthínghiệmnghiêmchỉnh.Tôikhámpháđượcmộtchuyệnrấthaykhivôtìnhquansátđồngtửcủamộtphụnữtrongkhoảngthờigiannghỉngơigiữahainhiệmvụcủathínghiệm.Côấyvẫngiữnguyênvịtríkêcằm,vìvậytôicóthểnhìnthấyhìnhảnhconmắtcủacôấykhicôtatiếptụctròchuyệnvớinhữngngườicũngđangthựchiệnthínghiệm.Tôingạcnhiênkhithấyđồngtửcủacôvẫnnhỏvàkhônghềcảmnhậnđượcsựgiãnnởđồngtửkhicôtròchuyệnvàlắngnghemọingười.Khônggiốngnhưnhữngthínghiệmmàchúngtôiđãthựchiện,nhữngcâuchuyệnphiếmrõràngđòihỏirấtíthoặckhôngđòihỏisựnỗlựcnào-cùnglắmchỉbằngviệcnhắclạihaihaybaconsố.Đóchínhlàkhoảnhkhắctôichợtnhậnrarằngnhữngnhiệmvụmàchúngtôiđãchọnchothínghiệmnàythựcsựđòihỏimộtnỗlựcđặcbiệt.Mộthìnhảnhvụtquatrongóc:Đờisốngtríóc-ýtôilàđờisốngcủaHệthống2-bìnhthườngđượcvínhưmộtcuộctảnbộnhẹnhàng,đôikhibịngắtquãngbởinhữngđoạnchạybộvàthithoảngbởinhữngvòngđuanướcrút.VàcácbàitậpCộng1hayCộng3chínhlànhữngquãngđuaxenướcrút,cònnhữngcuộctròchuyệnphiếmthôngthườngđượccoilàmộtcuộcdạobộ.
Chúngtanhậnthấyconngườikhithamgiavàonhữngcuộcđuaxenướcrúttrongtríóc,cóthểtrởnênmùlòaởmộtvàiđiểm.CáctácgiảcủaChúKhỉđộtvôhình(TheInvisibleGorilla)đãkhiếnchúkhỉđộttrởnên“vôhình”bằngcáchkhiếnnhữngngườiquansátbậntốitămđầuócđếmcáccầuthủđangchạyquachạylạitrênsânđấu.ChúngtôipháthiệnramộtvídụítkịchtínhhơnvềsựmùlòatrongnhiệmvụCộng1.Cácđốitượngđượctrìnhchiếumộtloạtnhữngchữcáixuấthiệnchóngvánhkhihọđanglàmviệc.Họđượcyêucầuđặtnhiệmvụlênhàngđầu,nhưngđồngthờihọcũngđượcyêucầuphảibáocáolạixemcóchữcáiKnàohiệnratrongsuốtthờigianhọlàmnhiệmvụhaykhông.Pháthiệnchínhlàkhảnăngnhậnravàbáocáovềmụctiêuchữcáithayđổitrongvòng10giâycủabàitập.NgườiquansáthầunhưkhôngbaogiờbỏquachữKnàođượctrìnhchiếuởđầuhoặckhigầnkếtthúcnhiệmvụCộng1,nhưnghầuhếtbọnhọbỏquamụctiêuvàokhoảnggiữacủanhiệmvụkhitríóchọđangnỗlựcởmứccaonhất,mặcdùconmắtcủahọmởtohếtmức,nhìnchằmchằmvàonhữngbứchình.ThấtbạitrongviệcpháthiệnđốitượngchữcáicũngvẽrasơđồhìnhchữVngượcgiốngvớiđộmởcủađồngtử.Sựtươngđồngvẫnlặplại:Độmởcủađồngtửphùhợpvớimứcđộnỗlựccủachủthểvàchúngtacóthểtiếptụcđitheocáchnàyđểhiểucáchhoạtđộngcủatrínão.
Giốngnhưnhữngchiếcđồnghồđiệnđặtngoàingôinhàhaycănhộcủabạn,cácđồngtửcũngchophépđocácchỉsốnănglượngtinhthầnbạnđangsửdụngởthờiđiểmhiệntại.Haivídụnàyrấttươngthíchvớinhau.Điệnnăngbạntiêutốntùythuộcvàoviệcbạnsửdụngthiếtbịđiệnnào,đènthắpsánghaymáynướngbánhmì.Khibạnbậtmộtbóngđènhaylònướngbánh,nósẽchỉmứcđiệnnăngnócầndùng,khônghơnkhôngkém.Tươngtự,khichúngtaquyếtđịnhlàmgì,chúngtacũngđặtragiớihạnnỗlựckiểmsoáthànhđộngđó.Vídụ,ngườitađưachobạndãysốgồm4consố,chẳnghạn9462,vànóicuộcsốngcủabạnphụthuộcvàoviệcbạncóthểnhớđượcnótrongvòng10giâyhaykhông.Dùbạncóyêucuộcsốngcủamìnhđếnmứcnàođinữa,thìbạncũngkhôngthểsảnsinhranỗlựcđốivớinhiệmvụnàynhiềuhơnnỗlựccầnthiếtmàbạnphảisửdụngđểđưarađápánchonhiệmvụCộng3,cũngvới4consốnàyđược.
CảHệthống2vàhệthốngđiệnnăngtrongnhàbạnđềucógiớihạncủanó,tuynhiênchúngphảnứngkhácnhauđốivớinguycơbịhoạtđộngquátải.Khinhucầuđiệnnăngvượtmứctảichophép,tấtcảcácthiếtbịsẽđồngloạttắtcùngmộtlúc.Ngượclại,phảnứngcủatrínãotrongtrườnghợpquátảilạicótínhchọnlọcvàchínhxáchơn:Hệthống2bảovệnhữnghoạtđộngquantrọngnhất,chonênnóvẫnnhậnđược“điệnnăng”mànócần;“khảnăngchịutải”sẽđượcphânphối,giâynàyquagiâykhácchocácnhiệmvụkhácnhau.Trongphiênbảnthínghiệmkhỉđột,chúngtađãkhiếnchonhữngngườithamgiatậptrungưutiênvàonhiệmvụcácconsố.Chúngtabiếthọsẽlàmtheohướngdẫnbởivìthờigianquansátđốitượngkhôngảnhhưởngđếnnhiệmvụchính.Nếuchữcáiđặcbiệtxuấthiệnvàođúnglúcđòihỏisựtậptrungcao,chủthểđơngiảnlàkhôngnhìnthấynó.Khinhiệmvụthayđổi,ítđòihỏisựtậptrunghơn,thìkhảnăngpháthiệnchữcáisẽtrởnêndễdànghơn.
Khảnăngđịnhvịsựchúýđãđượctôiluyệnquacảmộttiếntrìnhlịchsửpháttriểncủanhânloại.Xácđịnhphươnghướngvàphảnứngnhanhvớinhữngmốinguyhạinghiêmtrọngnhấthaynhữngcơhộitiềmnăngnhấtđãcảithiệncơhộisốngsótcủaloàingườichúngtavàkhảnăngnàychắcchắnkhôngchỉthuộcvềloàingườimàcóởmuônloài.Ngaycảđốivớiloàingườihiệnđại,Hệthống1vẫnchịutráchnhiệmtrongnhữngtrườnghợpkhẩncấp,ấnđịnhmứcđộưutiênchonhữnghànhvibảovệsựantoàncủabảnthân.Thửtưởngtượngbạnđangđiềukhiểnmộtchiếcxehơi,độtnhiênbạnpháthiệnmáphanhbịhỏngmàxethìvừađivàođoạnđườngtrơntràndầu.Bạnsẽthấybảnthânphảnứngvớinguycơnguyhiểmtrướcmắthơncảviệcbạnthựcsựýthứcđầyđủđượctìnhhình.
Beattyvàtôichỉlàmviệcchungcómộtnămthôinhưngsựhợptácmàchúngtôicóđượcđãtácđộngrấtlớntớisựnghiệpvềsaucủacảđôibên.SaunàyBeattytrởthànhchuyêngiađầungànhcủa“phépđođồngtửnhậnthức”còntôithìviếtđượcmộtcuốnsáchcótựađềlàChúývàNỗlực,phầnlớnnộidungcuốnsáchnàydựatrênnhữnggìchúngtôiđãthuđượctrongquátrìnhlàmviệccùngnhauvàcảkiếnthứckhitôitheođuổinhữngnghiêncứuđãlàmtạiĐạihọcHarvardvàinămtiếpsauđó.Chúngtôihọcđượcmộtđiềukỳdiệuvềhoạtđộngcủatrínão-màgiờtôigọinólàHệthống2-từviệcsửdụngphépđođồngtửkhithựchiệncácnhiệmvụkhácnhau.
Khibạnđãthànhthụcvớimộtnhiệmvụnàođó,nósẽđòihỏiởbạnítnănglượnghơnđểhoànthànhnhiệmvụđó.Nghiêncứunãobộchothấynhữngthànhphầntrongnãobộthamgiavàocáchoạtđộngliênquantớimộthànhđộngthayđổikhikỹnăngcủabạntănglên,vớiítkhuvựcnãobộthamdựvàoviệcxửlýhànhđộngđóhơn.Hiệntượngtươngtựnhưvậycũngxuấthiệnởnhữngthiêntài.Nhữngcánhâncàngxuấtchúngthìkhôngcầnnỗlựcnhiềukhixửlýcùngmộtsốvấnđề,điềunàyđãđượcchứngminhquađộgiãnnởđồngtửcũngnhưhoạtđộngkháccủanãobộ.Quyluậtphổbiếnvềviệc“huyđộngítsựnỗlực”ápdụngđượctrongcảlĩnhvựcnhậnthứclẫnhoạtđộngthểchất.Quyluậtnàychứngminhnếucónhiềucáchkhácnhauđểcùngđạtmộtmụctiêu,conngườithườngcóxuhướngsửdụngcáchthứcítphảihuyđộngnỗlựcnhất.TrongngànhKinhtếhọc,nỗlựcứngvớigiáthành,cònkỹnăngđượctạoratừsựcânbằnggiữalợinhuậnvàchiphí.Cònsựlườibiếngđãhìnhthànhtừbảnnăngsâuthẳmcủaloàingười.
Chúngtôiđãlàmthínghiệmvềnhữnghiệuứngtươngđốikhácnhaucủanỗlựcnhờthướcđocogiãnđồngtử.Ngaytừđầu,cácđốitượngthamgiathínghiệmnàyđềubiết,nhậnthứcđầyđủvàchuẩnbịtâmthếđểthamgiathínghiệmcủachúngtôi-thậmchícònliêntụcýthứcvàsẵnsànghơnmứcmànghiêncứunàyyêucầu.Lúcđầu,khiphảinhớmộthoặchaiconsốhayhọccáchliêntưởngmộttừvớicácconsố(vídụsố3ứngvớitừ“cánhcửa”)thìnãobộsảnsinhramộtsốhiệuứngvừađủtrongbộnhớgâycăngthẳngởmứctrêntrungbình,nhưngcũngchỉởmứctốithiểu,đồngtửgiãnnởkhoảng5%sovớikhithựchiệnnhiệmvụCộng3.Nhiệmvụkhácđòihỏibạnphảiướclượngkhoảnghaitấnnôngsảnlớnchừngnàorõràngsẽkhiếnđồngtửcủabạnphảimởrộnghơn.Nghiêncứugầnđâyđãchothấyviệckiềmchếxuhướngđọchaitừrờirạc(nhưtrongHình2củachươngtrước)chỉđòihỏirấtítnỗlực.Cácthínghiệmghinhớnhanh6hoặc7chữsốđòihỏinhiềunỗlựchơn.Hẳncácbạnđãtừngtrảinghiệmviệc-khiđượcyêucầuđọctosốđiệnthoạicủabạnhayngàysinhnhậtcủangườibạnđời,bạnsẽchỉphảingừnglạiđôichútnhưngcũngphảibỏrakhakhánỗlựcđểlàm
nó,bởivìnóđòihỏibạnphảilụctrongtrínhớmộtchuỗinhữngconsốvàtrảlờitheođúngthứtự.Yêucầunhânnhẩmtrongđầugiữahaisốcó2chữsốhaynhiệmvụCộng3lànhữngnhiệmvụgầnđạtmứcgiớihạnmàhầuhếtmọingườicóthểlàmđược.
Vậyđiềugìkhiếnmộtsốhoạtđộngnhậnthứclạiđòihỏinhiềunỗlựchơnnhữnghoạtđộngkhác?Điềugìsinhrakhichúngtaphảisửdụngsựchúýtạmthời?Hệthống2cóthểlàmđượcnhữnggìmàHệthống1khôngthểlàmđược?Giờchúngtasẽcùngthửđitìmcâutrảlờichonhữngcâuhỏinày.
Nỗlựcđượcsinhrakhibạnphảiduytrìliêntụctrongtrínhớvàiýtưởng,mỗiýtưởnglạiđòihỏinhữnghànhđộngkhácnhau,hoặccầnphảikếthợpchúnglạitheomộtnguyêntắcnàođó-vídụnhưnhớlạinhữngvậtdụngbạncầnmuasắmkhiđếncửasiêuthị,chọnănmóncáhaythịtbêkhiởtrongnhàhàng,hoặcphântíchnhữngkếtquảthúvịtừmộtcuộckhảosátvớilượngthôngtintừcácmẫuthửrấtnhỏ.ChỉcóHệthống2mớicóthểhoạtđộngtuântheocácnguyêntắc,sosánhcácđốitượngtrênvàitiêuchíkhácnhauvàđưaranhữnglựachọnhợplýnhấtgiữacácphươngán.Hệthốngtựđộng1khônghềcócáckhảnăngnày.Hệthống1chỉđơngiảnlàpháthiệnramốiliênhệ(“tấtcảbọnchúngđềugiốngnhau,”“cậucontraicaohơnôngbốrấtnhiều”)vànổitrộihơnởkhoảnphântíchthôngtinvềmộtvấnđề,nhưngnó“bótay”khiphảixửlýnhiềuchủđềkhácnhauvàocùngmộtlúc,cũngnhưkhôngphảilà“chuyêngia”phântíchdữliệuthốngkêthôngtinđơnthuần.Hệthống1sẽpháthiệnramộtngườinàođóđượcmôtảkiểunhư“lànhtínhvàrấtgọnghẽ,yêuthíchsựngănnắp,gọngàngvàcóniềmđammêvớicácchitiết”thìgầngiốngvớimộtthủthưthứthiệt,nhưngnếuphảikếthợpbảnnăngphánđoánnàyvớisựhiểubiếtvềmộtlượngnhỏnhữngngườithủthưthìchỉcóHệthống2làxửlýđược-nếuHệthống2biếtcáigìlàphùhợpvớimộtsốngười.
KhảnăngsốngcòncủaHệthống2đólàsựtiếpnhận“mộtlốnhữngnhiệmvụ”:Nócóthểlậptrìnhbộnhớđểtuânthủmộtchỉdẫnnàođó,chophéptríócvượtlênnhữngphảnứngtheothóiquen.Hãythửlàmthínghiệmsauđây:Đếmtấtcảsốchữcái“p”xuấthiệntrongtrangnày.Đâycóthểlàmộtnhiệmvụmàbạnchưatừngđượcbiếtvàhiếmkhibạnđượcyêucầulàm,nhưngHệthống2vẫncóthểđảmnhiệmnhiệmvụnày.Sẽcầnsựnỗlựcđểépbảnthânthựchiệnnỗlựcđểlàmbàitậpnày,mặcdùbạnchắcchắnrằngbảnthânsẽdầntiếnbộtrongnhiệmvụnàynếunhưđượcluyệntậpthườngxuyên.Cácnhàtâmlýhọcgọinólà“kiểmsoátđiềuhành”đểmôtảsựtiếpnhậnvàkếtthúcmộtloạtcácnhiệmvụ,còncácchuyêngiaThầnkinhhọcthìxácđịnhđượctừngkhuvựctrongnãobộsẽđảmtráchnhữnghoạtđộngnào.Một
trongsốnhữngkhuvựcnàysẽthamgiavàohoạtđộngbấtcứkhinàomộtmâuthuẫncầnđượcgiảiquyết.Mộtkhuvựckhácnằmởphầntrướccủabộnãopháttriểnởngườimạnhmẽhơnsovớicácloàiđộngvậtkhácvàcũngthamgiavàoquátrìnhxửlýthôngtin,màchúngtaliênhệchúngvớitríthôngminh.
Giờthìgiảsửnhưcuốitrangnày,bạnsẽnhậnđượcmộthướngdẫnkhác:Hãyđếmtấtcảdấuphẩytrongtrangtiếptheo.Nhiệmvụnàykhóhơn,bởivìbạnvừamớilàmquenđượckhảnăngtậptrungsựchúývàotấtcảcácchữ“p”trongnhiệmvụtrước.Mộttrongnhữngkhámphácógiátrịcủacácnhàtâmlýhọcnhậnthứctrongmấythậpkỷtrởlạiđâyđólàviệcchuyểnđổitừmộtnhiệmvụnàysangmộtnhiệmvụkhácđòihỏirấtnhiềucốgắng,đặcbiệtlàkhibịhạnchếvềmặtthờigian.YêucầuchuyểnđổinhanhlàmộttrongnhữnglýdokhiếnnhiệmvụCộng3vànhiệmvụnhânnhẩmtrởthànhnhữngnhiệmvụrấtkhó.ĐểhoànthànhđượcnhiệmvụCộng3,bạnphảinhớvàiconsốcùngmộtlúc,liênkếtmỗiconsốvớimộtphéptínhriêng:Vàiconsốđang“xếphàng”chờđượcbiếnđổi,mộtconsốthìđangtrongquátrìnhấyvànhữngconsốkhácđãthayđổisauphéptínhCộng3,tấtcảđềuphảiđượclưugiữđểchorakếtquảcuốicùng.Cácbàikiểmtrahiệnđạivềsứclàmviệccủabộnhớyêucầucácđốitượngliêntụcbiếnđổigiữahainhiệmvụkhácnhau,lưugiữcáckếtquảcủamộtnhiệmvụtrongkhitiếptụcxửlýnhiệmvụcònlại.Nhữngngườilàmtốtmấyloạithínghiệmnàythườngcóxuhướnglàmtốtbàikiểmtratrítuệthôngthường.Tuynhiên,khảnăngkiểmsoátsựtậptrungkhôngđơnthuầnlàmộtphươngphápđểkiểmtratrítuệ;cácphươngphápkiểmtrakhảnăngkiểmsoátsựchúýhiệuquảdựbáoaiđócókhảnăngtrởthànhnhàkiểmsoátđiềuhànhkhônglưuvàaicóđủđiềukiệntrởthànhphicôngchoKhôngquânIsraelcònđòihỏirấtnhiềuyếutốhơnlàchỉdựavàotríthôngminhthôngthường.
Áplựcthờigiancũnglàmộtnhântốnữađòihỏisựnỗlực.NếubạnđãtừngthựchànhnhiệmvụCộng3,thìsẽthấysựgấpgáptạoraáplực,mộtphầnlênnhịpđộvàmộtphầnlênkhảnăngtảidữliệu.Giốngnhưnghệsĩtunghứngvớivàitráibóngtrênkhông,bạnkhôngđượcphéplàmchậmlại,tốcđộxửlýdữliệutrongbộnhớquyếtđịnhnhịpđộ,khiếnbạnphảiliêntụctiếpnhậnxửlýthôngtinmớivàlưugiữcácthôngtincũtrướckhibiếnmất.Bấtcứnhiệmvụnàođòihỏibạnphảixửlýcùnglúcvàiýtưởngđềucóchungnhântốgấpgápnày.Trừkhibạncómộtbộnhớkhủngkhiếp,thìmayrabạnkhôngphảichịuáplựcphảilàmviệcquácăngthẳng.Nhữngdạngthứctưduychậmđòihỏinhiềunỗlựcnhấtlạiđòihỏibạnphảisuynghĩnhanhnhất.
ChắcchắnlàkhithamgianhiệmvụCộng3,bạnđãtựthấyđầuócmìnhphải
hoạtđộngcăngthẳngbấtbìnhthườngđếnmứcnào.Ngaycảkhibạnsuynghĩđểkiếmsống,mộtvàinhiệmvụghinhớtrongthờigianbạnlàmviệccũngđòihỏinỗlựcnhưnhiệmvụCộng3,thậmchíkểcảyêucầunhớ6consốchomộtcuộcgọikhẩncấp.Chúngtathườngtránhkhôngđểtríócquátảibằngcáchchiacácnhiệmvụcủamìnhthànhnhiềubướcdễdànghơn,đưacáckếtquảtứcthờivàobộnhớdàihạnhoặcviếtlêngiấyhơnlàchịucảnhquátảibộnhớ.Chúngtadànhnhiềuthờigianchomộtnhiệmvụhơnvàhuyđộngquyluậtnỗlựctốithiểuđiềukhiểnđờisốngtinhthầncủamình.
CHÚÝVÀNỖLỰCLÊNTIẾNG
“Tôisẽkhôngthửxửlývấnđềnàytronglúcđangláixe.Đólàmộtnhiệmvụliênquanđếngiãnnởđồngtử.Nóđòihỏinhữngnỗlựctríóc”
“Quyluậtnỗlựctốithiểu”đanghiệnhữu.Anhtacàngnghĩítcàngtốt”.
“Côtakhôngquêncuộchọp.Chỉlàcôấyhoàntoàntậptrungvàomộtvấnđềkháckhingườitachốtthờiđiểmhọpvàchẳngnghethấycậunóigìhết”.
“CáigìđộtnhiênxuấthiệntrongóctôithìđólàbảnnăngcủaHệthống1.Tôisẽphảibắtđầulạitừđầuvàtìmkiếmnótrongbộnhớcủamình”.
Chương3.Gãkiểmsoátlườibiếng
Mỗinăm,tôisốngvàithángởBerkelyvàmộttrongsốnhữngniềmvuikhi
sốngởđâylàquãngđườngđibộbốndặmmỗingàytheolộtrìnhđịnhsẵnquacácngọnđồi,vớiquangcảnhtuyệtvờicủavịnhSanFrancisco.Tôithườngxuyêntheodõixemmìnhđimấtbaonhiêuthờigianvàcầntốnbaonhiêusứclựcchohoạtđộngnày.Tôicònbiếtđượcvậntốccủamìnhlàkhoảng17phútđibộđượcmộtdặm,vớitốcđộnàythìviệcđibộkhágiốngmộtcuộcdạochơinhẹnhàng.Tôichắcchắnrằngnỗlựcthểchấtmàmìnhphảibỏracũngnhưlượngcalobịđốtcháykhiđiởtốcđộấyphảicaohơnnếutôingồithưgiãntrênghếbànhnhưngtôithựcsựkhôngcảmthấycăngthẳng,khônghỗnloạnvàcũngkhôngcầnphảirángsức.Tôicòncókhảnăngsuynghĩvàlàmvàiviệctrongkhiđibộởvậntốcấynữa.Thựctếtôicònhyvọngviệcchịukhóđibộmỗingàynhưvậycóthểgiúpmìnhthưtháiđầuóchơn.
Hệthống2cũngcómộtvậntốctựnhiênnhưthế.Bạntiêutốnnănglượngthầnkinhchomộtsốhoạtđộngtưduyvànhậnthứcchuyệngìđangdiễnraxungquanh,ngaycảkhitríóccủabạnkhôngcóhoạtđộnggìcụthểnhưngnóvẫnsẽhơicăngthẳngmộtchút.Trừkhibạnđangởtrongmộttìnhthếcảmthấycầnphảicẩntrọnghoặckiểmsoátbảnthânmộtcáchbấtthường,cònthìviệcnhậnthứcchuyệngìđangdiễnraxungquanhhoặctrongđầuócbạnsẽkhônglàmbạntốnnhiềusứclực.Bạncóthểrarấtnhiềuquyếtđịnhnhỏkhivẫnđangláixe,haytiếpthumộtsốthôngtinkhibạnđangđọcbáovàtraođổimộtvàicâuchuyệnvuvơvớibạnđờihoặcđồngnghiệp,tấtcảđềutốnrấtítsứclựcvàbạnkhônghềcảmthấycăngthẳng.Nhữnghoạtđộngnàynhẹnhànggiốnghệtmộtcuộctảnbộ.
Thôngthườngthìvừađibộvừasuynghĩvuvơlàchuyệnbìnhthườngvàthựctếlàcònkhádễchịunữa,nhưngnếunhữnghoạtđộngnàybịđẩylênmộtmứccăngthẳngnàođóthìsẽlàtháchthứcđốivớinguồnlựccóhạncủaHệthống2.Bạncóthểkiểmchứngkếtluậnnàybằngmộtthínghiệmđơngiản.Tronglúcđangdạochơithoảimáivớimộtngườibạn,hãybảoanhtangaylậptứctínhnhẩmphépnhân23x78,gầnnhưchắcchắnngườibạnnàysẽdừnglạitứcthì.Kinhnghiệmcủatôichothấytacóthểsuynghĩtronglúcđidạo,nhưngkhôngthểthamgiavàomộtcôngviệctrínãođòihỏiphảitảimộtlượngdữliệulớntrongbộnhớngắnhạn.Nếutôiphảisuynghĩmộtlậpluậnphứctạptrongthờigianngắn,chắcchắntôisẽmuốnđứnglại,hoặctốt
hơnlàngồixuốngthayvìđứngim.Tấtnhiên,khôngphảimọihìnhthứctưduychậmđềuđòihỏisựtậptrungcăngthẳngvàvớithínghiệmnỗlựctínhnhẩmkhiđidạobộ,tôiđãnghĩrađượcnhữngthứtuyệtvờinhấttrongcuộcđờichínhnhờnhữngcuộcđidạovớiAmos.
Tăngtốcđộlênsovớitốcđộđibộthườngnhậtcủamìnhđãlàmthayđổihoàntoànkinhnghiệmđibộcủatôi,bởivìsựthayđổitốcđộđãpháhủykhảnăngsuynghĩmạchlạccủatôi.Khităngtốc,sựtậptrungbịgiảmsútđểnhườngchỗchoviệclàmquendầnvớitốcđộmớivàchămchúduytrìtốcđộmớinày.Khảnăngsuynghĩvàđưaramộtkếtluậngấprútchomộtvấnđềcũngvìthếtrởnênkhóthựchiện.Khitôileođồiởtốcđộtrungbìnhkhoảng14dặm/giờ,thìtôikhôngthểnghĩđượcđếnbấtcứđiềugì.Bêncạnhnỗlựcthểchấtđểdichuyểnvớitốcđộnhanhtrênsuốtchặngđường,tôicònphảicónỗlựctinhthầnđểcốgắngkiểmsoátbảnthânngănchặnhammuốnđivớitốcđộchậmlại.Rõrànglàcảsựtựchủvàtưduyđềulànhữnghoạtđộngđòihỏicùngmộtsựnỗlựcnhưnhau.
Đốivớihầuhếtchúngta,theođuổimộtmạchsuynghĩđôilúclàmchúngtacaumàynhăntrán,haytrăntrởvềmộtvấnđềgìđóđềuđòihỏisựtựkiểmsoát.Mặcdùtôichưatừngthựchiệnmộtkhảosátcóhệthốngnào,nhưngtôichorằngthườngxuyênhoánđổicácnhiệmvụvàtăngtốctrongcôngviệctríócvềbảnchấtkhônghềdễchịuchútnàovàmọingườithườngcốgắngtránhđốimặtvớiđiềunàykhicóthể.Đóchínhlàlýdovìsao“sựnỗlựctốithiểu”lạitrởthànhmộtquyluật.Ngaycảkhikhôngbịthúcépvềmặtthờigian,duytrìmộtdòngsuynghĩmạchlạcđãđòihỏimộtkỷluậtkhắtkhe.Chỉkhiquansátsốlầntôikiểmtraemailhaylụcxemtrongtủlạnhcònnhữngđồgìtrongkhoảngmộtgiờđồnghồviếtláchđãchothấyhànhđộngđóhàmchứanhucầubứcthiếtđượcthoátrakhỏitốcđộlàmviệcvàđiđếnkếtluậnrằngđểduytrìmộthoạtđộngliêntụcđòihỏisựnỗlựctựchủhơnnhiềusovớikhảnăngtôicóthểtậptrunglàmviệc.
Maysao,hoạtđộngtrínãokhôngphảilúcnàocũngđángghétvàđôikhiconngườitacòntậnhưởngsựnỗlựctrongmộtkhoảngthờigiandàimàkhôngcầnsửdụngđếnnhững“chiêubài”nghỉngơi.NhàtâmlýhọcMihalyCsikszentmihalyiđãlàmviệcchămchỉhơnbấtcứaiđểnghiêncứuhiệntượnglàmgìđóliêntụckhôngbiếtmệtmỏivàđặttênchohiệntượngđólàflow(dòngchảy–đâylàmộtthuậtngữcủatâmlýhọc)màsaunàyđãtrởthànhmộtphầncủangônngữhọc.Nhữngngườitừngtrảinghiệmdòngchảyđượcmôtảnhưthể“ởtrongtrạngtháitậptrungcaođộkhôngbiếtmệtmỏikhiếnhọđánhmấtcảmgiácvềthờigian,vềbảnthân,vềcảcácvấnđềcánhân,”vànhữngngườinàymôtảniềmvuisướngcủamìnhkhiởtrongtình
trạngấylàrấthấpdẫn,khiếnCsikszentmihalyigọiđólàmột“trảinghiệmsungsướngnhất”.Rấtnhiềuhoạtđộngcóthểtạoracảmgiácdòngchảynày,từvẽtranhchođếnđuaxemôtô-vàđốivớimộtsốtácgiảmàtôibiết,viếtmộtcuốnsáchcũngđượccoilà“mộttrảinghiệmsungsướng”.Dòngchảykhácbiệthẳnsovớihaidạngnỗlực:Tậptrungvàomộtnhiệmvụhayduytrìhoạtđộngchúý.Đuaxemôtôvớitốcđộ150dặm/giờvàchơimộtváncờcăngthẳngrõràngđòihỏirấtnhiềunỗlực.Tuyvậy,trongtìnhtrạngdòngchảy,duytrìsựtậptrungvàonhữnghoạtđộnglýthúđókhôngđòihỏingườitaphảitựkiểmsoát,màngượclại,nănglượngđượcgiảiphóngtrựctiếptừchínhnhiệmvụđó,thôngquađôitay.
Hệthống2–Bậnrộnvàsuyyếu
Giờthìmệnhđềđãđượcxáclậprõràngvềcácdạngthứccủahoạtđộngtríócbaogồmcảsựtựkiểmsoátvàsựnỗlựcnhậnthức.VàinghiêncứuTâmlýhọcđãchứngminhconngườiđồngthờicảmthấybịthửtháchtrướcmộtyêucầuphảinhậnthứctrongkhiphảicốgắngchốnglạisựcámdỗ.Hãytưởngtượngbạnđượcyêucầughinhớmộtdãysốgồm7consốtrongvòngmộthoặchaiphútvàbạnphảidànhưutiêncaonhấtchonhiệmvụghinhớcácconsốấy.Trongkhibạnđangtậptrungsựchúývàocácconsố,bạnđượcmờilựachọnmộttronghaimóntrángmiệng:Mộtchiếcbánhsôcôlangon“chếtngười”vàmộtmónsa-látrauquảbổdưỡng.Hiểnnhiênkhảnăngcaolàbạnsẽlựachọnsựcámdỗ“chếtngười”củamónbánhsôcôlatrongkhiđầuócvẫnbậnrộnvớiviệcphảighinhớcácconsố.KhiHệthống2đangbậnrộn,Hệthống1sẽtácđộngđếnhànhvicủachúngtanhiềuhơn,nhấtlàkhibạnlàngườihảongọt.
Nhữngngườiđangbậnrộnvềnhậnthứcsẽcóxuhướngđưaranhữnglựachọníchkỷ,sửdụngngônngữnhạycảmnhấtvàđưaranhữngnhậnđịnhhờihợttrongmộtvàitìnhhuốngthựctế.Hệthống2bậnrộnvớinhiệmvụghinhớvàlặplạicácconsố,khiếnnólơlàvềnhậnthứcnhưngtấtnhiêngánhnặngnhậnthứckhôngphảilànguyênnhânduynhấtlàmsuyyếukhảnăngtựchủcủaconngười.Mộtvàithứcuốngcócồnhaymấtngủvàobanđêmcũngtạorahiệuứngtươngtự.Khảnăngtựchủcủanhữngngườisốngbanngàybịsuyyếuđivàobanđêmvàkhảnăngnàysẽtheochiềungượcđốivớingườisốngvềđêmthìkhảnăngtựchủấylạisuyyếuvàobanngày.Lolắngtháiquávềviệcphảihoànthànhtốtmộtnhiệmvụnàođóđôikhicũngcảntrởkếtquả,bởivìbộnhớngắnhạnphảiliêntụctảinhữngluồngsuynghĩcăngthẳngvôích.Kếtluậnrấtrõràng:Tựkiểmsoátđòihỏisựtậptrungvànỗlực.Nóicáchkhác,kiểmsoátsuynghĩvàhànhvilàmộttrongnhữngnhiệmvụdoHệthống2đảmnhiệm.
NhàtâmlýhọcRoyBaumeistervàcácđồngnghiệpđãthựchiệnmộtloạtnhữngthínghiệmgâykinhngạckhichứngminhmộtcáchthuyếtphụcrằngtấtcảcácdạngthứccủanỗlựctựchủnhưnhậnthức,cảmxúc,haythểchấtđềuchiếmítnhấtmộtphầntrongbểnănglượngtinhthầncủaconngười.Cácthínghiệmcủahọnghiêncứucácnhiệmvụliêntiếpchứkhôngnghiêngvềcácloạinhiệmvụkhácnhau.
NhómcủaBaumeisterlặpđilặplạipháthiệnrằngsựcốgắngnỗlựchoặctựchủrấtmệtmỏi,nếubạnépbảnthânphảilàmmộtviệcgìđấy,bạnsẽbớtháohứchoặckhócókhảnăngtựchủhơnkhiđốimặtvớinhữngthửtháchkếtiếp.Hiệntượngnàyđượcđặttênlàegodepletion(Tạmdịch:Sựsuyyếucủacáitôi).Trongmộtminhchứngđiểnhình,nhữngngườithamgiathínghiệmđượchướngdẫnhãykiềmchếcảmxúctrướcmộtbộphimvôcùngxúcđộng,nhưngsauđóhọlạidiễnxuấtrấtchán,trongmộtthínghiệmđosứcchịuđựngvềthểchất,thínghiệmnàyđểxemnhữngngườithamgiathínghiệmgiữđượcmộtchiếclựckếnặngtrongkhoảngthờigianbaolâu.Nhữngnỗlựccảmxúcởgiaiđoạnđầucủathínghiệmlàmgiảmđikhảnăngchịuđựngđauđớndobịcăngcơ,vìthếcáitôibịsuyyếutrongmỗichúngtachẳngmấychốcmàphảiđầuhàngnhiệmvụ.Trongmộtthínghiệmkhác,đầutiênmọingườibịvắtkiệtsứctrongmộtnhiệmvụ,yêucầuphảiănchobằnghếtnhữngđồăncólợichosứckhỏenhưtỏihoặccầntây,trongkhiđó,họlạiphảicưỡnglạihammuốntrướcnhữngchiếcbánhsôcôlahoặcbánhquygiàudưỡngchất.Chẳngmấychốc,nhữngngườinàysẽđầuhàngnhanhhơnthôngthườngkhiphảiđốimặtvớimộtnhiệmvụtưduykhókhănnàođó.
Chođếnnay,đãcómộtdanhsáchdàivàđadạngnhữngtìnhhuốngvànhiệmvụđượccholàcókhảnăngrútkiệtsựtựchủcủaconngười.Tấtcảđềuliênquanđếnmâuthuẫnvànhucầuđingượclạixuhướngtựnhiên.Baogồm:
Tránhxanhữngcongấutrắng.Kiềmchếcảmxúckhixemmộtbộphimkịchtính.Đưaramộtloạtnhữnglựachọngâytranhcãi.Cốgắnggâyấntượngvớingườikhác.Phảnứngtửtếtrướcmộthànhđộngxấucủabạnđời.Giaotiếpvớimộtngườikhácchủngtộc(đốivớinhữngngườithànhkiến).Danhsáchnhữngchỉdẫnsuyyếucũngcựckỳđadạng:Lênthựcđơnănkiêng.“Vungtayquátrán”trongcơncuồngmuasắm.
Phảnứngtháiquákhibịkhiêukhích.“Cốđấmănxôi”thêmmộtchúttrongnhiệmvụnắmchặttay.Thểhiệnkémtrongcácnhiệmvụtưduyvàkhiphảiđưaranhữngquyếtđịnhlogic.
Bằngchứngrấtthuyếtphục:CáchoạtđộngphứctạpđòihỏisựtựkiểmsoátthuộcvềHệthống2vàquátrìnhtựkiểmsoátấykhiếntacảmthấykiệtsứcvàkhôngmấydễchịu.Khônggiốngquátrìnhtưduy,cáitôisuyyếubịmấtítnhấtmộtphầnđộnglựcsaumỗinhiệmvụtựkiểmsoát.Saukhihoànthànhcácnhiệmvụnhưthế,bạncócảmgiáckhôngmuốncốgắngtrongcácnhiệmvụtiếptheo,mặcdùnếunhưbắtbuộcthìbạncũngcóthểthựchiệnđược.Trongvàithínghiệm,conngườicóthểchốngcựvớicáchiệuứngcủacáitôisuyyếukhiđượckhíchlệđủmạnhđểthựchiệnhànhđộngđó.Ngượclại,khibạnphảinhớ6consốtrongbộnhớngắnhạn,cùnglúcđólạiphảithựchiệnmộtnhiệmvụnàođóthìdùcómuốnnỗlựchơnbạncũngkhônglàmđược.Cáitôisuyyếukhônggiốngnhưtìnhtrạngbậnrộncủatâmlýnhậnthức.
KhámpháđángkinhngạcnhấtmànhómcủanhàtâmlýhọcBaumeistercôngbố,đólàôngchorằngquanniệmcủasứcmạnhtinhthầnchỉlàphépẩndụkhônghơnkhôngkém.Hệthốngthầnkinhtiêuthụnhiềuglucosehơnhầuhếtcácbộphậnkháctrongcơthểvàcácnỗlựccủahoạtđộngtinhthầndườngnhưlàkẻngốnlượngglucosekhủngkhiếp.Khibạntậptrungđưaramộtquyếtđịnhtríóckhókhănhaythamgiavàomộtnhiệmvụđòihỏiphảikiểmsoátbảnthâncaođộ,lượngglucosetrongmáucủabạncũngsẽtụtxuống.Hiệntượngtươngtựcũngxảyrađốivớimộtvậnđộngviênđiềnkinhkhichạyởgiaiđoạnnướcrút,lượngglucosetrongcơbắpcủavậnđộngviênnàycũngtụtxuống.HệquảrõnétcủaquanniệmnàyđólàcácphảnứngcủacáitôisuyyếucóthểbịgiánđoạndohấpthụlượngglucosevàBaumeistercùngvớicácđồngnghiệpđãkhẳngđịnhgiảthuyếtnàythôngquavàithínghiệm.
Cáctìnhnguyệnviêntrongmộtnghiêncứuđượcxemmộtđoạnphimcâmngắn,trongđócómộtphụnữđangtrảlờiphỏngvấnbằngngônngữcơthể.Trongkhihọđangxem,mộtloạtcáctừliêntiếpđượctrìnhchiếuvớitốcđộchậm.Nhữngngườithamgiathínghiệmđượcyêucầuphớtlờcáctừấyđivàphảitậptrungvàonhiệmvụchínhlàquansáthànhvicủangườiphụnữ.Hànhđộngtựkiểmsoátbảnthânnàymàchúngtađãđượcbiếttrướcđó,chínhlànguyênnhângâyracáitôisuyyếu.Tấtcảnhữngtìnhnguyệnviênđềuđượcuốngnướcchanhtrướckhithamgiavàonhiệmvụsố2.Mộtnửasốnướcchanhđượcphangọtvớiđườngglucosevàmộtnửađượcphavới
Splenda.Sauđótấtcảcáctìnhnguyệnviênđượcthamgiavàomộtnhiệmvụ,trongđóhọcầnphảivượtquađượcsailầmcủatrựcgiácđểtìmrađápánđúng.Nhữngsailầmdotrựcgiácxuấthiệnthườngxuyênhơnởnhữngcánhâncó“cáitôisuyyếu”vànhữngngườiuốngnướcSplendachothấyhọdễbịảnhhưởngbởi“cáitôisuyyếu”đúngnhưcácnhàkhoahọcđãdựđoán.Ngượclại,nhữngngườiuốngnướcđườngchokếtquảngượclại.Dựtrữmộtlượngđườngphùhợptrongnãobộđãngănsựsuyyếu.Hẳnlàsẽphảiđầutưthêmthờigianvàtiếnhànhnhiềunghiêncứukhácđểkhẳngđịnhđượclượngđườngglucosecótácđộngthếnàođốivớisựsuyyếucũngnhưđốivớinhữngphảnứngnhấtthời,màbiểuhiệncủanóđượcthểhiệnquaviệcgiãnnởđồngtửvàthayđổinhịptim.
Gầnđây,mộtluậnchứngvềtácđộngcủasuyyếutrongxửánđãđượcđăngtảitrênTạpchíProceedingoftheNationalAcademyofSciences(HọcviệnKhoahọcTốtụngQuốcgia).Trongmộtnghiêncứu,támvịthẩmphánxétduyệtânxáởIsraelđãvôtìnhtrởthànhnhữngngườithamgiavàothínghiệmnày.Côngviệchàngngàycủahọlàxemxétnhữnghồsơxinânxá.Cáchồsơđượcgửilêntheothứtựngẫunhiênvàcácthẩmphánsẽxemxéttừnghồsơmột,trungbìnhmộthồsơđượcxemtrongmộtthờigianngắnkhoảngsáuphút.(́Trongsốhồsơxinânxá,chỉcókhoảng35%hồsơđượcchấpnhậnânxá.Thờigianchínhxácchomỗiquyếtđịnhđượcghilạivàthờigianlàmviệcmộtngàycủacácthẩmphánđượcchiaralàm3lầnnghỉ-bữasáng,bữatrưavàbữagiữachiều).Cáctácgiảcủanghiêncứuđãtheodõitỷlệnhữnghồsơđượcchấpthuậnânxádựavàothờigiansaucáclầnnghỉ.Tỷlệnàytăngđộtngộtsaumỗibữaăn,vớikhoảng65%hồsơđượcchấpthuận.Trongvònghaigiờhoặchơnchođếnlầnnghỉtiếptheo,tỷlệchấpthuậnânxágiảmđều,chotới0%trướcbữaăntiếptheo.Nhưbạncóthểhìnhdung,đâylàmộtkếtquảkhôngmongmuốnvàcáctácgiảđãcẩnthậnđưararấtnhiềugiảthuyếtloạitrừ.Lượngdữliệunhiềunhấtcóthểchỉmangđếntinxấu:Khiđóivàkhát,nhữngvịthẩmpháncóxuhướngranhữngquyếtđịnhdễdãihơn,đólàmặcđịnhtừchốicáchồsơxinânxá.Khảnănglàcảđóikhátvàmệtmỏiđềuđóngvaitròvàoquyếtđịnhởđâycủacácthẩmphán.
HỆTHỐNG2LƯỜIBIẾNG
MộttrongnhữngchứcnăngchínhcủaHệthống2làđiềukhiểnvàkiểmsoátcácsuynghĩvàhànhđộng“đượcgợiý”bởiHệthống1,chophépmộtsốsuynghĩvàhànhđộngđượcthểhiệntrựctiếpthôngquahànhvi,ngănchặnhoặcđiềuchỉnhmộtsốhànhvikhác.
Vídụ,hãyxemcâuđốđơngiảnnày.Đừngcốgắnggiảiđố,màhãynghetheotrựcgiáccủabạnnhé:
Tổnggiácủamộtchiếcgậybóngchàyvàquảbónglà1.10đô-la
Chiếcgậycógiácaohơnquảbóng1đô-la.
Đốbạnbiếtquảbóngcógiábaonhiêu?
Mộtconsốxuấthiệntrongđầubạn.Consố,tấtnhiênlà10:10xu.Điểmthúvịcủacâuđốđơngiảnđólànógợiramộtđápánhiểnnhiênđầytínhtrựcgiáchấpdẫnvà…sai.Chỉcầnlàmmộtphéptính,bạnsẽthấy.Nếuquảbóngtrịgiá10xu,thìtổngtiềnphảitrảchocảgậyvàbóngphảilà1.20đô-la(10xuchoquảbóngvà1.10đô-lachochiếcgậy),chứkhôngphảilà1.10đô-la.Đápánđúngphảilà5xu.Đểchắcchắnthìcóthểnóithếnày,đápánbảnnăngcũngcóxuấthiệntrongđầuóccủanhữngngườiđưarađápánđúng–chỉcóđiều,bằngmộtcáchnàođó,nhữngngườinàyđãđiềukhiểnđểchốnglạitiếnggọicủatrựcgiác.
ShaneFrederickvàtôicùngnhaunghiêncứugiảthuyếtvềsựphỏngđoándựatrênhaihệthốngvàôngthườngdùngcâuđố“gậyvàbóng”đểnghiêncứumộtcâuhỏichủđạo:Hệthống2điềukhiểnnhữnggợiýtừHệthống1nhưthếnào?Ôngđưaralýlẽlàchúngtabiếtmộtsựthậthiểnnhiênvềnhữngngườiđưarađápánquảbóngtrịgiá10xulà:Ngườiđóđãkhôngcốgắngkiểmchứngxemđápáncủamìnhđãđúngchưa,Hệthống2đãchấpthuậnmộtđápántrựcgiácmàđángranóphảibịloạibỏ,nếuchỉcầnbỏramộtchútnỗlựclàcóthểbiếtđượcđápánđúng.Hơnthếnữa,chúngtacũngbiếtrằngnhữngngườiđưaracâutrảlờitrựcgiácđãbỏquamộtđầumốiquantrọngrấtphổbiến,đánglẽhọphảiđặtcâuhỏitạisaongườitalạicóthểđưaramộtcâuđốđơngiảnvớimộtđápánhiểnnhiênđếnvậy.Thấtbạitrongviệckiểmchứngnàyrấtđángđểýbởivìchỉcầnbỏramộtchútxíucôngsứcđểkiểmtrathôi,chỉmấtmộthaigiâytưduy(vấnđềnàytươngđốiđơngiản),chỉcầnmộtchútcăngcơvàhơigiãnnởđồngtửlàđãcóthểtránhđượcmộtsailầmđángxấuhổ.Nhữngngườiđưarađápán10xudườngnhưlànhữngtínđồcuồngnhiệtcủa“quyluậtnỗlựctốithiểu”.Nhữngngườitránhđượcđápánsaidườngnhưcóđầuócnhạybénhơn.
Hàngngànsinhviênđạihọcđãthamgiatrảlờicâuđốvề“gậyvàbóng”,kếtquảthậtđángkinhngạc,hơn50%sinhviênởĐạihọcHarvard,MITvàPrincetonđãđưarađápántrựcgiác,tấtnhiênđápánnàysai.Tỷlệsinhviênởcáctrườngđạihọcnằmởtopdướicáctrườngtrên,đãđưarađápánsailà
80%.Vấnđềvề“gậyvàbóng”làcuộcchạmtránđầutiêncủachúngtôivớinhậnđịnhmàsaunàysẽtrởthànhchủđềđượcnhắcđếnnhiềulầntrongcuốnsáchnày:Cónhiềungườitựtintháiquá,tônvinhtrựcgiáccủamìnhquámứccầnthiết.Rõrànglàhọchorằngnỗlựctưduy,dùởmứcđộtốithiểukhôngphảilàđiềuthúvịvàcốtránhđụngđộvớinócàngítcàngtốt.
Giờthìtôisẽchỉchobạnthấymộtlậpluậnlogic-haimệnhđềvàmộtkếtluận.Hãycốgắngxácđịnh,càngnhanhcàngtốt,nếubạnthấylậpluậnnàylàhợplogic.Từhaimệnhđềnàythìkếtluậnthếnàycóhợplýkhông?
Hoahồnglàmộtloàihoa.
Vàiloàihoachóngtàn.
Chonêncóvàiloạihoahồngchóngtàn.
Đasốcácsinhviênđạihọcđượchỏiđềuchấpthuậntamđoạnluậnnàylàhợplogicmàkhôngchútnghingờ.Thựctế,lậpluậnnàykhôngchặt,bởivìcóthểxảyrakhảnănghoahồngkhôngnằmtrongsốnhữngloàihoachóngtàn.Cũnggiốngnhư“cáibẫy”của"gậyvàbóng",mộtđápáncóvẻhợplýlậptứcxuấthiệntrongđầubạn.Tránhđược“cáibẫy”nàyđòihỏiđầuócphảilàmviệccăngthẳngđểchốnglại“tiếngnói”khekhẽcấtlêntrongđầu:“Đúngrồi,đúngrồi!”khiếnbạnkhócóthểkiểmtratínhchuẩnxáccủavấnđềvàhầuhếtmọingườingạisuynghĩthấuđáochomộtvấnđềnàođó.
Thínghiệmnàychothấytrongcuộcsốnghàngngày,việctruyđếncùngmộtsuyluậnluônbịcảntrở.Nóđưaragiảthuyếtlàkhiconngườitađặtlòngtinrằngmộtkếtluậnlàđúng,họcũngsẽcóxuhướngtintưởngvàonhữngýkiếnbổtrợchokếtluậnđó,ngaycảkhinhữnglậpluậnnàykhôngcócăncứ.KhiHệthống1thamgiavàoquátrìnhsuyluận,kếtluậnxuấthiệntrướctiên,rồimớiđếncáclậpluận.
Tiếptheo,bạnhãytrảlờicâuhỏinàyvàtrảlờinhanhtrướckhiđọctiếp:
MộtnămởbangMichigancóbaonhiêukẻsátnhân?
Câuhỏinày,đượcthiếtkếbởiShenFrederick,mộtlầnnữalạitháchđốHệthống2.“Cáibẫy”ởđâynằmởchỗliệubạncónhớrađượcDetroitlàthànhphốcótỷlệtộiphạmcaothuộcbangMichiganhaykhông.CácsinhviênMỹbiếtđiềunàyvàcũngsẽxácđịnhđượcchínhxáclàDetroitlàthànhphốlớnnhấtởbangMichigan.Nhưngnhậnthứcđượcthựcthếnàychẳngnóilênđiềugìhết.Khôngphảitấtcảnhữnggìchúngtabiếtđềuxuấthiệntrongtrí
óccủachúngtavàođúngthờiđiểmkhichúngtacầnđếnchúng.SốngườinhớđượcrằngDetroitnằmởMichiganvàlàthànhphốcótỷlệtộiphạmcaonhấtnhiềuhơnsốngườikhôngbiếtđiềunày,nhưngphầnlớnnhữngngườitrảlờicâuhỏinàyđềukhôngnghĩđếnthànhphốnàykhiđượcđặtcâuhỏivềbangnày.Thựcvậy,tỷlệtrungbìnhnhữngngườiđoánvềtìnhtrạngtộiphạmởMichiganthấphơnsovớinhữngngườiđượchỏivềthànhphốDetroit.
CóthểđổlỗichocảHệthống1vàHệthống2trongviệckhôngnghĩđếnthànhphốDetroit.Khinhắcđếnmộtbangnàođó,thìviệcbạnnghĩđếnthànhphốnàonằmtrongbangđóphụthuộcmộtphầnvàochứcnăngtựđộngcủabộnhớ.Vềphươngdiệnnàythìkhôngaigiốngai.NhắcđếnbangMichigan,thườngmỗingườisẽcónhữngấntượngvàhìnhdungkhácnhauvềđịadanhnày:Thườngnhữngngườisốngtạibangnàysẽcócảmgiácgầngũi,thânthiện,nhiềukỷniệm,ấntượnghơnlànhữngngườisốngởnơikhácchỉbiếtsơvềnó;nhữngngườibảnđịasinhsốngtạiđịaphương,đươngnhiênsẽbiếtnhiềuvềnơimìnhsinhsốnghơnlànhữngngườikháckểcảnhữngngườinhanhnhẹn,thôngminh,cóthóiquentìmhiểukỹlưỡngvềmộtsốđịadanhnàođómàhọthích.Tríthôngminhkhôngchỉliênquanđếnkhảnăngsuyluận,nócònlàkhảnăngtìmranhững“nguyênliệu”thíchhợptrongbộnhớvàsảnsinhsựchúýkhicầnthiết.ChứcnăngghinhớlàthuộctínhcủaHệthống1.Tuynhiên,tấtcảmọingườiđềucóquyềnlàmchậmlạimỗikhilụctìmtrongbộnhớtấtcảnhữnghiệnthựcliênquanđếnvấnđề,cũngnhưhọcóthểchậmlạikhikiểmtramộtcâutrảlờitrựcgiáctrongvídụbóngvàgậy.Mởrộng,thậntrọngkhikiểmtravàtìmkiếmlàmộtđặctínhcủaHệthống2,bêncạnhđóthuộctínhnàythểhiệnởmỗicánhânlạikhácnhau.
Cả3vấnđề“gậyvàbóng”,tamđoạnluậnhoatànvàvídụvềtộiphạmởMichigan/Detroitđềucómộtđiểmchung:Cóvẻnhư,ítnhấtthìthấtbạitrongnhữngbàikiểmtranhỏnàyđãchỉrangườithamgiatrảlờibàikiểmtranàythiếuđộnglựcvàkhôngsuynghĩkỹlưỡng.
BấtcứngườinàođỗvàocáctrườngđạihọcdanhtiếngđềucóthểtrảlờihaicâuhỏiđầutiênvàsuynghĩcẩnthậnvềMichiganlàcóthểnhớrathànhphốlớnnhấtcủabangvàcácvấnđềliênquanđếntộiphạmcủathànhphốnày.Nhữngsinhviênnàycóthểgiảiquyếtnhữngbàitoánkhóhơnthếnàyrấtnhiều,nhấtlàkhihọkhôngdễdàngđưaramộtđápánmơhồbấtchợtxuấthiệntrongđầuóc.Việcdễdàngthỏamãnlànguyênnhânngăncảnhọ,tưduymớichínhlàvấnđềrắcrối.“Lườibiếng”cóthểlàlờiphánxétnặngnềđốivớikhảnăngtựkiểmsoátbảnthâncủanhữngthanhniênnàycũngnhư
vớiHệthống2củahọ,nhưngdườngnhưlờiphánxétnàyhơithiếucôngbằngchohọ.Nhữngngườitránhđược“lỗilườisuynghĩ”cóthểgọilànhữngngười“bậnrộn”.Họcảnhgiáchơnhayđộngnãohơn,khôngdễhàilòngvớinhữngcâutrảlờinôngnổivộivã,đồngthờihoàinghitrựcgiáccủachínhmình.NhàtâmlýhọcKeithStanovichthìgọihọlànhữngconngườilýtríhơn.
TRÍTUỆ,KIỂMSOÁT,LÝTRÍ
Cácnhànghiêncứuđãápdụngrấtnhiềuphươngphápđểkiểmtramốiliênhệgiữatưduyvàsựtựkiểmsoát.Mộtsốngườiđãđặtracâuhỏisosánhnhưsau:Nếumộtngườiđượcxếphạngbởikhảnăngtựkiểmsoátvàtrựcgiáccủamình,thìliệungườiđócóthểđạtđếncùngmộtvịtríởcảhaibảngxếphạnghaykhông?
MộttrongnhữngthínghiệmnổitiếngnhấtcủalịchsửngànhTâmlýhọclàcủaWalterMischelvàcácsinhviêncủamình.Họnghiêncứudựatrênmộttìnhhuốngđiểnhìnhđốivớinhữngđứatrẻbốntuổi.Chúngđượclựachọn,hoặclànhậnmộtphầnthưởngnhỏ(mộtchiếcbánhOreo)luôn,hoặcmộtphầnthưởnglớnhơn(haichiếcbánh)nếuchúngchịukhóđợi15phút.Cụthểlàlũtrẻsẽởmộtmìnhtrongmộtcănphòng,trướcmặtlàmộtchiếcbànvớihaivật
Mộtchiếcbánhvàmộtcáichuôngdùngđểgọicácnhânviênlàmthínghiệm.Thínghiệmđượcmôtảnhưsau:“Trongphòngkhôngcóđồchơi,khôngcósách,tranhhaybấtcứthứgìcókhảnănglàmphântánbọnnhóc.Nhữngngườithựchiệnthínghiệmbỏrangoàivàchỉquaytrởlạisau15phút,hoặckhiđứatrẻrungchuông,ănbánh,đứngdậy,hoặckhitrẻcóbiểuhiệnmệtmỏi.”
Nhữngđứatrẻthamgiathínghiệmđượcquansátquachiếcgươngmộtchiều,đoạnphimquaylạinhữnghànhvicủachúngtrongsuốtthờigianchờđợiấyluônkhiếnngườixemphảibậtcười.Khoảngmộtnửasốtrẻemthamgiathínghiệmcókhảnăngđánhbạisựnônnóng,chờđủ15phút,chủyếulàvìcácembiếthướngsựchúýcủamìnhkhỏihammuốncóđượcphầnthưởng.10đến15nămsau,khoảngcáchgiữanhữngđứatrẻcưỡnglạiđượcsựhammuốnvànhữngđứatrẻkhôngcókhảnăngấylàrấtlớn.Nhữngemcưỡnglạiđượcsựhammuốncókhảnăngkiểmsoátnhậnthứctốthơn,đặcbiệtlàcókhảnăngđịnhhướngsựchúýcủabảnthânmộtcáchhiệuquả.Khitrưởngthành,tỷlệcácemnàydùngmatúycũngthấphơn.Mộtsựkhácbiệtđángkểtrongkhuynhhướngtrítuệcũngxuấthiện:Nhữngđứatrẻthểhiện
khảnăngkiềmchếbảnthântốthơnkhimớichỉbốntuổivềcơbảnsẽđạtđượcnhữngthànhtíchcaohơntrongcácbàikiểmtratrítuệ.
MộtnhómnghiêncứucủaĐạihọcOregonđãkhámpháramốiliênhệgiữakiểmsoátnhậnthứcvàtrítuệtheonhiềucáchkhácnhau,trongđóbaogồmcảnỗlựcnuôidưỡngtrítuệbằngcáchnângcaokhảnăngkiểmsoátsựtựchủ.Trongnămphiênhọc,mỗiphiênkéodài40phút,họtrìnhchiếuchotrẻemtừbốnđếnsáutuổivàichươngtrìnhtròchơiđiệntửđượcthiếtkếđặcbiệt,đòihỏisựtậptrungvàkiểmsoát.Mộttrongsốnhữngbàitập,đólàcácemsửdụngmộtchiếccầnláiđểđiềukhiểnmộtchúmèohoạthình,dichuyểnchúmèonàyđếnkhuvựcbãicỏvàtránhnhữngbãisìnhlầy.Nhữngngườihướngdẫnnhậnthấyrènluyệnsựtậptrungkhôngchỉnângcaokhảnăngkiểmsoát;cácđiểmsốghiđượctrongnhữngbàithitrítuệcũngđượcnângcaovàsựtiếnbộnàyđượcduytrìtrongvàitháng.Mộtnghiêncứukháccũngdonhómnàythựchiệnđãxácđịnhđượcnhữnggenđặcbiệtthamgiavàoquátrìnhkiểmsoátnày,chothấycáckỹnăngnuôidạyconcáicũngbịảnhhưởngrấtlớnđếnkhảnăngnày,nghiêncứucũngchothấycómốiliênhệmậtthiếtgiữakhảnăngkiểmsoátsựchúýcủatrẻvàkhảnăngkiểmsoáttâmtrạngcủachúng.
ShaneFredericktiếnhànhmộtthínghiệm“Phảnchiếunhậnthức”,trongđócũngđặtravấnđề“gậyvàbóng”vàhaicâuhỏikhácđượclựachọnbởichúngcũnglànhữngthứdễlàmnảysinhnhữngcâutrảlờitrựcgiáccóvẻrấtđúngnhưngthựctếlạisai(câuhỏisẽxuấthiệnởchương5).Ôngnghiêncứutínhcáchcủacácsinhviênđạtđiểmrấtthấptrongthínghiệmnày,ởnhữngngườinày,chứcnănggiámsátcủaHệthống2rấtyếuvànhậnthấyhọcóthiênhướngtrảlờicáccâuhỏibằngcácđápánđầutiênxuấthiệntrongđầuóc,họcũngkhôngsẵnlòngđầutưthêmcôngsứcđểkiểmtraxemtrựcgiáccủamìnhcóđúnghaykhông.NhữngngườiđitheotiếngnóicủatrựcgiáckhôngsuytínhtrongcáccâuhỏiđócũngthườngcóxuhướngchấpnhậnnhữnggợiýkháctừHệthống1.Đặcbiệt,họthườngbốcđồng,thiếukiênnhẫnvàthíchnhậnđượcthànhquảngaytứckhắc.Vídụ,64%nhữngngườitrảlờiphươngántrựcgiácnóihọthíchnhậnluôn34.000đô-langaytrongthánghơnlàchờđếnthángsauđểnhậnđược38.000đô-la.Chỉ37%nhữngngườitrảlờiđúngcảbacâuchọnphươngánnhậnđượckhoảntiềnnhỏhơnngaylậptức,thayvìchờđợiđểnhậnđượckhoảntiềnlớnhơn.Khiđượchỏihọsẵnlòngchibaonhiêutiềnđểcómộtcuốnsáchngaytrongngàymàhọvừađặthàng,nhữngngườiđiểmthấptrongthínghiệm“Phảnchiếunhậnthức”(Cognitivereflectiontest)sẵnlòngtrảgấpđôisovớinhữngngườiđiểmcao.PháthiệncủaFrederickchothấytrongvởkịchtâmlýnày,cácnhânvậtcónhững“cátính”khácnhau.Hệthống1thìbốcđồng
vàtrựcgiác;Hệthống2thìcókhảnănglýtrívàrấtthậntrọng,nhưngởmộtsốngườithìhệthốngnàyrấtlườibiếng.Chúngtanhậnthấysựkhácbiệtliênquangiữacáccánhân:MộtsốngườithíchHệthống2củamìnhhơn,mộtsốngườikháclạigầngũivớiHệthống1củamìnhhơn.Bàithínghiệmđơngiảnnàynổilênnhưmộtnhàdựbáochuẩnxácnhấtvềthóiquenlườitưduyởloàingười.
KeithStanovichvàngườicộngsựlâunămcủamình,RichardWestbanđầucũngđãnhắcđếnkháiniệmHệthống1vàHệthống2(sauđóhọthíchgọilàcácquátrìnhKiểu1vàKiểu2hơn).Stanovichvàđồngsựđãnghiêncứutrongnhiềuthậpkỷvềsựkhácbiệtgiữacáccáthểkhiphảiđốidiệnvớimộtsốvấnđềmàcuốnsáchnàyđềcậptới.Họhỏimộtcâuhỏicơbảntheonhiềucáchkhácnhau:Điềugìkhiếnmộtsốngườidễdàngtintưởngvàocácdựđoánsailệchhơnnhữngngườikhác?Stanovickđãrútrakếtluậntrongmộtcuốnsáchđãđượcxuấtbảncótựađề“LýtrívàĐầuócphảnchiếu”(RationalityandReflectiveMind),trongđóđềxuấtmộtcáchtiếpcậntáobạovàkhácbiệtđốivớichủđềcủachươngnày.ÔngvẽramộthìnhminhhoạthểhiệnsựkhácbiệtgiữahaiphầncủaHệthống2-thựctế,sựkhácbiệtđósắcbénđếnmứcônggọichúnglànhững“tríóc”khácbiệt.Mộttrongnhữngtríócđó(màônggọinólàthuậttoán)sẽđàmphánvớisựtưduychậmvàyêucầusựtínhtoán.Mộtsốngườigiỏihơnnhữngngườikháctrongnhữngnhiệmvụtríócnhưthếnày,họthườnglànhữngcánhânxuấtsắctrongnhữngbàikiểmtratrítuệvàcókhảnăngchuyểnnhanhtừmộtnhiệmvụnàysangmộtnhiệmvụkhácmộtcáchhiệuquả.Tuynhiên,Stanovichlậpluậnrằngtrítuệthôngminhkhônglàmngườitamiễnnhiễmvớinhữngsailệch.Còncómộtkhảnăngkháccũngthamgiavàoquátrìnhnày,màôngdánnhãnchonólàlýtrí.KháiniệmcủaStanovichvềmộtngườilýtrítươngtựnhưngườimàlúctrướctôiđãdánnhãnlà“bậnrộn”.Điểmmấuchốttronglậpluậncủaôngđólàsựlýtríđóphảiđượcphânbiệtvớitrítuệ.Theocáchnhìncủaông,tưduynôngnổihay“lườibiếng”làmộtdòngchảycủatríócphảnchiếu,mộtsựthấtbạicủalýtrí.Đâyquảthựclàmộtýtưởnghấpdẫnvàtáobạo.Đểhỗtrợchonó,Stanovichvàcácđồngsựđãtìmracâuhỏibẫy“gậyvàbóng”vànhữngngườikhácthíchhiểunólàmộtdạngchỉdẫnchonhữngnhầmlẫnngớngẩntrongtưduyhơnlàmộtthướcđothôngthườngchotrítuệ,vídụcácbàikiểmtraIQ.Thờigianchochúngtabiếtsựkhácbiệtgiữatrítuệvàlýtrísẽdẫndắttađếnnhữngkhámphámới.
KIỂMSOÁTLÊNTIẾNG
“Côbékhôngtàinàongồiimmàthựchiệnmộtnhiệmvụkéodàihànggiờ
được.Côbélúcnàocũngđộngđậy.”
“Cáitôicủaanhtađãbịlàmchosuykiệtsaumộtngàydàihọphành.Thếlàanhtaquaytrởlạinhữngtiếntrìnhxửlýtrựcgiácthayvìsuynghĩthấuđáovấnđề.”
“Anhtachẳngbuồnkiểmtraxemnhữnggìmìnhnóicógiátrịgìkhôngnữa.ChảlẽanhtalúcnàocũngcómộtHệthống2lườibiếng,haylàanhtabịmệtmỏibấtthường?”
“Đángtiếclàcôtacóxuhướngbuộtmiệngnóiranhữngsuynghĩbộtpháttrongđầu.Hẳnlàcôtacũngsẽgặpkhókhănkhitrìhoãnmộtliêntưởngvềsựhàilòng.Hệthống2yếukém.”
Chương4.Bộmáyliêntưởng
ĐểbắtđầuhànhtrìnhkhámpháhoạtđộngkỳdiệucủaHệthống1,mờibạn
nhìnvàocáctừsauđây:
Chuốinônmửa.
Chỉcầnmộtđếnhaigiây,cóbiếtbaothứlóelêntrongđầubạnkhinhìnvàotừ“chuốinônmửa”.Mộtsốhìnhảnhvàkỷniệmkhôngmấydễchịuhiệnratrongđầubạn.Khuônmặtbạncólẽsẽnhănlạiđôichút,thểhiệnsựghêghêvàrấtcóthể,mộtcáchvôthứcbạnsẽđẩycuốnsáchnàyraxamìnhhơnmộtchút.Nhịptimtănglên,lôngtơtrêncánhtaydựnglênđôichútvàtuyếnmồhôicủabạnđượckíchhoạt.Tómlại,bạnđãphảnứngvớimộttừmangnghĩakinhtởmmàkhônghềkiểmsoátđượchìnhảnhcủamìnhkhiphảnứngtrướchiệnthựcấy.Tấtcảquátrìnhphảnứngnàyđềudiễnrahoàntoànrấttựnhiên,nằmngoàitầmkiểmsoátcủabạn.
Khôngcólýdođặcbiệtnàođểbạnphảiphảnứngnhưvậynhưngđầuócbạntựđộnghìnhthànhmộtliêntưởngtạmthờivàmộtliênhệmangtínhhệquả,Chuốilànguyênnhângâybuồnnôn(nhưngchớlo,mọiviệcsẽmauchóngquathôi.)Trạngtháibộnhớcủabạnđãthayđổitheonhiềucáchkhác:Giờthìbạnsẵnsàngnhậnravàphảnứngvớinhữngthứvàkháiniệmcómốiliênhệvới“nônmửa”,vídụbuồnnôn,khóchịu,hoặclờmlợmvàcáctừngữcóliênhệvới“chuối”nhưmàuvàng,hoaquả,thậmchílàtáovàdâu.
Thôngthường,sựnônmửaxuấthiệntrongmộtsốhoàncảnhcụthể,vídụnhưbữatiệcthâuđêmvàquáchén.Bạncũngthườngkhôngdễnhậnranhữngtừngữcóliênhệvớinhữngnguyênnhânkhácnữa,chúngchocùngmộtkếtquảmàbạnkhôngmongđợi.Hơnnữa,Hệthống1củabạnghinhậnthựctếrằngviệcđặthaitừcạnhnhaunhưthếlàtráivớilẽthường:Cóthểtrướcđóchưabaogiờbạncóliêntưởnghaisựviệcnàyvớinhau.Bạnđãtrảiquamộtkinhnghiệmtươngđốikhácbiệtsovớitrảinghiệmtrướcđâycủamình.
Mộtloạtphảnứngphứctạpxuấthiệnmộtcáchmaulẹ,tựnhiênvàkhôngđòihỏibấtcứsựcốgắngnàotừphíabạn.Bạnkhôngcốtìnhnhưngbạncũngchẳngthểngănđượcchúngxuấthiện.ĐóchínhlàcáchvậnhànhcủaHệthống1.Nhữnghiệntượngxuấthiệnkểtrênlàkếtquảcủaviệcnhìnthấy
cáctừngữdiễnranhờmộtquátrìnhgọilàkíchhoạtliêntưởng:Cácýtưởngnàyđượckhởipháttừrấtnhiềuýtưởngkhác,chúngxuấthiệnàoạtnhưthácđổtrongtrínãocủabạn.Điểmcốtlõitronghệthốngphứchợpcáchiệntượngtrínãochínhlàsựgắnkếtgiữachúng.Mỗimộtnhântốđềuđượckếtnốivớimộtnhântốkhác,hỗtrợvàđượchỗtrợ,củngcốchonhântốkhác.Mộttừkhơigợinhữngkýức,từđótạoracảmxúcvàcảmxúcđếnlượtnólạitrởthànhtácnhântạoranhữngbiểuhiệnkhuônmặtvànhữngphảnứngkhác,vídụnhưtrạngtháicăngthẳnghoặctháiđộghêtởm.Biểuhiệnkhuônmặtvớibiểucảmghêtởmcủngcốnhữngcảmgiácmàchúngcóliênkếttrongtríócbạn.Tấtcảdiễnranhanhvàđồngthời,tùybiếntheonhậnthức,cảmxúcvàphảnứngcơhọccủatừngngườivàtấtcảđềutácđộngqualạilẫnnhau,nóđượcgọilàtínhliênkết.
Chỉtrongmộtvàigiây,bạnđãhoànthànhmộtphảnứngkỳdiệu,mộtcáchtựđộngvàvôthức.Bắtđầutừmộtsựkiệnbấtngờ,Hệthống1lậptứcđặtravôsốgiảthuyếtđềucóvẻcólý,vídụnhưđặthaitừkhôngcóvẻgìliênquancạnhnhau,bằngcáchtạoracácliênhệnhânquảtừcáctừngữđó;dựđoánnhữngđedoạtiềmẩnvàtạorakhungcảnhchonhữngtiếntriểnsắptớibằngviệcchuẩnbịchobạnnhữngsựkiệncókhảnăngxảyra;nócũngtạorakhungcảnhchosựkiệnđượcnhắcđếnbằngcáchđánhgiáxemsựkiệnđóđặcbiệtởmứcnào.Bạnkếtthúcquátrìnhnàybằngviệccungcấpthôngtincủaquákhứvàchuẩnbịchotươnglaicóthểdiễnra.
Quátrìnhvừadiễnralạthườngởmộtđiểm,đólàHệthống1chỉlàmmộtviệcduynhấtlàliênkếthaitừvớihaiýnghĩađơnthuầnlạivớinhau.Cơthểbạnhồiđáplạibằngmộtloạtnhữngphảnứngđốivớimộtthứcóthực,phảnứngcảmxúcvàcơthểphảnánhmộtphầnsựdiễngiảicủacáchiệntượng.Nhữngnămgầnđây,cácnhàkhoahọcnhậnthứcluậnđãcổvũchoýtưởngnhậnthứclàsựthểhiện;bạntưduybằngcảcơthể,chứkhôngchỉvớibộnão.
Từrấtlâu,ngườitađãbiếtđếncơchếtạoramộtloạtnhữnghiệntượngtrínãonhưtrên:Nóchínhlàsựkếthợpcủacácýtưởng.Tấtcảchúngtađềubiếtrằng,chínhnhờkinhnghiệmtrongquákhứcủabạnmàcácýtưởngnốiđuôinhautuầntựxuấthiệntrongtrínãocủamình.CáctriếtgiaAnhthếkỷXVIIvàXVIIIđãnghiêncứucácquyluậtđểgiảithíchchosựtiếpnốinày.TrongcuốnsáchNhucầuhiểubiếtvềloàingườixuấtbảnnăm1748,nhàtriếthọcngườiScotlandDavidHumeđãđúcrútrabanguyêntắccủasựliêntưởng:Sựtươngđồng,sựliêntưởngvềmặtthờigian,địađiểmvàtínhhệquả.KháiniệmvềsựliêntưởngđãthayđổitriệtđểtừthờiHume,nhưngbanguyêntắctrênvẫnđóngvaitròlànềntảngchonhữngxuấtphátđiểm.
Tôisẽpháttriểncáinhìnkháiquátvềthếnàolàmộtýtưởng.Cóthểcụthểhoặctrừutượngvànócóthểđượcbiểuhiệntheonhiềucáchkhácnhau,dướidạng:Mộtđộngtừ,mộtdanhtừ,mộttínhtừhaymộtbiểutượng.Cácnhàtâmlýhọcchorằngýtưởnglàmộtđiểmmấuchốttrongmộtmạnglưới,đượcgọilàliênkếtkýức,trongđómỗiýtưởnglạiđượcliênkếtvớirấtnhiềuýtưởngkhácnhau.Córấtnhiềuloạiliênkết:Nguyênnhânliênkếtvớihệquả(virus=>cảmlạnh);sựvậtvớithuộctính(chanh=>màuxanh);sựvậtvớiphạmtrùkháiquát(chuối=>hoaquả).ChúngtađãtiếnthêmmộtbướcsovớithờicủaHume,đólàtakhôngcònnghĩrằngbộócphảitrảiquamộtloạtnhữngýtưởngliêntiếpvàlầnlượt.Nếunhìntheocáchhoạtđộngcủahệthốngbộnhớliênkết,thìtấtcảđượcdiễnracùngmộtlúc.Nókíchhoạtrấtnhiềuýtưởng,cũngnhưbảnthânýtưởngđólạiđượckíchhoạtlàkhởinguồnchonhữngýtưởngkhác.Hơnthếnữa,chỉcóvàiýtưởngkíchhoạtđượcsuynghĩmộtcáchcónhậnthức,cònlạihầuhếtcácsuynghĩliênkếtđềudiễnratrongimlặng,ẩnmìnhtrongtiềmthứccủamỗingười.
Rấtkhóchấpnhậnkháiniệmchorằngchúngtaphảigiớihạntruycậpvàocáchoạtđộngtríóccủaconngười,bởivì,tựnhiênmànói,nóxalạsovớisựhiểubiếttrướcđâycủachúngtanhưngđólạilàsựthật:Bạnhiểuvềbảnthânmìnhhơnrấtnhiềusovớinhữnggìbạnnghĩ.
Sựkỳdiệucủahiệuứngmồi
Aicũngbiếtrằngbướcđộtphálớnđầutiêntronggiớihạnhiểubiếtcủachúngtavềcơchếhoạtđộngcủaliêntưởngchínhlàsựtiếnbộtrongphươngphápđolường.Vàithậpkỷtrởlạiđây,cáchduynhấtđểnghiêncứucácliêntưởngđólàđihỏirấtnhiềungườimộtsốcâuhỏinhư:“KhiaiđónóitừBANNGÀYthìnhữngtừđầutiênbạnnghĩđếnsẽlàtừgì?”.Cácnhàkhoahọcđãghilạitầnsuấtcủanhữngcâutrảlờithườngxuyênnhất,vídụnhư“banđêm”,“nắng”,hoặc“dàilêthê”.Vàonhữngnăm1980,cácnhàkhoahọcpháthiệnrarằng,đưasẵnmộttừnàođóracóthểlậptứctạoranhữngsựthayđổicóthểđolườngđượctrongtrườnghợpcórấtnhiềutừliênquannằmtrongtrườngliêntưởng.NếubạnvừanhìnthấyhoặcnghethấytừĂN(EAT),thìtrongkhoảnhkhắc,bạncóxuhướngđiềnchữcònthiếuvàochỗtrốngcủaSO_PđểtạothànhtừSOUP(cháo/súp)hơnlàSOAP(xàphòng).Chiềungượclạicũngđúng,tấtnhiên,nếubạnvừanhìnthấytừTẮM(SOAP).Chúngtagọiđólàhiệuứngmồi,nghĩalàtừĂNđãmồichoýtưởngSÚPvàtừTẮMđãmồiýtưởngchotừXÀPHÒNG.
“Hiệuứngmồi”đượcthểhiệndướirấtnhiềudạngthức.NếutừĂNđangchiếmlĩnhđầuócbạn(dùbạncónhậnthứcđượcđiềuđóhaykhông),thì
thườngbạnsẽnhậnbiếtđượctừSOUPnhanhhơnbìnhthường,dùnóchỉđượcnóibằngmộtcáimấpmáymôihayđượcviếtbằngmộtbộphôngchữmờảo.Vàtấtnhiênbạnsẽkhôngchỉđượcmồiđểbậtraýtưởngliênquanđếnsúp,màcònlàhàngloạtcácýtưởngliênquanđếnchuyệnănuống,baogồmdĩa,đói,béo,ănkiêng,bánh.Vànếubạnvừangồiănởmộtcáibànbịcậpkênhtrongmộtnhàhàng,thìbạncũngsẽđượcdẫndắtđểnghĩđếnsựbậpbênh.Hơnthếnữa,nhữngýtưởngđượcmồicũngcókhảnăngkhơigợiranhữngýtưởngkhác,dẫucóyếuớthơn.Nhưnhữngconsónglăntăntrênmặthồ,mộtýtưởngbénhỏnhưmộthònsỏicóthểtạosónglantỏachonhữngýtưởngtiếpnốinhau.Giờđây,bảnđồhóanhữnglànsóngấytrởthànhmộttrongnhữngchủđềhấpdẫn,đángđượctheođuổinhấttrongngànhkhoahọcnghiêncứuvềtâmlýhọc.
Mộtbướctiếnbộlớnnữatrongnhậnthứccủachúngtavềbộnhớđólàhiệuứngmồikhôngchỉgiớihạntrongcáckháiniệmhaytừngữ.Bạnkhôngthểbiếtnótồntạinhưmộttrảinghiệmmàbạnýthứcđượcnhưngbạnbuộcphảichấpnhậnýtưởngkỳquặcrằngcáchànhđộngcủabạn,nhữngtâmtrạngcủabạn,cóthểbịdẫndắtbởinhữngsựkiệnmàbạnthậmchícònkhôngnghĩtới.Trongmộtthínghiệmmàngaysaukhiđượcthựchiệnđãtrởthànhmộtthínghiệmkinhđiển,nhàtâmlýhọcJohnBarghvàcácđồngsựđãyêucầucácsinhviênởĐạihọcNewYork,hầuhếttrongđộtuổitừ18tới22–thuthậpbốntừcónghĩatừmộttậphợpnămtừ(vídụ:“thấyôngtócbạcphơ”).Hơnmộtnửasốngườiđượchỏitrongmộtnhómsinhviênđãnhặtranhữngtừcónghĩaliênquanđếnngườicaotuổi,vídụnhưFlorida,đãngtrí,hói,hoarâmhoặcnhănnheo.Khihoànthànhnhiệmvụ,cácsinhviênthamgiathínghiệmtiếptụcthựchiệnmộtthínghiệmkháctrongmộtvănphòngởtầngdưới.Quãngđườngđibộngắntừhaiđiểmthínghiệmchínhlàđiềumàthínghiệmnhắmtới.Cácnhànghiêncứukínđáođothờigiandichuyểngiữahaiđịađiểmcủacácsinhviênnày.NhưBarghđãdựđoántrước,nhữngngườitrẻtuổivừatìmranhữngtừcónghĩaliênquanđếnngườigiàđichậmhơnrõrệtsovớinhữngngườibìnhthường.
“HiệntượngFlorida”ởđâyliênquanđếnhaitrạngtháicủahiệuứngmồi.Đầutiên,mộttậphợpcáctừngữdẫndắttưtưởngliênhệvớingườicaotuổi,mặcdùtừgiànuakhônghềđượcnhắctới;thứhai,nhữngsuynghĩnàyđếnlượtnó,lạidẫndắtmộthànhvi,đichậmvốnlàtừcósựliênhệvớingườicaotuổi.Tấtcảnhữngđiềunàydiễnramộtcáchhoàntoànkhôngcókiểmsoát.Khiđượchỏihọcólườngtrướcđiềunàykhông,khôngsinhviênnàotrongsốnhữngghinhậnrằngcáctừngữmàhọthuthậplạicóchungmộtchủđềvàtấtcảbọnhọđềukhẳngđịnhmọithứhọlàmsauthínghiệmđầutiênkhônghềbịảnhhưởngbởinhữngtừngữmàhọđãgặptrướcđó.Họ
khônghềýthứcđượcnhữnggìliênquanđếnngườicaotuổi,ấyvậymàhànhvicủahọđãbịthayđổi.Hiệntượngdẫndắtmồiđángkinhngạcnày-mộtýtưởngchiphốithếnàođếnmộthànhvi-đượcbiếtđếnvớitêngọihiệuứngývận.Mặcdùchắcchắclàbạnkhôngýthứcđượcđiềunày,nhưngviệcđọcnhữngdòngnàycũngđangdẫndắtbạn.Nếubâygiờcóaiđóyêucầubạnđứnglênđilấymộtcốcnước,chắcchắnbạnsẽthựchiệnhànhđộngđóchậmrãihơnbìnhthường,trừkhibạnrấtghétnhữngngườigià,trongtrườnghợpnày,cácnhànghiêncứuchorằngcóthểbạnsẽthựchiệnhànhđộngnhanhhơnmộtchútsovớibìnhthường.
Liêntưởngývậncũngđúngtrongchiềungượclại.MộtnghiêncứudiễnraởmộtĐạihọctạiĐứclàhìnhảnhphảnchiếusovớithínghiệmngườicaotuổimàBarghvàcácsinhviênthựchiệnởĐạihọcNewYork.Ngườitayêucầucácsinhviênđilạitrongmộtcănphòngtrong5phút,vớitốcđộ30bước/phút,nghĩalàchậmhơnkhoảng1/3sovớitốcđộthôngthường.Sauthínghiệmngắnđó,nhữngngườithamgiathínghiệmnhậnracáctừngữliênquanđếnngườicaotuổinhưđãngtrí,già,côđơnnhanhhơnhẳnsovớibìnhthường.Cáchiệntượngmồinghịchvàđảo(reciprocalprimingeffects)cóxuhướngsinhramộtphảnứngrấtlogicvàmạchlạc:Nếubạnđượcmồiđểnghĩđếnngườigià,bạnsẽcóxuhướnghànhđộngnhưngườigiàvàhànhđộngnhưngườigiàsẽcủngcốthêmsuynghĩcủabạnvềngườigià.
Nhữngmốiliênkếtđảochiềunhưvậyrấtphổbiếntrongmạnglướiliêntưởng.Vídụ,vuivẻcóxuhướngkhiếnbạnmỉmcười,vàmỉmcườilạicóxuhướngkhiếnbạncảmthấyvuivẻ.Giờhãythửđứnglênvàlấymộtchiếcbútchì,đặtnóngangvớimiệng,dùnghaihàmrăngkẹpchiếcbútchìlại,đầucómiếngtẩynằmphíatayphải,đầuchìnằmphíataytrái.Giờthìgiữchặtchiếcbútsaochođầuchìnhắmthẳngvềphíađốidiện,môibạnsẽchulạiquanhchiếctẩyởphíacuối.Cóthểbạnsẽkhôngnhậnthứcđượcrằngmộttrongnhữnghànhđộngtrênkhiếnkhuônmặtbạnbiếnđổitừnhănnhósangtrạngtháingượclạilàmỉmcười.CácsinhviênĐạihọcđượcyêucầuđánhgiáxếphạngcholoạttranhbiếmhọaTheFarSidecủaGaryLarsontrongkhigiữchiếcbútchìởtrênmiệng.Nhữngngườiđang“mỉmcười”(màkhôngbiếtlàmìnhđangởtrạngtháiấy)chorằngloạttranhbiếmhọađóhàihướchơnsovớinhữngngườiđangởtrạngthái“nhănnhó”.Trongmộtthínghiệmkhác,nhữngngườicókhuônmặtnhănnhó(cộngthêmcảviệcnhíumày)chothấymộtphảnứngcótínhliênhệcảmxúcđốivớinhữngbứctranhgâycảmgiáckhóchịu,nhưlànhữngđứatrẻđóikhát,haynhữngngườicãinhau,hoặcnhữngnạnnhântrongcácvụtainạngiaothông.
Thậtđơngiản,nhữngđiệubộthôngthườngcóthểảnhhưởngmộtcáchvô
thứcđếnsuynghĩvàcảmxúccủachúngta.Trongmộtthínghiệm,ngườitayêucầunhữngngườithamgianghethôngđiệpbằngmộtđôitainghemới.Ngườitachobiếtmụcđíchcủathínghiệmnàylàthửchấtlượngcủathiếtbịâmthanhvànhữngngườithamgiađượcyêucầurahiệubằngcáchsửdụngđầumỗikhinghethấybấtcứâmthanhméonào.Mộtnửasốngườithamgiađượcyêucầugậtđầulênxuống,sốcònlạiđượcyêucầulắcqualắclại.Thôngđiệpmàhọnghethấylàmộtbảntintrênđàiphátthanh.Nhữngngườigậtđầu(mộtcửchỉđồngnghĩavớisựđồngtình)cóxuhướngchấpnhậnthôngđiệpmàhọnghethấy,nhưngnhữngngườilắcđầucóxuhướngbácbỏthôngtin.Mộtlầnnữa,dùkhôngchủđịnh,cómốiliênhệthườngxuyêngiữamộtđiệubộtừchốihoặcchấpnhậnvàhìnhthứcthểhiệnthôngthườngcủanó.Bạncóthểthấytạisaonhữnglờinhắcnhởthôngthườngnhư“cốgắngcưxửbìnhtĩnhvàhòanhãbấtkểbạncảmthấythếnào”làmộtlờikhuyênrấttốt:Dườngnhưbạnđượcđềnđápbởicảmgiácbìnhtĩnhvàhòanhãvậy.
Hiệuứngmồidẫndắt
Nhữngnghiêncứuvềhiệuứngmồiđãpháthiệnrằng,quanniệmchorằngconngườiluônýthứcvàđộclậpkhiđưaranhữngnhậnđịnhvàlựachọnđãkhôngcònphùhợp.Vídụ,hầuhếtchúngtađềunghĩbầucửlàmộthànhđộngđượccânnhắckỹlưỡngmàkhôngbịbấtcứđiềugìtácđộngđếnvàphiếubầucủachúngtakhôngthểnàobịảnhhưởngbởiđịađiểmdiễnracuộcbầucử,nhưngthựctếlạibịảnhhưởng.MộtnghiêncứuvềcácyếutốliênquanđếnbầucửởArizonanăm2000đãchứngminh:Tỷlệủnghộgâyquỹchocáctrườnghọcđãtăngmộtcáchđángkểkhiđịađiểmbỏphiếuđượcdiễnraởtrườnghọcsovớikhitổchứcbầucửởmộtđịađiểmgầnđó.Mộtthínghiệmkháccũngchothấytrưngbàynhữnghìnhảnhvềcáclớphọcvàtrườnghọccũnggiúptăngxuhướngủnghộcácsángkiếncủanhàtrườngcủanhữngngườithamgiahơn.Hiệuứnghìnhảnhđốivớiphụhuynhvànhữngthànhphầncửtrikháccũngkhônggiốngnhau.Từnhữngbằngchứngđầutiêncủanghiêncứuvềhiệuứngmồi,ngườitađãthừanhậnhọđichậmhơnkhiđượcgợinhắcvềnhữngngườigià.Giờthìchúngtađãbiếthiệuứngmồicóthểchạmđếnmọingócngáchtrongđờisốngcủachúngta.
Gợinhắcvềtiềnbạccũngsinhravàihiệuứngphứctạp.Nhữngngườithamgiathínghiệmcủachúngtôiđượcxemmộtdanhsáchgồmnămtừ,sauđóhọsẽđặtramộtcâucónghĩagồmbốntừtheochủđềtiềnbạc(“cao/một/lương/bàn/chitrả”sẽthành“một(mức)lương(được)chitrảcao”).Nhữnghiệuứngmồikhácthìtinhvihơnnhiều,baogồmsựhiệndiệncủanhữngđồvậtliênquanđếntiềnbạcđượcsắpđặtmộtcách“vôlý”trongkhungcảnh,vídụnhưmộtbàncờtỷphúđượcđặttrênbànhoặcmộtchiếc
máytínhvớimànhìnhchờlànhữngđồngđô-latrôibồngbềnhtrênmặtnước.
Nhữngngườibị“mồi”tiềnbạctrởnênđộclậphơnsovớikhikhôngđượcdẫndắtbởinhữngthứliênquan.Họkiênnhẫnhơngầngấpđôiđểcốgắngxửlýmộtvấnđềrấthócbúatrướckhinhờnhữngngườitổchứcthínghiệmgiúpđỡ,họquyếtliệtchứngminhsựđộclậptựchủcủamình.Nhữngngườibị“mồi”liênquanđếntiềnbạccũngtrởnêníchkỷhơn:Họkhôngsẵnlòngbỏthờigiangiúpđỡnhữngsinhviênkhác.Khimộtthínghiệmviênvụngvềđánhrơimộtđốngbútchìxuốngsàn,nhữngngườithamgiathínghiệmbịmồitiềnbạc(mộtcáchvôthức)sẽnhặthộsốbútchìíthơnsovớinhữngngườikhôngbịhiệuứngmồitiềnbạcảnhhưởng.Trongmộtthínghiệmkhác,nhữngngườithamgiathínghiệmđượcyêucầuthamgiamộtcuộctròchuyệnngắnđểlàmquenvớimộtngườikhácvàsauđó,ngườitayêucầuhọsắpxếphaichiếcghếtrongkhingườitổchứcthínghiệmbỏđiđểlấythôngtintừngườikia.Nhữngngườithamgiathínghiệmđượcmồitiềnbạcthíchngồixahơnsovớinhữngngườikhôngbịmồitiềnbạc(118cmsovới80cm).Nhữngngườithamgiathínghiệmđượcmồitiềnbạccũngchothấyhọcókhảnăngchịuđựngviệcphảingồimộtmìnhtốthơnnhiềusovớinhữngngườikhác.
Chủđềchungcủanhữngpháthiệnnàychínhlàýtưởngvềchủnghĩacánhântronghiệntượngđượcmồitiềnbạc:Sựmiễncưỡngkhiphảidínhdángđếnngườikhác,phụthuộcvàongườikháchoặcphảichấpnhậnyêucầutừnhữngngườikhác.NhàtâmlýhọcđãthựchiệnnghiêncứuxuấtsắcnàylàKathleenVohsđãkiềmchếsựtựchủcủamìnhkhibànđếnnhữngứngdụngcủanhữngpháthiệnnày,màdànhlạinhiệmvụnàychonhữngbạnđọccủamình.Cácthínghiệmcủabàrấtsâusắc,cácpháthiệncủabàgợiramộtýtưởngrằng,conngườisốngtrongmộtmôitrườngsốngđượcbaobọcbởimộtnềnvănhoágợinhắcđếntiềnbạcvànócótácđộngtớiquátrìnhhìnhthànhnhâncáchcủachínhchúngta,màcóthểảnhhưởngtớitháiđộvàhànhvicủachúngtamàchínhchúngtacũngkhôngnhậnra.Mộtvàinềnvănhoáthườngxuyênnhắcnhởconngườitavềsựtôntrọng,mộtsốlạigợinhắcđếnChúavàmộtvàixãhộidẫndắtsựthuầnphụcbằnghìnhảnhchoángngợpcủavịlãnhtụkínhyêu.Chẳngphảiviệctrưngbàynhannhảnkhắpnơicáchìnhảnhchândungcủavịlãnhđạoquốcgiaởcácxãhộiđộctàikhôngchỉhàmý“Lãnhtụđangnhìnbạn”màcònlàmsuygiảmnhữngýnghĩtựphátcũngnhưnhữnghànhđộngtựdođósao?
Rõrànglàcácthínghiệm“hiệuứngmồi”nhắcchoconngườitanhớrằngchínhcáichếtlànguyênnhânkhiếncácýtưởngđộctàitrởnênhấpdẫnhơn
vàđócóthểtrởthànhphươngcáchhữuhiệuđểlàmyênlòngnhữngkẻsợchết.NhữngthínghiệmkhácđãkhẳngđịnhbảnchấtcủahọcthuyếtFreudvềvaitròcủacácbiểutượngvàẩndụtrongcácmốiquanhệvôthức.Vídụ,hãyxemtừsauW__HvàS__P.Nếutrướckhiđiềnnhữngchữcáicònthiếuvàocáctừtrên,nhữngngườithamgiathínghiệmđượcyêucầuhãynghĩđếnmộthànhđộngmàhọcảmthấyhổthẹn,thìnhữngngườinàycóxuhướngđiềnvàochỗtrốngđểtạothànhcáctừnhưWASH(gộtrửa)hoặcSOAP(xàbông)vàítcókhảnăngtạoracáctừnhưWISH(ướcmuốn)hoặcSOUP(mónsúp).Hơnthếnữa,chỉnghĩđếnviệc“đâmlénsaulưng”đồngnghiệpđãcóthểkhiếnnhữngngườithamgiathínghiệmcókhuynhhướngđimuaxàbông,nướctẩyrửahoặcthuốctẩythayvìđimuapin,nướcquả,hoặckẹo.Cảmgiáctâmhồncủaaiđóbịnhuốmbẩnđãcóthể“khởiđộng”hammuốntắmrửacơthểsạchsẽ,mộtsựthôithúcđãđượcgánchotêngọi“hiệuứngPhunhânMacbeth.”
Đặcbiệthơnnữa,sựtắmrửacòncóthểcụthểđếntừngbộphậntrêncơthểkhimộtaiđócóliênquanđếnmộttộilỗinàođó.Nhữngngườithamgiatrongmộtthínghiệmđượcđặtvàotìnhhuốngphải“nóidối”mộtngườibằngtưởngtượng,hoặcquađiệnthoạihoặcquathưđiệntử.Kếtquảlàsaubàithửnghiệm,ngườitađođượcsựhammuốncủanhữngngườithamgiathínghiệmvớimộtvàiloạisảnphẩm,nhữngngườiđãnóidốitrênđiệnthoạicóvẻthíchkemđánhrănghơnlàxàphòng,cònnhữngngườiđãdốitrátrênthưđiệntửthìngượclại,thíchxàphònghơnkemđánhrăng.
Khitôimiêutảhiệuứngmồichokhángiả,phảnứngcủahọthườnglàhoàinghi.Điềuđókhôngcógìlàlạ:Hệthống2tinrằngnómớilàngườichịutráchnhiệmởđâyvànóbiếtlýdovìsaolạiđưaracácchọnlựaấy.Cóthểtrongđầubạncũngđangđặtracáccâuhỏitươngtự:Làmsaomànhữngthứtầmthườngtrongmộtkhungcảnhbìnhthườnglạicóthểgâyranhữnghiệuứnglớnđếnvậy?Liệucácthínghiệmcóchứngminhrằngchúngtahoàntoànvuivẻvớibấtcứthứgìlàm“mồi”trongmộtkhônggianchotrước,vàobấtcứthờiđiểmnào?Tấtnhiênlàkhôngrồi.Hiệuứngmồirấttinhvinhưngkhôngnhấtthiếtcótầmảnhhưởnglớn.Tronghàngtrămcửtri,chỉcóvàingườikhôngchắcchắnkhibỏphiếuliênquanđếncácvấnđềtrườnghọc,họcóthểthayđổiquyếtđịnhnếuđịađiểmbỏphiếudiễnragầntrườnghọcchứkhôngphảitrongnhàthờ-nhưngchỉvàiphầntrămnhưthếthôicũngcóthểthayđổicảkếtquảcủamộtcuộcchạyđuabầucử.
Tuyvậy,ýtưởngmàbạnnêntậptrungvào,đólàsựhoàinghikiakhôngphảilàmộtlựachọn.Cáckếtquảkhônghềđượcdựnglên,cũngnhưcácthốngkêkhônghềănmay.Bạnkhôngcólựachọnnàokhácngoàiviệcchấp
nhậnrằnghầuhếtcáckếtluậntrongcácnghiêncứulàchuẩnxác.Quantrọnghơn,bạnphảichấpnhậnrằngchúngcũngđúngvớicảbạnnữa.Nếubạnđãtừngcàimànhìnhchờlànhữngđồngđô-latrôinổitrênmặtnước,bạnsẽítcóxuhướngnhặtbútchìgiúpmộtkẻvụngvềxalạsốbútchìhơn.Bạnkhôngtinrằngnhữngkếtquảnàycũngứngvàobạnbởivìchúngkhôngliênquangìđếnnhữngkinhnghiệmtrongquákhứcủabạn.NhưngnhữngkinhnghiệmchủquantrongquákhứcủabạnlạihàmchứaphầnlớnnhữngcâuchuyệnmàHệthống2sẽtựđộnglấydữliệuđểphântíchxemchuyệngìđangdiễnra.HiệntượngmồinổilênởHệthống1vàbạnkhôngcócáchtựýxâmnhậpvàochúng.
Tôiđưarakếtluậncủaphầnnàyvớimộtthínghiệmhoànhảovề“hiệuứngmồi”,thínghiệmđượcdiễnratrongkhubếpăncủatrườngĐạihọcAnhquốc.Trướcđó,trongnhiềunăm,nhữngngườilàmviệctrongvănphòngnàytựphụcvụtràhoặccàphê,họcũngtrảmộtkhoảntiềntựnguyệnvào“hộptựnguyện”.Gầnđódánmộtdanhsáchgợiýcácmứcgiákhácnhau.Mộtngàynọ,mộttấmápphíchđượcdánngaytrênbảnggiá,màkhônghềcóbấtcứmộtlờigiảithíchhaycảnhbáonào.Trongvòng10tuầnliêntiếp,cứmộttuầnlạicómộthìnhảnhmớiđượcthaythế,mộtbứctranhhìnhhoahoặcmộtbứctranhhìnhđôimắtnhìntrựcdiệnngườinhìn.Khôngaibìnhluậngìvềsựtrangtrímớinàynhưngsốtiềnthuđượctronghộptựnguyệnthìthayđổimộtcáchđángkể.Hình4dướiđâylàbiểuđồminhhọachosốtuầntreopostervàsốtiềnthuđượctừnhữngngườisửdụngdịchvụtràvàcàphêởđây(liênquanđếncảsốlượngtiêuthụcủahọnữa).Nhìnthậtkỹ,bạnsẽthấyrấtthúvị.
Vàotuầnđầutiêncủathínghiệm(màbạncóthểnhìnthấydòngcuốicùngcủabiểuđồ),mộtđôimắtmởtrừngtrừngnhìnvàongườiuốngcàphêhaytrà,khiếnmứcđónggópvàokhoảng70xumỗilít.Ởtuần2,tấmápphíchhiệnhìnhhoavàmứcđónggópgiảmđi15xu.Xuhướngđótiếptụclặplại.Trungbình,ngườisửdụngnhàbếptậpthểđónggópnhiềugấp3vàonhữngtuầncótấmápphích“mắtnhìn”sovớinhữngtuầncótấmápphích“hoa”.Rõràngmộtbiểutượngcóthểnhắcnhởvềsựtheodõi,kíchthíchngườidùngcảithiệnhànhvi.Đúngnhưnhữnggìchúngtôikỳvọngởđiểmnày,cáchiệuứngdiễnramàkhônghềcóbấtcứsựcảnhbáonào.Giờthìbạntinrằngmìnhcũngcóthểrơivàonhữngtìnhhuốngtươngtựvàhànhđộngtươngtựrồichứ?
Vàinămtrước,nhàtâmlýhọccótênlàTimothyWilsonđãviếtmộtcuốnsáchcómộttiêuđềgợimởStrangerstoOurselves(Tạmdịch:Ngườilạtrongta).Giờthìbạnđãđượcgiớithiệuvớingườilạtrongbảnthânrồiđấy,đólàngườicóthểkiểmsoátkhánhiềuhànhđộngcủabạn,mặcdùhiếmkhibạnđểýtớiđiềuđó.Hệthống1cungcấpnhữngấntượngđểlàmchấtliệuchoniềmtincủabạn,nócũngchínhlànguồncơnthúcđẩysựlựachọncũngnhưhànhđộngcủabạn.Nóngầm“phiêngiải”nhữnggìdiễnravớibạn,xungquanhbạn,liênhệhiệntạivớiquákhứvàvớikỳvọngtrongtươnglaigần.Nóbaogồmnhữngthếgiớikiểumẫucóthểbiếnthànhnhữngsựkiệnbìnhthườnghoặcđángkinhngạc.Nólànguồncơncủanhữngnhậnđịnhnhanhvàtrựcgiáccủabạn.Vàhầuhếtchúngdiễnranằmngoàiýthứccủabạnvềsựtồntạicủachúng.Nhưchúngtasẽthấytrongcácchươngtiếptheo,Hệthống1lànguồngốccủarấtnhiềulỗisaimangtínhhệthốngtrongtrựcgiáccủabạn.
HIỆUỨNGMỒILÊNTIẾNG
“Tấtcảnhữngngườimặcđồngphụckhôngthểtạorasựsángtạo.”
“Thếgiớinàyítýnghĩahơnsovớibạnnghĩ.Sựkếtnốihầuhếtxuấtpháttừcáchvậnhànhđầuóccủabạn.”
“Họđượcdẫndắtđểtìmradòngchảyvàđóchínhxáclànhữnggìhọtìmthấy.”
“Hệthống1củaanhtadựnglênmộtcâuchuyệnvàHệthống2tintưởngvàođiềuđó.Đólàđiềudiễnravớitấtcảchúngta.”
“Tôitựnhủhãymỉmcườilênvàthựctếlàtôicảmthấydễchịuhơnrấtnhiều.”
Chương5.Nhậnthứccảmtính
Bấtcứkhinàobạnđangýthứcvàthậmchílàkhibạnđangtỉnhtáo,córất
nhiềuphéptínhphứctạpvẫnđangdiễnratrongbộnão,chúngduytrìvàcậpnhậttìnhtrạnghiệnthờichocáccâuhỏinhưlà:Cógìmớivừaxảyra?Cómốiđedoạnàokhông?Mọithứvẫnổncảchứ?Liệutôicóphảihướngsựchúýcủamìnhsangmộtmụctiêukhác?Tôicócầnnỗlựchơnnữachonhiệmvụnàykhông?Bạncóthểhìnhdungramộtchiếccabin,bêntrongchứarấtnhiềuđồnghồđođạc,biểuthịnhữnggiátrịhiệntạicủamộtsốnỗlựcchủyếuvàliêntụcbiếnthiên.NhữngchỉsốnàydoHệthống1tựđộngđovàmộttrongnhữngtínhnăngđểxácđịnhxemcócầnbổsungthêmsựnỗlựchaykhôngthuộcvềHệthống2.
Mộttrongnhữngmặtsốđồnghồkiasẽđomứcđộnhậnthứccảmtính(cognitiveease)vàkimđồnghồchạygiữahaiđầucực“cảmtính”và“lýtính”.Cảmtínhlàdấuhiệuchothấymọithứđangdiễnrabìnhthường,khônghiểmhọa,khôngcóvấnđềgìcăngthẳngkhiếnHệthống2phảihànhđộngcả.Ngượclạilàcực“nhậnthứclýtính”.Nhậnthứclýtínhbịảnhhưởngbởihaiyếutố,baogồmtìnhtrạnghiệnthờicủasựnỗlựcvàsựtồntạicủanhữngyêucầukhôngđượcthỏamãn.Điềungạcnhiênlàchỉmộtmặtsốcủanhậnthứccảmtínhthôicũngđượcnốivớimộtmạnglướirộnglớncủacácchỉsốđầuvàovàđầura.Hình5sẽchứngminhđiềuđó.
Hìnhminhhọanàychỉrarằngmộtcâuvănnếuđượcviếthoặcinbằngmộtphôngchữrõràng,hayđãđượcsửdụngnhiềulần,hoặclàmộtphôngchữcơbản,thìsẽdễdàngđượcxếpvàotrạngtháinhậnthứccảmtính.Khibạnnghemộtdiễngiảtrìnhbàytrongtâmtrạngvuivẻ,hoặcthậmchílàkhibạnđangngậmmộtchiếcbútchìngangmiệngkhiếnbạntrôngnhưđang“mỉmcười”,cũngcóthểđượcxếpvàotrạngtháinhậnthứccảmtính.Ngượclại,bạnsẽcảmthấynhậnthứclýtínhkhibạnđọcmộtđoạnhướngdẫntrênmộtphôngchữkhónhìn,màunhợtnhạthoặccáctừđượcviếtbằngthứngônngữphứctạp,khiấybạnsẽcảmthấykhóchịu,thậmchíbạnsẽhơicaumày.
Cácnguyênnhânkhácnhaugiữa“cảmtính”và“lýtính”cóthểcónhữnghiệuứnghoánđổi.Khibạnđangởtrạngtháinhậnthứccảmtính,bạncóthểđangtrongtâmtrạngtốtvànhưbạnđãbiết,bạnsẽtinvàonhữnggìmìnhnghethấy,giaophóchúngchocáctrựcgiác,bạnsẽcảmthấytìnhhuốnghiệntạithậtlàthânthuộc,thoảimái.Bạncũngcóthểrấtdễdàngtùytiệnvànôngnổitrongsuynghĩ.Khibạncảmthấynhậnthức“lýtính”,bạncóxuhướngthậntrọngvàdòxét,bạnsẽcốgắngnhiềuhơnchonhữnggìmìnhđanglàmvàcảmthấykhôngthoảimái,mắcítlỗisaihơnnhưngkhảnăngtrựcgiáccủabạncũngkémđivàgiảmthiểukhảnăngsángtạohơnmứcbìnhthường.
ẢOGIÁCVỀTRÍNHỚ
Từảogiáckhiếnbạnchỉnghĩđếnnhữngảoảnhnhìnthấybằngmắtthường,bởitấtcảchúngtađãquáquenthuộcvớinhữngbứctranhnhòenhoẹt.Nhưngảogiáckhôngchỉlàphạmtrùduynhấtcủaảotưởng;cũngnhưtưduy,trínhớcũngrấtdễbịrơivàotìnhtrạngảogiác.
DavidStenbill,MonicaBigoutski,ShanaTiranalànhữngcáitênmàtôivừamớibịara.Nếuvôtìnhbạnnghethấymộttrongnhữngcáitênnàytrongvàiphútnữa,khảnăngcaolàbạnsẽrấtnhớnơiđãgặpgỡhọ.Trongmộtlúcbạnbiếtrằngđókhôngphảitêncủanhữngngườinổitiếng.Nhưnggiảsửnhưvàingàysau,bạnphảixemmộtdanhsáchdàinhữngcáitên,baogồmmộtvàingôisaovàmộtvàicáitên“mới”màbạnchưatừngnghethấy,nhiệmvụcủabạnlàphảikiểmtraxemtênnàotrongdanhsáchlàtêncủamộtngườinổitiếng.KhảnănggầnnhưchắcchắnbạnsẽnhậnđịnhDavidStenbilllàmộtngườinổitiếng,mặcdùbạnsẽkhôngbiết(tấtnhiênrồi)mìnhđãgặpcáitênnàyởđâu,trongphimảnh,thểthaohaychínhtrị.Nhà
tâmlýhọcLarryJacobylàngườiđầutiênchứngminhảogiáctrínhớnàytrongphòngthínghiệm,tiêuđềcủabàibáolà“Trởthànhngườinổitiếngchỉsaumộtđêm.”Làmsaolạithếđược?Đầutiên,bạnhãytựhỏibảnthânlàmsaomàbạncóthểquenaiđónổitiếngđược.Trongnhiềutrườnghợp,vớimộtsốngườinổitiếngthựcsự(hoặcnhữngngườicódanhtiếngtronglĩnhvựcmàbạntheodõi),bạnnắmđượccảmộttậptưliệuvớirấtnhiềuthôngtinvềngườiđó,vídụnhưAlbertEinstein,Bono,HillaryClinton.NhưngbạnchẳngcóchútthôngtinnàovềDavidStenbillnếubạnmớichỉnghenhắcđếntênanhtavàingàytrướcđấy.Tấtcảnhữnggìbạncóchỉlàmộtcảmgiácthânquen,bạnđãnhìnthấycáitênấyởđâuđórồi.
NhàtâmlýhọcJacobyđãmàođầuvấnđềmộtcáchnhẹnhàngnhư:“Cảmgiácthânquenđơngiảnnhưnglạirấtquyềnnăng,dườngnhưnódẫndắtsuynghĩtrởlạivớinhữngkinhnghiệmcủaconngườitrongquákhứ.Tính“quákhứ”chínhlàmộtảogiác.NhưJacobyvàrấtnhiềungườisaunàyđãchứngminh,sựthậtlàcáitênDavidStenbilltrôngcóvẻthânthuộchơnlàvìkhibạnnhìnthấycáitênấy,thìbạnđãnhìnnómộtcáchrõrànghơn.Từnàomàbạnđãtừngnhìnthấytrongquákhứsẽtrởnêndễnhậnbiếthơnkhibạngặplạichúng,bạncóthểxácđịnhchúngnhanhhơnsovớicáctừkhác,nhấtlàkhichúngchỉxuấthiệnthoángquadướidạnghìnhảnhhayâmthanh,bạnsẽnhậnrachúngnhanhhơnsovớinhữngtừkhác.Nóingắngọnlàkinhnghiệmcủabạngiúpbạnnhậnthứcdễdàngvànhanhhơnkhibắtgặpmộttừmàbạnđãnhìnthấytrướcđóvàđóchínhlàyếutốkhiếnbạncócảmgiácthânquen.
Hình5đưarađểkiểmnghiệmnhậnđịnhnày.Bạnhãychọnmộttừmới,viếtsaochonóthậtdễnhìnvàbạnsẽthấynóẩnchứatrongmìnhmộtquákhứ.Thựcvậy,mộtcáchvôthức,bạncũngsẽdễdàngnhậnratừmớiđó,nhanhhơnvàimiligiâysovớicáctừkhácdùbạnchỉmớinhìnthấytừđóngaytrướckhidiễnrathửnghiệm,tốcđộsẽcàngnhanhhơnnếutừđóđượchiểnthịtươngphản,nổibậtsovớicáctừkháctrongdanhsách.Mộtvàitừcốtìnhbịlàmmờ,mộtvàitừkhácthìbịmờíthơnvànhiệmvụcủabạnlàxácđịnhxembạnthấytừnàorõrànghơn.Mộttừbạnvừanhìnthấychắcchắnsẽxuấthiệnrõrànghơnsovớinhữngtừkhôngquenthuộckhác.Nhưchỉdẫntronghìnhminhhọa5,córấtnhiềucáchkhácnhauđểtạoramộtnhậnthứccảmtínhvànhậnlýtínhvàcáccáchnàycóthểđổivaichonhau;cóthểbạnkhôngbiếtchínhxáccáigìkhiếnbạncónhậnthứccảmtínhhaynhậnthứclýtính.Đâychínhlàlúcảotưởngvềsựthânthuộcxuấthiện.
ẢOTƯỞNGVỀSỰTHẬT
Mệnhđề“NewYorklàmộtthànhphốlớncủaHoaKỳ”hay“MặttrăngquayxungquanhTráiđất”hoặc“Mộtcongàcóbốnchân.”Rấtnhanhchóng,bạnthuthậpđượckhakháthôngtinliênquanđếntấtcảcácmệnhđềtrên,ítnhấtlàtheonghĩanàyhoặcnghĩakhác.Bạnnhanhchóngnhậnrahaimệnhđềđầulàđúng,cònmệnhđềcuốilàsai.Tuyvậy,phảilưuýrằngbạnsẽnhậnranhậnđịnh“Mộtcongàcóbachân”làsainhanhhơnsovớicâu“Mộtcongàcóbốnchân”.Đánhgiánhậnđịnhthứhaiđúnghaysaibịchậmsovớinhậnđịnhmộtlàdobộmáyliêntưởngcủabạnđãkếtnốivớihiệnthực,làcórấtnhiềuloàivậtcóbốnchân,hoặcbởivìởnhiềusiêuthị,ngườitathườngbánmộtgóichângàgồmbốnchiếc.Hệthống2đãthamgiavàoquátrìnhsànglọcthôngtin,cóthểđặtlạivấnđềxemthôngtinvềthànhphốNewYorkcóquádễkiểmchứngkhông,hayphảikiểmtralạinghĩacủatừquayquanh.
Hãynhớlạilầngầnnhấtkhibạnthilấybằngláixe.Cóphảibạncầnmộtloạigiấyphépláixeđặcbiệtdànhriêngcholoạixetrênbatấn?Cóthểbạnđãhọchànhrấtnghiêmtúcvàcókhảnăngnhớchitiếtđápánnằmởmặttráihaymặtphải,cũngnhưlogicphíasauđápánđó.Chắcchắnđókhôngphảilàcáchtôithiđỗkỳthilấybằngláixe,khitôichuyểnđếnmộtbangmới.Cáchthựchànhcủatôilàđọccuốncẩmnangvềcácquytắcláixemộtlầnvàkỳvọngnhữngđiềutôibiếtsẽxuấthiệnởbàithi.Tôiđãbiếtmộtvàicâutrảlờinhờkinhnghiệmláixelâunăm.Nhưngsẽcónhữngcâuhỏilàmkhótôi,khiếntôichẳngnghĩranổimộtđápánkhảdĩnào,thếlàtôiđànhphómặcchonhậnthứccảmtínhcủamìnhđểđưarađápán.Nếuđápáncóvẻquenquen,tôisẽmặcđịnhlànóđúng.Nếutrôngnócóvẻlạlẫm(hoặcquácựcđoan),khảnăngcaolàtôisẽloạinó.ẤntượngvềsựthânthuộcdoHệthống1sảnsinh,cònHệthống2phụthuộcvàocảmgiácđúnghaysaitrongnhậnđịnh.
Từhình5,cóthểrútramộtbàihọc,đólàchắcchắnxuấthiệnnhữngảoảnhcóthểdựđoánđượcnếumộtnhậnđịnhđượcđưaradựatrênấntượngcủanhậnthứccảmtínhhoặcnhậnthứclýtính.Nếucómộtyếutốnàođókhiếnchobộmáyliêntưởngnàyhoạtđộngtrơntruhơnthìđóchínhlàdonhữngsailệchquyếtđịnh.Cáchchắcchắnnhấtkhiếnngườitatinvàomộtsuynghĩsailầmchínhlàsựlặplạimộtcáchthườngxuyên,bởivìranhgiớigiữasựgầngũivàsựthậtrấtmongmanh.Cáctổchứccầmquyềnvàcácnhàtiếpthịluônhiểuđượcnguyêntắcnàyđểápdụngvàocôngviệccủamình.Nhưngchínhcácnhàtâmlýhọcmớilàngườipháthiệnrarằngbạnkhôngcầnphảinhắclạitoànbộtuyênbốvềmộtvấnđềhaymộtýtưởngmớikhiếnchúngcóvẻtrởnênđúngđắn.Nhữngngườinhắcđinhắclạicâu“Thânnhiệtcủamộtcongà”cókhảnăngđồngývớinhậnđịnh“Thânnhiệtcủamộtcongàlà144độ”(hoặcbấtcứconsốtrừutượngnào).Sựgầngũicủamộtcụmtừ
trongmộtnhậnđịnhcũngđủkhiếntoànbộnhậnđịnhđócócảmgiácthânquenvàvìthế,nótrởnênđúngđắn.Nếubạnkhôngthểnhớđượcnguồngốccủamộtnhậnđịnhvàcũngkhôngthấymốiliênhệgiữanhậnđịnhđóvớibấtcứthứgìmàbạnbiết,thìbạnchẳngcóphươngánnàokhácngoàiviệctuântheocảmgiáccủanhậnthứccảmtính.
THÔNGĐIỆPTHUYẾTPHỤC
Giảsửbạnphảiviếtmộtthôngđiệpvớimongmuốnlàmngườinhậnđượcthôngđiệpđótintưởngmình.Tấtnhiên,thôngđiệpcủabạnphảiđúng,nhưngnhưthếvẫnchưađủsứcthuyếtphụckhiếnngườikháctinnólàđúng.Sẽlàhoàntoàn“hợppháp”nếubạnquyếtđịnhdùngnhậnthứccảmtínhđểtranhthủlòngtincủangườikhácvàcácnghiêncứuliênquanđếnảotưởngvềsựthậtcungcấpchobạnnhữnggợiýcụthểgiúpbạncóthểhoànthànhmụctiêunày.
Nguyêntắcchungđơngiảnlàhãylàmbấtcứđiềugìnhằmhạnchếtrạngtháinhậnthứcbịcăngthẳng,vìvậytrướctiên,bạncànglàmchothôngđiệprõràngbaonhiêucàngtốtbấynhiêu.
Hãysosánhhaicâuvăndướiđây:
AldolfHitlersinhnăm1892.
AldolfHitlersinhnăm1887.
Cảhaicâuđềusai(Hitlersinhnăm1889)nhưngcácthínghiệmchothấycâuđầutiêncóxuhướngđượcmọingườitinlàđúnghơn.Thêmmộtlờikhuyênnữalà:Nếuthôngđiệpcủabạnđượcintrêngiấy,hãysửdụngloạigiấycaocấpđểlàmtăngtínhtươngphảngiữanộidungvànềngiấy.Nếuinmàu,hãysửdụngmàumựcxanhdatrờisánghoặcmàuđỏthìhiệuquảhơnsovớikhibạninthôngđiệpbằngmộtthứmàumờnhạtgiữaxanh,vànghaymàuxanhnhạt.
Nếumuốnngườinhậncảmthấythôngđiệpcủabạnđángtincậyvàthôngminh,đừngdùngthứngônngữphứctạp,thayvàođóhãydiễnđạtbằngngônngữđơngiảnmàvẫnbiểuđạtđượcýcầnnói.MộtđồngnghiệpcủatôiởĐạihọcPrincetontênlàDannyOppenheimerđãthẳngthừngbácbỏtinđồnhoangđườngtronggiớisinhviênvềmộtkhotừvựnggâyấntượngnhấtđốivớicácgiáosư.Trongmộtbàibáocótên“Hậuquảcủaviệcsửdụngthổngữcầukỳkhôngcầnthiết:Cácvấnđềtừviệcsửdụngcáctừdàivôích”,ôngđãchứngminhrằngviệcdiễnđạtcácýtưởngthânthuộcbằngthứngôn
ngữcầukỳlàbiểuhiệnsựkémthôngminhvàthôngtinđókhôngđángtincậy.
Thêmnữa,đểthôngđiệpcủabạnđơngiản,hãycốgắnglàmchonótrởnêndễnhớ.Nếucóthể,hãyđưacácýtưởngcủabạndướidạngcácvầnthơnếucóthể;chúngsẽdễdàngchiếmđượclòngtincủangườiđọchơn.Nhữngngườithamgiathínghiệmdướiđâyđượcđọckhoảngmộttánhữngcâuthànhngữkhônglấygìlàmquenthuộc,vídụnhư:
Sựđaukhổliênkếtkẻthù.
Chấnđộngnhỏkéođổcâysồilớn.
Thừanhậnsailầmđãcoinhưsửasaiđượcmộtnửa.
Mộtsốsinhviênkhácđượcđọcmộtsốcâuthànhngữcónộidungtươngtựnhưngkhôngđượcviếtdướidạngvầnđiệu:
Kẻthùcủakẻthùlàbạn.
Nướcchảyđámòn.
Thúnhậnkhuyếtđiểmlàbiếtsửamình.
Cáccâuthànhngữcóvầnđiệuđượcnhậnxétlàđúngđắnhơnsovớinhữngcâuthànhngữcònlại.
Cuốicùng,nếubạnđưamộtcâutríchdẫn,hãychọntríchdẫncủangườicócáitêndễphátâm.NhữngngườithamgiamộtthínghiệmđượcyêucầuđánhgiátriểnvọngpháttriểncủamộtcôngtycủaThổNhĩKỳdựatrêncácbảnbáocáocơbảntừhaicôngtymôigiớicổphiếukhácnhau.Vớimỗiloạicổphiếu,mộtcôngtymôigiớilạiđưaramộtbảnđánhgiákhácnhau,bảnđánhgiácủamộtcôngtycótênrấtdễphátâm(vídụArtan),bảnbáocáocònlạilàcủacôngtycótênrấtkhóphátâm(vídụTaahhut).Nhữngkếtluậntrongbảnbáocáonàyđôikhimâuthuẫnvớinhau.Nhữngngườiquansátsẽphảiđánhgiáxembảnbáocáonàotốthơn,dựatrênthôngtinchungcủahaibảnbáocáo,tuynhiênmọichuyệnkhôngdiễnranhưthế.CácnhàphântíchchorằngbảnbáocáođếntừcôngtyArtancósứcnặnghơnsovớibảnbáocáocủacôngtyTaahhut.PhảiluônnhớrằngHệthống2rấtlườibiếngvàkhônghềtựnguyệnđốivớicácnỗlựcphảitínhtoán.Nếuđược,lúcnàongườiđọccũngcốtránhxakhỏitấtcảnhữnggìkhiếnhọphảicốgắng,kểcảlàcốgắngđọcmộtcáitênphứctạp.
Tấtcảđềulànhữnglờikhuyênhữuíchnhưngchúngtacũngkhôngcầnphảiquárốitrívớinó.Chấtlượnggiấycaocấp,màusắctươisáng,câuvăncóvầnđiệuhaykhôngcũngchẳnggiúpđượcgìnhiềunếuthôngđiệpcủabạnkhôngmangýnghĩa,hoặcnóđốilậphoàntoànvớinhữnggìmàkhángiảcủabạnbiếtchắclàđúngđắn.Cácnhàtâmlýhọckhithựchiệnnhữngthínghiệmnàytinrằngconngườikhôngphảilàgiốngngungốchoặckhờkhạonhất.Nhữnggìhọtin,đólàtấtcảchúngta,sốngtrênđờinày,đềuđượcdẫndắtbởinhữngấntượngmàHệthống1cungcấpvàchúngtathườngkhônghiểuvìđâutalạicónhữngấntượngấy.Làmsaobạnbiếtđượcmộtcâutuyênbốlàđúngđắn?Nếunóđượcliênkếtchặtchẽbằnglogichoặckếthợpbềnchặtvớinhữngniềmtinvànhữngtrảinghiệmmàbạnđãkiểmchứng,hoặcnóxuấtpháttừnhữngnguồntinmàbạntintưởnghoặcyêuthích,bạnsẽlậptứccóýthứcvềnhậnthứccảmtính.Rắcrốiởđâylàcónhữngyếutốkhácnữacũngtạoraýthứcnhậnthứccảmtính,baogồmchấtlượngcủaphôngchữ,nhịpđiệucủacâuvănvàthậtkhókhănđểkhiếnbạncóthểnhậnranguồngốccảmxúccủamình.Đâychínhlàthôngđiệpmàhình5:Ýthứcvềnhậnthứccảmtínhhaynhậnthứclýtínhxuấtpháttừrấtnhiềunguyênnhânvàrấtkhóđểtáchbạchchúngra.Rấtkhó,nhưngkhôngcónghĩalàkhôngthể.Conngườicóthểvượtquamộtsốyếutốbềmặtsảnsinhranhữngảogiácvềsựthậtkhihọcóđộnglựcmạnhmẽđểlàmđiềuđó.Tronghầuhếtcáctrườnghợp,hệthốnglườibiếngsố2sẽchấpthuậnnhữnggợiýcủaHệthống1vàvậnhànhtrênhệthốngấy.
LÝTRÍVÀNỖLỰC
Sựtươngxứngcủarấtnhiềuliênkếtliêntưởnglàmộtchủđềđượcquantâmđặcbiệttrongcáccuộctranhluậnvềsựliênkếtchặtchẽ.Nhưchúngtađãbiếtởphầntrước,nhữngaibịlàmcho“mỉmcười”hoặc“nhănnhó”bằngcáchngậmmộtchiếcbútchìtrênmiệnghoặcdùngnhữngnếpnhăngiữahailôngmàyđểgiữmộtsợichỉsẽcóxuhướngtrảinghiệmchínhnhữngcảmxúcnàynhưthểhọđangmỉmcườihoặcđangnhănnhóvậy.Mặtkhác,haimặtcủasựtựcủngcốcũngđượctìmthấytrongcácnghiêncứuvềnhậnthứccảmtính.Mộtmặt,khibộmáynỗlựccủaHệthống2thamgiavàoquátrìnhnhậnthức,thìngườitanhậnthấysựxuấthiệncủanhậnthứclýtính.Mặtkhác,khiquátrìnhnhậnthứccủaconngườiởchếđộcăngthẳng,bấtchấpnguồngốccủasựcăngthẳngấytừđâu,thìnócóxuhướngkhởiđộngHệthống2,biếnđổicáchtiếpcậncủacáthểvớicácvấnđềtừchếđộbảnnăngthôngthườngsangchếđộchútâmvàphântíchcẩnthậnhơn.
Câuchuyện“gậyvàbóng”đượcnhắcđếnởphầntrướcchínhlàsựkiểmchứngchothấyconngườicóxuhướngtrảlờicáccâuhỏivớiđápánlà
nhữngýtưởngđầutiênxuấthiệntrongđầumàkhôngcầnkiểmchứng.Thínghiệm“Phảnchiếunhậnthức”củaShaneFrederickđãđưaracâuchuyệnvề“bóngvàgậy”vàhaivấnđềkhác,tấtcảđềuchothấychúngtạoranhữngcâutrảlờibảnnăngtứcthìnhưnglạiđềukhôngphảilàcâutrảlờichuẩnxác.Haicâuhỏicònlạitrongthínghiệm“Phảnchiếunhậnthức”củaShanenhưsau:
Nếu5chiếcmáy,trong5phút,sảnxuấtđược5đồvật,vậythìphảimấtbaolâuđể100chiếcmáytạora100đồvật?
100phúthay5phút?
Cómộtcáihồphủđầyhoahuệtây.Mỗingày,thảmhoahuệtâyấyphủđượcdiệntíchgấpđôi.Nếumất48ngàyđểthảmhoahuệtâyấyphủkíncảmặthồ,thìphảimấtbaonhiêuthờigianthìthảmhuệtâyphủđượcmộtnửamặthồ?
24ngàyhay47ngày?
Đápánchohaibàitoánnàynằmởphầnghichúcuốitrangnày1.Thínghiệmviêntuyển40sinhviênĐạihọcPrincetonthamgiathínghiệmnày.Mộtnửatrongsốhọđượcnhìnthấybàitoánđượcviếtbằngcỡchữnhỏ,trêngiấyinmờnhạt.Bàitoánkhôngkhónhưngcỡchữnhỏđãkíchhoạtnhậnthứclýtínhcủanhữngsinhviênnày.Kếtquảrấtrõràng:90%sinhviênlàmthínghiệmvớicỡchữbìnhthườngtrảlờisaiítnhấtmộtbàitoán,nhưngtỷlệấygiảmxuốngcòn35%đốivớinhữngsinhviênlàmthínghiệmvớicỡchữnhỏ,khóđọc.Bạnkhôngnhầmđâu:Kếtquảtốthơnkhicỡchữbéhơn.Nhậnthứclýtính,bấtkểnguồngốctừđâu,đềukíchhoạtHệthống2,hệthốngcóxuhướngkhôngbị“mắclừa”cácđápánmangtínhbảnnăngđượcHệthống1gợiý.
SỰTHÍCHTHÚCỦANHẬNTHỨCCẢMTÍNH
Mộtbàibáocótựađề“Đầuócthưgiãn,nụcườitrênmôi”môtảmộtthínghiệmtrongđónhữngngườithamgiađượcxemnhanhmộtbứctranhvềcácđồvật.Mộtvàibứctranhrấtdễnhậnbiếtđượctrìnhchiếubằngcáchchongườixemthấyđượchìnhdángcủađồvậttrướckhihìnhảnhhoànchỉnhhiệnra,nhanhđếnnỗingườixemkhônghềnhậnthứcđượcđườngnétcủađồvật.Phảnứngcảmxúccủangườixemđượcđobằngxunglựcđiệntrênbềmặtcơbắp,ghinhậnnhữngthayđổibiểucảmcựcítvàcựcnhanh,hầunhưnhữngngườiquansátkhôngthểnàonhậnrađược.Đúngnhưdự
đoán,mọingườithểhiệnmộtnụcườinhẹvàđôilôngmàythưgiãnkhinhìnvàobứctranhdễnhìn.DườngnhưHệthống1đảmnhậnnhữngnhậnthứccảmtínhđượcliênkếtchặtchẽvớinhữngxúccảmtíchcực.
Đúngnhưdựđoán,nhữngtừdễphátâmcũngtạoratháiđộtíchcựchơn.Cáccôngtycótêngọidễđọclàmăntốthơncáccôngtykháctrongtuầnđầutiênsaukhicổphiếulênsàn,mặcdùhiệuứngnàysẽbiếnmấttheothờigian.Cổphiếuvớinhữngmãgiaodịchdễphátâm(nhưKARhoặcLUNMOO)hoạtđộngtốthơnnhữngcổphiếucómãgiaodịchkhiếnngườitaphảixoắnvặnlưỡikhiphátâmnhưPXGhoặcRDOvàchúngdườngnhưchiếmđượcmộtchútưuthếkhimớixuấthiện.MộtnghiêncứuđượcthựchiệnởThụySĩchothấycácnhàđầutưtintưởngnhữngmãcổphiếucótêngọidễđọcnhưEmmi,SwissfirstvàCometsẽthulợinhuậncaohơnsovớinhữngthươnghiệucótênkhónhớnhưGeberithayYpsomed.
NhưchúngtađãthấytrongHình5,sựlặplạicũngtạoranhậnthứccảmtínhvàcảmgiácdễchịucũngnhưsựthânthuộc.NhàTâmlýhọcnổitiếngRobertZajoncđặcbiệtdànhrấtnhiềuthờigiantrongsựnghiệpcủamìnhđểnghiêncứumốiliênhệgiữasựlặplạicủacáckhíchlệtiềmẩnvớitìnhcảmnhẹnhàngmàconngườithườngdànhchonó.Zajoncgọiđólà“hiệuứngtiếpxúcđơnthuần”.ThínghiệmđượcthựchiệntạicáctờbáosinhviêncủaĐạihọcMichiganđểchứngminhchođiềunàylàmộttrongnhữngthínghiệmưathíchcủatôi.Trongkhoảngthờigianvàituần,mộthộpthoạitrôngnhưôquảngcáoxuấthiệntrêntrangnhấtcủabáo,trongđóchứamộttrongnhữngtừThổNhĩKỳ(hoặcmangâmsắcThổNhĩKỳ)nhưkadirga,saricik,biwonjni,nansomavàiktitaf.Tầnsuấtxuấthiệncủanhữngtừnàyđượclặpđilặplại:Chỉcómỗimộttừđượcxuấthiệnmộtlần,nhữngtừcònlạiđượcxuấthiện2,5,10hoặc25lầnkhácnhau.(Cáctừxuấthiệnthườngxuyênnhấttrongmộttrongsốnhữngtờbáonàysẽítxuấthiệntrênnhữngtờbáokhác).Khônghềcóbấtcứlờigiảithíchnàovànhữngthắcmắccủabạnđọcchỉđượcgiảithíchchungchunglà“cómộtnhânvậtgiấutêntrảtiềnquảngcáochoviệcnày.”
Khihàngloạtquảngcáokỳlạnàykếtthúc,nhữngđiềutraviênđãgửibảngcâuhỏiđếnchocộngđộngsinhviên,hỏicácsinhviênnàyxemấntượngcủahọvềcáctừđãtừngxuấthiện“manghàmý“tốt”hayhàmý“xấu”.Kếtquảthậtđángkinhngạc:Cáctừxuấthiệnthườngxuyênnhấtđượcxếphạngcaohơnsovớinhữngtừchỉxuấthiệnmộtlầnhoặchailần.Kếtquảnàyđượckhẳngđịnhquarấtnhiềuthínghiệm,trongđócáckýtựđượcthayđổibằngtừtượnghìnhTrungQuốc,cáckhuônmặtvàcảnhữngđagiáccóhìnhthùbấtkỳ.
“Hiệuứngtiếpxúcđơnthuần”khôngphụthuộcvàokinhnghiệmýthứchaytínhthânquen.Trênthựctế,hiệuứngnàykhônghềphụthuộcvàoýthức:Nóchỉxuấthiệnkhicáckýtựđượclặpđilặplạihoặckhicácbứctranhđượctrìnhchiếuquánhanh,khiếnchonhữngngườithamgiathínghiệmkhônghềýthứcđượclàđãnhìnthấychúng.Chỉbiếtrằngcuốicùngthìhọchọnnhữngkýtựhoặccácbứctranhxuấthiệnthườngxuyênhơn.Giờthìmọichuyệnđãrõ,Hệthống1phảnứngvớinhữngấntượngvềcácsựkiệnmàHệthống2khônghềýthức.Thựcvậy,“hiệuứngtiếpxúcđơnthuần”trênthựctếcótácđộngmạnhhơnrấtnhiều,còncáccánhânthìkhôngbaogiờýthứclàmìnhđãnhìnthấy.
Zajonclậpluậnrằnghiệuứngthíchcáigìhơncáigìđượcsảnsinhbởisựlặpđilặplạithựcrachínhlàmộthiệnthựcsinhhọcrấtquantrọngvànócònmởrộngravớitấtcảcácloàiđộngvậtnóichung.Đểtồntạitrongmộtthếgiớiđầynguyhiểm,mộtsinhvậtsốngcầnphảnứngthậntrọngvớinhữngtácđộngmớilạ,bằngcáchlẩntrốnvàsợhãi.Khảnăngsốngsótsẽrấtnhỏđốivớinhữngloàiđộngvậtnàokhôngnhậnthứcđượccáctácnhânlạ.Tuynhiên,saumộtthờigianthíchứng,phảnứngvớinhữngtácnhânlạcũngsẽgiảmdầnnếuđólànhữngtácnhânantoàn.Zajnonckhẳngđịnh:“Hiệuứngtiếpxúcđơnthuần”chỉxuấthiệnnhờsựlặpđilặplạicủamộttácnhân,màsauđótácđộngnàykhôngcóảnhhưởngxấu.Nhữngtácnhânnhưthếdầndầnsẽbiếnthànhmộttínhiệuantoànvàantoànlàtốt.Rõràngđâykhôngphảilàmộtlậpluậnchặtchẽđốivớiconngười.Đểchứngminhluậnđiểmnày,mộtphụtácủaZajoncđãchohainhómtrứnggàđangđượcấp“nghe”nhữngtầnsốâmthanhkhácnhau.Saukhiđượcấp,cácchúgàcontỏraítbịhoảngloạnhơnkhiđược“chonghelại”nhữngâmthanhmàchúngtừngđượcnghekhicònđangấp.
Zajoncđưaramộtkếtluậnhùnghồnchochươngtrìnhnghiêncứucủamìnhnhưsau:
Tầmquantrọngcủasựlặpđilặplạichínhlàíchlợiđốivớicáccáthểtrongmốiquanhệcủanóvớinhữngtácnhânđộtngộtồnàohaytĩnhlặngcủamôitrườngxungquanh.Chúngchophépcáccáthểcóthểphânbiệnđượcnhữngđốitượngvàmôitrườngnàolàantoànsovớinhữngtácnhânkhôngantoàn.Chúnghìnhthànhnhữngứngxửcơbảntronghệthốngxãhộivàsựgắnbólànguồngốccơbảncủasựổnđịnhtâmlývàxãhội.
MốiliênhệgiữanhữngxúccảmtíchcựcvànhậnthứccảmtínhtrongHệthống1đãcómộtlịchsửpháttriểnlâudài.
CẢMTÍNH,TÂMTRẠNGVÀBẢNNĂNG
Vàokhoảngnăm1960,mộtnhàTâmlýhọctrẻtuổicótênSarnoffMednickchorằngmìnhđãnhậndiệnđượcbảnchấtcủasựsángtạo.Ýtưởngcủaôngrấtđơngiảnvàkhôngkémphầnhùnghồn:Sựsángtạođượckếtnốivớibộnhớvàhoạtđộnghiệuquảmộtcáchđặcbiệt.Ôngđãdựnglênmộtthínghiệm,đượcgọilàThínghiệmLiênkếtTừxa(RemoteAssociationTest–RAT),màđếnnayvẫnthườngxuyênđượcsửdụngtrongcácnghiêncứuvềtínhsángtạo.
Lấymộtvídụđơngiản,hãyxemxétbatừsau:
NhàgỗThụySĩbánh
Bạnnghĩxemtừnàocóthểcómốiliênhệvớicảbatừtrên?Từphomátcóthểlàmộttừmàbạnnghĩđến.Giờthửtiếpvớibatừsau:
Lộnnhàoánhnắngtênlửa
Vấnđềtrởnênkhókhănhơnrấtnhiềunhưngnóchỉcómộtđápánduynhất,màbấtcứngườinàonóitiếngAnhđềucóthểnhậnra,mặcdùchỉcóíthơn20%sốsinhviênđượchỏitìmđượctừchínhxáctrongvòng15giây.Câutrảlờiđúnglàbầutrời.Tấtnhiên,khôngphảibộbatừnàocũngcóđápán.Vídụcáctừmơ,bóng,sáchchẳngcóbấtcứmốiliênhệnàođếnmộtđápánchungkhiếnngườitathấylàthuyếtphụcđểcómộtđápánchunghết.
VàinhàtâmlýhọcngườiĐứccũngđãnghiêncứuRATtrongnhữngnămgầnđâyvàđãđưaranhữngkhámpháđángkểvềnhậnthứccảmtính.Mộttrongsốcácnhómnàyđãđặtrahaicâuhỏi:Liệungườitacóthểcảmnhậnđượcđápánliênkếtgiữabatừngữtrướckhihọbiếtđápánấyhaykhông?Đểtìmhiểu,đầutiênhọlàmsaochocácđốitượngnghiêncứurơivàotrạngtháivuivẻhoặcbuồnrầu,sauđóyêucầuhọnghĩtrongvàiphútvềnhữngkhoảngthờigianhạnhphúcvàbuồnđautrongcuộcsốngcủahọ.Rồihọtrìnhchiếuchonhữngđốitượngnàymộtloạtnhữngbộbatừvựng,mộtnửatrongsốđócómốiliênhệvớinhau(vínhưlộnnhào,ánhnắngvàtênlửa)vàmộtnửakhôngcóliênkếtgì(vínhưmơ,bóng,sách)vàhướngdẫnhọnhấnvàomộttrongsốhainútrấtnhanhđểrahiệuchothínghiệmbiếtđápánmàhọđoán,xembộbatừđócósựliênhệvớinhauhaykhông.Thờigianđểcácđốitượngnàyđưaraphánđoánlàhaigiây,quángắn,khôngđủđểmọingườithựcsựcânnhắcđểchọnramộtđápánnàođó.
Điềuđầutiêngâykinhngạcchínhlàphánđoáncủamọingườihóararất
chínhxác,khônghềdođoánmò.Tôichorằngđiềunàycựckỳlạlùng.Cảmnhậncủanhậnthứccảmtínhdườngnhưđượcxácđịnhbởinhữngtínhiệurấtyếuớttrongbộmáyliênkếtnhưngchúng“biết”rằngbatừấycóliênkếthaykhông(cómốidâyliênhệ)rấtlâutrướckhimốiliênkếtấythựcsựđượclậtmở.VaitròcủanhậnthứccảmtínhtrongphánđoánđượckhẳngđịnhmộtcáchkhoahọcthôngquathínghiệmbởimộtnhómnhữngnhàkhoahọcngườiĐứckhác:Nhữngyếutốtácđộnglàmgiatăngnhậnthứccảmtính(hiệuứngmồi,phôngchữrõràng,trìnhchiếutrướccáctừngữ)đãlàmgiatăngkhảnăngnhìnnhậncáctừngữcómốiliênhệvớinhau.
Mộtkhámpháđángchúýkhácnữađólàhiệuứngcủatâmtrạngdiễnrarấtmạnhmẽtrongnhững“màntrìnhdiễn”bảnnăng.Cácnhânviênthínghiệmlậpramột“danhmụctrựcgiác”đểđođạcmứcđộchuẩnxác.Họnhậnthấyrằngnếucácđốitượngthamgiathínghiệmcótâmtrạngtốttrướckhithamgiakiểmtrasẽcómứcđộchínhxáccaogấphailần.Kếtquảcònlạlùnghơnnữa,đólànhữngđốitượngkhôngvuivẻcònkhôngcókhảnănghoànthànhnhữngthínghiệmtrựcgiácmộtcáchtrọnvẹnvàchínhxác,sựphánđoáncủahọchỉdựatrênsựmayrủi.TâmtrạngrõràngcóảnhhưởngđếnhoạtđộngcủaHệthống1:Khichúngtacảmthấykhôngthoảimáivàkhôngvui,chúngtađánhmấtsựnhạycảmcủatrựcgiác.
Nhữngpháthiệnnàyđãcungcấpthêmbằngchứngrõràngchothấytâmtrạng,trựcgiác,sựsángtạo,sựkhờkhạovàsựtincậytrongHệthống1đithànhmộtnhómvớinhau.Ởphíakhác,sựbuồnbã,thậntrọng,hoàinghi,cáchtiếpcậnphântíchvànỗlực,cốgắngcũngđithànhmộtnhómvớinhau.TâmtrạngvuivẻkhiếnHệthống2giảmbớtsựcocứng,tạorahiệuquảcaohơn:Khiởvàotâmtrạngtốt,conngườitrởnêntrựcgiáchơnvàsángtạohơn,đồngthờicũngbớtthậntrọnghơnvàcóxuhướngmắcnhữnglỗilogicnhiềuhơn.Mộtlầnnữa,như“hiệuứngtiếpxúcđơnthuần”sựkếtnốitạoracảmgiácsinhhọc.Tâmtrạngtốtlàdấuhiệuchothấymọithứnhìnchungđangđitheochiềuhướngtốt,môitrườngxungquanhantoànvàkhôngcólýdogìphảicảnhgiáchết.Tâmtrạngxấuchothấymọithứđangkhôngổn,cóthểcósựđedọavàcẩntrọnglàđiềucầnthiết.Nhậnthứccảmtínhvừalànguyênnhânvừalàhệquảcủamộtcảmgiácthưthái.
Thínghiệm“Liênkếttừxa”cònchochúngtabiếtnhiềuhơnvềmốiliênhệgiữanhậnthứccảmtínhvàhiệuứngcủamặttíchcực.Hãyxemhaibộbatừsau:
Ngủthưcôngtắc
Muốisâubọtbiển
Tấtnhiên,bạncóthểkhôngnhậnramáyđoxungđiệnhoạtđộngtrêncơmặtcủabạncóthểchobiếtbạnđãthoángmỉmcườikhiđọcbộbatừthứhai,trongđóchúngcóliênquanđếnnhau(biểncóthểlàmộtđápán).Phảnứngmỉmcườiđốivớisựliêntưởngxuấthiệntrongchủthểmàngườiđócóthểkhônghềnóigìvềnhữngmốiliênkếtgiữabatừ,chúngchỉxuấthiệnthoángquatrướcmộtbộtamtừđượcxếphàngngangvàtruyềnđixunglựcđểnhấnvàophímdấucáchsaukhihọđọcxong.Nhậnthứccảmtínhxuấthiệnmộtcáchnhẹnhàngthưtháiđểdễdàngđưaramộtliênkếtbộtam.
Sựthậthiểnnhiênlàkhichúngtacảmthấythoảimáivàthưgiãn,thìtrựcgiácvềsựgắnkếttheocáchnóicủacácnhàkhoahọclàcósựliênhệnhưngkhôngnhấtthiếtlàmốiliênhệnhânquả.Nhậnthứccảmtínhvàmỉmcườidiễnracùngvớinhaunhưngcóphảicảmgiácthoảimáidẫnđếntrựcgiácliêntưởng?Đúng,chínhvậy.Cácbằngchứngxuấtpháttừcáchtiếpcậnthựcnghiệmsángtạođãngàycàngtrởnênphổbiến.Mộtvàingườithamgiađượcđưavàokhungcảnhgợinhắcchohọcảmgiáctốtđẹp:Họđượcnghenhữngbảnnhạcquacáccặptainghemà“cácnghiêncứutrướcđóchothấydòngnhạcđóảnhhưởngđếnphảnứngxúccảmcủacáccánhân.”Câuchuyệnnàyhoàntoànloạibỏsựgắnkếtcủatrựcgiác.Khámpháchothấyphảnứngcảmxúcngắn,sauđólàsựtrìnhchiếucủabộtamtừngữ(cảmxúcdễchịunếubộtamtừcósựgắnkết,hoặcngượclại,khóchịunếubộbatừkhôngcótínhkếtdính),thựctếlànềntảngchocácphánđoánvềtínhgắnkết.ỞđâyHệthống1khôngcótácđộnggìcả.Nhữngsựthayđổicảmxúcgiờđâyđãđượctôntrọng,bởikhôngcógìngạcnhiênkhichúngkhôngcóliênkếtmangtínhhệquả.
ĐiềunàyquảthựclàtintốtlànhđốivớicácnhànghiêncứuTâmlýhọc,trongđócósựkếthợpgiữakỹthuậtthựcnghiệmvàtrongnóbaohàmcảkếtquả,cảhaiđềurấtthiếtthựcvàcựckỳđángkinhngạc.Từvàithậpkỷtrởlạiđây,chúngtađãbiếtvềhệthốnghoạtđộngtựđộngcủaHệthống1.Nhữnggìmàgiờđâychúngtamớibiếtnghegiốngnhưkhoahọcviễntưởngvàothờikỳcáchđây30nămhay40năm.Tấtcảđềuvượtquátrítưởngtượngcủachúngta,nhưviệcphôngchữkémcũngảnhhưởngtớinhậnđịnhvềsựthật,haylàmchohoạtđộngnhậnthứchiệuquảhơn,haychuyệnmộtphảnứngxúccảmxuấthiệnkhihệthốngnhậnthứccủachúngtathưgiãntrướcmộtbộbatừngữcũngcóthểtạoracảmgiácvềsựcốkết.NgànhTâmlýhọclạiđứngtrướcmộttháchthứclớn.
NHẬNTHỨCCẢMTÍNHLÊNTIẾNG
“Đừngcóbácbỏkếhoạchkinhdoanhcủabọnhọchỉvìphôngchữcủanótrônghơikhóđọc.”
“Chúngtacóxuhướngtintưởngmộtcáigìđấy,chỉvìnóđượclặpđilặplạithườngxuyên,giờhãythửnghĩthêmvềđiềunàyxemsao.”
“Sựthânthiếttạoraniềmthíchthú.Đâychínhlà‘hiệuứngtiếpxúcđơnthuần.’”
“HômnaytôiđangvuivàHệthống2củatôiyếuhơnngàythường.Tôiphảicẩnthậnhơnmớiđược.”
Chương6.Quychuẩn,kinhngạcvàđộngcơNNhữngđặctínhchủyếuvàchứcnăngcủaHệthống1cùngHệthống2đãđượcgiớithiệutớibạnđọctrongcácphầntrước,trongđóđưaranhiềuchitiếtcụthểhơnvềHệthống1.Đầuóccủachúngtacóthểtưởngtượngrấtphongphúvàcókhảnăngsángtạoranhữngliênkếtrấtkỳdiệu.Nóquảthựcgiốngnhưmộtchiếcmáytínhvạnnănggiúpchúngtaxửlýnhanhmọidữliệu,khôngphảivìnócóphầncứngtheotiêuchuẩnthôngthường,mànócókhảnăngtáicấutrúcthếgiớinhưtađãthấybằngrấtnhiềuloạiliêntưởngchặtchẽvàphongphú,trongmộtbộmáyliênkếttựđộngnhưngchúngta(Hệthống2)lạisởhữuvàikhảnăngkiểmsoátbộmáytìmkiếmcủabộnhớ,nócũngcókhảnănglậptrìnhlạinósaochosựxuấthiệnmộtsựkiệntrongmộtmôitrườngcóthểthuhútsựchúý.GiờchúngtasẽđisâuhơnnữavàonhữngđiềudiệukỳcũngnhưgiớihạnmàHệthống1cóthểthựchiện.
ĐÁNHGIÁTIÊUCHUẨN
ChứcnăngchínhcủaHệthống1đólàduytrìvàcậpnhậtmộthìnhmẫuvềthếgiớiriêngcủabạn,làhìnhmẫuđạidiệnchonhữngđiềubìnhthườngtrongthếgiớiấy.Hìnhmẫuấyđượccấutrúcbởicácmốiliênhệ,nókếtnốicácýtưởngvềhoàncảnh,sựkiện,hànhđộngvàkếtquảlàtấtcảnhữnggìthườngxuyênxảyrađồngthời,hoặcdiễnratrongmộtkhoảngthờigianngắn.Khitấtcảnhữngliênkếtđóđượchìnhthànhvàcủngcốvữngchắc,nhữnghìnhmẫucủacácýtưởngliênkếttrởthànhđạidiệnchocấutrúccácsựkiệntrongcuộcsốngcủabạn,đồngthờinóxácđịnhxembạnsẽbiểuhiệntạithờiđiểmnàycũngnhưnhữngkỳvọngchotươnglaicủabạnnhưthếnào.
Khảnăngbiếtkinhngạcchínhlàmộtkhíacạnhchủyếutrongđờisốngtâmlýcủachúngtavàbảnthânnócũnglàchỉbáonhạycảmnhấtvềcáchchúngtatươngtácvớithếgiớicũngnhưđiềuchúngtakỳvọngởthếgiớixungquanh.Cóhaikiểukinhngạcchính:Mộtvàisựkỳvọnglàchủđộngvàchủý,chẳnghạnbạnbiếtmìnhđangchờđợimộtsựkiệnđặcbiệtnàodiễnra.Vídụgầnđếngiờtantrường,cóthểbạnsẽtrôngđợitiếngcửamởcủalũtrẻkhiđihọcvề;lúccánhcửamởra,bạncóthểsẽmongđợitiếngnóiquenthuộccủaconmình.Cũngcóthểbạnsẽngạcnhiênnếumộtsựkiệnmàbạnchủđộngngóngchờkhôngdiễnra.Nhưngphạmtrùcácsựkiệnmàbạnchờđợimộtcáchthụđộngrộnglớnhơn;bạnkhôngchờđợichúngnhưngbạnkhông
ngạcnhiênkhichúngdiễnra.Cónhữngsựkiệntrởnênbìnhthườngtrongmộtsốhoàncảnhcụthể,cóthểlàvìchúngkhôngđủvàkhôngđángđểtrởthànhmộtsựkiệnđượcmongchờxảyra.
Cómộtsựcốkhiếnviệclặplạitrởnênbớtngạcnhiênhơn.Vàinămtrước,vợchồngtôiđinghỉởmộtkhunghỉdưỡngtrênmộthònđảonhỏởRặngsanhôlớn(GreatBarrierReef).Cảhònđảochỉcó40phòngnghỉ.Trongbữatối,chúngtôivôcùngkinhngạckhigặpmộtngườiquen,đólànhàTâmlýhọccótênlàJon.Chúngtôichàonhaurấthồhởivàbàytỏsựngạcnhiênvìcuộcgặptìnhcờnày.NgàyhômsauJonrờikhỏikhunghỉdưỡng.Khoảnghaituầnsau,chúngtôiđixemkịchởLondon.Khiđènkhánphòngvừamớitắt,mộtkhángiảđếnmuộnngồingaycạnhtôi.Đếngiờnghỉgiảilao,khiđènbậtsáng,tôinhậnrangườingồingaycạnhtôikhôngaikhác,chínhlàJon.Vợchồngtôisauđócũngbìnhluậnvềviệchailầnvôtìnhgặpôngnày,chúngtôicùngcóchungnhậnđịnhvềhaithựctế:Thứnhất,lầngặpvôtìnhthứhainàyđặcbiệthơncảlầngặpđầutiên;thứhai,gặpJonlầnnàykhiếnchúngtôiítngạcnhiênsovớilầngặpđầutiên.Rõrànglàsaulầnvôtìnhgặpđầutiên,ítnhiềuchúngtôiđãthayđổicáchnhìnnhậnvềJon.Anhtagiờđâylà“mộtnhàtâmlýhọccóthểxuấthiệnkhichúngtôiđidulịchnướcngoài.”Chúngtôi(Hệthống2)biếtrằngđólàmộtýtưởngbuồncườinhưngHệthống1đãkhiếnchúngtôigầnnhưthấyrằnggặpJonởmộtnơixalạlàmộtchuyệnbìnhthường.Chúngtôisẽlạiđượctrảinghiệmcảmxúckinhngạchơnnhiềunếugặpmộtngườiquennàokhác,màkhôngphảilàJon,khiđixemkịchởLondon.
Trongmộtvàitrườnghợp,nhữngmongđợithụđộngcóthểchuyểnrấtnhanhthànhnhữngmongđợichủđộng.VàomộtbuổitốiChủnhậtvàinămtrước,chúngtôiláixetừNewYorkđếnPrinceton,saumộtthờigiandàiphảilàmviệcvấtvảvàotấtcảcácngàycuốituần.Chúngtôipháthiệnramộtchiếcxehơicháybênlềđường.Chủnhậttiếptheo,khiđếnđúngđoạnđườngnày,chúngtôilạithấymộtchiếcxehơikhácđangbốccháy.Mộtlầnnữa,chúngtôilạinhậnramìnhbớtngạcnhiênhơnsovớilầnđầutiênkhitrôngthấymộtchiếcxehơibịbốccháy.Địađiểmđógiờđâyđãđượcgọilà“nơinhữngchiếcxehơibốccháy.”Vìhoàncảnhxảyracácvụcháyxebịlặplạinênđámcháythứhaikhôngcònthuhútsựchúýchủđộngnhưlầnđầutiênnữa:Trongnhiềutháng,thậmchínhiềunămsau,sausựkiệnnày,chúngtôivẫnnhớvềnhữngchiếcxebốccháyởđịađiểmnàymỗikhiđiquavàcóthểnói,chúngtôiđãcósựchuẩnbịtinhthầnđểnhìnthấymộtđámcháykhác(tấtnhiên,thựctếthìđiềuđókhônghềxảyra).
NhàtâmlýhọcDaleMillervàtôiđãviếtchungmộttiểuluậnnhằmlýgiải
chohiệntượngkhinàothìcácsựkiệnđượcnhìnnhậnlàbìnhthườnghoặcbấtthường.Tôisẽsửdụngmộtvídụtrongphầnmôtảvề“lýthuyếtchuẩntắc”,mặcdùchođếnnaythìcáchhiểucủatôivềnóđãcóđôichútthayđổi.
Mộtngườitìnhcờnhìnthấymộtthựckháchởbànbêncạnhtrongmộtnhàhàngsangtrọngđãnhănmặtnhưthểbịđauđớnkhinếmthửmộtmónsúp.Hoạtđộngbìnhthườngcủamộtloạtcácsựviệcdiễnrasẽbịthayđổibởimộtsựcố.Giờthìsẽchẳngcógìngạcnhiênkhingườiquansátthấychínhngườikháchnếmmónsúpkiaphảnứngdữdộivìbịmộtngườiphụcvụchạmvào,cũngchẳngcógìngạcnhiênkhimộtthựckháchkhácnghẹnngàonhưmuốnchựckhóckhinếmmónsúptừmộtchiếcđĩatươngtự.Nhữngsựkiệnấyvàrấtnhiềusựkiệnkhácsẽcóvẻbìnhthườnghơnthôngthường,bởivìchúngđãđượclườngtrước.Hơnthếnữa,chúngxuấthiệnvớivẻbìnhthườngbởivìchúngchỉlàsựbiếnđổicủakhúcbấtbìnhthườngđầutiên-ngườitahồitưởnglạisựcốbanđầuvàkếtnốicácdữkiệnlạivớinhauđểphiêngiảichúng.
Hãytưởngtượngbạnchínhlàngườiquansáttrongnhàhàngđó.Đầutiênbạnsẽngạcnhiênkhinhìnthấyphảnứngbấtthườngcủathựckháchđầutiênvớimónsúpvàbạnlạitiếptụcngạcnhiênkhithựckháchthứhaigiậtmìnhbởisựvachạmcủangườiphụcvụ.Tuynhiên,sựkiệnbấtbìnhthườngthứhaigợinhắcđếnsựkiệnđầutiêntrongbộnhớ,cảhaisựkiệntrởnênhợplýkhichúngđượcsắpxếpđểđứngcạnhnhau.Haisựkiệnhợpthànhmộtmôhình,trongđóngườikháchđầutiênnếmsúphẳnlàmộtngườiđangbịcăngthẳngmộtcáchkhácthường.Mặtkhác,nếusaukhithựckháchđầutiênnhănmặtthìngườikháchtiếptheotừchốimónsúpấy,khiếnchohaisựngạcnhiênliêntiếpsẽcósựkếtnối,chúnglýgiảichoviệcmónsúpđóbịkháchhàngphànnànlàđiềubìnhthường.
“Mosesđãmanglênthuyềnlớnmỗiloạiđộngvậtbaonhiêucon?”,ngườinhậnracâuhỏinàycóvấnđềrấtítvìhọbịsavàocáigọilà“ảotưởngMoses”.Moseskhônghềmangconvậtnàolênconthuyềnlớn,màlàNoahđãmanglên.Cũnggiốngsựkiệnthựckháchnhănmặtkhinếmsúpởtrên,“ảotưởngMoses”cũngdễdàngđượcgiảithíchbởi“lýthuyếtchuẩntắc”.CâuchuyệncácloàivậtđượcmanglênconthuyềnlớnđượcviếttrongKinhthánhvàMoseskhôngphảilàmộtnhânvậtbấtthườngtronghoàncảnhấy.Bạncóthểkhôngcómongđợitíchcựcnàovềnhânvậtnàynhưngtênôngtađượcnhắcđếnkhôngkhiếnbạnngạcnhiên.Hơnnữa,haicáitênMosesvàNoahcósốâmtiếtbằngnhaunênđọclênnghecóvẻgiốngnhau.Cũnggiốngnhưbộtamtừsảnsinhranhậnthứccảmtính,bạnsẽpháthiệnmộtcáchvôthứcmốiliênhệtiềmẩngiữa“Moses”với“contàulớn”vànhờđó,
rấtnhanhchóngbạnsẽchấpnhậntínhlogiccủacâuhỏitrên.NếuchỉcầnthayMosesbằngGeorgeW.Bushtrongvăncảnhnàythìbạnsẽnhậnrangayđâylàmộtcâuđùachínhtrịvôduyênmàbạnsẽkhôngbịmắcphảibấtcứảotưởngnào.
Vídụkháctrongmộtđoạnvăntừximăngxuấthiệnnhưngkhôngphùhợpvớivăncảnh,hệthốngsẽpháthiệnngayrasựbấtbìnhthườngđó,điềunàybạnđãđượckiểmchứngởphầntrước.Bạnkhôngbiếtchínhxáctừnàonhưngbạnchắcchắntừximăngxuấthiệnlàkhôngbìnhthường.Cácnghiêncứuvềphảnứngcủanãobộchothấynhữnggìphạmvàophạmtrùtiêuchuẩnthôngthườngsẽbịpháthiệnnhanhmộtcáchđángkinhngạcvàvôcùngtàitình.Trongmộtthínghiệmgầnđây,ngườithamgiavàothínghiệmđượcnghecâu“TráiĐấtquayxungquanhnhữngrắcrốimỗinămmộtlần”.Mộthìnhảnhkhácbiệthoàntoànđượcvẽlêntronghoạtđộngcủabộnão,chỉtrongvòng2/10giâyđầutiên,khitừngtừquenthuộcđượcvanglên.Đángkinhngạchơn,bộnãoấycũngcócùngtốcđộxửlýthôngtin,khinghemộtngườiđànôngnói:“Tôinghĩmìnhđãcóbầuvìsángnàotôicũngthấynônnao,”hoặckhinghemộtngườicóvẻ“mũcaoáodài”phátbiểu:“Tôicómộthìnhxămtođùngsaulưng.”Tậphợpnhữnghiểubiếtcủachúngtavềthếgiớilậptứcđượchuyđộngđể“phảnứng”lạinhữngđiềuphilý:GiọngnóiđóhẳnlàcủamộtnhânvậtcaocấpngườiAnhvàtheothóithường,nhữnghìnhxămlớnkhôngphùhợpvớinhữngđốitượngnày.
Chúngtagiaotiếpđượcvớinhaulànhờvàosựhiểubiếtchungcủachúngtavềthếgiới,ngônngữmàchúngtasửdụngcũngchínhlàngônngữcủaphầnlớnmọingườisửdụng.Khitôinhắcđếncáibànmàkhôngmôtảthêmbấtcứmộtchitiếtnào,bạnsẽhiểuýtôimuốnnóiđếnmộtcáibànbìnhthường.Chắcchắnbạnbiếtcáibànđócómộtmặtphẳng,vàkhôngthểcóđến25cáichân.Chúngtacónhữngquychuẩntronghầuhếtcáclĩnhvựcvàcácquychuẩnthôngthườngđócungcấpchotanềntảngđểlậptứcdòrađượcnhữngsựbấtbìnhthườngnhưthểngườiđànôngmangbầuhaymộtnhàhiềntriếtcóhìnhxămlớn.
Đểđánhgiáđượcvaitròcủacácquytắctronggiaotiếp,hãyxemcâuvănsau:“Conchuộtnhắtkhổnglồtrèolênthâncủatừngconvoibéxíu.”Tôitinlànhữngtiêuchuẩnthôngthườngvềkíchcỡcủamộtconchuộtnhắtvàmộtconvoicủabạnsẽkhôngkháctôilàmấy.Chínhnhữngquychuẩnấyđịnhrakíchcỡthôngthườngchocácloàivậtnàyvàchúngcũngẩnchứanhữngthôngtinvềthứtựhoặcsựbiếnthiêncủachúngtrongtừngphạmtrù.Dođósẽkhókhănchochúngtakhicốhìnhdungtrongđầuvềhìnhảnhmộtconchuộtlớnhơnmộtconvoi,đangsảitừngbướcchânquathâncủamộtcon
voibétí,convoinàycònbéhơncảconchuộtnhắt.Ngượclại,mỗichúngtadùrấtkhácbiệtnhưngđềucóthểtưởngtượngranhữngconchuộtnhỏhơnmộtchiếcgiàyleoquanhữngconvoitohơnmộtchiếcghếsôpha.Hệthống1,cókhảnănghiểungônngữ,đãtruycậpvàohệthốngquychuẩncủatừngphạmtrù,địnhranhữngchuỗigiátrịhợplý,cũngnhưnhữngtìnhhuốngđiểnhìnhnhấttrongphạmtrùđó.
NHÌNRANGUYÊNNHÂNVÀMỤCĐÍCH
“ChamẹcủaFredđếnmuộn.Nhữngngườiquảnlýkháchsạnnghĩrằnghọsẽđếnsớmhơn.Fredrấtbựctức.”BạnbiếttạisaoFredlạicáugiậnvàkhôngphảilàvìnhữngngườiquảnlýkháchsạnkỳvọnghọđếnsớmhơn.Trongmạnglướiliênhệcủabạn,sựgiậndữvàsựtrễhẹnđượcliênkếtvớinhaunhưmộtcặphiệuứngvànguyênnhâncóthểxảyra,bởivìgiữasựgiậndữvàchuyệnnhữngngườiquảnlýkháchsạnkỳvọngchẳngcóliênhệgìvớinhauhết.Câuchuyệncựcngắnnhưngđầytínhliênkếttrênminhhọatrựctiếpchoýtưởng.TìmrađượcnhữngmốiliênhệnhânquảchínhlàmộtphầnđểbạnhiểuđượcnộidungmộtcâuchuyệnvàđólàhoạtđộngtựđộngcủaHệthống1.Hệthống2,sựtựýthứccủabảnthân,lạicóchứcnăngdiễngiảimộtnguyênnhânvàchấpnhậnđiềuđó.
CâuchuyệncủaNassimTalebtrongThiênngađenminhhọachoquátrìnhtựđộngtìmkiếmnguyênnhân.ÔngchobiếtgiátráiphiếukhobạcvàongàySaddamHusseinbịbắttạinơitrúẩnởIraqtănglên.Đốivớicácnhàđầutư,thìdườngnhưhọluôntìmkiếmnhữngnguồntàisảnantoànhơn,vậylàhãngtinBloomberggiậttít:TRÁIPHIẾUKHOBẠCMỸTĂNGGIÁ;BẮTĐƯỢCHUSSEINCÓTHỂKHÔNGHẠNCHẾĐƯỢCKHỦNGBỐ.Nửagiờsau,giátráiphiếuquốcgialạitrởvềmứcgiácũ,tinnổibậttrênbáođượcsửalạithành:GIÁTRÁIPHIẾUKHOBẠCQUỐCGIAGIẢM;HUSSEINBỊBẮTKHIẾNNHỮNGTÀISẢNRỦIROTRỞNÊNHẤPDẪN.RõràngsựkiệnbắtđượcHusseinlàtinchínhtrongngàyvàtheocơchếtựđộngtìmkiếmnguyênnhânbaotrùmtrongsuynghĩcủaconngười,nóđượcđịnhtrướclàmộtcáchgiảithíchchonhữnggìđãdiễnrađốivớithịtrườngtàichínhcủangàyhômấy.Nhìnquathìcảhaitinbàinổibậtđềucóvẻgiốngnhưlờigiảithíchchosựthayđổicủathịtrườngchứngkhoánnhưngvấnđềlàhaicáchgiảithíchđấyhoàntoàntráingượcnhauvàđiềunàykhôngthểlýgiảinổi.Trênthựctế,tấtcảcáctítbàixuấthiệnđềuphảithỏamãnnhucầugắnkếtcủachúngta:Mộtsựkiệnlớndiễnrabaogiờcũngphảicóhệquảđikèmvàcáchệquảcầnnguyênnhânđểgiảithíchchochúng.LượngthôngtinmàtabiếttrongngàyhômđólàgiớihạnvàHệthống1lạirấtgiỏitrongviệctìmkiếmnhữngliênkếtmangtínhnhânquả
trongmỗicâuchuyệnđểliênkếtnhữngmảnhghépthôngtintrongphạmvichophép.
Hãyđọccâuvănsau:
SaukhidànhcảmộtngàykhámphánhữngcảnhđẹpdọccácconphốđôngđúccủathànhphốNewYork,Janepháthiệnravítiềncủanàngđãbiếnmất.
Khiđọccâuchuyệnnhỏnày,chúngta(vàrấtnhiềungườikhác)thamgiavàomộtbàikiểmtratrínhớbấtngờ,từmóctúiđượcgắnkếtvớicâuchuyệnchặtchẽhơnrấtnhiềusovớitừcảnhđẹp,mặcdùtừcảnhđẹpmớilàtừxuấthiệntrongcâuvăn,còntừmóctúithìkhônghềxuấthiện.Sựkiệnbịmấtvícóthểkhiếnngườitanghĩđếnrấtnhiềunguyênnhân:Chiếcvíbịrơirakhỏitúiquần,bịbỏquêntrongmộtnhàhàngnàođó...Tuynhiên,khiaiđóbịmấtvíởNewYork,yếutốđôngđúcđượcnhắcđến,chúngkhiếnchonguyênnhânbịmóctúigiảithíchhợplýchocâuchuyệnbịmấtvítrênhơn.
NhàtâmlýhọcquýtộcngườiBỉAlbertMichotteđãxuấtbảnmộtcuốnsáchvàonăm1945(đượcdịchsangtiếngAnhvàonăm1963)đãlàmthayđổihoàntoàntưduycủaconngườivềmốiquanhệnhânquảđãtồntạinhiềuthếkỷtrước.Thôngthường,conngườichấpthuậnviệckếtluậnvềcácnguyênnhântheoquyluậttựnhiênbằngcáchquansátmốiliênhệgiữacácsựkiện.Chúngtađãchứngkiếnhàngngànlầnhìnhảnhmộtđồvậtkhibịmộtvậtkhácvachạmthìlậptứcvậtđósẽdichuyển,thường(nhưngkhôngphảiluônluôn)theocùngmộthướng.Hiệntượngđódiễnrakhimộtquảbóngbi-avavàomộtquảbóngbi-akhác,haychiếcbìnhhoabịrơikhitaybạnkhôngmayđẩyphảinó.Michottelạiđưaramộtýtưởngkhác:Ôngchorằngchúngtanhìnthấynguyênnhân,rõràngnhưkhitanhìnthấymàusắcvậy.Đểbảovệluậnđiểmcủamình,ôngđãtạoramộtđoạnphimtrongđócómộthìnhvuôngmàuđenvẽtrêngiấy,đượctạohiệuứngchuyểnđộng;nóvavàomộthìnhvuôngkhác,khiếnchohìnhvuôngnàycũngchuyểnđộngtheo.Nhữngngườiquansátbiếtrằngkhônghềcósựtươngtáctrựctiếpởđây,tuynhiênhọđãcósẵn“ảotưởngvềnguyênnhân”trongđầuócmình.Nếuđốitượngthứhaibắtđầuchuyểnđộng,họsẽmôtảchúngdichuyểnđượclàdo“tácđộng”củađốitượngthứnhất.Cácthínghiệmnàyđãchứngminhrằng,cảnhữngembémới6thángtuổicũngnhìnthấyhiệntượngnguyênnhânvàkếtquả,đồngthờichúngbiểuthịsựngạcnhiênkhicảnhtượngbịthayđổi.Hiểnnhiênlàtừkhisinhrachúngtađãcóấntượngvềquanhệnhânquả,điềunàykhônghềphụthuộcvàoviệcchúngtacóýthứcgìvềcáckhíacạnhcủaquanhệnhânquảhaykhông.ChúnglàsảnphẩmcủaHệthống1.
Năm1994,cũngvàothờiđiểmMichottecôngbốluậnchứngcủamìnhvềquanhệnhânquảtựnhiên,cácnhàtâmlýhọcFritzHeidervàMary-AnnSimmelđãsửdụngmộtphươngpháptươngtựnhưcủaMichotteđểchứngminhnănglựcnhậnthứcmốiliênhệnhânquảcóchủý.Họlàmmộtbộphim,chỉvẻnvẹnmộtphútbốnmươigiây,trongđóbạnnhìnthấymộthìnhtamgiáclớn,mộthìnhtamgiácnhỏvàmộthìnhtròndichuyểntạothànhmộthìnhngôinhàcócửamở.Ngườixemnhìnthấyhìnhtamgiáclớnrấthungdữ“bắtnạt”hìnhtamgiácnhỏ,mộthìnhtròn“sợhãi”,mộthìnhtrònkhácvàmộthìnhchữnhậtnhỏhùavàochốnglạikẻbắtnạt;họcũngquansátxungquanhcánhcửadiễnrarấtnhiềuvachạmvàrồicuốicùngmộtvụnổdiễnra.Nhậnthứcchủđộngvàcảmxúckhixemđoạnphimlàkhôngthểtránhkhỏi,chỉcónhữngngườithầnkinhcóvấnđềmớikhôngnhậnrađiềunày.Tấtnhiên,tấtcảhoàntoàndiễnratrongđầuóccủabạn.Bộnãocủabạnđãsẵnsàng,thậmchílàháohứcđểchỉđíchdanhnhữngtácnhân,gánchochúngnhữngtínhcáchcủaconngườivớinhữngýnghĩacụthể,vànhìnnhậnhànhđộngcủahọnhưbiểuhiệncủanhữngcánhâncóchủđíchhẳnhoi.Mộtlầnnữa,sựhiểnnhiênởđâylàchúngtakhisinhrađềuđãcósẵnnhữngquyướccóchủđịnh:Ngaycảtrẻnhỏdướimộttuổicũngbiếtđâulànhữngkẻbắtnạtvàailànhữngnạnnhânvàkỳvọngaiđósẽtìmraconđườngngắnnhấtđểđạtđượccáimàhọđangtheođuổi.
Kinhnghiệmcủahànhđộngtựchủtồntạikháđộclậpsovớiýthứcvềmốiquanhệnhânquả.Mặcdùchínhbạnvớitaylấylọmuốinhưngbạnkhônghềnghĩđếnmộtloạtnhữnghệquảsẽdiễnrasauhànhđộngvớitaylấylọmuốiđó.Bạnbiếtrằngsẽcóhệquảsauquyếtđịnhmàchínhtâmtríbạnđãđiềukhiểnthựchiện,chỉbởivìbạnmuốnthêmmuốivàothứcăncủamình.Rấtnhiềungườinhậnthấynhiềuhànhđộngcủamìnhcónguồngốcvànguyênnhântừchínhtâmtrívàhọchođólàđiềurấttựnhiên.NhàtâmlýhọcPaulBloomviếtchoTạpchíTheAtlanticnăm2005đãđưaramộttuyênbốgâysốc,rằngchínhsựphânchiatựnhiêngiữaýthứcvềmốiquanhệnhânquảmangtínhvậtchấtvàtâmlýgiảithíchđượcgầnnhưđầyđủvềcácniềmtintôngiáo.Ôngquansátrằng“chúngtanhậnthứcthếgiớicủacácsựvậtchủyếutáchbiệtsovớithếgiớitâmlinh,điềuđókhiếntacókhảnănghìnhdungđượcsựtồntạicủanhữngcáixáckhônghồnvànhữngphầnhồnkhôngxác.”Bảnthânchúngtađãđượcnhàonặnđểthừanhậncảhaikiểuquanhệnhânquả,khiếntachấpnhậnhainiềmtinchủyếutrongrấtnhiềutôngiáomộtcáchrấttựnhiên:Cómộtđấngthầnlinhvôhìnhsángtạoracảthếgiớihữuhìnhvàcónhữngtâmhồnbấttửvẫnđangtiếptụcđiềukhiểncơthểchúngta,bấtkểkhichúngtacònsốnghayđãchết.TheoquanđiểmcủaBloom,cảhaikháiniệmvềmốiquanhệnhânquảđềubịtácđộngriêngbiệtbởinguồnnănglượngtiếnhóakháckhau,tạothànhnguồngốccủatôngiáo
trongcấutrúccủaHệthống1.
Điểmnổibậtcủanhữngtrựcgiácnhânquảchínhlàchủđềchínhtrongcuốnsáchnày,bởiconngườihầuhếtbịápđặtsuynghĩhệquảmộtcáchkhôngchủđịnh,trongnhữngtìnhhuốngđòihỏitưduyphântíchlýtrí.Suynghĩlýtríbắtnguồntừnhữngkếtluậnvềnhữngtrườnghợpcụthểtrongmộtloạtnhữngđặctínhcùngloạihoặcđồngnhất.Khôngmay,Hệthống1khôngcókhảnănglýtrí,Hệthống2cóthểhọccáchtưduyhệthống,nhưngrấtítngườiđượcrènluyệnđủđểthựchiệnđiềunày.
Luậnchứngvềtâmlýhọcnhânquảchínhlànềntảngkhiếntôiquyếtđịnhmôtảquátrìnhnhậnthứctâmlýbằngcáchsửdụngnhữngẩndụvềnhữngnhântốtrunggian,màítquantâmtớitínhổnđịnhcủachúng.ĐôikhitôithíchvíHệthống1làmộtnhântốvớirấtnhiềunéttínhcáchvàđặcquyền,đôikhitôilạichorằngnólàmộtbộmáyliênkếtđạidiệnchohiệnthựcvớirấtnhiềumốiliênhệphứctạp.Hệthốngvàbộmáyđềulànhữnghìnhảnhtưởngtượng;lýdotôisửdụngchúnglàbởichúngphùhợpvớicáchchúngtasuynghĩvềcácnguyênnhân.HìnhtamgiáchayhìnhtròncủaHeiderkhônghẳnlànhữngnhântốmànóchỉlàcáchdễnhấtvàtựnhiênnhấtkhichúngtanghĩvềchúng.Tôigiảđịnhrằngbạn(cũngnhưtôi)sẽthấyđólàcáchdễnhấtkhinghĩvềtríócnếuchúngtamôtảnhữnggìđangdiễnradựatrênnhữngnéttiêubiểuvàchủđịnh(haihệthống)vàđôikhitrênphươngdiệnnhữngchuẩnmựcmáymóc(bộmáyliênkết).TôikhôngcóýđịnhthuyếtphụcbạnrằngcáchệthốngnàycóthậtvàtôicũngkhônghềcóýđịnhápđặtbạnphảitinrằnghìnhtamgiáclớncủaHeiderthựcsựlà“mộtkẻháchdịch.”
SỰCHUẨNMỰCVÀNGUYÊNNHÂNLÊNTIẾNG
“Khipháthiệnứngviênthứhaihoáralàmộtngườibạncũ,tôikhôngcònngạcnhiênnhiềunữa.Mộtkinhnghiệmdẫumớimẻđếnđâumàbịlặplại,dùchỉmộttítẹocũngkhiếnnótrởnênbìnhthường!”
“Khikhảosátphảnhồicủakháchhàngvớisảnphẩm,hãyđảmbảolàchúngtakhôngtậptrungquávàoconsốtrungbình.Chúngtacầncânnhắcđếnmộtdảinhữngphảnứngthôngthường.”
“Côtakhôngthểchấpnhậnđượcsựthậtđơngiảnlàcôấyquáthiếumaymắn;côấycầnmộtnguyênnhâncụthểlýgiảichosựthậtđó.Cóthểcuốicùngcôtasẽnghĩrằngđólàvìcóaiđóchủđịnhpháhoạingầmthànhquảcủamình.”
Chương7.Bộmáyđitắtđónđầu
NhàhàikịchvĩđạiDannyKayeđãphátbiểumộtcâumàtôivẫnnhớnhưin
từkhitôicònlàmộtthanhniên.Khinhắcđếnmộtngườiphụnữmàôngkhôngưa,ôngnói:“Nơichốnyêuthíchcủacôtalàđượcởmộtmình,cònmônthểthaoưathíchcủacôtalànhảycóctớikếtquả.”Khiđọcđượcdòngnày,tôinhớlạicuộctròchuyệntrướcđóvớiAmosTverskyvềýthứccủatrựcquanthốngkêvàgiờtôitinrằngnógợiýchotacáchmôtảhợplývềchứcnăngcủaHệthống1.Cáckếtluậnhồđồcóthểhữuích.Nếunhưcáckếtluậnấycóvẻchínhxácthìcáigiáphảitrảchonhữngsailầmcũngchấpnhậnđượcvànếusự“đitắtđónđầu”đógiúpbạntiếtkiệmthờigianvàcôngsức.Nhưngkếtluậnhồđồẩnchứanhiềurủirotrongnhữngtìnhhuốngkhôngquenthuộc,thiệthạilớnvàkhôngcóthờigianđểthuthậpthêmthôngtin.CónhữngtìnhhuốngtrongđónhữnglỗisaitrựcgiáccóthểxảyranhưngnócũngcóthểđượccảnhbáotrướcnếucósựcanthiệpkịpthờicủaHệthống2.
PHỚTLỜSỰMƠHỒVÀLOẠITRỪSỰHOÀINGHI
BatấmbảngtrongHình6dướiđâycóđiểmchunglàgì?Câutrảlờilàtấtcảđềukhôngrõnghĩa.Gầnnhưchắcchắnlàbạnsẽđọc3kýtựtrongtấmbảngbêntaytráilàABC,còn3kýtựtrongtấmbảngbêntayphảilà121314,mặcdùhaikýtựgiữacủahaibảnggiốnghệtnhau.BạnhoàntoàncóthểdiễngiảichúngthànhA13Choặc12B14nhưngbạnđãkhônglàmnhưvậy.Tạisaolạikhông?Cùngmộthìnhảnhnhưngtrongnhữngngữcảnhkhácnhaulạiđượchiểutheonhữngcáchkhácnhau,lúcthìđượchiểulàmộtchữcái,lúclạiđượchiểulàmộtconsố.Toànbộngữcảnhđãgiúpbạnxácnhậncáchdiễngiảimỗithànhtố.Cáckýtựrấtmơhồ,nhưngbạnđãđưarađượcngaykếtluậntrongtừngtrườnghợpvàkhôngnhậnrarằngsựmơhồđãđượcgiảiquyết.
Trongtrườnghợptấmbảngởgiữa,bạncóthểhìnhdungramộtngườiphụnữđangnghĩđếntiềnbạc,đibộtiếnvềphíamộttòanhàcónhữngnhânviênthungâncùngcácloạikétsắt.Nhưngcáchdiễngiảihợplýđókhôngphảilàcáchdiễngiảiduynhất;vìthếcâuvănđórấtmơhồ.Nếutrướccâuđólàcâu“Họnhẹnhàngchèothuyềnxuôitheodòngsông,”bạnsẽhìnhdungramộtcảnhtượnghoàntoànkhác.Khibạnvừanghĩđếnmộtconsông,từ"ngânhàng"sẽkhôngcònliênhệvớitiềnbạcnữa.Khithiếungữcảnh,Hệthống1thườngdiễngiảitheocáchgầngũivớinónhất.TấtcảchúngtađềubiếtrằngđólàHệthống1bởivìbạnkhônghềnhậnramìnhđãđưaralựachọnhoặccòncómộtcáchdiễngiảihợplýkhác.Trừkhibạnvừamớichèothuyềncáchđâykhônglâuvàdànhthờigianđibộdọcbờsông,thìcóthểbạnsẽdiễngiảicâuvăntrêntheocáchthứhai.Nhưngkhichưachắcchắn,Hệthống1sẽ“đoánđại”ramộtcâutrảlờivàcâutrảlờihúhọađóhoàntoàndựatrênkinhnghiệmcánhân.Quyluậtmayrủirấtnhanhnhạy:Nhữngsựkiệngầnnhấtvànhữngngữcảnhgầnnhấtsẽcósứcnặngnhấttrongviệcđưaracáchdiễngiải.Khikhôngcóbấtcứsựkiệnnàolóelêntrongđầu,thìlúcđónhữngkýứcgầnnhấtsẽđượctríóchuyđộng.Nếunhữngkinhnghiệmgầnnhấtvàđángnhớnhất“reo”lênrằngđólàcácchữcáiABCthìbạnkhôngthểnàodiễngiảithànhA13Cđược.
Khíacạnhquantrọngnhấttrongcảhaivídụtrênlà:Mộtquyếtđịnhrõràngđãđượcđưaranhưngbạnkhônghềbiết.Chỉcómộtcáchdiễngiảixuấthiệntrongđầubạnvàbạnkhôngbaogiờđểýđếnsựmơhồcủanó.Hệthống1khôngcósẵnnhữngphươngánđểthaythế,hoặcthậmchínócònkhônghềnhậnthứcđượcthựctếlàcòncónhữngphươngánkhácđểthaythế.ÝthứcvềsựhoàinghivốnkhôngcótrongdanhmụccủaHệthống1;nóđòihỏiduytrìcùngmộtlúcnhữngsựdiễngiảikhôngtươngthíchtrongđầuócvàđiềuđóđòihỏinỗlựccủatríóc.SựthiếuchắcchắnvànghingờnằmtronglĩnhvựccủaHệthống2.
SAILỆCHVỀNIỀMTINVÀKHẲNGĐỊNH
NhàTâmlýhọcDanielGilbert,đượcnhiềungườibiếtđếnvớitưcáchlàtácgiảcuốnsáchStumblingtoHappiness(Tạmdịch:Vaphảihạnhphúc),cólầnđãtừngviếtmộttiểuluậncótựađề“Hệthốngtrínãotintưởng”,trongđóôngpháttriểnmộtgiảthuyếtvềniềmtinvàhoàinghimàôngtheođuổicủanhàTriếthọcBaruchSpinozathếkỷ17.Gilbertchorằngđểhiểumộtthôngđiệp,trướctiênphảicónỗlựctintưởngthôngđiệpđó:Nếunhưnóđúngthìthôngđiệpcủanólàgì.Chỉkhiđóbạnmớicóthểquyếtđịnhxemcónêntinhaykhôngtinvàonó.SựcốgắngtintưởnglàhoạtđộngtựđộngthuộcvềHệthống1,trongđócóviệcxâydựngnhữngdiễngiảihợplýnhất
củatìnhhuốngđó.Ngaycảđốivớimộttuyênbốvớvẩn,Gilbertlậpluậnrằng,cũngcóthểtạoramộtniềmtinbanđầunàođó.Hãyxemvídụcủaông:“Cáhồiănkẹo.”Cóthểngaylậptứcbạnsẽthấyđượcmộtloạtnhữngấntượngvềcávàkẹoxuấthiệntrongđầunhưmộttiếntrìnhtựđộngcủabộmáyliêntưởng,tìmkiếmnhữngliênkếtgiữahaiphạmtrù,khiếnchomộtcâunóivônghĩacũngtrởnêncónghĩa.
GilbertchorằngsựhoàinghithuộcquátrìnhtưduycủaHệthống2vàôngđưaramộtthínghiệmhếtsứctinhtếđểchứngminhcholuậnđiểmcủamình.Nhữngngườithamgiathínghiệmnhìnthấynhữngcâuvônghĩakiểunhư“Linhtinhlàmộtngọnlửa”mộtvàigiâysaukhixuấthiệnnhữngtừđơnnhư“Đúng”hoặc“Sai”.Mộtlúcsau,họđượckiểmtraxemtrongtrínhớcâunàođượcdánnhãnlà“Đúng”.Điềukiệncủathínghiệmlànhữngngườithamgiasẽphảinhớmộtdãysốtrongsuốttiếntrìnhthựchiệnthínghiệm.Sự“xenngang”Hệthống2nhưthếđãtạorahiệuứngcólựachọn:Nókhiếnchongườitakhómà“hoàinghi”nhữngcâusai.Trongthínghiệmtrínhớsauđó,cuốicùngthìnhữngngườithamgiathínghiệmvốnđãrấtmệtmỏicũngtíchđạikếtquảrấtnhiềucâusaithànhđúng.Kếtquảđãquárõràng:KhiHệthống2đangbậnrộn,chúngtasẽtinhầuhếtmọithứ.Hệthống1cóxuhướngcảtinvànhữngsailệchdẫnđếnniềmtin,Hệthống2thìđảmnhậnphầnhoàinghivàngờvực,nhưngđôikhibậnrộnsẽkhiếnchúngtrởnênlườibiếng.Thựcvậy,cómộtsựthậthiểnnhiênlàconngườitacóxuhướngbịảnhhưởngbởinhữngthôngđiệpthuyếtphụcvônghĩa,nhưcácquảngcáothươngmạichẳnghạn,nhấtlàkhingườitađangcảmthấymệtmỏivàkiệtsức.
Cáctổchứccủahệthốngbộnhớliênkếtđónggópđángkểvàonhữngsailệchkiểmđịnh.Khiđượchỏilà“Samcóthânthiệnkhông?”sẽtạoraấntượngtứcthìvềcáchhànhxửcủaSamhơnlàkhiđượchỏi“CóphảiSamkémthânthiệnkhông?”Tríócsẽtìmkiếmnhữngbằngchứngxácnhận,đượcbiếttớivớitêngọichiếnlượcthửnghiệmkhảnăngcũngchínhlàcáchmàHệthống2kiểmtramộtgiảthuyết.Đốilậpvớinhữngnguyêntắctriếthọc,trongđóngườitakiểmtracácgiảthuyếtbằngcáchphủđịnhlạicácgiảthuyếtđó,thìconngười(vàcảnhữngnhàkhoahọc,thườngxuyên)tìmkiếmnhữngdữliệucóxuhướngtươngthíchvàbổtrợchonhữngđiềumàngườitađangtintưởng.CácsailệchđượckiểmchứngthuộcHệthống1ưutiênnhữnggợiývàphóngđạiviệcchấpnhậntínhthiếusuyxéttrongnhữngsựkiệncóvẻđúnghoặccựcđoan.NếubạnđượchỏivềkhảnăngmộtcơnbãotấncôngCaliforniatrongvòng30nămtới,hìnhảnhxuấthiệntrongđầubạnđúngthựclàmộttrậnbãoto,đúngnhưcáchmàGilbertđưaranhữngcâunhậnđịnhvônghĩanhư“Cáhồiănkẹo”vậy.Bạnsẽthiênvềhướngđưara
mộtnhậnđịnhtháiquávềkhảnăngxảyramộtthảmhọa.
SỰGẮNKẾTTÌNHCẢMTHÁIQUÁ(HIỆUỨNGHÀOQUANG)
NếubạnyêuthíchchủtrươngchínhtrịcủaTổngthốngđươngnhiệm,nhiềukhảnăngbạnsẽthíchgiọngnóivàsựhiệndiệncủaôngta.Xuhướngyêuthích(hoặcghétbỏ)mọithứcủamộtngười,baogồmcảnhữngthứbạnkhôngquansátthấyđượcbiếttớivớitêngọi“Hiệuứnghàoquang”.ThuậtngữnàyđượcsửdụngtrongngànhTâmlýhọchàngthếkỷnaynhưngnókhôngđượcsửdụngphổbiếntrongngônngữđờithường.Thậtlàmộtsựđángtiếc,bởi“Hiệuứnghàoquang”làmộtcáitênhaychomộtthiênlệchphổbiến,đóngvaitròlớntrongviệcchúngtanhậnđịnhvềconngườivàhoàncảnh.ĐólàmộttrongnhữngcáchtáihiệnmộtthếgiớimàHệthống1vậnhànhmộtcáchđơngiảnhơnvànhiềuliênkếthơnsovớiđờithực.
BạngặpmộtphụnữcótênlàJoantrongmộtbữatiệc,bạnthấycôtarấtduyêndángvàdễbắtchuyện.Giờthìtêncủacôấylạixuấthiệnvớitưcáchmộtngườiđượckêugọiđónggópchomộtquỹtừthiện.BạnbiếtgìvềsựhàophóngcủaJoan?Câutrảlờichínhxáclàbạnhầunhưkhôngbiếtgìcả,bởivìcórấtítlýdođểtinrằngmộtngườidễchịutrongđờisốngxãhộicũnglàmộtnhàtừthiệnhàophóng.Tuynhiên,bạnthíchJoanvàbạnsẽnhớlạicảmgiácyêumếncôấykhinghĩvềcôta.Bạncũngthíchsựhàophóngvànhữngngườihàohiệp.Bằngsựliêntưởng,dẫnđếnviệcgiờbạntinrằngJoancũngrấthàophóng.Vàgiờkhibạnđãtinrằngcôtahàophóng,cóthểbạncònthấythíchcôtahơncảtrướckia,bởivìbạnđãtựđộnggánthêmtínhcáchhàophóngbêncạnhnhữngấntượngtốtđẹpmàcôtađãtạorachobạn.
Sựthựcrõràngrằng:SựhàophóngkhônghềxuấthiệntrongcâuchuyệncủaJoanvàkhoảngtrốngấyđượclấpđầybởimộtsựvõđoán,phùhợpvớitâmtrạngmàbạnđãcóvớicôấy.Trongnhữngtìnhhuốngkhác,hiệnthựcdầndầnđượcphiêngiảivàsựdiễngiảisẽbịtâmtrạngđikèmvớinhữngấntượngbanđầuphủbóng.TrongngànhTâmlýhọccổđiển,SolomonAschđãđưaranhữngtínhtừmôtảvềhaingườikhácnhauvàhỏixemmọingườinhậnxétnhưthếnàovềtínhcáchriêngcủamỗingười.BạnnghĩthếnàovềAlanvàBen?
Alan:thôngminh–chămchỉ-bốcđồng–khótính–cứngđầu–đốkỵ
Ben:đốkỵ-cứngđầu–khótính–bốcđồng–chămchỉ-thôngminh.
Nếubạncũnggiốnghầuhếtmọingười,bạnsẽthấyAlanđángmếnhơnBenrấtnhiều.Nhữngnéttínhcáchđầutiêntrongdanhsáchđãthayđổihầuhếtýnghĩacủanhữngtínhcáchxuấthiệnphíasau.Sựcứngđầucủamộtngườithôngminhthườngdễđượcchấpnhậnvàthậmchícònkhiếnngườitaphảitôntrọnghơnnhưngsựthôngminhtrongmộtkẻđốkỵvàcứngđầukhiếnanhtatrởnênnguyhiểmhơnrấtnhiều.“Hiệuứnghàoquang”làmộtvídụđiểnhìnhcủasựtốinghĩa:Cũnggiốngnhưtừ"ngânhàng"trongphầntrước,tínhtừcứngđầulàmộttừtốinghĩavàcóthểđượcdiễngiảibằngnhiềucáchkhácnhausaochophùhợpvớingữcảnh.
Córấtnhiềuphiênbảnkháccủachủđềnghiêncứunày.NhữngngườithamgiathínghiệmtrongmộtnghiêncứuđượcxemtrướcbatínhtừmiêutảAlan;sauđóhọđượcchoxemtiếpbatínhtừtiếptheo,đượcmôtảlàtínhcáchcủamộtngườikhác.Khihọđãhìnhdungrahaiconngườikhácnhau,nhữngngườithamgiathínghiệmđượchỏiliệucókhảnăngnàocảsáutínhtừnàyđềumôtảcùngmộtngườikhôngvàhầuhếtnhữngngườiđượchỏiđềutrảlờiđiềuđólàkhôngthể!
Trongđoạnsau,chúngtasẽquansátnhữngnétcátínhcủamộtconngườithườngđượcxácđịnhdựatrênmaymắn.Tuyvậy,thứtựxuấthiệnlàcảvấnđề,bởivì“Hiệuứnghàoquang”sẽlàmtăngsứcnặngcủanhữngấntượngđầutiên,đôikhikhiếnnhữngthôngtinphíasauđóhầunhưvônghĩa.Hồiđầukhimớilàmgiảngviên,tôiđãđánhgiácácbàitiểuluậncủasinhviêntheolốitruyềnthống.Đólàtôisẽlấymộtbảngđiểmvàđọctấtcảcácbàitiểuluậncủamộtsinhviênđếnđâuthìchấmđiểmđếnđó.Sauđótôisẽcộngtổngsốđiểmcủasinhviênđólạivàtiếptụcchấmđiểmtiểuluậncủasinhviêntiếptheo.Dầndầntôinhậnthấycáchđánhgiácủamìnhvềcácbàitiểuluậncủamỗisinhviênhóararấtđồngnhất.Tôibắtđầuhoàinghiliệucáchđánhgiácủatôicóphảicũnglàmộtdạng“Hiệuứnghàoquang”không,rằngcâuhỏiđầutiênmàtôichấmđiểmđãtạorahiệuứngbấtcânxứngđốivớitoànthểcáccâuhỏiphíasau.Cơchếấyrấtđơngiản:Nếubàitiểuluậnđầutiêncủamộtsinhviênnàođóđượcchấmđiểmcao,thìsinhviênđósẽđượchưởnglợitừviệctôisẽloạibỏnhữnghoàinghikhivấpphảibấtcứcâuvănhoặcdòngnàotốinghĩatrongbàikếtiếp.Điềunàynghevẻcólý.Chắcchắnmộtsinhviênđãlàmtốttrongbàitiểuluậnđầutiênsẽkhôngmắcphảinhữnglỗingớngẩntrongbàitiểuluậnthứhai!Vàđóchínhlàvấnđềnghiêmtrọngmàtôiđãgặpphảitrongcáchlàmviệccủamình.Nếumộtsinhviênviếthaibàitiểuluận,mộtbàitốt,mộtbàidở,thìcuốicùngtôilạiđánhgiácảhaibàiphụthuộcvàokếtquảđánhgiábàiđầutiênmàtôiđọcđược.Tôiđãnóivớicácsinhviênrằnghaibàitiểuluậnđócógiátrịngangnhaunhưngđiềuđókhôngđúng:Bàitiểuluậnđầutiênđãcóảnhhưởnglớnhơn
nhiềutrongviệcđánhgiáchungkhảnăngcủasinhviênđósovớibàitiểuluậnthứhai.Điềunàykhôngthểchấpnhậnđược.
Tôiđãtiếnhànhmộttiếntrìnhchấmđiểmkhác.Thayvìđọccáctậptiểuluậncủasinhviêntheothứtự,tôiđãđọcvàchấmđiểmtấtcảcácbàitiểuluậnsốmộtcủatấtcảcácsinhviêntrước,sauđómớitiếnhànhchấmđiểmbàitiểuluậnsốhai.Tôichắcchắnlàmìnhđãghilạitấtcảđiểmvàomộtbảngđiểmriêngđểđảmbảomìnhkhôngbịthiênvị(dùchỉlàvôthức)khichấmđếnbàitiểuluậnthứhai.Saukhithayđổiphươngpháp,tôirútramộtkếtluậnkhiếntôilâmvàotìnhthếlúngtúng:Sựtựtintrongviệcchấmđiểmcủatôitụtxuốngmứcthêthảm.Lýdolàtôithườngxuyênphảitrảinghiệmmộtcảmgiáckhóchịuvàlầnnàocũngnhưlàmớivớitôi.Khitôithấtvọngvớibàitiểuluậnthứhaicủamộtsinhviênnàođó,tôichấmchocậutađiểmkémvàthithoảngtôipháthiệnramìnhđãtừngchochínhsinhviênnàyđiểmsốthuộchàngcaonhấtchobàitiểuluậnsốmột.Tôicũngnhậnthấymìnhđãcốgắnggiảmthiểusựkhôngnhấtquánbằngcáchthayđổisốđiểmmàtôichưakịpghivàobảngđiểmvànhậnthấythậtkhómàlàmtheonguyêntắcđơngiản,làkhôngbaogiờđượcnhânnhượngnhưthế.Điểmsốcủatôidànhchomỗisinhviênđãthayđổimộtcáchđángkể.Sựthiếuhụtliênkếtkhiếntôicảmthấymìnhbấtổnvàchánnảnvớiviệcchấmđiểmnày.
Giờtôicảmthấykhôngvuivàtincậyhơnvàođiểmsốmìnhđãchấmchosinhviêntrướcđónhưngtôinhậnthấyđólàmộttínhiệutốt,mộtchỉbáochothấycáchchấmđiểmmớicủatôitốiưuhơn.Sựchắcchắnmàtôitậnhưởngtronglầnchấmđiểmtrướcđókhôngđảmbảo,nósảnsinhracảmgiáccủatưduy“cảmtính”vàHệthống2củatôivuivẻvàdễdãichấpnhậnkếtquảđánhgiácuốicùng.Bằngviệcđểmìnhbịbàitiểuluậnđầutiêntácđộngmạnhtớikếtquảđánhgiácủabàitiểuluậnthứhai,tôiđãđểbảnthânnhậnthấysựthiếuhợplýkhithấymộtsinhviêncóthểlàmrấttốtởbàitiểuluậnnày,lạicóthểlàmrấttệởbàitiểuluậnkhác.Tínhkhôngnhấtquánxuấthiệnmộtcáchrõràngkhitôichuyểnquacáchđánhgiámới:Nóchothấykhôngthểdùngmộtđềbàiđơnlẻđểđánhgiávềhiểubiếtcủamộtsinhviêncũngnhưnóphảnánhsựbấthợplýtrongcáchđánhgiácủariêngtôi.
Phươngphápmàtôisửdụngđểgiảmthiểu“Hiệuứnghàoquang”phùhợpvớinguyêntắcphổbiếnlà:Lỗisaibấttươngđồng!Đểhiểuđượchoạtđộngcủanguyêntắcnày,hãyhìnhdungcórấtnhiềungườicùngtrôngthấynhữngchiếcbìnhthủytinhđựngđồngxuvàhọphảiđoánxemtrongmỗibìnhthủytinhcóbaonhiêuđồngxu.JameSurowieckigiảithíchtrongcuốnsách“Trítuệđámđông”nổitiếngcủamình,rằngđâylàmộtloạinhiệmvụmàđốivớimỗingườiđơnlẻthìhiệuquảđạtđượcsẽrấtthấpnhưngnếucócảmộtđám
đôngcùngthựchiệnnhiệmvụnàythìkếtquảcuốicùnglạichínhxácđếnkinhngạc.Sẽcómộtsốngườiđưaraconsốquálớn,mộtsốkháclạiđưaraconsốquánhỏsovớithựctếnhưngkhicórấtnhiềungườidựđoán,thìconsốtrungbìnhcuốicùngthườngcóxuhướngchuẩnxác.Cơchếrấtrõràng:Mỗingườiđềuđượcnhìnthấycùngmộtchiếcbìnhvàtấtcảnhữngđánhgiácủahọđềucómộtđiểmchungcơbản.Mặtkhác,cáclỗisaimàcáccáthểđưaralạiđộclậpsovớinhữnglỗisaicủangườikhácvà(trongtrườnghợpkhôngcólỗisaihệthống),họcóxuhướngđưaconsốtrungbìnhvềmức0.Tuyvậy,“nguyêntắclỗisaiphổbiến”chỉcótácdụngtrongtrườnghợptấtcảmọingườiđềuđộclậpkhiquansátvàcáclỗisaicủahọkhôngcóđiểmtươngđồng.Nếunhữngngườiquansátcócùngmộtsailệch,thìtậphợpkếtquảcácđánhgiásẽkhôngthểhạnchếđượcsailệchấy.Nếunhữngngườiquansátđượcquyềngâyảnhhưởnglẫnnhauthìsẽgiảmthiểutínhhiệuquảcủamẫuthínghiệm,cũngnhưtínhchínhxáctrongkếtquảcủanhómthínghiệm.
Đểcóthểrútrathôngtinhữuíchnhấttrongvôsốnhữngnguồntin,bạnphảiluôncốgắngtìmcáchlàmsaochonhữngnguồntinđóđộclậpvớinhau.Nguyêntắcnàychínhlàmộtphầntrongnghiệpvụđiềutracủacảnhsát.Trongtrườnghợpcónhiềunhânchứngtrongcùngmộtsựviệc,cácnhânchứngkhôngđượcquyềnthảoluậnvớinhautrướckhiđượclấylờikhai.Việcnàyngănchặncácnhânchứngđốilậpcấukếtvớinhau,nócònngănchặncácnhânchứngkhôngbịảnhhưởngbởinhữngnhânchứngkhác.Cácnhânchứngtraođổivớinhausẽcóxuhướngmắcnhữnglỗisaitươngtựtronglờikhai,khiếntổngsốthôngtincógiátrịthuđượcbịgiảmxuống.Loạitrừnhữngyếutốthừatrongcácnguồnthôngtinluônlàmộtviệccầnthiếtphảithựchiện.
Nguyêntắccủacác“phảnbiệnđộclập”(vàcáclỗisaibấttươngđồng)cónhữngứngdụngngaytứcthìkhibạntổchứccáccuộchọp,mộthoạtđộngthườngxuyêncủacáclãnhđạotrongcáctổchức,haycôngty.Mộtnguyêntắcđơngiảnnênđượcápdụng:Trướckhiđưaramộtvấnđềnàođóđểthảoluận,tấtcảmọithànhviêntronghộiđồngđượcyêucầuphảiviếtramộtđoạnrấtngắnnhữnggiảiphápcủamình.Tiếntrìnhnàygiúpíchchoviệcthuthậpnhữngkiếnthứcvàthuđượcnhiềuýkiếnphongphúcủacảnhóm.Nhữngcuộcthảoluậnmởkiểutruyềnthốngkhiếnýkiếncủanhữngngườiphátbiểuđầutiênbỗngnhiêncóquánhiềutrọnglượngvàchắcchắnlàcóảnhhưởngđếnýkiếncủanhữngngườiphátbiểusauđó.
CÁIGÌTATHẤYLÀCÁITABIẾT
MộttrongnhữngkýứcđángnhớnhấtcủatôivớiAmosthờimớibắtđầucộngtácvớinhau,đólàôngluônxuấthiệnvớivẻhàihướcthườngtrực.VớivaitròlàmộttrongnhữngvịgiáosưuytíndạymônTriếthọcởtrườngđạihọc,Amoscóthể“gằngừ”tiếngDoTháibằngchấtgiọngĐứcđậmđặc:“CáccậukhôngbaogiờđượcquênrằngPrimatoftheIs(Tạmdịch:TínhtốithượngcủaHiệntại).Tôikhôngrõôngthầygiáo(AmosvàtácgiảbắtchướcgiọngcủathầygiáongườiĐức)đómuốnnóigìquacâunóiđó(màtôinghĩcảAmoscũngkhônghiểunốt)nhưngnhữngcâuđùacủaAmosluônghiđiểmvớisinhviên.Ôngluôntríchdẫnđượcnhữngthànhngữcổ(vàthựcratôicũnglàmđượcthế)mỗikhichúngtôiđụngphảinhữngvấnđềkhácbiệtđángkểtrongcáchxửlýnhữngthôngtinmàchúngtôikhôngnắmđược.
Mộttínhnăngchủyếutrongthiếtkếcủa“bộmáyliêntưởng”đólànóchỉđạidiệnchonhữngýtưởngđượckíchhoạt.Cácthôngtinkhôngđượcgọira(kểcảvôthức)trongbộnhớcóthểkhôngtồntại.Hệthống1nổitrộihơnkhixâydựngnhữngcâuchuyệngiảđịnh,kếthợpnhiềuýkiếnđãđượckhởiđộngnhưngnókhông(vàkhôngthể)dựngnênnhữngthôngtinmànókhôngcó.
GiớihạnthànhcôngcủaHệthống1chínhlàsựkếtnốicâuchuyệnmànóphảitạora.Sốlượngvàchấtlượngcủacácdữliệucấuthànhnêncâuchuyệnphầnlớnlàkhôngthíchhợp.Khidữliệuhạnchế,thườngđượccoilàmộtsựcố,Hệthống1hoạtđộngnhưmột“bộmáyđitắtđónđầu”.Hãyxemvídụsau:“LiệuMindikcóphảilàmộtlãnhđạotốt?Côtathôngminhvàmạnhmẽ...”Câutrảlờilàcó,xuấthiệnrấtnhanhtrongđầucủabạn.Bạnđãchọnrađượcđápántốtnhấtdựatrênnhữngdữliệuítỏicóđượcnhưngbạnđã“cướpcò”.Câutrảlờisẽthayđổithếnàonếuhaitínhtừtiếptheolàthamnhũngvàđộcác?
HãyghilạinhữnggìbạnkhônglàmnếubạnthoángnghĩvềMindiktrongvaitròlàmộtnhàlãnhđạo.Bạnkhôngbắtđầubằngcâuhỏi,“Tôicầnbiếtgìtrướckhitôiđưaramộtýkiếnvềchấtlượngquảnlýcủamộtnhàlãnhđạo?”Hệthống1phảilàmviệcđộclậpdựatrênnhữngtínhtừđầutiênnótiếpnhận:Thôngminhlàtốt,thôngminhvàmạnhmẽlàrấttốt.ĐâylàcâuchuyệntốtnhấtcóthểxâydựngđượcdựatrênhaitínhtừvàHệthống1đãtruyềntảinóvớimộtnhậnthứccảmtínhtuyệtdiệu.Câuchuyệnsẽbịđánhgiálạikhicónhữngdữliệumớixuấthiện(vídụnhưMindikthamnhũng)nhưngấntượngđầutiênxuấthiệnngaylậptứcvàkhônggâycảntrởđốivớichủthể.Đồngthời,dùthếnàođinữathìấntượngtốtđẹpđầutiênvẫntồntạinhưmộtsailệch.
SựkếthợpgiữaHệthống1tìmkiếmsựliênkếtvớiHệthống2lườibiếngkhiếnchoHệthống2sẽxáclậprấtnhiềuniềmtinbảnnăng,phảnánhkhásátvớinhữngấntượngthôngthườngdoHệthống1xáclập.Tấtnhiên,Hệthống2cókhảnănghệthốnghóavàcẩntrọnghơnkhitiếpcậnvớicácchứngcứvàsẽcómộtloạtnhữngôtíchđượcđánhdấutrướckhiđưaraquyếtđịnh,vídụnhưmuamộtcănnhà,bạnsẽphảitìmkiếmchođượcnhữngthôngtinmàbạnkhôngcó.Tuynhiên,Hệthống1đượccholàcóảnhhưởngnhiềuhơnđếncácquyếtđịnhcầnsựsuytínhcẩntrọngvàđầuvàocủanókhôngbaogiờngừngthunhậnthôngtin.
Hiểuđượccơchế“đitắtđónđầu”(hayvộivàngđưarakếtluận)dựatrêndữliệugiớihạncơbảnrấtquantrọngđểlýgiảitưduytrựcgiácvàtrongcuốnsáchnày,tôisẽthườngxuyênsửdụngmộtcụmtừviếttắtchokháiniệmnàylà:WYSIATI,cónghĩalàbạnchỉthấycáimàbạnbiết.Hệthống1vềcơbảnlàkhôngnhạycảmvớicảchấtlượnglẫnsốlượngthôngtintạoracácấntượngvàtrựcgiác.
AmoscùngvớihaisinhviênđãtốtnghiệpcủamìnhởĐạihọcStanfordđãbáocáomộtnghiêncứuliênquantrựctiếpđếnWYSIATI,thôngquaquansátphảnứngcủamọingườiđượcthôngbáotrướckhixemnhữngdữliệumộtchiều.Nhữngngườithamgiathínghiệmđượcđọcmộtbiênbảnpháplýnhưsau:
Vàongày3thángChín,nguyênđơnDavidThorton,mộtđạidiệncôngđoànkhuvực43tuổiđãcómặtởhãngthuốcláThriftysố168,đithămhỏingườilaođộngtheolệthường.10phútsau,ngườiquảnlýngănônglạivànóiôngkhôngđượcphépnóichuyệnvớicôngnhânđanglàmviệctronghãng.Thayvàođó,ôngcóthểgặphọởphòngtrongvàogiờnghỉ.YêucầunàyđãđượcquyđịnhtronghợpđồngcôngđoàncủahãngthuốcláThriftynhưngchưabaogiờđượccôngbố.KhiôngThorntontừchối,ngườitabảorằngôngcóquyềnlựachọnhoặclàmtheoyêucầuhoặcrờikhỏiđâyhoặcsẽbịbáocảnhsát.Lúcnày,ôngThortonlýluậnvớivịquảnlýrằngtừtrướcđếnnayôngluônđượcnóichuyệnvớicácnhânviênkhihọđanglàmviệctrongkhoảng10phút,miễnlàkhônglàmảnhhưởngtớicôngviệckinhdoanhvàôngđãchấpnhậnthàbịbắtcònhơnlàphảithayđổinguyêntắclàmviệccủamình.VịquảnlýsauđóđãgọiđiệnbáochocảnhsátvàôngThorntonbịcòngtayđưarakhỏicửahàngvìviphạmquyđịnhcủacôngty.Sauđóôngbịtạmgiamvàbịtạmđìnhchỉmọichứcvụhiệntại.ÔngThorntonđãkiệnhãngthuốcláThriftyvìbắtgiữngườitráiphép.
Đểthêmdữliệuchocâuchuyện,bêncạnhnhữnggìmàtấtcảnhữngngười
thamgiathínghiệmđãđượcđọc,cácnhómkhácnhaucũngđượcxemnhữngbàitrìnhbàycủacácluậtsưbàochữachohaibên.Mộtcáchtựnhiên,luậtsưcủangườiđạidiệnCôngđoànmôtảcuộcbắtgiữnhưmộtnỗlựccủasựđedọa,trongkhiluậtsưcủabênhãngthuốclálậpluậnrằngtròchuyệnvớinhânviêntrongkhihọđanglàmviệclàgâyrốivàngườiquảnlýđãhànhđộnghoàntoànhợplýtrongtìnhhuốngnàykhithôngbáochocảnhsát.Mộtvàingườithamgiathínghiệm,vídụBồithẩmviên,thìđượcnghecảhaiphía.Cácluậtsưthêmvàonhữngthôngtinbấtlợimàbạnkhôngthểphỏngđoántừngữcảnhcủacâuchuyện.
Tấtcảnhữngngườithamdựđềuđãlườngtrướcđượcsựsắpđặttrướcvànhữngngườichỉnghetừmộtphíadễdàngđưaranhữnglậpluậnchốnglạiphíacònlại.Tuynhiên,bàitrìnhbàycủacácluậtsưtừnhữngbằngchứngmộtchiềucóảnhhưởngrõrànglênnhữngphánđoán.Hơnthếnữa,nhữngngườithamgiathínghiệmchỉđượcbiếtthôngtinmộtchiềutỏratựtinvớilậpluậncủamìnhhơnnhữngngườiđượcbiếtthôngtintừcảhaiphía.Đâychỉlànhữnggìbạncóthểđoánranếubạntinrằngkinhnghiệmcủaconngườiđượcxácđịnhbởisựliênkếttrongcâuchuyệnmàhọxâydựngnêntừnhữngthôngtincósẵn.Sựnhấtquáncủadữliệumangđếnmộtcâuchuyệnhay,chứnókhôngxâydựngthànhmộtcâuchuyệnhoànchỉnh.Thựcsựthìbạnsẽluôntìmthấynhữngnútthắtdùnhỏnhấtđểdiễngiảiphùhợpvớitấtcảnhữnggìbạnbiếtvàđặtchúngvàonhữnghoàncảnhthíchhợp.
WYSIATItạođiềukiệnlưutrữnhữngsựliênkếtvànhậnthứccảmtínhchophépchúngtachấpnhậnmộtnhậnđịnhlàđúng.Nógiảithíchtạisaochúngtacóthểsuynghĩrấtnhanhvàlàmsaochỉtừmộtítthôngtintrongthếgiớiphứctạpnày,chúngtacũngxâydựngthànhmộtcâuchuyệncóýnghĩa.Hầuhếtthờigian,nhữngcâuchuyệngắnkếtvớinhau,đượcchúngtađặtcạnhnhaucóđủsựtươngthíchnhằmcổvũchonhữnghànhđộngcóvẻcólý.Tuynhiên,tôicũngdùngWYSIATIđểgiảithíchchorấtnhiềunhữngloạisailệchkhiphảiđưaranhậnđịnhvàlựachọn,sauđâylàmộtsốcáchlýgiải:
Quátựtin:KhiápđặtnguyêntắcWYSIATIthìcảchấtlượngvàsốlượngbằngchứngxuấthiệnkhôngcómấygiátrịđốivớichủthểtựtin.Sựtựtinmàcáccánhâncóđượctrongniềmtincủamìnhphụthuộchầuhếtvàochấtlượngcâuchuyệnmàhọcóthểkểliênquanđếnnhữnggìhọnhìnthấy,dùchohọkhôngthấynhiềuthứcủacâuchuyệnhoànchỉnhthựcsự.Chúngtathườngxuyênthấtbạivìkhôngđưaracácbằngchứngrấtcầnthiếttronglậpluậncủachúngta.Bởivìchúngtachỉbiếtcóthếmàthôi.Hơnthếnữa,hệthốngliênkếtcủa
chúngtacóxuhướngdừnglạiởmộtkhíacạnhliênkết,khithấycósựxuấthiệnvàngănchặnnghingờvàsựtốinghĩa.Hiệuứngkhung:Nhiềucáchhiểukhácnhautừcùngmộtdữliệuthườngtạoranhiềutâmtrạngkhácnhau.Câukhẳngđịnh“tỷlệsốngsótsauphẫuthuậtmộtthánglà90%”ngheđúng(hợplý)hơncâukhẳngđịnhcógiátrịtươngđương“tỷlệtửvongsauphẫuthuậtmộtthánglà10%”.Tươngtự,thịtnguộiđượcmiêutảlà“giảm90%chấtbéo”sẽhấpdẫnhơnkhiđượcmiêutảlà“chỉ10%chấtbéo”.Rõrànglàcócáccôngthứctươngđươngnhauvềnghĩanhưngthôngthườngmộtcánhânchỉnhìnthấymộtcôngthứcvàtấtcảnhữnggìanhtathấylànhữnggìanhtabiết(hayhiểu).Bỏquađánhgiácơbản:HãynhớlạiSteve,anhchàngchỉnchuvàcẩnthận,đượcmọingườicholàsẽtrởthànhmộtngườithủthưmẫncán.Dùngườitachỉmôtảanhtabằnghainéttínhcáchnổibậtvàsốngđộngnhất,mặcdùbạnbiếtchắcrằngsốngườicótínhcáchnhưthếlàmnôngdâncóthểnhiềuhơnnhữngngườilàmthủthư,nhưngconsốthốngkêthựctếchắcchắnkhôngxuấthiệntronghiểubiếtcủabạn,khibạnphảiđưaracâutrảlờichocâuhỏianhtalàmnghềgì.Tấtcảnhữnggìbạntừngbiếtđếnchỉcóvậymàthôi.
BỘMÁYĐITẮTĐÓNĐẦULÊNTIẾNG
“Côtachẳngbiếttígìvềkỹnăngquảnlýcủangườinày.Tấtcảnhữnggìcôtanghĩchỉlà“Hiệuứnghàoquang”từmộtbàithuyếttrìnhtốtmàthôi.”
“Hãytáchbạchcáclỗisaibằngcáchthuthậpriêngrẽcácnhậnđịnhvềcùngmộtvấnđềtrướckhiđưanórathảoluận.Chúngtasẽthunhậnđượcnhiềuthôngtinhơntừnhữngnguồntinđộclập.”
“Họđưaraquyếtđịnhlớndựavàomộtbảnbáocáocủamộtnhàtưvấn.WYSIATItứctấtcảnhữnggìbạnthấylànhữnggìbạnbiết.Dườngnhưhọkhôngnhậnthấylượngthôngtinthuvềlàrấtítỏi.”
“Họkhôngmuốnbiếtthêmthôngtincóthểlàmlộcâuchuyệncủamình.WYSIATI.”
Chương8.Dựđoándiễnrathếnào?
Khôngcógiớihạnđốivớisốlượngnhữngcâuhỏibạncóthểtrảlời,bấtkể
chúnglàcâuhỏicủangườikháchaylàcâuhỏidochínhbạnđặtra.Cũngnhưkhôngcógiớihạnchonhữngđónggópmàbạncóthểướclượng.Bạncókhảnăngđếmsốnhữngchữcáiinhoatrongtrangnày,sosánhchiềucaocủacáckhungcửasổngôinhàcủamìnhvớimộtngôinhàbấtkỳtrênphốvàđánhgiátriểnvọngchínhtrịcủavịthượngnghịsĩđangtrênđỉnhcaodanhvọnghayvựcsâuthảmhọa.CáccâuhỏiđượcchuyểntớiHệthống2đểxácđịnhphươnghướngvàdòtìmbộnhớđểtìmracáccâutrảlời.Hệthống2tiếpnhậncáccâuhỏihoặcsinhracáccâuhỏi:Trongtrườnghợpnàonócũngđiềukhiểnsựchúývàtìmkiếmtrongbộnhớđểtìmracâutrảlời,kháchẳnvớihoạtđộngcủaHệthống1.Nótiếptụcgiámsátnhữnggìđangdiễnrabênngoàicũngnhưbêntrongđầuóc,tiếptụcsảnsinhranhữngđánhgiávớivôsốnhữngkhíacạnhkhácnhaucủatìnhhuốngmàkhônghềcósựchúýđặcbiệtnàocũngnhưvớirấtíthoặckhôngcónỗlực.Nhữngđánhgiácơbảnchiếmmộtvịtríquantrọngtrongcácsuynghiệmtrựcgiác,vìchúngrấtdễbịthaythếbởinhữngcâuhỏikhóhơn–đóchínhlàýtưởngcơbảncủaphươngphápsuynghiệmđịnhkiến.HaitínhnăngkháccủaHệthống1cũnghỗtrợchosựthaythếmộtnhậnđịnhnàybằngmộtnhậnđịnhkhác.Mộtlàkhảnăngdiễngiảinhữnggiátrịtheokíchcỡ,trongđóbạnsẽtrảlờimộtcâuhỏimàhầuhếtmọingườiđềucholàđơngiản:“NếuSamcũngcóchiềucaonhưtríthôngminhcủamình,thìanhấycóthểcaobaonhiêu?”Cuốicùng,đóchínhlàmột“shotgun”tinhthần.MộtchứcnăngcủaHệthống2làtrảlờimộtcâuhỏiđặcbiệthoặcđánhgiámộtđónggópcụthểtrongmộttìnhhuốngtựđộngkíchhoạtcácphéptính,baogồmcảnhữngđánhgiácơbản.
NHỮNGĐÁNHGIÁCƠBẢN
Hệthống1đượchìnhthànhdựatrêntiếntrìnhliêntụccungcấpnhữngđánhgiácơbảnvềnhữngvấnđềchínhmàcơthểcầngiảiquyếtđểtồntại:Mọiviệcđangdiễnrathếnào?Cóxuấthiệnmốiđedọahaycơhộinàokhông?Mọiviệcvẫnbìnhthườngcảchứ?Liệutôinêntiếpcậnhaytránhxa?Nhữngcâuhỏinàycóthểítcấpbáchhơn,nhưngbộmáythầnkinhmàconngườiđượckếthừavẫnthamgiacungcấpnhữngđánhgiácơbảnvềcácmứcđộđedọavàbộmáynàykhôngbaogiờbịtắtnguồn.Cáctìnhhuốngliêntục
đượcđánhgiátốthayxấu,cócầnphảibỏtrốnhayđượcphéptiếpcận.Tâmtrạngtốtvànhậnthứccảmtínhchínhlàđốitrọngcủaloàingườivềphíaantoànvàthânthuộc.
Đểhiểuhơnvềmộtvídụcủađánhgiácơbản,hãyxemkhảnăngphânbiệtbạnvàthùtrongmộttíchtắc.Điềunàychophépconngườicócơhộisốngsóttrongmộtthếgiớiđầyhiểmnguyvàmộtkhảnăngđặcbiệtnhưthếđúnglàcótồntại.AlexTodorov,đồngnghiệpcủatôiởĐạihọcPrinceton,đãkhámpháranguồngốcsinhhọccủanhữngđánhgiánhanhvềkhảnăngantoàntrongtìnhhuốngtiếpxúcvớimộtngườilạmặt.Ôngchứngminhchotathấychúngtađượcbantặngmộtkhảnăngđánhgiá,chỉtrongmộttíchtắc,khinhìnvàokhuônmặtcủamộtngườilạ,cóhaisựthậtcơbảntiềmtàngvềngườinàynhưsau:Anhtacóvẻápchếkhông(ẩnchứakhảnăngđedọa)vàanhtacóvẻđángtinkhông,bấtkểngườilạmặtđótỏrathânthiệnvàhiếukháchnhưthếnào.Đặcđiểmcủakhuônmặtcũngcungcấpnhữngđầumốiđểđánhgiávềconngườinhưmộtcáicằmvuông“khoẻkhoắn”làmộtđầumốivềkhảnăngđedọa.Biểuhiệnkhuônmặt(tươicườihayủdột)chotatínhiệuvềýđịnhcơbảncủangườilạmặt.Sựkếthợpcủamộtchiếccằmvuôngvớikhuônmặtbuồnrầucóthểmangđếnrắcrối.Nhưngtínhchínhxáccủakhảnăng“nhìnmặt(mà)bắthìnhdong”khôngphảilúcnàocũnghoànhảo:Cằmtrònkhôngphảilàchỉbáochomộtkẻnhumìvànụcười(đôikhi)cóthểgiảtrá.Tuynhiên,khảnăngđánhgiámộtngườilạmặtdùkhôngchínhxác100%cũngcóthểmanglạinhữnglợithếsốngcòntrongcuộcsống.
Cơchếcổxưanàyđượcđặtvàosửdụngmộttínhnănglạthườngtrongthếgiớihiệnđại:Nócóthểảnhhưởngtớikếtquảbầucử.Todorovchocácsinhviêncủamìnhxemảnhcủanhữngngườiđànông,cókhichỉtrongvòng1/10giây,vàyêucầuhọđánhgiácáckhuônmặttheomứcđộkhácnhau,từthânthiệnđếncạnhtranh.Kếtquảxếphạngcủanhữngngườiquansátkháthốngnhất.Todorovchohọxemnhữngkhuônmặtkhôngtheothứtựnhấtđịnh:Họlànhữngchínhkháchđangvậnđộngtranhcửchomộtvịtrítrongnhànước.SauđóTodorovsosánhcáckếtquảcủacácvòngbầucửvớikếtquảđánhgiámàcácsinhviênPrincetonthựchiệnthôngquaviệcchoxemảnhcủacácứngcửviêntrongchốclátvàkhônghềđượccungcấpthêmbấtcứthôngtinvềbốicảnhchínhtrịnào.Khoảng70%sốvòngbầucửthượngnghịsĩ,nghịsĩvàchínhkhách,nhữngngườithắngcuộcchínhlànhữngứngcửviênnhậnđượcxếphạngđánhgiácao.Kếtquảbấtngờnàycàngđượckhẳngđịnh,củngcốthêmsauđótrongnhữngcuộcbầucửcấpquốcgiaởPhầnLan,bầucửhộiđồngkhuvựcởnướcAnhvàtrongrấtnhiềucuộctuyểnchọnởAustralia,ĐứcvàMexico.Đángngạcnhiênhơn(ítnhấtlàđốivớitôi)làtrongnghiêncứucủaTodorov,ngườitadễđoánđượcxếphạng
củacácứngviêntiềmnănghơnlànhữngứngviênthânthiện.
Todorovnhậnthấyrằngconngườiđánhgiánănglựccạnhtranhdựatrênsựkếthợphaiyếutốmạnhmẽvàđángtincậy.Khuônmặtthểhiệncạnhtranhlàsựkếthợpcủamộtcáicằmmạnhmẽ,vớimộtnụcườithoángvẻtựtintrênkhuônmặt.Khôngcóbằngchứngnàochothấynhữngbiểuhiệntrênkhuônmặtdựđoánkhảnănghoạtđộngcủacácchínhtrịgiatrêncươngvịcôngtáccủamình.Nhưngcácnghiêncứuvềphảnứngnãobộđốivớinhữngứngcửviênthắngvàthuatrongbầucửchothấyxuhướngtựnhiêncủaconngườilàloạibỏnhữngứngviênthiếunhữngyếutốmàhọđánhgiácao–trongnghiêncứunày,nhữngứngviênthấtbạicónhữngbiểuhiệncảmxúctiêucựcmạnhmẽ.Đóchínhlàmộtvídụcủacáimàtôisẽgọilàphánđoánsuynghiệmtrongnhữngchươngtiếptheo.Cửtrithườngcốgắnghìnhthànhmộtấntượngvềmộtứngviêntốtsẽthếnàokhiđảmđươngmộtvịtrícôngviệcvàhọdựavàonhữngđánhgiáđơngiảnhơn,đượcthựchiệnnhanhchóngvàtựđộngvàcóhiệulựckhiHệthống2cầnthôngtinđểraquyếtđịnh.
CácnhàkhoahọcchínhtrịđãtheodõinhữngnghiêncứuđầutiêncủaTodorovbằngcáchxácđịnhmộtloạicửtriưutiênHệthống1,nghĩalàHệthống1chiếmgiữvaitròrấtquantrọng.Họđãnhậnrađiềumàhọtìmkiếmtrongsốnhữngcửtrichínhtrịítđượctrangbịthôngtinvàxemtruyềnhìnhquánhiều.Đúngnhưdựđoán,nhữngảnhhưởngcủacácyếutốkhuônmặtcạnhtranhtrongbầucửảnhhưởngnhiềugấp3lầnđốivớinhữngcửtriítthôngtinvànghiềnTVsovớinhữngngườiđượctrangbịnhiềuthôngtinhơnvàítxemtruyềnhìnhhơn.ThựctếlàmốiliênhệquantrọngcủaHệthống1lànóxácđịnhlựachọnbầucửkhônggiốngtấtcảmọingười.Chúngtasẽgặpnhữngvídụkhácvềnhữngcánhânkhácbiệtnày.
Hệthống1hiểungônngữ,vàtấtnhiên,sựhiểubiếtphụthuộcvàonhữngđánhgiácơbản,thườngđượctínhđếnnhưmộtphầncảmnhậnvềcácsựkiệnvàsựlĩnhhộithôngđiệp.Nhữngđánhgiánàybaogồmtínhtoánvềnhữngđặcđiểmtươngtự,tínhđạidiện,đónggópcủacácnguyênnhânvàđánhgiávềtínhkhảdụngcủacácliênkếtvàbảnmẫu.Chúngđượchìnhthànhngaycảkhithiếuđinhữngnhiệmvụcụthể,mặcdùcáckếtquảđượcsửdụngđểhoànthànhnhiệmvụđòihỏichúngphảixuấthiện.
Danhsáchnhữngđánhgiácơbảnrấtdài,nhưngkhôngphảitấtcảmọiyếutốđềuđượcxemxét.Vídụ,hãynhìnnhanhvàoHình7ởtrang135.
Chỉliếcmắtmộtcáicũngcóthểchobạnmộtấntượngtứcthờixemcóbao
nhiêuyếutốxuấthiệntrongminhhọa.Bạnbiếtngaylàhaitòatháptronghìnhcaobằngnhauvàcóvẻchúnggiốngnhauhơnsovớitòathápcócáclônằmngangởgiữa.Tuynhiên,bạnkhôngthểlậptứcnhậnthấysốlôởtoàthápbêntráibằngyhệtsốlôởtoàthápnằmngang,vàbạncũngkhônghềcóấntượngvềchiềucaocủatòathápnếubạnphảisắpxếplạicáclôtrongtòathápnày.Đểchắcchắnlàsốlôcủachúngbằngnhau,bạncầnđếmsốlôtrongcảhaitòanhàvàsosánhkếtquả,hoạtđộngnàychỉcóthểthựchiệnnhờHệthống2.
SẮPĐẶTVÀNGUYÊNMẪU
Thêmmộtvídụnữa,hãyxemcâuhỏisau:Chiềudàitrungbìnhcủacácđoạnthẳngtronghình8làbaonhiêu?
CâuhỏinàyđơngiảnvàHệthống1cóthểtrảlờikhôngchútdodự.Cácthínghiệmchothấychỉcầnmộtphầnmấygiâylàđủđểngườitacóthểđưarađượcchiềudàitrungbìnhcủacácđoạnthẳngtronghình,mộtcáchkháchắcchắn.Hơnthếnữa,tínhchínhxáccủanhữngquyếtđịnhnàykhônghềsuygiảmkhitưduycủangườiquansátđangbậnrộnvớimộtnhiệmvụghinhớ.Cóthểhọkhôngướclượngđượcchiềudàitrungbìnhlàbaonhiêuinchhaycentimetnhưnghọkháchuẩnxáckhiướclượngchiềudàicủanhữngđoạnthẳngkhácsovớiđoạnthẳngcóchiềudàitrungbình.KhôngcầnđếnsựcandựcủaHệthống2đểhìnhthànhấntượngvềchiềudàitrungbìnhcủamộtđoạnthẳng.Hệthống1đãlàmđiềuđó,tựđộngvàdễdàng,nhưthểmỗiđoạnthẳngcómộtmàusắcvàsựthậtlàchúngkhônghềđượcđặtsongsong.
Giờthìđếnmộtcâuhỏikhác:Vậythìtổngchiềudàicủacácđoạnthẳngtronghình8làbaonhiêu?ĐâylạilàmộtvấnđềkhácbởivìHệthống1chẳngđưarađượcgợiýnào.CáchduynhấtđểbạncóthểtrảlờiđượccâuhỏinàylàkíchhoạtHệthống2,đểướclượngchiềudàicủađoạnthẳngtrungbình,đoánhoặcđếmsốđườngthẳng,nhânchiềudàitrungbìnhvớisốđoạnthẳnglên.
SựthấtbạicủaHệthống1khitínhtổngchiềudàicủamộtbộđoạnthẳngtrongmộtthờigianngắncóthểkháđúngvớibạn,khôngbaogiờbạnnghĩbạnsẽlàmphéptínhnày.Trênthựctế,nóchínhlàmộttrườnghợpđặcbiệt
tronggiớihạnquantrọngcủahệthống.BởivìHệthống1sửdụngnhữngnguyênmẫuhoặcmộtbộvídụđiểnhìnhlàmđạidiệnchomộtphạmtrù,nóxửlýtốtnhữngconsốtrungbình,nhưngyếuvớiconsốtổng.Kíchcỡcủaphạmtrù,sốlượngnhữngtrườnghợpcábiệt,cóxuhướngbịbỏquatrongcácđánhgiámàtôisẽgọilàmộttổngbiếnthiên.
NhữngngườithamgiavàomộttrongsốrấtnhiềuthínghiệmđượcthúcđẩybởivụkiệnsauthảmhọatràndầuExxonValdezđượchỏixemhọsẵnsàngtrảbaonhiêuđểmualướibaoquanhcácaodầuđểngăncácchúchimdicưbịchếtđuối.Nhiềunhómthamgiathínghiệmđãkhẳngđịnhhọsẵnsàngcứu2.000hay20.000hoặc200.000conchim.Nếucứuchimlàmộtviệctốtchonềnkinhtế,thìnóchínhlàmộtkiểutổngbiếnthiên:Cứuđược200.000conchimsẽcólợihơnnhiềusovớiviệcchỉcứucó2.000conchim.Trênthựctế,đónggóptrungbìnhcủa3nhómđóchỉvàokhoảng78đô-la,80đô-lavà88đô-la.Sốtiềnđónggópchênhnhaurấtítdùsốchimđượccứukhácnhau.Phảnứngcủanhữngngườithamgiathínghiệm,trongcả3nhóm,chínhlàmộtmẫuthử-hìnhảnhcủamộtchúchimtuyệtvọngbịchếtđuối,lôngcánhdínhđầydầulàmộthìnhảnhxấu.Sốlượnghầunhưbịbỏquatronghoàncảnhvôcùngxúcđộngnàyđãđượckhẳngđịnhrấtnhiềulần.
CƯỜNGĐỘPHÙHỢP
Nhữngcâuhỏivềhạnhphúc,vềsựnổitiếngcủatổngthống,vềnhữngbiệnpháptrừngphạttàichínhđốivớinhữngkẻvôlại,vàtriểnvọngtươnglaicủamộtchínhtrịgiađềucóchungmộtđặcđiểm:Tấtcảchúngđềuđượcgánvàomộtdiệnmạomangtínhcườngđộhoặctổngsố,chophépngườitasửdụngtừthêm:Thêmhạnhphúc,thêmnổitiếng,thêmnghiêmkhắchoặcthêmquyềnlực(đốivớichínhtrịgia).Vídụ,mộtứngviênchínhtrịtươnglaicóthểxếphạngtừthấp“Côtathấtbạiởvòngbỏphiếuphổthông”đếncaonhư“MộtngàynàođócôtasẽtrởthànhtổngthốngHoaKỳ.”
Đếnđây,chúngtasẽbắtgặpmộtkhảnăngmớicủaHệthống1.Mộtquymôcơbảnvềcườngđộphùhợpvớinhữngchiềukíchđadạng.Vídụnếutộiáccómàusắc,thìtênsátnhânsẽphảicómàuđỏđậmhơnsovớitênăntrộm.Nếutộiácđượcđobằngâmnhạc,thìkẻgiếtngườihàngloạtsẽlàđoạnchơicựcmạnh,cònkẻtrốnvéđỗxesẽchỉlàđoạnnhạcrấtnhẹ.Vàtấtnhiên,bạncũngsẽcócảmgiáctươngtựvềcườngđộđốivớisựtrừngphạt.Trongthínghiệmcổđiển,ngườitađiềuchỉnhâmthanhdựatrênmứcđộtànáccủatộiphạm;ngườikháclạiđiềuchỉnhâmthanhtheomứcđộnghiêmkhắccủahìnhphạt.Nếubạnnghethấyhaiđoạnghichú,mộtđốivớitộiác,mộtđốivớihìnhphạt,bạnsẽcảmnhậnđượcsựbấtcôngnếumộttôngnhạcmạnh
hơntôngnhạccònlại.
Hãyxemvídụsau,thídụnàysẽtrởlạitrongđoạnsau:
Julieđọctrôichảykhilên4tuổi.
GiờthìhãyghépkhảnăngđọcthôngviếtthạocủaJuliekhicònlàmộtđứatrẻsaochophùhợpvớihệquychiếucườngđộsau:
MộtngườiđànôngsẽcaobaonhiêunếuchiềucaocủaôngtacaotươngđươngvớikhảnăngthiênbẩmcủaJulie?
Bạncónghĩlà1,83mkhông?Rõrànglàquáthấp.Thếcòn2,13m?Cóthểlàquácao.Bạnđangtìmkiếmmộtchiềucaoấntượngphùhợpvớikhảnăngđọctrôichảycủamộtđứatrẻlênbốn.Phảivừaấntượng,nhưngkhôngquácườngđiệu.Biếtđọcởđộtuổi15thánglàkỳdiệu,cóthểsánhvớingườiđànôngcao2,13mhay2,41m.
MứcthunhậpcủabạnlàbaonhiêuthìphùhợpvớitrìnhđộđọchiểucủaJulie?
TộiácnàođủgaygắtnếusánhvớitàinăngcủaJulie?
Điểmtốtnghiệptrungbình(GPA)củamộtsinhviênthuộctrườngđạihọchàngđầulàbaonhiêuthìphùhợpvớitrìnhđộđọchiểucủaJulie?
Khôngkhólắm,phảikhông?Hơnthếnữa,bạncóthểchắcrằngđápáncủabạnkhágầnvớinhữngngườikháccùngthuộcmôitrườngvănhóanhưbạn.ChúngtasẽxemkhimọingườiđượchỏihãydựđoánđiểmtrungbìnhGPAcủaJulielàbaonhiêutừnhữngthôngtinvềđộtuổicôbébiếtđọc,họsẽtrảlờibằngcáchdịchchuyểntừmộthệquychiếunàysanghệquychiếukhácvàtìmramộtđiểmGPAphùhợp.Vàchúngtacũngsẽthấytạisaophươngthứcđoánbiếtbằngcáchghépcặpdựatrênthốngkêlàsai-mặcdùnóhoàntoàntựnhiênđốivớiHệthống1,vàhầuhếtmọingười,trừnhữngnhàThốngkêhọc,điềuđócũngchấpnhậnđượcvớiHệthống2.
Súngsăntrínão
Hệthống1thựchiệnrấtnhiềutínhtoáncùngmộtlúc.Mộtsốtrongsốcácphéptínhlàliêntụcđưaranhữngnhậnđịnh.Kểcảkhimắtbạnđangmởto,bộnãocủabạnđangtínhtoánmộtbảntrìnhbàytrongkhônggian3chiềuvềnhữnggìmắtbạnnhìnthấy,hoànthiệnvớihìnhdángcủacácvậtthể,vịtrí
củachúngtrongkhônggianvàđặctínhcủachúng.Khôngcầncóýđịnhđểkíchhoạthoạtđộngnàyhoặcgiámsátliêntụcđốivớinhữngtriểnvọngviphạm.Đốilậpvớinhữngđánhgiáthườngnhật,nhữngtínhtoánkhácchỉđượcthựchiệnkhicónhucầu:Bạnkhôngcầnduytrìtìnhtrạngđánhgiáliêntụcxemmìnhđanghạnhphúchaykhỏemạnhnhưthếnào,vàngaycảkhibạnlàmộtngườinghiệnchínhtrị,bạncũngkhôngtựđộngđánhgiátươnglaicủangàitổngthống.Cácphánxétkhôngthườngxuyênđềulàtựnguyện.Chúngchỉđượcthựchiệnkhibạncóýđịnhđánhgiáthựcsựmàthôi.
Bạnkhôngtựđộngđếmsốâmtiếttrongtấtcảnhữngtừbạnđọclên,nhưngbạncóthểlàmđượcđiềuđónếubạnmuốn.Tuynhiên,việckiểmsoátchủđộngnhữngtínhtoánthườngcáchxasovớinhucầuchínhxác:Chúngtathườngtínhtoánnhiềuhơnrấtnhiềusovớinhucầuhoặcmongmuốn.Tôigọisựtínhtoánvượtmứcnàylà“súngsăntrínão.”Nghĩalàkhôngthểthựchiệnmộtcúnhắmtrúngduynhấtmộtđíchvớimộtkhẩusúngsănbởivìđặctínhcủaloạisúngnàylàbắnliêntụcracácviênđạnnhỏ.CóvẻđâylàmộtnhiệmvụkhóđốivớiHệthống1,dođóHệthống2đảmnhiệmchứcnăngnày.Haithínghiệmmàtôiđãđọcđượctừrấtlâudướiđâycóthểminhhọachođiềunày.
Nhữngngườithamgiamộtthínghiệmđượcchonghemộtcặptừ,vàđượchướngdẫnlàấnvàomộtnútcàngnhanhcàngtốtngaykhihọxácđịnhđượcvầnđiệucủacáctừ.Cáccặptừđềucóvầnnhưsau:
Vote–note(bầucử-ghichú)
Vote–goat(bầucử-condê)
Sựkhácbiệtlàrấtrõràngvớibạn,bởivìbạnđượcnhìnthấycảhaicặptừ.VOTEvàGOATcùngvầnnhưngchúngphátâmkháchẳnnhau.Nhữngngườithamgiachỉnghethấycáctừ,nhưnghọcũngcóthểbịảnhhưởngbởicáchphátâmđó.Rõrànglàhọsẽnhậnbiếtcáctừchậmhơnnếuphátâmcủahọkhôngnhấtquán.Mặcdùhướngdẫnchỉyêucầusosánhcácâm,nhưngnhữngngườithamgiacũngsẽsosánhcảcáchphátâmvàchínhsựsosánhnàykhiếntốcđộnhấnnútcủahọbịchậmlại.Ýđịnhtrảlờimộtcâuhỏilạidẫndắtsangmộtcâuhỏikhác,thànhraquátrìnhdiễnbiếnkhôngchỉvônghĩamàthựctếcòngâyảnhhưởngtớinhiệmvụchính.
Trongmộtnghiêncứukhác,mọingườiđượcnghemộtloạtnhữngcâuvănđượchướngdẫnnhấnmộtnútcàngnhanhcàngtốtnếuthấycâuvănđólà
đúngvànhấnmộtnútkhácnếuthấycâuvănđósai.Đâulàcâutrảlờiđúngchonhữngcâuvăndướiđây?
Mộtvàiconđườngngoằnngoèo.
Mộtvàicôngviệcngoằnngoèo.
Mộtvàicôngviệcnhưnhàtù.
Cảbacâuvăntrênđềusai.Tuynhiên,bạncóthểthấycâuthứhairõrànglàsaihơnhaicâucònlại–thờigianphảnứngthunhậnđượctrongthínghiệmđãkhẳngđịnhsựkhácbiệtthựctế.Lýdocủasựkhácbiệtđólàvềmặtẩndụ,haicâuvănnghecókhóhiểuhơnthìlạicóthểđúng.Mộtlầnnữa,chủđịnhchỉđưaramộtphéptínhlạidẫnđếnmộtphéptínhkhác.Vàthêmmộtlầnnữa,câutrảlờiđúnglạithắngthếtrongmâuthuẫn,nhưngsựmâuthuẫnvớicâutrảlờikhôngliênquanlạilàmảnhhưởngphongđộ.Trongchươngtiếptheo,tasẽxemxétsựkếthợpgiữakhẩusúngsăntrínãovớisựphùhợpchặtchẽđểgiảithíchvìsaochúngtalạiđưaranhữngnhậnđịnhtrựcgiácvềrấtnhiềuthứmàtachỉbiếtcóchútít.
DỰĐOÁNLÊNTIẾNG
“Đánhgiáconngườicóhấpdẫnhaykhônglàsựđánhgiácơbản.Nódiễnramộtcáchtựđộngdùbạncómuốnhaykhông,vànótácđộngđếnbạn.”
“Cónhữngvòngtròntrongnãobộchịutráchnhiệmđánhgiánhữngđặcđiểmcơbảntrênkhuônmặt.Anhtatrôngradángmộtnhàlãnhđạo.”
“Sựtrừngphạtsẽkhiếnngườitacảmthấythiếucôngbằngtrừkhinóphùhợp,liênhệchặtchẽvớitộiác.Giốngnhưkhibạnghépsựầmĩcủaâmthanhvớisựtươisángcủamàusắc.”
“Khoảnhkhắcđórõrànglàmộtkhẩusúngsăntrínão.Ngườitachỉhỏianhnghĩthếnàovềkhảnăngtàichínhcủamộtcôngty,nhưnganhtakhôngthểdừngđượcýnghĩanhcũngthíchsảnphẩmcủacôngtyđó.”
Chương9.Trảlờimộtcâuhỏidễ
Mộtkhíacạnhđángchúýcủađờisốngtrínãođólàbạnrấthiếmkhitỏra
bốirối.Sựthậtlàthế,rấthiếmkhibạnphảiđốimặtvớinhữngcâuhỏikiểunhư17x24=?màcâutrảlờirõrànglàkhôngthểlậptứcxuấthiệntrongđầu,nhưngnhữngkhoảnhkhắctríócbạn“chếtcứng”(khôngtìmrađượcluônđápán)nhưthếcựchiếm.Còntrạngtháithôngthườngcủađầuóclàbạnluôncócảmgiáctrựcgiácvàcóquanđiểmvềhầunhưtấtcảmọithứxảyđếnvớimình.Bạnthíchhoặckhôngthíchmộtngườirấtlâutrướckhibạnbiếtnhiềuhơnvềhọ,bạntinhoặckhôngtinmộtsốngườilạmàkhôngbiếttạisao;bạncảmthấymộtdoanhnghiệpđangtrênđàpháttriểnmàkhônghềdựatrênphântíchgìvềdoanhnghiệpđó.Dùbạncónóirathànhlờihaykhông,bạnvẫnluôncócâutrảlờichonhữngcâuhỏimàbạnkhônghoàntoànthấuhiểu,dựatrênbằngchứngmàbạnkhôngthểgiảithíchvìsaocũngnhưphảnđốinónhưthếnào.
CÁCCÂUHỎITHAYTHẾ
Tôiđưaramộtlýgiảiđơngiảnhơnvềcáchchúngtađưaraquanđiểmvềmộtvấnđềphứctạp.Nếukhôngthểcóngaymộtcâutrảlờiđủthỏamãntrướcmộtcâuhỏiphứctạp,Hệthống1sẽtìmkiếmmộtcâuhỏiliênquannhưngdễhơnđểtrảlời.Tôigọiđólàhệthốngtrảlờimộtcâuhỏithaythếkháckhikhôngtìmrađượccâutrảlờichocâuhỏigốc.Tôicũngthừanhậncácthuậtngữsau:
Câuhỏimụctiêulàsựđánhgiámàbạncóýđịnhthựchiện.
Câuhỏicảmtínhlàcâuhỏidễhơnmàthayvìtrảlờicâuhỏimụctiêu,bạnsẽtrảlờicâuhỏinày.
Theođịnhnghĩachuyênmôn,cảmtínhlàmộttiếntrìnhđơngiảnhơnchophépbạntìmcâutrảlờihợplý,dùkhôngđượchoànhảo,chonhữngvấnđềphứctạp.Từnàyxuấtphátcùngmộtnguồngốcvớitừeureka.
ÝtưởngcủacâuhỏithaythếxuấthiệntừrấtsớmtrongnghiêncứucủatôivàAmossvànótrởthànhcốtlõicholậpluậnsaunàytrởthànhphươngpháptiếpcậncảmtínhvàsailệch.Chúngtôitựhỏibảnthânxemconngườixoayxởthếnàođểđưaranhữngnhậnđịnhvềcáckhảnăngkhikhônghềbiết
chínhxácđólànhữngkhảnăngnào.Chúngtôiđiđếnkếtluậnlàconngườicóthểbằngcáchnàođóđểđơngiảnhóanhữngnhiệmvụbấtkhảthivàlàmthếnàohọthựchiệnđượcđiềuđó.Câutrảlờithuđượckhinhắcđếnmộtnhậnđịnhvềđiềucóthểxảyra,conngườithườngđánhgiámộtthứkhácvàhọtinrằngmìnhđãđánhgiáđúngđốitượngcầnđánhgiá.Hệthống1thườngthựchiệnhànhđộngnàykhiphảiđốimặtvớinhữngvấnđềmụctiêuphứctạp,trongtrườnghợpcâutrảlờichocâuhỏicóliênquanvàcâuhỏicảmtínhdễhơnđãsẵncótrongđầu.
ThaythếmộtcâuhỏibằngmộtcâuhỏikháccóthểlàmộtchiếnlượchợplýđểgiảiquyếtnhữngvấnđềphứctạpđãđượcGoergePólyađưavàocuốnsáchkinhđiểncủamìnhLàmsaođểxửlývấnđềnày:“Nếubạnkhôngthểxửlýmộtvấnđề,vậythìsẽcómộtvấnđềdễhơnmàbạncóthểxửlý:Hãytìmnó”.“Lýthuyếtsuynghiệm”củaPólyachínhlàtiếntrìnhmangtínhchiếnlượcđãđượctíchhợptrongHệthống2.Nhưngnhữngsuynghiệmmàtôibànđếntrongchươngnàykhôngphảiđượclựachọn,chúnglàhệquảcủa“khẩusúngsăntríóc”,sựkiểmsoátmàchúngtathựchiệnbaotrùmlênnhữngcâutrảlờiđốivớimộtcâuhỏimụctiêu.
HãyxemBảng1nhữngcâuhỏimàtôiliệtkêtrongcộtbêntráiởbảng1.Đólànhữngcâuhỏikhó.Trướckhinghĩcâutrảlờihợplýchotừngcâuhỏitrongcộttrái,bạnđềuphảithửsứcvớinhữngcâuhỏikhókhác:Đâulàýnghĩacủahạnhphúc?Hệthốngchínhtrịtrongsáuthángtớisẽpháttriểntheohướngnào?Đâulànhữngtiêuchuẩncơbảnchonhữngtộiáctàichính?Đốithủcạnhtranhcủacácứngviêncónhữngđiểmmạnhnào?Nhữngvấnđềmôitrườnghoặccácnguyênnhânnàokháccầnphảitínhtới?Nhữngcâutrảlờitoàndiệnhoàntoànkhôngkhảthi.Nhưngbạncóthểbớtcầutoànmàtrảlờicáccâuhỏidễhơnđốivớitừngtrườnghợp.Đólànhữngphươngánthaythếcảmtínhmộtcáchcólý,đôikhimanglạinhữngcâutrảlờihợplý,nhưngđôikhidẫnđếnnhữnglỗisainghiêmtrọng.
Câuhỏimụctiêu Câuhỏicảmtính
Bạnsẵnsàngđónggópbaonhiêutiềnđểcứunhữngloàiđộngvậtđanggặpnguyhiểm?
Tôicảmthấythếnàokhinghĩđếnnhữngchúcáheobịgiếthại?
Nhữngngàygầnđâybạncảmthấyhạnh Tâmtrạnghiệnthờicủatôi
phúcthếnào? thếnào?
Tổngthốngsẽđượcngưỡngmộhơnrasaosausáuthángnữa?
NgàiTổngthốngđượchâmmộrasao?
Nhữngnhàtưvấntàichínhbóclộtnhữngngườigiàcầnphảibịtrừngphạtnhưthếnào?
Tôitứcgiậnthếnàokhinghĩđếnnhữngkẻlợidụngtàichínhcủangườikhác?
Ngườiphụnữnàyđangtranhcửtrongvòngbỏphiếuphổthông.Liệubàtacóthểtiếntớiđâutrênvũđàichínhtrị?
Ngườiphụnữnàycókhảnăngthắngcửchínhtrịkhông?
Bảng1
“Súngsăntríóc”tạonênnhữngcâutrảlờinhanhđốivớinhữngvấnđềkhómàkhôngbắtHệthống2lườibiếngcủabạnphảilàmviệcquácăngthẳng.Nhữngcâuhỏibênphảilàbảnsaogợiratừcáccâuhỏibêntráinhưngdễtrảlờihơn.Cảmxúccủabạnvềcáheohaynhữngkẻlừagạttàichính,tâmtrạnghiệnthờicủabạn,ấntượngcủabạnvềkỹnăngchínhtrịcủamộtứngcửviên,hoặcvịthếhiệntạicủaTổngthốngsẽsẵnsàngtrongđầuóccủabạnhơn.Mỗikhivấpphảinhữngcâuhỏiphứctạp,nhữngcâuhỏisuynghiệmcungcấpnhữngcâutrảlời“ănsẵn”chobạn.
Vẫnthiếumộtcáigìđótrongcâuchuyệnnày:Cáccâutrảlờicầnphảiănkhớpvớicâuhỏigốc.Vídụ,cảmxúccủatôivềnhữngchúcáheođangchếtdầncầnphảiđượcthểhiệnbằngtiềnbạc.MộtkhảnăngkháccủaHệthống1,sựphùhợpchặtchẽ,cũngsẵnsàngđểgiảiquyếtvấnđềnày.Hãynhớlạitấtcảcảmxúcvàmứcđộsẵnsàngđónggóptiềntrongthangbậccườngđộ.Tôicóthểcóíthaynhiềucảmxúcvềcáheovàsẽphảicómộtsựđónggópnàođấyphùhợpvớimứcđộcảmxúccủatôi.Sốtiềncụthểxuấthiệntrongđầutôichínhlàsốtiềnphùhợp.Cóthểchỉranhữngsựphùhợpvềcườngđộtươngtựtrongtấtcảcáccâuhỏi.Vídụ,kỹnăngchínhtrịcủamộtứngcửviêncóthểđượcxếphạngtừthảmhạiđếnấntượng,vàthangbậcdànhchosựthànhcôngchínhtrịcóthểxếphạngtừthấpnhư:“Bàtasẽthấtbạiởvòngbỏphiếuphổthông”đếncaonhư:“Mộtngàykia,bàtasẽtrởthànhtổngthốngHoaKỳ.”
Tiếntrìnhtựđộngcủa“súngsăntríóc”vàsựphùhợpcườngđộthườngkhiếnchomộthoặcnhiềucâutrảlờicủanhữngcâuhỏidễcóthểphảnánhđượcchocâuhỏimụctiêu.Trongmộtvàitrườnghợp,câuhỏithaythếlóelênvàmộtcâutrảlờisuynghiệmcóthểđượcHệthống2xácnhận.Tấtnhiên,Hệthống2cũngcócơhộiđểtừchốicâutrảlờitrựcgiácnày,hoặcđiềuchỉnhnóbằngcáchđưathêmnhữngthôngtinliênquanvào.Tuynhiên,hệthống2lườibiếngthườngchọnconđườngíttốnnănglượngnhấtvàchấpnhậnmộtcâutrảlờisuynghiệmmàkhôngcầncânnhắcquákỹlưỡngxemthôngtinấycóđángtincậyhaylàkhông.Bạnsẽkhôngphảicứngnhắc,cũngkhôngphảilàmviệcvấtvảvàthậmchíbạncònkhôngnhậnralàmìnhkhôngtrảlờichocâuhỏimìnhđượchỏi.Hơnthếnữa,bạncóthểkhôngnhậnracâuhỏimụctiêulàkhó,bởimộtcâutrảlờitrựcgiácđãtrựcchờtrongtríóccủabạnrồi.
MÔHÌNHsuyNGHIỆM3D
Hãyxembứctranhvềbangườiđànôngvàtrảlờicâuhỏidướiđây:
Bứctranhđượcintrêngiấy,liệuhìnhảnhphíabênphảicólớnhơnhìnhảnhphíabêntráikhông?
Câutrảlờihiểnnhiênxuấthiệnngaytrongđầubạn:Hìnhảnhbênphảilớnhơn.Tuynhiên,nếubạnlấymộtcáithướcđểđo,bạnsẽpháthiệnrathựctếlàcáchìnhảnhcókíchcỡyhệtnhau.Ấntượngcủabạnvềhìnhảnhnàysovớihìnhảnhkhácđãbịchiphốimạnhmẽbởimộtảoảnh,gầnnhưminhhọachotiếntrìnhthaythếnày.
Đườngrayxelửatronghìnhđượcvẽtheoluậtxagầnvàchúngcóchiềusâu.Hệthốnggiácquancủabạntựđộnggiảimãbứctranhthànhmộthìnhảnhbachiều,khôngphảilàhìnhảnhinbẹttrênbềmặtcủamộttờgiấyphẳng.Tronghìnhảnhbachiềuđó,ngườiđànôngbênphảirõrànglàởxahơnvà
lớnhơnngườiđànôngbênphíatrái.Đốivớihầuhếtchúngta,ấntượngvềhìnhảnh3Dlàquárõràng.Chỉtrừnhữngnghệsĩhìnhảnhvànhữngnhiếpảnhgiakinhnghiệmmớicóthểpháttriểnkỹnăngnhìnnhữngvậtthểtrêngiấychínhxácnhưnóvốnvậy.Hầuhếtnhữngngườicònlại,thìsựthaythếđãxuấthiện:Ấntượngvềhìnhảnh3Dđãlấnátvàlàmnhoèđisựđánhgiávềhìnhảnhhaichiều.Ảoảnhtạorabởihìnhảnhsuynghiệm3D.
Ởđâytồntạimộtảoảnhthựcsự,khôngphảilàsựhiểulầmcâuhỏi.Bạnhiểucâuhỏilàmuốnhỏivềkíchcỡcủahìnhảnhtrongbứctranhkhiđượcintrêngiấy.Nếubạnđượchỏihãyướclượngkíchcỡcủahìnhảnhtrongtranhthôngquathínghiệm,câutrảlờicủabạnsẽđượcquyrainch,khôngquyrafeet.Bạnkhôngbănkhoănvềcâuhỏinhưngbạnbịảnhhưởngbởicâutrảlờichocâuhỏimàbạnkhôngđượchỏi:“Bangườinàycaobaonhiêu?”
Bướccơbảntrongsuynghiệmlàsựthaythếcủahìnhảnhbachiềuthayvìhìnhảnhhaichiềuđãxuấthiệnmộtcáchtựđộng.Bứctranhchứanhữngdấuhiệutạonênmộtkhônggianbachiều.Nhữngdấuhiệunàykhôngliênquanđếnnhiệmvụchính,ướclượngkíchcỡchobahìnhảnhtrêngiấyvàbạnnênphớtlờchúngnhưngbạnđãkhônglàmđược.Sailệchliênquanđếnsuynghiệmởtrườnghợpnàylàtrongtranhcácvậtthểxuấthiệnởxahơntrôngcóvẻlớnhơn.Nhưthínghiệmnàyđãminhhọa,mộtsựphánđoándựatrênsựthaythếcóthểbịhiểusaidựatrênnhữngsailệch,theonhữngcáchcóthểđoánđược.Trongtrườnghợpnày,nódiễnradướitầngsâucủahệthốngtrigiácmàđơngiảnlàbạnkhôngthểlàmgìkhácđược.
TÂMTRẠNGSUYNGHIỆMVỚIHẠNHPHÚC
MộtbảnkhảosátcủanhữngsinhviênngườiĐứclàmộttrongnhữngvídụtuyệtvờinhấtvềsựthaythếnày.Bảnkhảosátchophépnhữngngườithamgiatrẻtuổitrảlờihaicâuhỏisau:
Gầnđâybạncảmthấyhạnhphúckhông?
Thángtrướcbạnhẹnhòbaonhiêulần?
Nghiêncứunàyquantâmtớisựtươngquangiữahaicâutrảlời.Liệunhữngsinhviênhẹnhònhiềucóhạnhphúchơnnhữngsinhviệnhẹnhòít?Thậtngạcnhiênkhicâutrảlờivềsựtươngquangiữacáccâutrảlờinàylàkhông.Rõrànglàviệchẹnhòkhôngphảilàyếutốđầutiênxuấthiệntrongđầuóccủacácsinhviên,khihọđượchỏivềhạnhphúc.Mộtnhómsinhviênkháccũngđượchỏihaicâuhỏiynhưvậynhưngtheothứtựngượclại:
Thángtrướcbạnhẹnhòbaonhiêulần?
Gầnđâybạncảmthấyhạnhphúckhông?
Lầnnàykếtquảthuđượclạihoàntoànkhác.Kếtquảlàmốitươngquangiữasốlầnhẹnhòvàcảmgiáchạnhphúccaohơnsovớimốitươngquangiữanhữngthướcđotâmlý.Chuyệngìđãxảyraởđâyvậy?
Câutrảlờirấtdễhiểuvànólàmộtvídụđiểnhìnhchosựthaythế.Hẹnhòrõràngkhôngphảilàtâmđiểmtrongcuộcsốngcủanhữngsinhviênnày(trongkhảosátđầutiên,hạnhphúcvàhẹnhòkhôngcóliênquanđếnnhau)nhưngkhihọđượcyêucầunghĩvềđờisốngtìnhcảm,họchắcchắnđãcóphảnứngtâmlý.Nhữngsinhviênhẹnhònhiềuhơnđượcnhắcnhởvềkhíacạnhhạnhphúctrongcuộcsốngcủamình,trongkhinhữngsinhviênhẹnhòítbịnhắcnhớvềcảmgiáccôđơnvàbịchốibỏcủamình.Cảmxúcấyvẫntồntạitrongđầuóccủahọchođếnkhicâuhỏitiếptheovềhạnhphúctrongcuộcsốngchungchungxuấthiện.
KhíacạnhtâmlýđượcđềcậptrongnhữngkhảosáttrêncũngtươngtựnhưtrongảogiácvềkíchcỡmàtavừagặptrongHình9.“Hạnhphúcnhữngngàygầnđây”khôngphảiđiềutựnhiênvàkhôngdễdàngđểđánhgiá.Cầnphảicóthờigiansuynghĩmớicóthểtrảlờitốtcâuhỏinày.Tuynhiên,nhữngsinhviênvừađượchỏivềđờisốngtìnhcảmkhôngcầnphảinghĩnhiềubởivìhọđãcósẵntrongđầucâutrảlờiliênquanđếncâuhỏi:Họcảmthấyhạnhphúcthếnàovớiđờisốngtìnhcảmcủamình.Họđãthaythếcâuhỏibằngcâuhỏimàhọđãcósẵncâutrảlờitrướcđó.
Mộtlầnnữa,chúngtalạilàmtheoảogiác,chúngtacóthểhỏi:Liệunhữngsinhviênnàycóbịbốirốikhông?Liệuhọcóthậtsựnghĩrằnghaicâuhỏi,baogồmcâuhỏimàhọđượchỏivàcâuhỏimàhọđãtrảlờicócùngnghĩa?Tấtnhiênlàkhông.Nhữngsinhviênnàykhônghềbịmấtkhảnăngphânbiệtdùtạmthờihaikháiniệmvềcuộcsốngtìnhcảmvàcuộcsốngnóichung.Nếuđượchỏiriêngrẽvềhaikháiniệm,họchắcchắntrảlờichúnglàkhácnhau.Nhưngcâuhỏimàhọnhậnđượckhôngphảiđểhỏihaikháiniệmđócókhácnhauhaykhông.HọchỉđượchỏixemgầnđâycócảmthấyhạnhphúchaykhôngmàthôivàHệthống1đãcósẵncâutrảlời.
Hẹnhòkhôngphảilàvấnđềduynhất.Hiệntượngtươngtựcũngxảyranếumộtcâuhỏivềmốiquanhệcủasinhviênvớichamẹcủahọhoặcvềtìnhhìnhtàichínhcủahọ,chúngđềuliênquantrựctiếpđếncâuhỏivềhạnhphúcnóichung.Trongcảhaitrườnghợp,sựhàilòngtrongmộtlĩnhvực
riêngbiệtchiphốiđếncảmgiáchạnhphúcchung.Bấtcứcâuhỏiliênquanđếncảmxúcnàocũnggâyrahiệuứngtâmtrạngtươngtựđốivớimộtngười.WYSIATI.Tâmtrímỗingườiđềubịchephủbởitâmtrạngcủahọkhiđượcyêucầuđánhgiávềmứcđộhạnhphúccủabảnthân.
HIỆUỨNGSUYNGHIỆM
Sựthốngtrịcủacáckếtluậnbaotrùmlêncáclậpluậnlàđiềudễthấynhấtkhicócácyếutốcảmxúcchenvào.NhàtâmlýhọcPaulSlovicđãđềxuấtmộttêngọilàhiệuứngsuynghiệm,trongđómọingườiđượcsửdụngnhữngthứhọthíchvànhữngthứhọkhôngthíchđểxácđịnhniềmtincủahọvềthếgiớixungquanh.Sởthíchchínhtrịcủabạnxácđịnhnhữnglậpluậnmàbạncảmthấyhấpdẫn.Nếubạncảmthấythíchchínhsáchchămsócchosứckhỏehiệnthời,bạnsẽtinrằngphúclợimànómangđếnlàhợplývàbạnđầutưchiphíchămsócsứckhoẻhợplýhơnlàđầutưchocácchiphíchocácthứkhác.Nếubạncótháiđộhiếuchiếnđốivớinhữngquốcgiakhác,bạncóthểnghĩhọthậtyếuđuốivàcóxuhướngđềcaonhữngmongmuốncủađấtnướcmình.Nếubạnlàngườichuộnghòabình,bạncóthểnghĩcácnướckháccũngmạnhvàsẽkhôngdễdànggìđểápchếcácnướcnày.Tháiđộvàxúccảmcủabạnvớinhữngthứnhưvậygiốngnhưthứcănđượcchiếuxạ,thứcănsống,nănglượnghạtnhân,hìnhxăm,xegắnmáyđềuảnhhưởngtớiniềmtincủabạn,vềtínhkhảthicũngnhưnguycơtiềmtàngẩngiấutrongnó.Nếubạnkhôngthíchbấtcứthứgìtrongsốnhữngthứnày,khảnănglàbạntinrằnghiểmhọachúngmanglạilàcaosovớilợiíchmàchúngmanglạilàkhôngđángkể.
Dùcáckếtluậnnàyxuấthiệntứcthờitrongđầuócbạn,thìđiềuđókhôngcónghĩalàđầuócbạnđãhoàntoànđónglại,khôngtiếpnhậnthêmthôngtinnữavàkhôngcólýdonàonữađểđưavàoýkiếncủamình.Niềmtincủabạn,thậmchícảtháiđộcảmxúccủabạnđềucóthểthayđổi(dùítdùnhiều)khibạnnhậnranguycơtrongmộthànhđộngmàbạnkhôngthíchhóaranhỏhơnsovớisuynghĩcủabạn.Tuynhiên,thôngtinvềnguycơthấpcóthểcũngsẽlàmthayđổigócnhìncủabạnvềlợiích(tốtđẹphơn)ngaycảkhikhôngcógìnhắcđếnlợiíchcủanhữngthôngtinmàbạnthunhậnđược.
Chúngtathấyởđâymộtkhíacạnhmớitrong“nhânvật”Hệthống2.ChođếngiờgầnnhưtôiđãmôtảHệthống2hoàntoànnhưmộtbộmáyíthaynhiềuphụctùng,chophéptrôidạtvềphíaHệthống1.TôicũngđãmiêutảHệthống2nhưmộtbộmáytìmkiếmtrongbộnhớ,chứanhữngtínhtoánphứctạp,sựsosánh,sựhoạchđịnhvàlựachọn.Trongvấnđề“gậyvàbóng”vàtrongrấtnhiềuvídụkhácvềmốiquanhệtươngtácqualạigiữa
haihệthống,cóvẻhầunhưHệthống2chịutráchnhiệm,vớikhảnăngphảnkhánglạinhữngđềxuấttừHệthống1,chậmrãixửlýmọithứvàápđặtnhữngphântíchlogic.SuynghiệmlàmộttrongnhữngchứcnăngcủaHệthống2.Trongnhữnghoàncảnhnhấtđịnh,Hệthống2giốngnhàbiệnhộchoxúccảmcủaHệthống1hơnlàmộtnhàchỉtríchnhữngcảmxúcấyvànógiốngmộtnhàbảolãnhhơnlàmộtngườithúcép.Hệthốngtìmkiếmthôngtinvàlậpluậncủanógầnnhưchặtchẽvớithôngtinmànókiênđịnhvớinhữngniềmtinhiệntại,chứkhôngphảivớiýđịnhkiểmtrachúng.Hệthống1năngđộngvàluôntìmkiếmsựtươngđồnggợiýnhữnggiảiphápchoHệthống2ítđòihỏi.
SỰTHAYTHẾVÀSUYNGHIỆMLÊNTIẾNG
“Chúngtacònnhớcâuhỏimàchúngtađangcốgắngtìmcâutrảlờikhông?Haychúngtađãthaythếcâuhỏiấybằngmộtcâuhỏidễhơnrồi?”
“Câuhỏimàtaphảitrảlờiđólàliệuứngcửviênnàycógiànhthắnglợihaykhông.Câuhỏimàchúngtađịnhtrảlờiđólàbàtatrảlờiphỏngvấncótốtkhông.Đừngcómàthaythếnữa.”
“Anhtathíchdựánnày,vìthếanhtanghĩchiphínhưvậylàthấpvàlợiíchtừdựánnàymanglạilàrấtcao.Thậtlàmộtvídụđiểnhìnhcủahiệuứngsuynghiệm.”
“Chúngtađãlấynăngsuấtlaođộngcủanămngoáilàmcơsởđểdựđoángiátrịcủadoanhnghiệptrongvàinămtới.Đócóphảilàmộtsuynghiệmtốt?Thếchúngtacầnnhữngthôngtinnàonữa?”
TínhcáchcủaHệthống1
Tạoraấntượng,cảmgiácvàthiênhướng;khiđượcchứngthựcbởiHệthống2,chúngsẽbiếnthànhniềmtin,tháiđộvàmụcđích.Hoạtđộngtựđộngvànhanh,vớirấtíthoặckhôngcầnnỗlực,vàkhôngcảmgiácvềsựkiểmsoáttựnguyện.CóthểđượclậptrìnhbởiHệthống2đểđiềuchỉnhsựchúýkhimộtyếutốđặcbiệtđượcpháthiện(tìmkiếm).Thựchànhcácphảnứngkhéoléovàtạothànhnhữngtrựcgiáctinhtế,saukhiđượcđàotạođầyđủ.
Phảnứngmạnhmẽvớisựmấtmáthơnlàsựđược(đảochiềumấtmát).Điềuchỉnhquyếtđịnhcácvấnđềmộtcáchtỉmỉ,từngvấnđềriênglẻ
một.NhữngvấnđềnàysẽđượctrìnhbàykỹhơntrongphầnIV.Tạoranhữnghoạtđộngtươngthíchvớicácýtưởngđượckíchhoạttrongbộnhớ.Liênkếtcảmgiácnhậnthứccảmtínhvớiảoảnhvềgiátrị,cảmgiácdễchịuvàgiảmthiểusựthậntrọng.Phânbiệtsựkinhngạcsovớisựbìnhthường.Phỏngđoánvàsángtạoranguyênnhânvàmụcđích.Phớtlờsựkhóhiểuvànénchặtsựnghingờ.Bịthànhkiếntrongniềmtinvàkhẳngđịnh.Phóngđạicảmxúckiênđịnh(hiệuứnghàoquang).Tậptrungvàohiệnthựctồntạivàphớtlờnhữnghiệnthựcvắngmặt(WYSIATI).Tạoramộtbộphậnnhữngnhậnđịnhcơbảncógiớihạn.Đạidiệnmộtbộquychuẩnvànguyênmẫu,khônghợpnhất.Ghépcặpcườngđộtrêncácchiềukích(vídụkíchcỡvớiâmthanh).Tínhtoánnhiềuhơnchủđịnh(súngsăntrínão).Đôikhithaythếmộtcâuhỏidễthayvìcâuhỏikhó(suynghiệm).Nhạycảmhơnvớisựthayđổisovớisựlolắng(lýthuyếttriểnvọng).Đánhgiáquáthấpcáckhảnăng.
PHẦNII.SUYNGHIỆMVÀSAILỆCH
Chương10.Quyluậtsốnhỏ
Mộtnghiêncứuvềphạmviảnhhưởngcủabệnhungthưthậntrong3.141
quậnởnướcMỹđãpháthiệnramộtmẫubệnhđángchúý.Tạicácquậnnàymứcảnhhưởngcủacănbệnhungthưthậnởmứcthấpnhấtphầnlớnthuộcvềvùngnôngthôn,nơicómậtđộdâncưthưavànằmởnhữngvùnglãnhthổcótruyềnthốngtheoĐảngCộnghòathuộcmiềnTrungTây,miềnNamvàmiềnTâycủanướcMỹ.Bạnrútrađượcgìtừkếtluậnnày?
TrínãobạnđãrấtnhạybéntrongvàigiâyvừaquavàđóchínhlàcáchvậnhànhcủaHệthống2.Bạnđãchủđộnglụctìmtrínhớvàsắpxếpchúngcótrậttựthànhnhữnggiảthuyết.Mộtvàinỗlựcđãđượcdồncảvàoquátrìnhvậnhànhhệthống;đồngtửcủabạngiãnravànhịptimcủabạnđậpquánhanh.NhưngHệthống1cũngđãchẳng“ănkhôngngồirồi”:SựvậnhànhcủaHệthống2phụthuộcvàonhữngthựctrạngvànhữnggợiýđượcgọiratừtrínhớliêntưởngcủabạn.BạncóthểtừbỏýnghĩrằngnhữngcôngviệcchínhtrịcủaĐảngCộnghòatạorađềkhángchốnglạicănbệnhungthưthận.Rấtcókhảnăng,bạnkếtluậnbằngviệctậptrungvàothựctếrằngnhữngquậnhạtcóphạmviảnhhưởngtừbệnhungthưthậnthấphầunhưđềutậptrungởcácvùngnôngthôn.TừvídụthúvịtrênnhàthốngkêhómhỉnhHowardWainervàHarrisZwerling,đãrútrađượckếtluận:“Thậthấpdẫnvàdễdàngđểsuyluậnrằngtỷlệbệnhungthưthậnthấpthựctếlàdocuộcsốngtronglànhcủavùngnôngthônkhôngbịônhiễmkhôngkhí,khôngbịônhiễmnguồnnướcvàđượcsửdụngthựcphẩmsạchmàkhôngcóthêmchấtphụgia.”Điềunàyhoàntoànhợplý.
Giờhãyxemxétcácquậnhạtmàtạiđótầmảnhhưởngcủacănbệnhungthưthậnởmứccaonhất.Nhữngquậnhạt“ốmyếu”nàyphầnlớnlàtậptrungởvùngnôngthôn,nơicómậtđộdâncưthưathớtvànằmtạicácvùnglãnhthổcótruyềnthốngtheoĐảngCộnghòatạimiềnTrungTây,miềnNam,vàmiềnTâycủanướcMỹ.Đúnglà“cáilưỡikhôngxương,”Wainervà
Zwerlingbìnhluận:”Thậtdễđểsuyrarằngtỷlệungthưcaocủahọlàdotìnhtrạngnghèođóiởvùngnôngthôn,ngườidânkhôngđượctiếpcậndịchvụytếtốt,chếđộăngiàuchấtbéovàquánhiềuchấtcồn,quánhiềuthuốclá.”Cómộtsốsailầmởđây,dĩnhiênvậy.Lốisốngvùngnôngthônkhôngthểlýgiảichocảphạmviảnhhưởngrấtcaolẫnrấtthấpcủacănbệnhungthưthận.
YếutốchínhởđâykhôngphảilàcácquậnhạtnàylàvùngnôngthônhayphầnlớndânsốlàngườingườitheoĐảngCộnghòa,màlàcácquậnhạtnàycómậtđộdâncưthưathớt.Vàbàihọcquantrọngđượclĩnhhộiđókhôngphảilàvềdịchtễhọc,màlàvềmốiquanhệphứctạpgiữatrínãocủachúngtavớiconsốthốngkê.Hệthống1vôcùngquenthuộcvớimộtdạngthứctưduyđượcnhậndiệnmộtcáchtựđộngvàdễdàngliênkếtnhânquảgiữacácbiếncố,đôilúcngaycảkhimốiliênkếtnàykhôngxácthực.Khinóivềcácquậnhạtcóphạmviảnhhưởngcao,bạnngaylậptứcthừanhậnrằngnhữngquậnhạtnàykhácvớicácquậnhạtkhácbởimộtnguyêndo,màđóhẳnphảilàmộtnguyênnhânđểlýgiảichosựkhácbiệtnày.Tuynhiên,nhưchúngtasẽthấy,Hệthống1trởnênlạclõngkhiđốimặtvớinhữngthựctại“thốngkêđơnthuần”,nóthayđổixácsuấtcủacáckếtquảnhưngkhônglànguyênnhânkhiếnchúngxảyra.
“Mộtbiếncốngẫunhiên”theođịnhnghĩakhôngthểdùnglàmsựlýgiảinhưngnhữngthuthậpvềcác“biếncốngẫunhiên”lạivậnhànhtheomộtcáchthứchếtsứchợplý.HìnhdungrarằngmộtBìnhlớnchứađầynhữngviênbi.Mộtnửasốviênbiđólàmàuđỏ,nửacònlạimàutrắng.Tiếpđó,hìnhdungmộtngườirấtkiênnhẫn(hoặcmộtconrô-bốt)nhắmmắtnhặtrakhỏibình4viênbi,ghilạisốnhữngviênbimàuđỏtrongmẫunày,vứtnhữngviênbinàytrởlạitrongchiếcbìnhvàsauđólặplạihànhđộngtrênnhiềulần.Nếubạntínhtổngcáckếtquả,bạnsẽthấyrằngkếtquả“2đỏ,2trắng”sẽxảyra(gầnnhưlàchínhxác)6lầnmỗilầncókếtquả“4đỏ”hoặc“4trắng”.Mốiliênhệnàytrênthựctếlàmộtphéptínhcủatoánhọc.Bạncóthểdựđoánkếtquảcủaviệclấymẫuđượclặplạitừmộtchiếcbìnhvớiniềmtựtinnhưviệcbạncóthểdựđoánđiềugìsẽxảyranếubạnvaquảtrứngvàomộtchiếcbúa.Bạnkhôngthểdựđoántườngtậnviệccáivỏtrứngsẽvỡtannhưthếnàonhưngbạncóthểhiểusơsơ.Ởđâycómộtsựkhácbiệt:Cảmgiácthỏamãncủaquanhệnhânquảmàbạntrảinghiệmkhinghĩvềmộtchiếcbúađậpvàomộtquảtrứnglạihoàntoànkhôngtồntạikhibạnnghĩvềviệclấymẫutrongnghiêncứu.
Mộtthựctếthốngkêcóliênquantớivídụvềbệnhungthưởtrên.Từcùngmộtchiếcbình,haingườiđếmbirấtkiênnhẫnthayphiênnhauđếm.Jack
lấyra4viênbitrongmỗilầnthửnghiệm,Jilllấyra7viên.Cảhaingườibọnhọđềughilạimỗilầnhọthuđượcmộtmẫuđồngnhấtlàtấtcảcácviênbiđềulàmàutrắnghoặcđỏ.Nếuhọtiếptụccôngviệcđủlâu,JacksẽthuđượcnhữngkếtquảcựcđoanluônnhiềuhơnJill–bởimộtthừasốlà8(tỷlệphầntrămkỳvọnglà12.5%và1.56%).Thêmmộtlầnnữa,khôngbúamáy,khôngquanhệnhânquả,nhưnglàmộtthựctếmangtínhtoánhọc:Cácmẫugồm4viênbigọiracáckếtquảcựcđoanluônnhiềuhơncácmẫugồm7viênthuđược.
GiờđâyhãyhìnhdungrằngdânsốnướcMỹgiốngnhưlànhữngviênbitrongmộtchiếcbìnhkhổnglồ.MộtsốviênbiđượcđánhdấuUT-nghĩalàbệnhungthưthận.Bạnnhặtcácmẫugồmnhiềuviênbivàđưatớitừngquậnhạtmộttheotuầntự.Cácmẫuởvùngnôngthônnhỏhơnsovớicácmẫukhác.CũnggiốngnhưtròchơicủaJackvàJill,cáckếtquảcựcđoan(nhữngtỷlệungthưthậnrấtcaovà/hoặcrấtthấp)gầnnhưlàcóthểđượctìmthấytrongcácquậnhạtcómậtđộdâncưthưathớt.Đólàtấtcảnhữnggìdiễnratrongcâuchuyệnnày.
Chúngtôiđãbắtđầutừmộtthựctếđòihỏimộtlờigiảithích:Phạmviảnhhưởngcủacănbệnhungthưthậntớicácquậnhạtbiếnđổimộtcáchrộngrãivàkhácbiệtcóhệthống.Lờigiảithíchmàtôiđãđưarađượctrìnhbàybằngcáchthốngkê:Cáckếtquảcựcđoan(cảtỷlệcaolẫnthấp)cókhảnăngđượctìmthấytrongcácmẫunhỏnhiềuhơnsovớitrongcácmẫulớn.Lờigiảithíchnàykhôngmangtínhnhânquả.Dânsốnhỏcủamộtquậnhạtkhônggâyramàcũngkhôngngănngừabệnhungthưthận;nóchỉđơnthuầnchophépphạmviảnhhưởngcủabệnhungthưthậntrởnênlớnhơnnhiều(hoặcthấphơnnhiều)sovớinơicódânsốlớnhơn.Thựctạisâuxađóchẳngcógìđểgiảithíchởđâycả.Phạmviảnhhưởngcủabệnhungthưkhôngthựcsựthấphơnhoặccaohơnsovớithôngthườngtạimộtquậnhạtvớidânsốnhỏ,nóchỉcóvẻtrởnênnhưvậytrongmộtnămcụthểnàođó,bởimộtsựcốtrongviệcchọnmẫugâyra.Nếuchúngtalặplạiphépphântíchnàyvàonămkếtiếp,chúngtasẽthuđượccùngmộthìnhmẫuchungđốivớicáckếtquảcựcđoantrongcácmẫunhỏnhưngcácquậnhạtnơibệnhungthưThậnđãrấtphổbiếnvàonămngoáisẽkhôngnhấtnhiếtcómộtsứcảnhhưởngcaovàonămnay.Nếuđâychínhlàtrườnghợpđó,cáckhácbiệtgiữacácquậnhạtđôngđúcvớicácquậnhạtnôngthônsẽkhôngthựcsựcógiátrịnhưlàthựctại:Chúnglànhữngthứđượccácnhàkhoahọcgọilànhữngtiêubản,cácquantrắcđượcsảnsinhrahoàntoànbởimộtsốkhíacạnhcủaphươngphápnghiêncứu,còntrongtrườnghợpnàylàbởinhữngkhácbiệttrongkíchcỡmẫu.
Câuchuyệnmàtôiđãkểrađâycóthểkhiếnbạnngạcnhiên,nhưngđókhôngphảilàmộtviệcđượcpháthiện.Từlâubạnđãbiếtđượcrằngcáckếtquảtừcácmẫulớnđángtintưởnghơnnhiềusovớinhữngmẫunhỏhơnvàngaycảnhữngngườivốnmùtịtvớikiếnthứcthốngkêcũngtừngngheđượcvềquyluậtcủanhữngconsốlớn.Nhưng“việcbiết”lạikhôngphảilàchuyệncóhaykhôngvàbạncóthểthấyrằngnhữngtìnhhuốngsauđâycóthểđúngvớimình:
Đặctrưng“mậtđộdânsốthưa”đãkhôngngaylậptứcđưaralýgiảichonguyênnhângâyravấnđềdịchtễhọcnày.Chíítbạncũngđãhơingạcnhiênbởisựkhácbiệtgiữacácmẫugồm4vàcácmẫugồm7viênbi.Thậmchílàbâygiờ,bạncầnphảivậndụngmộtsốnỗlựctinhthầnđểthấyrằnghaitìnhhuốngsauđềcậptớicùngmộtviệc:
-Cácmẫulớnchínhxáchơnnhiềusovớicácmẫunhỏ.
-Cácmẫunhỏđưaracáckếtquảcựcđoanluônnhiềuhơnsovớicácmẫulớn.
Tìnhhuốngthứnhấtcómộttiếngchuôngbáođúngrànhrọtnhưngcáchdiễnđạtcủatìnhhuốngthứhaitạoraýnghĩavềtrựcgiác,bạnvẫnchưahềthựcsựhiểuđượccáithứnhất.
Dòngcuốicùng:Vâng,bạnđãbiếtđượcrằngcáckếtquảtừcácmẫulớnlàchínhxáchơn,nhưnggiờđâybạncóthểnhậnrarằngbạnđãchẳnghềhiểumộtcáchtườngtậnvềnó.Khôngphảichỉcómìnhbạncósuynghĩnhưvậy.NghiêncứuđầutiênmàAmosvàtôitiếnhànhcùngnhauđãchỉrarằngngaycảcácnhànghiêncứulãoluyệncũngcónhữngtrựcgiáctồitệvàmộthiểubiếtlơmơvềcáchiệuứngchọnmẫu.
QUYLUẬTSỐNHỎ
ViệchợptáccủatôivớiAmosvàođầunhữngnăm1970khởiđầubằngmộtcuộcthảoluậnvớilờikhẳngđịnh:Nhữngngườivốndĩkhôngcótrìnhđộthốngkêlạilà“nhữngnhàthốngkêtrựcquan”giỏi.ÔngấynóivớitôivànhómthamdựhộithảogồmcácnhànghiêncứutạitrườngĐạihọcMichigannhưvậy,nhìnchungnhữngngườinàylạcquanvềnhữngthốngkêtrựcquan.Tôiđãrấtấntượngvềtuyênbốđó,nóđãkhiếntôinhìnlạibảnthânmình:Tôikhôngphảilàmột“nhàthốngkêtrựcquan"giỏivàtôiđãkhôngtinrằngmìnhtệhơnnhữngngườikhác.
ĐốivớimộtnhànghiêncứuTâmlýhọc,sựbiếnđổitronghoạtđộngchọnmẫukhôngphảilàđiềugìlạlẫm,đólàmộtsựphiềntoáivàlàmộttrởngạitốnkém,nókhiếnmụcđíchcủamọidựánnghiêncứuthànhmộttròmayrủi.Giảsửbạnmuốnxácthựcgiảthiếtchorằngvốntừvựngtrungbìnhcủamộtbégáisáutuổilớnhơnvốntừvựngtrungbìnhcủamộtbétraiởcùngđộtuổi.Giảthuyếtnàyđúngtrongtổngthể,đúnglàvốntừvựngtrungbìnhcủacácbégáilớnhơncácbétraiởcùngđộtuổi.Tuynhiên,cácbégáivàbétraikhácbiệtnhaurấtnhiều,vàvớisựmaymắncủalượtrútthăm,bạncóthểlựachọnmộtmẫumàtrongđósựkhácbiệtnàyvẫncònbỏlửng,hoặcthậmchícómộtsốbétraithựcsựghiđiểmcaohơn.Nếubạnlànhànghiêncứu,kếtquảnàythậttaihạiphảihaotốnthờigianvànỗlực.Bạnđãthấtbạitrongviệckiểmđịnhmộtgiảthuyếtmàtrongthựctếgiảthuyếtnàyđúng.Việcsửdụngmộtlượngmẫuđủlớnlàcáchduynhấtnhằmgiảmthiểurủironày.Cácnhànghiêncứuchọnmộtlượngmẫuquánhỏnghĩalàhọphómặcnghiêncủamìnhchosựmayrủi.
Rủirocủamộtlỗicóthểđượctínhtoánvớibấtkểkíchcỡmẫunàođượcđưarabởimộtquytrìnhkháđơngiản.Tuynhiên,theotruyềnthống,cácnhàtâmlýhọckhôngdùngtớinhữngphéptínhđểquyếtđịnhmộtkíchcỡmẫu,màhọsửdụngsựđoánđịnhcủamìnhđểlýgiảichothứthườngvẫnchưahoànthiện.MộtbàibáotôiđãtừngđọcngaytrướckhitranhluậnvớiAmosđãchứngminhsailầmmàcácnhànghiêncứuphạmphải(họsẽvẫnphạmphải)bởimộtnhậnđịnhgâytranhcãi.Tácgiảđãchỉrarằngcácnhàtâmlýhọcthườngchọncácmẫuquánhỏ,đếnnỗihọđãtựđẩybảnthânvàomộtnguycơ50%thấtbạitrongviệcxácthựcnhữnggiảthiếtđúngcủamình!Khôngmộtnhànghiêncứunàotrongbáncầunãophảilạicóthểchấpnhậnmộtnguycơthấtbạinhưthế.Mộtlờigiảithíchhợplýđólàquyếtđịnhcủacácnhàtâmlýhọcvềkíchcỡmẫuđãphảnánhnhữngquanniệmtrựcgiácphổbiếnsailầmvềphạmvicủasựbiếnđổitronghoạtđộnglấymẫu.
Bàibáonàyđãgâyngạcnhiênchotôi,bởinóđãlýgiảimộtsốvấnđềmàtôiđãtừngmắcphảitrongchínhnghiêncứucủamình.GiốngnhưhầuhếtcácnhànghiêncứuTâmlýhọc,tôiđãchọncácmẫutheothóiquenthôngthường,đólàsốmẫuquánhỏvìthếthườngthuđượcnhữngkếtquảchẳngcóýnghĩagì.Giờtôiđãhiểutạisao:Cáckếtquảkỳlạnàychínhlànhữnggiảđịnhtừphươngphápnghiêncứucủatôi.Sơsuấtcủatôiđặcbiệtđánghổthẹnbởitôiđãgiảngdạyvềthốngkêtrongnhiềunămvàbiếtcáchtínhtoánkíchcỡmẫuđểcóthểgiảmthiểunguycơsaisốchọnmẫuởmộtmứcđộcóthểchấpnhậnđược.Nhưngtôiđãchẳngbaogiờlựachọnmộtkíchcỡmẫudựatrêntínhtoáncả.Giốngnhưnhữngđồngnghiệpcủamình,tôiđãtinvàophươngpháptruyềnthốngvàtrựcgiáccủatôitrongviệclênkếhoạchcho
nhữngthửnghiệmcủamìnhvàchưatừngsuynghĩmộtcáchnghiêmtúcvềvấnđềnày.KhiAmostớidựbuổihộithảo,tôiđãthựcsựđiđếnmộtkếtluậnrằngnhữngtrựcgiáccủamìnhlàkhôngđầyđủvàtrongquátrìnhdiễnrabuổihộithảo,chúngtôiđãnhanhchóngđồngthuậnrằngnhữnggãlạcquanngườiMichiganđãsai.
Amosvàtôiđãbắttayvàoviệckiểmđịnhgiảthuyết:Liệutôilàgãngônghêduynhấthaylàmộtthànhviêntrongmộtđámđôngngờnghệch,bằngviệckiểmtraxemliệurằngcácnhànghiêncứuToánhọccóthểsẽphạmphảinhữngsailầmtươngtựhaykhông.Chúngtôiđãpháttriểnmộtbảngcâuhỏimiêutảnhữngtìnhhuốngnghiêncứuthựctế,baogồmcáclặplạicủanhữngthínghiệmthànhcông.Nóđòihỏicácnhànghiêncứuphảilựachọncáckíchcỡmẫuvàlýgiảichoviệcraquyếtđịnhcókhảnăngdẫnđếnnguycơthấtbạivàkhuyếncáonhữngnghiêncứusinhchoviệclênkếhoạchnghiêncứucủahọ.Amosđãthuthậpphảnhồicủamộtnhómnhữngngườithamgiacókinhnghiệm(baogồmcáctácgiảcủahaicuốnsáchgiáokhoavềthốngkê)tạimộtbuổihọpcủaHiệphộiTâmlýToánhọc.Cáckếtquảđãthậtrõràng:Tôiđãkhôngphảilàgãngờnghệchduynhất.Mọinhầmlẫnmàtôiđãmắcphảicũnggặpởphầnlớnnhữngngườithamgiatrảlờicâuhỏicủachúngtôi.Điềuđólàrõràngngaycảvớicácchuyêngiađãkhôngmấychútâmvàokíchcỡmẫu.
Amosvàtôiđãgọibàibáoviếtchungđầutiêncủachúngtôilà“Niềmtinvàoquyluậtsốnhỏ.”Chúngtôigiảithíchmộtcáchbiệnchứngrằng“nhữngkhảnăngtrựcgiácvềviệclấymẫungẫunhiêncóvẻthỏamãnquyluậtsốnhỏ,cũngnhưnókhẳngđịnhrằngquyluậtsốlớnứngdụngvàonghiêncứuquyluậtsốnhỏcũngynhưvậy.”Chúngtôicũngđãgộpcảmộtlờinhậnđịnhđượcbàytỏmạnhmẽrằngcácnhànghiêncứuđánhgiá“nhữngkhảnăngtrựcgiácthốngkêcủamìnhvớisựhoàinghiđúngđắnvàthaythếsựhìnhthànhấntượngấybởisựtínhtoánbấtkểkhinàocóthể.”
MỘTSAILỆCHVỀSỰtựTINCHẮCVƯỢTQUASỰHỒNGHI
Mộtcuộcthămdòquađiệnthoạigồm300ngườicaotuổimà60%trongsốđóbầuchotổngthống.
Nếubạnphảitổngkếtthôngđiệpcủatuyênbốnàytrongvẻnvẹnbatừ,liệuchúngcóthểlàgì?Gầnnhưchắcchắnbạnsẽchọn“NgườigiàủnghộTổngthống”(ElderlysupportPresident).Nhữngtừnàyđưaralýdochínhchocâuchuyện.Chitiếtbịbỏquatrongcuộcbầucử,vốnđượctiếnhànhquađiệnthoạivớimộtmẫulà300người,đólàkhôngquantâmtớibảnthânnhững
ngườigià;họcungcấpthứthôngtinnềntảngkhôngmấycuốnhút.Tổngkếtcủabạncóthểsẽtươngtựvậynếukíchcỡmẫutrởnênkhácbiệt.Dĩnhiên,mộtconsốvôlýnàođóhoàntoàncóthểthuhútđượcsựquantâmcủabạn(“mộtcuộcbầucửquađiệnthoạiđốivới6[hoặc60ngàn]cửtrigiàyếu…”).Tuynhiên,trừkhibạnlàmộtchuyêngia,bạnkhôngthểtácđộngtrởlạimộtcáchkhácbiệtvớimộtmẫugồm150ngườivàvớimộtmẫugồm3.000người.Đâychínhlàýnghĩacủalờituyênbốrằng“conngườikhôngđủnhạybénvớikíchcỡmẫu.”
Thôngđiệpvềcuộcbầucửnàybaogồmthôngtinthuộchaidạng:Câuchuyệnvànguồngốccủacâuchuyện.Hiểnnhiênlà,bạntậptrungvàocâuchuyệnhơnlàvàotínhđángtincậycủacáckếtquả.Tuynhiên,khitínhđángtincậynàythấpmộtcáchrõràng,thôngđiệpsẽbịnghingờ.Nếubạnđượcbảorằng“mộtnhómngườiủnghộđãtiếnhànhmộtcuộcthămdòkhôngđầyđủvàthiênlệchnhằmchỉrarằngngườigiàủnghộtổngthống…”,dĩnhiênbạnsẽbácbỏnhữngpháthiệnvềcuộcthămdòvàchúngsẽkhôngtrởthànhmộtphầncủađiềumàbạntintưởng.Thayvàođó,nhómngườiủnghộthămdòvàcáckếtquảsailệchcủanósẽtrởthànhmộtcâuchuyệnmớivềnhữngdốitráchínhtrị.Bạncóthểlựachọnkhôngtinvàomộtthôngđiệptrongnhữngtrườnghợprõràngnhưthếnày.Nhưngbạncóphânbiệtđượcchínhxácgiữa“tôiđọctrêntờThờibáoNewYork…”với“Tôingheđồnrằng…”haykhông?Hệthống1củabạncóthểphânbiệtđượccáccấpđộniềmtin?NguyêntắcWYSIATIchỉrarằngđiềuđólàkhôngthể.
Nhưtôiđãmiêutảtrướcđó,Hệthống1khôngđanghi.Nóloạibỏsựmơhồvàtựđộngtạoracáccâuchuyệnmạchlạcnhấtcóthể.Trừkhithôngđiệpđóngaylậptứcbịphủnhận,cácliêntưởngmànógợirasẽlantruyềnnhưthểthôngđiệpđólàsựthật.Hệthống2lạicóchiềuhướnghoàinghi,bởinócóthểduytrìnhữngkhảnăngxungđộtnhautrongcùngmộtthờiđiểm.Tuynhiên,hoạtđộngduytrìsựhoàinghinàykhókhănhơnviệcchuyểnvàotrạngtháichắcchắn.Quyluậtcủanhữngconsốnhỏlàmộtbiểuhiệnvềmộtsailệchchung,thiênvềsựchắcchắnhơnlàsựhoàinghi,chúngsẽlộdiệndướinhiềuhìnhthứckháctrongcácchươngkếtiếp.
Sailệchrõrệthướngđếnsựtintưởngởcácmẫunhỏgiốnghệtvớivídụvềmậtđộdânsốđểtừđóchúngđượcpháchọacũnglàmộtphầncủamộtcâuchuyệnlớnhơn:Chúngdễdàngthổiphồngtínhnhấtquánvàsựcốkếtcủanhữnggìchúngtathấy.Niềmtinbịthổiphồngcủacácnhànghiêncứuvàothứcóthểđượcrútratừmộtvàilờinhậnxétcóquanhệmậtthiếtvớihiệuứnghàoquang,khảnăngphánđoánmàchúngtathườngcókhichúngta
nghĩvềmộtngườimàthựcsựchúngtahiểurấtítvềhọ.Hệthống1chạytrướcthựctếtronghoạtđộngtạolậpmộthìnhảnhsốngđộngdựatrênsựphiêngiảicủanhữngdấuhiệurờirạc.Mộtcáchvôthứcđốivớiviệcđitớicáckếtluậnsẽdiễnranhưthểnóđãtinvàoquyluậtsốnhỏ.Tổngquáthơn,nósẽsảnsinhramộthìnhdungvềthựctạiđiềunàycóýnghĩarấtlớntrongtìnhhuốngnày.
NGUYÊNNHÂNVÀTHỜICƠ
Cơchếliênkếttìmkiếmnhữngnguyênnhân.Trởngạimàchúngtacóvớinhữngnguyêntắccủathốngkêđólàchúngcầnđếnmộtphươngphápkhácbiệt.Thayvìtậptrungvàocácbiếncốchắcchắn,thìnguyêntắccủathốngkêlạiliênkếtbiếncốnàyvớiđiềucóthểvừamớixảyra.Nóicụthểthìkhôngđiềugìcóthểkhiếnnótrởthànhthứmànóvốnnhữngphươngánthaythếchonó.
Dựđoáncủachúngtôivềhoạtđộngtưduynhânquảđẩychúngtôiđếnnhữngsailầmnghiêmtrọngtrongviệcđánhgiátínhngẫunhiêncủacácbiếncốdiễnrangẫunhiênthựcsự.Vídụ,thuthậpgiớitínhcủasáuđứatrẻđượcsinhratheotuầntựởcùngmộtbệnhviện.Chuỗicácbétraivàcácbégáirõrànglàngẫunhiên,cácbiếncốnàyđộclậpvớinhau,vàsốcácbétraivàbégáiđượcsinhratrongbệnhviệntạithờiđiểmvàigiờtrướcđókhônghềtácđộnggìtớigiớitínhcủanhữngđứatrẻsinhrasauđó.Giờhãyxemxétbachuỗicóthểxảyra:
TTTGGG
GGGGGG
TGTTGT
Cácchuỗinàycóthểxảyrakhông?Câutrảlờitrựcgiác“dĩnhiênlàkhông!”làhoàntoànsai.Bởicácbiếncốdiễnrađộclập,bởicáckếtquảTvàGcóthểxảyratrườnghợpbằng(xấpxỉ)nhau,bởithếmàbấtcứchuỗigồm6casinhcóthểxảyranàocũngcókhảnăngxảyratươngđươngvớinhữngchuỗikhác.Thậmchíngaycảbâygiờkhibạnbiếtđượcrằngkếtluậnnàylàđúng,nóvẫnmâuthuẫnvớitrựcgiác,bởichỉcóchuỗithứbalàcóvẻngẫunhiên.Nhưđãđượcdựtính,chuỗiTGTTGTđượccholàcókhảnăngxảyranhiềuhơnsovớihaichuỗicònlại.Chúngtalànhữngngườitìmkiếmmẫumực,nhữngtínđồcủamộtthếgiớigắnkết,tạiđócácquytắc(vídụnhưmộtchuỗigồmsáubégái)xuấthiệnkhôngbởisựtìnhcờmàgiốngnhư
làmộtkếtquảcủaphépnhânquảmáymóchoặctừýđịnhcủamộtaiđó.Chúngtakhônghyvọngquytắcđượcsinhrabởimộtquytrìnhngẫunhiênvàkhichúngtanhậnrathứcóvẻnhưlàmộtquyluật,chúngtanhanhchóngloạibỏýniệmrằngquytrìnhấythựcsựlàngẫunhiên.Cácquytrìnhngẫunhiênsinhrarấtnhiềucácchuỗithuyếtphụcngườitarằngquytrìnhnàyxétchocùngthìkhônghềngẫunhiên.Bạncóthểthấytạisaoviệcthừanhậnphépnhânquảđãcóthểđạttớinhữnglợiíchmangtínhtiếnhóa.Đólàmộtphầncủasựthậntrọngnóichungmàchúngtađãđượckếthừatừtổtiên.Mộtcáchbảnnăngchúngtavàovaingườibảovệtrướcnguycơmôitrườngbịbiếnđổi.Loàisưtửcóthểxuấthiệnởvùngđồngbằngvàonhữngthờiđiểmngẫunhiênnhưngcóthểsẽlàantoànhơnkhicảnhbáovàphảnánhtrướcmộtsựgiatăngrõrệtvềtỷlệxuấthiệnđôngđảonhấtcủasưtử,ngaycảkhithựcsựlàdonhữngdaođộngcủamộtquytrìnhngẫunhiêngâyra.
Đôilúcsựhiểulầmmộtcáchphổquátvềtínhngẫunhiênmanglạinhữnghệquảtolớn.Trongmộtbàibáocủachúngtôivềtínhđạidiện,AmosvàtôiđãtríchdẫnWilliamFeller,nhàthốngkêhọc,ngườiđãminhchứngrằngngườitatìmthấynhữngkhuônmẫuởnơikhônghềcóconngườitồntại.TrongvụnémbomtậptrungởLondontrongThếchiếnthứII,hầuhếtngườitađãtinrằngviệcnémbomkhôngthểlàngẫunhiênbởibảnđồcácđiểmtrúngbomđãlộranhữngkhoảngtrốngđángchúý.MộtsốngườiđãngờrằngcácđiệpviêncủaĐứcđãẩnmìnhtạicácvùngkhôngbịtấncông.Mộtphépphântíchthốngkêcẩntrọngđãkhámphárarằngviệcrảibomtrúngcácđiểmlàmộtchutrìnhngẫunhiênđiểnhìnhvàcũngđiểnhìnhnhưtrongviệcgợilênmộtấntượngsâusắcrằngđókhôngphảilàngẫunhiên.“Đốivớiconmắttrầntục,”Fellernhậnđịnh“tínhngẫunhiêncóvẻnhưlàmộtquytắchoặcxuhướngbầyđàn/đámđông.”
TôiđãnhanhchóngcóđượccơhộiđểứngdụngđiềumàtôiđãlĩnhhộiđượctừFeller.CuộcchiếnYomKippurnổravàonăm1973vàđónggópđángkểduynhấtcủatôivàokếtquảcủacuộcchiếnđólàđãcốvấnchocácquanchứccấpcaotrongKhônglựcIsraelđìnhchỉmộtcuộcđiềutra.CuộckhôngchiếnbanđầudiễnbiếnkhátồitệđốivớiIsrael,khảnăngchiếnđấutốtđếnkhôngngờcủatênlửađấtđốikhôngcủaAiCập.Tổnthấtlàvôcùnglớnvàtênlửacóvẻnhưđượcrảikhôngđồngđều.Tôiđãđượcthôngbáovềhaiphiđộicấtcánhtừcùngmộtcăncứ,mộtphiđộiđãhysinhbốnchiếncơtrongkhiphiđộicònlạikhôngtổnthấtgì.Mộtcuộcđiềutrađãđượcmởravớihyvọngrútrađượcchínhxácphiđộikhôngmaykiađãphạmphảisailầmgì.Khônghềcólýdonàotrướcđóđểtinrằngmộttrongsốnhữngphiđộinàyhoạtđộnghiệuquảhơnsovớisốphiđộicònlạivàkhôngcóbấtcứkhácbiệtmangtínhvậnhànhnàođượctìmthấynhưngdĩnhiêncuộcsống
củacácphicônglạikhácbiệttheonhiềucáchngẫunhiên,baogồmnhưtôinhớlại,họthườngbaolâumớitrởvềnhàgiữacácnhiệmvụvàmộtvàiđiềugìđóvềhoạtđộngthẩmvấn.Lờikhuyêncủatôiđólàngườichỉhuynênchấpnhậnrằngcáckếtquảkhácbiệtlàbởisựănmay,rằnghoạtđộngthẩmtracácviênphicôngnêndừnglại.Tôiđãnêuralýdorằngmaymắnlàcâutrảlờicókhảnăngnhấttrongtìnhhuốngnày,đểkiếmtìmmộtnguyênnhânkhóxácđịnhlàviệclàmvôích,rằngtrongkhoảngthờigiankhốnkhổấycácviênphicôngtrongphiđộiđãphảichịuđựngnhữngtổnthấtmàhọkhôngcầnthiếtphảimangthêmbởigánhnặngmìnhmắclỗi.
Mộtvàinămsau,AmosvàcácsinhviêncủamìnhlàTomGilovichvàRobertValloneđãgâyramộtsựchấnđộngbằngnghiêncứucủahọvềnhữngnhậnthứcsailầmvềtínhngẫunhiêntrongmônbóngrổ.“Sựthực”làcáccầuthủđạtngưỡngcựpháchvẫnthườngđượcthừanhậnbởicáccầuthủ,huấnluyệnviênvàngườihâmmộ.Kếtluậnnàykhôngthểchốicãiđược:Mộtcầuthủnémbóngtrúngbahoặcbốnlầnvàorổtrongmộtlượtnémbóngvàbạnkhôngthểdừngviệchìnhthànhmộtnhậnđịnhnhânquảrằngcầuthủnàyhiệntạiđangởphongđộthiđấutốtđểghibàn.Cáccầuthủởcảhaiđộicũngthừanhậnvớinhậnđịnhnàylàcáccầuthủcùngđộicàngcónhiềukhảnăngvượtquacầuthủđangởphongđộthiđấutốtvàcầuthủphòngngựthìcàngcónhiềukhảnăngđểphòngthủhaikèmmột.Bảngphântíchhàngngànlượtnémbóngđãdẫntớimộtkếtluậngâythấtvọng:Khônghềcóthứkiểunhưlàmộttaycựpháchtrongbóngrổnhànghề,hoặcnémbóngtừngoàivạchnémphạthoặcghiđiểmtừvạchphạmlỗi.Dĩnhiên,mộtsốcầuthủnémchínhxáchơncáccầuthủkhác,nhưnglượtnémbóngthànhcôngvànémbónglỗiđềuthỏamãncácbàikiểmtravềtínhngẫunhiên.Taynémcựpháchhoàntoànchỉcótrongmắtcủacáckhángiả,nhữngngườitrướcsauđềuquánóngvộiđểnhậnbiếttrậttựvànguyênnhâncủatínhngẫunhiên.Taynémcựpháchlàmộtảotưởngvềnhậnthứchàngloạtvàphổquát.
Phảnứngcủacôngchúngtrướcnghiêncứunàylàmộtphầncủacâuchuyện.Pháthiệnnàyđãđượckhơidậybởicánhbáochítừkếtluậngâyngạcnhiêncủanóvàphảnứngcủahọthườnglàkhôngtinvàokếtluậnnày.KhivịhuấnluyệnviêntiếngtămcủađộiBostonCeltics,RedAuerbach,nghevềGilovichvànghiêncứucủaông,ôngđãphảnpháo,“Quýngàiđólàai?Vậymàôngtavẽramộtcuộcnghiêncứucơđấy.Tôikhôngthểbậntâmhơnđược.”Xuhướngpháthiệnranhữnghìnhmẫutrongtínhngẫunhiênlàthứkhôngthểcưỡnglạiđược,chắcchắnnógâyấntượngnhiềuhơnlàmộtquýngàinàođóvẽramộtnghiêncứu.
Sựảotưởngvềhìnhmẫuchuẩntácđộngtớiđờisốngbênngoàisânbóngrổcủachúngtatheonhiềucáchkhác.Bạnnênchờđợiítnhấtbaonhiêunămtrướckhiđiđếnkếtluậnrằngmộtviêncốvấnđầutưcựckỳkhônngoan?CầnphảicóbaonhiêuvụsápnhậpthànhcôngđểchobangiámđốctinrằngCEOcósựtinhnhạykhácthườngđốivớinhữnghợpđồngnhưvậy?Câutrảlờiđơngiảnchonhữngcâuhỏinàyđólànếubạntuântheotrựcgiáccủamình,bạnsẽluônluônphạmsailầmbởiviệcnhậndạngsaimộtbiếncốngẫunhiênnhưlàmộtbiếncốcóhệthống.Chúngtarấtsẵnsàngđểloạibỏniềmtinrằngrấtnhiềuđiềumàchúngtathấyđượctrongcuộcsốnglàngẫunhiên.
TôiđãbắtđầuchươngnàyvớivídụvềphạmviảnhhưởngcủacănbệnhungthưthậndọcnướcMỹ.Vídụnàycóởmộtcuốnsáchdànhchocácgiáoviênngànhthốngkê,nhưngtôiđãlĩnhhộiđượcđiềunàytừmộtbàibáothúvịđượcviếtbởihainhàthốngkêhọcmàtôiđãtríchdẫnởtrên,HowardWainervàHarrisZwerling.Bàiluậncủahọđãtậptrungvàomộtkhoảnđầutưlớn,khoảng1.7tỉđô-la,đâylàkhoảntiềnmàQuỹGatesđãbỏranhằmtheođuổinhữngpháthiệngâychúývềđặctrưngcủacáctrườnghọcthànhcôngnhất.Nhiềunhànghiêncứuđãcốtìmkiếmbímậtcủanềngiáodụcthànhcôngbằngviệcđịnhdanhcáctrườnghọcthànhcôngnhấtvớihyvọngkhámphárađiềukhácbiệtgiữahọvớicáctrườngkhác.Mộttrongsốcáckếtluậntừnghiêncứunàyđólàcáctrườnghọcthànhcôngnhất,tínhtrungbình,đềulànhữngtrườngnhỏ.Trongmộtcuộckhảosát1.662trườnghọctạiPennsylvania,vídụ,6trườngtrongtop50đềulànhữngtrườngnhỏ.NhữngsốliệunàyđãkhuyếnkhíchQuỹGatesbỏramộtkhoảnđầutưđángkểchoviệcthànhlậpcáctrườnghọcnhỏ,đôilúcquahoạtđộngchiatáchcáctrườnghọclớnthànhcáctrườngnhỏhơn.Ítnhấtcótớinửatácáccơquanuytínkhác,vídụnhưQuỹAnnenbergvàPewCharitableTrust,đãthamgiavàonỗlựcnày,nhưđãlàmởchươngtrìnhGiáodụcCộngđồngnhỏhơncủaBộGiáodụcMỹ.
Khảnăngnàytạoraýthứcvềtrựcgiácchobạn.Thậtdễđểtạonênmộtcâuchuyệnnhânquảđểlýgiảiviệccáctrườnghọcnhỏcókhảnăngmangđếnnềngiáodụctốthơnnhưthếnàovàdovậynóđàotạoranhữnghọcsinhcóthànhtíchcaobằngviệcquantâmvàkhíchlệhơnnhữnggìcácemhọcsinhnàycóthểnhậnđượctạicáctrườnghọclớnhơn.Thậtkhôngmay,phépphântíchnhânquảnàylàkhônghiệuquảbởinhữnglậpluậnnàyhoàntoànsai.NếucácnhàthốngkêvốnchịutráchnhiệmtrướcquỹGatestừngđượchỏivềnhữngđặctrưngcủacáctrườnghọctồinhất,họsẽpháthiệnrarằngcáctrườngyếukémcũngthườnglàcáctrườngnhỏhơn.Sựthựclàcáctrườnghọcnhỏchẳngkhágìhơncáctrườngởmứctrungbình;chúngđơn
giảnchỉlàbiếnthiênhơn.Nếubấtcứthứgìlớn,nóitheocáchWainervàZwerling,cóxuhướngsảnsinhracáckếtquảtốthơn,đặcbiệtlàcáccấphọccaohơnthìtạiđócómộtloạtcácphươngphápgiảngdạycógiátrị.
NhờcónhữngtiếnbộgầnđâytrongngànhTâmlýnhậnthức,chúngtagiờcóthểthấyrõràngđiềumàAmosvàtôiđãchỉcóthểthoángnhậnra:“Quyluậtsốnhỏ”làmộtphầncủahaicâuchuyệnlớnhơnvềcácvậnhànhcủatrínão.
Niềmtinđượcphóngđạivàonhữngmẫunhỏchỉlàmộtvídụvềmộtảotưởngphổquáthơn.Chúngtachútâmnhiềutớinộidungcủathôngđiệphơnlàtớithôngtinvềtínhtincậycủachúng,vàkhimộtkếtquảkếtthúcbằngmộtquanniệmvềthếgiớixungquanhta,nóđơngiảnhơnvàgắnkếthơnsovớidữliệuphântích.Việcvộivàngchấpnhậncáckếtluậnlàmộtbiếndịtrongthếgiớitưởngtượngcủachúngta,nóantoànhơnsovớitrongthựctại.Cácphépthốngkêsảnsinhranhiềulờinhậnxétmàchúngcóvẻnhưtrôngchờởnhữngsựlýgiảinhânquảnhưngbảnthânchúnglạikhôngthíchhợpvớinhữnglýgiảikiểunhưvậy.Nhiềusựkiệncủathếgiớidiễnralàbởisựngẫunhiên,baogồmcảnhữngsựtìnhcờtrongviệclấymẫu.Cáclýgiảinhânquảvềcácbiếncốngẫunhiênlàhoàntoànsai.
BÀNVỀQUYLUẬTSỐNHỎ
“Vâng,xưởngđãcóđược3bộphimthànhcôngkểtừkhitânCEOtạivị.Nhưngvẫncònquásớmđểphánrằngôngtalàmộttaycựphách.”
“Tôisẽkhôngtinrằngthươngnhânmớinổinàylàmộtthiêntàitrướckhimộtnhàthốngkêđượcmờitớiđểhỏiýkiến,ngườimàcóthểướclượngkhảnăngcóthểxảyrađốivớivậnmệnhcủavịthươngnhânkialàmộtbiếncốngẫunhiên.”
“Mẫucủacáckếtluậnkiaquánhỏđểđưarabấtcứkếtluậnnào.Đừngcótuântheoquyluậtsốnhỏ.”
“Tôidựđịnhgiữbímậtcáckếtquảthửnghiệmchotớikhichúngtacóđượcmộtmẫuđủlớn.Hoặckhôngthìchúngtasẽđốimặtvớisứcépđạttớimộtkếtluậnvộivàng.”
Chương11.Cácneođậu
Amosvàtôiđãtừngmộtlầngianlậnvớitròchơivềbánhxemaymắn.Bánh
xenàyđượcđánhdấutừ0tới100nhưngchúngtôiđãthiếtkếđểnósẽchỉdừnglạiở10hoặc65.ChúngtôiđãthuêcácsinhviêncủatrườngĐạihọcOregonđóngvainhữngngườichơitrongthínghiệmcủachúngtôi.Mộttronghaingườichúngtôisẽđứngtrướcmộtnhómnhỏ,quaybánhxevàđềnghịcácsinhviênnàyviếtraconsốmàhọthấykhibánhxedừngở10hoặc65.Saukhikếtthúcthínghiệm,chúngtôiđãhỏihọhaicâuhỏi:
TỷlệphầntrămsốcácquốcgiachâuPhitrongsốcácquốcgialàthànhviênLiênhợpquốclớnhơnhaynhỏhơnsovớiconsốmàbạnvừamớiviếtra?
DựđoánsátnhấtcủabạnvềtỷlệphầntrămcácquốcgiachâuPhitrongLiênhợpquốclàbaonhiêu?
Việcquaymộtbánhxemaymắn,ngaycảkhikhôngcósựgianlậncũngkhôngthểcókhảnăngđưarathôngtinhữuíchvềbấtkỳđiềugìvànhữngngườichơitrongthínghiệmcủachúngtôikhôngcầnquantâmđếnkếtquảquaybánhxenhưnghọđãkhônglàmvậy.Cácướctínhtrungbìnhcủanhữngngườiđãthấysố10vàởsố65tuầntựlà25%và45%.
Hiệntượngmàchúngtôiđangnghiêncứulàrấtphổbiếnvàvôcùngquantrọngtrongđờisốnghàngngàymàcóthểbạnđãbiếtđượctêncủanó:Đólàmộthiệuứngneođậu.Nóxảyrakhichúngtacânnhắcmộtgiátrịcábiệtnàođóchomộtđạilượngkhôngxácđịnhtrướckhiướctínhđượcconsốđó.ĐiềuxảyralàmộttrongnhữngkếtquảxácthựcvàcôđọngnhấtvềTâmlýhọcthựcnghiệm:Cáckếtquảdựđoánsátvớiconsốmàchúngtađãcânnhắc,chínhtừđómàcóhìnhảnhcủamộtchiếcmỏneo.NếubạnđượchỏiliệurằngcóphảikhiGandhiquađờiôngđãhơn114tuổihaykhôngvàbạnsẽdựđoántuổicủaGandhicaohơnnhiềusovớikhibạnđượchỏi:CóphảiGandhiquađờiởtuổi35.Nếubạntínhtoánxemnênchibaonhiêuchomộtcănhộ,bạnsẽbịchiphốikhibạnhỏivềgiábán.Dùbạncócốchốnglạisựchiphốicủacácconsốthìcùngmộtcănhộsẽcóvẻnhưcógiátrịhơnnếugiániêmyếtcủanócaohơnsovớimứcgiáthấpvànhưvậybảngdanhsáchcáchiệuứngneođậuserấtdài.Bấtcứconsốnàomàbạnxemxéttrongmỗitrườnghợpđểlựachọnsẽgâyramộthiệuứngneođậu.
Chúngtôikhôngphảilàngườiđầutiênthấyđượcnhữngtácđộngcủasựneođậunhưngthínghiệmcủachúngtôilạilàdẫnchứngthểhiệnđầutiênvềsựvôlýcủanó:Nhữngdựđoáncủaconngườiđãbịchiphốibởimộtconsốmàconsốđókhôngđemlạithôngtingì.Ởđâychẳngcócáchnàođểmôtảhiệuứngneođậucủamộtvòngquaymaymắnthíchđáng.AmosvàtôiđãchođăngbáocáovềthínghiệmnàytrêntờScience(Khoahọc)củamìnhvànóđãtrởthànhmộttrongnhữngpháthiệnđượcbiếttớinhiềunhấttạitờbáonày.Cómộtrắcrốiduynhấtlà:Amosvàtôiđãkhônghoàntoànthốngnhấtvềmặttâmlýcủahiệuứngneođậu.Ôngấyđãủnghộcáchlýgiảinày,tôilạithíchcáchkháchơnvàchúngtôicũngkhôngbaogiờtìmđượcmộtgiảiphápchungđểgiảiquyếtsựbấtđồngấy.Vấnđềnày,cuốicùngđãđượcgiảiquyếtsauđóvàithậpkỷbởinhữngnỗlựcnghiêncứucủarấtnhiềunhàkhoahọc.GiờđâyrõrànglàcảAmosvàtôiđềuđãđúng.Haicơchếvậnhànhkhácnhaudẫnđếnnhữnghiệuứngneođậutươngứngvớitừngcơchế.Cómộtdạngneođậuxảyratrongmộtchutrìnhthậntrọngcủaviệcphánđoán,đâychínhlàsựvậnhànhcủaHệthống2.Vàcómộtsựneođậuxảyrabởimộttácđộngmồi,nóchínhlàbiểuhiệnsựvậnhànhtựđộngcủaHệthống1.
NEOĐẬUGIỐNGNHƯSỰĐIỀUCHỈNH
Amosthíchýtưởngvềmộtsuynghiệmđượcđiềuchỉnhvàneođậugiốngnhưlàmộtchiếnlượcđánhgiácácđạilượngkhôngchắcchắn:Xuấtpháttừmộtconsốneođậu,ấnđịnhxemliệunóquácaohayquáthấpvàđiềuchỉnhdầndầnướclượngcủabạnbằngcách“chuyểndịch”trongđầutừđiểmneođậu.Việcđiềuchỉnhthôngthườngkếtthúcmộtcáchvộivã,bởichúngtasẽdừnglạikhichúngtakhôngcònchắcchắnrằngchúngtanêndịchchuyểnxahơnnữahaykhông.VàithậpkỷsausựbấtđồngcủachúngtôivàvàinămsaucáichếtcủaAmos,dẫnchứngthuyếtphụcvềmộtquytrìnhnhưvậyđãđượcđưaramộtcáchđộclậpbởihainhàtâmlýhọcEldarShafirvàTomGilovichcùngvớihaisinhviêncủahọcũnglàmônđệđờiconcháucủaAmos.
Đểhiểuđượcýniệmnày,bạnthửlấymộttờgiấyvàkẻmộtđườngthẳngdài6cmhướnglêntrên,bắtđầutạimépdướicủatờgiấymàkhôngdùngthướckẻ.Giờhãylấymộttờgiấykhácvàbắtđầutừméptrênvàkẻmộtđườngthẳnghướngxuốngchotớikhinócáchmépdướicùng6cm.Sosánhhaiđườngthẳng.Đâylàmộtcơhộitốtđểướclượngcủabạnvề6cmnàyngắnhơnướclượngthứhai.Nguyênnhânđólàbởibạnkhôngbiếtchínhxácmộtđườngthẳngnhưvậytrôngnhưthếnào,đóchínhlàmộtgiớihạncủatínhkhôngchắcchắn.Bạndừngtạiđiểmgầnmépdướicủakhoảngkhôngđịnhkhibạnbắtđầutừmépdướicủatờgiấyvàgầnvớiđỉnhcủagiớihạnkhibạn
bắtđầutừđỉnh.RobynLeBoeufvàShafirđãtìmđượcnhiềuvídụvềsựvậnhànhấytrongsựtrảinghiệmhàngngày.Việcđiềuchỉnhkhôngđầyđủnàylýgiảichặtchẽtạisaocóvẻnhưbạnláixequánhanhkhibạnđiquađườngcaotốcđểvàothànhphố,đặcbiệtnếubạnđangtángẫuvớimộtaiđókhibạnláixe.Sựđánhgiákhôngđầyđủnàylànguyênnhânkhiếncácbậcchamẹgiậndữvớinhữngđứatrẻởtuổitrưởngthànhvìchúngmởnhạcầmĩtrongphòngriêng.LeBoeufvàShafirchỉrarằng:Mộtđứatrẻcóýthứctốtbấtthìnhlìnhvặnnhỏnhạcxuốngmộtmứcâmlượng“hợplý”nhucầucủachamẹ,nhữngđứatrẻnàycóthểkhôngcókhảnăngthíchứngmộtcáchthỏađángtừmộtđiểmneođậucaovàcóthểcảmthấyrằngnhữngnỗlựcthỏahiệpthựctếđãbịlờđi.”Vàngườiláixevàđứatrẻ,đềuthậntrọngđiềuchỉnhxuốngmộtmứchợplývàcảhaiđềukhôngđiềuchỉnhchínhxácmứcđó.
Giờhãyxemxétnhữngcâuhỏisau:
GeorgeWashingtonđãtrởthànhtổngthốngkhinào?
NhiệtđộsôicủanướctrênđỉnhEverestlàbaonhiêu?
Điềuthứnhấtxảyrakhibạncânnhắctừngcâuhỏinàyđólàmộtđiểmneođậuxuấthiệntrongđầubạnvàbạnbiếtrằngcảhaiđiềuđólàsaivàđitìmcâutrảlờiđúng.BạnbiếtngaytứckhắcrằngGeorgeWashingtonđãtrởthànhtổngthốngsaunăm1776vàbạncũngbiếtrằngnhiệtđộsôicủanướctrênđỉnhEverestthấphơn100OC.Bạnphảiđiềuchỉnhsựchỉdẫnnàybằngcáchtìmranhữnglýlẽđểdịchchuyểnkhỏisựneođậunày.Nhưtrongtrườnghợpnhữngđườngthẳng,bạncókhảnăngdừnglạikhibạnkhôngcònchắcchắnlàbạnnêntiếnxahơn–tạigầnbiêncủavùngkhôngchắcchắn.
NickEpleyvàTomGilovichpháthiệnrabằngchứngchorằngsựđiềuchỉnhlàmộtnỗlựccóchủđíchnhằmtìmkiếmcáclýdođểdịchchuyểnkhỏiđiểmneođậu:Nhữngngườiđượcchỉđạolắcđầukhihọngheđượcvềneođậunày,nhưthểhọđãloạibỏnó,dịchchuyểnxakhỏiđiểmneođậuvànhữngngườigậtđầuchothấysựneođậutănglên.EpleyvàGilovichcũngđãxácnhậnrằngsựđiềuchỉnhlàmộtsựvậnhànhđầynỗlực.Ngườitađiềuchỉnhít(ởđiểmgầnvớiđiểmneođậuhơn)khinhữngniềmanủitinhthầnbịvắtkiệt,hoặcbởitrínhớcủahọbịnhồinhétbởinhữngconsốhoặcbởihọhơiquáchén.SựđiềuchỉnhkhôngđủlàsựthấtbạicủamộtHệthống2mệtmỏihoặclườibiếng.
VìthếgiờđâychúngtabiếtđượcrằngAmosđãđúngítnhấtlàtrongmộtvài
trườnghợpvềsựneođậu,nóbaohàmsựđiềuchỉnhHệthống2cóchủđíchtrongsựđịnhhướngtrênlýthuyếttừmộtđiểmneođậu.
SỰNEOĐẬULÀHIỆUỨNGMỒI
KhiAmosvàtôibàncãivềsựneođậu,tôiđãđồngýrằngsựđiềuchỉnhđôilúcxảyranhưngtôivẫncảmthấykhônghàilònglắm.Sựđiềuchỉnhlàmộthànhđộngcóchủđíchvànhậnthứcnhưngtronghầuhếtcáctrườnghợpdiễnrasựneođậulạikhônghềcósựtrảinghiệmchủquantươngứngnào.Xemxéthaicâuhỏisau:
Gandhiđãnhiềuhơnhayíthơn144tuổikhingàiquađời?
Gandhiquađờinămbaonhiêutuổi?
Bạncóđưarasựướctínhcủamìnhbằngcáchđiềuchỉnhgiảmtừconsố144không?Chắchẳnlàkhôngnhưngconsốcaomộtcáchvôlývẫntácđộngtớiướctínhcủabạn.Tôicólinhcảmrằngsựneođậunàylàmộttrườnghợpcủasựgợiý.Đâychínhlàtừmàchúngtôisửdụngkhiaiđókhiếnchúngtôiphảinhìn,nghe,hoặccảmnhậnthứgìđóbằngviệcchỉđơnthuầnđặtnóvàotrongtrínão.Vídụ,câuhỏi“bâygiờbạncócảmthấyhơitêởchântráikhông?”luônluôngợichomộtvàingườithôngbáolạirằngchântráicủahọquảthựccócảmthấychútítkháclạ.
Amosđãthậntrọnghơnsovớitôivềnhữnglinhcảmvàôngđãchỉramộtcáchchínhxácrằngviệcviệnvàosựgợinhắcđãkhônggiúpchúngtôihiểuđượcsựneođậu,bởichúngtôiđãkhôngbiếtgiảithíchsựgợinhắcấynhưthếnào.Tôiđãphảiđồngýrằngôngấyđúngnhưngtôiđãchẳngbaogiờtánthànhvớiýkiếnchorằngsựđiềuchỉnhkhôngđủlànguyêndoduynhấtcủanhữnghiệuứngneođậu.Chúngtôiđãtiếnhànhnhiềuthínghiệmkhôngđượcthuyếtphụcvớinỗlựcnhằmhiểuvềsựneođậu,nhưngchúngtôiđãthấtbạivàthậmchícuốicùngchúngtôiđãtừbỏýnghĩviếtnhiềuhơnvềđiềunày.
Câuhỏibíẩnmàchúngtôikhôngtìmđượccâutrảlời,giờđâyđãđượcgiảiquyếtbằngkháiniệmđượcđưaramộtcáchrõràng:Sựgợinhắclàmộthiệuứngmồi,nóđưaradấuhiệutươnghợpmộtcáchcóchọnlọc.BạnkhôngtinrằngGandhiđãthọ144tuổinhưngcơchếliêntưởngcủabạnchắcchắnđãtạoraấntượngvềmộtngườirấtgiànua.Hệthống1hiểuđượcnhữngýnghĩabằngviệccốbiếnchúngthànhđúngvàsựkíchhoạtchọnlọccácsuynghĩtươnghợpsảnsinhramộttậphợpcáclỗicóhệthốngkhiếnchúngtadễ
bịmắclừavàcóchiềuhướngtintưởngquámãnhliệtvàobấtkểđiềugìchúngtanghĩlàđúng.GiờchúngtôiđãnhậnratạisaocảAmosvàtôiđãkhôngnhậnrađólàhaidạngcủasựneođậu:Cáckỹthuậtnghiêncứuvàcácýtưởngchưaxuấthiệntrênlýthuyếtmàchúngtôiđịnhnghiêncứu.Rấtlâusauđó,nhữnglýthuyếtnàyđãđượcpháttriểnbởinhữngngườikhác.Mộtchutrìnhtươngtựsựgợinhắcquảthựcđangvậnhànhtrongnhiềutìnhhuống:Hệthống1gắnghếtsứccóthểđểtạonênmộtthếgiớiquan,trongđósựneođậulàmộtconsốthực.Đâychínhlàmộttrongnhữngbiểuhiệncủasựgắnkếtliêntưởngmàtôiđãmiêutảtrongphầnđầucủacuốnsáchnày.
CácnhàtâmlýhọcngườiĐứclàThomasMussweilervàFritzStrackđãđưaranhữngminhchứngthuyếtphụcnhấtvềvaitròcủasựgắnkếtliêntưởngtrongsựneođậu.Trongmộtthínghiệm,họđãđặtramộtcâuhỏineođậuvềnhiệtđộ:“NhiệtđộtrungbìnhhàngnămtạiĐứccaohơnhaythấphơn36°C?”hoặc“CóphảinhiệtđộtrungbìnhhàngnămởĐứccaohơnhoặcthấphơn8°Ckhông?”
Tấtcảnhữngngườithamgiatrảlờisauđóđềubiểuthịbằngmộtvàitừngắngọnđểnhậndiện.Cácnhànghiêncứupháthiệnđượcrằng36°Ckhiếnhọdễdàngnhậndiệnnhữngtừmùahèhơn(vídụnhưmặttrờivàbãibiển),và8°Cthuậntiệnđểnhậnracáctừmùađông(nhưsươngmùvàtrượttuyết).Sựkíchhoạtcóchọnlọcnhữngkýứctươnghợplýgiảichosựneođậu:Cácconsốcaovàthấpkíchhoạtcácchuỗiýniệmkhácnhautrongtrínhớ.Nhữngướclượngvềnhiệtđộhàngnămdẫntớinhữngmẫuýniệmsailệchnàyvàbởivậycũngbịsailệchtheo.Trongmộtnghiêncứutinhvikhácvớicùngnétđặctrưngnhưvậy,nhữngngườithamgiađãđượchỏivềmứcgiátrungbìnhcủaxehơiĐức.Mộtđiểmneođậucaocóchọnlựađãgợiýtêncủacácnhãnhiệuxaxỉ(Mercedes,Audi),trongkhiđóđiểmneođậuthấpđãgợiýcácnhãnhiệuđượcliêntưởngtớithịtrườngxehơibìnhdân(Volkswagen).Chúngtôiđãthấyđượctrướcđórằngbấtcứgợiýnàocũngsẽcóxuhướnggợirathôngtintươngứngvớinó.SựgợiývàneođậucùngđượclýgiảibởicùngmộtsựvậnhànhtựđộngcủaHệthống1.Mặcdùtôiđãkhôngbiếtchứngminhnónhưthếnàovàothờiđiểmđó,linhcảmcủatôivềmốiliênkếtgiữasựneođậuvớinhữnggợiýđãbiếnthànhsựthực.
CHỈSỐNEOĐẬU
Nhiềuhiệntượngtâmlýhọccóthểđượcgiảithíchquacácthínghiệmnhưngmộtsốcóthểđolườngđượctrênthựctế.Tácđộngcủacácđiểmneođậulàmộtngoạilệ.Sựneođậucóthểđượcđolườngvàđólàmộttácđộng
vôcùnglớn.MộtsốkháchdulịchtạibảotàngExploratorium,SanFranciscođãđượchỏihaicâuhỏidướiđây:
Chiềudàicủacâygỗđỏcaonhấtnhỏhơnhaylớnhơn1.200feetkhông?
Bạnđoánchínhxácxemchiềudàicủacâygỗđỏcaonhấtlàbaonhiêu?
Điểm“neođậucao”trongcuộcthửnghiệmnàyđólà365m.Đốivớinhữngngườithamgiatrảlờikhác,câuhỏithứnhấtđượcthamchiếutớimộtđiểm“neođậuthấp”là55m.Sựkhácbiệtgiữahaiđiểmneođậunàylà310m.
Nhưđãdựtính,hainhómnàyđãđưararấtnhiềuướctínhtrungbìnhkhácnhau:257mvà55m.Sựkhácbiệtgiữachúnglà202m.Chỉsốneođậuđơngiảnlàtỷlệcủahaisựkhácbiệt(202/310)đượcbiểudiễnnhưlàmộttỷlệphầntrăm:55%.Thướcđosựneođậucóthểlà100%đốivớinhữngngườimùquángthừanhậnsựneođậunhưlàmộtướctínhvàlà0%đốivớinhữngngườicókhảnăngbỏquatấtthảyđiểmneođậu.Consố55%thuđượctrongtrườnghợpnàylàconsốđiểnhình.Cácconsốtươngtựcũngđượcghinhậnđốivớihàngloạtcácluậnđềkhác.
Hiệuứngneođậukhôngphảilàmộtsựhiếukỳtrongphòngthínghiệm,nóchỉcóthểpháthuymạnhmẽtrongthếgiớithực.Trongmộtthínghiệmđượctiếnhànhmộtvàinămtrướcđây,cácvănphòngbấtđộngsảnđượcyêucầuthẩmđịnhgiátrịthựctếcủamộtngôinhàđượcchàobántrênthịtrường.Họtớixemnhàvàtổnghợpthôngtintrongđóđãbaogồmcảgiábánbanđầu.Saukhithẩmđịnhgiánhà,mộtnửasốvănphòngbấtđộngsảnđãthấygiábánbanđầunhưvậycaohơnsovớigiáđãđượcniêmyếtcủacănnhà;nửasốvănphòngbấtđộngsảncònlạiđãthấymộtmứcgiábánbanđầunhưvậylàrấtthấp.Mỗimộtvănphòngđưaraýkiếncủamìnhvềmộtmứcgiámuahợplýdànhchongôinhàvàmứcgiáthấpnhấtmàhọcóthểbáncănnhàđó.Cácvănphòngbấtđộngsảnnàysauđóđãđượchỏivềcácyếutốảnhhưởnglêncácđánhgiácủahọ.Cácvănphòngbấtđộngsảnnàyđãquátựmãnvềnănglựccủamìnhnênđãlờđimứcgiábánbanđầucủacănnhà.Họkhẳngđịnhrằngviệcniêmyếtgiánhàbánbanđầunàykhôngcótácđộnggìlêncâutrảlờicủahọnhưnghọđãlầm:Hiệuứngđiểmneođậuởđâylà41%.Thựcvậy,hầunhưcácchuyêngiadễbịảnhhưởngbởicáchiệuứngneođậugiốngnhưcácsinhviêntrườngkinhdoanhkhônghềcósựtrảinghiệmvềbấtđộngsản,chỉsốneođậucủanhữngngườinàylà48%.Sựkhácbiệtduynhấtgiữahainhómnàyđólàcácsinhviênthừanhậnrằnghọđãbịtácđộngbởisựneođậu,trongkhiđócácchuyêngiađãbácbỏsứcảnhhưởngấy.
Cáctácđộngcủahiệuứngneođậunàyđượctìmthấyởcácquyếtđịnhmàconngườiđưaracóliênquantớitiềnbạc,vídụnhưkhihọlựachọnbỏrabaonhiêutiềnchomộtvụkiệntụng.Đểminhchứngchohiệuứngneođậunày,chúngtôiđãđềnghịnhữngngườithamgiavàothínghiệmExploratoriumvềmôitrườngbịhủyhoạibởinhữngtàuchởdầuởTháiBìnhDươngvàđãhỏihọhỗtrợmộtkhoảnchiphíbaonhiêuhàngnămđể“cứu50.000conchimbiểnngoàikhơibờTháiBìnhDươngkhỏinhữngvụtràndầungoàiđạidương,chotớikhitìmracácbiệnphápngănchặncácvụtràndầuhoặcyêucầuchủcủacáccontàuchởdầunàychitrảchohoạtđộngbảovệcácloàichimởngoàiđạidương.”Vớicâuhỏinày:Thựcramànói,nhữngngườithamgiađượcđềnghịxácđịnhlượngtiềnchomộtkhoảnquyêngópmàsẽănkhớpvớicườngđộcảmxúccủahọvềtìnhtrạngcủanhữngchúchimbiển.Mộtsốvịkháchthămquanbanđầuđãđượchỏimộtcâuhỏineođậu,vínhưlà,“Bạnsẽsẵnlòngtrả5đô-la…,”trướccâuhỏithẳngvềviệchọsẽquyênbaonhiêuđô-lađểcứulũchim.
Khikhôngcósựneođậunàođượcnhắcđến,cácvịkháchtạiExploratorium-thườnglànhữngngườinhạycảmvềmôitrường,đãnóirằnghọsẵnlòngchikhoảnlà64đô-la.Khikhoảntiềnneođậuchỉlà5đô-la,cáckhoảnquyêngópởmứctrungbìnhlà20đô-la.Khisựneođậuvượtquámức400đô-la,sựsẵnlòngchitiềnnàytănglênmứctrungbìnhlà143đô-la.
Sựkhácbiệtgiữacácnhómneođậucaovàneođậuthấplà123đô-la.Hiệuứngneođậuởmứctrên30%,chothấyrằngviệcnângmứcyêucầubanđầulên100đô-lamanglạimộtkhoảnthuvề30đô-latrongmứcsẵnsàngchitrungbình.
CácHiệuứngneođậutươngtựhoặcthậmchílớnhơnđãđượcthuthậptrongnhiềunghiêncứuvềnhữngướctínhhoặcsẵnlòngquyêngóp.Vídụ,nhữngngườidânPhápcưngụởvùngbịônhiễmnặngMarseillesđãđượchỏivềkhoảnchiphímàhọcóthểchấpnhậnđểđượcsốngtạimộtvùngítônhiễmhơn.Hiệuứngneođậuđãởmứctrên50%trongnghiêncứunày.Cáchiệuứngneođậudễdàngđượcthấytronghoạtđộngthươngmạitrựctuyến,nơimàcùngmộtsảnphẩmlạithườngđượcchàobánởcácmứcgiá“muangay”khácnhau.Sự“ướclượng”nàytrongcáccuộcbánđấugiátácphẩmnghệthuậtcũnglàmộtsựneođậutácđộnglêngiábỏthầuđầutiên.
Córấtnhiềutrườnghợpđiểmthaneođậulàhợplý...Saucùng,chẳngcógìngạcnhiênkhinhữngngườiđãđượchỏinhữngcâuhỏihócbúabấuvíuvàonhữngcọngrơmvàsựneođậunàylàmộtcọngrơmđángtincậy.NếubạngầnnhưkhôngbiếtchútgìvềcácloàicâyởCaliforniavàđượchỏiliệurằng
mộtloàicâygỗđỏcóthểcaohơn365mhaykhông,bạncóthểsuyrarằngconsốnàykhôngquáxaconsốthựclàbao.Mộtngườinàođóbiếtđượcchiềucaothựcsựđãnghĩracâuhỏinày,bởivậysựneođậucóthểlàmộtgợiýgiátrị.Tuynhiên,mộtpháthiệnmấuchốtcủanghiêncứuvềsựneođậuđólàcácđiểmneođậunàyrõràngxảyrangẫunhiêncóthểchỉcótácđộngngangvớicácđiểmtựacungcấpthôngtintiềmtàng.KhichúngtasửdụngmộtbánhxemaymắnchonhữngướctínhneođậuvềtỷlệcácquốcgiaChâuPhitạiLiênHợpQuốc,chỉsốneođậulà44%,hợpvớikhoảnggiớihạncủacáchiệuứngđãđượcthấycùngvớinhữngneođậumàcóthểđãđượcđưaranhưlàcácgợiý.Cáchiệuứngneođậucókíchcỡgiốngnhauđãtừngđượcthấytrongcácthínghiệmmàởđómộtvàisốcuốicùngcủachỉsốansinhxãhộicủanhữngngườithamgiađãđượcsửdụngnhưlàsựneođậu(vídụ,đểướclượngsốcácnhàtâmlýhọctrongthànhphốhọsinhsống).Kếtluậnởđâythựcrõràng:Cácneođậukhônghềcócáctácdụngbởingườitatinrằngchúngcungcấpthôngtin.
Sứcảnhhưởngcủacácneođậungẫunhiênđãđượcchứngminhtheomộtsốcáchđánglongại.CácthẩmphánngườiĐứcvớitrungbìnhhơn15nămkinhnghiệmlàmquantòa,đầutiênđọcmộtbảnmiêutảvềmộtngườiphụnữđãtừngbịbắtvìtộitrộmcắpvặt,sauđógieomộtcặpxúcxắcđãđượclàmchonặngthêmđểmỗilầngieođềuchokếtquảlà3hoặc9.Ngaykhiconxúcxắcdừnglại,cácvịthẩmphánđãđượchỏiliệurằnghọcóthểtuyênánngườiphụnữkiavớithờihạntùđượctínhbằngtháng,lớnhơnhaynhỏhơnconsốhiểnthịtrênconxúcxắc.Saucùng,cácvịthẩmphánđãđượchướngdẫnđểđịnhrõántùmàhọcóthểsẽbanchokẻcắpvặt.Trungbình,nhữngngườimàđãgieođượcsố9nóirằnghọsẽkếtáncôta8tháng;nhữngngườimàđãgieosố3nóirằnghọsẽkếtáncôta5tháng;hiệuứngneođậuởđâylà50%.
SỬDỤNGVÀLẠMDỤNGCÁCNEOĐẬU
Chotớithờiđiểmnày,bạncóthểđượccamđoanrằngcáchiệuứngneođậuđôilúcdohoạtđộngmồi(gợiý),đôilúcdosựđiềuchỉnhkhôngđủcóởkhắpnơisinhra.Cácvậnhànhvềmặttâmlýnàysảnsinhrasựneođậu,khiếnchúngtadễbịảnhhưởngnhiềuhơnnhữnggìphầnlớnchúngtamongmuốn.Vàdĩnhiênchỉcósốítngườicókhảnăngvàthíchthúkhaithácsựcảtincủachúngta.
Cáchiệuứngneođậulýgiảinguyênnhân,chẳnghạn:việcđưaracácchếđộphânphốitùytiệnlàmộtmánhkhóemarketinghiệuquả.Mộtvàinămtrước,nhữngngườimuahàngsiêuthịtạithànhphốSioux,Iowa,đượcmuahàng
khuyếnmạidànhcholoạisúpCampbellởmứcgiảmkhoảng10%sovớimứcgiáthôngthường.Vàomộtsốngày,mộttấmbiểnđặttrênkệthôngbáorằngGIỚIHẠNMỖINGƯỜIĐƯỢCMUA12HỘP.Vàonhữngngàykhác,tấmbiểnlạithôngbáoKHÔNGGIỚIHẠNSỐHỘPMỖINGƯỜIĐƯỢCMUA.Nhữngngườimuahàngđãmuatrungbình7hộpsúpkhisựgiớihạnnàycóhiệulựckhigiớihạnđượcgỡbỏ,họlạimuagấpđôi.Sựneođậuởđâykhôngphảilàsựlýgiảiduynhất.Sựphânphốicũngngụýrằnghànghóađangrờikhỏicáckệhàngvànhữngngườimuahàngcóthểbịmộtchútthôithúcđểtíchtrữhàng.Nhưngchúngtôicũnghiểurằngviệcđềcậptới12hộpgiốngnhưlàmộtlượngmuatriểnvọngcóthểsảnsinhrasựneođậudùchoconsốnàyđượcsinhrabởimộtbánhquayrulet.
Chúngtôiđãthấycùngchiếnlượcấyvậnhànhtrongviệcđàmphángiácủamộtcănnhà,khingườibánđưarađộngtháiđầutiênbằngcáchđặtramứcgiániêmyết.Cũnggiốngnhưtrongnhiềutròchơikhác,độngtháibanđầulàmộtlợithếtrongcáccuộcđàmphánmộtvấnđề-vídụ,khigiácảlàvấnđềduynhấtđượcthiếtlậpgiữamộtngườimuavàngườibán.Nhưbạncóthểđượctrảinghiệmkhiviệcđàmphánlầnđầudiễnratrênmộtsàngiaodịch,sựneođậubanđầucóđượcmộtảnhhưởngmạnhmẽ.Lờikhuyêncủatôidànhchocácsinhviênkhitôigiảngvềcáccuộcđàmphánđólànếubạnnghĩrằngđốiphươngđãđưaramộtđềnghịquáđáng,bạnkhôngnênlặplạivớimộtđơnchàohàngvớimứcgiácạnhtranhtrênmứcngangbằng,việctạoramộtkhoảngtrốngmàsaunàysẽtrởthànhtháchđốchongườitrunggiantrongcáccuộcđàmphán.Thayvàođó,bạnnêncaogiọng,chấtvấndồndậphoặchămdọalàmvậyvàlàmchomọiviệctrởnênrõràng–vớibảnthânbạnvàđốiphương–rằngbạnsẽkhôngtiếptụccuộcđàmphánvớiconsốhọđặtra.
CácnhàtâmlýhọcAdamGalinskyvàThomasMussweilerđãđưaracáccáchkhônkhéohơnđểtránhhiệuứngneođậutrongcáccuộcđàmphán.Họđãhướngdẫncácnhàthươngthuyếttậptrungvàomốiquantâmcủahọvàlụctrongtrínhớcủahọnhữnglậpluậnchốnglạisựneođậu.SựchỉdẫnnhằmkíchhoạtHệthống2nàyđãthànhcông.Vídụ,hiệuứngneođậuđượcgiảmthiểuhoặcloạibỏkhingườiđềxuấtýkiếnthứhaitậptrungsựquantâmcủamìnhvàođềxuấtcựctiểumàphíađốiphươngcóthểchấpthuận,hoặcvàocácchiphíđểđốiphươngkhôngthểđiđếnmộtlậpluậnnào.Nhìnchung,mộtchiếnlượccóchủđích“suynghĩngượclại”cóthểlàmộtsựphòngvệkhônkhéochốnglạicáchiệuứngneođậu,bởinóphủđịnhsựkhỏalấpbịsailệchcủacácýnghĩsảnsinhracáchiệuứngnày.
Saucùng,hãythửlầnđầutiêntựmìnhtínhtoántácđộngcủaviệcneođậu
lênmộtluậnđềvềchínhsáchcông:Độlớncủanhữngtổnthấttrongcáctrườnghợpthiệthạicánhân.Nhữnghìnhphạtnàyđôilúclàrấtlớn.Cácđơnvịlàmụctiêuthườngxuyêncủanhữngvụkiệnnhưvậy,vínhưcácbệnhviênvàcôngtyhóachất,đãvậnđộnghànhlangđểnỗlựcchiếnthắngtrongcácphánquyếtcủatòa.Trướckhibạnđọcchươngnày,hẳnbạnđãtừngnghĩrằngviệchạnchếcáchìnhphạtchắcchắnlàtốtchocácbịcáotiềmnăng,nhưnggiờđâybạnkhôngnênquáchắcchắnnhưvậy.Xemxéttácđộngcủaviệchạnchếcáchìnhphạtởmức1triệuđô-la.Quyđịnhnàycóthểloạitrừtấtcảcácmứcphạtlớnhơnnhưngsựneođậucũngcóthểgọiramứcđộcủanhiềukhoảnphạtmàcóthểtheomộtcáchnàođónhỏhơnnhiều.Điềuđógầnnhưchắcchắnmanglạilợiíchchonhữngbịđơnhệtrọngvàcáchãnglớnnhiềuhơnsovớicáctổchứcnhỏ.
HOẠTĐỘNGNEOĐẬUVÀHAICƠCHẾ
CórấtnhiềucáctácđộngcủanhữngsựneođậungẫunhiênchochúngtabiếtđượcvềmốiquanhệgiữaHệthống1vàHệthống2.CáchiệuứngneođậuvẫnluônđượcnghiêncứuvớicácnhiệmvụđánhgiávàlựachọnhoàntấtsaucùngbởiHệthống2.Tuynhiên,Hệthống2hoạtđộngdựatrêndữliệuđượcgọiratừtrínhớ,trongmộtcơchếvậnhànhtựđộngvàvôthứccủaHệthống1.Hệthống2dovậymàdễchịuảnhhưởngsailệchtừcácneođậuthứtạoramộtsốthôngtindễdànghơnlàgọira.Hơnthếnữa,Hệthống2khônghềcósứcảnhhưởnglênhiệuứngnàyvàkhônghềcóchútnhậnbiếtnàovềnó.Nhữngngườithamgiathínghiệmđãtừngtiếpxúcvớinhữnghiệuứngngẫunhiênhoặcvôlý(nhưlàcáichếtcủaGandhiởtuổi144)đãtựtinphủnhậnthôngtinđórõràngảnhhưởngđếndựđoáncủahọvàhọđãsai.
Chúngtôiđãthấytrongthảoluậnvề“quyluậtsốnhỏ”rằngmộtthôngđiệp,trừkhinóbịloạibỏngaylậptứcnhưthểmộtlờinóidối,sẽcócùngmộttácđộnglênhệthốngliêntưởngbấtchấpđộtincậycủachúng.Thựcchấtcủathôngđiệpnàyđượcdựatrênbấtcứthôngtinsẵncó,ngaycảkhilượngtinlàkháítvàchấtlượngkém:WYSIATI.Khibạnđọcmộtcâuchuyệnkểvềcuộcgiảicứuanhdũngcủamộtngườileonúibịthương,tácđộngcủanólêntrínhớliêntưởngcủabạnsẽgiốngthậthơnnhiềunếuđólàmộttinbáohoặcbảntómtắtcủamộtbộphim.Đóchínhlànhữngkếtquảneođậutừsựkíchhoạtliêntưởng.Liệurằngcâuchuyệnấycóđúnghaykhông,hoặccóthểtinđượchaykhông,khôngphảilàvấnđềgìquálớn.Ảnhhưởngmạnhmẽcủacácneođậungẫunhiênlàmộttrườnghợpcábiệtcủahiệntượngnày,bởimộtneođậungẫunhiênrõrànglàchẳngcungcấpthôngtinnàocả.
Trướcđó,tôiđãthảoluậnvềcácdạngthứcgâybốirốicủacáchiệuứngmồi,trongđónhữngsuynghĩvàhànhvicủabạncóthểbịtácđộngbởitácnhânkíchthích,theođóbạnchẳngcóchútchútâmnàocả,vàngaycảtácnhânkíchthíchmàbạnhoàntoànkhôngnhậnthứcđược.Tinhthầnchủđạocủanghiêncứuvềcácgợiýlànhữngsuynghĩcủachúngtavàhànhvicủachúngtabịảnhhưởngnhiềuhơnnhữnggìchúngtanghĩhoặcmongmuốn..Nhiềungườithấycáckếtquảmồilàkhôngthểtinnổi,bởichúngkhôngtươngứngvớisựtrảinghiệmchủquan.Nhiềungườikhácthấycáckếtquảlộnxộn,bởichúngđedọaýthứcchủquancủatácnhânvàsựtựdoýchí.Nếunộidunghiểnthịtrênmộtmànhìnhmáytínhcóthểảnhhưởngđếnýđịnhgiúpđỡngườilạnhưngbạnkhôngthấynóthìliệubạncósẵnsànggiúpđỡhọkhông?Cáchiệuứngneođậucũngđangđedoạtheomộtcáchtươngtựnhưvậy.Bạnluônnhậnthứcđượcsựneođậuvàthậmchíchútâmtớinónhưngbạnkhôngbiếtđượcrằngnóđangdẫndắtvàchếngựsuynghĩcủabạn,bởibạnkhôngthểhìnhdungđượcbạncóthểtừngsuynghĩnhưthếnàonếusựneođậuấykhácđi(hoặcthiếuvắng).Tuynhiên,bạnnênthừanhậnrằngbấtcứconsốnàoxuấthiệntrênbànđàmphánđềucómộthiệuứngneođậulênbạnvànếunhữngtỷlệấyquácaobạnnênvậnđộngbảnthân(Hệthống2củabạn)chiếnđấuvớihiệuứngấy.
BÀNVỀCÁCNEOĐẬU
“Côngtymàchúngtamuốncóđãgửichochúngtakếhoạchkinhdoanhcủahọ,cùngvớisốlợitứcmàhọkỳvọng.Chúngtakhôngnênđểconsốđóảnhhưởnglênsuynghĩcủamình.Đểchúngsangmộtbên.”
“Cáckếhoạchlànhữngkịchbảntìnhthếtốtnhất.Hãytránhhoạtđộngneođậulêncáckếhoạchkhichúngtadựđoáncáckếtquảthựctại.Nghĩvềnhữngcáchmàkếhoạchcóthểđisailàmộtcáchđểthựchiệnđiềuđó.”
“Mụctiêucủachúngtatrongcuộcđàmphánnàylàkhiếnhọvướngvàoconsốnày.”
“Hãyđểchomọiviệctrởnênrõràngrằngnếuđâylàđềxuấtcủahọ,cuộcđàmphánđãkếtthúc.Chúngtakhôngmuốnbắtđầutừđiểmđó.”
“Cácluậtsưcủabênbịđơnđặtramộtthamchiếuvôbổtrongđóhọđềcậptớimộtkhoảntiềnthấptớilốbịchchonhữngthiệthại,vàhọđãkhiếnthẩmphánbấuvíuvàođó!”
Chương12.KhoahọccủatínhsẵncóAmosvàtôiđãcóthờigianlàmviệchiệuquảnhấttrongkhoảng1971–1972tạiEugeneởOregon.ViệnnghiêncứuOregonđãmờichúngtôivàmộtvài“ngôisaotươnglai”vàilĩnhvựcnghiêncứunhưlàtạolậpđánhgiá,raquyếtđịnhvàdựđoántrựcgiác.VịchủnhàcủachúngtôilàPaulSloviccũnglàbạnthânthiếtvớiAmos,từthờihọccùnglớptạiAnnArbor.Paulcótriểnvọngtrởthànhmộtnhàtâmlýhọchàngđầutrongsốcácnhànghiêncứuvềsựrủiro,ôngđãthuthậpđượcnhiềuthànhtíchtrênsuốtchặngđườngnghiêncứucủamình.PaulvàvợcủamìnhlàRoz,đãgiúpchúngtôihòanhậpvớicuộcsốngởEugene.ChúngtôiđãnhanhchóngthíchnghivớicuộcsốngởđâyvàquenvớinhữngviệcmàngườidânởEugenevẫnthườnglàmnhưchạybộ,haytổchứctiệcnướngngoàitrờivàdẫnlũtrẻtớicáctrậnđấubóngrổ.Chúngtôiđãlàmviệchếtsứcnghiêmtúc,thựchiệnhàngtácácthínghiệmvàviếtbàibáovềsựđánhgiácácsuynghiệm.Vàobuổitốitôiviếtcuốn“Chúývànỗlực”.Đóquảlàmộtnămbậnrộncủatôi.
Mộttrongnhữngdựáncủachúngtôilànghiêncứuvềphépsuynghiệmdựatrêngiátrịsẵncó.Chúngtôiđãnghĩvềphươngphápsuynghiệmnàykhichúngtôitựhỏibảnthânmìnhrằngngườitathựcsựđãlàmgìkhihọcóýmuốnướclượngtầnsốxuấthiệncủamộtphạmtrù,vídụnhư“nhữngngườilyhônsautuổi60”hoặc“cácloàithựcvậtgâyhại”.Câutrảlờihoàntoànrõràng:Nhữngtìnhhuốngthuộcnhómnàysẽđượcgọivềtừtrínhớvànếusựphụchồitrínhớấydiễnradễdàngvàthuậnlợi,phạmtrùđósẽđượcđánhgiálàtầnsốxuấthiệnlớn.Chúngtôiđãxácđịnhsuynghiệmdựatrêngiátrịsẵncónàygiốngnhưquytrìnhxétđoántầnsốbởi“sựnớilỏngkéotheonhữngtìnhhuốnghiệnlêntrongđầu.”Tuyênbốnàydườngnhưlàrõràngkhichúngtôisắpxếpchúngtheotrậttự,nhưngýniệmvềtínhsẵncókểtừđótớinayđãđượcchắtlọchơn.Phươngpháphaihệthốngvẫnchưatừngđượcpháttriểnkhichúngtôibắttaynghiêncứuvềtínhsẵncóvàchúngtôiđãkhôngthựcsựnỗlựcđểxácđịnhrõliệuphươngphápnàycóphảilàmộtchiếnlượcgiảiquyếtvấnđềcócânnhắchaykhông.Chúngtôigiờđâybiếtđượcrằngcảhaihệthốngấyđềucóliênquan.
Mộtcâuhỏimàchúngtôiđãcânnhắcngaytừbuổiđầuđólàcóbaonhiêutìnhhuốngcầnphảiđượctruyvấnđểcóđượcmộtấntượngxuấthiệntrongđầumộtcáchdễdàng.Chúngtôigiờđãrõcâutrảlời:Chẳngcógìcả.Vídụ,nghĩtớisốtừcóthểđượctạonêntừhaichuỗikýtựdướiđây:
XUZONLCJM
TAPCERHOB
Ngaylậptức,bạnđãbiếtđượcmàkhôngcầnphảitạorabấtcứtìnhhuốngnào,cómộtchuỗidữkiệngợiranhiềuphươngáncóthểxảyrahơnchuỗicònlại,chắcchắnvớimộthệsố10hoặchơn.Tươngtựvậy,bạnkhôngcầnphảitruytìmnhữngmẩuthôngtincụthểtrongđầuđểcóđượcmộtýniệmchuẩnxácvềtầnsốtươngđốimàcùngvớiđónhữngquốcgiakhácnhau(Bỉ,TrungQuốc,Pháp,Congo,Nicaragua,Rumani…)đãtừngxuấthiệntrongmẩutintrongsuốtnhữngnămqua.
Phươngphápsuynghiệmdựatrêngiátrịsẵncó,giốngnhưnhữngphươngphápsuynghiệmđánhgiákhác,làcùngthaythếcâuhỏinàybằngmộtcâuhỏikhác:Bạnmuốnướctínhđộlớncủamộtphạmtrùhoặctầnsuấtcủamộtbiếncốnhưngbạnlạithaythếbằngviệcbáocáomộtấntượngvềnhữngtìnhhuốngxuấthiệntrongđầu.Sựthaythếcáccâuhỏichắchẳnsinhranhữnglỗimangtínhhệthống.Bạncóthểpháthiệnraphươngphápsuynghiệmnàydẫntớinhữngsailệchnhưthếnàoquacáchlàmtheomộtquytrìnhđơngiản:Liệtkêcácyếutốhơnlàtầnsuấtkhiếnnódễdànghiệnratrongđầuthôngquacáctìnhhuống.Mỗiyếutốtrongdanhsáchcủabạnsẽlàmộtnguồnsailệchtiềmẩn.Dướiđâylàmộtsốvídụ:
Mộtbiếncốnổibậtthuhútđượcsựchúýcủabạnsẽdễdàngđượctìmratừtrínhớ.NhữngvụlyhôncủanhữngngườinổitiếngởHollywoodvớicáctaitiếngtìnháitronggiớichínhkháchthuhútđượcnhiềusựchúýhơnvànhữngtìnhhuốngnàysẽdễdàngxuấthiệntrongđầucủachúngtahơn.Bởivậymàbạncóthểsẽdễthổiphồngtầnsuấtcủacảnhữngvụlyhônlẫntaitiếngtìnháichínhtrịnàytrongsuynghĩcủamình.Mộtbiếncốgâyxúcđộngnhấtthờigiatăngtínhsẵncóthuộcphạmtrùcủanó.Mộtvụtainạnmáybaythuhútgiớitruyềnthôngsẽnhấtthờithayđổinhữngcảmxúccủabạnvềsựantoàncủachuyếnbay.Nhữngvụtainạnxuấthiệntrongđầubạn,trongchốclát,saukhibạntrôngthấymộtvụcháyxeôtôởcuốiphốvàtrongchốclátsuynghĩcủabạnvềthếgiớiđãtrởthànhmộtnơinguyhiểmhơnrấtnhiều.Cáctrảinghiệm,hìnhảnhcánhânvànhữngvídụsinhđộngluônsẵncótrongđầuócbạnhơnlànhữngtìnhtiếtxảyravớinhữngngườikhác,hoặcnhữngtừngữvớvẩn,hoặcnhữngsốliệuthốngkê.Mộtphánquyếtsaiảnhhưởngtớibạnsẽlàmgiảmmònlòngtincủabạnvàohệthốngluậtpháphơnlàmộtphánquyếtsaitươngtựmàbạnđọc
đượctrênbáo.
Việckhôngvướngphảitậphợpcácsailệchtiềmẩnsẵncócóquymônàylàcóthểxảyra,nhưngsẽkhákhókhăn.Bạnphảicóđượcnỗlựcđểtựvấnnhữngấntượngvàtrựcgiáccủamìnhbằngcáchđặtranhữngcâuhỏinhư:“Cóphảiviệcchúngtatinrằngcácvụtrộmđượcthựchiệnbởitrẻvịthànhniênlàmộtvấnnạnlớncóđượclàdomộtvàitrườnghợpgầnđâytrongkhuphốcủachúngta?”hoặc“Liệucóthểkhôngcầnphảitiêmphòngcúmbởikhôngaitrongsốnhữngngườithâncủatôibịcúmvàonămngoái?”Việcduytrìcảnhgiáccủachúngtatrướcnhữngsailệchlàmộtviệcnhỏ,nhưngkhảnăngđểcóthểtránhđượcnhữngsailầmđắtgiáđôilúccũngbõcôngcảnhgiáccủachúngta.
Mộttrongnhữngnghiêncứunổitiếngnhấtvềtínhsẵncóđưaragiảthuyếtrằng:Sựsailệchtrongnhậnthứccủachínhbảnthânbạncóthểgópphầnduytrìhạnhphúchônnhânvàcóthểcảithiệncôngviệctrongcácdựánchungkhác.Trongmộtnghiêncứunổitiếng,cáccặpvợchồngđãđượchỏi“Đónggópcủacánhânbạnvàoviệcgiữchonhàcửagọngàngnhiềunhưthếnào,theotỷlệphầntrăm?”Họcũngđãtrảlờinhữngcâuhỏitươngtựvề“việcđổrác”hay“việcthựcthicáccamkếtxãhội”…Cácđónggóptựướclượngnàycóthểcộngtổnglêntới100%,hoặchơnhoặckémkhông?Nhưđãdựđoán,cácđónggóptựướclượngnàyđãđượccộnggộplêntớihơn100%.Lờigiảithíchởđâyđólàmộtthiênlệchmangtínhsẵncó:Cảvợlẫnchồngđềucónhữngcốgắngcủacánhânhọvànhữngđónggópcủangườinàyrõrànghơnnhữngđónggópcủangườikhácvàsựkhácbiệttrongtínhsẵncónàydẫntớimộtsựkhácbiệttrongtầnsuấtđượcxácđịnh.Sailệchnàykhôngnhấtthiếtphảilàlợiíchcánhân:Cáccặpvợchồngcũngđãướctínhquámứccôngsứccủahọsẽgâyracácvụcãicọ,mặcdùvớimộtmứcđộnhỏhơnsovớicôngsứccủahọvàocáckếtquảđángtrôngđợihơn.Cũngchínhsailệchnàygópphầnvàonhậnxétchungmànhiềuthànhviêntrongmộtnhómcộngtácviệctrêncảmthấyhọđãđónggópnhiềuhơnvàcũngcảmthấyrằngnhữngngườikháckhôngdễchịulắmvớinhữngđónggópcánhâncủahọ.
Tôithườngkhônglạcquanvềkhảnăngkiểmsoátbảnthântrướccácsailệchnhưngđâylàmộtngoạilệ.Cơhộilàmsuyyếusailệchthànhcônglàcóthật,bởicáctìnhhuốngmàtạiđócácvấnđềvềphânbổtínnhiệmđượcđặtracóthểdễxácđịnh.Hơnthếnữa,donhữngcăngthẳngthườngnảysinhkhimộtvàingườicảmthấyrằngnhữngnỗlựccủahọkhôngđượcnhìnnhậnxứngđáng.Sựquansáttốithiểumàởđóthườngcótớihơn100%niềmtinquanhquấtđôilúcđủđểxoadịutìnhhình.Trongbấtcứtìnhhuốngnào,đâyquảlà
mộtviệctốtđểmỗingườinhớlại.Thithoảng,bạnsẽlàmnhiềuhơnnhữnggìbạnphảilàm,nhưngcũngthậthữuíchkhibiếtđượcrằngbạnvẫncóđượccảmgiácấyngaycảkhitừngthànhviêncủanhómcũngcảmnhậnrằnghọlàmnhiềuhơnnhiệmvụcủahọnhưbạn.
TÂMLÝHỌCCỦATÍNHSẴNCÓ
Mộtlợithếlớntrongviệchiểuvềphươngphápsuynghiệmdựatrêngiátrịsẵncóđãdiễnravàođầunhữngnăm1990,khimộtnhómcácnhàtâmlýhọcngườiĐức,dẫnđầulàNorbertSchwarzđãxướnglênmộtcâuhỏikíchthíchsựtòmò:Nhữngcảmtưởngcủaconngườivềtầnsuấtcủamộtphạmtrùsẽbịtácđộngnhưthếnàobởimộtnhucầucầnliệtkêmộtconsốđặcbiệtvềcáctìnhhuống?Hãytựmìnhtưởngtượngramộtchủthểtrongthínghiệmsau:
Trướcnhất,liệtkêsáutìnhhuốngmàtrongđóbạnđãcưxửthậtquyếtđoán.
Kếtiếp,đánhgiáxembạnquảquyếttớinhườngnào.
Hãytưởngtượngrằngbạnđãtừngđượchỏivề12tìnhhuốngmàbạnhànhxửquyếtđoán(đâylàconsốmàhầuhếtmọingườikhôngđạtđược).Bảnthânbạncóquyếtđoánnhưthểkháckhông?
Schwarzvàđồngsựcủamìnhđãnhậnrarằngnhiệmvụliệtkêcáctìnhhuốngcóthểlàmgiatăngcácđặcđiểmcủaphánquyếtbởihailộtrìnhkhácnhau:
Sốlượngcáctìnhhuốngđãđượctìmra.Cáchmàchúnghiệnratrongđầumộtcáchdễdàng.
Yêucầuliệtkêmườihaitìnhhuốngđẩyhaiđịnhthứcnàyvàocuộcđọsứcvớinhau.Mặtkhác,bạnvừamớinhớvềmộtconsốấntượngcủacáctrườnghợpmàbạnđãrấtquyếtđoán.Mặtkhácnữa,trongkhibahaybốntìnhhuốngđầutiênthểhiệntínhquyếtđoánbạndễđạtđược,bạngầnnhưchắcchắnđãgắngsứcđểtiếngầntớicáctìnhhuốngcuốicùngnhằmhoànthiệnmộtchuỗi12tìnhhuống;sựliềnmạchnàylàthấp.Thứgìsẽđángquantâmhơngiátrịthựcđượcđưarahaytínhdễdàngvàliềnmạchcủathứđượcđưara?
Cuộcđuatranhấyrõràngđãtìmramộtkẻchiếnthắng:Nhữngngườivừamớiliệtkê12tìnhhuốngđãtựđánhgiámìnhítquyếtđoánhơnnhữngngườimàđãliệtkêchỉsáutìnhhuống.Hơnthếnữa,nhữngngườithamgia
vốnđãđượcđềnghịliệtkê12tìnhhuốngtạiđóhọđãkhônghànhđộngquyếtđoánnhưnglạichorằngbảnthânmìnhhànhđộngcựckỳquyếtđoán!Nếubạnkhôngthểdễdàngbámđuổicáctrườnghợpcưxửnhẫnnại,bạncóthểkếtluậnrằngmìnhkhônghềnhẫnnạichútnào.Hànhđộngtựxếphạngđãbịchiphốibởisựnớilỏngmàcùngvớinócácvídụhiệnlêntrongđầu.Sựtrảinghiệmtriệuhồichínhxáccáctìnhhuốngđãlấnátconsốđượcgọira.
Mộtđónggópvềvaitròcủasựliềnmạchđãđượcđưarabởicácnhàtâmlýhọckháctrongnhóm.Tấtcảnhữngngườithamgiathínghiệmđãliệtkêrasáutrườnghợphànhxửquyếtđoán(hoặckhôngquyếtđoán),trongkhivẫnduytrìmộtbiểuhiệnđịnhsẵntrênkhuônmặt.Những“ngườicười”đãđượchướngdẫnđểđiềuchỉnhcơgòmá,việclàmnàytạoramộtnụcườinhẹ;những“ngườinghiêmnghị”đãđượcyêucầunhăntrán.Nhưbạnđãbiết,việcnhănnhóthôngthườnghậuthuẫnchosựcăngthẳngcóliênquantớinhậnthứcvàtácđộngởđâyđólàtínhcânxứng:Khingườitađượchướngdẫnnhăntrántrongkhiđanglàmmộtnhiệmvụ,họthậmchícòncốgắngchămchỉhơnvàtrảinghiệmsựcăngthẳngcóliênquantớinhậnthứclớnhơn.Cácnhànghiêncứuđãlườngtrướcđượcrằngnhữngngườinhăntráncóthểgặpnhiềukhókhăntrongviệcnhớrađượccáctrườnghợphànhxửquyếtđoánhơnvàcóthểvìđómàtựđánhgiábảnthânnhưthểtươngđốithiếuquyếtđoán.Vàđólànhữnggìđãdiễnra.
CácnhàtâmlýhọcthíchthúvớinhữngtrảinghiệmvốnđãđưaracáckếtquảngượcđờivàhọđãvậndụngkhámphácủaSchwarzvớisựhứngkhởi.Vídụ,nhữngngười:
Tinrằnghọsửdụngxeđạpsaukhinhớlạiítthườngxuyênsửdụngxeđạptănglênnhiềuthayvìmộtvàitrườnghợp.Íttựtintrongmộtchọnlựakhihọđượcyêucầuđónggópcáclýlẽnhiềuhơnnhằmủnghộlựachọnđó.Kémtintưởngrằngmộtbiếncốđãcóthểtránhđượcsaukhiliệtkênhiềuhơncáccáchmànóđãcóthểđượctránh.Ítbịlàmchoấntượngvìmộtchiếcôtôsaukhiliệtkêrấtnhiềulợiíchcủanó.
MộtvịgiáosưgiảngdạytạitrườngĐạihọcCaliforniađãrấttàitìnhkhipháthiệnvềsailệchmangtínhsẵncónày.Ôngđãyêucầucácnhómsinhviênkhácnhauliệtkêcáccáchcóthểgiúpnângcaochấtlượnglớphọcvàôngđãbiếnđổisốcáccảithiệnđượcyêucầuấy.Nhưđãkỳvọng,cácsinhviênnàođãliệtkênhiềucáchcảitiếnlớphọchơnđãđánhgiálớphọccaohơn!
Cólẽpháthiệnthúvịnhấttrongnghiêncứungượcđờinàyđólàsựnghịchbiệnkhôngphảilúcnàocũngđượctìmthấy:Conngườiđôilúchướngtheocáiđượcbaohàmchứkhôngphảitheonhữngthứdễdàngxuấthiện.Sựkiểmchứnggiúpbạnthựcsựhiểuđượcmộtkhíacạnhcủahànhviđólàviệcbạnbiếtrõlàmcáchnàođểđảochiềuchúng.Schwarzvàcácđồngsựcủamìnhđãvượtquathửtháchtrongviệcpháthiệnracácđiềukiệnmàtạiđósựhoánvịcóthểdiễnra.
Sựdễdàngmàcùngvớiđócáctrườnghợpmangtínhquyếtđoánxuấthiệntrongđầuchủthểthayđổitrongsuốtbàithựchành.Đầutiênsẽdễdàngđưaramộtvàitrườnghợpnhưngsauđósẽkhókhănđểđưaravớimộtvàitrườnghợp.Dĩnhiên,chủthểcũnghyvọngsựliềnmạchsẽgiảmdầnnhưngsựgiảmdầngiữasáutìnhhuốngvà12tìnhhuốngnhanhhơnnhữnggìngườithamgiathửnghiệmnàymongđợi.Cáckếtquảđưaragiảthuyếtrằngnhữngngườithamgiađãrútramộtkếtluận:Nếutôiđangcóquánhiềurắcrốihơndựtínhđểtìmranhữngtìnhhuốngquyếtđoáncủatôi,thìtôikhôngthểlàmộtngườirấtquyếtđoán.Lưuýrằngkếtluậnnàydựatrênmộtđiềubấtngờlàtínhliềnmạchnàytệhạihơndựtính.Phươngphápsuynghiệmdựatrêngiátrịsẵncómàcácchủthểápdụngđượcmiêutảchuẩnxáchơnnhưlàmộtsuynghiệm“khônglýgiảiđượctínhkhôngsẵncó”.
Schwarzvàcácđồngsựcủamìnhđãchorằnghọcóthểphávỡsuynghiệmấybằngviệccungcấpsựlýgiảivềtínhliềnmạchchocácchủthể.Họđãnóivớinhữngngườithamgiarằnghọcóthểnghenhạctrongkhiđưaracáctìnhhuốngmàâmnhạcđãtácđộngtớihiệuquảcủaviệcghinhớ.Mộtsốchủthểđãđượcthôngbáorằngâmnhạccóthểgiúpích,sốkháclạiđượcthôngbáohyvọngtínhliềnmạchsẽgiảmbớt.Nhưđãtiênliệu,nhữngngườithamgiacósựtrảinghiệmvềtínhliềnmạchđã“giảithích”rằngsựsuynghiệmnàykhônggiúpíchgìchohọtrongvấnđềnày,cácchủthểđãđượcthôngbáorằngâmnhạccóthểkhiếnsựtruyvấntrởnênkhókhănhơnđãtựđánhgiábảnthânkhihọtruyvấn12tìnhhuốngquảquyếtynhưkhitruyvấnsáutìnhhuống.Cáccâuchuyệnbaohàmkhácđãtừngđượcsửdụngvớicùngmộtkếtquả:Cácphánquyếtkhôngcònbịtácđộngbởisựdễdàngtrongtruyvấnkhisựtrảinghiệmvềtínhliềnmạchđượctraochomộtsựlýgiảisaiquasựhiệndiệncủacácôchữconghoặcthẳng,quamàunềncủamànhình,hayquacácyếutốkhôngliênquankhácmànhữngngườithửnghiệmđãtưởngtượngra.
Nhưtôiđãtừngmiêutả,quátrìnhdẫntớiphánquyếtthôngquatínhsẵncódườngnhưcóliênquantớimộtchuỗilậpluậnphứchợp.Cácchủthểcóđượcmộtsựtrảinghiệmvềtínhliềnmạchgiảmdầnkhihọsảnsinhracác
tìnhhuống.Họhiểnnhiêncónhữngkỳvọngvềthangđiểmmàtạiđótínhliềnmạchbịsuygiảm,vànhữngkỳvọngnàylàsai:Nỗikhókhăncủaviệcbắtkịpvớinhữngtìnhhuốngmớigiatăngnhanhchónghơnhọdựtính.Đólàtínhliềnmạchthấpbấtngờkhiếnchonhữngngườiđãđượcyêucầuliệtkêmườihaitìnhhuốngđểmôtảbảnthânmìnhnhưlàkémquyếtđoán.Khiđiềubấtngờđượcloạibỏ,tínhliềnmạchthấpkhôngcònảnhhưởngtớisựxétđịnh.Quytrìnhnàycóvẻnhưbaohàmmộtchuỗicáckếtluậnphứctạp.LiệuHệthống1tựđộngcóđủkhảnăng?
Câutrảlờiđólàtrongthựctếkhôngcóbấtcứlậpluậnphứchợpnàođượcdùngđến.ĐặctrưngcơbảncủaHệthống1làcókhảnăngthiếtlậpracáckỳvọngvàbịlàmchongạcnhiênkhinhữngkỳvọngnàybịxâmphạm.Cơchếnàycũngtìmracáclýdocóthểđốivớimộtđiềungạcnhiên.Hơnthếnữa,Hệthống2cóthểđiềuchỉnhnhanhchóngnhữngkỳvọngcủaHệthống1,bởivậymộtbiếncốmàthôngthườngđãcóthểgâyngạcnhiênthìgiờđâygầnnhưlàrấtđỗibìnhthường.Giảsửbạnđượcthôngbáorằngcậubéhàngxómbatuổithườngđộimộtchiếcmũhànghiệutrongkhiđượcđidạochơi.Bạnsẽítbịngạcnhiênhơnnhiềukhibạnthựchiệnmàkhônghềcósựbáotrước.TrongthửnghiệmcủaSchwarz,nhạcnềnđãđượcnhắcđếnnhưlàmộtlýdochínhđángchonhữngluậnđềtruyvấn.Sựkhókhăncủaviệctruyvấn12tìnhhuốngkhôngcònlàmộtngạcnhiênnữavàdovậynóítcókhảnăngđượcgọirabởicôngviệcxétđịnhtínhquyếtđoán.
Schwarzvàđồngsựcủaôngđãkhámphárarằngnhữngngườicórắcrốicánhântrongviệcxétđịnhcónhiềukhảnăngcânnhắcsốcáctìnhhuốngmàhọtruyvấntừtrínhớvàítcókhảnăngthựchiệnvớisựliềnmạch.Họđãtổchứchainhómsinhviênchomộtnghiêncứuvềcácrủirođốivớisứckhỏetimmạch.Mộtnửasốsinhviênsinhratronggiađìnhcótiềnsửbệnhtimvàđãđượctrôngđợithựcthinhiệmvụnghiêmtúchơnnhữngngườikhác,nhữngngườikhônghềcótiềnsửtimmạch.Tấtcảđềuđượcyêucầunhớlạihoặcbahoặctámthóiquenhànhđộngthườngngàycủahọmàcóthểảnhhưởngtớisứckhỏetimmạch(mộtsốđãđượchỏivềnhữnghànhvimạohiểm,sốkhácthìvềnhữnghànhvibảovệ).Nhữngsinhviênmàgiađìnhkhôngcótiềnsửtimmạchhờhữngvớicôngviệcvàđãđitheophépsuynghiệmsẵncó.Nhữngsinhviêncảmthấykhótìmrachođủtámtìnhhuốnghànhxửmạohiểmđãcảmthấybảnthânmìnhkháantoàn,vànhữngainỗlựcđểđưaranhữngvídụvềcáchànhviantoàncảmthấybảnthânđangtrongnguyhiểm.Nhữngsinhviêntronggiađìnhcótiềnsửbệnhtimđãchothấykhíacạnhđốilập-họcảmthấyantoànhơnkhihọtruyvấnđượcnhiềucáctìnhhuốnghànhxửantoànvàcảmthấynguyhiểmnhiềuhơnkhihọnhớvềnhiềutìnhhuốngmàhọđãhànhđộngmạohiểm.Họcũngcókhảnăng
cảmthấyrằngsựhànhxửtrongtươnglaicủamìnhcóthểbịảnhhưởngbởisựtrảinghiệmvềviệcđánhgiárủirocủahọ.
KếtluậnởđâyđólàsựnớilỏngmàtheođócáctìnhhuốngxuấthiệntrongđầulàmộtsuynghiệmHệthống1,thứđượcthaythếbởimộtsựtậptrungvàonộidungkhiHệthống2bậnrộnnhiềuhơn.NhiềuphươngphápchứngminhhướngđếnkếtluậnrằngnhữngngườiđãđểchobảnthânbịdẫndắtbởiHệthống1rõràngdễphạmphảisailệchvềtínhsẵncóhơnsovớinhữngngườiđãởtrongmộttrạngtháicảnhgiáccaohơn.Nhữnggìđượckểdướiđâylàmộtsốđiềukiệnmàtạiđóngườita“nhắmmắtđưachân”vàbịtácđộngbởisựnớilỏngcủaviệctìmrahơnlànộidungmàhọđãtìmra:
Khihọbậnrộnvớimộtnhiệmvụcầntớisựnỗlựctứccùngmộtthờiđiểm.Khihọđangcótâmtrạngtốtbởihọvừamớinghĩvềmộtchươnghạnhphúctrongcuốnsáchvềcuộcđờimình.Nếuhọđạtđiểmthấptrênmộthệđiểmgiảmdần.Khihọghiđiểmcaodựatrêntỷlệniềmtinvàotrựcgiác.Nếuhọ(hoặcbịkhiếnchocảmthấy)cótácđộnglớn.
Tôiđãnhậnrapháthiệncuốicùngrấtđặcbiệt.Cáctácgiảgiớithiệuvềbàibáocủamìnhvớimộtcâutríchdẫnnổitiếng:“Tôikhôngtốnquánhiềuthờigianvàoviệctiếnhànhcáccuộcthămdòýkiếntrêntoànthếgiớiđểmáchbảotôirằngđiềutôidựtínhlàhànhđộngđúngđắn.Tôichỉvừamớibiếtđượcrằngtôicảmthấythếnào”(GeorgeW.Bush,thángMườihainăm2002).Họvẫncứtiếptụcchỉrarằngphụthuộcvàotrựcgiácchỉlàmộtphầntínhcách.Việcnhắcnhởđơnthuầnnhữngngườiởvàomộtthờiđiểmnàođókhihọcónănglựcgiúplàmtăngniềmtinhiểnnhiêncủahọvàotrựcgiácbảnthân.
BÀNVỀTÍNHSẴNCÓ
“Dosựtrùnghợpngẫunhiêncủaviệchaichiếcmáybayđâmvàonhauthángtrước,côấygiờđâyưađitàuhơn.Thậtngớngẩn.Rủirothựcsựchẳnghềthayđổi,đólàmộtsailệchmangtínhsẵncó.”
“Anhtađãđánhgiáthấpnhữngnguycơônhiễmởtrongnhàbởiđãcómộtvàicâuchuyệntrênbáochínóivềđiềuđó.Đólàmộthiệuứngsẵncó.Anhtanênnhìnvàonhữngconsốthốngkê.”
“Gầnđâycônàngđãxemquánhiềubộphimphảngián,bởivậymàcôấy
đangnhìnđâucũngthấynhữngâmmưu.”
“VịCEOấyđãcóđượcmộtvàithànhcôngtheochuỗi,bởivậyviệcthấtbạikhônghềdễdàngxuấthiệntrongđầucôtađược.Sailệchtínhsẵncóđangtạorasựtựtintháiquáởcôta.”
Chương13.Tínhsẵncó,cảmxúcvàrủiro
Cácnhànghiêncứuvềrủirođãnhanhchóngnhậnrarằngýniệmvềsựsẵn
cóliênhệtớinhữngmốiquantâmcủahọ.Ngaycảtrướckhinghiêncứucủachúngtôiđượccôngbố,nhàKinhtếhọcHowardKunreutherkhisựnghiệpmớibắtđầu,đãcónhữngđónggópchohoạtđộngnghiêncứuvềrủirovàbiệnphápbảohiểm.Ônglưuýrằngcác“hiệuứngmangtínhsẵncó”giúplýgiảiloạihìnhmuabảohiểmvàhànhđộngbảovệsaucácthiêntai.Cácnạnnhânvàngườicómốiquanhệthânthiếtvớinạnnhânrấtđượcquantâmsaumộtthiêntai.Saumỗitrậnđộngđấtlớn,nhữngcưdânCaliforniatrongchốclátbỗngsốtsắngvớiviệcmuabảohiểmvàviệcnhậncácthướcđocủasựbảovệvàgiảmnhẹ.Họsiếtchặtnồihơicủamìnhđểgiảmthiểuthiệthạidođộngđấtgâyra,bịtkíncáccửatầnghầmcủamìnhnhằmchốnglạilũlụtvàduytrìnhữngnguồncungcấpkhẩntheotrậttựổnđịnh.Tuynhiên,nhữngkýứcvềthảmhọanàysẽmờdầntheothờigian.
Kunreuthercũngđãthấyđượcrằngnhữnghoạtđộngbảovệ,dùlàtừphíacánhânhaychínhphủ,thườngđượcthiếtkếđểphùhợpvớithảmhọatồitệnhấtđãxảyratrongthựctế.NgaytừthờiPharaonAiCập,cáctổchứcxãhộiđãtừngdõitheomựcnướclêncaocủacácconsônggâylụttheochukỳvàđãluônluônchuẩnbịsaochophùhợp,biểuhiệnquaviệcgiảđịnhrằngcácconlũsẽkhôngdângcaohơnsovớimựcnướchiệntại.Nhữnghìnhảnhvềmộtthảmhọatồitệkhônghềdễdànghiệnratrongđầu.
TÍNHSẴNCÓVÀTÁCĐỘNG
Cácnghiêncứuthuyếtphụcnhấtvề“tínhsẵncó”đãđượctiếnhànhbởinhữngngườibạncủachúngtôitạiEugene,nơiPaulSlovicvàcộngtácviênkỳcựucủaônglàSarahLichtensteinđãđượcmờitớithamdự.Họđãtiếnhànhmộtnghiêncứuđộtphátrênnhữngnhậnthứccôngkhaivềcácrủiro,baogồmmộtcuộcđiềutrađãtrởthànhvídụđiểnhìnhchomộtđịnhkiến.Họđãyêucầunhữngngườithamgiatrongcuộcđiềutranàyxemxétcáccặpnguyênnhândẫntớicáichết:Bệnhtiểuđườngvàhensuyễn,hoặcđộtquỵvàtainạn.Đốivớitừngcặp,cácchủthểđãchỉranguyênnhânthườngxuyênhơnvàướclượngtỷlệcủahainguyênnhânthườngxuyênnhất.Cácđánhgiáđãđượcsosánhvớisốliệuthốngkêvềsứckhỏetạithờiđiểmđó.
Dướiđâylàmộtmẫutrongnhữngpháthiệncủahọ:
Cáccơnđộtquỵgâyrasốtửvongnhiềugấpđôisovớitấtcảcácvụtainạnđượcgộplại,nhưng80%sốngườithamgiađãđánhgiáchếtdotainạncókhảnăngxảyranhiềuhơn.Cáctrậnlốcxoáyđượcxemlànhữngkẻgiếtngườithườngxuyênhơnsovớibệnhhensuyễn,mặcdùhensuyễngâyracáichếtgấp20lần.Chếtdosétđánhđãđượcđánhgiálàítcókhảnăngxảyrahơnsovớicáichếtdongộđộc,mặcdùnguyênnhânnàyxảyranhiềuhơngấp52lần.Chếtdodịchbệnhcókhảnăngxảyranhiềugấp18lầnsovớichếtdotainạn,nhưngcảhainguyênnhânnàyđềuđượcđánhgiácókhảnăngxảyrangangbằng.Chếtdocácvụtainạnđãđượcđánhgiálàcókhảnăngxảyranhiềuhơngấp300lầnsovớichếtdobệnhtiểuđường,nhưngtỷlệthựcsựlà1:4.
Lờikhuyênởđâyhếtsứcrõràng:Cácướctínhvềnhữngnguyênnhândẫnđếncáichếtbịbópméobởitintứccủagiớitruyềnthông.Tintứctruyềnđitựnóđãbịsailệchtheohướngmớilạvàthươngtâm.Cácphươngtiệntruyềnthôngkhôngchỉđịnhhướngcôngchúngmànócònbịđịnhhìnhbởichínhcôngchúng.Cácbiêntậpviênkhôngthểphớtlờnhucầucủacôngchúngnếuđólàcácchủđềđangnóngvànhữngquanđiểmnhậnđượcmứcđộbaophủrộngkhắp.Cácbiếncốkhácthường(vídụnhưngộđộcthịt)thuhútsựchúýthiếucânxứngvàbởivậyđượcnhậnbiếtnhưlàkémđặcsắchơnsovớithựcchấtcủachúng.Thếgiớitrongđầucủachúngtakhôngphảilàmộtbảnsaochínhxáccủathếgiớithựctại,nhữngkỳvọngcủachúngtavềcácbiếncốlặplạibịbópméobởisựphổquátvàcườngđộcảmxúcvềthôngđiệpmàchúngtabịđặtvào.
Uớctínhvềnguyênnhângâyracáichếtgầnnhưlàmộtsựdiễnđạttrựctiếpvềsựkíchhoạtcácýniệmtrongbộnhớliênhợpvàlàmộtvídụtuyệtvờivềphépthế.NhưngSlovicvàcácđồngsựcủamìnhđãđượcdẫndắttớimộthiểubiếtsâuhơn:Họthấyrằngsựnớilỏngmàtheođócácýniệmvềvôvànnhữngrủiroxuấthiệntrongđầuvànhữngphảnứngtâmlýtrướcnhữngrủironàyđượcliênkếtvớinhauchặtchẽ.Nhữngýnghĩvàhìnhảnhkhủngkhiếpdiễnravớichúngtavớisựnớilỏngđiểnhình,vànhữngsuynghĩvềsựmạohiểmlànỗikinhhãitrầmtrọngđầysinhđộngvàrõnét.
Nhưđãđượcđềcậptớitrướcđó,rốtcuộcSlovicđãpháttriểnkháiniệmvềmộtkiểusuynghiệmgâytácđộng,tạiđóngườitađưaracácnhậnxétvà
quyếtđịnhbằngviệcphântíchcảmxúccủahọ:Mìnhcóthíchnókhông?Mìnhcóghétnókhông?Mìnhcảmthấynómạnhmẽnhườngnào?Trongnhiềulĩnhvựccủacuộcsống,Slovicnói,conngườiđịnhhìnhcácquanđiểmvàđưaralựachọnmàdiễnđạttrựctiếpnhữngcảmnhậncủahọvàxuhướngtiếpcậnhaynétránhcơbảncủahọ,màthườngkhôngnhậnthứcđượcrằnghọđanglàmvậy.Kiểusuynghiệmgâyảnhhưởngnàylàmộtthídụvềphépthế,tạiđócâutrảlờichomộtcâuhỏidễ(Mìnhcảmthấythếnào?)đóngvaitrònhưmộtcâutrảlờichocâuhỏikhóhơnrấtnhiều(Mìnhnghĩgìvềnó?).SlovicvàđồngsựcủaôngđãliênkếtnhữngquanđiểmcủahọvớinghiêncứucủanhàkhoahọcthầnkinhAntonioDamasio,ngườiđãđềrarằngnhữngđánhgiámangtínhcảmxúccủaconngườivềcáckếtquảvàcáctìnhtrạngcơthểvàcácxuhướngtiếpcậnvànétránhđãliênkếtlại,tấtcảđềugiữvaitròtrungtâmtrongviệcdẫndắthoạtđộngraquyếtđịnh.Damasiovàcácđồngsựcủamìnhđãnhậnthấyrằngnhữngngườimàkhôngbiểulộnhữngcảmxúcthíchhợptrướckhihọquyếtđịnh,đôilúclàdosựthươngtổncủanãobộ,cũngcómộtnănglựcbịsuygiảmđểđưaracácquyếtđịnhđúngđắn.Mộtsựmấtnănglựcbịdẫndắtbởimột“nỗisợlànhmạnh”vềnhữnghệquảxấulàmộtsailầmtaihại.
Đểtìmkiếmmộtminhchứngthuyếtphụcvềcáctácdụngcủakiểusuynghiệmgâytácđộng,nhómnghiêncứucủaSlovicđãkhảosátýkiếnvềcácloạicôngnghệ,baogồmkhửtrùngnướcbằngflour,cácnhàmáyhóachất,bảoquảnthựcphẩmvàxecộ.Nhữngngườithamgiathínghiệmđượcyêucầuliệtkêcảnhữngíchlợilẫnnhữngrủirocủatừngcôngnghệ.Họnhậnthấymộtsựtươngquantiêucựccaotớibấtngờgiữahaiướctínhmànhữngngườithamgiacủahọđãđưara:Mứclợiíchvàmứcđộrủirocủatừngcôngnghệ.Khingườitacóvẻcóthiệncảmđốivớimộtcôngnghệ,họxếphạngnónhưthểcungcấpnhữnglợiíchlớnvàítrủiro,khingườitađãkhôngthíchmộtcôngnghệnàođó,họcóthểchỉnghĩtớinhữngbấtlợicủanóvàchỉmộtvàiđiềucólợihiệnratrongđầu.Bởivìcáccôngnghệnàysắpxếptheothứtựtừtốttớixấu,nênchẳngcósựcânbằnggâykhókhănnàocầnphảigiảiquyết.Nhữngướctínhrủirovàlợiíchđãtươngứngthậmchícòngầnsáthơnkhingườitaxếphạngcácrủirovàlợiíchdướiáplựcvềthờigian.Đángchúýlà,cácthànhviêncủaHiệphộiĐộcchấtVươngquốcAnh(theBritishToxicologySociety)đãtrảlờitươngtự:Họthấycóítlợiíchtrongcácthựcthểhoặccáccôngnghệmàhọnghĩlàrủirovàngượclại.Tácđộngnhấtquánlàmộtyếutốtrọngtâmmàtôiđãtừnggọilàsựliênkếtchắcchắn.
Phầnhaynhấtcủathửnghiệmđếnởphầnkếtiếp.Saukhihoànthànhbảnkhảosátbanđầu,nhữngngườithamgianàyđọccácđoạntómlượcvới
nhữnglậpluậnthiênvềcáccôngnghệđadạng.Mộtsốđượctraochonhữnglậpluậntậptrungvàonhiềulợiíchcủamộtloạicôngnghệ;sốkhác,cáclậpluậnnhấnmạnhvàonhữngrủirocónguycơthấp.Pháthiệnđángchúý:Nhữngngườiđãnhậnđượcmộtthôngđiệptándươngnhữnglợiíchcủamộtcôngnghệcũngthayđổiniềmtincủahọvềnhữngrủirocủanó.Mặcdùhọkhônghềcóđượcdấuhiệuliênquannào,giờđâythứcôngnghệmàhọthíchhơntrướcrấtnhiềucũngđãđượcnhậnbiếtnhưthểítrủiro.Tươngtựvậy,nhữngngườithamgiamàchỉđượcchobiếtnhữngrủirocủamộtcôngnghệđãđượcmanhnhagâydựngmộtquanđiểmcóthiệnchíhơnvềnhữnglợiíchcủanó.Hàmýnàyhoàntoànrõràng:KhinhàtâmlýhọcJonathanHaidtphátbiểutheomộtngữcảnhkhác,“cảmxúcquamặtlýtrí.”4Hiệuứnggâytácđộnglàmđơngiảncuộcsốngcủachúngtabằngviệctạoramộtthếgiớicótrậttựhơnsovớiđờithực.Cáccôngnghệhữuíchcóchútgiátrịtrongthếgiớitưởngtượngmàchúngtacưngụ,côngnghệtệhạikhôngcóchútíchlợigì,vàtấtthảycácquyếtđịnhđềudễdàngcả.Dĩnhiên,trongđờithựcchúngtathườngđốimặtvớinhữngcânbằngkhónhọcgiữacáclợiíchvàcáigiáphảitrả.
CÔNGCHÚNGVÀGIỚICHUYÊNGIA
PaulSlovichẳnphảibiếtvềnhữngkhácthườngtrongsựphánđoáncủaconngườivềrủironhiềuhơnsovớibấtcứcánhânnàokhác.CôngtrìnhcủaôngđưaramộtbứctranhvềMrvàMs.Côngdânmàkhônghềquálời:Đượcdẫndụbởicảmxúcthayvìlýtrí,dễdàngbịchiphốibởinhữngtiểutiếtvànhạycảmởmứckhôngcầnthiếttrướcnhữngkhácbiệtgiữacácxácsuấtthấpvàxácsuấtthấpkhôngđángkể.Sloviccũngđãtừngnghiêncứuvềgiớichuyêngia,nhữngngườinàyrõrànggiỏixoayxởvớinhữngconsốvàsốlượnghơn.Cácchuyêngiachỉrarấtnhiềusailệchyhệtvẫncòntồntạitrongchúngtadướidạngthứcđãbịlàmchosuyyếu,nhưngthườnglànhữngxétđịnhvàưutiêncủahọvềnhữngrủirokhácvớisốngườicònlại.
Nhữngkhácbiệtgiữagiớichuyênmônvàcôngchúngđượclýgiảiphầnnàobởinhữngsailệchtrongcácphánđoánthôngthường,nhưngSlovicthuhútđượcsựchúývàocáctìnhhuốngmàởđónhữngkhácbiệtnàyphảnánhmộtmốixungđộtđíchthựcvềcácgiátrị.Ôngchỉrarằngcácchuyêngiathườngđolườngnhữngrủirobằngcácsinhmệnh(hoặctuổithọ)đãmấtđi,trongkhicôngchúnglạiđưaranhữngkhácbiệtkhảquanhơn,vídụnhưgiữa“chếtgià”và“chếttrẻ”,hoặcgiữanhữngcatửvongbấtngờngẫunhiênvớinhữngcáichếtxảyratrongcáchoạtđộngcóchủý,vínhưlàhoạtđộngtrượttuyết.Nhữngkhácbiệthợplýnàythườngbịbỏquatrongcácsốliệuthốngkêmàchỉđơnthuầnlàđếmcáctrườnghợpxảyra.Slovicbiệnluậntừ
nhữngquansátnhưthếrằngcôngchúngcómộtýniệmvềnhữngrủirophongphúhơngiớichuyênmôn.Dovậy,ôngphảnđốimộtcáchmạnhmẽquanđiểmrằnggiớichuyênmônnênđiềukhiểnvàrằngcácýkiếncủahọnênđượcchấpnhậnmàkhôngcầntớicâuhỏikhinàochúngxungđộtvớinhữngýkiếnvàmongmuốncủanhữngcôngdânkhác.Khigiớichuyênmônvàcôngchúngbấtđồngvềnhữngưuthếcủahọ,ôngnói,“Mỗibêncầnphảitôntrọngnhữngnhậnthứcvàkhảnănghiểubiếtcủađốiphương.”
Vớithamvọngcủamìnhnhằmgiànhquyềnkiểmsoátduynhấtđốivớichínhsáchmạohiểmtừgiớichuyênmôn,Slovicđãtháchthứcnềntảngchuyênmôncủachínhhọ:Ýniệmchorằngrủirochínhlàkháchquan.
“Rủiro”khônghềtồntại“ởngoàikia”,khônglệthuộcvàotríócvàvănhóa,nóđangđợiđểđượcđođếm.Loàingườiđãphátminhraýniệm“rủiro”nhằmgiúphọhiểuvàkiểmsoátđượcnhữngmốinguyhiểmvàbấtổncủacuộcsống.Mặcdùnhữngnguyhiểmnàylàcóthật,nhưngchẳnghềcóthứgìnhưkiểu“rủirothực”hay“rủirokháchquan”.
Đểlàmsángtỏtuyênbốcủamình,Slovicliệtkêchíncáchxácđịnhrủirotửvongcóliênquantớiviệcphátthảinguyênliệumangđộctốvàokhôngkhí,việcxếphạngtừ“sốngườichếttrênmộtngànngười”đến“sốngườichếttrênmộttỷđô-lasảnphẩmđượcsảnxuất.”Quanđiểmcủaôngđólàsựđánhgiávềrủirophụthuộcvàosựchọnlựamộtthướcđovớikhảnănghiểnnhiênlàchọnlựađócóthểđượcdẫndụbởimộtưuáinàođóđốivớikếtquảnàyhaykếtquảkhác.Ôngtiếptụcđitớikếtluậnrằng“việcxácđịnhrủirotheocáchđólàmộtsựvậndụngcóhiệuquả.”Bạnkhôngthểngờđượcrằngmộtaiđócóthểgiảiquyếtđượcvấnđềmangtínhchínhsáchgaigócnhưvậytừnhữngnghiêncứuthựcnghiệmcủacácnhàtâmlýhọcvềsựxétđịnh!Tuynhiên,chínhsáchxéttớicùngcũnglàởconngười,thứmàhọmuốnvàđâulàđiềutốtnhấtchohọ.Mọicâuhỏivềchínhsáchliênquantớinhữnggiảđịnhvềconngườibảnnguyên,đặcbiệtlàvềnhữnglựachọnmàconngườicóthểđưaravànhữnghệquảtừcáclựachọndànhchochínhhọvàxãhội.
MộthọcgiảtôirấtngưỡngmộlàCassSunsteincùngvớibạncủamìnhđãcùngnhautraođốivớigiớichuyênmônvàcôngchúng,bảovệvaitròcủagiớichuyênmônnhưlàmộtthànhtrìchốnglạinhữngdưthừa“dântúy”.SunsteinlàmộttrongnhữnghọcgiảvềluậthàngđầutạiMỹvàcùngvớicácnhàtiênphongkháctronglĩnhvựccủamình,họđềumangthuộctínhdạndĩtrithức.Ôngbiếtlàmìnhcóthểlàmchủbấtcứkhốikiếnthứcnàomộtcáchnhanhchóngvàtriệtđể.Ôngđãlàmchủrấtnhiều,baogồmcảsuynghiệm
tâmlývàlựachọncácvấnđềvềđiềutiếtvàchínhsáchrủiro.QuanđiểmcủaônglàcơchếhiệnhữucủasựđiềutiếttạiMỹlộramộtsựsắpđặtcácquyềnưutiênnghèonàn,nómanglạisựphảnứngtrướcnhữngáplựccủacộngđồnghơnlànhữngphântíchkháchquancẩnthận.Ôngxuấtpháttừthứquanđiểmchorằngsựđiềutiếtrủirovàsựcanthiệpcủachínhphủnhằmgiảmthiểucácrủironênđượcdẫndắtbởihoạtđộngđặttrọngsốthỏađángchocáckhoảnchivàlợiíchmanglại,vàrằngcácđơnvịtựnhiêndànhchophépphântíchnàylàsốcácsinhmạngđượccứu(hoặccóthểlàsốtuổithọđượcníugiữ,thứmangvềnhiềutrọnglượngđểcứuvãntuổixuânhơn)vàphítổntínhbằngtiềnđốivớinềnkinhtế.Sựđiềutiếtnonkémchínhlànhữngsinhmạngvàtiềntàilãngphí,cảhaithứnàyđềucóthểđượcđolườngmộtcáchkháchquan.SunsteinđãkhôngbịthuyếtphụcbởiluậncứcủaSlovicrằnghiểmhọavàphépđocủanólàchủquan.Rấtnhiềukhíacạnhcủahànhđộngđánhgiárủirođanggâyratranhcãi,nhưngôngcóniềmtinvàotínhkháchquancóthểđạttớinhờkhoahọc,giớichuyêngiavàsựcânnhắcthậntrọng.
Sunsteinđiđếnquảquyếtrằngnhữngphảnứngbịlàmchosailệchtrướccácrủirolàmộtnguồnquantrọngchonhữngưutiênthấtthườngvàkhôngđúngchỗtrongchínhsáchcông.Cácnhàlậpphápcóthểdễphảnứngtháiquátrướcnhữngmốibậntâmkhônghợplýcủadânchúng,cảbởisựnhạycảmchínhtrịlẫnbởihọđềuthiênvềnhữngsailệchliênquantớinhậnthứcgiốngnhưnhữngcôngdânkhác.
Sunsteinvàmộtcộngtácviên,nhàluậthọcTimurKuran,đãsángtạoramộttêngọidànhchocơchếnàyquađócácsailệchkhỏađầychínhsách:Tầng(thác)giátrịsẵncó.Họnhậnxétrằngtrongbốicảnhxãhội,“tấtcảcácphươngphápsuynghiệmđềuđồngđều,nhưngtínhsẵncóđồngđềuhơnnhữngthứkhác.”Họcósẵntrongđầumộtkháiniệmđượcmởrộngvềphươngphápsuynghiệm,tạiđótínhsẵncócungcấpmộtkiểusuynghiệmchonhữngxétđịnhthayvìmộttầnsuất.Đặcbiệtlàtầmquantrọngcủamộtýniệmlạithườngđượcxétđịnhbởisựmạchlạc(vàhiệulệnhmangtínhcảmxúc)cùngvớiđiềunàyýniệmkiasẽhiệnratrongđầu.
Mộttầng(thác)giátrịsẵncólàmộtchuỗicácbiếncốtựduytrì,nócóthểbắtđầutừnhữngtintứctruyềnthôngvềmộtbiếncốtươngđốinhỏvàhướngtớisựhoangmangcủađámđôngvàhànhđộngquymôlớncủachínhphủ.Vàomộtsốdịp,mộtcâuchuyệntruyềnthôngvềmộthiểmhọahútđượcsựchúýcủamộtphânkhúccôngchúng,nócóthểgâykhuấyđộngvàlolắng.Phảnứngcảmxúcnàytựnótrởthànhmộtcâuchuyện,hànhđộnggợinhắctừtintứccộngthêmtrêncácphươngtiệntruyềnthông,nólầnlượt
sảnsinhrasựchútâmvàsứchútlớnhơn.Chutrìnhnàyđôilúcđượcđẩynhanhmộtcáchcóchủđíchbởi“kẻđụcnướcbéocò”5,cáccánhânhoặctổchứcvậnhànhnhằmbảođảmchomộtchuỗicáctintứcgâylolắng.Sựnguyhiểmngàymộtbịphóngđạikhigiớitruyềnthôngđuanhaugâychúýcủadưluậnbằngcáchgiậttít.Cácnhàkhoahọcvànhữngngườicốgắnglàmgiảmsựtăngtiếncủanỗisợhãivàsựkhiếpđảmgiànhđượcítsựchúý,phầnlớnlàchốngđối:Bấtkểngườinàophảnđốirằngsựnguyhiểmđãbịcườngđiệuhóađềubịliêntưởngtớimộtsự“giấugiếmđángghêtởm”.Vấnđềnàytrởnênquantrọngvềmặtchínhtrịbởinóámảnhđầuóctấtcảmọingườivàsựphảnứnglạihệthốngchínhtrịđượcdẫndụbởicườngđộtìnhcảmcôngchúng.Tầng(thác)giátrịsẵncónàygiờđâyđãđượcđiềuchỉnhlạicácmứcđộưutiên.Cácrủirokhácvàcáccáchthứckhácmàcácnguồntàinguyênđãcóthểứngdụngvìlợiíchchung,tấtcảđềuđãlẩnkhuấtvàobốicảnhchung.
KuranvàSunsteintậptrungvàohaivídụvẫncòngâytranhcãi:SựvụKênhđàoLovevàcáiđượcgọilànỗisợAlar.TạiKênhđàoLove,rácthảiđộchạiđượcchôncấtđãbịphátlộtrongsuốtmùamưanăm1979,gâyrasựnhiễmđộcnguồnnướcvàmùihôithốitrênmứcgiớihạnchophép.Cáccưdâncủacộngđồngnàyđãnổigiậnvàkhiếpđảm,mộttrongsốhọ,LoisGibbs,đãhànhđộngvớimộtnỗlựcđặcbiệtnhằmduytrìmốiquantâmtớivấnđềnày.Tầng(thác)giátrịsẵncókhôngđượcmởratheođúngcáchdiễngiảichuẩn.TạiđỉnhtháclànhữngcâuchuyệnhàngngàyvềKênhđàoLove,cácnhàkhoahọcđangnỗlựcnhằmgiảiquyếtnhữngnguyhiểmđãbịthổiphồnglênđãbịlờđihoặcđãbịátđi.HãngTinABCđãphátsóngmộtchươngtrìnhvớitựaTheKillingGround(Mặtđấtgiãychết),vànhữngchiếcquantàitrốngkhôngcókíchthướcbằngđứatrẻđãđượcdiễuhànhtrướcmặtcơquanlậppháp.Đạiđasốcáccưdânđượctáiđịnhcưnhờvàongânsáchchínhphủvàquảnlýrácthảiđộchạiđãtrởthànhvấnđềmôitrườngchínhcủanhữngnăm1980.Thứluậtphápmàđãbắtbuộcphảidọndẹpnhữngkhuvựcnhiễmđộc,đượcgọivớicáitênCERCLA,đãthiếtlậpmộtSuperfund(siêuquỹ)vàđượccholàmộtthànhtựuđángkểcủaluậtmôitrường.Điềuluậtnàycũngđãthậttốnkém,vàmộtsốngườitừngtuyênbốrằngcùngvớikhoảntiềnnhưvậyđãcóthểcứugiúpnhiềumạngsốnghơnnếutiềnấyđượcchuyểntrựctiếptớinhữngngườinghèokhác.
CácýkiếnvềđiềuthựcsựđãxảyraởKênhđàoLovevẫncònđangmâuthuẫnsâusắcvànhữngtuyênbốvềsựtổnhạithựcchosứckhỏecóvẻnhưvẫnchưađượcchứngminh.KuranvàSunsteinđãviếttườngtậnvềcâuchuyệnKênhđàoLovegầnnhưlàmộtbiếncốgiảmạo,trongkhiởphíabênkiachiếntuyến,cácnhàhoạtđộngvìmôitrườngvẫnluônnóivề“thảmhọa
KênhđàoLove”.
CácýkiếnmâuthuẫntrongvídụthứhaimàKuranvàSunsteindùngđểminhhọachoýniệmcủahọvềmộttầng(thác)giátrịsẵncólàsựcốAlar,sựcốđượccácnhàphêbìnhlưutâmđếnnhưlà“nỗisợAlar”củanăm1989.Alarlàmộtloạihóachấtđượcphunlênnhữngcâytáođểđiềutiếtsứctăngtrưởngcủachúngvàgiatăngvẻđẹpbênngoàichochúng.Nỗihoảngsợbắtđầutừnhữngcâuchuyệntrênbáochírằngloạihóachấtnày,khiđượctiêuthụvớikhốilượnglớn,đãgâynêncáckhốiuungthưởloàigặmnhấmvàchuột.Nhữngcâuchuyệnnàylàmdânchúngkinhhãilàđiềucóthểhiểuđượcvànhữngnỗisợấyđãcổsúynhiềuhơnchocácmẩutintứccủagiớitruyềnthông,cơchếgốccủamộttầng(thác)giátrịsẵncó.ChủđềnàyđãthốngtrịcácbảntinvàđãsảnsinhranhữngbiếncốtruyềnthôngđầykịchtínhvínhưlờikhaicủacôMerylStreeptrướcQuốchội.Ngànhcôngnghiệptrồngtáođãphảigánhchịunhữngtổnthấtlớnkhitáovàcácsảnphẩmtừtáotrởthànhnguyênnhâncủanỗisợ.KuranvàSunsteintríchdẫnlờimộtcôngdân:“Liệucóantoànhơnkhôngkhiđổnướctáoépxuốngcốnghoặcchởchúngtớimộtbãichứachấtthảiđộchại.”NhàsảnxuấtđãchothuhồisảnphẩmnàyvàFDAđãbanlệnhcấm.Nghiêncứusauđóđãxácthựcrằngchấtnàycóthểđặtramộtrủirorấtnhỏnhưlàmộtchấtcóthểgâyungthư,nhưngsựcốAlarđãchắcchắnlàmộtphảnứngquámứctrướcmộtvấnđềthứyếu.Kếtquảcuốicùng,từsựcốnày,nhữngquảtáochấtlượngđượctiêuthụíthơnhẳn.
CâuchuyệnAlarminhhọachomộthạnchếcơbảntrongnănglựctrínãocủachúngtađểđươngđầuvớinhữngrủironhỏ:Chúngtahoặclờđitấtcảhoặcđặtchochúngquánhiềutrọngsốmàchẳngcógìởgiữacả.Hầuhếtcácbậcchamẹvốnđãphảithứcgiấcđểchờđứacongáituổivịthànhniêncủamìnhtrởvềnhàmuộntừbữatiệcsẽnhậnracảmgiácnày.Bạncóthểbiếtrằngthựcsựchẳng(gầnnhư)cógìđểphảilolắngcả,nhưngbạnkhôngthểngănchặnnhữnghìnhảnhcủamộtthảmhọaxuấthiệntrongđầumình.NhưSlovicđãtừngtranhluận,sốlượngsựquantâmkhôngchínhxácmộtcáchtươngđồngvớikhảnăngxảyratổnhại.Bạnđangmườngtượngramộttửsố-câuchuyệnbithảmbạnđãtrôngthấytrênmặtbáo–vàkhônghềsuynghĩvềmẫusố.Sunsteinđãtừngđặtramộtthànhngữmới“saolãngxácsuất”đểmôtảmẫuhìnhnày.Sựphatrộngiữasaolãngxácsuấtvớicáccơcấuxãhộivềtầng(thác)giátrịsẵncóchắchẳndẫntớisựthổiphồnghiểnnhiênvềnhữngmốiđedọathứyếu,đôilúccùngvớicảnhữnghệquảnghiêmtrọng.
Trongthếgiớicủangàyhômnay,chủnghĩakhủngbốlànhữngkẻvậndụngnhiềunhấtnghệthuậttạoratầng(thác)giátrịsẵncó.Vớimộtvàibiệtlệ
kinhhoàngnhư11tháng9,sốconthươngvongtừcácvụtấncôngkinhhoàngcóliênhệrấtnhỏvớinhữngnguyênnhângâyracáichếtkhác.Ngaycảởcácquốcgiađãtừngtrởthànhmụctiêucủacácchiếndịchkhủngbốtậptrung,nhưIsrael,consốthươngvonggầnnhưkhôngbaogiờgầnvớisốcácvụchếtdotainạngiaothông.Sựkhácbiệtnằmởgiátrịsẵncócủahairủiro,sựdễdàngvàtầnsuấtmàchúnghiểnhiệntrongđầu.Nhữnghìnhảnhkhủngkhiếp,đượclặplạikhôngngớttrênphươngtiệntruyềnthông,đẩymọingườiđếnbướcđườngcùng.Từtrảinghiệmcủatôi,tôithấythậtkhóđểthuyếtphụcbảnthânmộtaiđóởvàotrạngtháihoàntoànđiềmtĩnh.ChủnghĩakhủngbốtrựctiếpkhẳngđịnhHệthống1.
Tôicóthểcúixuốngởđâutrongtrậnchiếngiữanhữngngườibạncủatôi?Tầng(thác)giátrịsẵncólàcóthựcvàchúngrõràngđãbópméocácquyềnưutiêntrongsựcấpphátcácnguồndưluận.CassSunsteinđãcóthểsănlùngcáccơchếngăncáchcácnhàlậpđịnhkhỏinhữngáplựccôngluận,đểchosựcấpphátcácnguồntàinguyênđượcxácđịnhbởicácchuyêngiacôngbằng-ngườicócáinhìntổngthểvềtấtcảcácrủirovàvềcácnguồntàinguyêncógiátrịnhằmgiảmthiểuchúng.PaulSlovicíttínnhiệmgiớichuyênmônvàtinởcôngluậnnhiềuhơnmộtchútsovớiSunstein,vàôngchỉrarằngviệctáchgiớichuyênmônkhỏinhữngcảmxúccủacôngluậnsảnsinhnhữngchínhsáchmàcôngchúngsẽbácbỏ-mộttìnhthếkhôngthểxảyratrongnềndânchủ.Rõrànglàcảhaiđềuxácđángvàtôitánđồngvớicảhai.
TôicùngchiasẻmốilolắngcủaSunsteinvềảnhhưởngcủanhữngnỗisợphilývàcủatầng(thác)giátrịsẵncólênchínhsáchcôngtrênkhíacạnhrủiro.Tuynhiên,tôicũngcùngchiasẻniềmtincủaSlovicrằngnhữngnỗisợlanrộng,dùlàchúngkhôngchínhđángđinữa,cũngkhôngnênbịcácnhàlậppháptảnglờ.Duylýhaykhôngduylý,nỗisợgâyrabốirốivàsuyyếuvàcácnhàlậpphápcầnphảinỗlựcbảovệcôngchúngkhỏisựsợhãichứkhôngchỉkhỏinhữnghiểmnguycóthực.
Slovicnhấnmạnhmộtcáchchuẩnxácsựphảnkhángcủadưluậntrướcýnghĩvềcácquyếtđịnhđượcđưarabởicácchuyêngiakhôngđượcủnghộvàvôtráchnhiệm.Hơnthếnữa,tầng(thác)giátrịsẵncócóthểcólợiíchlâudàiquaviệckêugọisựchúývềnhữngnhómrủirovàsựgiatăngđộlớnnóichungcủanguồnngânsáchgiảmthiểurủiro.SựcốKênhđàoLovecóthểđãtừnggâyrasựdưthừatàinguyênđượcphânbổnhằmquảnlýchấtthảiđộchại,nhưngnócũngcóđượcmộthiệuquảphổquáthơntrongviệcnângcaomứcđộưutiêndànhchocácmốiquantâmvềmôitrường.Nềndânchủkhôngthểtránhkhỏisựhỗntạp,mộtphầnlàbởinhữngphươngpháp
suynghiệmdựatrêngiátrịsẵncóvàtácđộngnódẫndụniềmtincủacôngchúngvànhữngquanđiểmấychắchẳnbịsailệch,ngaycảkhihọthườngđượcchỉđúngđường.Tâmlýhọcnêncảnhbáovềýđịnhcủacácchínhsáchrủirovốnđượckếthợptừsựamtườngcủacácchuyêngiavớicáccảmxúcvàkhảnăngtrựcgiáccủacôngchúng.
BÀNVỀTẦNG(THÁC)GIÁTRỊSẴNCÓ
“Côấyđangđắmđuổivớimộtsựđổimớirằngnócónhữnglợiíchtolớnmàkhônghềcóphítổn.Tôiđồrằngđólàphươngphápsuynghiệmtácđộng.”
“Đâylàmộttầng(thác)giátrịsẵncó:mộtđiềutráivớidựđoán,nóbịthổiphồngbởigiớitruyềnthôngvàcôngluậnchotớikhinótrànngậptrênmànhìnhTVcủachúngtavàtrởthànhvấnđềbànluậncủatấtthảymọingười.”
Chương14.LuậnđềvềTomWHãynhìnvàomộtbàitoánđơngiảnsau:
TomWlànghiêncứusinhtạimộttrườngđạihọclớncủabang.HãyxếphạngchínlĩnhvựcchuyênmônsauđạihọcdướiđâytheothứtựkhảnăngmàTomWsởhữu.Sửdụngsố1đểchỉlĩnhvựccóthểnhất,9cholĩnhvựcítcókhảnăngnhất.
Quảntrịkinhdoanh.
Khoahọcmáytính.
Côngtrình.
Giáodụcvànhânvăn.
Luật.
Yhọc.
Thưtịchhọc.
Khoahọcvậtlývàđờisống.
Khoahọcxãhộivàhoạtđộngxãhội.
Câuhỏinàydễ,vàbạnđãbiếtngayrằngconsốliênquancủaviệcghivàocáclĩnhvựckhácnhauchínhlàmấuchốtchomộtgiảipháp.Trongchừngmựcmàbạncóthểbiết,TomWđãđượcnhặtngẫunhiêntừsốcácnghiêncứusinhtạitrườngđạihọc,giốngnhưmộtviênbiđơnlẻđượcnhặtkhỏimộtchiếcbình.Đểxemxétliệuviênbiấycónhiềukhảnănglàmàuđỏhaymàuxanh,bạncầnphảibiếtcóbaonhiêuviênbimỗimàuhiệncótrongbình.Tỷlệcácviênbicủamỗiloạicụthểđượcgọilàhệsốgốc.Tươngtựvậy,hệsốgốccủangànhGiáodụcvànhânvăntrongluậnđềnàylàtỷlệcácsinhviêncủachínhlĩnhvựcđótrongsốtấtcảcácthựctậpsinh.TrongsựthiếuthôngtincụthểvềTomW,bạnsẽthựchiệnvớinhữnghệsốgốcnàyvàgiảđịnhrằnganhtacónhiềukhảnăngđượcgánvàongànhGiáodụcvànhânvănhơnsovớingànhKhoahọcmáytínhhayThưtịchhọc,bởivềtổngthểcónhiềunghiêncứusinhcủangànhGiáodụcvànhânvănhơnsovớihailĩnhvựckia.Sửdụngthôngtinhệsốgốclàđộngtháirõrệtkhikhônghềcó
thôngtinkhácđượccungcấp.
SauđâylàmộtpháchọatínhcáchcủaTomWthờihọctạitrườngtrunghọc,bởimộtnhàtâmlýhọc,dựatrênnềntảngnhữngbàikiểmtratâmlý,nhưngkhôngchắcchắnTomWlàconngườinhưvậy.
TomWcóchỉsốthôngminhcao,mặcdùtrongthựctếthiếusựsángtạo.Cậucầnlàmviệccókếhoạch,hệthống,gọngàngvàngănnắp̀mớipháthuykhảnăngcủamình.Lốiviếtcủacậukhánhàmchánvàmáymóc,thithoảngsinhđộnghơnnhờlốichơichữcổvànhữnghìnhảnhtheokiểukhoahọcviễntưởng.Cậucómộtđộnglựcganhđuamạnhmẽ.Cậuítcócảmxúcvàsựđồngcảmvớinhữngngườixungquanh,vàkhôngthíchgiaotiếpvớingườikhác.Tựcoimìnhlàtrungtâm,tuynhiêncậucómộtýthứcsâusắcvềđạođức.
Giờhãylấymộtmẩugiấyvàxếphạngchínlĩnhvựcchuyênmônđãđượcliệtkêbêndưới,saukhiđọcbảnmiêutảvềTomW.Dùngsố1đốivớikhảnăngcóthểxảyranhấtvà9chokhảnăngítxảyranhất.
Bạnsẽkếtthúcchươngnàynhanhhơnnếubạnthựchiệnbàitậpnàyvớimộtsựcốgắngnhanhchóng.ViệcđọcbảnbáocáovềTomWlàcầnthiếtchoviệcđưaranhữngnhậnxétcủabạnvềcácchuyênngànhđạihọckhácnhau.
Câuhỏinàyrấtdễhiểu.Nóđòihỏibạnphảigọira,hoặccóthểlàcấutrúcnên,mộtkhuônmẫunghiêncứusinhtrongcáclĩnhvựckhácnhau.Khicuộcthửnghiệmđượctiếnhànhlầnđầutiên,vàođầunhữngnăm1970,việcsắpxếptrungbìnhlànhưsau.Sựsắpxếpcủabạncóthểcũngkhôngkhácnhiềulắm:
Khoahọcmáytính.Côngtrình.Quảntrịkinhdoanh.KhoahọcvậtlývàđờisốngThưtịchhọc.Luật.Yhọc.Giáodụcvànhânvăn.Khoahọcxãhộivàhoạtđộngxãhội.
BạncóthểđãxếphạngngànhKhoahọcmáytínhtrongsốthíchhợpnhấtbởicácgợiývềsựkhôngphổbiến(“lốichơichữcổ”).Thựctế,miêutảvề
TomWđãđượcviếtđểvừakhítvớimẫuhìnhđó.Mộtchuyênngànhkhácmàhầuhếtmọingườiđãxếphạngcaođólàngànhcôngtrình(“hệthống,gọngàngvàngănnắp”).BạnhẳnđãnghĩrằngTomWkhônghoàntoànhợpvớingànhKhoahọcxãhộivàhoạtđộngxãhội(“ítcócảmxúcvàítcảmthôngvớinhữngngườikhác”).NhữngkhuônmẫunghềnghiệpcóvẻnhưđãthayđổichútíttronggầnbốnmươinămkểtừkhitôilậprabảngmôtảvềTomW.
Nhiệmvụxếphạngchíndạngnghềnàyrấtphứctạpvàđòihỏitínhkỷluậtvàsựvậnhànhtuầntự-điềumàchỉcóHệthống2mớicóthểđápứngđược.Tuynhiên,gợiýđãđặtratrongphầnmôtả(nhữnglốichơichữcổvànhữngthứkhác)đãđượcchủđịnhkíchhoạtsựliênhệvớimộtkhuônmẫu,mộtđộngtháidiễnratựđộngcủaHệthống1.
NhữngchỉdẫndànhchodạngnhiệmvụtươngtựnhưthếnàyđòihỏimộtphépsosánhgiữamôtảvềTomWvớinhữngkhuônmẫucủanhiềungànhnghềchuyênmônkhácnhau.NhằmmụcđíchgiảiquyếtnhiệmvụnàylàliệuđộchínhxáccủamiêutảcópháchọalênđượcmộtbứcchândungmiêutảchânthựcvềTomWhaykhông.Vàđólànhữnghệsốgốcvềtrithứccủabạnthuộcnhiềulĩnhvựckhácnhau.Sựtươngđồngcủamộtcánhânvớikhuônmẫucủamộtnhómkhôngbịtácđộngbởikíchcỡcủanhómđó.Quảvậy,bạncóthểsosánhmiêutảvềTomvớihìnhảnhcủanhữngnghiêncứusinhtrongngànhThưtịchhọc,dùchochẳnghềtồntạikhoađóởtrườngđạihọc.
NếubạnnghiêncứutrườnghợpTomWlạimộtlầnnữa,bạnsẽthấyrằngcậutahoàntoànkhớpvớinhữngkhuônmẫucủamộtsốnhómnhỏcácnghiêncứusinh(Khoahọcmáytính,Thủthư,Kiếntrúccôngtrình)vàítănkhớphơnvớicácnhómlớnnhất(Giáodụcvànhânvăn,Khoahọcxãhộivàhoạtđộngxãhội).Quảnhiênlàvậy.Nhữngngườithamgiathínghiệmthườnggầnnhưđãxếphạnghainhómngànhnàyrấtthấp.TomWđãđượcdựnglênmộtcáchchủđíchnhưlàmộtnhânvật“phảnhệsốgốc”,mộtsựănkhớphoàntoànvớinhữngchuyênngànhhẹpvàmộtsựítănkhớpđốivớicácchuyênngànhphổbiếnnhất.
HOẠTĐỘNGDỰĐOÁNTHÔNGQUAMÔTHỨC
NhiệmvụthứbatrongchuỗinàyđãđượcápdụngchocácnghiêncứusinhTâmlýhọcvàchínhlànhiệmvụthenchốt:XếphạngcácngànhchuyênmôntheotrậttựcókhảnăngxảyraviệcTomWgiờđâylàmộtnghiêncứusinhtrongmỗimộtlĩnhvựcđó.Sốcácthànhviênthamgianhómdựđoán
nàyđãbiếtđượcthựctrạngthốngkêcóliênquan:ChúngtươngđồngvớihệsốgốccủacáclĩnhvựckhácnhauvàhọhiểuđượcrằngdữliệumiêutảvềTomWkhôngthựcsựcógiátrịcao.Tuynhiên,chúngtôiđãkỳvọngởhọviệctậptrunghoàntoànvàosựtươngđồngcủaviệcmiêutảđốivớicáckhuônmẫu–chúngtôiđãgọiđólàmôthức–việclờđicảnhữnghệsốgốclẫnnhữngngờvựcvềtínhchínhxáccủamiêutả.Họsauđóđãcóthểxếphạngchuyênngànhhẹp–khoahọcmáytính–cóxácsuấtcao,bởikếtquảđónhậnđượcđiểmsốmangmôthứccaonhất.
AmosvàtôiđãlàmviệcchămchỉtrongsuốtnămmàchúngtôiởEugenevàthithoảngtôiđãởlạilàmviệcởvănphòngthâuđêm.Mộttrongnhữngcôngviệcmàtôiđãlàmthâuđêmlàhìnhthànhnênmộtmôtảmàcóthểdùngmôthứcvàcáchệsốgốcđọlạivớinhữngthứkhác.TomWlàthànhquảtừnhữngnỗlựccủatôivàtôiđãhoàntấtmôtảấyvàorạngsáng.NgườiđầutiênđượcchobiếtthànhquảvàobuổisánghômấylàđồngsựvàcũnglàbạncủachúngtôiRobynDawes,ôngvừalàmộtnhàthốngkêhọcdàydạnkinhnghiệmvừalàmộtngườitheochủnghĩahoàinghiđượchiểnthịtrongviệcphântíchtheotrựcgiác.Nếunhưaiđómàcóthểxemnhữngthứcóliênquantớihệsốgốc,ngườiđóhẳnphảilàRobyn.TôiđãgọiRobynlại,đưachoôngấycâuhỏimàtôivừamớiviếtravàđềnghịôngấyđoánchuyênngànhcủaTomW.Tôivẫnnhớnhưinnụcườiranhmãnhcủaôngấykhiôngcấtlờiđầyvẻthămdò,“nhàKhoahọcmáytínhư?”Đóquảthựclàmộtkhoảnhkhắchạnhphúc–ngaycảkhigãkhổnglồ(Robyn)cũngđãthấtbạitrongphánđoánnày.Dĩnhiên,Robynngaylậptứcđãnhậnrasailầmcủamìnhkhitôiđềcậptới“hệsốgốc”,nhưngôngấyđãkhôngtựnhiênmànghĩđếnnó.Mặcdùôngấybiếthơnaihếtvaitròcủahệsốgốctrongdựđoán,ôngấyđãxaonhãngchúngkhimôtảvềtínhcáchcủamộtcánhân.Nhưđãdựtính,ôngấyđãthaythếmộtphânđịnhtheomôthứcbằngxácsuấtmàôngđãđượcyêucầuướcđịnh.
Amosvàtôisauđóđãthuthậpnhữngcâutrảlờichocùngcâuhỏiấytừ114nghiêncứusinhngànhTâmlýhọctạibatrườngđạihọclớn,tấtthảytrongsốhọđềuđãđượchàmthụmộtvàikhóahọcvềthốngkê.Họđãkhônglàmchúngtôithấtvọng.Cácthứhạngcủahọđưaradànhchochínlĩnhvựctheoxácsuấtđãkhôngkháclàmấysovớinhữngthứhạngtươngtựđượcsắptheodạngkhuônmẫu.Sựthaythếấylàhoànhảotrongtrườnghợp:Khônghềcódấuhiệunàochothấyrằngnhữngngườithamgiathửnghiệmđãlàmbấtcứđiềugìkhácngoạitrừviệcxétđoánmôthức.Câuhỏivềxácsuất(khảnăngcóthểxảyra)thậtkhó,nhưngcâuhỏivềsựtươngđồnglạidễdànghơnvànóđãđượctrảlờithaythế.Đâyquảlàmộtsailầmnghiêmtrọng,bởicácphântíchvềtínhtươngđồngvàxácsuấtkhôngbịgượngépbởicùngcác
quytắclogic.Điềunàylàhoàntoàncóthểchấpnhậnđượcđốivớinhữngxétđịnhvềtínhtươngđồngkhôngbịtácđộngbởicáchệsốgốcvàcũngbởixácsuấtmàsựmiêutảsai,nhưngbấtcứaimàđãphớtlờhệsốgốcvàđặctrưngcủacăncứthuộccáchànhđộngđánhgiáxácsuấtsẽchắnchắnmắcsailầm.
Kháiniệm“xácsuấtđểTomWhọcngànhKhoahọcmáytính”khôngphảilàmộtkháiniệmđơngiản.Cácnhàlogichọcvàthốngkêhọcbấtđồngkhiđịnhnghĩavềnó,vàmộtsốđãchorằngnóchẳngcóýnghĩagìcả.Đốivớinhiềuchuyêngiađólàmộtgiớihạnvềmứcđộchủquancủaniềmtin.Cómộtsốbiếncốbạncóthểchắcchắnvềnó,vídụ,mặttrờimọcvàobansáng,vànhữngthứkhácbạncầncânnhắckhảnăngcóthểxảyra,vídụnhưhàngxómcủabạnlàmộtnhàKhoahọcmáytính,theođóbạnướcđịnhmộtmứcđộniềmtinngaylậptức–đóchínhlàxácsuấtcủabạndànhchobiếncốđó.
Cácnhàlogichọcvàthốngkêhọcđãtừngphântíchkháiniệmxungđộtvềxácsuất,tấtcảđềurấtrõràng.Tuynhiên,đốivớicácgiáodân,xácsuất(mộtcáchdùngkháccủacókhảnăngxảyratrongngônngữhàngngày)làmộtkháiniệmmơhồ,cóliênquantớisựkhôngchắcchắn,xuhướng,sựhợplývàkinhngạc.Tínhmơhồkhôngphảilàđiềugìđặcbiệtvớikháiniệmnày,cũngkhôngquáđặcbiệtrắcrối.Ítnhiềuchúngtôicũngbiếtđượcrằngchúngtôiđềcậptớicáigìkhidùngtừkiểunhưnềndânchủhayvẻđẹpvàđốivớinhữngngườimàchúngtôiđanggiảnggiải,ítnhiềucũnghiểuchúngtôicóýgì.Trongtoànbộnhữngnămmàtôiđãdànhrađểhỏinhữngcâuhỏivềxácsuấtcủacácbiếncố,chẳngcóaithậmchílàgiơtayđểhỏitôirằng:“Thưangài,ngàicóhàmýgìvớitừxácsuất?”nhưcáchhọcóthểlàmnếutôiđãtừngyêucầuhọướcđịnhmộtýniệmxalạnhưlà:Tínhtoàncầu.Mọingườiđãhànhxửthưthểhọđãbiếtrõcâutrảlờichocâuhỏicủatôilàgìrồi,mặcdùchúngtôiđềuhiểurằngthậtkhôngcôngbằngchútnàokhiyêucầuởhọmộtsựgiảithíchchoýnghĩacủamộttừ.
Nhữngngườiđượcyêucầuướclượngxácsuấtkhônghềbịtháchthức,bởihọkhônghềthửđánhgiáxácsuấtnhưkhicácnhàthốngkêhọcvàcácnhàtriếthọcdùngtừđó.Mộtcâuhỏiđặtravềxácsuấthoặckhảnăngcóthểxảyrasẽbópcò“khẩusúngtinhthần”,đưaracâutrảlờichonhữngcâuhỏidễhơn.Mộttrongnhữngcâutrảlờidễđólàmộtsựướclượngtựđộngcủamôthức–thóiquentrongviệclĩnhhộingônngữ.Tuyênbố(sailầm)rằng“chamẹcủaElvisPresleymuốnanhnàytrởthànhmộtnhasĩ”làkhánựccườibởisựkhậpkhiễnggiữanhữnghìnhảnhcủaPresleyvớimộtnhasĩđãđượcvạchramộtcáchtựđộng.Hệthống1tạoramộtấntượngvềsựtươngđồngmàkhônghềcóýđịnhlàmđiềuđó.Kiểusuynghiệmtheomôthứctrởnên
phứctạpkhiaiđónóirằng“Côtasẽgiànhchiếnthắngcuộcbầucử;bạncóthểthấycôấylàngườichiếnthắng”hoặc“Sựnghiệptrởthànhmộthọcgiảcủahắnsẽchẳngđếnđâucả;quánhiềuhìnhxăm.”Chúngtaphụthuộcvàonhữnghìnhmẫusẵncókhichúngtađánhgiákhảnănglãnhđạotiềmnăngcủamộtứngviênthôngquahìnhdángcáicằmcủaanhtahaysứcthuyếtphụctrongnhữnglờinóicủaanhta.
Mặcdùđiềunàylàbìnhthườngthìdựđoánquamôthứckhôngphảilàtốiưuvềmặtthốngkê.CuốnsáchbánchạycủaMichaelLewiscótênMoneyball(tạmdịch:TiềnBi)làmộtcâuchuyệnbàntớisựthiếuhiệuquảcủahìnhthứcdựđoánnày.Cácnhàtìmkiếmtàinăngbóngrổchuyênnghiệptheotruyềnthốngdựđoánthànhcôngcủacáccầuthủtiềmnăngmộtphầnbởihìnhthểvàdiệnmạocủahọ.VịanhhùngtrongcuốnsáchcủaLewislàBillyBeane,quảnlýcủađộibóngOaklandA,anhnàyđãđưaraquyếtđịnhkhôngbìnhthườngđểquảnlýcácnhàtìmkiếmtàinăngcủamìnhvàđểlựachọncáccầuthủtheonhữngsốliệuthốngkêvềthànhtíchtrongquákhứ.CáccầuthủmàđộiOaklandAđãlựachọnvớigiákhôngcao,bởicácđộikhácđềuđãkhướctừhọbởikhôngxemxétthànhtíchtrongquákhứ.Độibóngđãnhanhchóngđạtđượccáckếtquảxuấtsắcởmứcchiphíthấp.
NHỮNGSAIPHẠMCỦAMÔTHỨC
Việcđánhgiáxácsuấttheomôthứccónhữngtácdụngquantrọng:Cácấntượngthuộcvềtrựcgiácmànósảnsinhrathườngchínhxáchơnnhữngdựđoánkhảnăngcóthể.
Tronghầuhếtcáccuộcgặpgỡ,nhữngaitỏrathânthiệnthìtrongthựctếthânthiện.Mộtvậnđộngviênchuyênnghiệpvốnrấtcaovàgầycónhiềukhảnăngchơibóngrổhơnlàbóngđá.NhữngngườivớihọcvịtiếnsĩcókhảnăngđặttờThờibáoNewYorkđềuđặnhơnnhữngngườichỉmớihọcxongphổthông.Traitrẻcókhảnăngláixexôngxáohơnphụnữcótuổi.
Trongtấtcảcáctrườnghợpnàyvàtrongnhiềutrườnghợpkhácnữa,cómộtvàisựthựcvềnhữngkhuônmẫurằngcácxétđịnhcủachínhphủvềmôthứcvànhữngdựđoánvốnđãtuântheophươngphápsuynghiệmnàycóthểlàchínhxác.Trongnhữngtrườnghợpkhác,cáckhuônmẫuđềusaivàphươngphápsuynghiệmmôthứcsẽbịhiểusai,đặcbiệtnếunókhiếnngườitasaolãngthôngtinhệsốgốc.Ngaycảkhiphươngphápsuynghiệmnàycómột
vàitínhhiệulực,nhưngsựtintưởngdànhriêngđượcliênkếtvớinhữngsaiphạmtrầmtrọngsẽchốnglạiphépthốngkêlogic.
Mộtsaiphạmcủatínhmôthứcđólàsựsốtsắngquámứcnhằmdựđoánkhảnăngxảyracủanhữngbiếncốkhôngcókhảnăng(hệsốgốcthấp).Dướiđâylàmộtvídụ:BạntrôngthấymộtngườiđangđọctờThờibáoNewYorktrêntuyếntàuđiệnngầmởNewYork.Điềunàodướiđâysẽlàmộtdựđoánchínhxáchơnvềngườikháchlạđangđọcbáo?
Côấylàmộttiếnsĩ.
Côấykhônghềcóhọchàmnàocả.
MôthứccóthểmáchbảobạnđặtcượcvàohọcvịTiếnsĩ,nhưngđókhôngphảilàmộtsựkhônngoancầnthiết.Bạnnêncânnhắcnghiêmtúcsựlựachọnthứhai,bởicónhiềungườikhôngcóhọchàmhơnlàcácTiếnsĩđitrêncáctuyếntàuđiệnngầmNewYork.Vànếubạnbắtbuộcphảiđoánliệurằngngườiphụnữđượcmiêutảnhưlà“mộtngườiyêuthơbẽnlẽn”chuyênnghiêncứuvănhọcTrungHoahaylànhàquảnlýdoanhnghiệp,bạnnênchọnphươngánđằngsau.DùchotấtthảysinhviênnữngànhvănhọcTrungHoađềunhútnhátvàyêuthơ,thìgầnnhưchắcchắnrằngcónhiềungườiyêuthơbẽnlẽnởngoàiđời,thậmchíbaogồmcảcácsinhviênngànhkinhdoanh.
Nhữngngườikhôngđượcđàotạoquangànhthốngkêhoàntoàncókhảnăngsửdụngcáchệsốgốctrongcácdựđoánởmộtsốđiềukiện.TrongbảnmôtảđầutiênvềluậnđềTomW,nókhôngcungcấpcácchitiếtvềanhchàngđó,rõràngđốivớitấtcảmọingườithìxácsuấtcủaviệcTomWthuộcvềmộtlĩnhvựccụthểnàođóđơnthuầnlàtầnsuấthệsốgốccủasốlượngngườithuộclĩnhvựcđó.Tuynhiên,mốibậntâmtớicáchệsốgốcrõrànglàđãbiếnmấtngaykhitínhcáchcủaTomWđượcmiêutả.
Amosvàtôingaytừđầuđãtinrằng,dựatrênnềntảngcăncứngaytừlúcđầucủachúngtôi,thôngtinhệsốgốcsẽluônluônbịxaonhãngkhithôngtinvềmộtvídụcụthểcósẵn,nhưngkếtluậnđóđãquáchắcchắn.CácnhàTâmlýhọcđãtiếnhànhnhiềuthựcnghiệm,trongđóthôngtinhệsốgốcrõràngđượccungcấpnhưlàmộtphầncủaluậnđềvànhiềungườithamgiathựcnghiệmđãbịtácđộngbởinhữnghệsốgốcnày,mặcdùthôngtinvềmộttrườnghợpđơnlẻgầnnhưluônđượcđặttrọngsốnhiềuhơnsovớicácsốliệuthốngkêkhôngđángkể.NorbertSchwarzvàcácđồngsựcủamìnhđãchỉrarằngviệcchỉdẫnchomọingười“suynghĩnhưmộtnhàthốngkê
học”đãlàmtănggiátrịcủathôngtinhệsốgốc,trongkhisựchỉdẫn“suynghĩnhưmộtbácsĩlâmsàng”đãthuđượckếtquảngượclại.
Mộtthửnghiệmđượctiếnhànhvàinămtrướcđâyvớicácsinhviênchưatốtnghiệpđãđưaramộtpháthiệngâyngạcnhiênchotôi:SựkíchhoạtđượcgiatăngcủaHệthống2đãdẫntớimộtsựcảithiệnđángkểvềđộchínhxáccủadựđoántrướctrongluậnđềTomW.Thửnghiệmnàyđãkếthợpluậnđềcũvớimộtbiếnthểdạngmớicủanhậnthứcliêntục.Mộtnửasốsinhviênđãđượcđềnghịphùngmálêntrongsuốtbàitập,trongkhisốkhácđượcyêucầucaumày.Việccaumày,nhưchúngtađãthấy,thôngthườnglàmtăngsựđềphòngcủaHệthống2vàgiảmthiểucảsựtựtintháiquálẫnsựtintưởngvàokhảnăngtrựcgiác.Cácsinhviênphùngmácủamình(mộtsựdiễnđạttínhtrunglậpcủacảmxúc)đãtáihiệnđượccáckếtquảnguyênmẫu:Họđãdựahoàntoànvàomôthứcvàđãlờđicáchệsốgốc.Tuynhiên,nhưcáctácgiảđãdựđoán,nhữngngườicaumàyđãbộclộđộnhạyvớicáchệsốgốc.Đâyquảlàmộtpháthiệnmangtínhđịnhhướng.
Khimộtphântíchkhôngchínhxácthuộcvềtrựcgiácđượctạora,Hệthống1vàHệthống2đềunênbịquykết.Hệthống1đãgợiratrựcgiáckhôngchínhxácvàHệthống2đãtánthànhtheonóvàđãthểhiệnnótrênmộtphântích.Tuynhiên,ởđâycóhailýdogiảithíchhợplýchosựthấtbạicủaHệthống2,đólàdovấnđềnàynằmngoàikhảnăngcủanóhoặcdonólườibiếngkhôngchịuvậnđộng.Mộtvàingườilờđicáchệsốgốcbởihọtinrằngchúngkhôngthíchhợptrướcthôngtinriênglẻ.Sốkhácmắcphảicùngsailầmnhưvậybởihọkhôngtậptrungvàobàitập.Nếuviệccaumàytạoramộtsựkhácbiệt,sựlườibiếngcóvẻnhưlàlờigiảithíchhợplýhơnvềsựxaonhãnghệsốgốc,chíítlàtrongsốnhữngsinhviênchưatốtnghiệpHarvard.Hệthống2“biết”đượcrằngcáchệsốgốccóliênquanngaycảkhichúngkhônghoàntoànđượcnhắcđến,nhưngđểứngdụngtrithứcđóvàocôngviệcthìsinhviênHarvardnàycầnphảinỗlựcrấtnhiều.
Saiphạmthứhaicủamôthứclàkhôngnhạybénvớichấtlượngcủadấuhiệu.HànhđộnggọilạiquytắccủaHệthống1:WYSIATI.TrongvídụTomW,thứkíchhoạtcơchếliênhợpđólàmộtsựmiêutảvềTom,nócókhảnănghoặckhôngcókhảnăngtrởthànhmộtbứcchândungchânthực.SốliệuthốngkêmàTomW“cảmxúcvàítsựcảmthôngvớimọingười”chắchẳnđãđủđểthuyếtphụcbạn(vàhầuhếtđộcgiảkhác)rằngcậutarấtkhôngcókhảnănglàmộtsinhviênngànhKhoahọcmáytínhhoặclàmCôngtácxãhội.Nhưngbạnrõràngđãđượcthôngbáorằngsựmôtảấykhôngnêntin.
Vềnguyêntắc,bạnchắchẳnhiểuđượcrằngthôngtinvôgiátrịkhôngnênbịđốiđãikháchẳnsovớimộtthôngtinkhônghoànchỉnh,nhưngWYSIATIkhiếnchonórấtkhóđểápdụngnguyêntắcấy.Trừkhibạnquyếtđịnhngaylậptứcnhằmloạibỏvếttíchấy(vídụ,bằngviệcxácđịnhrằngbạnđãnhậnđượcthôngtinđótừmộtkẻlừađảo),Hệthống1củabạnsẽxửlýtựđộngthôngtinsẵncóấynhưthểnóđúng.Ởđâycómộtviệcbạncóthểlàmkhibạncóđôichútnghingạivềchấtlượngcủadấuhiệuđó:Hãyđểchonhữngphântíchcủabạnvềxácsuấtởgầnvớihệsốgốc.Đừngkỳvọngbàitậprènluyệnnàysẽdễdàng–nóđòihỏimộtsựnỗlựcđặcbiệttrongviệctựđiềuchỉnhvàtựkiềmchếbảnthân.
CâutrảlờiđúngchobàitoánTomWđólà:Bạnnênchútrọngvàonhữngniềmtintrướcđócủamình.Việcgiảmmộtkhoảngkhôngđángkểcácxácsuấtcaocủacáclĩnhvựckháphổbiếnlúcđầu(giáodụcvànhânvăn;khoahọcxãhộivàcôngtácxãhội)vàviệctăngmộtchútxácsuấtthấpcủacácchuyênngànhhẹp(thưtịchhọc,khoahọcmáytính).BạnsẽkhôngởchínhxácnơimàbạncóthểởnếubạnchẳngbiếtchútgìvềTomW,nhưngchútdấuhiệumàbạncóởđâykhôngthựcsựcógiátrị,bởivậycáchệsốgốccóthểchiphốinhữngdựđoáncủabạn.
RÈNLUYỆNKHẢNĂNGTRỰCGIÁCNHƯTHẾNÀO
Xácsuấtmàbạndựđoánchoviệctrờisẽmưavàongàymailàcấpđộniềmtinchủquancủabạn,nhưngbạnkhôngnênđểbảnthânmìnhtinvàobấtcứthứgìhiệnratrongđầu.Đểtrởnênhữudụng,nhữngniềmtincủabạncầnphảibịcưỡngépbởitínhlogiccủaxácsuất.Bởivậynếubạntinrằngcómộtkhảnăng40%làcóthểtrờisẽmưavàongàymai,bạncũngcầnphảitinrằngcómộtkhảnăng60%trờisẽkhôngmưavàongàymai,vàbạnkhôngcầnphảitinrằngcómộtkhảnăng50%rằngtrờisẽmưavàobuổisángmai.Vànếubạntinrằngcómộtkhảnăng30%ứngviênXsẽthắngcửtổngthống,vàmộtkhảnăng80%rằngôngtasẽđượctáiđắccửnếuôngtagiànhchiếnthắngtronglầnđầutiên,khiđóbạncầnphảitinrằngcáckhảnăngđểôngtasẽđượcđắccửhailầnliêntiếplà24%.
“Cácquytắc”cóliênquandànhchocáctrườnghợpgiốngnhưluậnđềTomWđượcđưarabởiphépthốngkêtheopháiBayes.PhươngpháphiệnđạicósứcthuyếtphụcđốivớingànhthốngkênàyđượcđặttêntheomộtvịthủtướngAnhởthếkỷ18,ReverendThomasBayes,ngườiđãcónhữngđónggóptolớnđầutiênchomộtluậnđềlớn:Tínhlogiccủaviệcconngườinênthayđổiquanđiểmcủamìnhvớidấuhiệurõràng.QuytắccủaBayesđịnhrõcácniềmtintrướcđó(trongvídụcủachươngnàylàcáchệsốgốc)nên
đượckếthợpvớisựchẩnđoáncủadấuhiệunhưthếnào,cấpđộmàtheođónóthiênvềcácgiảthuyếtthayvìlựachọnthaythế.Vídụ,nếubạntinrằng3%trongsốcácsinhviêntốtnghiệpđượctuyểnvàongànhKhoahọcmáytính(hệsốgốc),vàbạncũngtinrằngmôtảvềTomWcókhảnănglàmộtsinhviênchưatốtnghiệpthuộclĩnhvựcđólớnhơngấp4lầnsovớicáclĩnhvựckhác,từđóquytắccủaBayeschorằngbạncầnphảitinrằngxácsuấtmàTomWlàmộtnhàKhoahọcmáytínhgiờđâylà11%.Nếuhệsốgốcđãlà80%,cấpđộniềmtinmớicóthểlà94.1%.Vàsẽcònhơnnữa.
Cácchitiếttoánhọckhôngcóliênquangìtrongcuốnsáchnày.ỞđâycóhaiýniệmchínhxácvềlậpluậntheopháiBayesvàchúngtacócóthểlàmrốitungchúnglên.Đầutiênlàvấnđềcáchệsốgốc,ngaycảkhiđãcóchứngcứchosựviệcvừamớixảyra.Điềunàythườngkhôngrõràngquatrựcgiác.Thứhaiđólàcácấntượngcủatrựcgiácvềcáchthứcchẩnđoánchứngcứthườngbịcườngđiệuhóa.SựkếthợpcủaWYSIATIvàtínhchặtchẽcóxuhướngkhiếnchochúngtatinvàonhữngcâuchuyệnmàchúngtathêudệtnênchochínhmình.CácmấuchốtcầnthiếtđểlậpluậntheopháiBayestuântheotrậttựcóthểđượctómlượcđơngiản:
Neođậuxétđịnhcủabạnvềxácsuấtcủamộtkếtquảdựatrênmộthệsốgốchợplý.Đặtcâuhỏivềsựchẩnđoánđốivớichứngcứcủabạn.
Cảhaiýniệmnàyđềukhônghềphứctạp.Nóchỉtrởthànhmộtcúsốcđốivớitôikhitôichợtnhậnrarằngmìnhchưatừngđượcdạylàmthếnàođểthựcthichúng,vìthếmàchotớitậnbâygiờtôithấythậtgượngépkhiphảilàmvậy.
BÀNVỀMÔTHỨC
“Bãicỏđượctỉathậtđẹp,ngườilễtântrôngkháchỉnhtề,vàđồnộithấtthậtbắtmắt,nhưngđiềuđókhôngcónghĩađâylàmộtcôngtyđượcquảnlýtốt.Tôihyvọngbanđiềuhànhkhôngđượcvậnhànhbởimôthức.”
“Khởisựviệcnàycóvẻnhưsẽkhôngthểthấtbại,nhưnghệsốgốcthànhcôngtrongngànhnàylạicựcthấp.Làmsaođểchúngtabiếttrườnghợpnàylàmộtsựkhácbiệt?”
“Họvẫntiếptụcmắcphảicùngmộtlỗi:dựđoáncácbiếncốhiếmxảyra
từcăncứkhôngcócơsở.Khimộtcăncứkhôngcócơsở,ngườitanênbámlấycáchệsốgốc.”
“Tôibiếtbảnbáocáonàyhoàntoànđángchêtráchvànócóthểđượcdựatrênmộtcơsởduynhất,nhưngchúngtachắcchắnđếnbaonhiêu?Chúngtacầnphảiđểchođiềukhôngchắcchắnđóxuấthiệntrongsuynghĩcủamình.”
Chương15.LuậnđềLinda:Cáiíthơnlàcáigiátrịhơn
Cácthínghiệmđượcbiếttớinhiềunhấtvàgâytranhcãinhiềunhấtcủa
chúngtôiđềuliênquantớimộtquýcôgiảtưởngđượcgọivớicáitênLinda.AmosvàtôiđãvẽraluậnđềLindađểcungcấpchứngcứthuyếtphụcvềvaitròcủacácphươngphápsuynghiệmtrongphântíchvềsựtươngkhắcgiữachúngvớitínhlogic.DướiđâylànhữnggìchúngtôiđãmiêutảvềLinda:
Linda31tuổi,độcthân,thẳngtính,vàrấtthôngminh.CôhọcchuyênngànhTriếthọc.Vớitưcáchmộtsinhviên,côquantâmsâusắctớicácvấnđềphânbiệtđốixửvàcôngbằngxãhộivàcũngđãthamgiavàocáccuộcbiểutìnhphihạtnhân.
Cáccửtọamàngheđượcsựmiêutảnàyvàonhữngnăm1980đãcóthểngaylậptứcbiếtđượcrằngLindahiệnđangtheohọctrườngĐạihọcCaliforniatạiBerkeley,ngôitrườngnổitiếngởthờiđiểmđóvớitưtưởngcấptiếncủanóvàcácsinhviêncódínhlíutớichínhtrị.Tạimộttrongcácthínghiệmcủamình,chúngtôiđãgiớithiệunhữngngườithamgiavớimộtdanhsáchgồmtámkịchbảnkhảthidànhchoLinda.CũnggiốngnhưtrongluậnđềTomW,mộtsốđãxếphạngcáckịchbảnquamôthức,sốkhácquaxácsuất.LuậnđềLindatươngtựvậynhưngpháttriểnthêm:
Lindalàmộtgiáoviêntạimộttrườngtiểuhọc.
LindalàmviệcởmộthiệusáchvàthamgiacáckhóahọcYoga.
Lindalàmộtnhàhoạtđộngtrongphongtràonữquyền.
Lindalàmộtnhânviênxãhộitrênlĩnhvựctâmthần.
LindalàmộtthànhviêncủaLiênđoànPhụnữbầucử.
Lindalàmộtkếtoánngânhàng.
Lindalàmộtnhânviênbánbảohiểm.
Lindalàmộtkếtoánngânhàngvànhàhoạtđộngtrongphongtràonữquyền.
Luậnđềchỉrathờiđạicủanótheomộtvàicách.LiênđoànPhụnữbầucửđãkhôngcònđìnhđámnhưnóvốncó,vàýniệmvềmột“hoạtđộng”nữquyềnnghecóvẻkỳquặc,đólàmộtbằngchứngchoviệcthayđổivịthếcủangườiphụnữtrongsuốthơn30nămqua.Tuynhiên,ngaycảtrongkỷnguyêncủaFacebook,vẫnthậtdễđểđoánđượcsựthốngnhấtgầnnhưhoànhảocủacácphântích:Lindathựcsựrấtphùhợpvớimộtnhàhoạtđộngnữquyền,kháphùhợpvớivaitròmộtngườilàmtrongmộthiệusáchvàthamgiacáclớphọcyogavàhoàntoànkhôngphùhợpvớimộtnhânviênkếtoánngânhànghaymộtnhânviênbánbảohiểm.
Giờhãytậptrungvàocácthôngtinthenchốttrongdanhsách:Lindatrônggiốngmộtnhânviênkếtoánngânhànghơn,haygiốngmộtnhânviênngânhàngđanghoạtđộngtrongphongtràonữquyềnhơn?HầuhếtđềuđồngýrằngLindahợpvớiýnghĩvềmột“kếtoánngânhàngđấutranhgiànhbìnhquyềnchonữgiới”hơnviệccôhợpvớimẫuhìnhmộtkếtoánngânhàng.Kếtoánngânhàngtheokhuônmẫukhôngphảilàmộtnhàhoạtđộngnữquyềnvàviệcthêmvàochitiếtnàyđểmôtảtạoramộtcâuchuyệnchặtchẽhơn.
Sựpháttriểnxuấthiệntrongcácphântíchvềkhảnăngcóthểxảyra,bởiởđâycómộtmốiquanhệtheologicgiữahaikịchbản.HãytưduytrongmốiquanhệvớibiểuđồVenn.Chuỗicácnhânviênkếtoánngânhànghoạtđộngvìphongtràonữquyềnđượcbaohàmtoànbộtrongchuỗicácnhânviênkếtoánngânhàng,nhưkiểumỗinhânviênkếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyềnđềulàkếtoánngânhàng.BởivậymàxácsuấtđểLindalàmộtnhânviênkếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyềnphảithấphơnxácsuấtcủaviệcLindalàmộtnhânviênkếtoánngânhàng.Khibạnđịnhrõmộtbiếncốkhảthitớitừngchitiết,bạnchỉcóthểđặtxácsuấtcủanóthấphơn.Luậnđềnàyvìthếgâynênmộtsựxungđộtgiữakhảnăngtrựcgiáccủamôthứcvàtínhlogiccủaxácsuất.
Thựcnghiệmbanđầucủachúngtôithựchiệnvớicácđốitượngmàởđótừngngườithamgiađãđượcthấymộtchuỗigồmbảykếtquảđượcbaohàmchỉmộttrongsốcácthôngtinthenchốt(“nhânviênkếtoánngânhàng”hoặc“kếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyền”).Mộtsốđãxếphạngcáckếtquảquasựtươngđồng,sốkhácxếphạngquakhảnăngcóthểxảyra.NhưtrongtrườnghợpcủaTomW,cácthứhạngtrungbìnhquasựtươngđồngvàquakhảnăngcóthểxảyragiốnghệtnhau;“kếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyền”đượcxếphạngcaohơnsovới“kếtoánngânhàng”trongcảhaicách.
Sauđóchúngtôiđãtiếnhànhcuộcthửnghiệmsâuhơn,sửdụngmộtbảnphácthảotrongnộitạichủthể.Chúngtôixâydựngmộtbảncâuhỏinhưbạnđãthấy,vớiviệc“nhânviênkếtoánngânhàng”ởvịtríthứsáutrongbảngdanhsáchvà“kếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyền”làthôngtinnằmởcuốicùng.Chúngtôiđãđoánchắcrằngcácchủđềấysẽcóthểphùhợpvớitínhlogic.Quảcóvậy,chúngtôiđãvôcùngngạcnhiênvềđiềumàchúngtôiđãnghĩnókhôngđángđểlàmmộtthựcnghiệmriêngbiệt.TrợlýcủatôiđãđangtiếnhànhmộtthựcnghiệmkháctrongphòngthínghiệmvàcôấyđãđềnghịcácchủthểhoànthiệnbảngcâuhỏiLindamớitrongkhiđangkýnhậnthùlao.
Mườibảngcâuhỏiđãđượcgomlạitrongmộtcáikhaytàiliệutrênbàntrợlýcủatôitrướckhitôitìnhcờliếcquachúngvàđãpháthiệnrarằngtấtcảcácchủthểđãxếphạng“kếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyền”nhưthểcónhiềukhảnănghơn“kếtoánngânhàng”.Tôingạcnhiênđếnnỗitôivẫncònnhớđượcmột“kýứclóelên”vềmàuxámcủachiếcbànkimloạivàcủanơimàmọingườiđãởđókhitôiđitớitìmhiểu.TôinhanhchónggọichoAmostrongsựphấnkhíchcựcđộđểbáochoôngấybiếtthứmàtôiđãpháthiệnra:Chúngtôiđãđẩytínhlogicrađươngđầuvớimôthứcvàmôthứcđãgiànhchiếnthắng!
Theongônngữcủacuốnsáchnày,chúngtôiđãthuvềđượcmộtthấtbạicủaHệthống2:Nhữngngườithamgiathựcnghiệmcủachúngtôiđãcómộtcơhộikháthuậnlợiđểpháthiệnmốitươngquancủaquytắcmangtínhlogic,từđócảhaidạngkếtquảđềuđượcbaogồmởcùngmộtthứhạng.Họđãkhôngtậndụnglợithếcủathờicơấy.Khichúngtôimởrộngcuộcthửnghiệm,chúngtôipháthiệnrarằng89%sốsinhviênchưatốtnghiệptrongmẫucủachúngtôiđãphạmphảitínhlogiccủaxácsuất.Chúngtôibịthuyếtphụcrằngnhữngđốitượngđiềutraphứctạpđượctrìnhbàybằngthốngkêcóthểthựchiệntốthơn,bởivậychúngtôiđãphátcùngmộtbảngcâuhỏichocácnghiêncứusinhTiếnsĩtrongkhóahọcKhoahọcraquyếtđịnhcủaStanfordGraduateSchoolofBusiness(TrườngkinhdoanhsauđạihọcStanford),tấtcảtrongsốhọđãthamgiamộtvàikhóahọcnângcaovềxácsuất,thốngkêvàlýthuyếtraquyếtđịnh.Mộtlầnnữa,chúngtôibịngạcnhiên:85%sốnhữngngườithamgiathựcnghiệmcũngđãxếphạng“kếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyền”nhưthểcókhảnăngxảyrahơnsovới“kếtoánngânhàng”.
Trongnhữnggìmàchúngtôiđãmiêutảsauđónhưlànhữngnỗlực“ngàycàngtuyệtvọng”nhằmloạitrừlỗi,chúngtôiđãgiớithiệuLindavớimộtnhómlớngồmnhiềungườivàđãhỏihọcâuhỏiđơngiảnsau:
Phươngánnàokhảthihơn?
Lindalàmộtkếtoánngânhàng.
Lindalàmộtkếtoánngânhàngvàhoạtđộngtrongphongtràonữquyền.
LốidiễnđạtthẳngthắnvấnđềnàykhiếnchoLindatrởnênnổitiếngtrongmộtsốnhómvànótiêutốncủachúngtôinhiềunămtranhluận.Cókhoảng85%tới90%cácsinhviênchưatốtnghiệptạimộtsốtrườngđạihọclớnđãchọnphươngánthứhai,đốinghịchvớitínhlogic.Đángchúýlà,nhữngkẻmắclỗidườngnhưkhônghềhốitiếc.Khitôihỏimộtlớpsinhviênchưatốtnghiệpcủamìnhvớichútítgiậndữ:“Cácbạncóbiếtrằngmìnhvừamớiphạmphảimộtlỗiquytắclogiccơbảnkhông?”,mộtsốởhàngsauđãhôlên:“Saocơ?”vàmộtnghiêncứusinh-ngườiđãphạmphảicùngmộtlỗi,đãtựmìnhgiảithíchbằngcáchnói:“Emđãnghĩlàthầyvừamớihỏixinýkiếncủaem.”
Nhìnchung,từngụybiệnđãđượcdùngkhingườitakhôngápdụngmộtquytắclogicmàrõrànglàcóliênquan.Amosvàtôiđãđưaraýniệmvềmộtliêntưởngngụybiện,thứngườitaphạmphảikhihọđánhgiámộttrườngliêntưởngthuộchaibiếncố(ởđâylàkếtoánngânhàngvànhàhoạtđộngvìnữquyền)cókhảnăngxảyrahơnsovớimộttrongcácbiếncố(kếtoánngânhàng)trongmộtsựsosánhtrựctiếp.
GiốngnhưlàtrongảogiácMuller-Lyer,sựngụybiệnduytrìsứclôicuốnngaycảkhibạnnhậnrabảnchấtcủanó.NhàtựnhiênhọcStephenJayGouldđãmôtảcốgắngcủacánhânôngvớiluậnđềLinda.Ôngấyđãbiếtcâutrảlờichínhxác,dĩnhiên,thếnhưng,ôngđãviết:“Mộtconngườinhỏbétrongđầutôicứliêntiếpvậtlộnvàhétvàotaitôi–‘nhưngcôấykhôngthểchỉlàmộtkếtoánngânhàng;hãyđọcmôtảđi.’”ConngườinhỏbéởđâydĩnhiênchínhlàHệthống1củaGouldđangnóivớiôngvớinhữngtiếngvanlơn(thuậtngữhaihệthốngvẫnchưađượcđưaravàothờiđiểmôngviếtranhữngdòngnày).
CâutrảlờiđúngchocáchdiễngiảingắngọnvềluậnđềLindalàcâutrảlờichínhyếuchỉởmộttrongcácnghiêncứucủachúngtôi:64%sốsinhviêntốtnghiệpcủamộtnhómtrongngànhKhoahọcxãhộitạiStanfordvàBerkeleyđãđánhgiámộtcáchchuẩnxác“kếtoánngânhànghoạtđộngvìnhânquyền”ítkhảthihơn“kếtoánngânhàng”.Trongcáchdiễngiảiđầutiêncótámkếtquả(đãđượcliệtkêởtrên),chỉcó15%sốsinhviêntốtnghiệpthuộcmộtnhómtươngtựđãđưarasựlựachọnnhưvậy.Khácbiệtở
đâychínhlàsựchỉdẫn.Diễngiảidàihơnđãtáchbiệthaikếtquảmấuchốtnàybởimộtthôngtincanthiệp(nhânviênbánbảohiểm)vàcácđộcgiảđãđánhgiátừngkếtquảmộtcáchđộclậpvớinhau,màkhônghềsosánh.Diễngiảingắnhơn,ngượclại,đãđòihỏimộtsựsosánhrõràngrằngHệthống2đượchuyđộngvàđãchophéphầuhếtcácsinhviênthốngkêphứctạptránhđượcsựngụybiện.Thậtkhôngmay,chúngtôiđãkhôngkhảosáttỉmỉbiệndẫncủasốnhỏđángkể(36%)thuộcnhómthànhthạomàđãlựachọnsai.
Cácphântíchvềxácsuấtmànhữngngườithamgiavàonghiêncứucủachúngtôiđãđưara,trongcảluậnđềTomWlẫnluậnđềLinda,hoàntoàntươngtựvớinhữngphântíchcủamôthức(tươngtựvớinhữngkhuônmẫu).Tínhmôthứcthuộcvềmộtcụmcáchànhđộngđánhgiácơbảncóliênquanmậtthiếtmàcókhảnăngđượckhởitạocùngmộtlúc.Cáckếtquảtiêubiểunhấtkếthợpvớimiêutảcánhânnhằmtạoranhữngcâuchuyệnmạchlạcnhất.Nhữngcâuchuyệnmạchlạcnhấtkhôngnhấtthiếtphảikhảthinhất,nhưngchúnghợpývàcácquanđiểmvềsựmạchlạc,hợplývàxácsuấtrấtdễbịnhầmlẫnbởisựkhinhsuất.
Sựthaythếkhôngđángkểvềtínhhợplýđốivớixácsuấtgâyranhữnghiệuứngnguyhạiđếnnhữngphântíchkhicáckịchbảnđượcsửdụngnhưlànhữngcôngcụdựbáo.Hãyxemxéthaikịchbảnsau,chúngđãđượcgiớithiệuvớicácnhómkhácnhau,vớimộtyêucầuđánhgiáxácsuấtcủachúng:
MộttrậnlũlớnởđâuđótạiBắcMỹvàonămtới,tạiđócóhơn1.000ngườibịchếtđuối.
MộttrậnđộngđấtởCaliforniaxảyravàolúcnàođótrongnămtới,dẫnđếnmộttrậnlụttạiđócóhơn1.000ngườibịchếtđuối.
KịchbảnđộngđấtởCalifornianghehợplýhơnsovớikịchbảnBắcMỹ,mặcdùxácsuấtcủanóchắcchắnnhỏhơn.Nhưđãdựtính,cácphântíchvềxácsuấtđãcaohơnđốivớikịchbảnphongphúhơnvàchitiếthơn,ngượclạivớilogic.Đâylàmộtcáibẫydànhchocácnhàdựbáovàcácthânchủcủahọ:Việcthêmchitiếtvàocáckịchbảnkhiếnchúngcósứcthuyếtphụchơn,nhưngítcókhảnăngtrởthànhhiệnthực.
Đểhiểurõgiátrịvaitròcủatínhhợplý,xemxétcáccâuhỏisauđây:
Điềunàocóthểdễxảyrahơn?
Markcótóc.
Marktócvànghoe.
và:
Điềunàocóthểdễxảyrahơn?
Janelàmộtgiáoviên.
Janelàmộtgiáoviênvàđibộtớitrường.
HaicâuhỏiđềucócùngchungmộtcấutrúclogicnhưluậnđềLinda,nhưngchúngkhônggâyrasựngụybiệnnàocả,bởikếtquảchitiếthơnchỉlàmrõhơnchứnókhônghợplýhơn,mạchlạchơn,haymộtcâuchuyệnhayhơn.Sựđánhgiávềtínhhợplývàmạchlạckhônggợiravàkhôngtrảlờichocâuhỏivềxácsuất.Vớidụthiếuvắngcủamộtkhảnăngtrựcgiáccóthểđuatranh,logicsẽthắngthế.
CÁIÍTHƠNLÀCÁIGIÁTRỊHƠN,ĐÔILÚCNGAYCẢTRONGSỰĐÁNHGIÁCHUNG
ChristopherHseeđếntừĐạihọcChicago,đãhỏimọingườilượnggiácácbộdụngcụđựngđồănđượcchàobántrongmộtbuổibánthanhlýtạimộtcửahàngđịaphương,tạiđâybộđồănthôngthườnggiaođộnggiữa30đô-lavà60đô-la.Ởđâycóbanhómtrongthựcnghiệmcủaông.Bảngdướiđâythểhiệnthànhmộtnhóm,Hseegáncholàđánhgiáchung,bởinóchophépcóđượcmộtsựsosánhgiữahaibộsảnphẩmvớinhau.Hainhómkhácđượctrìnhbàychỉmộttronghaibộ,đâylàđánhgiáđơn.Đánhgiáchunglàmộtthửnghiệmtrongnộitạichủthể,vàđánhgiáđơnlàgiữacácchủthể.
BộA:40chiếc BộB:24chiếc
Đĩađựngthứcăn tấtcảđềucòntốt tấtcảđềucòntốt
Bátđựngsúp/salad tấtcảđềucòntốt tấtcảđềucòntốt
Đĩađựngtrángmiệng tấtcảđềucòntốt tấtcảđềucòntốt
Tách 2chiếcđãsứt
Đĩanhỏ 7chiếcđãsứt
Thậtngạcnhiênlànhữngchiếcđĩatrongcảhaibộđềucùngloại,vậycáigìđánggiáhơn?Câuhỏinàyquádễ.BạncóthểthấyrằngBộAgồmtấtcảnhữngchiếcđĩacủabộBvà7chiếckhôngbịsứtthêmvào,vànóhẳnphảiđánggiáhơn.Quảnhiênvậy,nhữngngườithamgiatrongthựcnghiệmđánhgiáchungcủaHseeđãsẵnlòngchinhiềuhơnmộtchútđểlấyBộAthayvìBộB:32đô-lasovới30đô-la.
Cáckếtquảđãđảongượctrongsựđánhgiáđơnlẻ,tạiđóBộBđãđượcđịnhgiácaohơnBộA:33đô-lasovới23đô-la.Chúngtôibiếtđượctạisaođiềuấyđãxảyra.Cácbộ(baogồmcácbộđồăn!)đượcmiêutảbởicáctiêuchuẩnvàcácnguyênmẫu.BạncóthểcảmthấyngaylậptứcrằnggiátrịtrungbìnhcủacácchiếcđĩathấphơnnhiềuđốivớiBộAthayvìBộB,bởichẳngaimuốntrảtiềnchonhữngchiếcđĩađãsứt.Nếugiátrịtrungbìnhchiphốisựđánhgiá,thìkhôngcógìlàngạcnhiênkhiBộBđượcđịnhgiácaohơn.Hseeđãgọimôhìnhkếtquảấylàcáiíthơnlàcáigiátrịhơn.Bằngviệcbỏđi16móntrongBộA(7trongsốđókhôngbịsứt),giátrịcủabộđồănđãđượcnânglên.
PháthiệncủaHseeđãđượctáihiệnlạibởinhàkinhtếhọcthựcnghiệmJohnListtrênmộtthịtrườngthẻbóngchày.Ôngđãđấugiábộgồmmườitấmthẻcógiátrịcaovàbộgiốnghệtvớibatấmthẻcógiátrịvừaphảiđượcthêmvào.Giốngnhưtrongthửnghiệmvềbộdụngcụđựngđồăn,bộlớnhơnđãđượcđịnhgiánhiềuhơnbộnhỏtrongsựđánhgiáchung,nhưnglạiíthơntrongsựđánhgiáđơnlẻ.Từnềntảngcủalýthuyếtkinhtế,kếtquảnàyđanggâyrabănkhoăn:Giátrịkinhtếcủamộtbộđồănhoặccủamộtbộsưutậpthẻbóngchàylàmộtbiếnsốtổnghợp.Việcthêmvàomộtvậtcógiátrịrõràngvàomộtchuỗinàođóchỉcóthểlàmtănggiátrịcủanó.
LuậnđềLindavàbàitoánbộdụngcụđựngđồăncùngcóchínhxáccấutrúcnhưvậy.Xácsuất,giốngnhưgiátrịkinhtế,làmộtbiếnsốtổnghợp,nhưđãđượcminhchứngbởivídụsau:
Xácsuất(Lindalàmộtkếtoán)=xácsuất(Lindalàmộtkếtoánhoạtđộngvìnữquyền)+xácsuất(Lindakhôngphảilàmộtkếtoánhoạtđộngvìnữquyền).
Đâycũnglàđiềumàvìsao,nhưtrongnghiêncứubộđồăncủaHsee,cácđánhgiáđơnlẻthuộcluậnđềLindasảnsinhramộtmôhìnhcáiíthơnlàcáigiátrịhơn.Hệthống1tínhtrungbìnhthayvìcộngthêmsốlượnggiatăngcủaxácsuấtchủquan,khinhữngkếtoánngânhàngkhôngphảilànhàhoạtđộngnữquyềnbịbỏkhỏinhóm.Tuynhiên,sựtổnghợptựnhiêncủabiếnsốđốivớixácsuấtlàítrõrànghơnsovớitiềntệ.Nhưmộthệquả,đánhgiáchunglờđilỗiđóchỉtrongthựcnghiệmcủaHsee,chứkhôngtrongthựcnghiệmLinda.
Lindakhôngphảilàlỗiliênkếtduynhấtcònsótlạitrongđánhgiáchung.Chúngtôiđãtìmthấynhữngsaiphạmtươngtựvềtínhlogictrongnhiềuphântíchkhác.NhữngngườithamgiavàomộttrongcácthínghiệmđóđãđượcđềnghịxếphạngbốnkếtquảkhảthicủagiảiđấuWimbledontừcókhảnăngnhấtxuốngítkhảnăngnhất.BjörnBorgđãlàtayvợtchiếmưuthếcủangàyhômđókhithínghiệmđượcthựchiện.Dướiđâylàcáckếtquả:
A.Borgsẽthắngchungcuộc.
B.Borgsẽthuatrongsécđầu.
C.Borgsẽthuasécđầunhưngthắngchungcuộc.
D.Borgsẽthắngsécđầunhưngthuachungcuộc.
CácthôngtinthenchốtđólàBvàC.Blàbiếncốbaohàmhơnvàxácsuấtcủanóhẳnphảicaohơnbiếncốmànóbaohàm.Ngượclạivớitínhlogic,nhưngkhôngngượcvớimôthứchaysựhợplý,72%đãấnđịnhchoBmộtxácsuấtthấphơnsovớiC–mộttrườnghợpkhácvềbiểuthứccáiíthơnlàcáigiátrịhơntrongsựsosánhtrựctiếp.Ởđâythêmmộtlầnnữa,kịchbảnđượcđánhgiálàkhảthihơn,hoàntoànhợplýhơn.Nólàsựănkhớpchặtchẽvớitấtcảnhữnggìđãđượcbiếtvềtayvợthàngđầuthếgiới.
Đểngănchặnphảnđốitiềmtàngmàsựliêntưởngngụybiệncũngcóthểlàdomộtsựhiểusaivềxácsuất,chúngtôiđãdựngnênmộtluậnđềđòihỏicónhữngphântíchvềxácsuất,nhưngtạiđócácbiếncốđãkhôngđượcmiêutảbằnglờivàthuậtngữxácsuấtđãkhônghềxuấthiện.Chúngtôithôngbáovớinhữngngườithamgiavềmộtconxúcxắccósáumặtđềunhauvớibốnmặtmàuxanhvàhaimặtmàuđỏ,conxắcnàysẽđượclăn20lần.Họđãđượcchoxembachuỗigồmnhữngmàuxanh(X)vàđỏ(Đ)vàđượcyêucầulựachọnmột.(Theogiảthuyết)Họcóthểthắng25đô-lanếuchuỗilựachọncủahọxuấthiện.Dướiđâylàcácchuỗi:
1.ĐXĐĐĐ
2.XĐXĐĐĐ
3.XĐĐĐĐĐ
Bởiconxúcxắccósốmặtxanhnhiềugấpđôisốmặtđỏ,chuỗiđầutiênhoàntoànkhôngtiêubiểugiốngnhưviệcLindalàmộtkếtoánngânhàng.Chuỗithứhai,gồmcósáulầngieoxúcxắc,làmộtđợttốthơnsovớiđiềuchúngtacóthểtrôngđợitừconxúcxắcnày,bởinóbaogồmhaimặtxanh.Tuynhiên,chuỗinàyđãđượctạorabởiviệcthêmvàomộtmặtxanhởđầuchuỗi,bởivậynóítkhảnăngxảyrahơnchuỗiđầutiên.ĐâylàmộtdạngkhôngdiễnđạtbằnglờitươngđươngvớiviệcLindalàmộtkếtoánngânhànghoạtđộngvìnữquyền.NhưtrongthínghiệmLinda,môthứcđãtrộihơn.Hầuhếthaiphầnbasốngườithamgiađãưutiênđặtcượcvàochuỗithứhaithayvìchuỗithứnhất.Tuynhiên,khiđượcgiớithiệuvớinhữnglậpluậnđốivớihailựachọn,đạiđasốđãtìmralậpluậnchínhxác(thiênvềchuỗithứnhất)cósứcthuyếtphụchơn.
Luậnđềtiếptheolàmộtbướcđộtphá,bởisaucùngchúngtôiđãtìmramộttrạngtháimàởđóphạmvitácđộngcủangụybiệnliêntưởngđãgiảmthiểurấtnhiều.Hainhómđốitượngsauđãthấyđượcnhữngbiếnthểhơikhácnhaucủacùngmộtluậnđề:
MộtcuộckhảosátsứckhỏeđãđượctiếnhànhtrongmộtmẫugồmnhữngngườiđànôngtrưởngthànhtạiBritishColumbia,ởmọilứatuổivàngànhnghề.Hãyđưaradựđoánchínhxácnhấtcủabạnvềcácgiátrịsau:
Baonhiêuphầntrămnhữngngườiđànôngđượckhảosátđãcómộthoặcnhiềuhơnmộtlầnđautim?
Baonhiêuphầntrămnhữngngườiđànôngđượckhảosáttrên55tuổivàđãcómộthoặchơnmộtlầnđautim?
Mộtcuộckhảosátsứckhỏeđãđượctiếnhànhtrongmộtmẫugồm100ngườiđànôngtrưởngthànhtạiBritishColumbia,ởmọilứatuổivàngànhnghề.Hãyđưaradựđoánchínhxácnhấtcủabạnvềcácgiátrịsau:
Cóbaonhiêungườitrongsố100ngườithamgiađãcómộthoặchơnmộtlầnđautim?
Cóbaonhiêungườitrongsố100ngườithamgiatrên55tuổivàđãcómộthoặchơnmộtlầnđautim?
Tỷlệsailà65%trongnhómtrôngthấyluậnđềbêntrái,vàchỉ25%trongnhómtrôngthấyluậnđềbênphải.
Tạisaocâuhỏi“Baonhiêungườitrongsố100ngườithamgia…”dễhơnrấtnhiềusovới“Baonhiêuphầntrăm…”?Mộtlýgiảicóvẻphùhợpđólàviệcnhắctới100ngườithamgiathựcnghiệmmangmộtsựmôtảvềkhônggiantớitrínão.Hãyhìnhdungrằngmộtsốlượnglớnnhữngngườiđượcchỉdẫnđểxếphạngbảnthânhọvàocácnhómtrongmộtphòng:“NhữngngườicótênbắtđầubằngcácchữtừAtớiLđượchướngdẫntậptrungởphíatrướcbêngóctrái.”Sauđóhọđượcchỉdẫntiếptụcphânloạibảnthân.MốiliênhệcủasựbaohàmnàygiờđãtrởnênrõràngvàbạncóthểthấyđượcrằngcáccánhâncótênbắtđầubằngchữCsẽlàmộttậphợpconcủađámđôngđứngởphíatrướcgócbêntrái.Trongcâuhỏikhảosátvềytế,cácnạnnhâncủachứngnhồimáucơtimđiđếnmộtgócphòng,vàmộtvàingườitrongsốhọíthơn55tuổi.Khôngphảiaicũngsẽcùngchungmộthìnhảnhsốngđộngđặcbiệtnhưvậy,nhưngnhiềucuộcthửnghiệmsauđóđãchỉrarằngtầnsốtượngtrưng,nhưđãđượcbiếtđến,khiếnchoviệcđánhgiárằngmộtnhómhoàntoànđượcbaohàmtrongmộtnhómkháctrởnêndễdàng.Giảiphápchotháchthứcnàychỉrarằngmộtcâuhỏiđượcdiễnđạttheokiểu“cóbaonhiêu...”khiếnchobạnnghĩtớicáccánhân,nhưngcùngcâuhỏiđóđượcdiễnđạttheokiểu“Baonhiêuphầntrăm...”thìkhông.
ChúngtôiđãhọcđượcgìtừnhữngthínghiệmvềcácvậnhànhcủaHệthống2?Mộtkếtluận,vốnchẳngmớimẻgì,đólàHệthống2khôngphảilàmộtsựcảnhbáogìlớnlao.Nhữngsinhviêntốtnghiệpđạihọcvàsauđạihọcđãthamgiavàocácnghiêncứucủachúngtôivềsựliêntưởngngụybiệnchắcchắn“đãbiết”đếntínhlogiccủacácbiểuđồVenn,nhưnghọkhôngtintưởngnóđểứngdụngvàongaycảkhitấtcảnhữngthôngtincóliênquannàyđãđượcbàytrướcmắthọ.SựvôlýcủahìnhmẫucáiíthơnlàcáicógiátrịhơnthểhiệnrõràngtrongthínghiệmbộdụngcụđựngđồăncủaHseevàđãbịnhậndiệnmộtcáchdễdàngtronglốidiễnđạt“Baonhiêu”,nhưngnókhônghiểnthịrabênngoàimộtcáchrõràngchohàngngànngườimàđãtừngsavàosựliêntưởngngụybiệntrongluậnđềLindanguyênbảnvàtrongnhiềuthứkhácgiốngnhưvậy.Trongtấtthảynhữngtrườnghợpnày,sựliêntưởngxemchừnglàđángtincậyvàđủđểđápứngchomộtlờitánđồngtừHệthống2.
SựlườibiếngcủaHệthống2làmộtphầncủacâuchuyện.Nếulầnbỏcuộctiếptheocủahọđãtừnglệthuộcvàocơchếnàyvànếuhọđãtừngđượcchokhoảngthờigiankhôngcụthểvàđượcđềnghịtuântheotínhlogicvàkhôngtrảlờichotớikhihọchắcchắnvềcâutrảlờicủamình,tôitinrằnghầuhết
cácchủthểcủachúngtacóthểtránhđượcsựliêntưởngngụybiệnấy.Tuynhiên,sựbỏcuộccủahọđãkhônglệthuộcvàomộtcâutrảlờiđúng;họdànhrấtítthờigianvàoviệcđóvàđãchấpnhậncâutrảlờinhưthểhọchỉtừngđược“dạmý”.SựlườibiếngcủaHệthống2làmộthiệnthựcquantrọngcủacuộcsốngvàviệcmàmôthứccóthểngănchặnviệcứngdụngmộtquytắcmangtínhlogiccụthểcũnglàcóchútthúvị.
KhíacạnhđánglưuýcủacâuchuyệnLindalàmốitươngphảnvớithínghiệmvềnhữngchiếcđĩaănbịvỡ.Hailuậnđềnàycóchungmộtcấutrúc,nhưngđưaranhữngkếtquảkhácnhau.Nhữngngườithấybộdụngcụđựngđồăngồmnhữngchiếcđĩabịsứtđặtgiárấtthấp;hànhvicủahọphảnánhmộtquytắcthuộcvềtrựcgiác.Sốkhácđãthấyđượccảhaibộđồăncùngmộtlúcđãứngdụngquytắclogiclà:Nhiềuđĩaănhơncóthểchỉcộngthêmgiátrị.Khảnăngtrựcgiácchiphốicácphântíchtrongđiềukiệngiữacácchủthể;cácquytắclogictrongsựđánhgiáchung.Ngượclại,trongluậnđềLinda,khảnăngtrựcgiácthườngđánhbạitínhlogicngaycảtrongsựđánhgiáchung,mặcdùchúngtađãnhậnbiếtmộtsốtrạngtháimàtạiđótínhlogiclấnát.
Amosvàtôitinrằngnhữngsaiphạmhiểnnhiêntínhlogiccủaxácsuấtmàchúngtôiđãtừngthunhậnđượctrongcácluậnđềrõrànglàthúvịvàđánggiáđểbáocáovớicácđồngsựcủamình.Chúngtôicũngtinrằngcáckếtquảđãnhấnmạnhthêmluậnđềcủachúngtôivềsứcmạnhcủacácphươngphápphântíchsuynghiệm,vàrằngchúngđãcóthểthuyếtphụcđượccảnhữngngườihoàinghinhất.Vàtrongvấnđềnàychúngtôiđãhoàntoànsai.Thayvàođó,luậnđềLindađãtrởthànhmộttìnhhuốngnghiêncứutrongphạmvitranhluận.
LuậnđềLindađãthuhútđượcmộtlượnglớnsựchúý,nhưngnócũngtrởthànhmộtthanhnamchâmđểchocácnhàphêbìnhphươngpháptiếpcậncủachúngtôi.Nhưchúngtôiđãthựcsựthựchiện,cácnhànghiêncứuđãtìmranhữngtổhợpgồmcácchỉdẫnvàcáclờigợiýđãbiếnđổiphạmviảnhhưởngcủangụybiện;mộtsốđãtranhcãirằng,trongtìnhhuốngthuộcluậnđềLinda,thậtcólýkhicácchủthểhiểucụmtừ“xácsuất”nhưthểnócónghĩalà“hợplý”.Nhữnglậpluậnnàyđôilúcđãđượcmởrộngnhằmámchỉrằngtoànbộsựnghiệpcủachúngtôiđãbịlầmđườnglạclối:Nếumộtảotưởngmangtínhnhậnthứcnổibậtđãcóthểbịlàmsuyyếuhoặcđượcgiảithíchtườngtận,nhữngngườikháccóthểcũngnhưvậy.Cáchlậpluậnnàykhôngchúýtớiđặctrưngkhácthườngcủaliêntưởngngụybiệnnhưlàmộttrườnghợpmâuthuẫngiữakhảnăngtrựcgiácvàlogic.Căncứmàchúngtôiđãtừngdựnglênchocácphươngphápsuynghiệmtừthửnghiệm
giữacácchủthể(baogồmcảcácnghiêncứuvềLinda)đãkhôngbịtháchthức-đơngiảnnólàđãkhôngđượcchỉravàđiểmnổibậtcủanóđãđượcgiảmbớtbởisựtậptrungchuyênbiệtvàoliêntưởngngụybiện.TácđộngsaucùngcủaluậnđềLindađólàmộtsựgiatăngcóthểtrôngthấyđượcvềcôngviệccủachúngtôitrướccôngchúngvàmộtvếtlõmnhỏtrongsựtínnhiệmdànhchophươngpháptiếpcậncủachúngtôitrongsốcáchọcgiảthuộclĩnhvựcnày.Đâyhoàntoànkhôngphảilànhữnggìchúngtôitrôngđợi.
Nếughéthămmộtphòngxửán,bạnsẽnhậnthấyrằngcácluậtsưápdụnghaidạngtranhtụng:Đểlàmsụpđổmộttìnhthế,họnêulênnhữngnghivấnvềnhữnglýlẽsắcbénnhấtnghiêngvềtìnhthếấy;đểlàmmấtuytíncủamộtnhânchứng,họtậptrungvàotìnhtiếtsơhởnhấtcủalờikhai.Sựtậptrungvàosựsơhởnàycũngthườngthấytrênchínhtrường.Tôikhôngtinđiềuấylàthíchhợpchonhữngtranhluậnkhoahọc,nhưngtôiđãphảiđitớiviệcchấpnhậnnónhưlàmộtphầncủacuộcsốngmàcácquyphạmcủacuộctranhluậnnàytrongcácngànhkhoahọcxãhộikhônghềcấmđoánsựlậpluậnmangphongcáchchínhtrị,đặcbiệtkhicácvấnđềlớnđangbịđedọavàsựphổbiếncủasailệchtrongxétđịnhcủaconngườilạilàmộtvấnđềlớn.
VàinămtrướctôiđãcómộtcuộctròchuyệnthânmậtvớiRalphHertwig,mộtngườichỉtríchdaidẳngluậnđềLinda,tôiđãtừngcộngtáccùngôngtrongnỗlựcvôvọngnhằmdànxếpnhữngkhácbiệtgiữachúngtôi.Tôiđãhỏiôngrằngtạisaoôngcùngvớinhữngngườikhácđãlựachọnviệctậptrungchuyênbiệtvàoliêntưởngngụybiện,thayvìvàonhữngphátkiếnkhácmanglạisựhỗtrợmạnhmẽhơnchoquanđiểmcủachúngtôi.Ôngđãcườikhitrảlời:“Nóthúvịhơnnhiều,”bổsungrằngluậnđềLindađãthuhútquánhiềusựchúýđếnnỗichúngtôichẳngcònlýdogìđểphànnàncả.
BÀNVỀCÁIÍTHƠNLÀCÁIGIÁTRỊHƠN
“Họđãdựnglênmộtkịchbảnrấtphứctạpvàkhăngkhănggọiđólàkhảnăngxảyracao.Khôngphảivậy,nóchỉlàmộtcâuchuyệncólýmàthôi.”
“Họđãthêmmộtmónquàrẻtiềnvàosảnphẩmđắttiền,vàkhiếnchotoànbộmónhàngíthấpdẫnhơn.Cáiíthơnlàcáigiátrịhơnchínhlàđây.”
“Tronghầuhếtcáctìnhhuống,mộtsựsosánhtrựctiếpkhiếnngườita
cẩntrọnghơnvàlogichơn.Nhưngkhôngphảiluônluônvậy.Đôilúckhảnăngtrựcgiácđánhbạitínhlogicngaycảkhicâutrảlờiđúngđãhiệnrõtrướcmắtbạn.”
Chương16.Nhữngmốiquanhệnhânquảlấnátcácphépthốngkê
Xemxétkịchbảnsauđâyvàghichéplạicâutrảlờitrựcgiáccủabạn.
Mộtxetaxigâyramộtvụtainạnvàobanđêmrồibỏchạy.
HaihãngtaxilàhãngtaxiGreenvàhãngtaxiBlue,đềulưuthôngtrongthànhphố.
Bạnđượccungcấpdữliệusau:
85%sốxetaxitrongthànhphốcủahãngGreen(màuxanhlácây)và15%sốxecủahãngBlue(màuxanhnướcbiển).Mộtnhânchứngđãnhậndiệnchiếctaxigâytainạnlàxecómàuxanhnướcbiển.Quantòađãkiểmchứngthôngtincủanhânchứngvàđãkếtluậnrằngnhânchứngnàyđãnhậndiệnchínhxáctừngmàumộttrong80%khoảngthờigianvànhậndiệnsaitrong20%thờigian.
Xácsuấtđểchiếctaxigâyravụtainạnlàmàuxanhnướcbiểnthayvìmàuxanhlácâylàbaonhiêuphầntrăm?
ĐâylàmộtluậnđềcơbảncủakếtluậnBayes.Ởđâycóhainhómthôngtin:Mộthệsốgốcvàlờikhaicóđộtincậykhônghoàntoànchắcchắncủanhânchứng.Nếukhôngcónhânchứngnhìnthấychiếcxegâytainạn,xácsuấtcủachiếcxetaxigâytainạncủahãngBluelà15%,đóchínhlàhệsốgốccủatácđộng.Nếuhaihãngtaxicóquymôlớnngangnhau,hệsốgốckhôngcungcấpđủthôngtinvàbạnsẽchỉxemxétđộtincậycủanhânchứng,kếtcụcxácsuấtởđâylà80%.HainguồnthôngtinnàycóthểkếthợpvớinhauquaquytắcBayes.Câutrảlờiđúnglà41%.Tuynhiên,chắcchắnbạncóthểđoánngườitalàmgìkhiđốimặtvớivấnđềnày:Họphớtlờhệsốgốcvàhùatheonhânchứng.Câutrảlờithôngthườnglà80%.
CÁCKHUÔNMẪUNHÂNQUẢ
Giờhãyxemxétmộtbiếnthểcủacùngmộtcâuchuyện,tạiđóchỉsựhiệndiệncủahệsốgốcbịthayđổi.
Bạnđượccungcấpdữliệusauđây:
HaihãngvậnhànhcùngmộtsốxetaxinhưnhaunhưngnhữngchiếcxetaxihãngGreenđãdínhlíutới85%sốtrườnghợpgâytainạn.Thôngtinvềnhânchứnggiốngbàitoántrước.
Haibàitoáncủaluậnđềnàykhôngthểphânbiệtđượcbằngtínhtoánnhưngchúngkhákhácbiệtvềtâmlý.Nhữngaitừngđọcbàitoánđầukhôngbiếtđượccáchsửdụnghệsốgốcvàthườnglờnóđi.Ngượclại,nhữngngườitừnggặpbàitoánthứhaiđặtratrọngsốđángkểchohệsốgốcvàphântíchtrungbìnhcủachúngkhôngquáxasovớigiảiphápBayes.Tạisaolạivậy?
Trongbàitoánđầutiên,hệsốgốccủanhữngchiếctaxiGreenlàmộtthựctạithốngkêvềsốxetaxitrongthànhphố.Mộttâmtrí“đóikhát”nhữngcâuchuyệnnhânquảchẳngtìmđượcgìđểgiảithích:SốlượngxetaxiGreenvàBluetrongthànhphốgâyratainạnvàbỏchạynàynhưthếnào?
Trongbàitoánthứhai,ngượclại,nhữngtàixếcủahãngtaxiGreengâyracácvụtainạnnhiềugấp5lầnhãngtaxiBlue.Kếtluậnrằng:NhữngtàixếcủahãngtaxiGreenhẳnphảilàmộttậphợpnhữnggãđiênkhùngthiếuthậntrọng!GiờđâybạnđãtừngđịnhhìnhmộtkhuônmẫuvềsựthiếuthậntrọngcủataxiGreen,điềumàbạnápvàonhữngtàixếriêngbiệtkhôngxácđịnhtronghãng.Khuônmẫunàyrấtkhớpvớimộtcâuchuyệnnhânquả,bởisựthiếuthậntrọnglàmộtthựctạicóliênquanvàcóquanhệnhânquảđốivớinhữngláixetaxiriêngbiệt.Trongbàitoánnày,cóhaicâuchuyệnnhânquảcầnđượckếthợpvớinhauhoặctươngthíchvớinhau.Thứnhấtđólàgâyratainạnvàbỏchạy,thứgọiramộtcáchbảnnăngýnghĩrằng:MộttayláitaxiGreenthiếuthậntrọngphảichịutráchnhiệm.Thứhaiđólàlờikhaicủanhânchứng,chiếcxeđócómàuxanhnướcbiển.Cácsuyluậntừhaicâuchuyệnvềmàusắccủachiếcxemâuthuẫnnhauvàtrongmộtchừngmựcnàođótriệttiêulẫnnhau.Sựmayrủiđốivớicảhaimàulàngangnhau(ướctínhBayeslà41%,phảnánhthựctếrằnghệsốgốccủanhữngchiếctaxiGreennhiềuhơnmộtchútsovớiđộtincậycủanhânchứngngườiđãtrìnhbáovềmộtchiếctaxiBlue).
Vídụvềxetaximinhhọachohaidạnghệsốgốc.Cáchệsốgốcthuộcthốngkêlànhữngthựctạivềmộtsựphổbiếnmàtheođómộttìnhhuốngthuộcvề,nhưngchúngkhôngcóliênquantớitìnhhuốngriêngbiệt.Cáchệsốgốcnhânquảthayđổiquanđiểmcủabạnvềviệcmộttìnhhuốngriêngbiệttiếntriểnnhưthếnào.Haidạngthôngtinhệsốgốcđượcluậngiảikhácnhau:
Cáchệsốgốcthuộcthốngkêthôngthườngbịđánhtrọngsốquáthấpvàđôilúcbịxaonhãnghoàntoàn,khithôngtincụthểvềtìnhhuốnglúcđóđãcósẵn.Cáchệsốgốcnhânquảđượcluậngiảinhưlàthôngtinvềtìnhhuốngriêngbiệtvàđượckếthợpdễdàngvớithôngtinvềtìnhhuốngcụthểkhác.
Cáchdiễngiảinhânquảcủaluậnđềxetaxitrênđãmanghìnhdángcủamộtkhuônmẫu:NhữngtàixếtaxiGreenláixerấtnguyhiểm.Cáckhuônmẫulànhữngtuyênbốvềnhómmàđãđượcthừanhận(chííttheomộtcáchthămdò)nhưlànhữngthựctạivềmỗithànhviên.Ởđâycóhaivídụ:
Hầuhếtcáchọcsinhtốtnghiệpởtrườnghọctrongkhuphốcổđềuhọclênđạihọc.
ThíchđạpxephổbiếnởPháp.
Nhữngphátngônnàydễdàngđượcdiễndịchnhưlàviệcthiếtlậpmộtthiênhướngcủacácthànhviênriênglẻcủanhómvàhọvừakhớpvớimộtcâuchuyệnnhânquảnhưvậy.Nhiềuhọcsinhthuộcnhómtrườngtrongkhuphốcổcụthểnàythiếtthavàcókhảnănghọctiếpđạihọc,đoánchừnglàbởimộtsốnhữngđặctrưngmangtínhlợiíchvềcuộcsốngtạingôitrườngđó.ỞđâycónhữngảnhhưởngtrongvănhóaPhápvàđờisốngxãhộidẫnđếnviệcnhiềungườiPhápquantâmtớimônđuaxeđạp.Bạnsẽđượcnhắcnhởvềthựctếnàykhibạnnghĩvềkhảnăngcóthểxảyramàmộthọcsinhtốtnghiệpcấpbađiểnhìnhnàođósẽđếntrườngđạihọc,hoặckhibạnbănkhoănliệucónênlôigiảiTourdeFrancevàocuộctròchuyệnvớimộtngườiPhápmàbạnvừamớigặphaykhông.
Sựrậpkhuônlàmộttừtiêucựctrongvănhóacủachúngta,nhưngtrongcáchsửdụngcủatôinómangnghĩatrungtính.MộttrongnhữngđặctrưngcơbảncủaHệthống1đólànómiêutảcácphạmtrùnhưlàcácquychuẩnvàcácnguyênmẫu.Đâychínhlàcáchmàchúngtanghĩđếnloàingựa,máylạnhvàviênchứccảnhsátởNewYork;chúngtađãlưugiữtrongtrínhớmộtsựmiêutả(hìnhdung)vềmộthoặcnhiềuthànhphần“thôngthường”củatừngloạiphạmtrùtrên.Mộtsốkhuônmẫulànhữngsailầmtrầmtrọngvàsựrậpkhuônmáymóccóthểmangđếnnhữnghệquảkinhkhủngnhưngnhữngthựctếtâmlýđềukhôngthểtránhđược:Cáckhuônmẫu,cảnhữngcáiđúnglẫnsai,làcáchmàchúngtatưduyvềcácphạmtrù.
Cóthểbạnsẽlưuýtớisựtrớtrêunày.Trongtìnhhuốngcủaluậnđềvềxe
taxi,sựxaonhãngthôngtinhệsốgốclàmộtthiếusótvềnhậnthức,mộtthấtbạicủalậpluậntheotrườngpháiBayesvàsựtintưởngởcáchệsốgốcnhânquảthậtđángaoước.SựrậpkhuônnhữngngườitàixếtaxiGreencủngcốđộchínhxáccủaphánđoán.Tuynhiên,trongnhữngngữcảnhkhác,vídụnhưsựvaymượnhoặcsaochéphìnhdạng,cómộttiêuchuẩnxãhộimạnhmẽđốikhánglạisựrậpkhuôn,điềumàcũngđượcghivàoluật.Đólànhữnggìnênlàm.Trongnhữngbốicảnhxãhộinhạycảm,chúngtôikhôngmuốnrútranhữngkếtluậncólẽlàkhôngđúngvềmộtcáthểtừnhữngsốliệuthốngkêcủanhómđó.Chúngtôichorằngđiềuđólànhữngmongmuốntrênphươngdiệnđạođứcđốivớinhữnghệsốgốcđểnóđượcluậngiảinhưnhữngthựctạithốngkêvềnhómđóthayvìnhưnhữngthựctạicóvẻhợplývềnhữngcáthể.Nóicáchkhác,chúngtôibácbỏnhữnghệsốgốcnhânquả.
Quytắcxãhộichốnglạisựrậpkhuôn,baogồmcảsựđốilậpvớinhữnghoạtđộngsaochéphìnhdạng,đãtừngmanglạilợiíchđángkểtrongviệctạoramộtxãhộivănminhhơnvàcôngbằnghơn.Tuynhiên,nócũngcótácdụngtrongviệcnhớrarằngviệcxaonhãngnhữngkhuônmẫucógiátrịchắchẳndẫnđếnnhữngphánđoánkhôngphảilàtốiưu.Khánglạisựrậpkhuônlàmộttháiđộtâmlýđángkhenngợi,nhưngýnghĩđơngiảntháiquárằngviệckhánglạiấykhôngphảitrảgiálàhoàntoànsailầm.Đólànhữngchiphíđíchđángđểmưucầumộtxãhộitốtđẹphơn,nhưngviệcphủđịnhsựtồntạicủacáckhoảnchiphíấy,trongkhinóđemlạisựthỏamãncảvềtinhthầnlẫnmặtchínhtrị,làkhôngthểbiệnhộmộtcáchkhoahọcđược.Sựphụthuộcvàophươngphápsuynghiệmtácđộngnàyphổbiếntrongcáclậpluậnchứađựngtínhchínhtrị.Cácvịtríchúngtôiủnghộkhôngdẫnđếnchiphínào,cácvịtríchúngtôiphảnđốicũngkhônghềmanglạilợiích.Chúngtôinênlàmtốthơnthế.
CÁCTÌNHHUỐNGMANGMỐIQUANHỆNHÂNQUẢ
Amosvàtôiđãdựnglênnhữngbiếnthểcủaluậnđềxetaxi,nhưngchúngtôikhôngpháthiệnraquanđiểmđầysứcảnhhưởngvềcáchệsốgốcnhânquả,chúngtôiđãmượnkháiniệmnàytừnhàTâmlýhọcIcekAjzen.Trongthựcnghiệmcủamình,AjzenđãchonhữngngườithamgiathínghiệmcủamìnhthấynhữngđoạnmiêutảvắntắtmiêutảmộtvàisinhviênđãthựchiệnmộtbàikiểmtratạitrườngĐạihọcYalevàđềnghịnhữngngườithamgianàyđánhgiáxácsuấtmàmỗisinhviênvượtquađượcbàikiểmtra.Sựlôikéocủacáchệsốgốcnhânquảhoàntoàndễhiểu:Ajzennóivớimộtnhómrằngnhữngsinhviênmàhọđãgặpđượcchọntừmộtlớpmàtrongđó75%đãquađượcbàikiểmtravànóivớinhómkhácrằngcácsinhviênđãthamdựmộtlớphọctrongđóchỉcó25%quađượcbàikiểmtra.Đâyquảlàmộtsự
lôikéođầyảnhhưởng,bởihệsốgốccủaviệcthiđỗámchỉkếtquảtrựctiếprằngbàikiểmtramàchỉcó25%quađượchẳnphảivôcùngkhó.Dĩnhiên,độkhócủamộtbàikiểmtralàmộttrongnhữngyếutốmangquanhệnhânquảnóđịnhđoạtmọikếtquảkiểmtracủasinhviên.Nhưđãdựtính,cácchủthểcủaAjzenrấtdễbịảnhhưởngbởicáchệsốgốcnhânquảvàtấtcảcácsinhviênđãđượcđánhgiátrongđiềukiệntỷlệthànhcôngcaocókhảnăngđỗnhiềuhơnsovớitỷlệthấtbạicao.
Ajzenđãsửdụngmộtphươngthứctàitìnhđểgợiramộthệsốgốckhôngmangtínhnhânquả.Ôngnóivớicácchủthểcủamìnhrằngcácsinhviênmàhọthấyđượcchọnratừmộtmẫu,bảnthânnóđãđượclậpnênquaviệclựachọncácsinhviênđãđỗhoặctrượtbàikiểmtra.Vídụ,thôngtindànhchonhómthấtbạicaođãđọcnhưsau:
Nghiêncứuviênchủyếuchỉquantâmtớinguyênnhânthấtbạiđãlậpramộtmẫumàtrongđó75%đãtrượtkỳkiểmtra.
Hệsốgốcnàylàmộtthựctạithốngkêđơnthuầnvềmộtấntượngchungmàtừđócáctìnhhuốngđượcrútra.Khônghềcóbấtcứphươnghướngnàotrongcâuhỏiđượcđặtra,đólàliệurằngmộtsinhviênriênglẻđãđỗhaytrượtbàikiểmtra.Nhưđãdựtính,nhữnghệsốgốcđãđượcthôngbáorõràngđãcótácđộnglêncácphánđoánnhưngchúngcótácđộngíthơnnhiềusovớinhữnghệsốgốcthuộcthốngkêtươngđươngtínhnhânquả.Hệthống1cóthểdànxếpvớinhữngcâuchuyệnmàtạiđócácyếutốđượcliênkếtvớinhautheoquanhệnhânquả,nhưngnólạitỏrayếuthếtronglậpluậnthuộcvềthốngkê.Dĩnhiên,đốivớimộtnhàtưtưởngtheohệBayes,nhữngcáchdiễngiảiởđâylàtươngđương.Thậthấpdẫnkhinóirằngchúngtađãđạttớimộtkếtluậnthỏađáng:Cáchệsốgốcnhânquảđượcsửdụng;cácthựctạithốngkêđơnthuần(ítnhiều)đãbịsaonhãng.Trongnghiêncứutiếptheo,mộttrongnhữngsởthíchchiếmhếtthờigiancủatôi,chỉrarằngtìnhhuốngcònphứctạphơnnhiều.
TÂMLÝCÓTHỂUỐNNẮNĐƯỢC?
Nhữngtàixếthiếuthậntrọngvàbàikiểmtrakhókhôngthểlàmminhhọachohaisuyluậnmàngườitacóthểrútratừcáchệsốgốcnhânquả:Mộtđặcđiểmmangtínhkhuônmẫuđãđượcquychomộtcánhânvàmộtđặctrưngđángkểcủatìnhhuốngảnhhưởngđếnkếtquảcủamộtcánhân.Nhữngngườithamgiavàocácthựcnghiệmrútrakếtluậnchínhxácvànhữngphánđoáncủahọđãđượccảithiện.Thậtkhôngmay,mọiviệckhôngphảilúcnàocũngvậnhànhtrơntru.Thựcnghiệmkinhđiểntôimiêutảtiếp
đâychỉrarằngngườitasẽkhôngrútramộtkếtluậnmâuthuẫnvớinhữngniềmtinkháctừthôngtinhệsốgốc.Điềuđócũngcổvũchokếtluậnkhóchịurằng:ViệcdạymônTâmlýhọcthườnglàlãngphíthờigian.
ThựcnghiệmnàyđãđượctiếnhànhtừrấtlâubởinhàtâmlýhọcxãhộiRichardNisbettvàsinhviêncủamìnhlàEugeneBorgida,tạitrườngĐạihọcMichigan.Họđãnóivớicácsinhviênvề“thựcnghiệmtrợgiúp”nổitiếngmàđãtừngđượcthựchiệnvàinămtrướcđótạiĐạihọcNewYork.Nhữngngườithamgiavàothựcnghiệmđóđãđượcdẫntớinhữngbốtđiệnthoạicôngcộngriêngbiệtvàđượcgợiýnóiquahệthốngliênlạcnộibộvềcuộcsốngcánhâncủahọvànhữngvấnđềhọvấpphải.Họđãlầnlượtnóitrongkhoảnghaiphút.Chỉcóduynhấtmộtchiếcmicrođượcbậttạimộtthờiđiểm.Cósáungườithamgiathựcnghiệmtrongmỗinhóm,mộtngườitrongsốhọlàmộtthínghiệmviên.Ngườithínghiệmviênnàynóitrước,tuântheomộtkịchbảnđãđượcchuẩnbịtrước.AnhtađãmôtảnhữngvấnđềmìnhgặpphảitrongviệcthíchnghivớicuộcsốngởNewYorkvàđãrấtlúngtúngthừanhậnrằnganhtarấtdễlêncơncogiật,đặcbiệtlàkhianhtabịcăngthẳng.Tấtcảnhữngngườithamgiasauđóđềuđãtớilượtthựchành.Khichiếcmicromộtlầnnữađượcchuyểnlạichongườithínghiệmviên,anhtatrởnênbốirốivàlắpbắp,anhtanóirằnganhtađãcảmnhậnđượcmộtcơncogiậtđangtớigầnvàđềnghịmộtvàingườigiúpmình.Nhữngchữcuốicùngngheđượctừphíaanhtađólà,“C-cóai–úp-úp-giúp-úp-h-h-h[nhữngâmthanhtắcnghẹt].Tôi…Tôiđangsắpchết-ết-ết-ếtTôi…sắpchết-ết-ết-TôibịcogiậtTôi-hự[nghẹtlạirồiimbặt].”Tạithờiđiểmnàychiếcmicrocủangườitiếptheotựđộngđượcbậtlênvàkhôngngheđượctiếngkêugìcủaanhtanữa,cólẽlúcđóanhtađangdầnlịmđitrongbốtđiệnthoạikia.
Bạnnghĩnhữngngườithamgiathựcnghiệmđãlàmgì?Tronggiớihạnmànhữngngườithamgiathựchiệnnghiêncứunàyđượcbiết,mộtngườitrongsốhọđanglêncơncogiậtvàđãgọitrợgiúp.Tuynhiên,cómộtvàingườicóthểđáplạilờikêucứuđó,bởivậycólẽmộtngườinàođóvẫncóthểởyêntrongbốtđiệnthoạicủamình.Đâylàkếtquả:Chỉcóbốnngườitrongsố15ngườithamgiađãđáplạingaylậptứcyêucầugiúpđỡ.Sáungườikhônghềrờikhỏibốtđiệnthoạivànămngườicònlạichỉrờikhỏikhivừanghe“nạnnhânlêncơncogiật”cóvẻnhưđãtắtthở.Thửnghiệmchothấyrằngcáccánhânđãcảmthấyyêntâmkhihọbiếtchắcrằngnhữngngườikhácđãngheđượccùngmộtlờikêucứu.
Kếtquảnàycólàmbạnngạcnhiênkhông?Rấtcóthể.Hầuhếtchúngtanghĩbảnthânmìnhlànhữngngườitốtbụngcóthểbổnhàovàocứugiúptrongnhữngtìnhhuốngnhưthếvàchúngtatrôngđợinhữngngườihàohiệpkhác
cũnglàmnhưvậy.Dĩnhiên,mụcđíchcủathựcnghiệmđólàđểchỉrarằngsựkỳvọngnàylàsai.Ngaycảkhibìnhthường,nhữngngườihàohiệpcũngkhôngbổnhàovàogiúpđỡ,khihọhyvọngngườikhácthaymìnhdínhvàoviệcxoayxởđểgiúpmộtngườiđangbịcơncogiậthànhhạ.Vàđócũngámchỉbạnnữa.
Bạncósẵnlòngxácnhậntrạngtháisaukhông?“Khitôiđọctrìnhtựcủathựcnghiệmtrợgiúp,tôiđãnghĩtôicóthểđápứnglờicầucứucủangườilạmặtấyngaylậptức,nếutôichợtpháthiệnbảnthânmìnhđơnđộcvớimộtbệnhnhânlêncơncogiật.Nếutôipháthiệnrabảnthânmìnhđangởtronghoàncảnhmàtrongđónhữngngườikháccùngcókhảnănggiúpđỡnhưtôi,hẳntôiđãkhônggiúpđỡanhkia.Sựhiệndiệncủanhữngngườikháccóthểlàmgiảmýthứctráchnhiệmbảnthânhơnnhữnggìtôiđãhìnhdungbanđầu.”ĐâychínhlànhữnggìmàmộtgiáoviênmônTâmlýhọckỳvọngbạncóthểlĩnhhộiđược.Bạncóthểtựmìnhrútrađượcnhữngkếtluậntươngtựhaykhông?
Vịgiáosưtâmlýhọcđãmôtảthựcnghiệmtrợgiúp,muốncácsinhviênnhìnnhậnhệsốgốcthấpnhưlàquanhệnhânquả,cũnggiốngnhưtrườnghợpbàikiểmtrahưcấucủatrườngĐạihọcYale.Ôngmuốnhọsuyra,trongcảhaitrườnghợp,rằngmộttỷlệcaođángngạcnhiêncủasựthiênlệchhàmýmộtbàikiểmtravôcùngkhó.Bàihọcmàcácsinhviênmuốnmangtheođólàmộtsốđặctrưngcósứcthuyếtphụcmạnhmẽcủamộttìnhhuống,vídụnhưsựlâytruyềntráchnhiệm,xuikhiếnnhữngngườibìnhthườnghànhxửkhôngtửtếmộtcáchđángngạcnhiên.
Việcthayđổitâmtrícủamộtaiđóvềbảnchấtconngườilàmộtviệckhókhănvàviệcthayđổisuynghĩcủamộtaiđóvềbảnthânmìnhtheohướngxấuđithậmchícònkhóhơn.NisbettvàBorgidađãquanngạirằngnhữngsinhviênnàycóthểđápứngđượccôngviệcnhưngtỏrakhóchịu.Dĩnhiên,nhữngsinhviênấyđãcókhảnăngvàsẵnlòngthuậtlạicácchitiếtcủathựcnghiệmtrợgiúptrongmộtbàikiểmtravàthậmchícòncóthểlặplạigiảithích“chínhthức”theoquanđiểmlâytruyềntráchnhiệm.Nhưngnhữngniềmtincủahọvềbảnchấtconngườicóthựcsựđãthayđổi?Đểluậngiảiđiềunày,NisbettvàBorgidađãchohọxemnhữngđoạnbăngghilạinhữngcuộcphỏngvấnngắnđượccholàđãtiếnhànhvớihaingườithamgiavàonghiêncứutạiNewYork.Cuộcphỏngvấnngắnvàdiễnraôntồn.Nhữngngườiđượcphỏngvấntỏralànhữngngườithânthiện,bìnhthản,tốtbụng.Họkểvềnhữngsởthíchcủahọdiễnraởđâuvàvàothờigiannào,nhữngkếhoạchtươnglaicủahọ,tấtcảđềuđượckểrarấttựnhiên.Saukhixemđoạnbăngcủamộtbuổiphỏngvấn,cácsinhviênđãphỏngđoáncánhâncụthểấy
đãxuấthiệnđểtrợgiúpchongườilạmặtlâmnạnấynhanhcỡnào.
ĐểápdụnglậpluậntheotrườngpháiBayesvàocôngviệcmànhómsinhviênđãđượcchỉđịnh,trướcnhấtbạnnêntựhỏibảnthânrằngbạncóthểdựđoángìvềhaicánhânkianếubạnchưatừngđượcxemđoạnphỏngvấncủahọ.Câuhỏinàyđượctrảlờithôngquasựcốvấncủahệsốgốc.Chúngtôiđãđượcchobiếtrằngchỉ4trong15ngườithamgiathựcnghiệmđóđãnhanhchónggiúpđỡsaulờikhẩncầuđầutiêncủaanhkia.Xácsuấtđểmộtngườithamgiathựchiệnthựcnghiệmhàohiệpgiúpđỡnạnnhânởthínghiệmtrênchiếm27%.Bởivậyniềmtintrướcđócủabạnvềnhữngngườithamgiathựcnghiệmkhôngcónhiệmvụcụthểnàonênanhtađãkhônglaovàogiúp.Tiếpđó,logiccủaBayesđòihỏibạnđiềuchỉnhphánđoáncủamìnhtheobấtcứthôngtincóliênquannàovềcánhânđó.Tuynhiên,mấyđoạnbăngđãđượcxâydựngcựckỳkhéoléođểkhôngmangthôngtingì;họkhôngđưaralýdonàođểcáccánhâncóthểthểhiệnhoặchàohiệphơnhoặchàohiệpíthơnsovớimộtsinhviênđượcchọnngẫunhiên.Trongtrườnghợpkhôngcóthôngtinhữuíchnàomới,giảiphápBayestồntạicùngvớicáchệsốgốc.
NisbettvàBorgidađãđềnghịhainhómsinhviênxemnhữngđoạnghihìnhvàdựđoánhànhvicủahaicánhânnọ.Nhữngsinhviêntrongnhómđầutiênchỉđượcbiếtvềdiễntiếncủathựcnghiệmtrợgiúp,khôngbiếtgìvềkếtquả.Cácdựđoáncủahọđãphảnánhquanđiểmcủahọvềbảnchấtconngườivàsựhiểubiếtcủahọvềtìnhhuốngđó.Nhưbạncóthểtrôngđợi,họđãdựđoánrằngcảhaicánhânnọđềuđãcóthểngaylậptứcđápứngkhẩncầugiúpđỡcủanạnnhân.Nhómsinhviênthứhaiđãbiếtcảdiễntiếncuộcthửnghiệmlẫncáckếtquả.Sựsosánhnhữngdựđoáncủahainhómsinhviêncungcấpmộtcâutrảlờichocâuhỏiquantrọng:Nhữngsinhviênnàycólĩnhhộiđượcchútgìtừcáckếtquảcủathửnghiệmtrợgiúpnhằmthayđổiđángkểcáchnghĩcủahọkhông?Câutrảlờiởđâythậtrõràng:Họđãchẳnglĩnhhộiđượcgìcả.Nhữngdựđoáncủahọvềhaicánhânkiakhôngthểphânbiệtđượcvớinhữngdựđoánđượcđưarabởinhữngsinhviênmàđãkhôngđượctiếpcậnvớicáckếtquảthốngkêcủacuộcthửnghiệm.Họđãbiếthệsốgốctrongnhómmàtừđócáccánhânđượcchọnra,nhưnghọvẫntinchắcrằngnhữngngườimàhọthấytrongđoạnbăngđãnhanhchónggiúpđỡngườilạmặtbịlâmnạnkia.
ĐốivớicácgiảngviênTâmlýhọc,nhữnghàmýcủanghiêncứunàythậtnảnlòng.Khichúngtôigiảngchocácsinhviêncủamìnhvềhànhvicủaconngườitrongthựcnghiệmtrợgiúp,chúngtôikỳvọnghọsẽlĩnhhộiđượcmộtvàiđiềumàhọđãkhôngđượcbiếttrướcđó,chúngtôimưucầuthayđổicho
đượccáchhọnghĩvềhànhvicủaconngườitrongmộtvàitìnhhuốngđiểnhình.MụctiêunàyđãkhôngđượchoànthànhtrongnghiêncứucủaNisbett-Borgidavàkhôngcólýdonàođểtinrằngcáckếtquảấycóthểđãkhácđinếuhọlựachọnmộtthựcnghiệmtâmlýgâyngạcnhiênnàokhác.Thựcvậy,NisbettvàBorgidađãbáocáocácpháthiệntươngtựtrongbàigiảngcủamộtnghiêncứukhác,tạiđóáplựcxãhộivừaphảiđãlànguyênnhânkhiếnngườitachịuđựngnhữngcơnsốcđiệnđauđớnnhiềuhơnsovớihầuhếtchúngta(vàhọ)cóthểngờđược.Nhữngsinhviênnàokhôngpháttriểnđượcmộtsựnhậnthứcmớivềsứcmạnhcủathểchếxãhộithìchẳnglĩnhhộiđượcchútgiátrịgìtừcuộcthửnghiệm.Nhữngdựđoánhọđưaravềnhữngngườilạmặtngẫunhiên,hoặcvềhànhvicủabảnthânhọ,chỉrarằnghọchưahềthayđổiquanđiểmcủamìnhvềcáchhọđãtừngcưxử.NóitheocáchcủaNisbettvàBorgidathìnhữngsinhviên“miễnnhiễmbảnthânhọmộtcáchthanhthản”(bạnbèvànhữngngườixungquanhhọ)khỏinhữngkếtluậncủacácthựcnghiệmgâyngạcnhiênchohọ.Tuynhiên,cácgiảngviênngànhTâmlýhọckhôngnêntuyệtvọngbởiNisbettvàBorgidađãtườngthuậttheomộtcáchkhiếncácsinhviêncủahọhiểurõmấuchốtcủathửnghiệmtrợgiúp.Họđãtổchứcmộtnhómsinhviênmớivàgiảnggiảichohọvềdiễntiếncủathựcnghiệmnhưngđãkhôngtiếtlộchohọbiếtcáckếtquảcủanhóm.Họđãchiếuhaiđoạnbăngvàchỉnóivớisinhviêncủamìnhrằnghaicánhânmàhọvừamớiquansátkiađãkhônggiúpđỡngườilạmặt,sauđóđềnghịnhómsinhviênđoáncáckếtquảtổngthể.Kếtquảthậtấntượng:Nhữngđoánđịnhcủanhómsinhviênchínhxácđếntuyệtđối.
Tậpchonhữngsinhviênnàybấtcứkháiniệmtâmlýnàomàhọchưahềbiếttrướcđó,bạnphảilàmchohọngạcnhiên.Nhưngđiềungạcnhiênnàolàmđượcviệcđó?NisbettvàBorgidađãpháthiệnrarằngkhihọgiớithiệuvớicácsinhviêncủamìnhmộtthựctếgâyngạcnhiên,nhữngsinhviênnàyđãxoayxởđểlĩnhhộinhưngkhôngthuđượcgìcả.Nhưngkhinhữngsinhviênnàyngạcnhiênbởinhữngtìnhthếriêngbiệt-haiconngườitửtếđãkhôngrataygiúpđỡ–họđãngaylậptứcđưarasựtổnghợpvàđãkếtluậnrằngviệcgiúpđỡnàyphứctạphơnnhữnggìhọnghĩ.NisbettvàBorgidatổnghợpcáckếtquảtrongmộtcâuđángnhớ:
Cácchủthểkhôngsẵnsàngrútracácchitiếttừvấnđềtổngthểmàlạisẵnlòngsuyravấnđềtổngthểtừcácchitiết.
Đâyquảlàmộtkếtluậnhếtsứcquantrọng.Nhữngngườiđượcchỉchothấynhữngthựctếthốngkêgâyngạcnhiênvềhànhvicủaconngườicóthểbịấntượngtớimứckểchobạnbècủamìnhnghevềđiềumàhọđượcnghe,nhưngđiềuấykhôngcónghĩalàhọđãthựcsựhiểulàthếgiớicủahọđã
thựcsựthayđổi.Bàikiểmtratâmlýnàyliệucóphảilàsựamhiểucủabạnvềnhữngtìnhhuốngmàbạngặpphảiđãthayđổi,hayliệucóphảibạnđãlĩnhhộiđượcmộtthựctạimới.Ởđâycómộtkhoảngcáchkhásâusắcgiữatưduycủachúngtavềcácsốliệuthốngkêvàtưduycủachúngtavềcáctìnhhuốngriêngbiệt.Cáckếtquảthốngkêvớicáchlýgiảitheokiểunhânquảđãtácđộnglêntưduycủachúngtamạnhmẽhơnsovớithôngtinkhôngmangyếutốnhânquảtácđộnglênchúngta.Nhưngngaycảnhữngconsốthốngkêđầythuyếtphụccũngsẽkhôngthayđổiđượcniềmtinlâubềnhaynhữngniềmtinđãbámrễănsâutrongtiềmthứcgắnvớimỗingườitrảinghiệmtrongtừngcánhânchúngta.Mặtkhác,cáctìnhhuốngriêngbiệtgâyngạcnhiêncómộttácđộngmạnhmẽvàlàmộtcôngcụhữuhiệuhơnchocôngtácgiảngdạybộmônTâmlýhọcbởivìđiềuphilýcầnphảiđượcgiảiquyếtvàgánvàomộtcâuchuyệnnhânquả.Đâycũnglàlýdotạisaocuốnsáchnàylạibaogồmnhữngcâuhỏiđượcnhắmthẳngtớiđộcgiả.Bạncókhảnăngsẽlĩnhhộiđượcđiềugìđóquaviệcpháthiệnranhữngngạcnhiêntronghànhvicủabảnthânhơnlàquaviệcnghekểvềnhữngthựctạigâyngạcnhiênvàvềconngườinóichung.
BÀNVỀCÁCPHÉPNHÂNQUẢVÀTHỐNGKÊ
“Chúngtakhôngthểchorằnghọsẽthựcsựlĩnhhộiđượcđiềugìđótừnhữngconsốthốngkêkhôngđángkểnày.HãychỉchohọmộthoặchaitìnhhuốngriêngbiệtđiểnhìnhchiphốiHệthống1củahọ.”
“Khôngcầnphảilolắngkhithôngtinthốngkêđangbịlờđi.Ngượclại,nósẽngaylậptứcđượcsửdụngđểbồiđắpthànhmộtkhuônmẫu.”
Chương17.Sựhồiquyvềmứctrungbình
Tongsuốtsựnghiệpnghiêncứucủamình,tôicảmthấyhàilòngnhấtvới
mộttrongnhữngthựcnghiệmmàtôiđãtiếnhànhtrongquãngthờigiantôidạybộmônTâmlýhọcchokhônglựccủaIsrael.MụcđíchcủamônhọcnhằmđàotạochocácchỉhuyphiđộicảithiệnkhảnănggâyảnhhưởngcủamìnhđếncácsĩquantrongphiđộicủakhônglựcIsrael.Tôiđãgiảngvềnguyêntắcquantrọngcủakỹnăngđàotạotrongviệcápdụngphầnthưởngdànhchohiệuquảcôngviệc,tốthơnlàviệcápdụnghìnhphạtdànhchocôngviệckémhiệuquả.Nguyêntắcnàyđượckiểmchứngbởirấtnhiềubằngchứngthuyếtphụctừcácnghiêncứuvềchimbồcâu,chuột,mộtsốloàiđộngvậtkhácvàconngười.
Khitôikếtthúcbàigiảngtâmhuyếtcủamình,mộttrongnhữngviênchỉhuydàydạnkinhnghiệmnhấtcủakhônglựcIsraelđãgiơtayvàtrìnhbàymộtbàidiễnthuyếtngắncủamình.Anhtathừanhậnrằngviệcápdụngphầnthưởngdànhchothànhtíchtiếnbộcóthểlàtốtvớilũchimnhưnganhtacũngphủnhậnrằngphươngphápnàykhôngphùhợpđểápdụngđốivớicácsĩquankhôngquândựbị.Đâylànhữnggìanhtađãphátbiểu:“Trongrấtnhiềudịp,tôiđãtừngtándươngcácsĩquankhôngquândựbịbởihọđãhoànthànhmộtsốđộngtácnhàolộntrênkhông.Vànhữnglầntiếpsauđómặcdùhọcũngthựchiệncùngđộngtácnhàolộntrênkhôngấynhưnghọlạilàmtệhơnlầntrước.Mặtkhác,tôithườnggàovàotainghecủahọcviênkhihọthựchiệnđộngtácnhàolộntrênkhôngđókhôngtốtvàtôinhậnthấynhìnchunghọđãlàmtốthơntronglầnthửkếtiếp.Bởivậy,làmơnđừngnóivớichúngtôirằngviệcsửdụngphầnthưởngthìtốtcònviệcsửdụnghìnhphạtthìkhôngtốt,bởisựmâuthuẫnnàythựcsựđãxảyratrongchínhtìnhhuốngmàtôiđangvídụ.”
Đóquảlàmộtkhoảnhkhắcvuisướngtuyệtvời.Khinghenhữnggìanhtanói,tôithựcsựcảmthấymìnhđãhiểuthôngsuốtmộtnguyêntắcthốngkêmàtôiđãtừnggiảngdạytrongnhiềunămnay.Vịchỉhuynọnóiđúngnhưnganhtakhôngthựcsựhiểubảnchấtcủavấnđề.Sựquansátcủaanhtarấttinhtếvàchínhxác.Đúnglànhữngdịpmàanhtakhíchlệthànhtíchtốtcủacácsĩquanđó,cóthểlàdiễnrasaumộtthànhtíchkhôngtốtcủacácsĩquannàytrướcđóvànhữnglầnanhtaquởtráchthànhtíchkhôngtốtcủacácsĩ
quannàyđượctiếpnốibởimộtsựtiếnbộkhácthườngcủachínhcácsĩquannày.Nhưngkếtluậnmàanhtađãrútravềtínhkhảthicủaviệcápdụngthưởngphạthoàntoànkhôngphùhợptrongtìnhhuốngnày.Thứmàanhđãtừngquansátđược,chúngđượcgọilàsựhồiquyvềmứctrungbình,thứxảyratrongtìnhhuốngnàylàdonhữngdaođộngngẫunhiêntrongthứhạngthànhtíchquyếtđịnh.Cốnhiên,anhtađãtándươngkhimộtsĩquandựbịcóthànhtíchvượttrộihơnsovớimứctrungbìnhcủathànhtíchmàanhtacóthểđạtđược.Nhưngsĩquandựbịnọchắchẳnchỉlàănmayvớisựnỗlựctrongmộttìnhhuốngcụthểvàbởivậyrấtcóthểđólànguyênnhân(sựmaymắnnàykhôngxuấthiệnnữa)làmgiảmthànhtíchởnhữnglầnkhácbấtchấpviệcanhsĩquannàycóđượctándươnghaykhông.Tươngtựnhưvậy,vịchỉhuyđãcóthểhéttoángvàotainghecủasĩquandựbịkhithànhtíchcủangườinàytệbấtthườngvàbởivậyrấtcókhảnănganhsĩquannàysẽtiếnbộtrongnhữnglầnthựchiệntiếptheobấtchấpviệcngườichỉhuycólàmgìanhsĩquannàyhaykhông.Vịchỉhuyđãgánmộtsựdiễngiảikiểunhânquảvớinhữngdaođộngthườngthấyởmộttiếntrìnhngẫunhiêntrongmộttìnhhuốngcụthểđểchứngminhchoviệcanhtathấyviệcápdụnghìnhthứcthưởngphạtkhôngphùhợptrongviệchuấnluyệnsĩquandựbị.
Sựtháchthứcđãkêugọimộtphảnứng,nhưngmộtbàihọcđạisốvềdựđoánsẽkhôngcóđápántheocáchđơngiảnthế(theoquyluậtnhânquả)màanhchỉhuynàygáncho.Thayvàođó,đểgiúpcáchọcviênnàyhiểunguyêntắcmàtôiđanggiảngdạybằngviệcđưaramộtvídụ,trongvídụnày,tôiđãsửdụngmộtmẩuphấnđểđánhdấumộtvạchđíchtrênnềnnhà.Tôiđãyêucầumỗiviênchứctrongphòngxoaylưnglạivạchđíchvàtunghaiđồngxuvềhướngvạchđíchliêntiếpmàkhôngnhìn.Tôiđãđolườngcáckhoảngcáchtừvạchđíchvàviếthaikếtquảcủatừngngườithamgialênmộttấmbảng.Sauđótôiviếtlạicáckếtquảtheotrìnhtự,từthànhtíchtốtnhấtchotớithànhtíchtệnhấttronglầnthửthứnhất.Cóvẻnhưlàhầuhết(nhưngkhôngphảilàtấtcả)nhữngaiđãthựchiệntốtnhấtlầnthứnhấtđềucóthànhtíchkémđitronglầnthửthứhaicủamìnhvànhữngaicóthànhtíchtồitệtronglầnthựchiệnthứnhấtthườnglạitiếnbộvàolầnthửkếtiếp.Tôiđãchỉrachocácchỉhuythấyrằngthứhọnhìnđượctrênbảngđãtrùngvớithứmàtôithấyvềthànhtíchcủacáccuộcdiễntậpnhàolộntrênkhôngtrongvídụcủavịchỉhuytrên.Đólàvớinhữngcốgắngliêntiếp,thìthànhtíchkémvềcơbảnđượcnốitiếpbởithànhtíchtiếnbộvàthànhtíchtốtđượcnốitiếpbởithànhtíchsasút,màkhônghềcóbấtcứsựtrợgiúpnàohoặcbấtkỳlờitándươnghaylờiquởtráchnào.
Pháthiệnmàtôicóđượcvàongàyhômđóchínhlànhữnggìvịsĩquanchỉhuykhôngquânđãhiểunhầmtrongmộtsựngẫunhiênđángtiếcởvídụ
trên.Bởihọđãquởtráchnhữngsĩquandựbịkhithànhtíchcủacácsĩquannàykém,phầnlớnhọđãđượcthưởngbởimộtthànhtíchtiếnbộsauđó,dùchosựquởtráchthựcsựkhônghẳnlànguyênnhândẫnđếnsựtiếnbộcủahọ.Hơnthếnữa,cácvịchỉhuycũngkhôngphảilàngườiduynhấthiểunhầmnhưvậy.Tôiđãtừngđốimặtvớimộtsựhiểunhầmđángtiếcnhưthế,khitôinghiêncứuvềtrạngtháicủaconngười,vềsựphảnhồimàquađócuộcsốngphơibàychochúngtamộtsựthật,thậttrớtrêu.Bởivìchúngtathườngcóxuhướngtửtếvớingườikháckhihọlàmvừalòngchúngtavàcáubẳnkhihọlàmđiềungượclại,nhưngsựthậtlạirấtphũphàng.Quasốliệuthốngkêmàtôiđãlàmtrongthựcnghiệmlạichothấychúngtabịtrừngphạtbởihànhđộngtửtếvàlạiđượcđềnơnbởihànhđộngcáubẳn.
TÀINĂNGVÀMAYMẮN
Mộtvàinămtrước,JohnBrockmanlàbiêntậpviêncủatrangbáomạngEdge,đãđềnghịmộtsốnhàkhoahọcđưara“phươngtrìnhưathích”củahọ.Dướiđâylànhữnggợiýcủatôi:
Thànhcông=tàinăng+maymắn.
Thànhcôngrựcrỡ=mộtchútíttàinăng+phầnnhiềumaymắn.
Gợiýnàykhônghềgâybấtngờrằngmaymắnthườnggópphầnmanglạinhữngkếtquảđángkinhngạc,khichúngtôiứngdụngphươngtrìnhnàyvàohaingàyđầucủavòngthiđấugônởtrìnhđộcao.Đểgiúpchodễhiểu,tôigiảđịnhrằngtrongcảhaingàynàyđiểmsốtrungbìnhcủacácđấuthủdừngở72gậychuẩn.Chúngtôitậptrungvàomộttaygônđãthiđấurấttốttrongngàyđầutiên,kếtthúcvớimộtđiểmsốlà66.Chúngtacóthểrútrađượcgìtừđiểmsốxuấtsắcnày?Mộtkếtluậntứcthì,đólàtaygônnàytàinănghơnhẳntàinăngtrungbìnhcủacácđốithủtrongvòngthiđấu.Côngthứcchosựthànhcôngđưaramộtkếtluậnkhácđượcgiảithíchtươngtựlàtaygônchơitốtởngàythứnhấtchắchẳnđãmaymắnnhiềuhơnđạiđasốcáctaygônkhácvàongàythiđấuđó.Nếubạnthừanhậnrằngtàinăngvàmaymắncùngdựphầnvàothànhcông,thìviệckếtluậntaygônthiđấutốtnhấtkialàmaymắnthìcũnggiốngnhưviệckếtluậnanhtalàmộttàinăng.
Vìlẽấy,nếubạntậptrungvàomộttaygônghiđiểmtrênnămgậychuẩnvàongàyhômđó,bạncólýdođểkếtluậnrằngtaygônấyvừachơikémvừacómộtngàyxuixẻo.Dĩnhiên,bạnbiếtđượcrằngcảhaikếtluậnnàyđềukhôngchắcchắn(khôngthểkhẳngđịnhkếtluậnnàosai,kếtluậnnàođúng).
Ởvídụnày,rấtcóthểlàtaygônđãghi77gậychuẩnthựcsựrấttàinăngnhưngcũngcómộtngàyxuixẻokhácthường.Dùrằng,nhữngkếtluậnnàykhôngchắcchắn.Cólẽ,nhữngkếtluậnsauđâytừđiểmsốcủangàythứnhấtlàhợplývàthườngsẽđúngnhiềuhơnlàsai.
Điểmsốtrêntrungbìnhvàongàythứnhất=tàinăngtrêntrungbình+maymắnvàongàythứnhất.
Và:
Điểmsốdướitrungbìnhvàongàythứnhất=tàinăngdướitrungbình+khôngmayvàongàythứnhất.
Giờthìgiảsửbạnbiếtđượcđiểmsốcủamộttaygônvàongàythứnhấtvàđượcyêucầudựđoánđiểmsốcủaanhtavàongàythứhai.Bạnkỳvọngtaygônnàyvẫntiếptụcgiữđượcphongđộnhưvậytrongngàythứhai,dovậyphánđoántốtnhấtcủabạnsẽlà“trênmứctrungbình”đốivớitaygônthứnhấtvà“dướimứctrungbình”đốivớitaygônthứhai.Dĩnhiên,maymắnlạilàmộtvấnđềkhácmàtaphảibàntới.Khibạnkhôngthểdựđoánđượcsựmaymắncủacáctaygônvàongàythứhai(haybấtcứngàynào),dựđoántốtnhấtcủabạnhẳnphảilà“mứctrungbình”,chứkhôngphảilà“tốt”hay“xấu”.Điềunàycónghĩalàtrongtìnhtrạngkhôngcóbấtcứthôngtinnàokhácthìdựđoántốtnhấtcủabạnvềđiểmsốcủacáctaygônvàongàythứhaikhôngnênlặplạidựđoánthànhthíchcủahọvàongàythứnhất.Dướiđâylàđiềutốtnhấtbạncóthểnói:
Taygônđãthểhiệntốtvàongàythứnhấtcókhảnăngsẽthànhcôngtươngtựvàongàythứhainhưngkémhơnngàythứnhất,bởisựmaymắnmàanhtađãcótrongngàythứnhấtkhôngchắcduytrìđượcđếnngàythứhai.Taygônmàđãthểhiệnkémvàongàythứnhấtsẽchắnchắnởmứcdướitrungbìnhvàongàyhainhưngsẽcócảithiệnhơnngàythứnhất,bởivậnđencủaanhtachắnhẳnkhôngtiếpdiễnđếnngàythứhai.
Chúngtacũngtrôngđợikhoảngcáchgiữahaitaygônđượcrútngắnvàongàythứhai,mặcdùdựđoántốtnhấtcủachúngtađólàtaygônthứnhấtsẽvẫnthểhiệntốthơntaygônthứhai.
Cácsinhviêncủatôiluônngạcnhiênkhingherằngthànhtíchđượcdựđoántốtnhấtvàongàythứhaicóthểphùhợphơn,ởgầnvớimứctrungbìnhhơnthứchứngcứthuthậpđượcdựavàođiểmsốcủangàythứnhất.Đâychínhlà
lýdotạisaomàhìnhmẫunàyđượcgọilà“sựhồiquyvềmứctrungbình”.Điểmsốbanđầucàngcao,sựhồiquymàchúngtamongđợicànglớn,bởimộtđiểmsốtốtámchỉmộtngàycựckỳmaymắn.Sựdựđoánhồiquylàhợplẽnhưngđộchínhxáccủachúngcũngkhôngđượcđảmbảo.Mộtvàitaygônđãghiđược66điểmvàongàythứnhấtthậmchícòncóthểchơitốthơnvàongàythứhainếunhưanhtatậndụngđượcvậnmay.Nhưnghầuhếtsẽchơitệhơn,bởivậnmaycủahọchẳngmấymàcòntrênmứctrungbình(vìtheophéptínhvềhồiquythìnósẽcóxuhướngđưavềmứctrungbình).
Giờchúngtahãycùngđingượclạichiềuthờigian.Sắpxếpthứtựcácgônthủquathànhtíchcủahọtrongngàythứhaivànhìnvàothànhtíchcủahọởngàythứnhất.Bạnsẽpháthiệnrađúnghìnhmẫutươngtựcủasựhồiquyvềmứctrungbình.Cácgônthủchơitốthơnvàongàythứhaihẳnđãgặpmaymắntrongngàyhômđóvàdựđoánchuẩnxácnhấtđólàhọđãítmaymắnhơnvàđãchơiíthiệuquảhơnvàongàythứnhất.Sựthựclàbạnquansátthấysựhồiquykhibạndựđoánmộtbiếncốtrướcđóvàtừmộtbiếncốsauđósẽcóthểgiúpthuyếtphụcbạnrằngsựhồiquykhôngthểđưarađượcmộtsựlýgiảinhânquả.
Hiệuứnghồiquycómặtởkhắpnơivàvìvậychúngtadễbịnhầmlẫnvớinhữngcâuchuyệnnhânquảnhằmlýgiảichohiệuứnghồiquynày.Mộtvídụđượcbiếtđếnnhiềuđólà“vậnrủiSportsIllustrated”,vớituyênbốrằngmộtvậnđộngviêncóảnhxuấthiệntrêntrangbìacủamộttờtạpchíbịcholàsẽcóthànhtíchtồitệtrongmùagiảikếtiếp.Sựtựtintháiquácộngvớisựthúcépcủaviệcchạmtớinhữngdựđoáncaodườngnhưthườngđượcgiảithíchchohệquả.Nhưngởđâytồntạimộtbảnmiêutảđơngiảnhơnvềvậnrủi:MộtvậnđộngviêncóảnhđượcchọnđăngtrêntrangbìatạpchíSportsIllustratedhẳnđãthểhiệncựckỳtốttrongmùagiảitrướcđó,hẳnnhiêncùngvớisựgiúpsứccủa“cúhích”đếntừvậnmaymàvậnmaylạivốnkhôngtồntạimãimãi(nênyếutốvậnmaynàycóthểgiảithíchchoviệcanhtabịthấtbạiởmùakếtiếpvìvậnmaykhôngcònởbênanhtanữa).
TôiđãtìnhcờtheodõimôntrượttuyếtnamtạiThếvậnhộiMùađôngtrongkhitôicùngAmosviếtmộtbàibáovềsựdựđoántrựcgiác.Mỗimộtvậnđộngviêncóhailượttrượttrongngàythiđấuđóvàcáckếtquảđãđượccộnglạiđểlấyđiểmsốcuốicùng.Tôiđãgiậtmìnhkhinghenhữnglờibìnhphẩmtừtaybìnhluậnviêntrongkhicácvậnđộngviênđangchuẩnbịcholượttrượtthứhaicủahọ:“ĐộiNaUyđãcómộtmàntrìnhdiễnấntượng,Vậnđộngviênnàyhẳnđangcăngthẳng,hyvọnganhtacóthểbảovệđượcvịtrídẫnđầucủamìnhvàchắchẳnanhtasẽthểhiệnkémhơnlượttrượtthứnhất”hoặc“ĐộiThụyĐiểnđãcómộtmànbiểudiễntồitệđầutiênvàgiờ
đâyvậnđộngviênnàybiếtđượcrằngmìnhchẳngcòngìđểmấtvàcólẽanhtacảmthấythoảimái.Cảmgiácthoảimáinàycóthểsẽgiúpanhtabiểudiễntốthơnởlượttrượtthứhaitới.”Bìnhluậnviênnàyrõràngđãnhậnrasựhồiquyvềmứctrungbìnhvàđãhìnhdungramộtcâuchuyệnnhânquảmàchẳnghềcócăncứnàocả.Câuchuyệnấytựthânnóthậmchíđãcóthểđúng.Cólẽnếuchúngtađođượcmạchđậpcủatừngvậnđộngviêntrướcmỗilượttrượtthìchúngtađãcóthểbiếtđượcliệurằnghọthậtsựcóthoảimáihơnsaumộtlượttrượttồitệkhông.Vàcókhikếtquảđomạchlạikhônggiốngnhưdựđoáncủataybìnhluậnviên.Điểmđángghinhớđólàsựthayđổitừlượttrượtthứnhấtsanglượtthứhaimàkhôngcầntớimộtsựgiảithíchnhânquả.Đólàmộtkếtquảchínhxáckhôngthểtránhkhỏicủathựctếrằngmaymắnđãchiếmmộtphầntrongkếtquảcủalượttrượtđầutiên.Chúngtacóthểđềuthiênvềmộtcáchdiễngiảinhânquả,đâykhôngphảimộtcâuchuyệnvôcùngthỏađángnhưngđólạilàcáchlýgiảichotấtcảcáccâuchuyệnmàchúngtathườnglàm.
HIỂUVỀSỰHỒIQUY
Chodùkhôngđượcpháthiệnhayđượchiểukhôngđúngthìhiệntượnghồiquyvẫnxalạvớitrínãoconngười.Quảthựclàquáxalạtớinỗilầnđầutiênnóđượcnhìnnhậnvàhiểuđúngsaukhi“họcthuyếttrọnglực”rađờiđược200nămvàphéptínhviphânrađời.Hơnthếnữa,rấtkhókhănđểnhữngbộnãovĩđạinhấtVươngquốcAnhthếkỷXIXcóthểtìmraýnghĩacủanóvìthựcchấtnóthựcsựlàmộtphéptínhkhó.
SựhồiquyvềmứctrungbìnhđãđượcpháthiệnvàđặttênvàocuốithếkỷXIXbởiSirFrancisGalton,mộtngườigầnnhưlàanhemhọvớiCharlesDarwinvàlàmộtnhàbáchọcnổitiếng.Bạncóthểcảmnhậnđượcpháthiệnquantrọngnàytrongmộtbàibáoôngđãchođăngvàonăm1886vớinhanđề“Sựhồiquyvềgiátrịtrungbìnhtrongvócngườiditruyền”trongđógiảitrìnhbằngcácsốđocủacácthếhệconcháukếtiếpnhauvàbằngnhữngsosánhvềchiềucaocủatrẻemvớichiềucaocủachamẹchúng.Ôngviếtvềnhữngnghiêncứucủamìnhđốivớicácthếhệconcháunhưsau:
HọđãtìmracáckếtquảthậtđángchúývàtôiđãsửdụngchúnglàmnềntảngchomộtbàigiảngtrướcHọcviệnHoànggiavàngày9thángHai,năm1877.Điềunàyđãđượchiểnhiệntừnhữngthựcnghiệmmàthếhệconcáiđãkhôngcóxuhướnggiốngvớinhữngditruyềnvềtầmthướccủachamẹ,màlạiluôncóxuhướngthấphơnsovớichamẹcủachúngvàcóxuhướngnhỏnhắnhơnthếhệchamẹ,trongtrườnghợpchamẹchúngtolớn.Nhưngconcáilạicóxuhướngtolớnhơnthếhệchamẹchúng,trongtrườnghợp
thếhệchamẹchúngvôcùngnhỏnhắn.Cácthựcnghiệmsâuhơnđãpháthiệnthêmrằngsựhồiquyvềmứctrungbìnhtỷlệthuậnvớiđộlệchcủamẫuconcáisovớichamẹchúng.
GaltonrõrànglàđãkỳvọngcửtọauyênthâmcủamìnhtạiHọcviệnHoànggia–Hiệphộinghiêncứuđộclậplâuđờinhấttrênthếgiớikinhngạcbởi“nhậnxétđángghinhớ”giốngnhưôngđãtừngnhậnxét.Điềuthựcsựđángghinhớởđâylàôngđãkinhngạcbởimộtquyluậtthốngkêvốndĩrấtbìnhthườngvàdễhiểu,đơngiảnnhưviệcconngườichúngtahítthởkhôngkhívậy.Cáchiệuứnghồiquycóthểđượcpháthiệnraởbấtcứthứgìchúngtathấynhưngchúngtakhônghềhiểuchúngthựcsựlàgì.Chúnglẩnkhuấttrongcáinhìngiảnđơncủachúngta.ĐiềuđóđãngốncủaGaltonvàinămnghiêncứuđểtìmramôhìnhhồiquyvềtầmthướccủathếhệconcáichotớikháiniệmrộnghơnchorằngsựhồiquychắcchắnxảyrakhimốitươnggiaogiữahaithướcđodướichuẩnvàôngđãápdụnghọcthuyếtcủacácnhàthốngkêhọchàngđầucủathờiđạiôngsốngđểkiểmchứngkếtluậnđó.
MộttrongsốhàngtrămtrởngạimàGaltoncầnphảivượtquađólàbàitoánđolườngsựhồiquygiữacácbiếnsốđượcđolườngbởicáctỷlệkhácnhau,vídụtrọnglượngtươngthíchvớiviệcchơipiano.Bàitoánđượcgiảiquyếtnhờviệcsửdụngchuẩnchungnhưlàmứcthamchiếutiêuchuẩn.Hãythửhìnhdungrằngtrọnglượngthíchhợpchoviệcchơiđànpianođãtừngđượcđolườngở100trẻnhỏởđủlứatuổiđếntừmộttrườngtiểuhọcvàlũtrẻnàyđãđượcphânhạngtừcaotớithấpvớitừngthướcđochuẩn.NếuJanexếphạng3trongkỹthuậtchơipianovàthứ27vềtrọnglượng,cóthểkếtluậnrằngcôbélàmộtnghệsĩpiano“cừ”hơnsovớichiềucaocủamình.Chúngtahãycùnglàmvàiphépgiảđịnhsẽgiúpchúngtadễhiểuhơn:
Ởbấtcứlứatuổinào:
Việcchơiđànpianotốtphụthuộcduynhấtvàosốgiờtậpluyệntrongtuần.Trọnglượngcơthểphụthuộcduynhấtvàosốlượngkemtrẻăn.Lượngkemtiêuthụvàsốgiờtậphàngtuầnkhôngcóliênquangì.
Giờhãysửdụngcácthứhạng(hoặccácđiểmchuẩnmàcácnhàthốngkêhọcưadùng),chúngtacóthểviếtramộtvàiphươngtrìnhnhưsau:
Trọnglượng=độtuổi+lượngkemtiêuthụ
Chơipiano=độtuổi+sốgiờtậpluyệnhàngtuần
Bạncóthểthấyrằngởđâysẽcósựhồiquyvềmứctrungbìnhkhichúngtadựđoánkhảnăngchơipianotừtrọnglượngcơthể,hoặcngượclại.NếutấtcảnhữnggìbạnđượcbiếtvềTomđólàcậubéxếpthứ12vềtrọnglượng(khácaosovớimớitrungbìnhởtuổicủacậu),bạncóthểsuyra(quathốngkê)rằngcậuhẳnphảilớnhơnsovớiđộtuổitrungbìnhvàhẳncũngănnhiềukemhơnnhữngđứatrẻkhác.NếutấtcảnhữnggìchúngtabiếtvềBarbarađólàcôbéxếphạng85tronghạngmụcpiano(dướimứctrungbìnhcủanhómrấtnhiều),bạncóthểsuyrarằngcôtatàinăngvàcóthểluyệntậpíthơnphầnđôngnhữngđứatrẻkhác.
Hệsốtươngquangiữahaithướcđo,thứbiếnthiêngiữa0và1,làmộtthướcđothuộctrọngsốtươngđốivềcácyếutốmàchúngcùngchungthuộctính.Vídụ,tấtcảchúngtađềucóchungmộtnửasốgenditruyềnvớibốhoặcmẹcủamình,vàđốivớinhữngđặctrưngmàtrongđócácyếutốmôitrườngcóảnhhưởngtươngđối,vídụnhưchiềucao,mốitươngquangiữachamẹvàconcáikhôngvượtquá.50.Đểhiểuđúngýnghĩacủathướcđotươngquan,hãytìmhiểumộtsốvídụvềcáchệsốdướiđây:
MốitươngquangiữakíchthướccủacácvậtthểđượcđolườngvớiđộchuẩnxáctrongtiếngAnhhoặccácđơnvị(hệmét)chuẩnđolà1.Bấtcứyếutốnàotácđộngtớimộtthướcđothìcũngảnhhưởngtớicáicònlại;100%cácyếutốquyếtđịnh(địnhthức)đượcdựphần.MốitươngquangiữachiềucaovàtrọnglượngtrongsốđànôngtrưởngthànhngườiMỹlà.41.Nếubạnbaohàmcảphụnữvàtrẻem,mốitươngquancóthểsẽcaohơnrấtnhiều,bởigiớitínhcủacáthểvàđộtuổiảnhhưởngtớicảchiềucaolẫncânnặngcủahọ,nângtrọngsốtươngquancủacácyếutốchunglên.MốitươngquangiữađiểmsốSATvàhệsốGPAlàxấpxỉ.60.Tuynhiên,mốitươngquangiữacácbàikiểmtranăngkhiếuvớiviệcđỗtốtnghiệpthấphơnnhiều.Nếumọingườicùngcónăngkhiếunhưnhau,nhữngkhácbiệttrongthướcđonàykhôngchắcđãchiếmmộtvaitròquantrọngđốivớicácthướcđothànhcông.MốitươngquangiữamứcthunhậpvớitrìnhđộhọcvấntạiMỹxấpxỉ.40.Mốitươngquangiữathunhậpgiađìnhvớibốnsốcuốisốđiệnthoạicủahọlà0.
ĐiềunàyđãngốncủaFrancisGaltonmộtvàinămnghiêncứuđểngộrarằngmốitươngquanvàsựhồiquykhôngphảilàhaikháiniệmmàlànhữngphốicảnhkhácnhautrêncùngmộtkháiniệm.Quytắcchunghoàntoànkhôngkhóhiểunhưngmanglạinhữnghệquảđángngạcnhiênlà:Phảichăngsự
tươngquangiữahaiđiểmsốlàkhônghoànchỉnh,hayđósẽlàsựhồiquyvềmứctrungbình.ĐểminhchứngchosựhiểubiếtsâusắccủaGalton,hãylựamộttìnhhuốngmàhầuhếtmọingườicảmthấykháthúvị:
Nhữngphụnữvôcùngthôngminhcóchiềuhướngkếthônvớinhữngngườiđànôngkémthôngminhhơnmình.
Bạncóthểbắtđầumộtcuộcchuyệntròlýthúởmộtbữatiệcbằngcáchcốgắngtìmkiếmcâutrảlờichotìnhhuốngtrên,vàbạnbècủabạnsẽchẳngkhódễgìmàkhôngđáplạicâuhỏicủabạn.Ngaycảnhữngngườiđãtừngcómộtvàilầntiếpxúcvớicácconsốthốngkêcũngsẽdiễngiảimộtcáchvôthứctheochiềuhướngnhânquả.Mộtsốngườicóthểnghĩtớiviệcnhữngngườiphụnữvôcùngthôngminhmuốntránhsựganhđuatừnhữngngườiđànôngcùngtrìnhđộvớihọ,hoặctớiviệcbịépbuộcphảithỏahiệptrongsựchọnlựacủahọvềngườichồngbởinhữngngườiđànôngthôngminhkhôngmuốncạnhtranhvớinhữngngườiphụnữthôngminh.Nhữnglýgiảigượnggạohơnsẽđượcđặtratạimộtbữatiệcthúvị.Giờhãyxemxéttuyênbốsau:
Mốitươngquangiữacácchỉsốthôngminhcủanhữngngườichồng/vợthấphơnmứcchuẩn.
Tuyênbốnàyrõrànglàđúngvàchẳngchútthúvịgì.Aicóthểlàngườitrôngđợisựtươngquanđạtchuẩn?Chẳngcógìđểlýgiảiởđâycả.Nhưnglờiphátbiểumàbạnđãthấythúvịvàlờiphátbiểubạnthấytầmphàolạingangbằngnhautrênphươngdiệnđạisố.Nếumốitươngquangiữasựthôngminhcủangườichồng/vợthấphơnchuẩn(vànếunhữngngườiđànôngvàphụnữởmứctrungbìnhkhôngkhácnhauvềđộthôngminh),khiđómộtkhẳngđịnhchắcchắnrằngđasốnhữngngườiphụnữrấtthôngminhsẽkếthônvớinhữngngườichồngkémthôngminhhơnhọ(vàdĩnhiênlàngượclại).Sựquansátđượchồiquyvềmứctrungbìnhkhôngthểthúvịhơnhayhợplýhơntrongmốitươngquankhônghoànchỉnhnày.
HẳnbạnsẽđồngcảmvớikhókhăncủaGaltonkhitìmhiểukháiniệmvềsựhồiquy.Quảnhiênvậy,nhàthốngkêhọcDavidFreedmanđãnóirằngnếuđềtàihồiquyđượcđềcậpđếntrongmộtphiêntòahìnhsựhoặcdânsự,bênnàophảilýgiảisựhồiquyvớithẩmphánsẽlàbênthuakiện.Tạisaocôngviệcnàylạikhókhăntớivậy?Lýdochínhchosựkhókhănấylàchủđềtrởđitrởlạitrongcuốnsáchnày:Trínãocủachúngtacókhuynhhướngngảvềnhữnglýgiảimangtínhnhânquảmộtcáchmạnhmẽvàchúngkhôngxoayxởtốtvới“nhữngsốliệuthốngkêkhôngđángkể”.Khisựchútâmcủa
chúngtađượchướngđếnmộtbiếncố,trínhớliênkếtsẽtìmkiếmchobiếncốấymộtnguyêndo,chínhxáchơnlàsựkíchhoạtsẽtrảirộngmộtcáchtựđộngtớibấtcứnguyêndonàođãđượclưutrữsẵntrongbộnhớcủachúngta.Cáclýgiảimangtínhnhânquảsẽđượcđưarakhisựhồiquyđượcnhậndiện,nhưngchúngsẽsaibởisựthựclàsựhồiquyvềmứctrungbìnhcầntớimộtsựlýgiảinhưngkhôngcầnmộtnguyênnhânđểchứngminh.Biếncốthuhútđượcsựchúýcủachúngtatrongvòngđấugônchínhlàsựsasútthànhtíchthườngxuyêncủacácgônthủđãthànhcôngtrongngàythứnhất.Lờigiảithíchtốtnhấtchotìnhhuốngnàylànhữngtaygônnọđãgặpmaybấtthườngvàongàyhômđó,nhưnggiảithíchnàythiếuđisứcthuyếtphụccủatínhnhânquả-thứmàtrínãochúngtathíchdùnghơn.Thayvàođó,chúngtaphảitốnrấtnhiềucôngsứcđểcóđượcnhữnglýgiảithúvịvềcáchiệuứnghồiquy.Mộtnhàchuyêngiatronglĩnhvựckinhdoanh-ngườiđãtuyênbốmộtcáchchínhxácrằng“doanhnghiệpđãkinhdoanhhiệuquảtrongnămnaybởivìđãtừngkinhdoanhkémhiệuquảtrongnămngoái”,chắchẳnphátngôn“ngungốc”đóchỉđượcpháttrênsóngphátthanhlầnduynhấtđó.NhữngkhókhăncủachúngtôivớikháiniệmvềsựhồiquykhởinguồntừcảHệthống1lẫnHệthống2.Khôngcóchỉdẫnđặcbiệtnàovàkháítcáctìnhhuốngngaycảsaukhicómộtvàichỉdẫndướidạngthốngkê,mốiquanhệgiữasựtươngquanvàsựhồiquyvẫncònmơhồ,khólýgiải.Hệthống2thấythậtkhókhănđểhiểuđượcvàlĩnhhộiđượcmốitươngquangiữachúng.MộtphầnlàbởidonhữngảnhhưởngtrựctiếpcủaHệthống1vềnhữnglýgiảimangtínhnhânquảvốnlàmộtđặctrưngcủaHệthống1,khôngphảilàthếmạnhcủaHệthống2.
“Trẻbịsuynhượcđãđượcđiềutrịbằngmộtthứcuốnggiàunănglượnggiúpcảithiệnmộtcáchđángkểquamộtliệutrìnhchữatrịkéodàibatháng.”
Tôiđãdựnglêntítbáoấy,nhưngthựctếnhữnggìnóđềcậplàđúng:Nếubạnđiềutrịchomộtnhómgồmnhữngđứatrẻbịsuynhượctrongmộtthờigianvớimộtthứcuốngtănglực,chúngsẽđượccảithiệnsứckhỏeđángkể.Đâycũngchínhlàtìnhhuốngmànhữngđứatrẻbịsuynhượcđãdànhramộtquãngthờigianđểluyệntậptròtrồngcâychuốihoặcômmộtchúmèotrongvòng20phútmỗingàycũngsẽđượccảithiệnvềsứckhỏetươngtựnhưđượcđiềutrịbằngthứcuốngtănglực.Hầuhếtcác“tácđộnggiả”củanhữngtựađềkiểunhưvậysẽkhiếntasuyluậnmộtcáchtựđộngrằngthứcuốngtănglựchoặcviệcômmèođãdẫntớisựcảithiệnđángkểvềsứckhỏe,nhưngthựctếkếtluậnnàylạihoàntoànphilý.Nhữngđứatrẻbịsuynhượclàmộtnhómtốithiểu,chúngbịsuynhượchơnsovớihầuhếtnhữngđứatrẻkhácvàsứckhỏecủacácnhómtốithiểunàysẽhồiquyvềmứctrungbìnhquathờigian.Mốitươngquangiữacácđiểmsốgiảmsúttrongcácdịpkiểm
trasứckhỏeliêntiếpthấphơnmứcchuẩn,bởithếsẽcósựhồiquyvềmứctrungbình:NhữngđứatrẻbịsuynhượcđếnmộtmứcđộnàođósẽtrởnênkhỏemạnhhơntheothờigiandùchochúngchẳngômấpconmèonàocảvàchẳnguốngmộtlonRedBullnàocả.Đểcóthểđiđếnkếtluậnrằngmộtthứcuốngtănglựchoặcbấtcứliệuphápđiềutrịnàokháccóhiệuquả,bạncầnphảisosánhmộtnhómcácbệnhnhânđượchưởngliệuphápđóvớimột“nhómkiểmsoát”vốnkhônghưởngbấtcứliệuphápnào(hoặctốthơnlàchỉnhậnmộtliềuthuốcanthần).“Nhómkiểmsoát”đượckỳvọnglàđượccảithiệnchỉbởisựhồiquyvàmụctiêucủathựcnghiệmlànhằmxácđịnhxemliệucácbệnhnhânđãđượcđiềutrịcócảithiệnsứckhỏehơnhaydosựhồiquycóthểlýgiảichokếtquảđóhaykhông.
Cácdiễngiảimangtínhnhânquảsailầmvềhiệuứnghồiquykhôngbịgiớihạnvớinhữngđộcgiảởcáctờbáophổthông.NhàthốngkêhọcHowardWainerđãtổngkếtmộtbảndanhsáchdàicácnhànghiêncứuxuấtchúngđãmắcphảicùngmộtlỗilàphânvângiữamốitươngquanvớiquanhệnhânquả.Cáchiệuứnghồiquylàmộtnguyênnhânphổbiếngâycảntrởtrongquátrìnhnghiêncứu.Vàcácnhàkhoahọcgiàukinhnghiệmđãcónỗiámảnhtíchcựcvềcáibẫysuyluậnnhânquảkhôngcócơsởđểpháthiệnracáchiệuứnghồiquytrongnhữngtìnhhuốngtươngtự.
MộttrongnhữngvídụyêuthíchcủatôivềcáclỗidựđoántrựcgiácđượcphỏngtheobàibáocáoPhỏngđoántrongviệcraquyếtđịnhcủangườiquảnlýmẫumựccủaMaxBazerman:
Bạnlàngườidựđoánkinhdoanhchomộtchuỗicửahàng.Tấtcảcáccửahàngđềugiốngnhauvềkíchcỡvàkhuvựcbàybánhànghóa,nhưngcácmặthàngbàybánởvịtríkhácnhau,vớiđốithủcạnhtranhvàcácyếutốngẫunhiên.Bạnđượccungcấpcáckếtquảkinhdoanhcủanăm2011vàđượcđềnghịdựđoánviệckinhdoanhcủanăm2012.Bạnđãđượccungcấptàiliệuđểchấpnhậndựđoántổngthểcủacácnhàkinhtếhọcrằngviệckinhdoanhsẽtăngvọtvềtổngthểlà10%.Bạnsẽhoànthiệnbảngdướiđâyrasao?
Cửahàng Năm2011 Năm2012
1 11.000.000đô-la _________
2 23.000.000đô-la _________
3 18.000.000đô-la _________
4 29.000.000đô-la _________
Tổng 61.000.000đô-la 67.100.000đô-la
Bằngviệcđãtừngđọcchươngnày,bạnbiếtrằngviệccộngvào10%doanhsốcủamỗicửahànglàsai.Bạnmuốncácdựđoáncủamìnhchokếtquảngượclại,việcấyđòihỏiphảicộngvàohơn10%chocáccửahàngcóthànhtíchthấpvàcộngvào(hoặcthậmchílàtrừđi)đốivớicáccửahàngkhác.Nhưngnếubạnhỏinhữngngườikhácđiềunày,rấtcókhảnăngbạnsẽrơivàotìnhhuốngkhóxử:Tạisaobạnlạiđiphiềnnhiễuhọvớimộtcâuhỏihiểnnhiênnhưthế?NhưGaltonđãtừngrấtvấtvảđểkhámphárakháiniệmvềsựhồiquy,vìthếkháiniệmvềsựhồiquynàycònlâumớitrởnêndễhiểuvớitấtchúngta.
BÀNVỀSỰHỒIQUYVỀMỨCTRUNGBÌNH
“Côấynóisựtrảinghiệmđãdạycôtabiếtrằngchỉtríchcóhiệuquảhơncangợi.Côtakhônghiểuđượcrằngtấtcảđềudo“sựhồiquyvềmứctrungbình”quyếtđịnh.
“Cólẽbàiphỏngvấnlầnhaicủaanhấykémấntượnghơnlầnđầubởianhấylolắngsẽlàmchúngtôithấtvọng,nhưngtrênthựctếrấtcókhảnăngtronglầnphỏngvấnđầutiên,anhấyđãthểhiệnxuấtsắcmộtcáchkhácthường.”
“Tiếntrìnhthẩmtracủachúngtôirấttốtnhưngkhônghoànhảo,vìthếchúngtôinênlườngtrướcđếnsựhồiquytrongtiếntrìnhthẩmtranày.Chúngtôikhôngnênngạcnhiênrằngnhữngứngviênvôcùngxuấtsắcthườngkhôngđápứngđượcnhữngkỳvọngcủachúngtôi.”
Chương18.Thuầnphụccácdựđoántrựcgiác
Cuộcsốngđòihỏichúngtacầntớisựdựđoántrongnhiềuthờiđiểm.Các
nhàkinhtếhọcdựđoánlạmphátvàthấtnghiệp,cácnhàphântíchtàichínhdựđoáncáckhoảnlợinhuận,cácchuyêngiaquânsựdựbáosốthươngvong,cácnhàđầutưmạohiểmướcđoánkhảnăngsinhlời,cácnhàxuấtbảnvàcácnhàsảnxuấtphimdựđoánlượngkhán/thínhgiả,cácnhàthầuướctínhthờigianyêucầuđểhoàncôngcácdựán,cácbếptrưởnglườngtrướcnhucầudànhchocácmónăncótrênthựcđơncủahọ,cáckiếntrúcsưướctínhlượngbêtôngcầntớichomộttòanhà,cácđộitrưởngđộicứuhỏaướclượngsốxebồnsẽcầntớiđểdậptắtmộtđámcháy.Trongđờisốngcủamình,chúngtaphảidựđoánphảnứngcủavợ(chồng)mìnhtrướcmộtdựđịnhchuyểnnhàhoặcphánđoáncủacánhânchúngtatrướcmộtcôngviệcmới.
Mộtsốphánđoánđượctiênliệutrước,vídụnhữngphánđoánđượcđưarabởicáckiếntrúcsư,phầnlớndựavàocácbảngthamchiếu,cácphéptínhchínhxácvàcácphântíchrõràngvềkếtquảthuđượctừcácthờiđiểmtươngtự.SốkhácdínhdángtớikhảnăngtrựcgiáccủaHệthống1theohainhómphânloạichủyếu.Mộtsốkhảnăngthuầnthụccủatrựcgiácđượcgọirachủyếunhờvàotrảinghiệmđượclặpđilặplại.Cácphánđoánmauchóngvàtựđộngcùngvớilựachọncủacáccaothủcờvua,cácvịchỉhuyđộicứuhỏa,cũngnhưcácbácsĩmàGaryKleinđãtừngmôtảtrongNguồngốcsứcmạnhvàmộtnơinàođóminhchứngchonhữngkhảnăngtrựcgiácđãđượctôiluyện,tạiđónhanhchóngcómộtgiảiphápchomộtbàitoánxuấthiệntrongđầuđãđượcghinhận.
Nhữngkhảnăngtrựcgiáckhác,đôilúckhôngthểphânbiệtchủđộngngaytừđầu,phátsinhtừquátrìnhhoạtđộngcủacácphươngphápsuynghiệmthườngdùngmộtcâuhỏidễđểthaythếchomộtcâuhỏikhóhơnđãđượcđặtratrướcđó.Cácphánđoánthuộcvềtrựcgiácđượcđưaravớisựtựtintháiquángaycảkhichúngdựatrênnhữngphântíchcủacácbằngchứngkhôngchắcchắnkhôngmangtínhhồiquy.Dĩnhiên,rấtnhiềuphánđoán,đặcbiệtlàtronglĩnhvựcchuyênmôn,bịchiphốibởisựkếthợpgiữacácphépphântíchthốngkêvàkhảnăngtưduycủatrựcgiác.
TRỰCGIÁCKHÔNGMANGTÍNHHỒIQUY
Hãycùngchúngtôitrởlạivớimộtnhânvậtmàchúngtađãgặp:
JuliehiệnlàsinhviênnămcuốitạimộttrườngđạihọcởmộtbangcủaMỹ.Côbiếtđọcthànhthạokhicômớibốntuổi.ĐiểmGPAcủacôlàbaonhiêu?
NhữngngườiđượcthụhưởngnềngiáodụctươngđồngvớinềngiáodụccủaMỹcóthểnhanhchóngđưaramộtconsố,vốnthườngrơivàokhoảng3.7hoặc3.8.Điềuấydiễnranhưthếnào?ỞđâymộtvàivậnhànhcódínhlíutớiHệthống1.
MốiliênkếtnhânquảgiữakhảnăngđọccủaJulievàmụctiêucủasựdựđoán(điểmGPAcủacô)đượcyêucầu.Liênkếtấycóthểlàgiántiếp.Trongthídụnày,việcbiếtđọcsớmvàđiểmGPAcaocùnglàbiểuhiệncủamộttàinănghọcvấn.Mộtsốmốiquanhệnhânquảlàcầnthiếtởđây.Bạn(Hệthống2củabạn)hẳnnhiênsẽbácbỏmộtmẩutinchẳngliênquanvềviệcgiànhgiảitrongmộtcuộcthicâucáhoặcsựvượttrộitrongmôncửtạtạitrườngtrunghọc.Quytrìnhnàyphânđôimộtcáchcóhiệuquả.ChúngtacóđủkhảnăngbácbỏthôngtinkiểunhưkhôngliênquanhoặcsainhưngviệcđiềuchỉnhđểcácyếuđiểmnhỏhơntrởnênphùhợpvớidấuhiệuđưarakhôngphảilàđiềumàHệthống1cóthểlàm.Nhưmộthệquả,cácdựđoándựatrêntrựcgiácgầnnhưhoàntoànvôcảmtrướcđặctínhcóthểthấytrướccủadấuhiệunày.Khimộtmốiliênkếtđượctìmra,nhưtrongtrườnghợpbiếtđọcsớmcủaJulie,WYSIATIđượcápdụng:Trínhớliêntưởngcủabạnnhanhchóngvàtựđộngđưaramộtcâuchuyệnkhảthinhấttừthôngtincósẵn.Kếđó,dấuhiệunàyđượcđánhgiátrongmốiquanhệvớimộttiêuchuẩncóliênquan.Mộtđứatrẻ4tuổicóthểđọctrôichảyđãsớmpháttriểnrasao?Thứhạnghayđiểmsốnàocótươngquanvớithànhtíchnày?Tậphợpmàtheođóđứatrẻnàyđượcsosánh(chúngtagọilàmộtnhómthamchiếu)khônghoàntoànđượcđịnhrõnhưngđâycũnglàquytắctrongcáchnóithôngthường:Nếuaiđótốtnghiệptừmộttrườngđạihọcđượcmôtảnhưlà“kháthôngminh”bạnhiếmkhicầnphảihỏi,“Khibạnnói‘kháthôngminh’,nhómthamchiếunàobạnsẽnghĩtớitrongđầu?”Bướctiếptheoliênquantớisựthaythếvàcườngđộphùhợp.SựđánhgiáchứngcứmongmanhvềkhảnăngnhậnthứctrongthờithơấuđượcthaythếbởimộtcâutrảlờichocâuhỏivềđiểmGPAcủacôbé.JuliesẽđượcgánphầntrămsốđiểmGPAvànhữngthànhtíchcủacô
bévớivaitròlàmộtđứatrẻbiếtđọcsớm.CâuhỏiđãđịnhrõrằngcâutrảlờibuộcphảinằmtronghệđiểmGPA,nóđòihỏimộtsựvậnhànhcườngđộphùhợpkhác,từmộtấntượngchungvềthànhtíchhọctậpcủaJulietớiđiểmGPAđượcgánchotàinăngcủacôbé.Bướccuốicùnglàsựtruyềnđạt,từmộtấntượngvềhọcvấncóliênquancủaJuliegắnvớiđiểmGPAtươngứngvớinó.
Cườngđộphùhợpđưaranhữngdựđoánvốndĩcựcđoanlàdấuhiệumàchúngdựatrênđó,dẫndắtngườitađưaracùngcâutrảlờichohaicâuhỏikhákhácbiệt:
ĐiểmsốphầntrămvềkhảnăngbiếtđọcsớmcủaJulielàbaonhiêu?
ĐiểmGPAtheophầntrămcủaJulielàbaonhiêu?
TớigiờthìbạncóthểdễdàngnhậnthứcrằngtấtcảnhữngvậnhànhnàyđềulàcácđặctínhcủaHệthống1.Tôiđãliệtkêraởđâynhưlàmộtchuỗitheotrậttựgồmcácbướcnhưngdĩnhiênđộphủcủasựvậnđộngnàytrongtrínhớliêntưởngkhôngvậnhànhtheocáchnày.Bạnnênmườngtượngramộtchutrìnhcủahoạtđộngtrảirộngmàngaytừđầuđượcthúcđẩyviệcđưaracácdấuhiệuvàcâuhỏi,nócungcấpngượctrởlạinhờvàochínhnóvàcuốicùngnóxuấthiệnởgiảiphápkhảthinhất.
Mộtbận,Amosvàtôiđãđềnghịnhữngngườithamgiavàomộtthínghiệmđánhgiácácmiêutảvềtámsinhviênnămthứnhấtđạihọc,đượccholàđượcsoạnrabởimộtcốvấnviêndựatrênnềntảngcáccuộcphỏngvấnlớpđầuvào.Mỗimiêutảbaogồmnămtínhtừ,nhưtrongvídụsau:
Thôngminh,tựtin,hiểubiết,chămchỉ,tìmtòi.
Chúngtôiđãđềnghịmộtsốngườithamgiatrảlờihaicâuhỏi:
Miêutảnàyđãgâyấntượngchobạnnhiềunhưthếnàovớisựchúýtớinănglựchọcvấn?
Tỷlệphầntrămnàotrongsốcácmiêutảvềnhữngtânsinhviênnàybạnchorằngcóthểgâyấntượngvớibạnnhiềuhơn?
Haicâuhỏinàyđòihỏibạnphảiđánhgiácácdấuhiệuthôngquaviệcsosánhsựmiêutảấyvớitiêuchuẩncủabạnđốivớinhữngmiêutảvềcácsinhviêncủacácnhàcốvấn.Sựtồntạiphongphúcủamộttiêuchuẩnnhưvậy
thậtrõrệt.Mặcdùbạnchắcchắnkhônghềbiếtđượcrằnglàmthếnàođểcóđượcnó,bạnvẫncóđượcmộtcảmnhậnkhárõràngvềviệcmiêutảấytruyềntảiniềmhăngsaynhườngnào:Viêncốvấntinrằngsinhviênnàygiỏinhưngkhôngquáxuấtsắc.Cócảmộtkhocáctínhtừmạnhhơntừthôngminh(lỗilạc,sángtạo),hiểubiết(uyênthâm,uyênbác,thôngtuệ),vàtừchămchỉ(đammê,cầutoàn).Nhậnđịnh:Rấtcókhảnăngởmứctrên15%nhưngkhôngchắcởmứctrên3%.Đóchínhlàấntượngnhấtquántrongcácsuynghiệmkiểunhưvậy,chíítlàtrongphạmvivănhóa.
Cònnhữngngườikhácđãđượchỏicáccâuhỏikhác:
Đâulàướctínhcủabạnvềđiểmtrungbìnhchungmàsinhviênđósẽđạtđược?
TỷlệphầntrămcủanhữngtânsinhviênmàsẽđạtđượcđiểmGPAcaohơnlà?
Bạncầntớicáinhìnmớiđểpháthiệnrasựkhácbiệtgiữahainhómcâuhỏinày.Khácbiệtnàylẽranênrõràngnhưngthựctếlạikhôngphảivậy.Khônggiốngnhưnhữngcâuhỏibanđầu,nóđòihỏibạnchỉviệcđánhgiádấuhiệuđưara,nhómthứhailiênquantớimộttrạngtháirấtkhôngrõràng.Câuhỏinhắcđếnthànhtíchcụthểcủacáctânsinhviênvàocuốinămhọc.Điềugìđãxảyratrongsuốtnămhọckểtừkhicuộcphỏngvấnấyđượctiếnhành?Bạncóthểdựđoánnhưthếnàochonhữngthànhtựuthựctếcủasinhviênđótrongnămhọcđầutiênởtrườngđạihọctừnămtínhtừấy?LiệungườicốvấnấycóthểdựđoánđiểmGPAhoàntoànchínhxáctừmộtcuộcphỏngvấn?
Mụcđíchcủanghiêncứunàynhằmsosánhcácdựđoánbằngphầntrămmànhữngngườithamdựđãđưaratrongquátrìnhphântíchcácdấuhiệutrongmộttìnhhuốngvàdựđoánkếtquảtrongmộttìnhhuốngkhác.Cáckếtquảđượctổngkếtlạimộtcáchdễdàng:Cácphánđoánhoàntoàngiốngnhau.Mặcdùhainhómcâuhỏinàykhácnhau(mộtlàvềsựmôtả,cònlạilàvềthànhtíchhọctậpcủasinhviêntrongtươnglai),nhữngngườithamgiađãxửlýchúngnhưthểchúngcùngmộtdạngcâuhỏi.NhưtrongtrườnghợpcủaJulie,dựbáotrướcvềtươnglaikhôngđượcphânbiệttừmộtsựđánhgiáchungvềdấuhiệuhiệntạimàlàdựđoánđãkhớpvớiđánhgiá.Cólẽđâylàdấuhiệutốtnhấtmàchúngtacóđốivớivaitròcủahànhđộngthaythế.Nhữngngườiđượchỏixinmộtlờidựđoánnhưnghọlạithaythếbằngmộtlờiđánhgiá,màkhôngnhậnthứcđượcrằngcâuhỏimàhọtrảlờikiakhôngphảilàcâuhỏimàhọđãđượchỏi.Quátrìnhấyđượcđảmbảođểsảnsinhra
nhữngdựđoánsailệchtheohệthống;chúnghoàntoànbỏquasựhồiquyvềmứctrungbình.
TrongsuốtthờikỳquândịchcủatôitronglựclượngphòngbịIsrael,tôiđãthamgiavàoquátrìnhtuyểnchọncácứngviênchohoạtđộnghuấnluyệnviênchứcdựatrênmộtchuỗicácbàiphỏngvấnvàbàikiểmtrathựcđịa.Tiêuchuẩnđểxétcácứngviêncóđượctuyểnchọnhaykhôngđượcđánhgiádựatrênđiểmsốcuốikỳcủahọcviênđótrongtrườngvõbị.Đánhgiádựatrênthứhạngđượcchokhôngphảnánhhếtđượckhảnăngcủacácứngviênnày(tôisẽnóithêmvềđiềunàytrongmộtchươngvềsau).ĐơnvịnàyvẫncòntồntạitớitậnkhitôiđãlàmộtgiáosưvàđangcộngtácvớiAmosđểnghiêncứuvềphánđoáncủatrựcgiác.Tôivẫnduytrìmốiquanhệtốtvớinhiềungườitạiđơnvịđóvàđãhỏixinhọmộtsốưutiên.Tôiđãhỏicácdựđoáncủahọvềmứcđiểmtrungbìnhcủatừnghọcviêntrongtươnglaicóthểđạtđượctrongtrườngvõbị.Họđãthuthậpvàitrămdựbáokiểunhưvậy.CácviênchứcđưaracácdựđoánấyđềuquáquenthuộcvớihệthốngthangđiểmbằngchữvốnđượccáctrườnghọcsửdụngchocáchọcviêncủamìnhvàcáctỷlệxấpxỉcủaA,củaB,...Kếtquảthậtấntượng:TầnsốtươngđốicủaAvàcủaBtrongcácdựđoánnàygầnnhưlàtươngđồngvớitầnsốtrongcácđiểmsốcuốikỳcủatrườnghọc.
Nhữngpháthiệnnàycungcấpmộtvídụthúvịvềcảhànhđộngthaythếlẫncườngđộphùhợp.Cácviênchứcđượccungcấpcácdựđoánđãhoàntoànthấtbạitrongviệcphânbiệthainhiệmvụ:
Nhiệmvụthườnglệcủahọ,đólàđánhgiáthànhtíchcủacácứngviêntrongthờigianhọđóngtạiđơnvị.Nhiệmvụtôiđãđềnghịhọthựchiện,đólàdựđoánthựctếvềmộtđiểmsốtrongtươnglai.
Họchỉđơnthuầnápdụngviệcsửdụngcườngđộphùhợpđểtruyềntảicácđiểmsốcủachínhhọsanghệsốđượcsửdụngtrongtrườngvõbị.Mộtlầnnữa,họđãthấtbạitrongviệcdựđoánkhôngchắcchắn(đángkể)đãdẫndắthọtớicácdựđoánvốndĩhoàntoànkhôngmangtínhhồiquy.
MỘTSỰHIỆUCHỈNHDÀNHCHONHỮNGDỰĐOÁNTRỰCGIÁC
TrởlạivớitrườnghợpJulie,ngườibiếtđọctừrấtsớm.PhươngphápđểdựđoánđiểmGPAcủacôbéđãđượcgiớithiệutrongchươngtrướcđó.Nhưtôiđãvídụởcuốnsáchnàyvềmônđánhgônvàđốivớitrọnglượngtươngthíchvớikỹnăngchơipiano,tôiviếtramộtcôngthứcgiảnlượcdànhcho
cácyếutốvốnxácđịnhđộtuổibiếtđọcvàcácđiểmsốđạihọc:
Độtuổibiếtđọc=cácyếutốcùngchung+cácyếutốriêngbiệtđốivớiđộtuổibiếtđọc=100%.
GPA=cácyếutốcùngchung+cácyếutốriêngbiệtđốivớiđiểmGPA=100%.
Cácyếutốcùngchunggồmnăngkhiếuditruyền,quantâmcủagiađìnhchosởthíchhọctậpvàbấtkểthứgìkhiếnnhữngkiểungườinhưnhữngđứatrẻcontrởthànhnhữngngườibiếtđọcsớmvànhữnglớpthanhniêntrởnênthànhđạtvềmặtlýthuyết.Dĩnhiênởđâycórấtnhiềuyếutốcóthểtácđộngtớimộtsốkếtquảnàylạikhôngtácđộngtớicáckếtquảkhác.Juliehẳncóthểđãđượcthúcđẩyđểbiếtđọcsớmbởinhữngngườibốngườimẹđầythamvọng,côbécóthểcókhôngđượcsốngtrongtìnhthươngyêuvàquantâmcủabốmẹnênbịsasútđiểmsốởtrườngđạihọc,côcũngcóthểtừngbịtainạntrượttuyếtởtuổidậythìkhiếnkhảnăngcủacôbịsuygiảm...
HãynhớlạirằngsựtươngquangiữahaithướcđonàylàtuổibiếtđọcvàđiểmGPAhiệntạingangbằngvớitỷlệcủacácyếutốcùngquyếtđịnhđếnkhảnăngcủahọ.Dựđoánchuẩnnhấtcủabạnvềtỷlệđólàbaonhiêu?Dựđoánlạcquannhấtcủatôilàkhoảng30%.Bằngviệcthừanhậnướctínhấy,chúngtacóđượctấtcảnhữnggìchúngtacầnđểsảnsinhramộtdựđoánkhôngbịsailệch.Dướiđâylànhữngchỉdẫnlàmcáchnàođạtđượcmụcđíchđóchỉvớibốnbướcđơngiản:
1.BắtđầuvớimộtướctínhvềđiểmGPAtrungbình.
2.XácđịnhđiểmGPAkhớpvớiấntượngcủabạnvềdấuhiệuđưara.
3.ƯớctínhmốitươngquangiữacăncứcủabạnvớiđiểmGPA.
4.Nếumốitươngquanlà.30,dịchchuyển30%khoảngcáchấytừđiểmtrungbìnhtớiđiểmGPAphùhợp.
Bước1đặtravạchranhgiới,điểmGPAmàbạncóthểtừngdựđoánvềJulienếubạnkhôngcóthôngtingìvềcôấyngoàithôngtincôbélàsinhviênnămcuốisắptốtnghiệpởmộttrườngđạihọc.Mặcdùthiếuthôngtinnhưvậy,bạnvẫncóthểdựđoánđiểmtrungbình.(ĐiềunàytươngtựnhưviệcgánxácsuấthệsốgốcdànhchosinhviêntốtnghiệpngànhquảntrịkinhdoanhkhibạnchẳngđượckểgìvềTomW.)Bước2làdựđoántrựcgiáccủabạn,nókhớpvớiphánđoáncủabạndựavàodấuhiệuđưara.Bước3,bạntự
vạchranhgiớitiếngầntớitrựcgiáccủabạnnhưngkhoảngcáchmàbạnđượcphépdịchchuyểnnàyphụthuộcvàoướctínhtươngquancủabạn.Bạnkếtthúcởbước4,vớimộtdựđoánvốnbịtácđộngbởitrựcgiáccủabạnnhưngcóchừngmựchơnnhiều.
Đâylàphươngphápthôngthườngdùngđểdựđoán.Bạncóthểứngdụngbấtcứkhinàobạncầndựđoánmộtđạilượngbiếnthiên,vídụnhưđiểmGPA,lợinhuậntừmộtkhoảnđầutưhaysựtăngtrưởngcủamộtdoanhnghiệp.Phươngphápnàyxâydựngdựatrêntrựcgiáccủabạnnhưngnótiếtchế,chuyểndịchchínhnóvềmứctrungbình.Khibạncónhữngcăncứvữngchắcđểtinvàođộchínhxáccủadựđoántrựcgiáctrongmộtsựtươngquangiữachứngcứvàdựđoánthìsựđiềuchỉnhởđâysẽởmứcnhỏ.
Nhữngdựđoántrựcgiáccầnđượcsửađúngvìchúngkhôngđượctínhdựatrênhồiquyvàbởivậyđãbịsailệch.Giảsửtôidựđoánvềmỗigônthủtrongmộtvòngđấurằngđiểmsốcủaanhtavàongàythứhaisẽtươngtựvớiđiểmsốcủaanhtavàongàythứnhất.Dựđoánnàykhôngchấpnhậnsựhồiquyvềmứctrungbình:Cáctaygônđãcósứckhỏetốtvàongàythứnhấtthườngsẽchơikémhơnvàongàythứhaivànhữngaiđãthiđấutệthìhầunhưsẽcảithiệnđượcthànhtích.Rốtcuộckhichúngđượcsosánhvớicáckếtquảthựctế,cácdựđoánkhôngdựatrênhồiquysẽbịpháthiệnralàsailệch.Tínhtrungbìnhcácdựđoánlàquálạcquanđốivớinhữngaiđãchơitốthơnvàongàythứnhấtvàquácựcđoanđốivớinhữngaiđãcósựkhởiđầukém.Nhữngdựđoánnàycựcđoangiốngnhưdấuhiệuđưara.Tươngtự,nếubạnsửdụngcácthànhtíchthờithơấuđểdựđoánđiểmtổngkếtởtrườngđạihọcmàkhôngtínhcácdựđoáncủamìnhđưavàophéptínhhồiquyvềmứctrungbình,bạnsẽbịthấtvọngbởikếtquảhọctậpcủanhữngngườibiếtđọcsớmvàkinhngạctrướcđiểmsốcủanhữngngườibiếthọcbiếtđọcmuộn.Cácdựđoántrựcgiácđưatớinhữngsailệchnày,bởivậynhữngdựđoán(cảcaolẫnthấp)đềucókhảnăngởmứcngangbằngvớigiátrịđượcđánhgiáquácaovàkhôngđúngmức.Bạnsẽmãimắcphảinhữnglỗiấykhicácdựđoáncủabạnbịsailệchnhưngcáclỗinàyíthơnvàkhôngnghiênghẳnvềcáckếtquảđượcđánhgiáxảyracaohaythấp.
SỰPHÒNGVỆCỦACÁCDỰĐOÁNCỰCĐOAN?
TôiđãgiớithiệuvềluậnđềTomWtrướcđóđểminhhọachocáckếtquảriêngbiệtnhưtrongcáclĩnhvựcchuyênmônhaykếtquảcủamộtbàikiểmtra,nóđượcdiễnđạtquaviệcgánmộtxácsuấtchomộttìnhhuốngtrênlýthuyết(hoặctrongtrườnghợpđóquaviệcxếphạngcáckếtquảtừkhảthinhấttớiítkhảthinhất).Tôicũngđãmôtảmộtquychuẩnvốnngănchặn
nhữngsailệchchungtrongsựdựđoánriêngbiệt:Khôngchúýtớicáchệsốgốckhôngnhạyvớichấtlượngnguồntin.
Cácsailệchmàchúngtôithấyđượctrongcácdựđoánđượcbiểuthịtrênmộthệđolường,vídụnhưđiểmGPAhoặcthunhậpcủamộtdoanhnghiệp,tươngđồngvớicácsailệchđãthuđượctrongviệcđánhgiácácxácsuấtcủakếtquả.
Trìnhtựhiệuchỉnhcũngtươngtự:
Cảhaigồmcómộtdựđoáncơsởmàbạncóthểđặtranếubạnkhôngbiếtchútgìvềtìnhhuốngtrướcmặt.Trongtìnhhuốngcụthể,đóchínhlàhệsốgốc.Trongtìnhhuốngthểhiệnbằngsố,đóchínhlàkếtquảbìnhquântrongphạmtrùliênquan.Cảhaiđềucómộtdựđoántrựcgiácbiểudiễnconsốxuấthiệntrongđầubạn,dùđólàmộtxácsuấthaymộtđiểmGPAđinữa.Trongcảhaitrườnghợp,bạnmưucầumộtdựđoánnằmởgiữađápáncơsởvàđápántrựcgiáccủabạn.Trongtìnhhuốngmặcđịnhlàkhôngcódấuhiệuhữuíchnào,bạnbámvàomứccơsở.Tronghoàncảnhkhác,bạncũngcóthểbámvàodựđoánbanđầucủamình.Dĩnhiênđiềunàysẽxảyđếnchỉkhibạnduytrìsựtintưởngtuyệtđốitrongdựđoánbanđầucủamìnhsaukhicómộtnhậnđịnhbìnhphẩmvềcăncứmàvốnủnghộchodựđoánấy.Tronghầuhếtcáctrườnghợpbạnsẽtìmrađượcvàilýdođểnghingạirằngmốitươngquangiữaxétđịnhcủatrựcgiácvàthựctếlàchínhxácvàbạnsẽdừnglạiởđâuđógiữahaitháicực.
Quytrìnhnàylàmộtphéptínhxấpxỉđốivớicáckếtquảcókhảnăngxảyravềmộtphântíchthốngkêthíchhợp.Nếuthànhcông,nósẽđưabạntiếnvềhướngcácdựđoánkhôngbịsailệch,cácướctínhhợplýdànhchoxácsuấtvàcácdựđoáncóchừngmựcvềcáckếtquảbằngsố.Haiquytrìnhnàyđượcdựđịnhchỉracùngmộtsailệch:Cácdựđoántrựcgiáccóchiềuhướngtrởnêntựtintháiquávàcựcđoanquámức.
HiệuchỉnhlạicácdựđoántrựcgiáccủabạnlànhiệmvụcủaHệthống2.Nỗlựclớnđượctìmđếnnhằmđưaraphạmtrùthamchiếuliênquan,ướctínhdựđoáncơsởvàkiểmchứngcácchứngcứ.Nỗlựcnàyđượcchứngminhlàđúngchỉkhicácsốtỷlệnàycaovàkhibạnchủtâmkhôngmắcsailầmnghiêmtrọng.Hơnthếnữa,bạnnênbiếtrằngviệchiệuchỉnhcáckhảnăngtrựcgiáccủamìnhcóthểlàmphứctạpđờisốngcủabạn.Mộtđặctrưngcủa
cácdựđoánkhôngbịsailệchđólàchúngthừanhậndựđoánvềcácbiếncốhiếmhoặccựcđoanchỉkhithôngtinđưaralàhoàntoànđầyđủ.Nếubạnkỳvọngnhữngdựđoáncủamìnhcógiátrịkhiêmtốn,bạnsẽkhôngbaogiờđoánđịnhmộtkếtquảhoặclàhiếmhoặclàcáchxamứctrungbình.Nếudựđoáncủabạnkhôngbịsailệch,bạnsẽchẳngbaogiờcóđượcsựtrảinghiệmđemlạisựthỏamãnvềviệcđưarachínhxácmộtkếtquảcựcđoan.Bạnsẽchẳngbaogiờcóthểnói:“Tôiđãnghĩvậy!”khisinhviêngiỏinhấtcủabạntạitrườngluậttrởthànhmộtthẩmphántòaántốicao,haykhimộtsựviệcbắtđầumàbạnnghĩrằngđầyhứahẹncuốicùngcũngthànhcôngvàmanglạirấtnhiềulợinhuận.Đưaranhữnggiớihạnchomộtcăncứ,bạnsẽchẳngbaogiờdựđoánrằngmộthọcsinhtrunghọcnổibậtsẽlàmộtsinhviênhạngAcủatrườngPrinceton.Vìmộtvàilýdo,mộtnhàđầutưmạohiểmsẽchẳngbaogiờđượcbiếtxácsuấtchosựthànhcôngtrongnhữngthờikỳđầulà“rấtcao”.
Nhữngmụctiêuđềrachonguyênlýnàynhằmtiếtchếcácdựđoántrựcgiáccầnphảiđượcthựcthimộtcáchthậntrọng,bởisựsailệchkhôngphảilúcnàocũnglàđiềuquantrọngnhất.Mộtsựưuáidànhchocácdựđoánkhôngbịsailệchđượcđiềuchỉnhnếutấtthảycáclỗidựđoánđượcxửlýgiốngnhau,bấtchấpsựchỉdẫncủachúng.Nhưngcónhữngtìnhhuốngmàtạiđómộtsốlỗisẽtồitệhơnsovớinhữnglỗikhác.Khimộtnhàđầutưmạohiểmtìmkiếm“thứvĩđạinốitiếp”,rủirocủaviệcmấtđimộtGooglehayFacebookkếtiếpquantrọnghơnnhiềusovớirủirocủaviệcđưaramộtkhoảntiềnkhiêmtốnvàomộtkhoảnđầutưrốtcuộcsẽthấtbại.Mụctiêucủacácnhàđầutưmạohiểmđólàđểgọitênchínhxáccáctìnhhuốngcựcđoan,ngaycảsẽphảitrảgiáchoviệcđánhgiáquácaocáctriểnvọngthuộcrấtnhiềudựánmạohiểmkhác.Đốivớimộtchủngânhàngthậntrọngchovaycáckhoảnlớn,rủirotừmộtkháchhàngvayriênglẻsắpvỡnợcóthểsẽlớnhơnnguycơcủaviệctừchốimộtsốkháchhàngtiềmnăngcóthểsẽthựchiệnđầyđủcácnghĩavụcủahọ.Trongnhữngtrườnghợpnhưthế,việcsửdụngngônngữcựcđoan(“triểnvọngrấttốt,”“rủiroghêgớmtheomặcđịnh”)cóthểthỏađángchosựthoảimáimànóđặtra,dùchophánđoánnàyđượcdựatrênnguồnthôngtinítgiátrị.
Đốivớimộtngườilýtrísẽkhôngdễcómộtvấnđềnàobịđưaradựatrêncácdựđoánchừngmựcvàvốnkhôngbịsailệch.Saucùng,nhàđầutưmạohiểmcólýtríbiếtrằng:Ngaycảnhữngkhởiđầuhứahẹnnhấtcũngchỉcómộtcơhộithànhcôngkhiêmtốn.Anhtanhìnnhậncôngviệchứahẹnnhấttrongsốcáclờidựđoánsẵncóvàthấykhôngcầnphảitựdốimìnhvềnhữngtriểnvọngcủamộtkhởisựmàanhtadựđịnhđầutưvàonó.Tươngtựvậy,cáccánhânlýtrísẽdựđoánlợinhuậncủamộtdoanhnghiệpkhôngdựatrên
giớihạnởmộtconsốđơnlẻnào,họnêncânnhắctớikhảnăngkhôngchắcchắncóthểxảyranhấtvớikếtquả.Mộtngườilýtrísẽkhôngtựdốimìnhvềnhữngcơhộithànhcôngvàđầutưlượngtiềnlớnvàomộtdoanhnghiệpcókhảnăngthấtbạinhất,nếunhưphầnthưởngcủaviệcthànhcôngdànhchosựmạohiểmnàyđủlớn...Tuynhiên,khôngphảiaitrongchúngtacũngcólýtrívàmộtsốngườitrongchúngtacólẽcầntớivậtthếchấpchonhữngướctínhbịbópméonhằmtránhtìnhtrạngmấtkhảnăngkiểmsoát.Tuynhiên,nếubạntựdốibảnthânbằngcáchchấpthuậncácdựđoáncựcđoan,bạnsẽlàmtốtviệcđónhằmgiữvữngnhậnthứcvềniềmđammêcủabạn.
Cólẽđónggópcógiátrịnhấtcủaquytrìnhhiệuchỉnhmàtôiđặtrađólàquytrìnhnàysẽbắtbạnphảitưduyvềviệcbạnbiếttớiđâu.Tôisẽdùngmộtvídụquenthuộctrongthếgiớihọcthuậtnhưngtươngứngvớiphạmvixãhội.Mộtđơnvịcóýđịnhtuyểndụngmộtvịgiáosưtrẻcónhữngtriểnvọngvềkhảnănglaođộngkhoahọctốtnhất.Hộiđồngtìmkiếmđãthuhẹplựachọnvềhaiứngviên:
Kimhiệnđãhoàntấtchươngtrìnhhọccủamình.Thưgiớithiệuvềcôrấtấntượngvàcôđãcómộtcuộcnóichuyệnrấtthôngminhvàgâyấntượngchotấtcảmọingườitrongcuộcphỏngvấn.Côkhôngcóghinhậnđángkểnàovềkhảnăngnghiêncứukhoahọc.
Janeđãcóbằngtiếnsĩsuốtbanămqua.Côcókhảnănglàmviệcrấttốtvàhồsơnghiêncứucủacôrấtxuấtsắc,nhưnggiaotiếpcủacôvàcáccuộcphỏngvấnkémsinhđộnghơnsovớiKim.
LựachọntrựcgiácnghiêngvềphíaKim,bởicôđãđểlạimộtấntượngmạnhmẽhơn,vàWYSIATI.NhưngđâycũnglàtìnhhuốngmàthôngtinvềKimíthơnnhiềusovớithôngtinvềJane.Chúngtalạitrởvềvớiquyluậtsốnhỏ.Trongthựctế,bạncóthôngtinvềKimíthơnthôngtinvềJanevàcáckếtquảcựcđoancókhảnăngthuđượctừcácmẫunhỏnhiềuhơn.ỞđâycósựmaymắntrongcáckếtquảthuvềtừcácmẫunhỏvàvìthếbạnnêngiảmluidựđoáncủamìnhđốivớithànhtựutrongtươnglaicủaKimnhiềuhơnvềphíatrungbình.KhibạnchúýđếnthựctếrằngKimcókhảnăngsútgiảmhơnlàJane,bạnhẳnnêndừngởviệclựachọnJanemặcdùbạnđãítbịgâyấntượngtrướccôấyhơn.Trongbốicảnhvềcáclựachọnhọcthuật,tôisẽbỏphiếuchoJanenhưngcóthểđósẽlàmộtcuộcvậtlộnđểvượtquaấntượngtrựcgiácrằngKimcóhứahẹnnhiềuhơn.Hànhđộngtuântheonhữngtrựcgiáccủachúngtalàđiềutấtnhiênvàtheomộtcáchnàođó,tasẽthấythoảimáihơnsovớiviệcđấutranhchốnglạichúng.
Bạndễdànghìnhdungracácluậnđềtươngtựtrongcácbốicảnhkhácnhau,vídụmộtnhàđầutưmạohiểmđanglựachọngiữacáckhoảnđầutưvàohaidoanhnghiệphoạtđộngởnhữngthịtrườngkhácnhau.Mộtdoanhnghiệpcósảnphẩmđápứngchonhucầuđượcđánhgiákháchínhxác.Doanhnghiệpcònlạithúvịhơnvàhứahẹnquatrựcgiácnhiềuhơnnhưngcáctriểnvọngcủanóítchắcchắnhơn.Chodùdựđoántốtnhấtvềtriểnvọngcủadoanhnghiệpthứhaivẫncònởmứccaothìkhisựbấtđịnhđượcxemnhưmộtyếutố,nólạilàmộtcâuhỏiđángđượccânnhắccẩnthận.
CÁINHÌNHAICƠCHẾVỀSỰHỒIQUY
CácdựđoáncựcđoanvàmộtsựsẵnsàngdựđoáncácbiếncốhiếmtừdấuhiệumờnhạtđềulànhữngbiểuhiệncủaHệthống1.Điềuấylàtựnhiênđốivớicơchếliêntưởngnhằmkhớpnốitínhcựcđoancủacácdựđoánvớitínhcựcđoannhậnbiếtđượccủadấuhiệumànódựavào–đâychínhlàcáchsựthaythếdiễnra.VàcũnglàđiềutựnhiênđốivớiHệthống1đểsảnsinhracácdựđoántựtintháiquánhưchúngtatừngthấy,đượcphánđoánbởisựgắnkếtcủamẩuchuyệntốtnhấtmàbạncóthểkểdựatheodấuhiệucótrongtay.Hãycảnhgiác:Trựcgiáccủabạnsẽsinhracácdựđoánvốndĩquácựcđoanvàbạnsẽbịxuikhiếnđặtquánhiềuniềmtinvàochúng.
SựhồiquycũnglàmộtvấnđềđốivớiHệthống2.Ýnghĩthuầntúyvềsựhồiquyvềmứctrungbìnhxalạvàgâykhóchoviệctruyềnđạtvàlĩnhhội.Galtonđãtừngtrảiquagiaiđoạnkhókhăntrướckhihiểuđượcđiềuấy.Nhiềugiáoviênthốngkêhọckinhhãinhữnglớphọcmàtạiđósinhviêncủahọthườngnhậnthứcmơhồvềchủđềcốtyếunày.ĐólàtìnhhuốngnơiHệthống2cầncósựtôiluyệnđặcbiệt.Việcgắnkếtcácdựđoánvớidấuhiệuđưarakhôngchỉlàđiềucầnlàmbằngtrựcgiác,màcònlàmộtviệclàmhợplý.Chúngtasẽkhôngtìmtòiđểhiểuđượcsựhồiquytừsựtrảinghiệm.Ngaycảkhimộtsựhồiquyđượcnhậndiện,nhưchúngtađãthấytrongcâuchuyệnvềcácvịchỉhuyđộibay,thìnóvẫnsẽđượcđặtratheodiễngiảinhânquảmàhầunhưluônluônsai.
BÀNVỀCÁCDỰĐOÁNTRỰCGIÁC
“Sựkhởiđầunàyđãđạtđượcmộtminhchứngnổibậtchoýtưởng,nhưngchúngtakhôngnênkỳvọngchúnglàmđượcnhưvậytrongtươnglai.Từđâytớithịtrườngvẫncònlàmộtchặngđườngdàivàvẫncònrấtnhiềulýdochosựhồiquy.”
“Dựđoántrựcgiáccủachúngtarấtcótriểnvọng,nhưnghẳnlànóquákhó.Hãyđặtvàophéptínhnàybằngchứngrõràngvàdựđoánhồiquyấyvềmứctrungbình.”
“Khoảnđầutưcólẽlàmộtýtưởnghay,dùchodựđoánchuẩnnhấtrằngnósẽthấtbại.ĐừngnóirằngchúngtathựcsựtinnósẽlàmộthiệntượngtiếpsauGoogle.”
“Tôiđãđọcmộtbảnbáocáovềthươnghiệuđóvànóquảthựcrấtxuấtsắc.Tuynhiên,đócóthểlàmộtsựmaymắn.Hãychỉxemxétnhữngthươnghiệuđãcómộtlượnglớncácnhậnxétvàchọnlấymộtcáicóvẻlàtốtnhất.”
PHẦNIII.NIÊMTINTHÁIQUÁ
Chương19.Ảovọngvềtrithức
NassimTalebđượcbiếtđếnkhôngchỉvớivaitròcủamộtthươngnhân,một
triếtgia,mộtnhàthốngkêhọcmàcònlàmộtnhàtâmlýhọccótiếng.TrongtácphẩmThiênngađen,Talebđãđưaraýniệmvềmộtliêntưởngngụybiệnnhằmghilạinhữnghìnhảnhvềmộtthếgiớichưahoànthiệntrongsuynghĩcủachúngta,đồngthờithểhiệnnhữngkỳvọngcủachúngtavềmộtthếgiớitốtđẹphơntrongtươnglai.Thựcchấtcácliêntưởngngụybiệnđượcsinhratừnhữngnỗlựccủachúngtatrongviệckhôngngừngphánđoánvàliêntưởngvềthếgiớiấy.Cáccâuchuyệngiảithíchrằngconngườicảmthấynhữngđiềuđơngiản,cụthểhấpdẫnhơnrấtnhiềusovớinhữngđiềuphứctạpvàtrừutượng,chorằngtàinănghaysựngudốtvàmụcđíchsốnggiữvaitròquantrọnghơnlàmaymắnvàchúngtathườnghaytậptrungvàomộtsốbiếncốnổibậtđãxảyrahơnlàcácrủirocóthểxảyra.Đaphầnbiếncốnổibậtnàoxảyratrongthờigiangầnđâyđềuđượcxemlàmộtvídụđiểnhìnhvàtrởthànhcốtlõicủamộtcâuchuyệnnhânquả.Talebchorằngchínhconngườichúngtađãtựlừabảnthânmìnhquaviệctựđưanhữngýniệmrấtmơhồvềquákhứvàtinrằngđiềuđólàđúng.
Cáccâuchuyệnđượcđưarađềucungcấpchochúngtamộtthôngtinhếtsứcrõràngmạchlạcvềnhữnghànhđộngvàkếhoạchcủaconngười.Thôngthườngviệcdiễngiảibấtcứhànhvinàocủaconngườisẽphụthuộcvàoyếutốchủquanvàtácđộngkháchquancủangườiđó.Chínhvìthếmàsựthíchnghivớinhữngthayđổivàtácđộngcủamỗingườilàkhácnhau.“Hiệuứnghàoquang”đãtừngđượcthảoluậnrấtnhiềutrướcđó.Nócóvaitrògắnkếtchúngtatrongcáchnhìnnhậnvềconngườivànhữngtíchcáchđượcxemlàđặcbiệtquantrọng.Vídụ,nếuchúngtanghĩrằngmộtcầuthủnémbóngchàylàphảiđạtđượcmộtsốtiêuchínhưđiểntrai,mạnhkhỏethìđươngnhiênkhinhìnthấyaiđólựclưỡng,khỏemạnh,chúngtasẽnghĩrằnganhtacóthểnémbóngtốt.Đôikhi“hàoquang”cũngmangnghĩatiêucực:Nếuchúngtacóquanniệmmộtcầuthủnémbóngchàylàphảiđạtmộtsốtiêuchínhưlựclưỡngkhỏemạnhthìrõràngkhichúngtathấymộtanhchàngnhìncóvẻyếuớt,ngaylậptứcchúngtaxemnhẹnănglựcthểthaocủaanh
ta.“Hiệuứnghàoquang”giúpcáccâuchuyệncótínhminhhọatrởnênđơngiản,dễhiểuvàmạchlạcthôngquanhữnghệgiátrị:Ngườitốtchỉlàmviệctốtvàngườixấuchỉlàmviệcxấu.Chúngtađãtừngrấtngạcnhiênkhinghelờituyênbố“Hitlercưngchóvàyêutrẻnhỏ”bởilẽtrongsuynghĩcủachúngtathìHitlerlàmộtkẻtànnhẫnvàđộcác.Lờituyênbốtrênrõrànglàquámâuthuẫnvớibảnchấtmàchúngtatừngbiếtvềconngườinày.Chínhvìthế“hiệuứnghàoquang”đãtácđộngđếnchúngta,chiphốisuynghĩvàhànhđộngcủachúngta,khiếnchúngtakhôngtuântheocảmxúcvốncócủamình.
Bấtcứmộtcâuchuyệnhấpdẫnnàocũngsẽđược“phủmộttấmáochoàngảovọng”xemnhưlàmộtgiaithoại,cóyếutốlykỳ,hấpdẫn.CâuchuyệnvềhànhtrìnhđểGoogletrởthànhgãkhổnglồtrênlĩnhvựccôngnghệlàmộtvídụ.ThànhlậpraGooglelàhaisinhviênvừatốtnghiệpngànhKhoahọcmáytínhtạiĐạihọcStanford.HọđãtìmraphươngthứchữuhiệubậcnhấttrongviệctìmkiếmthôngtintrênmạngInternet.Bằngmọicáchhọđãhuyđộngđượcnguồnvốnđểkhởinghiệpvàsauđóđạtđượchàngloạtthànhcôngtolớn.Chỉtrongvòngvàinăm,cổphiếuGoogletrởnêncógiátrịnhấtnướcMỹvàhaitânsinhviênsánglậpraGooglenămnàotrởthànhmộttrongsốnhữngngườigiàucónhấthànhtinh.Điềulàmcâuchuyệntrởnênhấpdẫnhơncólẽchínhlànhữngmaymắnmàhọcóđược.CơhộinghìnnămcómộtđãđếnvớihọchỉsaumộtnămsánglậpraGoogle,họđãsẵnsàngbáncôngtycủamìnhvớigiádướimộttriệuđô-lanhưngbênmuađãchorằnggiáđóquácao.Đôikhisựmaymắn,tìnhcờ,ngẫunhiên,hyhữuđãtácđộngđếnkếtquảkhiếnchochúngtacảmthấyconđườngđếnvớithànhcôngtrởnêndễdàngvàđơngiảnhơn.
TưởngchừngmộtchitiếtnhưthếcóthểchỉrõsựthànhcôngcủanhữngnhàsánglậpraGoogle.Nhưngthựctếnhữnggìmàhọđạtđượcphảidựatrêntàinăng,nỗlựccủarấtnhiềuconngười.BêncạnhhainhàsánglậplàcảmộttậpthểquyếttâmđồnghànhcùngGoogletrongviệcbiếnnhữngmụctiêuhànhđộngthànhkếtquả.Câuchuyệnthànhcôngcủahọsẽtrởnênđầyđủhơn,sâusắchơnnếuchúngtađềcậpđếnviệchọđãvậtlộn,cạnhtranhtrênthươngtrườngnhưthếnàovàđánhbạicácđốithủrasaođểcóthểkhẳngđịnhvịthếsốmộtcủamình.
Tôicóýkểcâuchuyệntrênvớisắctháihếtsứcnhẹnhàngnhưngtrongthâmtâmmìnhchắcchắncócảmgiáccâuchuyệnthànhcôngđórấttuyệtvời.Nếuđượcthêmvàichitiếtthúvịnữa,chắchẳnbạnsẽcócáinhìntổngquanvàhiểuđượcđiềugìkhiếnchoGoogletrởnênthànhcôngnhưvậy.Đồngthờibạncũngsẽrútrađượcmộtsốbàihọckinhnghiệmvềbíquyếtvàcon
đườngđiđếnthànhcôngcủamộtdoanhnghiệp.TuynhiênnhữngđiềumàbạnnghĩlàcóthểhọchỏitừcâuchuyệncủaGooglephầnlớnchỉlàảotưởng.Vídụsaucùngchomộtsựlýgiảiđólàliệurằngnócókhiếnchotìnhhuốngnàycóthểdựbáotrướcđượckhông.KhôngcócâuchuyệnnàovềthànhcôngkhôngđượctrôngđợicủaGoogleđápứngđượcvídụtrên,bởikhônghềcócâuchuyệnnàocóthểbaogồmvôsốcácbiếncốmàtừđósẽdẫntớimộtkếtquảkhácnhau.Trítuệcủaconngườikhôngthểxửlýtốttấtcảnhữngđiềudiễnrangoàikếhoạch,tráivớidựđoán.Córấtnhiềuvấnđềphátsinhngoàikếhoạchđãdiễnravàđiềuquantrọnglàconngườiđãxửlý,đốiphóvớichúngnhưthếnào.Đôikhiviệcxửlýnótốtkhiếncáigọilàrủirolạimangđếnthànhcông,sẽlàmchoconngườitacườngđiệuhóavaitròcủakỹnăngvàxemnhẹyếutốmaymắn.Thôngthường,khiđãchạmtayđếnthànhcôngthìbấtkỳaicũngkhẳngđịnhthànhcôngđóxuấtpháttừnhữngquyếtđịnhđúngđắn,nằmtrongtiênlượngvàkếhoạchđềra.Nhưngthựctếyếutốmaymắncũngrấtquantrọng,bởilẽsựkhôngmaymắncóthểcảntrởconđườngđiđếnthànhcôngcủachúngtabấtcứlúcnào.“Hiệuứnghàoquang”cùngvớinhữngthửtháchđãđượcvượtquavàquyếttâmchiếnthắngđãtạonêncácvịanhhùngchomỗicâuchuyện.
Giốngnhưmộtngườithảbèđãtránhđượcmộtsốhiểmhọatiềmtàngtrướcđórồi,anhtasẽcókỹnăngđểtránhnémộtsốhiểmhọatiềmtàngkháccóthểgặpphảikhianhtabăngghềnh.DiễnbiếncủacâuchuyệnthànhcôngcủaGooglecũngvậy,nólykỳ,cuốnhútngườingheởchỗhọđãgặpphảihàngloạtcáccácrủirovàcáchhọđốiphóvớicácrủirođónhưthếnào...Tuynhiên,giữahaitrườnghợpkểtrêncósựkhácbiệtrõràng.Ngườithảbèđãbăngghềnhhàngtrămlần,đươngnhiênanhtađãrútrakinhnghiệmquamỗilầnvàtraudồiđượckỹnăngđiêuluyệntrongviệcnày.Anhtahọcđượccáchnhậnbiếtcácxoáynướctrướcmặtvàlườngtrướcđượcnhữngchướngngạivật.Đồngthờianhtahọcđượccáchđiềuchỉnhtưthếvàgiữthăngbằngchomìnhkhigặpnguyhiểm.CònđốivớingườisánglậpraGoogle,anhhầunhưchưacókinhnghiệmgìtrongviệctạodựngmộtcôngtykhổnglồvàcàngkhôngcócơmayđểtránhđượcnhững‘‘rủirotiềmtàng”–vídụnhưnhữngđốithủcạnhtranh.Dĩnhiên,câuchuyệnthànhcôngcủaGooglecóđượcmộtphầnlànhờnhữngkỹnăngxửlýtìnhhuốngtuyệtvời,nhưngcũngkhôngthểkhôngkểđếnyếutốmaymắn.Vànếunhưmaymắncàngnhiềuthìbàihọckinhnghiệmđượcđúcrútracàngít.ChúngtacóthểnhậnthấysựhiệnhữucủaquytắcWYSIATItrongcâuchuyệnnày.Bạnkhôngxửlýthôngtinhiệncó,màbạnđãliêntưởngđếnnhữngthôngtincầncóđểgiảithíchđượcvấnđềmộtcáchđúngđắn.Bạndựnglênmộtcâuchuyệnkhảthinhấtcóthểtừnhữngthôngtintrênnềntảngmộtsốthôngtinhiệncóvớiđiềukiệnbạnchorằngđólàmộtcâuchuyệncósứcảnhhưởngtíchcựcvà
đángtincậy.Tôitừngnghenhiềungườichorằngtrướcnăm2008,bảnthânhọđã“biếtrõcuộckhủnghoảngtàichínhsẽxảyravàonằm2008”.Khithảoluậnvềcácbiếncốlớnthìtừ“biếtrõ”trongcâunàycựckỳkhónghevànónênbịloạibỏkhỏivốntừvựngcủachúngtatrongcáccuộcthảoluậnnghiêmtúcvềvấnđềnày.Phảicôngnhậnrằng,tồntạimộtvàingườicókhảnăngsuyđoánkhátốtvềviệcsẽcómộtcuộckhủnghoảngtrongtươnglainhưngđóchỉlàsựtiênđoánchungchung.Vàkhicuộckhủnghoảngđãxảyratrongthựctếthìhọtuyênbốrằngtrướcđâyhọđãbiếtchắcchắncuộckhủnghoảngnàysẽdiễnra.Đólàmộtsựlạmdụngnghiêmtrọngvềkhíacạnhcủangôntừ.Bởivớibấtcứthứngônngữnàothìngườitachỉsửdụngtừ‘‘biết’’khinhữnggìđượcbiếttớilàđúnghoặcđượccholàđúng.Vàchúngtachỉcóthểbiếtđôichútchỉkhiđiềuđóđúngvàcóthểnhậnthứcđược.Nhưngnhữngngườiđãsuyđoánhẳnsẽcómộtcuộckhủnghoảng(vàchỉrấtíttrongsốhọgiờđâycóthểnhớđượclàmìnhđãtừngnghĩnhưvậy)đãkhôngthểchỉramộtcáchchắcchắnthờiđiểmchínhxácdiễnracuộckhủnghoảng.Trongkhiđórấtnhiềuchuyêngianắmtrongtayđầyđủthôngtinvàcómốiquantâmsâusắctớitươnglaicủanềnkinhtếlạikhôngtinrằngthảmhọasắpxảyra.Thựctếchothấychúngtakhôngthểnhậndiệntrướcđượcvềcuộckhủnghoảngđó.Mộtvàicánhânđãsửdụngtừ“biết”nàyđểtiênđoánvềmộtđiềuđãxảyravàbỗngdưnghọđượctínnhiệmvàtrởnênnổitiếnghơnvềsựtiênlượngđó–điềumàvốndĩhọkhôngxứngđángđượcnhận.Điềuđóchothấyviệcsửdụngngônngữđúngcáchlàcựckỳquantrọng.Đôikhiviệcsửdụngkhôngđúngcáchsẽtạoranhữngsuynghĩhuyễnhoặc,ámchỉảotưởngvànguyhại.
Bảnchấtcủaảotưởngchínhlàviệcchúngtatintưởngrằngmìnhcósựhiểubiểurấtrõquákhứvìthếchúngtahoàntoàncócơsởvữngchắcđểtiênđoánvềtươnglai.Nhưngtrongthựctếkhôngphảinhưvậy,hầunhưchúngtahiểuvềquákhứíthơnchúngtatưởngrấtnhiều.“Biết”khôngphảilàtừduynhấtđểdiễntảnhữngđiềuđượccoilàảotưởngnày.Ngoài“biết”rathìcáctừ“trựcgiác”và“linhcảm”cũngđượcdùngđểdiễntảcácsuyđoántrongquákhứđãbiếnthànhsựthực.Trongcâu“Tôicómộtlinhcảmrằngcuộchônnhânsẽkhôngkéodàinhưngtôiđãnhầm”nghecóvẻthậtkỳlạvàgiốngnhưbấtcứcâunàonóivềmộttrựcgiácđãthànhrasailầm.Đểsuynghĩmộtcáchrõràngvềtươnglai,chúngtacầnphảixóasạchthứngônngữmàchúngtasửdụngtrongviệcgánđịnhnhữngniềmtinmàchúngtacótrongquákhứ.
NHỮNGCHIPHÍXÃHỘICỦANHẬNTHỨCMUỘN
Cùnglàmộtvấnđềnhưngmỗingườilạicócáchnhìnkhácnhau,vìkhả
năngnhậnthứccủamỗichúngtakhácnhau.Khimộtvấnđềxảyrangoàidựkiếnbanđầu,mỗingườiđềucókhuynhhướngnhìnnhậnvàđiềuchỉnhcáchnhìncủamìnhvềthếgiớiquansaochothíchnghivớiđiềubấtngờ.Hãytựtưởngtượngrằngcómộttrậnđấubóngđágiữahaiđộingangtàingangsức.Khitrậnđấukếtthúc,mộtđộithắngvàmộtđộithua.Trongsuynghĩcủabạn,độigiànhchiếnthắngsẽlàđộimạnhhơnđộithua,tuynhiêncóthểtrongquákhứbạnđãkhôngnghĩvậy.Điềuđócónghĩalàkếtquảcủatrậnđấubóngnàyđãlàmbiếnđổicáchnhìncủabạncảtrongquákhứlẫntươnglai,vìkếtquảtrậnđấunàyđãmangđếnchobạnmộtcáchnhìnmới.Việcrútrakinhnghiệmvànhậnthứctừnhữngbiếnđộnglàmộtviệclàmhợplýnhưngđôikhinóvẫncóthểchứađựngmộtvàihệlụykhôngtíchcực.
Nhậnthứccủamỗingườibịchiphốibởinhữngquanđiểm,nhìnnhậncủangườiđótrongquákhứ,hoặcđôikhiniềmtincủangườiđócũngthayđổikhiếnchonhậnthứccủahọcũngthayđổitheo...Nếuchúngtađồngtìnhvớicáchnhìnmớivềthếgiớiquanthìtấtnhiênsẽkhôngdễdàngđểchúngtahồitưởnglạinhữnggìmàchúngtađãtừngtintưởngtrongquákhứ.Vìđôikhisựthayđổitrongcáchnhìnnhậnvấnđềsẽlàmchoquanđiểmcủachúngtavềnhữngđiềutrongkýứccũngthayđổitheo.
Rấtnhiềunhàtâmlýhọcđãtậptrungnghiêncứuxemđiềugìđãxảyrakhingườitathayđổikýứccủamình.Chủđềđượclựachọnđólà“ántửhình”-ởđócáckýứcchưahoàntoànbịdànxếp.Cácnhàthựcnghiệmtiếnhànhđolườngrấtcẩnthậntháiđộcủatừngngườithamgia.Tiếpđó,nhữngngườithamgiasẽquansáthoặcnghemộtchuyêngiathuyếtphụchoặcmộtthôngđiệptiêucực.Sauđócácnhàthựcnghiệmlạitiếnhànhđolườngtháiđộcủanhữngngườinàymộtlầnnữa.Cuốicùngyêucầunhữngngườithamgiatườngtrìnhlạiýkiếncủahọ.Hóaranhiệmvụnàylạikhôngmấydễdàngvớihọ.Vìkhiđượcyêucầutáilậplạinhữngniềmtintrướcđó,họđềuđưaranhữngniềmtinhiệntạithaychonhữngniềmtintrongquákhứ–điềunàychothấyđãcósựthayđổitrongtiềmthứccủahọ.Vàchínhhọcũngkhôngthểtinrằnghọđãtừngcómộtsuynghĩhoàntoànkhácnhưthế.
Việctáilậplạinhữngniềmtintrongquákhứđôikhisẽlàmbạnngạcnhiênvềchínhmình.Vìsẽcónhữngđiềumàbạnkhôngngờrằngtrướcđâybạnđãtừngnghĩnhưthế.KhicònlàmộtsinhviêntạiJerusalem,BaruchFischhoffđãchứngminhhiệuứng“Tôi-đãbiết-trước-từlâu-rồi”,hoặcthiênlệchcủanhậnthứcmuộn.CùngvớiRuthBeyth(mộthọcgiảkháccủachúngta),FischhoffđãthựchiệnmộtcuộckhảosáttrướckhiTổngthốngRichardNixonviếngthămTrungQuốcvàLiênXôvàonăm1972.Nhữngngườitrảlờiđãđặtracácxácsuấtdànhcho15kếtquảkhảthivềđộngtháingoạigiao
củaNixon:LiệuMaoTrạchĐôngsẽchấpthuậnvàđápứngNixon?CóthểHoaKỳsẽbanbốsựthừanhậnngoạigiaođốivớiTrungQuốc?Saunhiềuthậpkỷthùđịch,cóthểHoaKỳvàLiênbangXôViếtsẽđồngthuậnvớinhauvềtấtcảcácvấnđềquantrọng?
SauchuyếncôngducủaNixonkếtthúc,FischhofvàBeythđãđềnghịvẫnnhữngngườiđónhớlạinhữngxácsuấtmàhọđãgánchomỗikếtquảtrongsố15phươngánkhảthicókhảnăngxảyratrongđợtkhảosáttrướcđây.Vàhaiđợtkhảosátđóđãchoracáckếtquảthậtrõràng.Cònnếuphươngánđóđãkhôngxảyrathìhọcũngnhậnđịnhrằnghọđãtừngphánđoánlànógầnnhưkhôngthểxảyra.Nhữngcuộcthửnghiệmkháccũngchỉrarằngquanđiểm,nhìnnhậncủaconngườithườngbịchiphốibởinhữngdựđoánbanđầuvàcáchnhìnnhậnvấnđềcủanhữngngườixungquanh.MộtnghiêncứukhácvềviệcxétxửtênsátnhânO.J.SimpsonvàphiêntòaluậntộiTổngthốngBillClintoncũngchotathấynhữngkếtquảtươngtự.Nhưvậy,sựviệcđãxảyracótácđộngrấtnhiềuđếncáchnhìnnhậnlạinhữngđiềuquantrọngtrongquákhứcủamỗingười.Điềuđókhiếnconngườicócáchnhìnnhậnkhôngđúngđắnvàthiếutínhthựctếvềvấnđềđó.
Sựbiếnđổivềnhậnthứcsẽảnhhưởngkhôngtốtđếnquátrìnhraquyếtđịnhcủamỗingười.Đôikhinókhiếnnhữngngườiđánhgiáchấtlượngbịlẫnlộngiữahaivấnđềlàquytrìnhcôngviệcđãtốthaychưa,haykếtquảcôngviệcđãtốthaychưa.Vìđôikhiquytrìnhtốtnhưngkếtquảlạikhôngtốt,hoặckếtquảtốtkhônghẳnlàdoquytrìnhtốt.Mặcdùchỉbịtainạnqualoanhưngnạnnhâncủavụtainạnnàyđãchếtvìcaphẫuthuậtkhôngthànhcông.Tuynhiênbanbồithẩmđoànlạicóýnghĩrằngthựctếvụtainạnđóđãkhiếnchonạnnhânrơivàotìnhtrạnghếtsứcnguyhiểmvàchínhcácbácsĩphẫuthuậtcũngýthứcđượcđiềuđó.Chínhviệcnhìnnhậnsailệchnàycủabanbồithẩmđoànđãđiđếnmộtquyếtđịnhkhôngchínhxác.Vìhọcóniềmtinlàvụtainạnđónghiêmtrọngvàcácvịbácsĩphẫuthuậtnhậnthứcrõnạnnhântrongtìnhtrạngcựckỳnguyhiểm,nhưngthựctếlạikhôngphảinhưvậy.Nhậnthứcmuộnđãkhônghềthíchhợpvớinhữngngườiraquyếtđịnh,nhữngngườivốncóvaitròlàmđạidiệnchomộtnhómngười,mộttổchức,đơnvịkhácnhưcácbácsĩ,nhàtưvấntàichính,huấnluyệnviêngônthứba,CEO,nhàhoạtđộngxãhội,nhàngoạigiao,cảcácchínhtrịgia.Thườngnhữngngườicókhảnăngraquyếtđịnhđúngnhưngviệcthựcthicácquyếtđịnhđókhôngthựcsựtốtsẽbịlênán.Vàhọchỉthựcsựnhậnđượcsựtínnhiệmkhimàcácquyếtđịnhđúngđắncủahọđượcthựchiệnthànhcông.Đórõrànglàmộtdạngcứucánhbiệnminhchophươngtiện.Khikhôngđạtđượckếtquảtốt,thườngthìkháchhàngsẽchỉtríchcácđạidiệncủamìnhđãkhôngtiênđoánđượcnhữngbiếncố,rủirocóthểxảyra
màkhôngbiếtrằngnhữngđiềuđóchỉthựcsựrõràngkhimọichuyệnđượcgiảiquyếtxongxuôi.Saukhibiếncốdiễnra,thườngchúngtasẽnhậnthấycónhữnghànhđộngthoạtnhìntưởngnhưlàthậntrọngnhưngthựctếlạirấtlơlàtắctrách.ThựctếđãdiễnramộttìnhhuốnglànhữngsinhviêntạiCaliforniađượchỏiliệurằngcácthànhphốDuluthvàMinnesotacónênbỏramộtkhoảnphíkhổnglồđểthuêmộtbộcảmbiếngiúpchodòngchảytựdocủanướckhôngbịngănchặnbởicácmảnhvụnkhông.Sốngườiđượchỏichialàmhainhóm,trongđónhómthứnhấtkhôngbiếtnguyênnhândẫnđếnnhữngthiệthạivềlũlụtdocácmảnhvụnngăncảndòngchảycủanước.Nhómthứhaiđượccungcấpthôngtingâyralũlụtlàvìlýdotrên,24%sốngườicủanhómthứnhấtđồngtìnhvớiviệcthànhphốnênđầutưkhoảnchiphínày,trongkhisốngườiđồngtìnhvớiviệcthànhphốnênchitiềnthuêmáycảnhbáolà56%.
Nếunhậnthứcmuộnvềmộtbiếncốcànglớnthìhậuquảcủanócàngtrởnêntồitệ.Vídụnhưthảmhọangày11tháng09,chúngtadễdàngtintưởngrằngquanchứcchínhphủđãkhônglườngtrướcđượcđiềuđóhoặcđãquácoinhẹvàlơlànó.Vàongày10tháng07năm2011,TrungtâmTìnhbáoquốcgiađãđưarathôngtinchorằngtổchứcal-QaedacóthểđanglênkếhoạchchomộtvụtấncônglớnvàonướcMỹ.GeorgeTenet,giámđốcCIA,đãkhôngcungcấpthôngtinkểtrênchoTổngthốngW.BushnhưnglạicungcấpchoCốvấnAnninhQuốcgiaCondoleezaRice.Khicácsựviệcsauđóđãxảyra,BenBradlee,biêntậpviênkỳcựucủatờBưuđiệnWashington(TheWashingtonPost),đãtuyênbố:“Dườngnhư,điềucơbảnđốivớitôiđólànếucácngàibiếtđượccâuchuyệnsắpcóảnhhưởnglớntớilịchsử,cácngàicầnphảingaylậptứcthôngtinchoTổngthống.”Nhưngvàongày10tháng07,đãkhôngaiđượcbiết–hoặccóthểbiếtrằng–chínhmẩutintìnhbáonàysẽgâyraảnhhưởnglớntớilịchsử.
Khiđãlàmđúngquytrìnhđểđạtđượcmộtkếtquảnàođóthìcácnhàhoạchđịnhluônkỳvọngcácquyếtđịnhcủamìnhsẽđượcxemxétmộtcáchkỹlưỡng.GiốngnhưtrườnghợpcủaKhổngMinh,sautrậnđánhôngđãbịquykếtlàsửdụngnhữngbiệnphápmáymócvàkếtquảlàtrongtrườnghợpnàyrủirođượcchấpnhậnmộtcáchhếtsứcmiễncưỡng.KhisốnhữngvụkiệntụngvềsựsơsuấttrongngànhYngàymộtnhiềulênthìcácbácsĩđãthayđổiphápđồcủamìnhtheonhiềucách:Yêucầuxétnghiệmnhiềuhơn,họchỏikinhnghiệmtừcáctrườnghợptrướcđóvớinhiềuchuyêngiahơn,ứngdụngcácphươngphápđiềutrịtiềnlệngaycảkhichúngkhôngchắcđãcóhiệuquảtốt…Nhữnghànhđộngkểtrênthựcchấtlàbảovệbácsĩnhiềuhơnlàgiúpíchchocácbệnhnhân.Vìthếvôtìnhnótạonênmộtsựxungđộttiềmẩnvềlợiích.
Giữakếtquảthựctếvànhữngtiênđịnhluôncósựsailệchnhấtđịnh,vàthôngthườngchúngtasẽrútrađượcnhữngbàihọckinhnghiệmquýbáutừnhữngsailệchđó.Tuynhiênđôikhichínhnhữngsailệchđólạimangđếnsựthànhcôngvàphầnthưởngchonhữngngườiưamạohiểmvàhànhđộngthiếutráchnhiệm.Nhữngdoanhnhân,hoặcmộtsốkẻgiànhphầnthắngquanhữngcanhbạcđiênrồlàmộtvídụđiểnhìnhchođiềuđó.Mộtsốnhàlãnhđạocóđườnglốihếtsứcmạohiểm,tuynhiênhọmaymắnđạtđượcthànhcôngkhiđitheođườnglốiđó.Chẳngcólýdogìđểtráchphạtsựmạohiểmcủahọcả.Thayvàođó,họđượcxemlànhữngngườihếtsứctinhtế,cótầmnhìnxađểnhậnđịnhđượcconđườngdẫnđếnthànhcông.Cònnhữngngườitỏranghingại,ngờvựctrướcsựmạohiểmcủahọsẽbịquykếtlànhữngkẻtầmthường,hènnhátvànhunhược.Mộtnhàlãnhđạoliềulĩnhlạiđượctônvinhdướivầnghàoquangcủasựthôngtháivàdũngcảmmặcdùnhữngthứhọđạtđượckhôngkhácgìhọvừagiànhchiếnthắngtrongmộtcanhbạcnhờvàosựmaymắn,hênxui.
CÔNGTHỨCCHOSỰTHÀNHCÔNG
Nếunhìnnhậnvấnđềmộtcáchcóhệthốngthìthếgiớitưởngchừngnhưcótrậttự,đơngiảnvàdễdàngtiênđoánhơnnóvốncórấtnhiều.Cứcholàchúngtađanghiểurấtrõvềquákhứvàcòncóthểdựđoán,nhìnnhậntươngđốichínhxácvềtươnglai.Vàchúngtahoàntoàncóthểcânđốiđượcnhữngnhìnnhậnđó.Chúngtahoàntoàncóthểtrútbỏmọilolắngnếubảnthânchúngtacảmthấytìnhhìnhhếtsứctốtđẹp.Mỗingườitrongchúngtađềucómongmuốnsựnỗlực,hànhđộngcủamìnhmanglạinhữngkếtquảtươngxứng.
Liệurằngphongcáchvàthóiquenquảnlýcủacácnhàlãnhđạocóảnhhưởngđếnkếtquảcủacáccôngtytrênthịtrường?
Mộttrongnhữngnghiêncứuchothấy,saukhiđượcbổnhiệmđaphầncácCEOđềuđưarachiếnlượcchocôngtymàhọdẫndắt.Vàphầnđôngtrongsốhọđềubắttayvàoviệctạonênnhữngảnhhưởng,tácđộngởmộtmứcđộnhỏhơnsovớitiênđoáncủagiớibáochíđưara.
Cácnhànghiêncứutiếnhànhđolườngmứcđộảnhhưởngcủacácmốiquanhệthôngquamộthệsốtươngquan,hệsốnàybiếnthiêngiữa0và1.Hệsốđượcxácđịnhtrướcđó(trongmốiquanhệgiảmthoáivềgiátrịtrungbình)bởihạnmứcmàtheođóhaiướcsốđượcxácđịnhbởicácthừasốchung.MộtđánhgiáhếtsứcphongphúvềmốitươngquangiữasựthànhcôngcủadoanhnghiệpvớinănglựccủaCEOcólẽcaongangnhauởmức0.3,biểu
thịmức30%đanxennhau.Nhằmhiểurõgiátrịcủaconsốquantrọngnày,hãyxemxétcáccâuhỏidướiđây:
Giảsửbạnđangxemxétnhiềucặpdoanhnghiệpvớinhau.Haidoanhnghiệptrongmỗicặpvềcơbảnlàtươngđồng,nhưngvịCEOcủamộttronghaidoanhnghiệpgiỏihơnngườicònlại.Bạnthườnglàmcáchnàođểtìmradoanhnghiệpthànhcônghơntrongsốhaidoanhnghiệpcùngvớivịgiámđốccókhảnănghơn?
Trongmộtthếgiớiquancótrậttựvàđoánđịnhđược,mốitươngquansẽlàhoànhảo(1),vàvịCEOcónănglựchơnsẽđượctìmthấyđểlãnhđạodoanhnghiệpthànhcônghơnvớitỷlệ100%trongsốcáccặp.NếuthànhcôngtươngđốicủacácdoanhnghiệptươngđồngđượcxácđịnhhoàntoàntrêncácyếutốmàvịCEOkhôngkiểmsoátđược(hãycứcholàmaymắn,nếubạnmuốn),bạnsẽtìmthấydoanhnghiệpthànhcônghơnđượcdẫndắtbởivịCEOkémcỏihơnvớitỷlệ50%.Mộtsựtươngquan0.3ngụýrằngbạncóthểsẽtìmthấyvịCEOcónănglựchơndẫndắtdoanhnghiệpthànhcônghơnvớitỷlệkhoảng60%cáccặp–mộtsựcảithiệnchỉcó10điểmphầntrămsovớiviệcướcđoánngẫunhiên,gầnnhưkhôngcólợigìđốivớisựsùngbáianhhùngmàchúngtavẫnthườngthấyđốivớicácvịCEO.
Nếubạnkỳvọngtrịgiánàyởmứccaohơn–vàhầuhếtchúngtamuốnđiềuđó–sauđóbạnphảichấpnhậnnónhưmộtsựbiểuthịrằngbạncóthiênhướngđánhgiáquácaokhảnăngdựđoánthếgiớiquanmàbạnđangsống,hãyđảmbảobạnkhôngphạmphảilỗinào:nângcaotỷlệthànhcôngtừ1:1lên3:2làmộtlợithếrấtquantrọng,cảởtrườngđualẫntrongkinhdoanh.Tuynhiên,từquanđiểmcủahầuhếtcáctácgiảchuyênviếtvềkinhtế,mộtCEOcóquáítsựkiểmsoátđốivớithànhtíchthìsẽkhôngcógìđặcbiệtấntượngcảngaycảkhidoanhnghiệplàmăntốt.Thậtkhócóthểmườngtượngcảnhmọingườixếphàngdàiởcáchiệusáchcủaphicảngđểmuamộtcuốnsáchmiêutảcặnkẽthóiquencủacácnhàlãnhđạokinhtế,nhữngngườinày,theobìnhquânởmộtgócđộnàođóquảthựclàđãgặpmay.Ngườitiêudùngkhátkhaomộtthôngđiệprõràngvềnhữngyếutốquyếtđịnhcủathànhcôngvàthấtbạitrongkinhdoanhvàhọmuốnnhữngcâuchuyệnmanglạicảmgiácvềsựhiểubiết,dùcólàviểnvông.
TrongcuốnsáchcựckỳsắcsảocủamìnhHiệuứnghàoquang,PhilipRosenzweig,mộtgiáosưcủaHọcviệnKinhtếcótrụsởtạiThụySĩ,chothấycácnhucầuảotưởngchắcchắnđượcđápứngnhưthếnàotheohailốiviếtvềkinhtếphổbiến:Nhữngcănnguyêncủasựtăngtrưởng(thôngthường)vàsụpđổ(hiếmkhi)củacáccánhânvàcôngtycábiệtvànhững
phântíchvềsựkhácbiệtgiữacôngtythànhcôngvàítthànhcônghơn.Ôngkếtluậnrằngcáccâuchuyệnvềthànhcôngvàthấtbạiluônphóngđạitầmảnhhưởngcủađườnglốilãnhđạovàcáctiềnlệquảnlýtrongquátrìnhđiđếnthànhcông.Chínhvìthếmàcácthôngđiệpcủahọthườngkhôngthựcsựhữudụng.
Đểđánhgiáđúngđiềugìđangdiễnra,hãyhìnhdungrằngcácchuyêngiakinhtế,giốngnhưcácCEOkhác,đượcđềnghịbìnhphẩmvềdanhtiếngcủaGiámđốcđiềuhànhcủacôngtynàođó.Họnhậnthứcmộtcáchrấtrõviệcliệucôngtyhiệntạicóđangpháttriểnmạnhmẽhaylụibại.Nhưchúngtađãthấytrướcđó,trongtrườnghợpcủaGoogle,chínhsựamhiểunàytạonênmộtvầnghàoquang.CEOcủamộtcôngtythànhcônggầnnhưđượcgọilàmộtngườilinhhoạt,cẩntrọngvàkiênđịnh.Mườngtượngrarằngmộtnămtrôiquavàmọithứđềuđãtrởnênxấuđi.Vịgiámđốcấygiờđâybịmôtảnhưlàmộtngườibếtắc,cứngnhắcvàđộcđoán.Cảhaisựmôtảnghenhưđềuđúngtạithờiđiểmchúngđượcđưara:Cóvẻgầnnhưlàvôlýkhigọimộtvịlãnhđạothànhcônglàcứngnhắcvàbếtắc,hoặcmộtvịlãnhđạođangchậtvậtlàlinhhoạtvàkiênđịnh.
Thựcvậy,hiệuứnghàoquangquámạnhmẽtớinỗibạncóthểthấychínhmìnhđangkìmnénýnghĩrằngcùngmộtngườivàcùngnhữnghànhvitươngtựxuấthiệntheotrìnhtựkhimọiviệcđangtiếntriểntốtđẹpvàlàcứngnhắckhimọiviệcdiễnramộtcáchtồitệ.Dohiệuứnghàoquang,chúngtathuvềmốiquanhệnhânquảsaunày:ChúngtacóthiênhướngtintưởngrằngdoanhnghiệplụibạilàbởivịCEOcủanócứngnhắc,khithựctếlàvịCEOấyhànhđộngcứngnhắcbởidoanhnghiệpđangsụpđổ.Đóchínhlàcáchmànhữngảovọngvềnhậnthứcđượcsinhra.
Hiệuứnghàoquangvàsailệchkếthợpvớinhaunhằmlýgiảisựhấpdẫnđặcbiệtcủacáccuốnsáchđeođuổiviệcrútranhữngbàihọccósẵntừsựthẩmđịnhcóhệthốngcácdoanhnghiệpthànhđạt.Mộttrongnhữngvídụđiểnhìnhchothểloạinàylàcuốn“Xâydựngđểtrườngtồn”củaJimCollinsvàJerryI.Porras.Cuốnsáchbaogồmmộtbảngphântíchtỉmỉvề18cặpdoanhnghiệpđốithủ,cứmỗicặpsẽcómộtdoanhnghiệpthànhcônghơndoanhnghiệpcònlại.Dữkiệnchonhữngsosánhnàylànhữngxếphạngdựatrênnhữngkhíacạnhkhácnhauvềvănhóadoanhnghiệp,chiếnlược,cácthóiquenquảnlý.“ChúngtôitinrằngmọiCEO,nhàquảnlývàdoanhnhântrênthếgiớisẽđọccuốnsáchnày”,cáctácgiảchobiết.“Bạncóthểxâydựngmộtcôngtycótầmnhìnxa”.
Thôngđiệpcơbảncủa"Xâydựngđểtrườngtồn"vàcáccuốnsáchtươngtự
khácđólàcácthóiquentrongquảnlýcóthểđượcnhậnbiếtvàchínhnhữngthóiquentốtấysẽđượcthưởngcôngbởinhữngkếtquảtốtđẹp.Tấtcảcácthôngđiệpđềuđãbịthổiphồnglên.Sựsosánhcácdoanhnghiệpcónhiềuhayítthànhcônghơnlànhắmtớimộtphạmvisosánhđángkểgiữacácdoanhnghiệpcónhiềuhayítmaymắnhơn.Đểbiếtđượctầmquantrọngcủamaymắn,bạncầnphảiđặcbiệthồnghikhicácmôhìnhcóđộphùhợpcaonổilêntừsựsosánhvềcácdoanhnghiệpthànhcôngvàkémthànhcông.Đứngtrướcsựngẫunhiên,cácmôhìnhchuẩncóthểchỉlànhữngảovọng.
Chínhbởimaymắnđóngmộtvaitròtolớn,chấtlượngcủanhữngthóiquenquảnlývàlãnhđạokhôngthểđượcsuyluậnmộtcáchxácthựctừnhữngquansátvềsựthànhcông.VàngaycảkhibạncóđượcsựlườngtrướchoànhảorằngmộtvịCEOcótầmnhìntuyệtvờivàkhảnăngphithường,bạnvẫnsẽkhôngthểdựđoánđượcviệccôngtysẽvậnhànhnhưthếnàovớiđộchínhxáccaohơnnhiềusovớiviệctungmộtđồngxu.Trungbình,khoảngcáchtrongkhảnăngsinhlờicủadoanhnghiệpvànhữngcổtứcgiữacácdoanhnghiệpnổibậtvàcácdoanhnghiệpkémthànhcôngđãđượcnghiêncứutrong“Xâydựngđểtrườngtồn”đãthuhẹpvềgầnnhưkhôngcòngìtronggiaiđoạnsaunghiêncứu.Lợinhuậntrungbìnhcủacáccôngtyđượcxácđịnhtrongcuốnsáchnổitiếng“Kiếmtìmsựhoànhảo”cũngđãgiảmmạnhtrongmộtthờigianngắn.MộtnghiêncứucủaFortunevề“Cáccôngtyđángngưỡngmộnhất”pháthiệnrarằngtrongkhoảngthờigian20năm,cácdoanhnghiệpvớinhữngthứhạngtồitệnhấtđãvươnlênkiếmđượccổtứccaohơnnhiềusovớicácdoanhnghiệpđángngưỡngmộnhất.
Bạncóthểbịkíchthíchđểsuynghĩvềcáccáchlýgiảinhânquảchonhữngnhậnxétnày:Cóthểcácdoanhnghiệpthànhcôngđãtrởnêntựmãn,cácdoanhnghiệpítthànhcônghơnđãnỗlựcnhiềuhơn.Nhưngđólàcáchsuynghĩsailầmvềđiềuđãxảyra.Khoảngcáchtrungbìnhcầnphảiđượcthuhẹp,bởivìkhoảngcáchbanđầucóđượcphầnlớnlàdomaymắn,điềuđãgópphầnthànhcôngchocảcácdoanhnghiệphàngđầulẫnsựlụibạicủaphầncònlại.Chúngtađãvừamớiđươngđầuvớithựctếthốngkêcủađờisống:Sựgiảmthoáivềmứctrungbình.
Nhữngcâuchuyệnvềviệccácdoanhnghiệplàmthếnàođểgiatăngvàsụtgiảmsựquantâmcủađộcgiảbằngviệcđápứngnhữnggìtâmtríconngườimưucầu:Mộtthôngđiệpđơngiảnvềthànhcôngvàthấtbại,nóxácđịnhnguyênnhânmộtcáchrõràngvàbỏquaquyềnnăngquyếtđịnhcủasựmaymắnvàtínhtấtyếucủasựgiảmthoái.Nhữngcâuchuyệnnàysảnsinhravàduytrìmộtảovọngvềsựhiểubiết,việcphổbiếncácbàihọccógiátrịbềnbỉvớicácđộcgiảnhữngngườiđãluônháohứcđểđượctinđiềuđó.
BÀNVỀNHẬNTHỨCMUỘN
“Sailầmấycóvẻnhưlàhiểnnhiên,nhưngđóchỉlànhậnthứcmuộn.Bạnkhôngthểbiếttrướcđược.”
“Ôngấyđanghọcđượcquánhiềutừcâuchuyệnthànhcôngnày,điềuđóquárõràng.Ôngấyđãrơivàomộtliêntưởngngụybiện.”
“Bàấykhôngcóchútchứngcứnàođểnóirằngcôngtyđượcquảnlýmộtcáchtồitệ.Tấtcảnhữnggìbàấybiếtđólàcổphiếucủacôngtyđãrớtgiá.Đâychínhlàmộtsailệchvịkếtquả,mộtphầnlànhậnthứcmuộnvàphầnkháclàhiệuứnghàoquang.”
“Đừngđểbịrơivàosailệchvịkếtquả.Đólàmộtquyếtđịnhngớngẩnngaycảkhinóvậnhànhhiệuquả.”
Chương20.Ảotưởngvềsựvữngchắc
Hệthống1đượcthiếtkếtươngđốivộivã,sơsài,vìthếviệcnóđưara
nhữngkếtluậnkhôngchínhxáclàđiềucóthểhiểuđược.Sởdĩcáckếtluậnmàchúngtarútrakhôngđượcchínhxáchoặcthậmchílàsailầmlàdonódựatrênnhữngcơsởkhôngđángtincậyhoặcquávộivàng,doquytắcWYSIATIchỉđưaranhữngbằngchứngkiểmchứng,thẩmđịnhđược.Cũngnhưthế,câuchuyệnmàHệthống1vàHệthống2đãxâydựngrấtchặtchẽ,logicvìnódựatrênniềmtinvàcácquanđiểmnhấtquán.Sốlượngdấuhiệukhôngảnhhưởngnhiềuđếnchấtlượngcủacâuchuyện,sựlôicuốnvàhấpdẫncóđượclànhờvàodấuhiệuđặcbiệtnàođó,thậmchícóthểlàdấuhiệukhôngtốt.Vìthế,quanđiểm,cáchnhìnnhậnvấnđềcủachúngta,phụthuộcvàochínhbảnthânchúngta,hoặccóchănglànóbịchiphốibởinhữngngườichúngtathựcsựyêuthươngvàđồngtìnhvớiđiềuđó.Đôikhiquanđiểmvàcáchnhìnnhậnvấnđềcủachúngtabịcoilàlốbịch,khácthườngtrongmắtngườikhácnhưngđiềuđókhôngquantrọngnếuchúngtathựcsựkiênđịnh,quảquyếtvàtinvàocảmnhậncủachínhmình.
ẢOTƯỞNGVỀSỰVỮNGCHẮC
Nhiềuthậpniêntrướcđây,khitôicònđangthựchiệnnghĩavụquânsựđốivớiquốcgiatrongquânđộiIsrael,tôiđãquansátcácnhómbinhsĩnhễnhạimồhôikhihọđanggiảiquyếtmộtbàitoándướicáinắngnhưthiêunhưđốt.Thờiđiểmđó,tôivừamớihoànthànhchươngtrìnhcửnhânTâmlýhọccủaquânđội,nênsaumộtnămvớivaitròlàmộtsĩquanbộbinh,tôiđãđượcphânvềSởTâmlýhọccủaquânđội.Mộttrongnhữngnhiệmvụcủatôilàhỗtrợtrongviệclựachọnracácứngviênchokhóavõbị.ChúngtôiđãhọchỏivàtậndụngcácphươngphápquânđộiHoànggiaAnhđãsửdụngtrongThếchiếnthứII.
Mộtbàisáthạchđượcgọilà“thửtháchnhómkhôngcóngườilãnhđạo,”đãđượctiếnhànhtrênmộtsântậptổnghợp.Támứngviêntháotoànbộquânhàm,chỉđượcđánhsốđểnhậndiệnvàtấtnhiênlàhọhoàntoànxalạvớinhau.Họđượcgiaoviệcnângmộtkhúcgỗdàitừmặtđấtvàđẩynóvàomộtbứctườngcaokhoảng1.8mét.Toànbộnhómcầnphảisangđượcphíabênkiacủabứctườngmàkhôngđểchokhúcgỗtiếpxúcvớicảmặtđấtlẫnbức
tường,thậmchíkhôngmộtaitrongsốhọđượcchạmvàobứctường.Nếuviphạmcácnộiquyđưara,họphảingừngcuộcchơingaylậptứcvàphảibắtđầulạitừđầu.
Cónhiềulờigiảichobàitoánhócbúanày.Cáchthôngthườngnhấtmàcảđộiápdụngđólàmộtsốthànhviêngiữkhúcgỗởtưthếnằmnghiênggiốngnhưmộtchiếccầncâucákhổnglồđểchonhữngthànhviêncònlạicóthểtrườntrênkhúcgỗđóbăngsangbênkiatường.Mộtphươngphápcóthểgiảiquyếtđượctìnhhuốngnàyđólàmộtvàithànhviêncóthểtrèolênvaicủangườicònlạivànhảyquatường.Sauđónhữngngườiđãnhảyđượcquatườngsẽgiữkhúcgỗởtưthếnằmnghiêngđểngườicuốicùngcóthểnhảylênkhúcgỗvàtrườnquabứctường.Thườngthìđâysẽlàbướckhókhănnhấtđốivớitoànđộivàhọhayviphạmnộiquyvàphảitiếnhànhlạitừđầukhithựchiệnbướccuốicùngnày.Tôivàmộtđồngsựđãgiámsátchặtchẽtámthànhviênthamgia.Chúngtôighichúrấtrõràngcôngviệctừngthànhviênđảmnhiệmvàthựchiệnrasao,thànhviênnàođãnỗlựcthểhiệnkhảnănglãnhđạonhưngbịtừchối,từngthànhviênđãnỗlực,đónggópcôngsứcvàosứmệnhcủacảnhómnhưthếnào.Đồngthờichúngtôicũngquansátđểnhậnđịnhnéttínhcáchriêngbiệtcủatừngthànhviênnhưngoancố,dễphụctùng,ngạomạn,kiênnhẫn,nóngtính,kiêntrì,hoặcthậmchílàđàongũ.Trongquátrìnhthựchiệnnhiệmvụđôikhicóthànhviênphảnứngrấtmạnhmẽvàthậmchílànhiếcmócđồngđộicủamìnhbởilẽchỉvìlỗicủaanhtamàcảnhómđãphảinhậnlấythấtbại.Vàkhicảnhómđãmệtlửnhưngvẫnphảibắtđầulạinhiệmvụthìcómộtthànhviênsẽđứngrađểlãnhđạo,lấylạitinhthầnchocảnhóm.Thôngquaviệcquansátkỹlưỡngnày,chúngtôinhậnrarằng:Mỗithànhviêncónhữngnéttínhcáchrấtkhácnhau,mỗingườilàmộtmàusắcriêngbiệtgópphầnvẽnênbứctranhđasắcmàucủatoànđội.Saukhiquansátcácthànhviênnỗlực,cốgắngthựchiệnmộtnhiệmvụđượcgiaophó,chúngtôiphảiđưaranhữngnhậnđịnh,tổngkếtvềkhảnănglãnhđạovàýchíquyếttâmcủatừngngườibằngcáchchomộtđiểmsốnhấtđịnh.Nhữngngườiđápứngđượcyêucầucoinhưđủđiềukiệnđểthamgiavàokhóavõbị.Chúngtôidànhthờigianđểthảoluậntừngtrườnghợpvàcânnhắclạinhữngấntượngcủamình.Nhiệmvụkhôngmấyphứctạp,bởichúngtôinhậnthấymìnhđãhoàntoànthấyđượcnhữngkhảnănglãnhđạocủatừngquânnhân.Mộtvàingườinhìncóvẻnhưlànhữngnhàlãnhđạoquyếtđoán,sốkhácdườngnhưlànhữngkẻyếuđuốihoặcngạomạntớinguxuẩn,sốkhácnữathìbìnhthườngnhưngkhôngđếnnỗivôvọng.Chỉrấtítngườitrôngcóvẻyếuđuốitớinỗichúngtôiđãloạibỏhọrakhỏivịtríứngviênchohàmsĩquan.Khicáctổhợpquansátcủachúngtôivềtừngứngviêncùnghướngvềmộtcâuchuyệnmạchlạc,chúngtôiđãhoàntoàntintưởngởnhữngđánhgiácủamìnhvàcảmthấyrằngnhữnggì
chúngtôiđượcquansátđãvạchrõvềtươnglaimộtcáchtrựctiếp.Ngườiquânnhânđãgiànhlấyquyềnkiểmsoátkhinhómgặprắcrốivàdẫndắtcảđộivượtquabứctườnglàmộtvịchỉhuyởthờiđiểmđó.Phỏngđoáncụthểnhấtvềviệcanhtasẽthểhiệnnhưthếnàotrongkhóahuấnluyện,hoặctrênmặttrận,đólàanhtasẽtạoảnhhưởngnhưanhtađãthểhiệntạibứctường.Bấtcứsựdựđoánnàokhácđềucóvẻnhưđingượclạivớicăncứcóởtrướcmắtchúngtôi.
Bởiấntượngcủachúngtôivềviệcmỗiquânnhânđãthểhiệntốtnhườngnàonhìnchunglàmạchlạcvàrõràng,cácdựđoánchínhthứccủachúngtôicũngđịnhrõnhưvậy.Mộtdấuhiệuduynhấtthườngnảyratrongđầuvàchúngtôihiếmkhinàotrảiquanhữngnghingờhayđịnhhìnhnhữngấntượngđốilập.Chúngtôiđãrấtmongmuốnđượcbàytỏ:“Ngườinàysẽkhôngbaogiờlàmđượcđiềuđó”,“Anhchàngđócũngxoàngthôi,nhưnganhtasẽlàmtốtđấy,”hoặc“Cậuấysẽlàmộtngôisao.”Chúngtôicảmthấykhôngcầnphảinghingờnhữngdựđoáncủamình,tiếtchếchúnghoặcnóilậplờ.Tuynhiên,nếucóbịnghingờthìchúngtôicũngđãđượcchuẩnbịsẵnđểmàthừanhận,“nhưngmọithứđềucóthểxảyra.”Chúngtôisẵnsàngđưaralờithừanhậnđó,mặcchonhữngấntượngrõràngvềtừngứngviênriênglẻ,chúngtôichắcchắnbiếtrằngnhữngdựđoáncủachúngtôiphầnlớnlàvôích.
Dấuhiệumàchúngtôikhôngthểdựbáochínhxácsựthànhcônglàsựvượttrội.Cứmộtvàitháng,chúngtôicómộtcuộchọpphảnhồiýkiến,tạiđóchúngtôiđượcbiếtcáchọcviêndựbịsĩquanđãthểhiệnnhưthếnàotạitrườngvõbịvàcóthểsosánhđánhgiácủachúngtôivớiýkiếncủacácsĩquanchỉhuy,nhữngngườiđangtheodõihọtrongmộtkhoảngthờigian.Câuchuyệnluônluôntươngtựnhau:Nănglựcdựđoáncủachúngtôivềbiểuhiệnởtrườngchẳngănnhậpgìcả.Nhữngdựbáocủachúngtôitốthơnnhữngphỏngđoánmùquáng,nhưngcũngkhôngkháhơnlàbao.
Chúngtôiđãthấtvọngđôichútsaukhinhậnđượcthôngtinnảnlòngấy.Nhưngđâylàquânngũ.Hữudụnghaykhông,đólàmộtvòngtuầnhoàncầntuânthủvàralệnhđểđượctuânlệnh.Mộtđợtcácứngviênkhácđãtớivàongàykếtiếp.Chúngtôiđưahọtớisântậpliênhợp,đểhọđốimặtvớibứctường,họnângkhúcgỗlênvàchỉtrongvàiphútchúngtôiđãthấybảnchấtthựcsựcủahọbộclộrõràngnhưnhữnglầntrước.Sựthựcbuồnthảmvềchấtlượngcácdựđoáncủachúngtôikhônghềcólấymộtchúthiệulựctrongviệcchúngtôiđãđánhgiácácứngviênvàrấtíttácdụngtrongsựquảquyếtmàchúngtôiđãnhậnthấytrongcácphánquyếtcủamìnhvàcácnhậnđịnhvềcáccánhân.
Điềuđãxảyralàđiềuđángnhớ.Toànbộcăncứchothấythấtbạitrướccủachúngtôihẳnđãlàmlunglaysựquảquyếtcủachúngtôitrongcácphánquyếtvềnhữngứngviên,nhưngđiềuđóđãkhôngxảyra.Điềunàycũngcóthểkhiếnchúngtôitiếtchếnhữngdựđoáncủamình,nhưngnócũngkhôngxảyra.Chúngtôiđãbiếtđượcnhưmộtthựctếchungrằngcácdựđoáncủachúngtôichỉkháhơnnhữngphỏngđoánngẫunhiênmộtchútnhưngchúngtôiđãvẫntiếptụccócảmtưởngvàhànhđộngnhưthểtừngdựđoáncụthểcủachúngtôilàđúngđắn.TôiđượcgợinhớtớiảoảnhMüller-Lyer,ởđóchúngtabiếtcácđườngthẳngcócùngđộdàinhưngvẫnthấychúngnhưthểcónhữngđộdàikhácnhau.Tôibịấntượngnhiềuvớisựtươngđồngmàtôiđãđặtramộtthuậtngữchotrảinghiệmcủachúngtôi:Ảotưởngvềsựvữngchắc.
Tôiđãkhámpháraảotưởngnhậnthứcđầutiêncủamình.
Nhiềuthậpniênsau,tôicóthểthấyđượcnhiềuchủđềtrọngtâmtrongtưtưởngcủamìnhvàtrongcuốnsáchnàytừchínhcâuchuyệncũấy.Nhữngsựkỳvọngcủachúngtôiđốivớithànhtíchtươnglaicủacácquânnhânlàmộtminhchứngrõràngvềsựthaythếvàvềmiêutảnghiêncứuthựcnghiệmcụthể.Tiếnhànhquansáttrongmộtgiờvềhànhvicủamộtquânnhântrongmộttìnhthếgiảtưởng,chúngtôinhậnthấychúngtôibiếtđượcanhấysẽđốimặtvớinhữngthửtháchnhưthếnàotrongtrườngvõbịvàkhảnănglãnhđạotrênchiếntrường.Nhữngdựđoáncủachúngtôihoàntoànkhôngcóđườnglui–chúngtôikhônghềcóchútdèdặtnàovềviệcdựđoánthấtbạihaythànhcôngtừcácdấuhiệukhôngthuyếtphục.ĐâylàmộtminhchứngcụthểvềWYSIATI.Chúngtôicónhữngấntượngthuyếtphụcvềhànhvimàchúngtôiđãquansátđượcvàkhôngcáchnàokhácđểbàytỏtháiđộhờhữngcủachúngtôiđốivớinhữngtácnhânmàxétchocùngsẽxácđịnhcácứngviênthểhiệntốtnhưthếnàovớivaitròmộtsĩquan.
Nhìnlại,phầngâychúýnhấtcủacâuchuyệnchínhlàsựhiểubiếtcủachúngtôivềquytắcchungnhất:Chúngtôikhôngthểdựđoán–khônghềcótínhvữngchắctrongsựquảquyếtcủachúngtôiởtừngtrườnghợpđơnlẻ.GiờđâytôicóthểthấyđượcrằngphảnứngcủachúngtôitươngtựnhưcácsinhviêncủaNisbettvàBorgidakhihọđượcchobiếtrằnghầuhếtmọingườiđềukhônggiúpđỡmộtngườilạđanglêncơnnhồimáucơtim.Họđãtinchắcvàonhữngconsốthốngkêmàhọđượcchothấy,nhưngnhữnghệsốgốcđãkhôngchiphốisựphánquyếtcủahọvềviệcliệurằngmộtcánhânmàhọquansáttrênbăngvideosẽcóthểhoặcsẽkhônggiúpđỡmộtngườilạmặt.CũnggiốngnhưNisbettvàBorgidađãchỉra,ngườitathườngmiễncưỡngsuyracáiriêngtừcáichung.
Sựtintưởngmộtcáchchủquanvàomộtphánquyếtkhôngphảilàmộtsựđánhgiáhợplývềkhảnăngcóthểxảyramàchínhbảnthânsựxétđịnhlàchínhxác.Sựtintưởnglàmộtcảmgiác,thứphảnánhtínhmạchlạccủathôngtinvàsựnhậnthứcrõràngvềquátrìnhtạoranó.Thậtsángsuốtkhithừanhậnvềtìnhtrạngbấtđịnhmộtcáchnghiêmtúc,nhưngnhữngtuyênbốvềniềmtintuyệtđốiphầnlớnchobạnbiếtrằngmộtcánhânkhiđãxâydựngnênmộtcâuchuyệnmạchlạctrongtâmtrímình,thìkhôngnhấtthiếtcâuchuyệnđóphảichínhxác.
ẢOTƯỞNGVỀKỸNĂNGĐẦUTƯCHỨNGKHOÁN
Vàonăm1984,tôi,AmosvàngườibạncủachúngtôiRichardThalerđithămmộtcôngtyởPhốWall.Vịchủnhàcủachúngtôi,mộtnhàquảnlýđầutưcaocấp,đãmờichúngtôitớiđểthảoluậnvềvaitròcủacácsailệchxétđịnhtronghoạtđộngđầutư.Tôibiếtkháítvềtàichínhtớinỗitôithậmchíkhôngbiếtphảihỏiôngấyđiềugì,nhưngtôinhớđãcómộtcuộctranhluận.“Khiôngbánmộtcổphần,”tôihỏi,“aisẽlàngườimuachúng?”Ôngấyđãtrảlờivớimộtcáiphẩytaymơhồvềhướngcửasổ,ngụýrằngôngkỳvọngngườimualàmộtaiđógiốngnhưmình.Điềuđóthậtkỳcục.Điềugìkhiếnmộtngườimuavàngườikiabán?Điềugìđãkhiếnnhữngngườibánnghĩrằnghọbiếtchắcnhữngngườimuađãkhônglàmnhưvậy?
Từđótớinay,nhữngcâuhỏicủatôivềthịtrườngchứngkhoánđãđượcđúckếttrongmộtvấnđềphứctạpchínhyếu:Mộtlĩnhvựcchủchốtđượcxâydựngvớiquymôlớnxemralạidựatrênmộtảotưởngvềkỹnăng.Hàngtỉcổphiếuđượcgiaodịchmỗingày,vớirấtnhiềungườimuavàovànhữngngườikhácbánchúngchohọ.Điềuđókhôngcógìlạđốivớihơn100triệucổphiếucủamộtcổphầnđơnlẻđượcchuyểnnhượngtrongmộtngày.Phầnlớnnhữngngườimuavàngườibánbiếtrằnghọcócùngmộtnguồntin,họmuabáncáccổphầntrướchếtlàbởihọcónhữngquanđiểmkhácnhau.Nhữngngườimuanghĩrằngmứcgiáđangquáthấpvàcóvẻnhưsẽtăng,trongkhinhữngngườibánnghĩrằngmứcgiáhiệnđangcaovàcóvẻsẽrớtgiá.Vấnđềnangiảiởđâyđólàtạisaonhữngngườimuavànhữngngườibángiốngnhaulạinghĩrằngmứcgiáhiệntạiđangkhôngởmứcnóphảiđạt.Điềugìkhiếnhọtinrằnghọbiếtnhiềuvềviệcmứcgiálẽraphảicaohơnmứcthịtrườngtớiđâu?Đốivớihầuhếtbọnhọ,niềmtinlàmộtsựảotưởng.
Trênnhữngnétchính,giảđịnhthườngthấycủacácnghiệpvụtrênthịtrườngchứngkhoánđượcđảmtráchnhưthếnàobởinhữngngườithamgiavàolĩnhvựcnày.TấtcảmọingườihoạtđộngtronglĩnhvựcđầutưkinhdoanhđềuđãđọccuốnsáchtuyệtvờicủaBurtonMalkielcótênBướcđingẫunhiên
trênphốWall.TưtưởngtrọngtâmcủaMalkielđólàtrịgiácủamộtcổphầnlàsựkếthợpchặtchẽcủatấtcảnhữnghiểubiếthiệncóvềgiátrịcủacôngtyvớinhữngdựbáotốtnhấtvềtươnglaicủacổphần.Nếuaiđótinrằngtrịgiácủacổphiếusẽcaohơnvàongàymai,họsẽmuacổphiếuấynhiềuhơnvàongàyhômnay.Chínhđiềunày,trongsựtácđộngtrởlại,sẽdẫntớiviệcgiácủacổphiếuđótănglên.Nếutấtcảtrịgiátrênthịtrườngđượcđịnhgiáđúng,khôngaicóthểnghĩrằngmìnhthulờihaythualỗthôngquahoạtđộngmuabáncả.Giácảlýtưởngkhôngchừalạicơhộichosựláucá,nhưngchúngcũngbảovệnhữngkẻkhờkhạobởichínhsựdạidộtcủamình.Tuynhiên,chúngtagiờđâybiếtrằnglýthuyếttrênkhôngcònđúnghoàntoànnữa.Rấtnhiềunhàđầutưcánhânthualỗliênmiênbởiviệcmuabán,mộtthànhtíchngaycảquyếtđịnhnămănnămthuacũngkhôngthểđạtđược.ChứngminhđầutiênchokếtluậnđángngạcnhiênnàyđãđượcsuyrabởiTerryOdean,mộtgiảngviêntàichínhtạiĐạihọcCalifornia-Berkeley-ngườiđãtừnglàsinhviêncủatôi.
Odeanđãkhởiđầubằngviệcnghiêncứunhữngghichépvềgiaodịchcủa10.000tàikhoảnmôigiớichocácnhàđầutưcánhântrongmộtkhoảngthờigiankéodàibảynăm.Cậutađãcóthểphântíchmọigiaodịchmàcácnhàđầutưđãthựchiệnthôngquacôngtyđó,gần163.000thươngvụ.ChínhnguồncơsởdữliệuphongphúnàyđãchophépOdeannhậndiệntấtcảcáctrườnghợptrongđómộtnhàđầutưđãbánmộtvàicổquyềntrongmộtcổphầncủamìnhvàngaysauđólạimuamộtcổphầnkhác.Quanhữnghoạtđộngnàynhàđầutưđãnhậnrarằngôngta(phầnlớncácnhàđầutưlàđànông)cómộtýniệmrõràngvềtươnglaicủahaicổphần:Ôngtakỳvọngcổphầnmàmìnhlựachọnđểmuavàosẽtốthơncổphầnmàôngtađãchọnđểbánđi.
Đểxácđịnhliệurằngnhữngýđịnhnàycóchắcchắckhông,Odeanđãsosánhphầncổtứccủacổphầnmànhàđầutưđãbánđivàcổphầnmàôngtađãmuathaychocáiđãbán,quaquátrìnhmộtnămsaucuộcgiaodịch,cáckếtquảrõrànglàrấttồitệ.Nóichung,nhữngcổphiếumàcácnhàgiaodịchcánhânbánđithườngtốthơnnhữngthứhọmuavào,bởimộttỷlệchênhlệchkhálớn:3.2điểmphầntrămmỗinăm,trênvàngoàicácchiphíđángkểcủaviệcthựchiệnhaigiaodịch.
Điềuquantrọngcầnphảinhớrằngđâylàmộtbáocáovềcácmứctrungbình:Mộtvàicánhânđãđầutưhiệuquảhơn,sốkhácđãlàmtệhơn.Tuynhiên,rõràngđốivớisốlượnglớncácnhàđầutưcánhân,việccómộtngườichỉdẫnvàchẳnglàmgìcảcóthểsẽlàmộthànhđộngkhônngoanhơnlàviệcthựcthicácýtưởngnảyratrongđầucủahọ.Nghiêncứuvềsau
đượctiếnhànhbởiOdeanvàđồngsựcủamìnhlàBradBarberđãcủngcốthêmchokếtluậnnày.TrênmộtbàibáocótiêuđềViệcbuônbáncóhạichosứckhỏecủabạn,họđãchỉrarằng,nhìnchung,hầuhếtcáchoạtđộngmuabánthườngthuvềnhữngkếtquảnghèonànnhất.TrênmộtbàibáokháccónhanđềMèolạihoànmèo,17họđãchothấyrằngđànôngthườnghànhđộngdựatrênphầnnhiềunhữngýtưởngkhôngđemlạikếtquảtốtđẹphơnlàphụnữ,vàrằngnhưmộthệquảphụnữđạtđượcnhiềuthànhtựuđầutưhơnđànông.
Dĩnhiên,vẫnluôncónhữngngườiởbờbênkiacủamỗigiaodịch;nóichung,đólànhữngtổchứctàichínhvàcácnhàđầutưchuyênnghiệp,nhữngngườiluônsẵnsàngtậndụnglợithếtừnhữngsaiphạmmàcácnhàgiaodịchcánhânphạmphảitrongviệclựachọnmộtcổphầnđểbánravàmộtcổphầnkhácđểmuavào.NghiêncứubổsungđượctiếnhànhbởiBarbervàOdeanđãlàmsángtỏnhữngsaiphạmnày.Cácnhàđầutưcánhânthíchđượcgắnchặttrongnhómlợiíchcủamìnhbằngviệcnhượnglại“nhữngthànhcông”,cáccổphầnđãđượcđánhgiácaokểtừkhichúngđượcmua,vàchúngđãbámriếtlấynhữngkẻthấtbạicủachúng.Thậtkhôngmaychohọ,nhữngngườithànhcônggầnđâycóxuhướnglàmtốthơnnhữngngườithấtbạitrongngắnhạn,dođócáccánhânđãbánranhữngcổphầnkhôngphùhợp.Họcũngmuacảnhữngcổphầnkhôngxácthực.Cácnhàđầutưcánhâncóthểdựđoánđượclàsẽkéotớicáccôngtyđãthuhútđượcsựchúýcủahọbởihọnắmtintứctrongtay.Cácnhàđầutưchuyênnghiệpcóxuhướngchọnlọckỹcànghơntrongviệchưởngứngthôngtin.Nhữngpháthiệnnàycungcấpmộtvàiminhchứngchocáinhãn“đồngtiềnkhônkhéo”màcácchuyêngiatàichínhápdụngchochínhbảnthânhọ.
Mặcdùcácchuyêngiacóthểbònrútđượcmộtsốlượngcủacảiđángkểtừcáctaynghiệpdư,mộtvàitayđầucơchứngkhoán,nhưngvẫnkhôngcóđượckỹnăngcầnthiếtđểvượtxathịtrườngổnđịnh,nămnàyquanămkhác.Cácnhàđầutưchuyênnghiệp,baogồmcảcácnhàquảnlýquỹ,đãthấtbạingayởbàikiểmtrakỹnăngcơbản:Thànhcôngliêntục.Phỏngđoánvềsựtồntạicủabấtcứkỹnăngnàochínhlàsựđồngnhấtcủacácsaibiệtcánhântrongthànhtựuđạtđược.Tínhlogicởđâyrấtđơngiản:Nếunhữngsaibiệtcánhântrongbấtcứmộtnămnàolàhoàntoàndomaymắn,thứhạngcủacácnhàđầutưvàcácquỹsẽbiếnđổithấtthườngvàmốitươngquangiữanămnàyvớinămkhácsẽtrởvềsốkhông.Tuynhiên,trongtrườnghợpcókỹnăng,cácthứhạngsẽổnđịnhhơn.Tínhổnđịnhcủacácsaibiệtcánhânlàthướcđoquađóchúngtaxácthựcsựtồntạicủakỹnăngtrongsốcáctaygôn,nhânviênkinhdoanhxehơi,nhasĩhayviênchứcthuphícầuđườngtrênxalộ.
Phầnlớncácquỹđượcvậnhànhbởinhữngchuyêngiadàydạnkinhnghiệmvàlàmviệcchămchỉ,nhữngngườimuavàbáncáccổphầnnhằmđạtđượcnhữngkếtquảkhảthinhấtchocáckháchhàngcủahọ.Tuynhiên,căncứtừhơnnămmươinămnghiêncứuđiđếnkếtluậnrằng:Đốivớimộtlượnglớncácnhàquảnlýquỹ,việcchọnlựacổphầngiốngnhưlănconxúcxắchơnlàchơipoker.Thôngthườngcóítnhấthaitrongsốbaquỹviệntrợcủngcốchotoànthểthịtrườngtrongbấtcứnămnào.
Quantrọnghơn,mốitươngquannămnàysangnămkhácgiữanhữngtácđộngcủacácquỹviệntrợlàkhôngđángkể,ítkhivượtquáconsốkhông.Cácquỹthànhcôngtrongbấtcứnămnàophầnlớnlànhờmaymắn;họđãcómộtlượtgieoxúcxắckhôngtồi.Cómộtsựthốngnhấtgiữanhữngnhànghiêncứuđólàgầnnhưtấtcảnhữngtayđầucơchứngkhoándựđoánliệurằnghọcóbiếtđượcđiềuđóhaykhông–vàmộtsốítbọnhọ-đangchơimộtcanhbàimayrủi.Kinhnghiệmchủquancủacácthươngnhânđótạoranhữngphỏngđoánhợplýđượctôiluyệntrongmộttìnhtrạngvôcùngbấtđịnh.Tuynhiên,trênnhữngthịtrườngcóhiệusuấtcao,cácphỏngđoánđượctôiluyệnnàykhôngcònchínhxácnhiềusovớidựđoánmò.
Mộtvàinămtrước,tôiđãcómộtcơhộiđặcbiệtđểnghiêncứuảotưởngvềkỹnăngtàichínhthiểncận.Tôiđượcmờitớinóichuyệnvớimộtnhómcácnhàtưvấnđầutưtạimộtcôngtychuyêncungcấpdịchvụtưvấntàichínhvàmộtsốdịchvụkhácchonhữngkháchhàngrấtgiàucó.Tôiđãyêucầumộtsốdữliệuđểchuẩnbịchobàithuyếttrìnhcủamìnhvàđãđượcđápứngvớimộtkhobáunhonhỏ:Mộtbảntổngkếtcáckếtquảđầutưcủahơn25cốvấntàisảnẩndanh,chotừngnămmộttrongsuốttámnămliêntục.Thànhtíchcủatừngvịcốvấnhàngnămchínhlàyếutốquyếtđịnhchínhtớisốlợitứccộngthêmvàocuốinămcủaanhta(hầuhếtbọnhọlàđànông).Việcxếphạngcácvịcốvấnlàmộtviệcđơngiảndựatrênthànhtíchcủahọtrongtừngnămvàđểxácđịnhxemliệucónhữngsựkhácbiệtliêntiếpvềkỹnăngtrongsốbọnhọvàliệurằngcùngnhữngvịcốvấnấyhọcóđạtđượckhoảnlãinhiềuhơnchokháchhàngcủamìnhliêntụchếtnămnàytớinămkháchaykhông.
Đểtrảlờichocâuhỏinày,tôiđãtínhcáchệsốtươngquangiữanhữngthangbậctrongtừngcặphainămmột:Nămthứnhấtvớinămthứhai,nămthứnhấtvớinămthứba,vàcứnhưvậychotớinămthứbảyvànămthứtám.Điềunàymanglại28cặphệsốtươngquan,chomỗicặpnăm.Tôibiếtđượcnguyênlývàđãđượcchuẩnbịđểpháthiệnradấuhiệuyếukémtrongtínhổnđịnhcủakỹnăng.Tuynhiên,tôiđãngạcnhiênkhithấyrằnghệsốtrungbìnhcủa28cặptươngquanđềulà0.01.Nóimộtcáchkhácthìlàsố0.Các
mốitươngquannhấtquánnàycóthểbiểuthịnhữngsựkhácbiệtvềkỹnăngđãkhôngđượctìmthấy.Cáckếtquảgiốngnhưnhữnggìbạnmongchờtừmộtcuộcthigieosúcsắc,khôngphảimộttròthithốkỹnăng.
Khôngaitrongcôngtycóbiểuhiệnnhưthểđãnhậnthứcđượcbảnchấtcủatròchơimànhữngtayđầucơchứngkhoánđangthamdự.Bảnthâncácnhàcốvấncũngcảmthấymìnhlànhữngchuyêngiathànhthụcthựcthimộtcôngviệcmạohiểmvànhữngthượngcấpcủahọcũngđãtánđồngđiềuđó.Vàobuổitốitrướckhibuổihộithảodiễnra,RichardThalervàtôiđãdùngbữatốivớimộtvàiGiámđốcđiềuhànhhàngđầucủahãng,nhữngngườiquyếtđịnhsốlượnglợitứcchiathêm.Chúngtôiđãđềnghịhọướcđoánsựtươngquangiữanămnàyvớinămkháctrongthứhạngcủacácnhàtưvấncánhân.Họđãnghĩrằnghọbiếtđượcđiềugìđangxảyravàđãmỉmcườinhưthểhọnói“khôngcaolắm”hoặc“hiệusuấtdĩnhiênsẽdaođộng.”Tuynhiên,mọiviệcđãnhanhchóngtrởnênrõràngrằngkhôngmộtngườinàodựđoánhệsốtươngquanbìnhquânlàkhông.
Thôngđiệpcủachúngtôiđưarachocácnhàđiềuhànhđólà,ítnhấtkhinóđãchuyểnsanglậpthànhcácdanhmụcđầutư,côngtyđangđượchưởngsựmaymắnnhưthểđólàkỹnăng.Điềunàycóthểlàmộttinsốcđốivớihọ,nhưngđiềuđóđãkhôngxảyra.Khôngcóchútbiểuhiệnnàochothấyhọkhôngtinchúngtôi.Làmthếnàohọcóthểnhưvậy?Saucùng,chúngtôiđãphântíchcáckếtquảcủachínhbọnhọ,họđủtinhtếđểnhìnthấyđượcnhữngngụý,điềumàchúngtôiđãtránhkhônggiảithíchcụthểmộtcáchlịchsự.Tấtcảchúngtôicùngrơivàotrạngtháiyênlặngvớibữatốicủamìnhvàtôithấykhôngchútnghingờgìnữarằngtấtcảnhữngpháthiệncủachúngtôilẫnsựtinhtếcủahọđãnhanhchóngbịphủisạchdướitấmthảmvàhoạtđộngtạicôngtylạitiếpdiễnnhưtrướcđó.Sựảotưởngvềkỹnăngkhôngchỉlàmộtsựnhầmlẫncánhân,mànóđãănsâuvàovănhóacủangành.Cácsựthựctháchthứcnhữnggiảđịnhcănbản–vàdovậynóđedọanghềnghiệpcủaconngườivàlòngtựtrọng–chỉđơngiảnlàkhôngđượctiếpthu.Trínãođãkhôngchấpnhậnchúng.Điềunàyđặcbiệtđúngđốivớicácnghiêncứuthốngkêvềhànhvi,nócungcấpthôngtincơbảnmàngườitathườnglờđikhichúngxungđộtvớinhữngấntượngcủacánhânhọtừsựtrảinghiệm.
Sánghômsau,chúngtôithôngbáovềnhữngpháthiệnvớicácvịcốvấnvàphảnứngcủahọđềulãnhđạmnhưnhau.Trảinghiệmcủabảnthânhọđốivớiviệcthựchiệnquyếtđịnhmộtcáchcẩntrọngđốivớinhữngvấnđềphứctạphấpdẫnhọhơnnhiềusovớimộtthựctếthốngkêkhóhiểu.Khichúngtôihoànthànhcôngviệc,mộttrongsốcácvịGiámđốcđiềuhànhmàtôiđã
dùngbữacùngtrongbuổitốingàyhômtrướcđãláixeđưatôitớisânbay.Anhtanóivớitôi,vớimộtchútdèdặt:“Tôiđãtậntụyvớicôngtyvàkhôngaicóthểcướpnókhỏitôi.”Tôiđãcườivàchẳngnóigìcả.Nhưngtôinghĩ:“Ồ,tôiđãcướpnókhỏianhsángnayrồi.Nếuthànhcôngcủaanhphầnnhiềulàbởimayrủi,vậycóbaonhiêusựtínnhiệmanhđãđượcnhậnchođiềuđó?”
ĐIỀUGÌCỔVŨCHONHỮNGẢOTƯỞNGVỀKỸNĂNGVÀSỰCHẮCCHẮN?
Nhữngảotưởngliênquantớinhậnthứccóthểkhóchữahơnnhữngảotưởngthịgiác.ĐiềumàbạnđượcbiếtvềảogiácMüller-Lyerđãkhôngthayđổicáchthứcbạnnhìnnhữngđườngthẳng,nhưngnóđãthayđổihànhvicủabạn.GiờđâybạnbiếtđượcrằngbạnkhôngthểtinvàocảmgiáccủamìnhvềđộdàicủacácđườngthẳngcócácrìađượcgắnthêmvàovàbạncũngbiếtrằngtrênhiểnthịMüller-Lyertiêuchuẩnbạnkhôngthểtinvàođiềumàbạntrôngthấy.Khiđượchỏivềđộdàicủanhữngđườngthẳng,bạnsẽnóivềniềmtinđãđượccủngcốcủamình,khôngphảiảotưởngmàbạnvẫnthấy.Ngượclại,khitôivàcácđồngnghiệpcủamìnhtrongquânngũđượcthôngbáorằngcácbàikiểmtrađánhgiákhảnănglãnhđạocủachúngtôikhôngcógiátrịgì,chúngtôiđãchấpnhậnthựctếvềmặttrínãođó,nhưngnóđãkhôngcóchúttácđộngnàođếncảmxúchoặcnhữnghoạtđộngkếtiếpcủachúngtôi.Phảnhồimàchúngtôiđãgặpphảitạicôngtytàichínhthậmchícòntiêucựchơn.TôitinchắcrằngthôngđiệpmàThalervàtôiđãtruyềntảitớicảcácgiámđốcđiềuhànhlẫncácnhàquảnlýdanhmụcvốnđầutưngaylậptứcbịtốngkhứvàomộtgóctốicủabộnhớnơichúngcóthểsẽchẳnggâyrathiệthạigìcả.
Tạisaocácnhàđầutư,cảnghiệpdưlẫnchuyênnghiệp,lạitintưởngmộtcáchmùquángrằnghọcóthểlàmtốthơnhoạtđộngcủathịtrường,tráingượcvớimộthọcthuyếtkinhtếmàhầuhếtbọnhọđềuthừanhận,vàđốinghịchvớinhữnggìhọcóthểrútratừmộtsựđánhgiácôngtâmbởikinhnghiệmbảnthâncủahọ?Rấtnhiềuchủđềcủacácchươngtrướcđượcnêulênmộtlầnnữatrongcáchlýgiảivềsựphổbiếnvàbềnvữngcủamộtảotưởngvềkỹnăngtrongthếgiớitàichính.
Cănnguyênđầysứcthuyếtphụcnhấtmangtínhtâmlývềảotưởngchắchẳnlànhữngngườiđangsửdụngcáckỹnăngởtrìnhđộcao.Họthamkhảodữliệukinhtếvàcácdựbáo,họthamkhảocácbảnsaokêlợitứcvàcácbảngcânđốitàichính,họướcđịnhnănglựcquảnlýhàngđầu,vàhọđánhgiáđốithủcạnhtranh.Tấtcảđềulànhữngcôngviệcnghiêmtúcđòihỏimộtquá
trìnhđàotạosâurộngvànhữngngườithựchiệnđiềuđócósựtrảinghiệmsátsườn(vàcócơsở)vềviệcsửdụngnhữngkỹnăngnày.Thậtkhôngmay,kỹnăngtrongviệcđánhgiácácviễncảnhkinhdoanhcủamộtcôngtylạikhôngđủchohoạtđộngchuyểnnhượngcổphầnthànhcông,nơicâuhỏicốttửlàliệurằngthôngtinvềcôngtyđãănkhớpvớitrịgiácổphầncủanóhaychưa.Cácnhàgiaodịchcóvẻnhưthiếumấtkỹnăngđặtcâuhỏiquyếtđịnhnày,nhưnghọcóvẻmùtịtvềsựmùmờcủamình.Cũngnhưtôiđãkhámpháratừviệcquansátcáchọcviêndựbịsĩquantrênsântậptổnghợp,sựtintưởngchủquancủacácnhàgiaodịchlàmộtthứcảmgiác,khôngphảimộtxétđịnh.SựnhậnthứccủachúngtôivềsựtựdotrongnhậnthứcvàsựliênhệkếthợpnằmởsựtintưởngchủquanvữngchắcthuộcHệthống1.
Saucùng,cácảotưởngvềsựvữngchắcvàkỹnăngđượccổsúybởimộtvănhóanghềnghiệpcótácđộngmạnh.Chúngtôibiếtđượcrằngngườitacóthểnuôidưỡngmộtniềmtinkhôngthểlaychuyểnởbấtcứvấnđềnào,dùcóngớngẩnthếnàođinữa,khichúngđượcduytrìliêntụcbởimộtcộngđồngnhữngtínđồcócùngmộtkhuynhhướng.Dựavàovănhóanghềnghiệpcủacộngđồngtàichính,chẳngcógìngạcnhiênkhisốlượnglớncáccánhântrongthếgiớiquanđótinrằngbảnthânhọnằmtrongmộtsốngườiđượcchọn-nhữngngườicóthểlàmnhữngđiềuhọtinrằngngườikháckhôngthể.
ẢOTƯỞNGCỦACÁCHỌCGIẢ
Ýniệmchorằngtươnglaikhôngthểđoánđịnhđãbịănmòntừngngàybởisựdễdãicùngvớiviệcquákhứđượclýgiảicặnkẽ.NhưNassimTalebđãchỉratrongcuốnsáchThiênngađen,xuhướngcủachúngtanhằmthiếtlậpvàtintưởngvàonhữngcâuchuyệnmạchlạcvềquákhứkhiếnchochúngtakhócóthểchấpnhậnnhữnggiớihạntrongkhảnăngdựbáocủamình.Mọithứđềudễhiểutrongsựnhậnthứcmuộn,mộtthựctếrằngcáchọcgiảtàichínhtậndụngmọibuổitốivớiviệchọđưaranhữngbảnkêđầythuyếtphụcvềcácbiếncốtrongngày.Vàchúngtakhôngthểngănnổiýnghĩmãnhliệtrằngnhữngđiềudễhiểu/hợplẽtrongnhậnthứcmuộncủangàyhômnayđãcóthểdựđoánđượcvàongàyhômqua.Sựảotưởngrằngchúngtahiểurõquákhứcổsúychosựtựtinquámứcvàokhảnăngdựđoántươnglaicủachúngta.
Hìnhảnhthườngđượcsửdụngvề“tiếntrìnhlịchsử”hàmýtrìnhtựvàđườnghướng.Nhữngbướctiến,khônggiốngnhưnhữngbướcdạohaynhữngbướcchân,chúngkhôngphảilàngẫunhiên.Chúngtanghĩrằngmìnhsẽcókhảnănglýgiảiquákhứbằngviệctậptrungvàohoặccácxuhướngvănhóa,xãhộilớnvàsựpháttriểncôngnghệhoặccácýđịnhvànănglực
củamộtvàinhânvậtxuấtchúng.Ýniệmchorằngcácbiếncốlịchsửlớnđượcđịnhđoạtbởisựmayrủiđãgâysốchếtmức,dùchođiềuđólàsựthựcrõràng.ThậtkhóđểnghĩvềlịchsửcủathếkỷXX,baogồmnhữngxuhướngxãhộilớn,màkhôngđềcậptớivaitròcủaHitler,StalinvàMaoTrạchĐông.Nhưngđãcómộtkhoảnhkhắc,chỉtrướckhinoãnđượcthụtinh,khiđócómộtcơhội50-50rằngphôithaimàsaunàysẽtrởthànhHitlerđãcóthểlàmộttínhnữ.Cùngvớibabiếncốnày,cómộtxácsuất1/8khảnăngvềmộtthếkỷXXkhôngcóbấtcứmộtaitrongsốbanhânvật3kểtrênvàkhôngthểtranhcãirằnglịchsửcũngsẽhỗnloạnnhưvậytrongsựvắngbóngcủahọ.Sựhoàithaicủacảbanangnoãnđãgâyranhữnghậuquảtolớn,vànótạoramộttròcườiđốivớiýniệmvềnhữngsựpháttriểndàihạncóthểdựđoánđược.
Tuynhiên,ảotưởngvềsựdựđoánvữngchắcvẫnkhônghềbịsuychuyển,mộtthựctếđangđượckhaithácbởinhữngngườicócôngviệclàdựđoántrướcđượccácsựviệc–khôngchỉnhữngchuyêngiatàichínhmàcòncảcáchọcgiảtronglĩnhvựckinhdoanhvàchínhtrị.Cáckênhtruyềnhình,đàiphátthanhvàbáochícócácnhómchuyêngiacủahọ-nhữngngườilàmcôngviệcbìnhluậnvềbiếncốvừaxảyravàđoántrướctươnglai.Khángiảvàđộcgiảcócảmtưởngrằnghọđangđượcthuthậpthôngtinmàtheomộtcáchnàođólàmộtđặcquyền,hoặcítralàcựckỳsâusắc.Vàkhôngchúthoàinghigìnữa,cáchọcgiảvànhữngngườiủnghộhọthànhthựctinrằnghọđangcungcấpnhữngthôngtinnhưvậy.PhilipTetlock,mộtnhàtâmlýhọctạitrườngĐạihọcPennsyllvania,đãlýgiảithứđượcgọilàcácdựđoánchuyêngiatrongmộtnghiêncứubướcngoặttrongvòng20năm,nghiêncứunàyđãđượccôngbốtrongcuốnsáchxuấtbảnnăm2005củaôngcótênExpertPoliticalJudgment:HowGoodIsIt?HowCanWeKnow?(tạmdịch:Cácnhìnnhậncáchmạngmangtínhchínhtrịcủachuyêngia:Chúngcótácdụngrasao?Làmthếnàochúngtacóthểhiểuđược?)Tetlockđãđặtracácgiớihạnchobấtkểsựtranhcãitươnglainàovềchủđềnày.
Tetlockđãphỏngvấn284ngườikiếmsốngbằngviệc“bìnhluậnhoặcđưaralờikhuyênvềcácxuhướngkinhtế-chínhtrị.”Ôngđãđềnghịhọướcđịnhcácxácsuấtmàcácbiếncốchắcchắnsẽxảyratrongkhoảngthờigiankhôngquáxa,ởcảnhữngkhuvựctrênthếgiớimàtạiđóchúngđãđượcbiếtđếnlẫnnhữngmiềnítđượcbiếttớinhất.LiệuGorbachevsẽbịtrụcxuấttrongmộthànhđộngtáobạo?LiệunướcMỹcóthamchiếntạivùngVịnhBaTư?Quốcgianàosẽtrởthànhthịtrườngnổitrộitiếptheo?Vớitấtcảcácvấnđề,Tetlockđãthuthậphơn80.000phỏngđoán.Ôngcũngđãhỏicácchuyêngiavềviệchọđãđitớinhữngkếtluậncủamìnhbằngcáchnào,họđãphảnứnglạinhưthếnàokhiđượcchứngminhlàhọsaivàhọđãđánhgiá
cáccăncứvốnđãkhôngnghiêngvềcácluậnđiểmcủahọnhưthếnào.Cácđốitượngđiềutrađượcđềnghịxếphạngnhữngkhảnăngcóthểxảyracủabasựlựachọncáckếtquảtrongmọitrườnghợp:Sựdaidẳngcủatìnhtrạnghiệntại,nhiềuhơnmộtvàithứnhưtựdochínhtrịhoặctăngtrưởngkinhtế,hoặcíthơn.
Kếtquảthuđượcthậttồitệ.Cácchuyêngiađãthựchiệntồihơnnhữnggìhọđãcóthểlàmnếuhọđơngiảnchỉcầnđịnhracácxácsuấtbằngnhauđốivớitừngcáimộttrongsốbakếtquảtiềmnăng.Nóicáchkhác,nhữngngườinghiêncứudànhthờigiancủamìnhchomộtđềtàicụthểvàkiếmsốngnhờvàođóchỉcóthểđưaranhữngdựđoánnghèonànhơncảviệcnhữngconkhỉnémlao,nhữngconvậtđãcóthểphânbổsựlựachọncủachúngmộtcáchđồngđềuđốivớicácphươngán.Ngaycảởlĩnhvựchọamhiểunhất,cácchuyêngiacũngkhôngbiểuhiệntốthơnnhữngkẻkhôngchuyênlàbao.
Nhữngchuyêngiadựđoánkháhơnchútítsovớinhữngngườiíthiểubiếthơn.Nhưngnhữngngườitườngtậnnhấtlạithườngthiếuchắcchắn.Nguyêndolànhữngaiđạtđượcnhiềukiếnthứchơnsẽpháttriểnmộtảotưởngnângcaovềkỹnăngcủamìnhvàtrởnêntựtintháiquátớimứcvôlý.“Chúngtađạttớingưỡngdựđoáncậnbiêngiảmdầnđểrồitrởvềnhanhchóngvớisựhiểubiếtđángxấuhổ”,Tetlockviết.“Trongthờiđạihọcthuậtđượcchuyênmônhóavượtbậc,khôngcólýdonàochogiảthiếtrằngcáccộngtácviênchocáctờnhậttờbáo–códángvẻcủacácnhàkhoahọcchínhtrị,cácchuyênviênnghiêncứukhuvực,cácnhàkinhtếhọcvànhiềuhơnnữa–cóbấtcứđiểmnàovượttrộihơncácphóngviênhoặcnhữngđộcgiảthườngxuyêncủaThờibáoNewYorktrongviệc‘đọc’cáctìnhhuốngmớinảysinh.”Càngnổitiếngthìngườidựbáocàngkhoatrươngnhữngdựbáocủamình,Tetlockđãkhámphárađiềuđó.“Cácchuyêngiađượchỏiýkiếnnhiều,”ôngviết,“càngtựtintháiquáhơncácđồngsựcủahọ-nhữngngườiđãhòavàocuộcsốngxarờiánhđènsânkhấu.”
Tetlockcũngpháthiệnrarằngcácchuyêngiađãcưỡnglạiđượcviệcthừanhậnsailầmcủamìnhvàkhihọbịépbuộcthừanhậnsailầm,họđãcósẵnmộtbộsưutậpkhổnglồnhữnglờihốitiếc:Chúngđãsaichỉvàothờiđiểmđó,mộtbiếncốkhôngnhìnthấytrướcđãđượccanthiệp,hoặcchúngđãsainhưngvớinhữnglýdoxácđáng.Nóichocùngcácchuyêngiacũngchỉlàconngười.Cácchuyêngiađichệchhướngkhôngphảibởiđiềumàhọtintưởng,nhưngbởicáchhọnghĩrasao,Tetlocknói.ÔngsửdụngthuậtngữtừbàitiểuluậncủaIsaiahBerlinvềTolstoy,“NhímvàCáo.”Loàinhím“biếtmộtđiềuquantrọngnhất”vàcómộthọcthuyếtvềthếgiớiquan;họghichépcặnkẽcácbiếncốcụthểtrongmộtkếtcấurõràng,xùlôngvớisự
thiếukiênnhẫnnhằmthẳngvàonhữngaikhôngnhìnnhậnsựvậttheocáchcủahọ,vàtựtinvớinhữngdựbáocủamình.Họcũngđặcbiệtmiễncưỡngkhiphảithừanhậnsailầm.Đốivớiloàinhím,mộtdựbáosailuônluôngầnnhư“chỉlàvấnđềthờigian”hoặc“đúngsátnút.”Họngoancốvàrànhmạch,điềunàyđíchxáclàthứmàcácnhàsảnxuấtchươngtrìnhtruyềnhìnhyêuthíchđãnhìnthấyđượctrongcácchươngtrình.Haiconnhímởhaimặtđốilậpvềmộtvấnđề,chúngtấncôngnhữngýnghĩngớngẩncủađốithủ,tạonênmộtmàntrìnhdiễnthúvị.
Loàicáo,ngượclại,lànhữngkẻsuynghĩphứctạp.Họkhôngtinrằngchỉcómộtđiềuquantrọngđiềukhiểntiếntrìnhlịchsử(vídụ,họkhôngchấpnhậnquanđiểmrằngRonaldReaganđãmộttaykếtthúccuộcchiếntranhlạnhbằngcáchquảcảmvàtựtônchốnglạiLiênbangXôViết).Thayvàođóloàicáonhậnrarằngthựctếnảysinhtừnhữngsựtươngtáccủanhiềutácnhânvànguồnlựckhácnhau,baogồmcảsựmayrủikhônglường,thườngsảnsinhracáckếtquảlớnvàkhôngdựđoántrướcđược.ĐóchínhlànhữngconcáođãghiđượcđiểmsốtốtnhấttrongnghiêncứucủaTetlock,mặcdùsựthểhiệncủahọvẫncònrấtnghèonàn.Họítgiốngnhữngconnhímđượcmờithamgiavàocáccuộctranhluậntrêntruyềnhìnhhơn.
ĐÓKHÔNGPHẢILÀLỖICỦACÁCCHUYÊNGIA–THẾGIỚIQUÁRẮCRỐI
Điểmchínhyếucủachươngnàykhôngphảilàvềnhữngngườicốdựđoántươnglaimắcphảiquánhiềusailầm;điềuđóđãquárõràng.Bàihọcđầutiênđólàcácsailầmvềsựdựbáolàkhôngthểtránhkhỏibởithếgiớiquankhôngthểnóitrướcđượcđiềugì.Thứhaiđólàniềmtinchủquancaođộkhôngđượctincẩnnhưmộtdụngcụđođạcchínhxác(niềmtinởcấpđộthấpcóthểcungcấpnhiềuthôngtinhơn).
Cácxuhướngngắnhạncóthểdựbáo,hànhvivàcácthànhtíchcóthểđượcdựđoánvớiđộchínhxácvừaphảitừnhữnghànhvivàthànhtíchtrướcđó.Nhưngchúngtakhôngnêntrôngđợisựbiểuhiệntrongkhóahuấnluyệnsĩquanvàtrênmặttrậnlàcóthểdựđoánđượctừhànhvitrênsântậpđanăng–hànhvitrongcảbàikiểmtravẫnthựctạiđượcxácđịnhbởinhiềuyếutốđặctrưngvớitừngtrườnghợpcụthể.Điềuđộngmộtthànhviêncótínhquyếtđoáncaorakhỏinhómtámứngviênvàcáccátínhkhácsẽbộclộsựthayđổi.Hãyđểchoviênđạncủataysúngbắntỉadịchchuyểnvàicentimétvàsựthểhiệncủamộtsĩquansẽđượcbiếnđổihoàntoàn.Tôikhôngthểphủnhậncơsởvữngchắccủatấtcảcácbàikiểmtra–nếumộtbàikiểmtradựbáomộtkếtquảquantrọngvớiđộchắcchắnởmức0.2hoặc0.3,thìbài
kiểmtraấynênđượcápdụng.Nhưngbạnkhôngnênmongđợiquánhiều.BạnnêntrôngđợiíthơnhoặckhônggìcảtừnhữngtayđầucơchứngkhoánởPhốWallnhữngkẻkỳvọngtínhchínhxácnhiềuhơnởthịtrườngtrongviệcdựđoáncácgiátrịtươnglai.Vàbạnkhôngnêntrôngđợiquánhiềuởnhữnghọcgiảlậpracácdựđoándàihạn–mặcdùhọcóthểcónhữnghiểubiếtcógiátrịtrongtươnglaigần.Ranhgiớiphânchiatươnglaicóthểdựđoánvớitươnglaixakhôngthểđoántrướcđãđượcvạchrõ.
BÀNVỀKỸNĂNGMƠHỒ
“Ôngấybiếtđượcrằnghồsơđãchỉrarằngsựpháttriểncủachứngbệnhnàygầnnhưkhôngthểdựbáotrướcđược.Làmthếnàoôngtacóthểtựtintrongtrườnghợpnàytớivậy?Nghenhưthểmộtảotưởngvềsựchắcchắnvậy.”
“Bàtacómộtcâuchuyệnmạchlạclýgiảitấtcảnhữngđiềubàtabiếtvàsựgắnkếtkhiếnbàtacảmthấythoảimái.”
“Điềugìkhiếnôngấytinrằngmìnhthôngminhhơnmọingườicơchứ?Đấycóphảilàmộtảotưởngkhông?”
“Côấylàmộtconnhím.Côấycómộtgiảđịnhlýgiảimọiđiềuvànómangtớichocôấyảotưởngrằngmìnhamhiểuthếgiớilắm.”
“Câuhỏikhôngphảiliệurằngnhữngchuyêngianàycóđượcđàotạobàibảnhaykhông,màlàviệcliệuthếgiớicủahọcóthểdựđoánđượchaykhông.”
Chương21.Trựcgiácđọsứcvớicôngthức
PaulMeehllàmộtnhânvậtkỳlạvàthúvị,làmộttrongnhữngnhàtâmlý
họcđatàinhấtcủathếkỷXX.CácbộmônmàônggiảngdạytạiĐạihọcMinnesotađólàTâmlýhọc,Luậthọc,Tâmthầnhọc,ThầnkinhhọcvàTriếthọc.Ôngcũngviếtsáchvềtôngiáo,khoahọcchínhtrịvànghiêncứuthínghiệmtrênchuột.ÔngcũnglàmộtnhànghiêncứuthốngkênghiêmtúcvàlàmộtnhàphêbìnhnghiêmkhắcvềcáctuyênbốsáorỗngtronglĩnhvựcTâmlýhọclâmsàng,Tâmphânhọcthựchành.ÔngđãviếtnhữngbàiluậnrấtsâusắcvềcácnghiêncứuTâmlýhọcdựatrêncáccơsởtriếthọcmàtôigầnnhưthuộclàukhicònlàmộtsinhviênmớitốtnghiệp.TôichưatừngđượcdiệnkiếnMeehl,nhưngônglàmộttrongnhữngvịanhhùngcủatôitừthờitôiđọctácphẩmClinicalvs.StatisticalPrediction:ATheoreticalAnalysisandaReviewoftheEvidence(Tạmdịch:Chẩnđoánlâmsàngđấulạivớidựbáothốngkê:Cácphépphântíchlýthuyếtvàmộtnhậnđịnhvềdấuhiệu)củaông.
Trongtậpsáchmỏngmàsaunàyônggọilà“cuốnsáchnhỏgâyxáotrộncủatôi”,Meehlđãràsoátvàphântíchcáckếtquảcủa20cuộcnghiêncứuxemliệurằngcácchẩnđoánlâmsàngdựatrênnhữngcảmtưởngchủquancủacácchuyêngialànhnghềcóchínhxáchơncácdựđoánthốngkêđượcđưarabằngviệctổnghợpmộtvàikếtquảhoặcthứhạngtuântheomộtquytắcnhấtđịnhhaykhông.Trongmộtnghiêncứuđiểnhình,cáctưvấnviênlànhnghềđãdựđoánđiểmsốcủasinhviênnămnhấtvàonămcuốicủaniênkhóa.Cáctưvấnviênđãphỏngvấntừngsinhviênmộttrongkhoảngthờigian45phút.Họcũngtruycậpvàocácbảngđiểmthờitrunghọc,mộtvàibàikiểmtranăngkhiếu,vàbảnkêkhaicánhândàibốntrangcủatừngsinhviên.Thuậttoánthốngkêđãsửdụngmộtphânsốduynhấtcủathôngtindướiđây:Bảngđiểmtrunghọcvàmộtbàikiểmtranăngkhiếu.Tuynhiên,phéptínhđãchínhxáchơnở11nhàtưvấntrongsố14nhàtưvấn.NhìnchungMeehlđãbáocáocáckếtquảthuđượctươngtựnhưmộtloạtcáckếtquảdựbáokhác,baogồmcảnhữnghànhđộngviphạmcamkết,thànhquảtrongviệchuấnluyệnhoatiêuvàsựtáiphạmtộiphạmhìnhsự.
Khôngcógìlàmlạ,cuốnsáchcủaMeehlđãgâyracúsốcvàsựhoàinghiđốivớimộtsốnhàTâmlýhọclâmsàngvàcuộctranhcãichâmngòichosự
nảysinhramộtchuỗicácnghiêncứumàchotớingàynayvẫncòntiếpnối,hơn50nămsaukhicuốnsáchđượcxuấtbản.Sốlượngcácnghiêncứuvềnhữngsosánhgiữacácchẩnđoánlâmsàngvàdựđoánthốngkêtăngnhanhtớiconsố200nhưngđiểmsốtrongcuộctranhluậngiữacácthuậttoánvàconngườivẫnchưahềthayđổi.Khoảng60%cáccuộcnghiêncứuđãchothấyđộchínhxácnhiềuhơntrongcácthuậttoán.Cáccuộcsosánhkhácđãghinhậnmộttỷlệchínhxácbằngnhau,nhưngmộttỷlệbằngnhaucũngtươngđươngvớimộtchiếnthắngđốivớicácquyluậtthốngkê,vìíttốnkémhơnsovớiviệcsửdụnglờikhuyêncủacácchuyêngia.Khôngcóbấtcứtrườnghợpngoạilệnàođãđượcchứngminhlàcósứcthuyếtphục.
Phạmvicủacáckếtquảcóthểdựđoánđãđượcmởrộngnhằmbaotrùmcảvấnđềyhọchaythayđổinhưtuổithọcủacácbệnhnhânungthư,thờigiannằmviện,chẩnđoánbệnhtim,tínhmẫncảmcủanhữngđứabétrướchộichứngđộttửởtrẻsơsinh;cácbiệnphápkinhtếnhưnhữngtriểnvọngthànhcôngchocácdoanhnghiệptrẻ,đánhgiámứcrủirotíndụngcủacácngânhàng,sựthỏamãnnghềnghiệpchongườilaođộng;nhữngvấnđềđángquantâmvớicáccơquanchínhphủ,baogồmviệcđánhgiásựphùhợpcủacáccặpchamẹnuôi,tỷlệtáiphạmtộitrongsốtrẻvịthànhniênphạmpháp,cácnguycơdạngkhácđốivớicáchànhvibạolực;cáckếtquảvớiđặctínhkhácnhaunhưsựthẩmđịnhcácbàithuyếttrìnhkhoahọc,nhữngngườichiếnthắngtrongcáctrậnđấubóngđá,vàgiácảtrongtươnglaicủarượuvangBordeaux.Mỗimộtlĩnhvực,đòihỏimộtmứcđộđángkểvềtìnhtrạngkhôngchắcchắnvàkhôngthểtiênđoán.Chúngtôimôtảchúngnhưthểlànhững“môitrườngcóđộchắcchắnthấp”.Trongmọitrườnghợp,độchínhxáccủacácchuyêngiaănkhớphoặcvượtmứcbởimộtthuậttoánđơngiản.
NhưđiềuMeehlđãchỉra,điềuđãđemlạiniềmhãnhdiệnchoôngsau30nămsaukhicuốnsáchcủaôngđượcxuấtbản,đólà“Khônghềcócuộctranhcãinàotrênlĩnhvựckhoahọcxãhộitrongđóchothấykhốilượnglớncácnghiêncứuđadạngcóchấtlượngdiễnrađềuđặndướicùngmộtđịnhhướngnhưnghiêncứunày.”
NhàKinhtếhọcPrincetonvàcũnglàngườisưutầmrượuvangOrleyAshenfelterđãđưaramộtminhchứngthuyếtphụcvềsứcmạnhcủacácconsốthốngkêđơngiảnđãvượtmặtcácchuyêngianổitiếngthếgiới.AshenfeltermuốndựđoángiátrịtươnglaicủaloạivangBordeauxthượnghạngtừcácthôngtinsẵncótrongnămmàhọđãtạora.Câuhỏinàyvôcùngquantrọngbởivìcácloạirượuvangthượnghạngphảimấtnhiềunămmớiđạtđượcchấtlượngtộtđỉnhcủachúng,mứcgiácủacácloạirượuvangnấutừcùngmộtvườnnhothayđổimộtcáchchóngmặtquanhữngthờiđiểmthu
hoạchkhácnhau;nhữngchairượuchỉđượcủtrongkhoảngthờigian12thángcóthểkhácnhauvềgiátrịbởimộthệsốgấp10lầnhoặchơnthế.Mộtkhảnăngdựđoángiácảtrongtươnglaicóýnghĩaquantrọng,bởicácnhàđầutưmuarượuvang,nhưmộtnghệthuật,trongsựdựtoánrằnggiátrịcủanósẽtăngcao.
Ngườitathườngthừanhậnrằngđiềuảnhhưởngtớirượuvangchínhvụcóthểlàbởinhữngbiếnđổicủathờitiếttrongcảvụnho.Nhữngloạivangngonnhấtđượccấtkhivàohạvớitiếttrờikhônóng,điềuđóbiếnngànhcôngnghiệprượuvangBordeauxthànhmộtkẻđượchưởnglợithíchđángtừsựnónglêntoàncầu.Ngànhcôngnghiệpnàycũngđượcmùaxuânẩmướttiếptayđểtăngvọtsảnlượngmàchẳngmấyảnhhưởngtớichấtlượngrượu.Ashenfelterđãchuyểnđổisựhiểubiếtthôngthườngấysangmộtcôngthứcthốngkêdựđoánmứcgiácủamộtloạirượuvang–đốivớimộtthuộctínhđặcbiệtvàởmộtthờigianđặcbiệt–bởibađặctínhcủathờitiết:Nhiệtđộtrungbìnhtrongcảvụhè,lượngmưatạithờiđiểmthuhoạchvàtổnglượngmưatrongcảmùađôngtrướcđó.Côngthứccủaôngđưaracácdựbáogiáchínhxáctrongnhiềunămvàthậmchíhàngthậpkỷtrongtươnglai.Quảthựcnhưvậy,côngthứccủaôngdựtrùcácmứcgiátươnglaichínhxáchơnnhiềudựđoángiácủacácloạivangmớicất.Dẫnchứngmớimẻnàyvềmột“môhìnhMeehl”tháchthứckhảnăngcủacácchuyêngiamànhữngquanđiểmcủahọgópphầnđịnhhướngmứcgiásàn.Nócũngtháchthứccảcáchọcthuyếtkinhtế,theođócácmứcgiásẽphảnánhtấtcảnhữngthôngtinhiệnhữu,baogồmcảthờitiết.CôngthứccủaAshenfeltercựckỳchínhxác–sựtươngquangiữanhữngdựđoáncủaôngvớicácmứcgiáthựctếđạtmứctrên0.9.
Tạisaocácchuyêngialạithuakémnhữngphéptoán?MộtlýdomàMeehlđãhoàinghi,đólàcácchuyêngiacốgắngđểthôngminhhơn,suynghĩxahơnvàxemxétcáctínhnăngphatrộnphứctạptrongviệcđưaracácdựđoáncủamình.Sựphứctạpcólẽhiệuquảtrongtrườnghợpriênglẻ,nhưngthườnglàmgiảmđisựchắcchắn.Sựkếthợpđơngiảncáctínhnăngthườngtốthơn.Mộtvàinghiêncứuđãchỉrarằngcácquyếtđịnhdoconngườiđưarathuaxamộtdựđoánbằngcôngthứcngaycảkhichúngcóđượcđiểmsốđượcgợirabởicôngthức!Họcảmthấyhọcóthểgạtbỏcôngthứcbởihọcóthôngtinbổsungvềtừngtrườnghợp,nhưnghọlạithườngxuyênnhầmlẫnnhiềuhơnsovớiviệchọkhôngcónhữngthôngtinđó.TheonhưMeehl,cómộtvàitìnhhuốngmàtheođólàmộtýtưởngtốtđểthaythếsựđánhgiáđốivớimộtcôngthức.Trongmộtthínghiệmnổitiếngđượcnhắcđến,ôngđãmiêutảmộtcôngthứcdựđoánliệurằngmộtngườicụthểnàođósẽđixemphimvàotốingàyhômnayhaykhôngvàđãghichúrằngviệcbỏquacông
thứclàthíchđángnếuthôngtinnhậnđượcchothấycánhânđóbịgãychânngàyhômnay.Têngọi“quytắcgãychân”đãđượcnêura.Dĩnhiên,mấuchốtởđâylànhữngcáichângãylàrấthiếm–cũngnhưlàtínhquyếtđịnh.
Mộtlýdokhácchobàitoánvềýkiếnchuyêngiađólàconngườitakhôngdễrơivàotìnhtrạngmâuthuẫntrongviệctạoracácýkiếntứcthìvềnhữngthôngtinphứctạp.Khiđượcđềnghịđánhgiácùngmộtthôngtinhailần,họthườngđưaranhữngcâutrảlờikhácnhau.Mứcđộmâuthuẫnthườnglàmộtvấnđềvềmốiquantâmxácđáng.CácchuyêngialãoluyệnvềX-quang-nhữngngườinhìnnhậncácphòngchiếutiaXnhưthể“bìnhthường”hoặc“bấtthường”cótới20%khoảngthờigianmâuthuẫnvớichínhbảnthânhọkhihọnhìncùngmộtbứcảnhvàonhữngdịpriêngbiệt.Mộtnghiêncứuvới101kiểmtoánviênđộclậpđượcđềnghịướctínhđộtínnhiệmcủacáchoạtđộngkiểmtoánnộibộtổchứcđãpháthiệnracùngmộtmứcđộmâuthuẫnnhưvậy.Mộtcuộcràsoátđốivới41nghiêncứuriêngbiệtvềđộtincậycủanhữngýkiếnđượcđưarabởicáckiểmtoánviên,nhànghiêncứubệnhhọc,nhàtâmlýhọc,nhàquảnlýđoànthểvàcácchuyêngiakhácchỉrarằngmứcđộmâuthuẫnnàylàđiểnhình,ngaycảkhimộttrườnghợpđượcđánhgiálạitrongvòngvàiphút.Nhữngýkiếnkhôngchắcchắnđượcđưarabởicácchuyêngiacũngkhôngthểlànhữngdựđoáncóthểtincậyđược.
SựmâuthuẫnlanrộngchắchẳnlàdosựlệthuộcquámứcvàobốicảnhtrongHệthống1.Từcácnghiêncứuvềviệctrangbịthôngtin,chúngtabiếtrằngtácnhânkíchthíchbịbỏquatrongmôitrườngcủachúngtacóảnhhưởngquantrọngtớinhữngsuynghĩvàhànhđộngcủachúngta.Nhữngtácđộngnàydaođộngtừthờiđiểmnàytớithờiđiểmkhác.Niềmkhoankhoáingắnngủicủamộtlànkhílạnhvàomộtngàynóngbứccólẽkhiếnbạnquảquyếtvàlạcquanhơnchútítvềbấtcứđiềugìbạnđangướcđịnhtạithờiđiểmđó.Nhữngviễncảnhcủamộtngườibịkếtánsắpđượchưởngántreocóthểthayđổiđángkểtrongsuốtkhoảngthờigiannghỉuốngtràgiữaphiênxétxửcủacácthẩmphán.Dobạncóítsựhiểubiếttrựctiếpvềđiềugìđangdiễnratrongtâmtrímình,bạnsẽkhôngbaogiờbiếtđượcrằngmìnhcóthểtạoramộtphánquyếtkháchoặcchạmtớimộtquyếtđịnhkháctheonhữngtìnhhuốngrấtítsựkhácbiệt.Cáccôngthứckhônghềchịuảnhhưởngtừnhữngvấnđềnêutrên.Vớicùngmộttưliệuđầuvào,chúngluôntrảlạicùngmộtkếtquả.Khikhảnăngcóthểdựđoánkhôngcao–điềuđãđượcđềcậptrongphầnlớncácnghiêncứuđượcgiámsátbởiMeehlvànhữngngườiủnghộcủaônglàsựmâuthuẫnpháhủyđốivớibấtcứdựbáocógiátrịnào.
Nghiêncứuđưaramộtkếtquảđángkinhngạc:Đểlàmtăngmứcdựđoánchínhxác,cácquyếtđịnhsaucùngnênđặtvàocáccôngthức,đặcbiệtlà
trongnhữngmôitrườngcócơsởvữngchắcthấp.Vídụ,trongcácquyếtđịnhchogianhậptạicáctrườngykhoa,quyếtđịnhcuốicùngthườngđượcđưarabởicácthànhviêntrongkhoa-nhữngngườiđãphỏngvấncácứngviên.Vớicăncứlàcácmảngrờirạcnhưngvẫncónhữngnềntảngcốđịnhđốivớimộtgiảđịnh:Việcdẫndắtmộtcuộcphỏngvấncóvẻnhưlàmgiảmđộchínhxáccủamộtsựchọnlựamangtínhthủtục,nếunhữngngườiphỏngvấncũngtạoracácquyếtđịnhchấpthuậncuốicùng.Donhữngngườiphỏngvấnđãquátựtinởtrựcgiáccủamình,họsẽápđặtquánhiềusứcnặnglênnhữngcảmtưởngcánhânvàquáítsứcnặnglênnhữngnguồnthôngtinkhác.Điềunàysẽlàmgiảmgiátrị.Tươngtựnhưvậy,cácchuyêngiathẩmđịnhchấtlượngcủaloạirượuvangchưanấunhằmdựđoántươnglaicủanócómộtnguồnthôngtinmàcóvẻnhưlàmchomọithứtrởnênxấuđihơnlàtốtlên:Họcóthểthửnếmrượu.Tấtnhiên,ngoàira,ngaycảnếuhọcóđượckiếnthứchữuíchvềcáctácđộngcủathờitiếtlênchấtlượngcủarượuvang,họsẽkhôngthểduytrìkếtquảchắcchắncủamộtcôngthức.
SựpháttriểnquantrọngnhấttronglĩnhvựcnàykểtừkhicôngtrìnhbanđầucủaMeehltrởthànhbàibáonổitiếngcủaRobynDawesTheRobustBeautyofImproperLinearModelsinDecisionMaking(Tạmdịch:Sứccuốnhútmạnhmẽcủanhữngmôhìnhtuyếntínhtrongvie6c5raquyếtđịnh.)ThóiquenthốngkêcóảnhhưởnglớntrongcácngànhKhoahọcxãhội,nóápđặttrọngsốlêncácyếutốdựđoánkhácnhaubằngviệcápdụngmộtthuậttoán,đượcgọilàđahồiquy,màgiờđâyđãđượcxâydựngthànhphầnmềmthôngthường.Tínhlogiccủaphépđahồiquylàkhôngthểnghingờ:Nótìmracôngthứctốiưuchomộtsựkếthợpcótrọngsốcủacácyếutốdựđoán.Tuynhiên,Dawesđãquansátthấyrằngphéptoánthốngkêtổnghợpthêmvàomộtchúthoặckhôngchútgiátrịnào.Mộtngườicóthểcũngthựchiệnđượcbằngviệcxácđịnhmộttậphợpcáccăncứcóchútcơsởđốivớiviệcdựđoánkếtquảvàđiềuchỉnhcácgiátrịkhiếnchochúngcóthểsosánhđược(vớiviệcsửdụngcáccăncứhoặchạngmụctiêuchuẩn).Mộtcôngthứckếthợpnhữngyếutốdựđoánvớicáctrọngsốcânbằngchỉđượccholàchínhxáctrongviệcdựđoánnhữngtrườnghợpmớigiốngnhưcôngthứcđahồiquy,điềunàylàtốiưutrongvídụtiêubiểubanđầu.Nhiềunghiêncứugầnđâyđãtiếnxahơn:Cáccôngthứcấnđịnhcáctrọngsốcânbằngtớitấtcảcácyếutốdựđoánthườngchínhxáchơn,dochúngkhôngbịtácđộngbởihoạtđộngchọnmẫucácrủiro.
Thànhcôngđángngạcnhiêncủasựphốihợptrọngsốcânbằngcómộtphéptấtsuythựctiễnquantrọng:Nórấtkhảthiđểpháttriểncácthuậttoánhữuíchmàkhôngcầntớibấtcứnghiêncứuthốngkênàotrướcđây.Cáccôngthứctrọngsốcânbằngđơngiảnđượcdựatrênnhữngconsốthốngkêđãcó
sẵnhoặcdựavàocảmgiácthôngthườngđềulànhữngyếutốdựđoántốtchoracáckếtquảđángkể.Trongmộtvídụđángnhớ,Dawesđãchỉrarằnghônnhânbềnvữngđượcdựđoántốtbởimộtcôngthức:
Tầnsuấtcủachuyệnânáitrừđitầnsuấtcáccuộccãivã.
Bạnkhôngmuốnkếtquảcủamìnhlàmộtconsốtiêucực.
Kếtluậnquantrọngtừnghiêncứunàylàmộtthuậttoánvốnđượcxáclậptrênviệcnhẩmtínhthườnglàđủtincậyđểganhđuavớimộtcôngthứctrọngsốtốiưu,vàchắchẳnđủtincậyđểvượtmặtýkiếnchuyêngia.Tínhlogicnàycóthểđượcápdụngtrongnhiềulĩnhvựckhácnhau,trongphạmvitừviệclựachọncáccổphiếucủacácnhàquảnlýdanhmụcđầutưtớiviệcchọnlựacácphápđồđiềutrịcủabácsĩhaybệnhnhân.
Mộtứngdụngđiểnhìnhvềphươngphápnàylàmộtthuậttoánđơngiảnđãcứuđượcmạngcủahàngtrămngàntrẻsơsinh.Cácbácsĩsảnkhoaluônbiếtrằngthôngthườngmộtđứatrẻsơsinhnếukhôngthởtrongvòngvàiphútkhimớisinhthườnglâmvàonguycơtổnthươngnãohoặctửvongcao.ChotớikhicósựcanthiệpcủachuyêngiagâymêVirginiaApgarvàonăm1953,cácbácsĩvàbàđỡđãsửdụngsuyđoánykhoacủamìnhđểquyếtđịnhxemliệumộtđứatrẻcólâmvàocảnhnguykịchhaykhông.Cácbácsĩđiềutrịkhácnhauđãtậptrungvàocáccáchxửtríkhácnhau.Mộtsốngườiquansátcácvấnđềvềđườnghôhấptrongkhisốkhácđãgiámsátviệcđứatrẻkhócsớmnhưthếnào.Khôngcómộtquytrìnhnàođượcchuẩnhóa,cáctínhiệunguyhiểmvẫnthườngbịbỏquavànhiềutrẻsơsinhđãchết.
Mộtngàynọ,trongbữasáng,mộtbácsĩnộitrúđãhỏitiếnsĩApgacóthểtạoramộtđánhgiácótrìnhtựvềmộttrẻsơsinhnhưthếnào.“Thậtđơngiản,”bàđáp.“Bạnsẽthựchiệnđiềuđógiốngnhưthếnày.”Apgarviếtra5biếnsố(nhịptim,hôhấp,phảnxạ,cơbắpvàmàusắc)vàbathangđiểm(0,1hoặc2,phụthuộcvàotìnhtrạnglâmsàngcủatừngtriệuchứng).Bằngviệcthựchiệnđiềuđó,bàcólẽđãtạoramộtbướcđộtphámàbấtcứphònghộsinhnàocũngcóthểthựchiện.Apgarđãbắtđầuviệcđánhgiácáctrẻsơsinhbằngquytắcnàysaukhichúngđượcsinhramộtphút.Mộtđứatrẻvớitổngđiểmlớnhơnhoặcbằng8thìgầnnhưởmứctốtnhất,quẫyđạp,khóc,cửđộngcơmặt,vớinhịptimởmức100hoặchơn–trongmộttrạngtháiổnđịnh.Mộtđứatrẻcótổngđiểmthấphơnhoặcbằng4thìchắnhẳnlàhơixanh,yếuớt,thụđộng,vớimộtnhịptimchậmhoặcyếu–ởtrongtìnhtrạngcầncanthiệpytếngaylậptức.ÁpdụngthangđiểmsốcủaApgar,hộiđồngtrongcácphònghộsinhcuốicùngđãthốngnhấtcáctiêuchuẩnchoviệc
quyếtđịnhxemnhữngđứatrẻnàođanggặpvấnđềvàcôngthứcnàyđượcghinhậnvìnócóđónggópquantrọngchoviệcgiảmthiểusốlượngtrẻsơsinhtửvong.BàikiểmtraApgarhiệnnayvẫnđượcsửdụnghàngngàyởtấtcảcácphònghộsinh.BảnghinhớgầnđâycủaAtulGawande,AChecklistManifesto(Tạmdịch:BảngliệtkêcácdanhmụccầnkiểmtraManifesto),cungcấpnhiềuvídụkhácvềnhữngưuđiểmcủacácbảnliệtkêdanhmụckiểmtravàcácquytắcđơngiản.
SỰTHÙĐỊCHVỚICÁCTHUẬTTOÁN
Ngaytừđầu,cácnhàtâmlýhọclâmsàngđãđáplạinhữngýtưởngcủaMeehlvớisựchốngđốivàngờvực.Mộtcáchhiểnnhiên,họbịkìmkẹptrướcảotưởngvềkỹnăngtrongmốiràngbuộcvớikhảnăngcủahọnhằmđưaranhữngdựđoándàihạn.Suynghĩmộtcáchthấuđáo,thậtdễđểthấyđượcảotưởngnàyxoaychuyểnsựviệcnhưthếnàovàdễđểcảmthôngvớisựkhướctừcủacácbácsĩlâmsàngtrướcnghiêncứucủaMeehl.
Căncứbằngsốliệuthốngkêvềchẩnđoánlâmsàngmâuthuẫnvớikinhnghiệmhàngngàycủacácbácsĩlâmsàngvềchấtlượngcácdựđoáncủahọ.Cácnhàtâmlýhọclàmviệcvớibệnhnhâncórấtnhiềulinhcảmtrongquátrìnhđiềutrịbằngliệupháptâmlý,thấytrướcđượcbệnhnhânsẽphảnứngđốivớimộtsựcanthiệpnhưthếnào,phỏngđoánxemđiềugìsẽxảyratiếptheo.Rấtnhiềulinhcảmđãđượckiểmđịnh,làmsángtỏchotínhxácthựccủakỹnăngchẩnđoánlâmsàng.
Vấnđềlànhữngphánquyếtđúngđắnthuộcvềnhữngdựđoánngắnhạntrongbốicảnhcủaphươngpháptrịliệuthôngquaphỏngvấn,mộtkỹnăngmàởđóbácsĩtrịliệucókinhnghiệmthựctếnhiềunăm.Nhiệmvụmàhọđãthấtbạithườnglànhữngdựđoándàihạnvềtươnglaicủacácbệnhnhân.Nhữngnhiệmvụấykhóhơnrấtnhiều,ngaycảnhữngcôngthứctốiưucũngchỉđúngởmộtchừngmựckhiêmtốn,vàchúnglànhữngmụctiêumàcácbácsĩlâmsàngchưabaogiờđượcbiếttớimộtcáchđíchxác–họsẽphảichờđợinhiềunămmớicóđượcsựphảnhồi,thayvìnhậnđượcsựphảnhồingaylậptứctừbuổiđiềutrịlâmsàng.Tuynhiên,ranhgiớigiữanhữnggìcácbácsĩlâmsàngcóthểlàmtốtvànhữnggìhọkhôngthểlàmtốtlàkhônghềrõràngđốivớihọ.Họbiếtrằnghọcókỹnăng,nhưnghọkhôngnhấtthiếtphảibiếttớigiớihạnvềkỹnănghọcó.Sauđó,chẳnglấygìlàmngạcnhiên,ýtưởngvềsựkếthợpcơhọccủamộtvàibiếnsốcóthểlàmtốthơnsựphứctạpkhóhiểutừphánđoáncủaconngườiđẩycácbácsĩlâmsàngnhiềukinhnghiệmvàosailầmhiểnnhiên.
Cuộctranhluậnvềnhữngưuđiểmcủaphươngphápdựđoánlâmsàngvàthốngkêluônmangmộtkhíacạnhđạođức.Meehlđãviết,Phươngphápthốngkêcácbácsĩlâmsànggiàukinhnghiệmđãchỉtríchnhưlà“máymóc,vụnvặt,cộctính,sắpđặt,giảtạo,khôngxácthực,tùytiện,khôngđầyđủ,khônghiệulực,môphạm,táchrời,vôgiátrị,gượngép,đơnđiệu,thiểncận,cứngnhắc,khôkhan,lýthuyết,ngụykhoahọcvàmùquáng.”Trongkhiđó,nhữngngườiủnghộphươngphápnàyđãcatụngnónhưlà“năngđộng,phổquát,ýnghĩa,toàndiện,tàitình,nhânái,điểnhình,khuônmẫu,cótổchức,phongphú,sâusắc,chínhthống,nhạybén,côngphu,chânthật,sốngđộng,cụthể,tựnhiên,gầngũivàamhiểu.”
Tấtcảchúngtađềucóthểnhậnraquanđiểmđó.Khiconngườiđọsứcvớimáymóc,dùchođócólàJohnHenrymộttayquaibúatrênnúiđáhaythiêntàicờvuaGarryKasparovđốimặtvớimáytínhDeepBlue,sựủnghộcủachúngtađềudànhcảchođồngloạicủamình.Áccảmđốivớicácthuậttoántạoracácquyếtđịnhtácđộnglênconngườibắtnguồntừsựthiênvịmànhiềungườicóđượcquaquátrìnhtíchlũyhoặccốtìnhtạora.Khiđượchỏiliệurằnghọsẽthíchănmộttráitáovườnhaymộttráitáođượctrồngtheokiểucôngnghiệp,hầuhếtmọingườiđềuthíchtráitáo“thuầntựnhiên”hơn.Ngaycảsaukhiđượcthôngbáorằngcảhaitráitáođềucóvịnhưnhau,cógiátrịdinhdưỡngvàđềutốtchosứckhỏengangbằngnhau,thìmộtlượnglớnmọingườivẫnthíchtráicâytrồngởvườnhơn.Thậmchícácnhàsảnxuấtbiađãpháthiệnrarằnghọcóthểtănglượngbánbằngcáchđưadòngchữ“Thuầntựnhiên”hoặc“Khôngchấtbảoquản”lênnhãn.
SựphảnkhánggaygắttrướcviệclàmsángtỏýkiếncủacácchuyêngiađượcminhhọabởisựphảnứngcủacộngđồngrượuvangchâuÂuđốivớicôngthứccủaAshenfeltertrongviệcdựđoántrướcgiácủacácloạivangBordeaux.CôngthứccủaAshenfelterđãđáplạimộtlờithỉnhcầucủanhữngngườiyêuthíchrượuvangởkhắpnơivềviệccảithiệnmộtcáchrõràngkhảnăngnhậnbiếtcácloạirượuvangmàsaunàysẽlàloạithượnghạng.Khônghẳnvậy.SựphảnứngtronggiớirượuvangPháp,đãđượcviếttrêntờThờibáoNewYork,vàxếphạnglàhànhvăn“mộtnơinàođógiữaquákhíchvàcuồngloạn”.Ashenfelterbáocáorằngmộtngườisànhrượuvangđãgọinhữngphátkiếncủaônglà“lốbịchvàvôlý”.Nhữngngườikhácđãchếgiễurằng“việcnàygiốngnhưthẩmđịnhmộtbộphimmàthựctếkhônghềđượcxembộphimđó.”
Sailệchchốnglạicácthuậttoánbịthổiphồnglênkhicácquyếtđịnhthuđượckếtquảđángkể.Meehlđãnhậnxét:“Tôihoàntoànkhôngbiếtlàmcáchnàođểxoadịusựcămgiậnmàmộtsốbácsĩlâmsàngcóvẻđãtrảiqua
khihọđươngđầuvớimộtcacóthểchữakhỏimàlạiđangtừchốiphươngphápđiềutrịbởimộtsựđánhđồng‘mùquáng,máymóc’hiểusaimình.Tráilại,Meehlvànhữngngườiủnghộchocácthuậttoánđãlậpluậnmộtcáchhùnghồnrằngthậtkhôngcónguyêntắckhidựavàonhữngđánhgiátrựcgiácđốivớicácquyếtđịnhquantrọngnếutồntạimộtthuậttoánthìnósẽgặpítsaisóthơn.Luậncứcólýlẽcủahọtỏrathuyếtphục,nhưngnólạicóchiềuhướngđốichọivớimộtthựctếtâmlýkhôngthểthuyếtphục:Nguyênnhâncủamộtsựviệcsailầm,đốivớihầuhếtmọingười.Câuchuyệnvềmộtđứatrẻđanghấphốibởimộtthuậttoánmắclỗilàmmủilòngnhiềuhơnlàcâuchuyệnvềcùngmộtbikịchđangxảyrabởimộthệquảtừsaiphạmcủaconngườivàsựkhácbiệtvềcườngđộcảmxúcđượcchuyểnđổinhanhchóngthànhsựthiênvịmangtínhđạođức.
Maythay,sựchốngđốilạicácthuậttoánhầunhưchắcchắnsẽđượcxoadịubởivaitròcủachúngtrongcuộcsốnghàngngàyvẫntiếptụclanrộng.Chúngtalựachọnbởiđãđượcchobiếtrằngnhữngquyếtđịnhvềcáchạnmứctínnhiệmđượctạoramàkhôngcósựcanthiệptrựctiếpnàotừbấtcứnhậnđịnhnàocủaconngười.Chúngtađangngàycàngđượcđặtvàonhữngchuẩntắcmanghìnhdángcủacácthuậttoánđơngiản,vídụnhưtỷlệhàmlượngcholesterolcólợivàbấtlợimàchúngtanêngắngđạttới.Côngchúnggiờđâyýthứcrõrằngcáccôngthứccóthểcóquyếtđịnhthenchốttronggiớithểthaonhư:Mộtđộibóngchuyênnghiệpthôngthườngnênchibaonhiêuchocáccầuthủtânbinh,hoặckhinàothìđábổngquảbóngvàothờiđiểm‘xuốngbốn’.DanhsáchmởrộngcáccôngviệcvốnđãđượcấnđịnhchocácthuậttoáncuốicùngsẽlàmgiảmsựkhóchịumàhầuhếtmọingườicảmthấykhihọlầnđầuđọsứcvớimôhìnhcáckếtquảmàMeehlđãmôtảtrongcuốnsáchnhỏgâyxáotrộncủamình.
HỌCHỎITỪMEEHL
Năm1955,vớivaitròlàmộttrungúy21tuổitrongLựclượngQuânđộiIsrael,tôiđãđượcchỉthịthànhlậpmộthệthốnggiámsáttrongtoànbộquânđội.Nếubạncóthắcmắclàtạisaomộttrọngtráchnhưvậylạiđượcđặtlênmộtvàingườitrẻtuổinhưtôi.VàtôitựkhắcsâutrongtâmtrírằngchínhnhànướcIsraelcũngchỉvừamớiđượcthànhlậpbảynămtạithờiđiểmđó;tấtcảcáctổchứcnhànướcđềuđãđượcthiếtlậpvàaiđóđãxáclậpnênchúng.Ngàynayđiềuđónghecóvẻkỳquặc,nhưnghồiđóvớitrìnhđộcửnhânTâmlýhọc,đãđượcbồiđắpvàtôitrởthànhnhàtâmlýcótrìnhđộnhấttrongquânngũ.Ngườigiámsáttrựctiếpcủatôi,mộtnhànghiêncứutàiba,cómộthọcvịtronglĩnhvựchóahọc.
Khitôiđượcgiaonhiệmvụ,ngườitatiếnhànhmộtcuộcphỏngvấnthườnglệvớitôi.Mỗiquânnhânđượcđiềupháitrongquânđộiđềuhoànthànhmộthệthốngcácbàikiểmtratâmlývàmỗingườiđềuđượcphỏngvấnđểđiđếnsựđánhgiávềtínhcáchtrướckhiđượccấtnhắcchotừngnhiệmvụtrênchiếntrường.Mụcđíchlàđểgánchotânbinhmộtcăncứchungphùhợptrênchiếntrậnvànhằmtìmrasựtươngthíchnhấtvớicátínhcủahọgiữacácngạchkhácnhaunhư:Bộbinh,pháobinh,thiếtgiápvànhiềungạchkhác.Bànthânnhữngngườiphỏngvấnđềulàlínhnghĩavụtrẻtuổi,đượcchọnraphụcvụchonhiệmvụnàynhờvàotríthôngminhvượttrộicủamìnhvàhứngthúvớiviệcgiaotiếpvớimọingười.Hầuhếtphụnữđượcmiễnnghĩavụquânsựtạithờiđiểmđó.Cáctânbinhđượcđàotạovàituầnđểbiếtcáchkiểmsoátmộtcuộcphỏngvấnkéodài15tới20phút:Họđượckhíchlệđểcóthểkiểmsoátmộtloạtcácchủđềvàđểhìnhthànhmộtấntượngchungvềviệctânbinhsẽthựcthitốtnghĩavụnhưthếnàotrongquânđội.
Thậtkhôngmay,nhữngđánhgiásauđóđãthựcsựchỉrarằngtrìnhtựphỏngvấnnàygầnnhưlàvôdụngtrongviệcdựđoánnhữngthànhtựutươnglaicủacáctânbinh.Tôiđãđượcbổnhiệmđểthiếtlậpmộtcuộcphỏngvấnhữudụnghơnnhưngkhôngtiêutốnnhiềuthờigiờhơn.Tôicũngđãđượcchỉthịthửnghiệmcuộcphỏngvấnmớivàđánhgiáđộchínhxáccủanó.
Maythay,tôiđãđọc“cuốnsáchnhỏ”củaPaulMeehl.Tôiđãbịthuyếtphụcbởilýlẽcủaông,nhữngquytắcđơngiản,đượctrìnhbàybằngnhữngconsốthốngkêsẽtốthơnsovớinhữngphánđoántrựcgiác“lâmsàng”.Tôikếtluậnrằngphươngphápphỏngvấnđượcsửdụnghiệntạivàsaunàyphầnnàođóthấtbạibởinóđãchophépngườiphỏngvấnlàmnhữnggìmàhọcholàthúvịnhất,nhữnghànhđộngđượccholàđểtìmhiểuvềnhữngđộnglựctrongcuộcsốngtinhthầncủanhữngngườithamgiaphỏngvấn.Thayvàođó,chúngtanênsửdụngquyềnhạnvàkhoảngthờigiangiớihạncủamìnhđểcụthểhóanhấtnhiềuthôngtinvềcuộcsốngcủanhữngngườithamgiaphỏngvấntrongmôitrườngbìnhthườngcủahọ.MộtbàihọckhácmàtôihọcđượctừMeehlđólàchúngtanêntừbỏcácthủtụcmàtheođótoànbộnhữngđánhgiácủangườiphỏngvấnvềcáctânbinhđãlàmrõquyếtđịnhcuốicùng.CuốnsáchcủaMeehlchỉrarằngnhữngđánhgiánhưvậylàkhôngđángtincậyvàcácbảntómtắtthốngkêvềnhữngthuộctínhđượcđánhgiáriêngbiệtsẽcóthểđạttớimộtđộtincậycaohơn.
Tôiđãquyếtđịnhdựatrênmộttrìnhtựmàởđónhữngngườiphỏngvấnsẽđánhgiámộtvàicánhântiêubiểucóliênquanvàchođiểmtừngngườimộtcáchriêngbiệt.Điểmsốcuốicùngcủasựphùhợpvớinghĩavụtrênchiến
trườngsẽđượctínhtoándựatheomộtcôngthứcchuẩn,khôngcóthôngtinđầuvàonàokhácđượccungcấpbởinhữngngườiphỏngvấn.Tôiđãlênmộtbảndanhsáchgồmcácđặctrưngcóliênquantớisựbiểuhiệntrongmộtđơnvịchiếnđấu,baogồm“tráchnhiệm”,“hòađồng”và“lòngtựtôncủađấngnamnhi”.Sauđó,vớitừngnétđặctrưng,tôiđãtạonênmộtchuỗicáccâuhỏithựcsựvềcuộcsốngcủatừngcánhântrướckhinhậpngũ,baogồmsốlượngcáccôngviệckhácnhaumàanhtađãtừnglàm,sựđềuđặnvàquycủmàanhtađãthựchiệntrongcôngviệchoặchọctập,mứcđộthườngxuyêntrongviệcgiaoduvớibạnbècủaanh,sựhamthíchvàthamgiavàocácmônthểthao,sovớinhữngngườikhác.Ýtưởngnàyđượcđưaranhằmđánhgiámộtcáchkháchquannhấtviệccáctânbinhđãbiểuhiệnnhưthếnàotrêntừngkhíacạnh.
Bằngviệctậptrungvàotiêuchuẩnhóa,cáccâuhỏithựctế,tôiđãhyvọngcóthểchốnglạihiệuứnghàoquang,nơinhữngấntượngtốtbanđầusẽảnhhưởngđếnnhữngphánđoánsaunày.Nhưmộtsựphòngxachốnglạinhữngvầnghàoquang,tôiđãhướngdẫnnhữngngườiphỏngvấntrảiquasáunétđặctrưngtrongmộttrìnhtựcốđịnh,xếphạngtừngđặcđiểmtheothangđiểmnămtrướckhichuyểnsangbướckếtiếp.Vàđiềugìđếnđãđến.Tôiđãthôngbáochonhữngngườiphỏngvấnbiếtrằnghọkhôngnhấtthiếtphảiđặtbảnthânmìnhliênquantớisựđiềuchỉnhtrongtươnglaicủacáctânbinhtrongquânngũ.Nhiệmvụduynhấtcủahọđólàsuyranhữngthựctếcóliênquanvềquákhứcủatừngquânnhânvàsửdụngthôngtinnàyđểchođiểmtừngkhíacạnhcánhân.“Nhiệmvụcủacácbạnlàcungcấpnhữngthướcđochuẩnxác,hãyđểgiátrịdựđoánchotôi”tôiđãnóivớihọnhưvậy.Bằngcáchđótôiđãámchỉtớicôngthứcmàtôichuẩnbịđưaranhằmkếthợpvớinhữngđiểmsốcụthểcủahọ.
Nhữngngườitiếnhànhphỏngvấnđãgầnnhưchốngđốilại.Nhữngconngườitrẻtrungsánglạnấycảmthấykhóchịukhibịmộtvàiyêucầu,mộtvàingườicòntrẻhơncảbảnthânngườinày,rằngchuyểnđổikhảnăngtrựcgiáccủahọvàtậptrungtoànlựcvàonhữngcâuhỏithựctếnhàmchán.Mộtngườitrongsốhọđãthanphiềnrằng:“Anhđangbiếnchúngtôithànhnhữngconrobot!”Bởithếmàtôiđãphảithỏahiệp.“Hãytiếnhànhcuộcphỏngvấnmộtcáchchínhxácnhưđãđượchướngdẫn,vàkhicácanhđãhoànthành,hãylàmnhưcácanhmuốn:Nhắmmắtlại,cốmườngtượngmộttânbinhnhưmộtngườilínhthựcsựvàgánchocậutamộtđiểmsốtrongthangđiểmtừ1tới5”tôiđãnóivớihọnhưvậy.
Hàngtrămcuộcphỏngvấnđãđượctiếnhànhtheocáchthứcmớiấy,vàmộtvàithángsauchúngtôithuthậpđượcnhữngđánhgiávềbiểuhiệncủacác
quânnhântừphíacácsĩquanchỉhuytạicácđơnvịchiếnđấumàhọđãđượcđiềuvề.Kếtquảkhiếnchúngtôihàilòng.NhưngtheonhữnggìmàcuốnsáchcủaMeehlđãchỉra,quátrìnhphỏngvấnmớilàmộtsựcảitiếnđángkểsovớiquátrìnhtrướcđó.Tổngđiểmdựatrênsáuthangbậccủachúngtôiđãdựđoánbiểuhiệncủacácquânnhânchínhxáchơnnhiềusovớinhữngđánhgiádựatheophươngphápphỏngvấntrướcđó,mặcdùcòncáchsựhoànthiệnkháxa.Chúngtôiđãtiếntừ“hoàntoànvôdụng”tới“hữudụngởmộtmứcđộvừaphải.”
Ngạcnhiênlớnđốivớitôiđólàsựxétđịnhdựatrêntrựcgiácmànhữngngườitiếnhànhphỏngvấndồncảvàothaotác“nhắmmắtlại”cũngcóhiệuquảtốt,thựcsựcũngnhưtổngđiểmdựatrênsáuthangbậccụthểvậy.Tôiđãhọcđượctừchínhviệctìmramộtbàihọcmàtôikhôngbaogiờquên:Khảnăngtrựcgiáclàmtăngthêmgiátrịngaycảtrongcuộcphỏngvấnchọnlọcbịchếnhạomộtcáchxácđáng,nhưngchỉđúngsaukhiđãcómộtsựchọnlựaquycủcácthôngtinkháchquanvàchođiểmđúngquyđịnhcácđặcđiểmriêngbiệt.Tôiđãđặtramộtcôngthứcmangtớichosựđánhgiá“nhắmmắt”cùngmộtsứcnặnggiốngnhưtổngđiểmdựatrênsáuthangbậc.Mộtbàihọcphổbiếnhơnmàtôihọcđượctừchínhtìnhthếnàyđólàkhôngchỉtintưởngmộtcáchđơngiảnvàođoánđịnhtrựcgiác–củachínhbạnhayngườikhác–màcònkhôngbỏquanónữa.
Khoảng45nămsau,saukhigiànhgiảiNobelKinhtế,tôiđãdànhchútítthờigianchomộtlễănmừngnhonhỏởIsrael.Trongmộtchuyếnviếngthămcủatôi,aiđóđãcóýtưởngvềviệchộtốngtôitớicăncứquânsựcũcủatôi,nơiđơnvịlàmcôngtácphỏngvấncáctânbinhvẫnđóngquânởđó.Tôiđượcgiớithiệuvớisĩquanchỉhuycủađơnvịtâmlýhọc,vàbàấyđãmiêutảcácbàithựchànhphỏngvấnhiệntạicủahọ,chúngkhôngmấythayđổisovớihệthốngmàtôiđãthiếtlậpra;tạiđónóvẫndiễnra,mộtsốlượngđángkểcácnghiêncứuđãchỉrarằngcáccuộcphỏngvấnvẫnvậnhànhhiệuquả.Khibàấykếtthúcbàimôtảcủamìnhvềviệccáccuộcphỏngvấnđượctiếnhànhnhưthếnào,vịquanchứcnhấnmạnh:“Vàsauđóchúngtôichỉdẫnhọrằng:Hãynhắmmắtlại.
ÁPDỤNGCÔNGTHỨCNÀYCHOCHÍNHBẠN
Thôngđiệpcủachươngnàycóthểdễdàngápdụngvàocácnhiệmvụkháchơnviệctạoracácquyếtđịnhvềnhânlựctrongquânđội.ViệcthựcthicácquytrìnhphỏngvấntheotinhthầncủaMeehlvàDawesđòihỏisựnỗlựctươngđốiítnhưngkỷluậtkhắtkhe.Giảsửbạncầntuyểnmộtđạidiệnbánhàngchocôngtycủabạn.Nếubạnchútâmtớiviệctuyểndụngđượcngười
thíchhợpnhấtchocôngviệcnày,thìđâychínhlànhữnggìbạncầnlàm.Trướctiên,lựachọnmộtvàinétđặctrưnglàmđiềukiệntiênquyếtchosựthànhcôngởvịtríđó(trìnhđộkỹthuật,đặcđiểmcánhân,độtincậyvànhữngthứkhác).Đừngquálạmdụng–sáukhíacạnhlàmộtconsốhợplý.Cácđặctrưngmàbạnlựachọnnêncàngđộclậpvớinhaucàngtốtvàbạnsẽcóthểgiámđịnhđộchắcchắncủachúngbằngcáchđưaramộtvàicâuhỏithựctế.Tiếptheo,lậpmộtdanhsáchcáccâuhỏichotừngđặctrưngvàcânnhắcvềviệcbạnsẽchođiểmchúngnhưthếnào,ítnhấtthìtheothangđiểmtừ1tới5.Bạnnêncómộtýniệmvềthứmàbạnsẽđánhgiálà“quáyếukém”hoặc“quáưutú”.
Nhữngchuẩnbịnàysẽmấtchừngnửagiờhoặchơnthế,mộtsựđầutưnhỏcóthểtạorasựkhácbiệtđángkểtrongchấtlượngnhânsựmàbạntuyểndụng.Đểtránhcáchiệuứnghàoquang,bạncầnthuthậpthôngtinvềtừngđặctrưngtạimộtthờiđiểm,chođiểmtừngđặctrưngtrướckhibạnchuyểnsangđặctrưngkhác.Đừngdừnglạigiữachừng.Đểđánhgiátừngứngviênmột,hãycộngtổngđiểmcủasáuđặctrưnglại.Khẳngđịnhmộtcáchchắcchắnrằngbạnsẽtuyểnứngviêncóđiểmsốcuốicùngcaonhất,ngaycảnếucómộtaikhácmàbạncócảmtìnhhơn–cốgắngcưỡnglạiýmuốncủabạnnhằmtạorabiếncốđểthayđổithứhạng.Mộtlượnglớncácnghiêncứubàyramộtsựhứahẹn:Bạncónhiềukhảnăngtìmraứngviênxuấtsắcnhấtnếusửdụngquytrìnhnàyhơnviệcbạnhànhđộngtheonhữnggìngườitathườnglàmtrongnhữngtrườnghợpnhưthếnày,điềuđódẫntớicuộcphỏngvấnkhôngđượcchuẩnbịvàđưaranhữngsựlựachọnbởimộtphánđoándựatrêntrựcgiáctổngthểnhưlà“Tôiđãnhìnvàomắtanhtavàđãhàilòngvớinhữnggìtôitrôngthấy.”
BÀNVỀNHỮNGPHÁNĐOÁNVÀCÔNGTHỨC
“Khinàochúngtacóthểthaythếsựđoánđịnhcủaconngườibởimộtcôngthức,chúngtaítracũngnêncânnhắcvềđiềuđó.”
“Ôngtanghĩrằngnhữngphánđoáncủamìnhlàchặtchẽvàkhônngoan,nhưngmộtsựkếthợpđơngiảncủacácđiểmsốcũngđãcóthểcóhiệuquảhơn.”
“Hãyđịnhtrướcáplựcđặtlêndữkiệnmàchúngtađãcóvềsựthểhiệntrướcđócủaứngviênlàgì.Nếukhông,chúngtasẽđặtquánhiềuáplựclêncảmnhậncủamìnhtừcáccuộcphỏngvấn.”
Chương22.Trựcgiáccủachuyêngia:Khinàochúngtacóthểtin?
Nhữngtranhcãicủachuyêngiagâyrađiềutồitệnhấttronggiớihọcthuật.
Cáctạpchíkhoahọchọahoằnlắmmớichođăngnhữngtraođổimàthườngđượcbắtđầuvớimộtbàiphêbìnhcủamộtaiđólấyratừmộtnghiêncứunàođó,đượcnốitiếpbởimộtphảnhồivàmộtlờiphúcđáp.Tôinghĩrằngnhữngtraođổinàychỉlàmlãngphíthờigian.Đặcbiệtlàkhibàiphêbìnhbanđầuđượcdiễnđạtbởinhữnglờilẽsắcbén,phảnhồivàlờiphúcđápthườnglànhữnglýthuyếtsuôngmàchúngtôigọilànhữnglờilẽmỉamaiđốivớinhữngkẻmớichậpchữngvàonghềvàlàsựchâmbiếmcaocấp.Nhữngphảnhồithậthiếmkhithừanhậnbấtcứđiềugìtừmộtbàiphêbìnhgaygắtvàgầnnhưcũngkhôngcólấymộtlờiphúcđápnàothừanhậnbàiphêbìnhbanđầuđãsaihoặckhôngchínhxáctrongbấtkểtrườnghợpnào.Rấthiếmkhitôitrảlờimộtsốbàiphêbìnhmàtôicholàhếtsứcsailầm,bởimộtthấtbạiđượcphảnhồilạicóthểhiểutheomộtcáchnàođólàthừanhậnsaisót,nhưngtôichưabaogiờthấyđượcnhữngtraođổitráichiềuvớimụcđíchcungcấpkiếnthức.Trongviệctìmkiếmmộtcáchthứcnhằmđốiphóvớinhữngbấtđồng,tôiđãthỏahiệpvớimộtsự“hợptáctrongmâuthuẫn”,theođónhữnghọcgiảkhôngđồngtìnhtrênphươngdiệnkhoahọcchấpthuậncùngnhauđứngtênviếtmộtbàibáodựatrênmộtsốkhácbiệtcủahọvàthỉnhthoảngtiếnhànhnghiêncứucùngnhau.Trongnhữngtìnhhuốngđặcbiệtnhạycảm,nghiêncứusẽđượcđiềuphốibởimộttrọngtài.
HợptáctrongmâuthuẫnhữuíchvàvừaýnhấtcủatôilàvớiGaryKlein,mộtlãnhtụtríthứccủamộthiệphộicáchọcgiảvàcácnhàthựchành,đâylànhữngngườikhôngưacôngviệcmàtôiđanglàm.HọtựgọimìnhlànhữngnhànghiêncứuChủnghĩaraquyếtđịnhtựnhiên,hoặcNDM(NaturalisticDecisionMaking)vàphầnlớnbọnhọlàmviệctrongcáctổchứcnghiêncứuđánhgiácácchuyêngialàmviệcnhưthếnào.NhữngngườitheochủnghĩaNDMbácbỏmộtcáchphũphàngviệctậptrungvàocáckhuynhhướngthiênvềnhữngtìmtòivànhữngkhuynhhướngtiếpcận.Họchỉtríchmôhìnhđónhưthểđềcậptớinhữngthấtbạiquámứcvàđượcchỉđạobởicáctrảinghiệmgiảtạohơnlàbằngnghiêncứuvềnhữngconngườithựcđangtiếnhànhnhữngviệccóýnghĩa.HọhếtsứchoàinghivềgiátrịcủaviệcsửdụngcácthuậttoáncứngnhắcnhằmthaythếsựphánđoáncủaconngườivàhọkhôngcôngnhậnPaulMeehllàmộttrongnhững
vịanhhùngcủahọ.GaryKleinđãphátbiểuhùnghồnlậptrườngnàytrongnhiềunămqua.
Thậtkhóđểđặtnềntảngchomộttìnhhữuáidựatrênnhữngđiềutrênnhưnglạilàquánhiềuchomộtcâuchuyện.Tôichưatừngnghĩrằngkhảnăngphánđoáncủatrựcgiácluônsai.TôicũngtừnglàngườihâmmộKleinvềnghiêncứucáckhảnăngthànhthụccủalínhcứuhỏatrênmộtbảnnhápmàôngđãthảoravàonhữngnăm1970,vàđãbịấntượngbởicuốnsách“SourcesofPower”(Tạmdịch:Nguồngốcsứcmạnh.)Phầnlớncuốnsáchđiphântíchviệccácnhàchuyênmôngiàukinhnghiệmpháttriểncáckỹnăngtrựcgiácnhưthếnào.Tôiđãmờiôngthamgiavàonghiêncứunhằmnỗlựcvạchraranhgiớiphântíchnhữngsaisótcủanhữngkỳtíchtrựcgiác.Ôngđãbịýtưởngđóhấpdẫnvàđồngýcùngchúngtôitiếnhànhdựánđómàkhôngdámchắcliệunócóthànhcônghaykhông.Chúngtôibắtđầuđặtracáccâuhỏiriêngbiệtkhinàobạncóthểtintưởngmộtchuyêngiagiàukinhnghiệmtựchorằngmìnhcómộtkhảnăngtrựcgiác?HiểnnhiênlàKleinmuốnđượctintưởngnhiềuhơnvàtôisẽbịnghingờnhiềuhơn.Nhưngliệuchúngtôicóthểđồngthuậnvềnguyêntắcđốivớiviệctrảlờinhữngcâuhỏichungchung?
Chúngtôiđãcórấtnhiềucuộcthảoluậntronggầntámnămqua,đãgiảiquyếtnhiềubấtđồng,cóvẻxungđộtbùngnổnhiềuhơnmộtlần,chúngtôiđãthảoranhiềubảnnháp,trởthànhnhữngngườibạnvàcònlàđồngtácgiảcủamộtbàibáocótiêuđềnóilêncâuchuyệnnày:“Mộtsốtrạngtháidànhchochuyêngiatrựcgiác:Từthấtbạitớibấtđồng.”Thựcvậy,chúngtôiđãkhôngđốiđầunhautrongnhữngvấnđềthựctạimàchúngtôikhôngcùngquanđiểmnhưngchúngtôicũngđãkhôngthựcsựtánđồng.
NHỮNGĐIỀUKHÁCTHƯỜNGVÀNHỮNGSAIPHẠM
CuốnsáchănkháchcủaMalcolmGladwell,Trongchớpmắt,đãđượcxuấtbảntrongkhitôivàKleincònđangthamgiavàodựánvànólàsựđảmbảochoviệctựthânchúngtôitìmđượcsựđồngthuậnvềnó.CuốnsáchcủaGladwellmởđầubằngmộtcâuchuyệnđángnhớvềcácchuyêngianghệthuậtđãphảiđốimặtvớimộttrởngạiđượcmiêutảnhưlàmộtmẫuvậttuyệtvờicủabứctượngKouros,mộttácphẩmđiêukhắctạchìnhmộtchàngtraitrẻđangsảibước.Mộtvàichuyêngiacónhữngphảnứngtheobảnnăngmãnhliệt:Họchắcmẩmtrongbụngrằngbứctượnglàmộtthứgiảdạngnhưnglạikhôngthểnóirõvềđiềukhiếnhọcảmthấybănkhoăn.Bấtkểaiđãtừngđọccuốnsáchấyđềunhớrằngcâuchuyệnkểtrênnhưmộthìnhmẫuđiểnhìnhvềtrựcgiác.Cácchuyêngiađãthốngnhấtrằnghọbiếttác
phẩmđiêukhắcđólàgiảmạomàkhôngcầntìmhiểuxembằngcáchnàomàhọbiếtđượcđiềuđó,đâyquảlàmộtsựlệthuộcquálớnvàotrựcgiác.CâuchuyệnđượcđưaranhằmámchỉrằngmộtnghiêncứucóhệthốngđốivớinhữngđiềumơhồđãđịnhhướngchocácchuyêngiasẽgặpphảithấtbạinhưngcảKleinvàtôiđềuloạitrừkếtluậnđó.Từquanđiểmcủachúngtôi,mộtcuộcđiềutranhưvậylàcầnthiếtvànếunóđượctiếnhành(Kleinbiếtlàđượctiếnhànhnhưthếnào),thìchắcchắnnósẽthànhcông.
MặcdùnhiềungườiđọctớitrườnghợpbứctượngKouroschuyêngia,tựbảnthânGladwellkhôngbịrơivàotìnhthếđó.Trongmộtchươngsauđóôngmôtảmộtchuỗithấtbạivềtrựcgiác:NgườiMỹđãbầuchoTổngthốngHarding,ngườiduynhấtcóđủkhảnăngchovịtríđóvìrằngôngnhìncóvẻnhưhoàntoànphùhợpvớivaitròđó.Ôngcócằmvuôngvàcao,ônglàhìnhảnhlýtưởngchomộtnhàlãnhđạomạnhmẽvàquyếtđoán.Ngườidânđãcóthểbầuchomộtngườinàođótrôngcóvẻmạnhmẽvàquyếtđoánmàkhôngcầntớibấtkỳlýdonàokhácđểchứngminhrằngônglàngườiphùhợp.MộtdựbáocảmtínhvềviệcngàiHardingsẽthểhiệnrasaovớicươngvịTổngthốngđãđượcdấylêntừviệcđặtramộtcâuhỏithaythếchonhữngthứkhác.Độcgiảcủacuốnsáchnàysẽchorằngmộttrựcgiácnhưvậychắchẳnđãđượcđưara.
TRỰCGIÁCGIỐNGNHƯSỰTHỪANHẬN
NhữngtrảinghiệmbanđầuđãđịnhhìnhcácquanđiểmcủaKleinvềtrựcgiáclạihoàntoànkhácbiệtvớitôi.SuynghĩcủatôiđượchìnhthànhtừviệctheodõiảotưởngvềsựchắcchắntrongchínhbảnthânmìnhvàquaviệcđọcnhữngluậnđiểmcủaPaulMeehlvềsựyếukémcủadựđoánlâmsàng.Tráilại,cácquanđiểmcủaKleinđượchìnhthànhtừnhữngnghiêncứutừrấtsớmcủaôngvềnhữngsĩquanchỉhuyhỏachiến(độitrưởngđộicứuhỏa).Ôngđãđitheohọkhihọlaovàodậplửavàsauđóphỏngvấnngườiđộitrưởngvềcảmgiáccủaôngkhiđưaracácquyếtđịnh.NhưKleinđãmiêutảvềđiềuđótrongbàiluậnchungcủachúngtôi,đólàôngcùngvớicáccộngtácviêncủamìnhkhámpháracácsĩquanchỉhuycóthểđưaranhữngquyếtđịnhđúngđắnnhưthếnàomàkhôngcầntớiviệcsođocácsựlựachọn.Giảthuyếtbanđầuđólàcácsĩquanchỉhuysẽgiớihạncácphântíchcủamìnhchỉtronghaisựlựachọnnhưnggiảthuyếtđóđãđượcchứngminhlàsaihoàntoàn.Thựctế,cácsĩquanchỉhuythườngchỉđưaraduynhấtmộtlựachọnvàđólàtấtcảnhữnggìhọcầnđểđưara.Lựachọncủahọdựatrêndanhsáchcáctrườnghợpmàhọđãlàmtheotrongsuốthơnmộtthậpkỷ,trongcảnhữngtrảinghiệmthựctiễnlẫnmôphỏngnhằmnhậnđịnhmộtsựlựachọnhợplý,màhọđãcânnhắctrướcđó.Họđãđánhgiásựchọnlựa
nàybằngviệcdựnglênmộttrườnghợpgiảđịnhtrongđầuđểxemliệunócóhiệuquảtrongthựctếhaykhông…Nếudiễntiếnhànhđộnghọđangcânnhắccóvẻthíchđáng,họsẽthựcthichúng.Nếuchúngcónhữngthiếusót,họsẽđiềuchỉnhchúngsaochophùhợpvớithựctế.Nếuhọkhôngthểdễdàngđiềuchỉnh,họsẽchuyểnđếnphươngánhợplýnhấtkếđóvàvậnhànhđúngchutrìnhấychotớikhimộtdiễntiếnhànhđộngcóthểchấpnhậnđượctìmra.
Kleinđãlàmrõmôtảnàytrongmộthọcthuyếtvềviệcraquyếtđịnh,ôngđãgọiđólàmôhìnhQuyếtđịnhnhậnbiếtsơkhai(RPD-Recognition-primeddecision)môhìnhđượcápdụngđốivớilựclượngcứuhỏanhưngtrongcảmộtsốlĩnhvựckhác,trongđóbaogồmcảmôncờvua.QuytrìnhnàycóliênquantớicảHệthống1vàHệthống2.Tronggiaiđoạnđầu,mộtdựđịnhchưadứtkhoátchợtđếntrongđầubởimộtchứcnăngtựđộngcủabộnhớkếthợp–Hệthống1.Giaiđoạnkếtiếplàmộttiếntrìnhcótínhtoáncụthểmàởđódựđịnhđượcgiảđịnhtrongđầunhằmkiểmtraxemliệunócóvậnhànhtốtkhông–mộtquátrìnhvậnđộngcủaHệthống2.MôhìnhraquyếtđịnhtheotrựcgiácnhưlàmộthìnhmẫuchosựthừanhậnkhaitháccácýtưởngđãđượcgiớithiệutrướcđóítlâubởiHerbertSimon,cólẽđâylàvịhọcgiảduynhấtđượcthừanhậnvàcatụngnhưthểmộtvịanhhùngvàlànhânvậtsánglậptấtcảcáctổchứcvànhómđốilậptrongnghiêncứuvềviệcraquyếtđịnh.TôiđãtríchdẫnđịnhnghĩacủaHerbert
Simonvềtrựcgiáctrongphầnmởđầu,nhưngsẽcònýnghĩahơnnhiềukhitôinhắclạiđiềuđóởđây:“Tìnhhuốngđãđưaramộtsựgợiý;chínhsựgợiýnàyđãtạođiềukiệnchochuyêngiatiếpcậnvớinguồnthôngtinđượclưutrữtrongbộnhớvàthôngtinmanglạicâutrảlời.Trựcgiáckhônggìkháchơnlàsựnhậnbiết.”
Lờituyênbốdứtkhoátnàylàmgiảmsứclôicuốnbềngoàicủatrựcgiácđốivớitrảinghiệmhàngngàytrongbộnhớcủachúngta.Chúngtakinhngạctrướccâuchuyệnvềngườilínhcứuhỏađãcósựthôithúcbấtchợtđểthoátkhỏimộtngôinhàđangbốccháyngaytrướclúcnóđổậpxuống,bởivìngườilínhcứuhỏathấyđượcsựnguyhiểmquatrựcgiác,“màkhôngcầnbiếttớiviệcnhờđâumàanhtabiếtđượcđiềuđó.”Tuynhiên,chúngtacũngkhôngrõbằngcáchnàomàngaylậptứcchúngtabiếtđược,ngườimàchúngtatrôngthấykhivừabướcvàocănphònglàbạncủachúngta.BàihọcrútratừnhậnxétcủaSimonchínhlà:Điềukỳlạcủaviệcbiếtmàkhôngbiếtkhôngphảilàdấuhiệuđặctrưngcủatrựcgiác;nólàphạmtrùcủađờisốngtinhthần.
THUTHẬPKỸNĂNG
Thôngtinbổtrợchotrựcgiácnhậnđược“đãlưutrữtrongbộnhớ”nhưthếnào?Cácdạngcụthểcủacáckiểutrựcgiácnàođóđạtđượcrấtnhanhchóng.Chúngtađãđượcthừahưởngtừtổtiêncủamìnhmộtkhảnănglĩnhhộituyệtvờikhichúngtasợhãi.Thựcvậy,mộttrảinghiệmthườngcókhảnăngtạolậpmộtmốiáccảmvàsợhãilâudài.Nhiềungườitrongsốchúngtacóấntượngmơhồvềmộtmónănlờmờnàođóvẫnkhiếnchúngtahơigượngépkhiquaytrởlạinhàhàng.Tấtcảchúngtađềutrởnêncăngthẳngkhitiếpcậntớimộtđiểmmàởđómộtbiếncốkhôngmongđợiđãxảyra,ngaycảkhichẳngcólýdogìđểnghĩrằngnósẽxảyralầnnữa.TrênđườngrasânbaySanFrancisconhiềunămvềtrước,cómộttàixếphảivậtlộnvớiđoạnđườnggồghề,bámtheotôitừđườngcaotốc,rồikéocửakínhxeôtôcủaanhtaxuốngvànémnhữnglờilẽtụctĩuvàotôi.Tôikhôngtàinàobiếtđượcđiềugìđãdẫntớisựgiậndữcủaanhtanhưngtôivẫncònnhớtớigiọngcủaanhtamỗikhitôiđitớivịtríđó.
Trínhớcủatôivềsựviệcsânbayhoàntoàncóýthứcvàlýgiảimộtcáchđầyđủthứcảmxúcđikèmvớinó.Tuynhiên,trongnhiềutrườnghợpbạncóthểthấykhóchịuởmộtnơiđặcbiệthoặckhiaiđósửdụngmộtcáchdiễnđạtchungchungmàkhônghềcólấymộtkýứccóýthứcvềhànhđộngchâmngòichomộtbiếncố.Trongnhậnthứcmuộn,bạnsẽgánchosựbứtrứtấymộttrựcgiácnếunóđượcnốitiếpbởimộttrảinghiệmkhônghay.HìnhtháinghiêncứumangtínhcảmxúcnàycómốiliênhệchặtchẽvớiđiềuđãxảyratrongnhữngthínghiệmbiếnđổinổitiếngcủaPavlov,theođónhữngconchóđượchọccáchnhậndiệntiếngchuôngnhưlàtínhiệuchobiếtsắpđượcăn.NhữngđiềumànhữngchúchócủaPavlovđãhọccóthểđượcmôtảnhưlàmộthyvọngđượcmàigiũa.Nhữngnỗisợđượcmàigiũathậmchícòndễdàngđạttớihơnnữa.
Sợhãicũngcóthểđượctôiluyện–thựctếlàkhádễdàngđểtôiluyệnsựsợhãibởinhữngngôntừhơnlàquatrảinghiệm.Ngườilínhcứuhỏacó“giácquanthứsáu”vềmốiđedọachắcchắnđãcónhiềudịpđểchiasẻcácdạngcháymàanhtakhôngthamgiacứuhỏa,nhẩmtínhtrongđầumìnhcáchxửlýnàolàthíchhợpvàanhtanênphảnứngnhưthếnào.Nhưnhữnggìtôicònnhớtừmộttrảinghiệm,mộtvịchỉhuytrungđộitrẻkhônghềcóchútkinhnghiệmnàovềchiếntrậnsẽtrởnêncăngthẳngtrongkhichỉđạoquânsĩbăngquamộthẻmnúihẹp,bởianhtađượchuấnluyệnđểnhậndiệnnhữngloạiđịahìnhcóthểtổchứcmộttrậnphụckích.Từngcuộctậpdượtnhỏđềucầnthiếtchoviệchọctập.
Việchọchỏitừcảmxúccóthểdiễnranhanhchóngnhưngnhữngđiềuchúngtanghĩđếnnhưlà“sựthànhthạo”thườngngốnnhiềuthờigianđểhìnhthành.Thànhquảđạtđượccủagiớichuyênmôntrongnhữngnhiệmvụtổnghợpgiốngnhưviệcchơimộtváncờởđẳngcấpcao,mộttrậnbóngrổchuyênnghiệp,hayviệcdậpmộtđámcháynghiêmtrọngvàchậmchạpbởisựthànhthạotrongmộtlĩnhvựckhôngchỉlàmộtkỹnăngđơnlẻmàhơnthếnólàmộttổhợplớncủacáckỹnăngnhỏlẻ.Cờvualàmộtvídụđiểnhình.Mộtkỳthủchuyênnghiệpcóthểhiểumộtthếcờphứctạpchỉtrongchớpmắt,nhưngcóthểsẽphảicầntớihàngnămtrờiđểpháttriểnlênđẳngcấpđó.Cácnghiêncứucủanhữngcaothủlãoluyệnđãchỉrarằngphảimấtítnhất10.000giờkhổluyện(cứmỗingàychơicờ5tiếngvàlặplạitrongsuốttrong6năm)mớiđạtđượcthànhtíchcaonhất.Trongsuốtnhữnggiờtậptrungcựcđộấy,mộtkỳthủluyệntậpnghiêmtúctrởnênquenthuộcvớihàngngàncáchbàitrí,từngdạngmộtbaogồmcáchsắpxếpnhữngquâncờcóliênquanđểcóthểtấncônghoặcbọclótchonhau.
Việctậpluyệnchơicờởđẳngcấpcaocóthểđượcsosánhvớiviệchọcđọccủachúngta.Mộthọcsinhlớpmộtmiệtmàivớiviệcnhậndiệntừngchữcáiđơnlẻvàghépchúnglạitạothànhnhữngâmtiếtvàtừngữ,nhưngvớimộtngườiđọcthôngviếtthạotrưởngthànhcóthểdễdànglĩnhhộiđượctoànbộcụmtừđó.Mộtngườiđọcthôngthạocũngđãđạttớikhảnăngrápnốinhữngthànhtốđồngnhấttrongmộtkếtcấucâumớivàcóthểnhanhchóng“nhậndiện”vàphátâmmộtcáchchuẩnxácmộttừmàtrướcđócôtachưatừngtrôngthấy.Trongmôncờvua,cácnướccờcóảnhhưởnglẫnnhaulặpđilặplạigiữvaitrònhưnhữngchữcáivàmộtthếcờtrongmộtváncờgiốngnhưmộtcụmtừdàihoặcmộtcâutrongmộtđoạnvăn.
Mộtngườiđọcđiêuluyệnchỉmớithoạtnhìnsẽcóthểđọcđoạnthơmởđầutrongbài“Jabberwocky”củaLewisCarrollvớinhịpđiệuvàngữđiệuhoànhảo,nhưmộtniềmvuithú:
Twasbrillig,andtheslithytoves
Didgyreandgimbleinthewabe:
Allmimsyweretheborogoves,
Andthemomerathsoutgrabe.
Tạmdịch:
“Bốngiờchiều,chúthằnlằnuyểnchuyểnxoaytròn
Đàomộtcáihangxoáysâuvàolòngđất
Trênthảmcóchúchimgầyxơxác
Vàlợnconkêukhóclạcđường.”
Việcđạttớimứcthànhthạotrongmôncờvuacònkhókhănvàtốnnhiềuthờigianhơnnhiềusovớiviệchọcđọcbởicóquánhiềuchữcáitrong“bảngchữcái”củamôncờvuavàbởinhững“từ”nàychứađựngquánhiềuchữcái.Tuyvậy,sauhàngngàngiờthựchành,cáckỳthủlãoluyệncóthểhọcmộtthếcờchỉtrongmộtcáichớpmắt.Mộtvàinướccờxuấthiệntrongđầuhọluôngầnnhưlàchắcchắnvàđôikhilàsựsángtạo.Họcóthểxửlýtốtmột“từ”màhọchưatừngchạmtránvàcóthểtìmramộtnướcđimớinhằmlàmrõmộtnướcđiquenthuộc.
MÔITRƯỜNGKỸNĂNG
TôivàKleinnhanhchóngpháthiệnrarằngchúngtôiđãthốngnhấtcảvềmặtkỹnăngtrựcgiácbảnnăngvàvềviệcchúngđượcrènluyệnnhưthếnào.Chúngtôivẫncầnphảithốngnhấtvềcâuhỏicốtyếucủamình:Khinàobạncóthểtinđượcmộtchuyêngiatựtinkhẳngđịnhrằngôngtacómộtnănglựctrựcgiác?
Cuốicùngchúngtôiđãkếtluậnrằngmốibấtđồngcủachúngtôimộtphầnlàbởithựctếcóquánhiềuchuyêngiakhácnhauxuấthiệntrongtâmtrícủachúngtôi.Kleinđãtiêutốnkhánhiềuthờigianvớinhữngngườichỉhuyđộicứuhỏa,ytálâmsàngvàcácchuyêngiacủacáclĩnhvựckhác,nhữngngườitinhthôngthựcsựtronglĩnhvựccủahọ.Tôiđãtốnthờinhiềugianchoviệctưduyvềcácbácsĩlâmsàng,nhàđầucơchứngkhoán,vàcácnhàkhoahọcchínhtrịđangcốgắngđểtạoranhữngdựbáodàihạnkhôngthểlýgiảiđược.Khôngcógìlàngạcnhiên,tháiđộmặcnhiêncủaôngthậtđúngđắnvànghiêmtúc;còncủatôilạiquáhoàinghi.Ôngđãmongđợirấtnhiềuviệctintưởngvàocácchuyêngia,nhữngngườiđạttớimộtkhảnăngtrựcgiác,nhưcáchôngnóivớitôi,nhữngchuyêngiađíchthựcbiếtđượcnhữnggiớihạnkiếnthứccủahọ.Tôiđãbiệnluậnrằngnhiềuchuyêngiagiảhiệulànhữngngườichẳnghềcóchútýniệmnàovềviệchọđanglàmgì(ảotưởngvềtínhchắcchắn)vàrằngnhưmộtsựnhậnđịnhchungniềmtựtinchủquanthườngquálớnvàthườngkhôngcóđầyđủthôngtin.
Trướcđótôiđãpháchọasựtínnhiệmcủangườidânvàomộtniềmtinđốivớihaiấntượngcóliênquan:Tựdonhậnthứcvàtínhchắcchắn.Chúngta
tựtinkhicâuchuyệnchúngtakểđivàotâmtríchínhmìnhmộtcáchdễdàng,khônghềcósựmâuthuẫnvàkhôngcótìnhhuốngđốichiếu.Nhưngsựtựdovàtínhchặtchẽkhôngđảmbảorằngmộtniềmtinlàchínhxác.Cơcấuliênhợpđượcthiếtlậpđểphủđịnhsựhồnghivàđểgợilênnhữngýtưởngvàthôngtincóthểănnhậpvớicâuchuyệnđangxuấthiệnởhiệntại.MộtýnghĩđitheohướngWYSIATIsẽdễdàngcósựtựtincaobởiviệcphớtlờnhữngđiềukhôngbiếtđến.Bởivậymàkhôngcógìngạcnhiênkhirấtnhiềungườitrongsốchúngtacóthiênhướngtintưởngvàonhữngtrựcgiácvôcăncứ.Saucùng,tôivàKleinđãđitớithốngnhấttrênmộtnguyêntắcquantrọng:Niềmtinmàconngườicóđượctrongnhữngtrựcgiáccủahọkhôngphảilàdẫnchứngtincậychotínhchắcchắncủahọ.Nóimộtcáchkhác,khôngnêntinbấtcứngườinàokểcảchínhbảnthânbạn–nóivớibạnrằngbạnnêntintưởngvàođoánđịnhcủahọnhiềunhưthếnào.
Nếusựtựtinchủquankhôngđángtin,chúngtacóthểướcđịnhgiátrịcóthểcủamộtđoánđịnhtrựcgiácnhưthếnào?Khinàothìnhữngphánđoánphảnánhkhảnăngchuyênmônchínhxác?Khinàohọbộclộmộtảotưởngmangtínhchắcchắn?Câutrảlờiđếntừhaiđiềukiệnnềntảngđốivớisựhìnhthànhmộtkỹnăng:
Mộtmôitrườngcóquyluậtthíchđángđểcóthểdựbáo.Mộtcơhộiđượctìmhiểunhữngquytắcnàyquathựctếmởrộng.
Khicảhaiđiềukiệntrênđượcthỏamãn,cáckhảnăngtrựcgiácgầnnhưđạttớingưỡngthuầnthục.Môncờvualàmộtvídụđiểnhìnhvềmộtmôitrườngcótínhquyluậtnhưngbàibritvàpokercũngcungcấpnhữngquyluậtthốngkêthiếtthựcđểcóthểhỗtrợchokỹnăng.Cácbácsĩ,ytá,vậnđộngviênvàlínhcứuhỏacũngđốimặtvớinhữngtìnhhuốngphứctạpnhưngvềcơbảnlànhữngtìnhhuốngcótrậttự.NhữngtrựcgiácchínhxácđãđượcGarryKleinmiêutảlàdonhữnggợiýcógiátrịcaomàHệthống1củacácchuyêngiađãđượclĩnhhộiđểvậndụng,ngaycảnếuHệthống2đãkhôngđượcbiếtđếnđểgọitênchúng.Ngượclại,nhữngtayđầucơchứngkhoánvànhữngnhàkhoahọcchínhtrịđãđưaranhữngdựbáodàihạnlạivậnhànhtrongmộtmôitrườngcóđộvữngchắcbằngkhông.Nhữngthấtbạicủahọphảnánhnềntảngkhôngổnđịnhcủacácbiếncốmàhọđãcốgắngdựbáo.
Mộtsốmôitrườngcòntệhơncảsựbấtquytắc.RobinHogarthđãmôtảnhữngmôitrường“xấuxa”,nơimàcácnhàchuyênmôncóvẻnhưđãrútranhữngbàihọctừnhữngtrảinghiệmsailầm.ÔngdựatheovídụcủaLewisThomasvềmộtbácsĩởđầuthếkỷXX,vịbácsĩnàythườngxuyêncónhữngtrựcgiácvềcácbệnhnhânđãbịphơinhiễmbệnhthươnghàn.Thật
khôngmay,ôngđãthửtháchlinhcảmcủamìnhbằngviệcbắtmạchlưỡicủabệnhnhân,màkhônghềrửataygiữacáclầnkhámbệnh.Saukhibệnhnhânđãthànhngườinhiễmbệnh,vịbácsĩđãđạttớimộtkhảnăngphánđoánlâmsàngkhôngthểsailệch.Nhữngdựđoáncủavịbácsĩnàyđãchínhxác–nhưngkhôngphảibởiôngđãrènluyệnkhảnăngtrựcgiácchuyênnghiệp!
CácchuyêngialâmsàngcủaMeehlkhôngphảilàngườiduynhấtthấtbạinhưngvìthiếunănglực.Họđãthểhiệnmộtcáchkémcỏibởihọbịgiaochonhữngnhiệmvụmàkhônghềcómộtgiảiphápđơngiản.Tìnhthếkhókhăncủacácchuyêngialâmsàngítkhắcnghiệthơnsovớimôitrườngcóđộchắcchắnbằngkhôngcủaviệcdựbáochínhtrịtrongdàihạnnhưngchúngđãvậnhànhtrongnhữngtìnhhuốngítchắcchắnmàkhôngchophépcóđộchínhxáccao.Chúngtabiếtđượcnhưvậylàbởinhữngthuậttoánthốngkêtốtnhất,mặcdùchínhxáchơnsovớinhữngđoánđịnhcủaconngười,khôngkhinàoquáchínhxác.Thựcvậy,nhữngnghiêncứuđượctiếnhànhbởiMeehlvànhữngngườiủnghộôngkhôngbaogiờđưarađượcmộtluậnchứng“khôngthểchốicãi”,mộttrườnghợpmàtheođócácchuyêngialâmsàngđãhoàntoànbỏlỡmộtmanhmốicógiátrịlớnmàthuậttoánđãkhámphára.Mộtthấtbạinghiêmtrọngthuộcdạngnàykhôngchắcđãxảyrabởiviệclĩnhhộicủaconngườithôngthườngđềucóhiệuquả.Nếumộtcăncứdựđoánchắcchắntồntại,cácnhàgiámsátconngườisẽtìmranó,đưaramộtthờicơtốtđểlàmvậy.Cácthuậttoánthốngkêvượttrộihơnhẳnconngườitrongnhữngmôitrườngồnãbởihailýdo:Chúngthíchhợphơnnhữngphánquyếtcủaconngườiđểtìmranhữngcăncứítcógiátrịvàthíchhợphơnnhiềuđểduytrìmộtmứcđộchínhxáckhiêmtốnquaviệcsửdụngcáccăncứmộtcáchphùhợp.
Thậtsailầmkhiđổlỗichoaiđóvìđãthấtbạitrongviệcdựđoánchínhxáctrongmộtthếgiớikhôngthểđoánđịnh.Tuynhiên,cólẽlàcôngbằngkhichêtráchcácchuyêngiakhitintưởngrằnghọcóthểthànhcôngtrongmộtnhiệmvụbấtkhảthi.Việcđòihỏinhữngkhảnăngtrựcgiácchínhxáctrongmộttìnhhuốngkhóđoánđịnhlàsựlườnggạtbảnthântốtnhất,đôikhilàtệnhất.Trongsựthiếuvắngcáccăncứcógiátrị,“nhữngthànhcông”vềtrựcgiáclànhờvàomaymắnhoặclừagạt.Nếubạncảmthấykếtluậnnàyđángngạcnhiên,bạnvẫncònmộtchútniềmtinrơirớtrằngkhảnăngtrựcgiáclàđiềuthầnkỳ.Hãyghinhớquytắc:Khôngthểtintưởngvàokhảnăngtrựcgiáctrongmộtmôitrườngthiếuvắngnhữngquyluậtbềnvững.
SỰPHẢNHỒIVÀTHỰCTIỄN
Mộtsốquyluậttrongmôitrườngdễdàngnhậnravàứngdụnghơnnhững
thứkhác.Hãynghĩvềviệcbạnđãpháttriểncáchsửdụngphanhxecủamìnhnhưthếnào.Khibạnđangdầnlàmchủkỹnăngvàođườngcua,bạnđãtừtừlĩnhhộiđượcrằngkhinàocầnnhấnchângavàkhinàothìsửdụngchânphanhvàđạpphanhdứtkhoátnhưthếnào.Nhữngkhúccuakhácnhauvàsựthayđổimàbạnđãtrảinghiệmtrongquátrìnhhọchỏiđảmbảorằnggiờđâybạnđãsẵnsànghãmphanhvàođúngthờiđiểmvàkhoảngcáchtrongbấtkểkhúccuanàobạngặpphải.Nhữngđiềukiệnchoviệchọcđượckỹnăngnàylàlýtưởng,bởibạnnhậnđượcphảnhồirõràngvàtứcthìbấtcứkhinàobạnláixevòngquanhmộtcáibùngbinh:Tậnhưởngsựêmáicủamộtcúbẻláidễchịuhoặcchútítkhóchịucủamộtvàikhókhăntrongviệccầmláinếubạnhãmphanhquásâuhoặckhôngvừatầm.Trongcáctìnhhuốngthửtháchmộthoatiêuởbếncảngđanglaidắtcáctàulớncónhiềuquyluậtnhưngkỹnănglàthứkhóđểcảithiệnhơnrấtnhiềunếuchỉdựatrênsựtrảinghiệm.Liệurằngcácchuyêngiacólấymộtcơhộiđểkhaithácsựthôngthạovềtrựcgiácmàvềbảnchấtlàphụthuộcvàochấtlượngvàtốcđộphảnhồi,cũngnhưvàocơmaythíchđángđểthựchànhhaykhông.
Sựthuầnthụckhôngchỉlàmộtkỹnăngđơnlẻ,nólàtổnghòacủacáckỹnăng.Mộtchuyêngiacóthểcóchuyênmôncaotrongmộtsốnhiệmvụthuộclĩnhvựccủamìnhnhưngvẫnchỉlàmộttaylínhmớitrongcácnhiệmvụcònlại.Nhưngcờvualàmộtbiệtlệtrongvấnđềnày.Vàothờiđiểmcáckỳthủtrởthànhcáctaycờchuyênnghiệphọđã“thấyđượcmọithứ”(hoặcgầnnhưmọithứ).Cácbácsĩphẫuthuậtcóthểthànhthạotrongmộtvàicaphẫuthuậthơnnhiềucaphẫuthuậtkhác.Hơnnữa,mộtvàikhíacạnhcủamộtsốnhiệmvụcủacácnhàchuyênmôndễdànglĩnhhộihơnnhiềuthứkhác.Cácbácsĩtrịliệubằngbiệnpháptâmlýcórấtnhiềucơmayđểquansátphảnứngtứcthìcủacácbệnhnhântừnhữngđiềuhọmôtả.Sựphảnhồichophéphọpháttriểnkỹnăngvềtrựcgiácnhằmtìmkiếmnhữngtừngữvàgiọngđiệumàsẽxoadịucơngiận,rèngiũasựtựtin,hoặcđịnhhướngsựchúýcủabệnhnhân.Mặtkhác,cácnhàtrịliệukhônghềcólấymộtcơhộiđểnhậndiệnliệuphápphổbiếnnàolàphùhợpnhấtđốivớinhữngngườibệnhkhácnhau.Sựphảnhồidàihạncủabệnhnhânrấtthưathớt,bịtrìhoãn,hoặc(thườngxuyên)khôngcóvàtrongmộtvàitrườnghợp,nhậnthứctừsựtrảinghiệmquámơhồ.
Trongmộtsốchuyênkhoa,cácbácsĩgâymêlàngườiđượchưởnglợitừsựphảnhồitíchcực,bởihiệuquảtừhànhđộngcủahọrấtrõrệtvànhanhchóng.Ngượclại,cácbácsĩX-quangchỉthuđượcchútítthôngtinvềđộchínhxáccủacácchẩnđoánmàhọđưaravàvềnhữngbệnhlýmàhọđãkhôngthểthấyđược.Bởivậycácbácsĩgâymêởtrongtìnhhuốngtốthơnđểcóthểpháttriểncáckỹnăngtrựcgiáchữudụng.Nếumộtvịbácsĩgây
mênói:“Tôicảmgiáccógìđósaisót”,mọingườitrongphòngphẫuthuậtnênsẵnsàngchomộttrườnghợpkhẩncấp.
Nhưtrongtrườnghợpvềniềmtinchủquan,ởđâythêmmộtlầnnữa,cácchuyêngiakhôngthểbiếtđượcnhữnggiớihạnvềkhảnăngchuyênmôncủamình.Mộtbácsĩtrịliệubằngliệupháptâmlýcókinhnghiệmbiếtrằngbảnthânmìnhcónhanhnhạytrongviệcnghiêncứuxemđiềugìđangdiễnratrongtâmtríbệnhnhâncủamìnhvàbởivậycôcóđượcnhữngkhảnăngtrựcgiáccógiátrịvềđiềumàbệnhnhânsẽnóisauđó.Nócómộtsứclôicuốnđốivớicôđểđikếtluậnrằngcôcũngcóthểđoántrướcđượcbệnhnhânsẽthểhiệntíchcựcnhưthếnàotrongnămkếtiếp,nhưngkếtluậnnàykhôngthỏađáng.Sựdựtínhtrongngắnhạnvàviệcdựđoántrongdàihạnlànhữngnhiệmvụkhácbiệtvàbácsĩtrịliệuđãcócơhộithíchđángđểlĩnhhộimộttronghaithứ.Tươngtựnhưvậy,mộtchuyêngiatàichínhcóthểcónhữngkỹnăngvềcôngviệcbuônbáncủamìnhnhưngtronghoạtđộngđầucơcổphiếuthìkhông,vàmộtchuyêngiaởvùngTrungĐôngbiếtrấtnhiềuthứnhưngkhôngthểbiếttrướctươnglai.Nhàtâmlýhọclâmsàng,kẻđầucơchứngkhoánvàhọcgiảsửdụngcáckỹnăngvềtrựcgiáctrongmộtvàinhiệmvụcủamình,nhưnghọđãkhôngđượchọccáchnhậndiệncáctìnhthếvàcácnhiệmvụmàởđókhảnăngtrựcgiácsẽphảnkháng(tácđộngngược)lạihọ.Nhữnggiớihạnkhôngđượcnhậnbiếtvềkỹnăngcủacácnhàchuyênmôngiúplýgiảitạisaocácchuyêngiathườngquátựtinởbảnthân.
KIỂMĐỊNHGIÁTRỊ
Ởđiểmcuốicuộchànhtrìnhcủachúngtôi,GaryKleinvàtôiđãthốngnhấtvềmộtcâutrảlờichungchothắcmắcbanđầucủachúngtôi:Khinàochúngtacóthểtintưởngmộtchuyêngiacókinhnghiệmtựchorằngmìnhcókhảnăngtrựcgiác?Kếtluậncủachúngtôiđólàcóthểphânbiệtphầnlớncáckhảnăngtrựcgiáccóvẻcógiátrịtừnhữnggìtưởngnhưkhôngcóthực.Vínhưtrongsựphánquyếtliệurằngmộttácphẩmnghệthuậtlàthậthaygiả,bằngviệctậptrungvàonguồngốccủatácphẩm,bạnsẽphánđoántốthơnquaviệcsămsoitừngchitiếttácphẩm.Nếumôitrườngmangtínhquyluậtmộtcáchtuyệtđốivànếungườiđoánđịnhcómộtcơhộiđểnhậnranhữngquyluậtcủanó,cơcấuliênhợpsẽnhậndiệncáctìnhhuốngvàtạoranhữngdựbáovàcácquyếtđịnhmộtcáchnhanhchóngvàchínhxác.Bạncóthểtinvàotrựcgiáccủaaiđónếunhữngđiềukiệntrênđượcđápứng.
Thậtkhôngmay,bộnhớliênhợptạoranhữngkhảnăngtrựcgiácchủquanhấpdẫnđềusaicả.Bấtcứaitừngchứngkiếnsựtiếnbộtrongmôncờvuacủamộttàinăngtrẻđềubiếtrấtrõrằngkỹnăngkhôngtrởnênhoànhảo
ngaylậptứcđượcvàtrênconđườngtiếngầntớisựhoànhảođãcónhữngsaisótđượclàmrabởisựtựtintháiquá.Khiđánhgiákhảnăngtrựcgiáccủachuyêngia,bạnsẽluôncânnhắcliệurằngđócóphảilàmộtcơhộithíchhợpchoviệcnhậnbiếtcácdấuhiệu,ngaycảtrongmộtmôitrườngcóquyluật.
Trongmộtmôitrườngítquyluậthoặckémvữngchắc,cácphỏngđoánvềsựphánđoánđượcviệnra.Hệthống1thườngcókhảnăngsảnsinhranhữngcâutrảlờinhanhtrướcnhữngcâuhỏikhóbằngsựthayđổi,tạodựngsựgắnkếtnhữngchỗkhônggắnkết.CâuhỏiđượctrảlờikhôngphảilàđiềuđãđượcmongđợinhưngcâutrảlờiđượcsảnsinhramộtcáchnhanhchóngvàcóthểđủtincậyđểvượtquasựràsoátlỏnglẻovàdễdãiởHệthống2.Bạncóthểmuốndựbáolợinhuậntươnglaicủamộtdoanhnghiệpvàtinrằngđólànhữnggìbạnđangphánđoántrongkhitrongthựctếđánhgiácủabạnbịchiphốibởinhữngấntượngvềđộnglựcvànănglựccủacácthànhviênquảntrịhiệnthờicủacôngtyđó.Dosựthayđổidiễnramộtcáchtựđộng,bạnthườngkhôngbiếtđượcbảnchấtcủamộtxétđịnhmàbạn(Hệthống2củabạn)xácnhậnvàthôngqua.Nếuđólàđiềuduynhấtxuấthiệntrongđầu,đócóthểlàsựchủquankhôngthểphânbiệtđượctừnhữngphánquyếtcógiátrịmàbạnđãtạoravớisựtựtinvềmặtchuyênmôn.Đólàlýdotạisaoniềmtinchủquankhôngphảilàmộtchẩnđoántíchcựcvềđộchínhxác:Cácphánđoánlàcâutrảlờisaichocâuhỏiđưaracũngcóthểđượcđưaravớisựtựtinquámức.
Bạncóthểđặtcâuhỏi,tạisaoGaryKleinvàtôiđãkhônglậptứcnảyraýtưởngvềviệcđánhgiámộtkhảnăngtrựcgiáccủamộtchuyêngiabằngviệcướcđịnhtínhquyluậtcủamôitrườngvàtiểusửhọcthuậtcủachuyêngiađó–thườnglàgạtsangmộtbênsựtựtincủachuyêngiađó.Vàchúngtađãnghĩcâutrảlờicóthểsẽnhưthếnào?Đâyđềulànhữngcâuhỏihaybởicácbướcgiảiphápđãrõràngngaytừbanđầu.ChúngtađãbiếtngaytừđầurằngcácsĩquanchỉhuytạihiệntrườngvụcháyvàcácytánhikhoasẽdừngchânởbênbờcáctrựcgiáccógiátrịvàcácchuyênngànhđượcMeehlnghiêncứusẽnằmởbờcònlại,cùngvớinhữngtayđầucơchứngkhoánvàcáchọcgiả.
Thậtkhóđểdiễntảlạinhữngnămthángchúngtôiđãdồnsứcvàonghiêncứu,nhữngcuộctranhcãihànggiờ,nhữngtraođổikhôngdứtvềnhữngbảnphácthảovàhàngtrăme-mailtranhcãitừngtừvàhơnmộtlầngầnnhưlàtừbỏ.Nhưngđólànhữnggìvẫnluônxảyrakhimộtdựánkếtthúcởmứcthànhcôngvừaphải:Mộtkhibạnhiểuđượckếtluậnchủchốt,dườngnhưsựviệcluônrõràng.
Nhưchínhtựađềmàbảnbáocáocủachúngtôichỉra,tôivàKleinđãítbấtđồnghơnchúngtôitưởngvàđãchấpthuậncácgiảiphápchogầnnhưtấtcảcácvấnđềlớnđãđượcnêura.Tuynhiên,chúngtôicũngđãpháthiệnrarằngnhữngkhácbiệtbanđầucủachúngtôicònvượtrangoàimộtsựbấtđồngvềnhậnthức.Chúngtôicónhữngquanđiểm,cảmxúc,nhữngnếmtrảikhácnhauvànhữngthayđổirõrệtquacácnăm.Đólàđiềurõrệtnhấttrongthựctếmàchúngtôithấyngạcnhiênvàthúvị.Kleinvẫncaumàymỗikhicụmtừsailệchđượcnhắcđếnvàôngấyvẫnthíchthúvớinhữngcâuchuyệnmàởđócácthuậttoánhoặccáctrìnhtựkhuônmẫugâyranhữngquyếtđịnhlốbịchrànhrành.Tôithỉnhthoảngcóchiềuhướngnhìnnhậnnhữngsaisótcủacácthuậttoánnhưlàcơhộiđểcủngcốchúng.Mặtkhác,tôitìmthấynhiềusựthỏamãnhơnKleintrongviệcquởtráchcácchuyêngiangạomạnviệnvàosứcmạnhcủatrựcgiáctrongcáctìnhhuốngcóđộchắcchắnbằngkhông.Tuynhiên,vềlâudàiviệctìmđượcnhiềusựđồngthuậnvềhọcthuậtnhưchúngtôiđãtừnglàmchắcchắnquantrọnghơnnhữngkhácbiệtvềcảmxúcdaidẳngvẫncònsótlại.
BÀNVỀKHẢNĂNGTRỰCGIÁCCỦACHUYÊNGIA
“Côtacóđượcbaonhiêusựtinhtườngtrongnhiệmvụđặcbiệtnày?Côtađãthựchànhbaonhiêulầnrồi?”
“Anhtacóthựcsựtinrằngmôitrườngcủasựkhởiđộngmangtínhquyluậtđầyđủđểbiệnminhchomộtkhảnăngtrựcgiácđingượclạivớinhữngđánhgiánềntảng?”
“Côấyrấttựtinvớiquyếtđịnhcủamình,nhưngniềmtinchủquanlàmộtchỉsốtồivềmứcđộchínhxáccủamộtphánquyết.”
“Anhtathựcsựđãcócơhộiđểnhậnthức?Phảnhồivềnhữngphánquyếtmàanhtađãnhậnđượcnhanhvàrõràngnhưthếnào?”
Chương23.Cáinhìnkháchquan
MộtvàinămsaukhitôivàAmosbắtđầuhợptác,tôiđãthuyếtphụcmộtsố
quanchứctrongBộGiáodụcIsraelvềnhucầucầncómộtchươngtrìnhgiảngdạynhằmhướngdẫnviệcraquyếtđịnhvànhậnđịnhởcáctrườngtrunghọc.Độingũmàtôixâydựngđượcbaogồmcảmộtvàinhàgiáoưutú,mộtsốsinhviênngànhTâmlýhọccủatôi,SeymourFoxvàcuốicùnglàngàihiệutrưởngTrườngGiáodụcthuộcĐạihọcDoThái,mộtchuyêngiatronglĩnhvựcpháttriểnchươngtrìnhđàotạo,nhằmthiếtkếmộtchươngtrìnhgiảngdạyvàsoạnthảosáchgiáokhoaphùhợpchochươngtrìnhđó.
Saumộtnămlàmviệc,vàomộtbuổihọpmặtđịnhkỳvàochiềuthứSáu,chúngtôiđãlậpđượcmộtbảnđềcươngchitiếtchochươngtrìnhhọc,đãsoạnđượcđôibachươngvàđãchodạythửmộtvàibuổihọcmẫutạicáclớphọc.Tấtcảchúngtôiđềucảmthấymìnhđãthiếtkếramộtchươngtrìnhtuyệtvời.Mộtngàykia,khichúngtôiđangthảoluậnvềtrìnhtựchoviệcđánhgiácácẩnsố,ýtưởngvềviệcthựchiệnmộtbàithựchànhđãnảyratrongđầutôi.TôiđềnghịmọingườiđưaramộtconsốángchừngvềkhoảngthờigianchúngtôicầnđểhoànthànhbảnphácthảobộsáchgiáokhoađểđệtrìnhchoBộGiáodụcxemxét.Tôiđangtheođuổimộtquytrìnhlàmviệcchungchocảnhómđểtổnghợpthôngtinvàýkiếncủanhómvàýkiếncủamọingườimàkhôngcầnphảichâmngòichocôngluận.Quytrìnhxâydựnglênnhằmmụcđíchtậndụngnguồntrithứcsẵncócủacácthànhviêntrongnhómtốthơnlàthóiquenkhơimàothảoluậnthôngthườngvẫnhaylàm.Tôiđãtổnghợpđượccácdựtrùvàđãghilạicáckếtquảnàylênbảng.Nhómlàmviệccủachúngtôiđãxoayquanhthảoluậnchủđềnàykhoảnghainăm,trongmộtnămrưỡi,mộtvàithànhviênđưarakếtluận,cònsốđôngđưarakếtluậntrongkhoảnghainămrưỡi.
Sauđótôicóvàiýtưởngkhác.TôiquaysangSeynour,chuyêngiaxâydựngchươngtrìnhhọcvàđặtcâuhỏiliệurằngôngcóbiếtmộtsốnhómkháctươngtựnhưnhómchúngtôimàđãtừngxâydựngđượcmộtchươngtrìnhgiảngdạyhaykhông.Đólàkhoảngthờigiankhimàmộtsốcảicáchgiáodụckiểunhư“toánhọckiểumới”đãđượcgiớithiệuvàSeymourtrảlờirằngôngbiếtmộtvàinhómnhưthế.Sauđótôilạihỏirằngliệuôngcóbiếtgìvềtiểusửcủanhữngnhómnàykhôngvàcuốicùnghóaraôngcũngcómốiquanhệthânthiếtvớimộtvàinhómtrongsốcácnhómnày.Tôiđềnghịôngmườngtượngvềnhữngnhómnày,khihọđãtạoramộtsốtiếntrìnhphát
triểnchươngtrìnhgiáodụcnhưchúngtôitừngđạtđược.Tôimuốnbiết,họđãmấtbaolâuđểhoàntấtdựánxâydựngbộsáchgiáokhoacủamình?
Seymourđãrơivàotrạngtháitrầmtưkhinghetôiđặtracáccâuhỏiđó.Cuốicùngkhiônglêntiếng,tôicócảmtưởngnhưmặtôngđangđỏlựnglên,lúngtúngđưaracâutrảlờicủamình:“Ngàibiếtđấy,tôichưatừngnhậnthứcđượcđiềunàytrướcđónhưngthựctếthìkhôngphảitấtcảcácnhómđềuởngưỡngcóthểsosánhđượcvớinhữnggìchúngtađãtừngtrảiquađểhoànthànhnhiệmvụcủamình.Rấtnhiềunhómthấtbạivàkhôngcókhảnănghoàntấtcôngviệccủamình.”
Đâychínhlàđiềugâyrarắcrối,chúngtôichưatừngcânnhắctớikhảnăngmìnhcóthểthấtbại.Mốiloâucủatôitănglên,tôiđãhỏirằngôngángchừngxemsốlượngấylớnchừngnào.“Khoảng40%,”ôngtrảlời.Bấygiờ,cáibóngảmđạmcủabứcrèmxámbắtđầubaophủtoànbộcănphòng.Câuhỏikếtiếprấtrõràng:“Nhữngaiđãhoànthành,”tôihỏi.“Mấtbaolâuđểhọđạtđượckếtquảđó?”“Tôikhôngthểnghĩlàcónhómnàohoàntấtcôngviệctrước7năm,”ôngtrảlời,“vàcũngkhôngcónhómnàomấtquá10năm.”
Tôiđãhyvọngvàolờigợiýnhỏ:“Khiôngđisosánhnhữngkỹnăngcủachúngtavớinhữngnguồnlựccủacácnhómkhác,ôngthấyhọrasao?Ôngcóthểxếphạngchúngtatrongsựtươngquanvớinhữngnhómấynhưthếnào?”Seymourkhônglưỡnglựquálâu.“Chúngtaởdướimứctrungbình,”ôngtrảlời,“nhưngkhôngthấphơnquánhiều.”TấtcảchúngtôihoàntoànkinhngạctrướcđiềuđókểcảSeymour,ngườicósựtiênđoánchínhxáctrongkhoảngliênứnglạcquancủanhóm.Chotớikhitôiđãgợiratrongôngkhiếnôngkhôngcònmốiliênkếtnàogiữasựhiểubiếtcủaôngvềtiểusửcácnhómkhácvớidựđoáncủaôngvềtươnglaicủachúngtôi.
KhichúngtôingheSeymournóithìtrạngtháinhậnthứccủachúngtôilúcấykhôngthểmiêutảđượchànhđộngnhữnggìmàchúngtôi“đãbiết”.Rõràngtấtcảchúngtôi“đãbiết”rằngtốithiểu7nămvà40%nguycơthấtbạilàmộtdựđoáncóvẻhợplývềđiềutấtyếuxảyđốivớidựáncủachúngtôihơnlànhữngconsốchúngtôivừaviếtratrêngiấycáchđóvàiphút.Nhưngchúngtôiđãkhôngtỏraquantâmtớinhữngđiềuchúngtôiđãbiết.Dựđoánmớivẫncóvẻnhưkhôngcóthực,bởichúngtôikhôngthểnàomườngtượngđượcsaocóthểtốnnhiềuthờigiantớivậyđểhoànthànhmộtdựántrôngcóvẻnhưchúngtôihoàntoànkiểmsoátđược.Chẳngcóquảcầutiêntrinàoxuấthiệnvàothờiđiểmđóđểtiếtlộchochúngtôivềchuỗicácbiếncốlạkỳkhôngchắcsẽxảyratrongtươnglaicủachúngtôi.Tấtthảychúngtôiđềucó
thểtrôngthấymộtkếhoạchhợplýsẽchorađờimộtcuốnsáchtrongkhoảnghainăm,đốilậpvớinhữngsốliệuchothấycácnhómkhácđãthấtbạihoặcđãtốnmộtkhoảngthờigiandàitớivôlýđểhoànthànhnhiệmvụtươngtự.Nhữngđiềuchúngtôiđượcnghelàthôngtinnềntảng,từđóchúngtôicóthểsuyramộtcâuchuyệnnhânquả:Nếucóquánhiềunhómđãthấtbạivànếunhữngnhómấytốnquánhiềuthờigianđểđạttớithànhcông,việcsoạnthảomộtchươngtrìnhgiảngdạyrõràngcònkhókhănhơnviệcchúngtôitừngnghĩ.Nhưngmộtphépsuydiễnnhưvậycóthểsẽmâuthuẫnvớitrảinghiệmtrựctiếpcủachúngtôivềquytrìnhhoànhảomàchúngtôitạora.NhữngconsốmàđãcungcấpđượcSeyrourcoinhưnhữnghệsốgốcthôngthường–đượcghilạingaylậptứcnhưngbịgạtsangmộtbên.
Chúngtôinêntừbỏvàongàyhômđó.Khôngaitrongchúngtôimongmuốnbỏranhiềuhơn6nămđểlàmmộtdựáncótới40%nguycơthấtbại.Mặcdùchúngtôicầnhiểuđượcrằngkiêntrìlàkhônghợplýtrongtìnhhuốngnày,sựcảnhbáođãkhôngđưarađượcmộtlýdothuyếtphụcđểkhiếnchúngtôitừbỏcôngviệccủamình.Sauvàiphúttranhluận,chúngtôilạitậptrungnhómlạivàtiếnhànhcôngviệcnhưthểchưacógìxảyra.Saucùngthìcuốnsáchcũngđãđượchoàntấtsauđó8năm.Trongkhoảngthờigianđó,tôiđãkhôngcònsinhsốngởIsraelvàtừlâuđãkhôngcònlàthànhviêncủanhómnữa,họđãhoànthànhnhiệmvụsaurấtnhiềuthăngtrầmbấtngờ.SựnhiệttìnhbanđầuđốivớiýtưởngtạiBộGiáodụcđãgiảmdầnvàothờiđiểmbảnthảođượchoàntấtvàkhôngbaogiờđượcsửdụng.
Sựviệcrốirắmnàylàmộttrongnhữngtrảinghiệmđắtgiánhấttrongsựnghiệpcủatôi.Saucùngtôiđãrútrađượcbabàihọctừtrảinghiệmđó.Bàihọcđầutiêncóthểthấyngaylậptức:Tôiđãlưỡnglựtrướcsựkhácbiệtgiữahaiphươngthứchếtsứckhácbiệtđểdựđoán,saunàyAmosvàtôiđãquyvềthànhcáinhìnchủquanvàcáinhìnkháchquan.Bàihọcthứhailànhữngdựbáotrướcđócủachúngtôivềkhoảngthờigianhainămchoviệchoànthànhdựánlàmộthoạchđịnhmơhồ.Nhữngướcđoáncủachúngtôigầnvớimộtviễntưởngđượcdàndựngkhéohơnlàmộtđánhgiáthựctiễn.Tôighinhậnbàihọcthứbalâuhơnthế,tôigọiđólàlòngkiêntrìphilý:Điềuđiênrồmàchúngtôiđãthựchiệnvàongàyhômđólàkhôngtừbỏdựán.Khiđốimặtvớimộtsựlựachọn,chúngtôiđãchọntừbỏsựthậthơnlàtừbỏsựnghiệp.
CHÌMĐẮMTRONGCÁINHÌNCHỦQUAN
VàomộtngàythứSáurấtlâuvềtrước,cácchuyêngiaxâydựnggiáoáncủachúngtôiđãđưarahaisựphánđoánvềcùngmộtvấnđềvàđiđếnrấtnhiều
câutrảlờikhácbiệt.Cáinhìnchủquanlàthứmàtấtcảchúngtôi,gồmcảSeymourđềuchấpthuậnmộtcáchtựnhiênnhằmđịnhđoạttươnglaidựánmàchúngtôitheođuổi.Chúngtôiđãtậptrungvàocáctìnhhuốngriênglẻcủamìnhvàtìmkiếmcăncứtrongchínhnhữngtrảinghiệmcủachúngtôi.Chúngtôiđãcóđượcmộtbảnkếhoạchđạicương:Chúngtôibiếtcóbaonhiêuchươngsáchmàchúngtôisẽsoạn,vàdựtínhkhoảngthờigianchúngtôiphảibỏrađểsoạnxonghaichươngtrongsốcácchươngcònlạicủacuốnsáchđó.Nhữngngườithậntrọnghơnhẳnđãmấtthêmmộtvàithángđểướcchừngmộtconsốdựphòngchosaisót.
Việcsửdụngphéploạisuylàmộtsailầm.Chúngtôiđãđượccảnhbáodựatrênthôngtinngaytrướcmắtmình–WYSIATI–nhưngcácchươngmàchúngtôiđãhoànthànhtrướccólẽdễhơnnhữngchươngsauvàsựtậntâmcủachúngtôiđốivớidựánsauđóhẳnđãđạttớiđỉnhđiểm.NhưngvấnđềcốtyếuởđâylàchúngtôiđãlơlàvớiđiềumàDonaldRumsfeldcholàrấttuyệt“nhữngẩnsốkhôngxácđịnh”.Vàothờiđiểmđó,khôngcócáchnàođểchúngtôicóthểđoántrướcđượcnhữngbiếncốsẽlànguyênnhânkhiếnchodựánphảikéodàiquálâu.Nhữngvụlyhôn,ốmđau,nhữngcuộckhủnghoảnghợptácvớinhữngthủtụchànhchínhquanliêukhônglườngtrướcđượcđãtrìhoãncôngviệccủachúngtôi.Nhữngbiếncốkhônglườngtrướcnày,khôngchỉdẫntớiviệcchậmtrễtiếnđộhoànthànhcácchươngtrongcuốnsáchmàcònảnhhưởngđếntiếnđộhoànthànhcôngviệcchungcủacảnhóm.Dĩnhiên,điềutươngtựcóthểđãtừngtồntạiđốivớinhữngnhómkhácmàSeymourđãbiếttới.Cácthànhviêncủanhữngnhómnàycũngkhônghềhìnhdungđượctrướcnhữngbiếncốsẽđưađẩyhọtớiviệcphảimấttới7nămđểhoànthành,hoặccuốicùngđãkhôngthểhoànthànhdựánmàhọđãtừngchorằngrấtkhảthi.Cũnggiốngnhưchúngtôi,họđãkhôngbiếtđượcnhữngtháchthứcmàhọsẽđốimặt.Córấtnhiềunguyênnhânkhiếncáckếhoạchthấtbạivàmặcdùphầnlớnnguyênnhânđórấtmơhồ,thìkhảnăngcóđiềugìđósaisóttrongmộtdựánlớnlàrấtcao.
CâuhỏithứhaitôiđặtrachoSeymourđãhướngsựchútâmcủaôngấykhỏichúngtôivàđốidiệnvớimộtnhómrơivàotrườnghợptươngtự.Seymourđãướctínhhệsốgốccủathànhcôngởnhữngnhómthamchiếuấylà:40%thấtbạivàphảimất7nămtới10nămđểhoànthành.Cuộckhảosátkhôngchínhthứccủaôngchắcchắnkhôngđưaracáccăncứthỏamãntiêuchícủanghiêncứukhoahọcnhưngnóđãcungcấpmộtnềntảnghợplýchomộtdựbáocơbản:Sựdựđoánbạnđưaravềmộttrườnghợpnếubạnkhôngbiếtgìhếtngoạitrừphạmtrùmànóthuộcvề.Nhưchúngtađãthấytrướcđó,dựđoáncơbảnsẽlàcăncứchonhữngdựđoánxahơn.Nếubạnđượcyêucầuđoánchiềucaocủamộtngườiphụnữvớimộtthôngtinduynhấtlàcôsống
ởthànhphốNewYork,thìdựđoáncơsởcủabạnsẽlàướcđoánchiềucaotrungbìnhcủaphụnữsốngởthànhphốnày.Giờđâynếubạnđượccungcấpthôngtinchotừngtrườnghợpriênglẻ,vídụnhưngườicontraicủaphụnữấylàmộttrungphongtrongđộituyểnbóngrổcủatrườngtrunghọc,bạnsẽđiềuchỉnhướcđoáncủamìnhkhỏimứctrungbìnhtheohướngphùhợp.PhépsosánhcủaSeymourvềnhómcủachúngtôivớicácnhómkhácđãchỉrarằngdựbáovềkếtquảcủachúngtôitồihơnsovớisựdựbáocơbản,vốnđãhoàntoànkhôngthểthayđổichútnào.
Độchínhxácbấtthườngcủasựdựbáonhìntừcáchnhìnkháchquantrongvấnđềcủachúngtôirõrànglàmộtsựmaymắnvàsẽkhôngđượccoilàcăncứchosựvữngchắccủacáinhìnkhácquan.Lýlẽủnghộchocáinhìnkháchquannênđượcthựchiệntrênnhữngnềntảngchung:Nếunhómthamchiếuđượclựachọnmộtcáchthíchđáng,cáinhìnkháchquansẽmangtớimộtdấuhiệuvềviệcđâulàsânchơibóngchàyvàđiềuđócóthểgợira,nhưđãtừngxảyratrongtrườnghợpcủachúngtôi,rằngnhữngdựbáochủquanthậmchícònkhônggầnvớinó.
Đốivớimộtnhàtâmlýhọc,sựkhácbiệtgiữahaiđoánđịnhcủaSeymourthậtđángchúý.Ôngđãcótrongđầutấtthảytrithứccầncóđểướcđoáncácsốliệuthốngkêvềmộtnhómthamchiếuthíchhợpnhưngôngđãtiếpcậnvớisựướcđoánbanđầucủamìnhmàkhônghềsửdụngtớitrithứcđó.SựdựbáocủaSeymourđếntừcáinhìnchủquanchứkhôngphảilàmộtsựsuynghiệmtừsựdựđoáncơbản,điềuđóđãkhôngxuấthiệntrongđầuông.Nódựatrênnhữngtìnhhuốngriêngbiệttrongnỗlựccủachúngtôi.GiốngnhưnhữngngườithamgiatrongcuộcthửnghiệmvềluậnđềTomW,Seymourbiếtrõhệsốgốcliênquannhưngôngđãkhôngápdụngchúngvàophánđoáncủamình.
KhônggiốngnhưSeymour,sốcònlạitrongchúngtôiđãkhôngtiếpcậnvớicáinhìnkháchquanvàkhôngthểđưaramộtsựdựbáocơbảnhợplý.Tuynhiên,nênlưuýrằngchúngtôikhôngnghĩlàmìnhcầncóthôngtinvềnhữngnhómkhácđểđưaradựđoáncủamình.Yêucầuvềcáinhìnkháchquancủatôikhiênchotấtcảmọingườingạcnhiêntrongđócócảtôi!Đâylàmộthìnhmẫuchung:Nhữngngườicóthôngtinvềmộttrườnghợpriêngbiệthiếmkhicảmthấycầnbiếtnhữngconsốthốngkêvềmộtnhómmàtrườnghợpấythuộcvề.
Saucùng,khichúngtôiđượchướngvềcáinhìnkháchquan,chúngtôiđãđồnglònglờđi.Chúngtôicóthểnhậnrađiềugìđãxảyđếnvớimình;nótươngtựvớitrảinghiệmđãgợirasựvôíchcủaviệcgiảngdạyTâmlýhọc.
Khihọđưaradựbáođốivớinhữngtrườnghợpriênglẻvềnhữngđiềuhọchỉcóchútítthôngtin(mộtcuộcphỏngvấnngắngọnvànhạtnhẽo),cácsinhviêncủaNisbettvàBorgidađãhoàntoànkhôngđểtâmtớinhữngkếtquảchungmàhọvừamớiđượchọc.Thôngtinthốngkê“buồntẻ”thườngbịloạibỏkhinóxungkhắcvớinhữngấntượngcánhâncủamộtaiđóvềmộttrườnghợp.Trongcuộcđuatranhvớicáinhìnchủquan,cáinhìnkháchquankhôngcólấymộtcơhội.
Việcchuộngcáinhìnchủquanhơnđôilúcmanglạinhữngẩnývềmặttinhthần.Mộthômtôiđãhỏicậuemhọtôi,mộtvịluậtsưxuấtsắc,mộtcâuhỏivềmộtnhómthamchiếu:“Khảnăngcóthểgiànhchiếnthắngcủabịđơntrongnhữngtrườnghợpgiốngnhưthếnàylàgì?”Câutrảlờisắcsảocủacậuấylà:“Mọitrườnghợplàduynhất”đượcđikèmvớimộtcáinhìnđãkhiếnmọisựtrởnênrõrànglàcậuấythấycâuhỏicủatôikhônghợplývànôngcạn.MộtsựnhấnmạnhđầytựhàovềtínhđơnnhấtcủacáctrườnghợpcũngphổbiếntrongngànhY,dùchonhữngtiếnbộgầnđâytronglĩnhvựcYhọcdựatrêndấuhiệuđãchỉracáchthứckhác.Nhữngsốliệuthốngkêykhoavànhữngdựbáocơbảnđượcđặtracùngvớisựgiatăngtầnsuấtcáccuộctraođổigiữacácbệnhnhânvớinhàtâmlýhọc.Tuynhiên,việctồntạisựmâuthuẫntrongtưtưởngvềcáinhìnbênngoàitrongnghềyđượcbiểulộtrongnhữngmốiquantâmvềsựthiếuhụtyếutốconngườitrongcácquytrìnhđượcdẫndắtbởicácsốliệuthốngkêvàcácdanhmụcthamchiếu.
SAILẦMDỰKIẾN
Trênphươngdiệncủacảdựbáotừcáinhìnlẫnkếtquảsaucùng,nhữngướcđoánbanđầuchúngtôiđưaravàochiềuthứSáuhômđóxemchừnggầnnhưlàhoangtưởng.Điềunàychẳngcógìđángngạcnhiên:Nhữngdựbáolạcquantháiquávềkếtquảcủanhữngdựánđượctìmthấyởkhắpmọinơi.Amosvàtôiđãđặtrathuậtngữsailầmdựkiếnđểmôtảnhữngdựkiếnvàdựbáo:
Phithựctếgầnvớinhữngkịchbảntìnhhuốngtốtnhất.Cóthểđượccảitiếnbằngviệctracứunhữngconsốthốngkêtrongnhữngtrườnghợptươngtự.
Nhữngvídụvềsailầmdựkiếncórấtnhiềutrongcáctrảinghiệmcủacánhân,chínhphủvàdoanhnghiệp.Danhsáchcáccâuchuyệnlykỳlàvôtận.
Vàotháng7năm1977,đệtrìnhngânsáchchoviệcxâydựngtòanhàQuốchộiScotlandtạiEdinburgđượcướctínhlà40triệubảng.Tới
tháng6năm1999,ngânsáchdànhchoviệcxâydựngtòanhàlà109triệubảng.Tháng4năm2000,cácnghịviệnquốchộiđãđặtramộtkhoản“chiphítrêntrời”là195triệubảng.Tớitháng11năm2001,họđưaramộtướctínhvề“chiphícuối”,khiđóđãđạtmức241triệubảng.Chiphícuốicùngđượcướctínhcòntănghailầnnữavàonăm2002,cuốinămđóđạtmức294.6triệubảng.Chiphícòntăngbalầnnữavàonăm2003,chạmngưỡng375.8triệubảngvàotháng6.Tòanhàcuốicùngđãđượchoàncôngvàonăm2004vớichiphísauchótxấpxỉchừng431triệubảng.Mộtnghiêncứuvàonăm2005đãthanhtracácdựánđườngsắtđượcthựchiệntrêntoànthếgiớivàonăm1969và1998.Tronghơn90%cáctrườnghợpđượcthanhtra,sốlượnghànhkháchđượcdựkiếnsẽsửdụngdịchvụđãđượcướctínhquácao.Dùchonhữngthiếuhụthànhkháchnàyđãđượccôngbốrộngrãi,nhữngdựđoánvẫnkhôngđượccảithiệntronghơn30năm;trungbình,cácnhàlậpđịnhđãướctínhsốlượngngườidânsẽsửdụngcácdựánđườngsắtmớiquácaolêntới106%vàchiphítrungbìnhvượtquá45%.Khicàngnhiềucăncứđượctíchlũylại,cácchuyêngiacàngkhôngmấytintưởngvàochúng.Vàonăm2002,mộtcuộcđiềutravềnhữngchủhộngườiMỹchotusửalạicácgianbếpcủamìnhđãpháthiệnrarằng,trungbình,họmongmuốnchiphítusửalà18.658đô-la;trongthựctế,họđãkếtthúcvớiviệcchitrảmứcphítrungbìnhlà38.769đô-la.
Sựlạcquancủanhữngngườilậpkếhoạchvàngườiraquyếtđịnhkhônghẳnlànguyênnhânduynhấtdẫnđếnnhữngdựđoánvượtmức.Cácnhàthầutusửabếpvànhàcungcấphệthốngnguyênvậtliệusẵnsàngthừanhận(dùkhôngphảivớicácđốitáccủahọ)rằnghọthườngtạorakhoảnlợinhuậntốiđacủamìnhtrongnhữngphầnthêmvàotrongkếhoạchbanđầu.Sailầmcủaviệcdựđoántrongnhữngtrườnghợpnàyphảnánhsựyếukémcủangườitiêudùngtrongviệchìnhdungxemnhữngmongmuốncủahọsẽleothangtheothờigianrasao.Họkếtthúcvớiviệctrảnhiềuhơnmứchọđãmongđợinếuhọđãtạoramộtkếhoạchthựctếvàhăngháibắttayvàolàm.
Nhữngsaisóttrongngânsáchbanđầukhôngphảilúcnàocũngsai.Cáctácgiảcủanhữngkếhoạchphithựctếthườngđượcthúcđẩybởikhaokhátdựánđượcchấpthuận–liệurằngbởicấptrêncủahọhaybởimộtđốitác–đượchưởngứngbởisựthônghiểurằngcácdựánhiếmkhibịbỏdởchỉbởivượtquáchiphíhoặcthờigianthicông.Trongnhữngtrườnghợpnhưvậy,tráchnhiệmlớnnhấtđểtránhđượcsailầmdựkiếnlàquyềnởnhữngngườiraquyếtđịnhchấpthuậnkếhoạch.Nếuhọkhôngthừanhậnnhucầuvềmột
cáinhìntừbênngoài,họdễphạmphảimộtsailầmdựkiến.
GIẢMTHIỂUSAILẦMDỰKIẾN
ViệcchẩnđoánvàbiệnphápkhắcphụctrạngtháisailầmdựkiếnvẫnchưahềthayđổikểtừbuổichiềungàythứSáuhômđó,nhưnghoạtđộngthựchiệnýniệmkểtrênđãđiđượcmộtchặngđườngdài.ChuyêngialậpkếhoạchnổitiếngngườiĐanMạch,BentFlyvbjerg,hiệnđanggiảngdạytạitrườngĐạihọcOxford,đãđưaramộtbảngtómlượcđầysứcthuyếtphục:
Xuhướngthườngthấynhằmđánhgiáthấphoặclờđithôngtinphổcậpcólẽchínhlàcănnguyênchủyếudẫntớinhữngsailầmtronghoạtđộngdựbáo.Nhữngngườihoạchđịnhdođónênnỗlựcđiềuchỉnhcácvấnđềdựbáođểtạođiềukiệnthuậnlợichoviệctậndụngtoànbộnhữngthôngtinphổcậpsẵncó.
Điềunàycóthểđượccoilàphầnquantrọngnhấtcủalờikhuyênđốivớiviệclàmthếnàođểtăngmứcđộchínhxáctronghoạtđộngdựbáothôngquanhữngphươngphápđãđượccảitiến.Việcsửdụngthôngtinphổcậptừnhữngngẫunhiênkháccùngloạivớithứđangđượcsửdụngđểdựđoánmàvẫnđượcxemlàcócái“nhìnkháchquan”vàlàphươngthuốcchữatrịchocănbệnhsailầmdựkiến.
Phápđồđiềutrịcănbệnhsailầmdựkiếngiờđâyđãcóđượccáitênchuyênngành:NhómthamchiếudựbáovàFlyvbjergđãứngdụngvàocácdựángiaothôngtạimộtvàiquốcgia.Cáinhìnkháchquanđượcvậnhànhbởiviệcsửdụngmộtkhốilượngdữliệulớn,chúngcungcấpthôngtinchocảkếhoạchlẫnkếtquảcủahàngtrămdựántrêntoànthếgiới,vàcóthểđượcsửdụngnhằmcungcấpthôngtinthốngkêvềnhữngvượtmứccóthểvềthờigian,chiphívàvềkhảnăngthựchiệndướimứccủacácdựánthuộccácdạngkhácnhau.
PhươngthứcdựbáomàFlyvbjergápdụngtươngứngvớinhữngthựctiễnđãđượckhuyếnnghịđểkhắcphụcsựxaonhãnghệsốgốc:
1.Nhậndiệnmộtnhómthamchiếuphùhợp(tusửagianbếp,cácdựánmởrộngđườngsắt,v.v…)
2.Thuthậpnhữngsốliệuthốngkêvềnhómthamchiếu(trongmốiquanhệvớichiphícầnthiếttrênmỗidặmđườngray,hoặcvềtỷlệphầntrămtheođómứcchivượtquángânsách).Sửdụngnhữngsốliệuthốngkênàyđểtạoramộtdựđoáncơbản.
3.Sửdụngthôngtincụthểvềtrườnghợpđiềuchỉnhdựđoáncơbản,nếuđólànhữnglýdođặcbiệtđểchorằnglạcquantháiquáđượcthểhiệnrõrệttrongdựánnhiềuhoặcíthơntrongnhữngdựánkháccùngloại.
BảnphântíchcủaFlyvbjergđượctrôngđợisẽđịnhhướngchocácchuyêngiacóthẩmquyềntrongcácdựáncông,vớiviệccungcấpcácsốliệuthốngkêvềnhữngvượtmứctrongcácdựántươngtự.Nhữngnhàlậpđịnhcầnmộthànhđộngđánhgiáthựctếvềcácchiphívàlợiíchcủamộtbảnđềxuấttrướckhiđưaraquyếtđịnhcuốicùngphêduyệtdựán.Họcóthểcũngmuốnướctínhngânsáchdựphòngmàhọcầntớiđểphòngngừanhữngvượtmức,mặcdùloxanhưvậythườngtựnótrởthànhyếutốtácđộngđếnkếtquảcủadựđoán.NhưmộtviênchứcđãtừngnóivớiFlyvbjerg:“Mộtkhoảnngânsáchdựphòngđốivớinhữngnhàthầugiốngnhưmỡtrướcmiệngmèo,họsẽvồlấychúng.”
Cáctổchứcđốimặtvớitháchthứcvềviệckiểmsoátxuhướngcácviênchứccaocấpđuatranhđểgiànhđượccácnguồnlựcnhằmđưaranhữngkếhoạchquálạcquan.Mộttổchứcvậnhànhtốtsẽthưởngcôngchonhữngngườihoạchđịnhbởibiểuhiệnrõràngvàcảnhcáohọbởiđãrơivàonhữngrắcrốithấytrướcvàbởiviệcsaonhãngkèmvớinhữngkhókhănmàhọđãkhôngthểthấytrướcđược–nhữngẩnsốkhôngxácđịnh.
CÁCQUYẾTĐỊNHVÀNHỮNGSAILẦM
BuổichiềungàythứSáuhômđóđãdiễnracáchđâyhơn30năm.Tôivẫnthườngnghĩvềnóvànhắctớitrongcácbàigiảngdămbalầnmỗinăm.Vàingườibạnphátngánvớicâuchuyệncủatôi,nhưngtôiđãrútrađượcnhữngbàihọcmớitừđó.Gần15nămsaungàyđầutiênbáocáovềhiệntượngsailầmdựkiếncùngvớiAmos,tôiđãtrởlạichủđềấycùngvớiDanLovallo.Chúngtôiđãcùngnhauphácthảomộtgiảđịnhvềhoạtđộngraquyếtđịnhtrongđósailệchlạcquanlàmộtnguồngốcquantrọngvềrủiromanglại.Trongnhữngmôhìnhkinhtếchuẩnmựchợplý,ngườitachấpnhậncácrủirobởinhữnglợithếthuậnlợi–họchấpthuậnmộtsốchừngmựccóthểvềmộttổnhạichiphíbởikhảnăngcóthểthànhcônglàrấtlớn.Chúngtôiđãđưaramộtýniệmkhác.
Khidựbáohậuquảcủacácdựánrủiro,cácviênchứccaocấpdễdàngtrởthànhnạnnhâncủasailầmdựkiến.Họđưaracácquyếtđịnhdựatrênsựlạcquanảotưởnghơnlàdựatrênmộttỷtrọngcăncứtrênlýtrívềcáclợiích,tổnthấtvàkhảnăngcóthểxảyra.Họướctínhquácaocáclợiíchvàtrùtínhquáthấpcácchiphí.Họthêudệtnhữngviễncảnhthànhcôngtrongkhibỏ
sótnhữngsaisóttiềmẩnvànhữngtínhtoánsailầm.Nhưmộthệquả,họđeođuổinhữngsángkiếnkhôngchắcsẽxảyravớingânsáchhoặcthờigianhoặccamkếtvềnhữngđềnđápđượcmongđợi–hoặcthậmchíđượchoànthành.
Vớiquanđiểmnày,mọingườithường(khôngphảiluônluôn)đảmnhậnnhữngdựánrủirobởihọquálạcquanvềnhữnglợithếmàhọgặp.Tôisẽtrởlạivớiýniệmnàymộtvàilầnnữatrongcuốnsách–cólẽnógópphầngiảithíchtạisaomọingườitranhgiànhnhau,tạisaohọkhơimàonhữngcuộcchiếntranh,vàtạisaohọbắtđầunhữngcôngviệckinhdoanhnhỏ.
MỘTTHỬNGHIỆMTHẤTBẠI
Trongnhiềunăm,tôinghĩvấnđềmấuchốtcủacâuchuyệnvềchươngtrìnhgiảngdạylànhữnggìtôiđãlĩnhhộiđượctừSeymour:Phỏngđoántíchcựcnhấtcủaôngvềtươnglaidựáncủachúngtôiđãkhôngđượcđưarabởinhữnggìôngtừngbiếtvềnhữngdựántươngtự.Tôiđãxoayxởkhátốttrongviệckểlạicâuchuyện,trongđótôigiữvaitròđặtcâuhỏihómhỉnhvàsắcsảo.Chỉthờigiangầnđâytôimớinhậnrarằngmìnhđãthựcsựgiữvaitròcủamộttrưởngnhómấutrĩvàngườilãnhđạolạclõng.
Dựánđólàsángkiếncủatôivàdovậytráchnhiệmcủatôilàphảiđảmbảorằngnócóýnghĩavànhữngvấnđềchủyếuchắcchắnphảiđượctraođổicùngvớitoànđộinhưngtôiđãthấtbạitrongthửnghiệmấy.Vấnđềcủatôitừlâuđãkhôngcònlàsailầmdựkiếnnữa.TôiđãđượcthứctỉnhkhỏitrạngtháisailầmdựkiếnngaykhitôiđượcnghenhữngtổngkếtthốngkêcủaSeymour.Nếuđểnhấnmạnh,thìtôicóthểnóirằngnhữngướctínhbanđầucủachúngtôiđãlạcquantớingớngẩn.Nếucầnnhấnmạnhhơn,tôicóthểthừanhậnrằngchúngtôiđãkhởiđộngdựánmộtcáchsailầmngaytừđầuvàvìthếchúngtôiítnhấtcũngnêncânnhắcmộtcáchnghiêmtúcvềphươngántuyênbốgiảitánvàtrởvềnhà.Nhưngđãkhôngcóainhắcnhởtôivàcũngchẳngcócuộcthảoluậnnàohết;chúngtôiđãđồngýngầmvớinhautiếptụccôngviệcmàkhôngcầntớimộtdựbáorõràngvềviệcnỗlựccủachúngtôisẽkéodàitrongbaolâu.Thậtquádễđểlàmvậybởichúngtôiđãkhôngđưaramộtdựbáonàogiốngnhưvậyđểbắttayvàolàm.Nếuchúngtôicómộtdựđoáncơbảnhợplýkhikhaicuộc,chúngtôisẽkhôngbịcuốnvàotrongđó,nhưngchúngtôiđãthựcsựđầutưquánhiềunỗlực–mộtdẫnchứngvềsựđầutưchiphísailầm,điềunàychúngtasẽđượctiếpcậnnhiềuhơntrongphầntiếptheocủacuốnsách.Thậtđángxấuhổvớichúngtôi–đặcbiệtlàtôi–vìkhiđóđãtừbỏvàcóvẻnhưkhônghềcólýdotrựctiếpnàođểlàmvậy.Sẽlàdễdàngđểchuyểnhướngtrongmộtcuộckhủng
hoảng,nhưngđấykhôngphảilàmộtcuộckhủnghoảng,chỉlàmộtvàithựctếmớimẻvềnhữngngườimàchúngtôichưathựcsựhiểuchohết.Cáinhìntừkháchquanbaogiờcũngkhiếnchúngtadễdàngbỏquahơnlànhữngtinxấumàchúngtacốtìnhgắnvào.Tôicóthểmiêutảrõràngtâmtrạngcủachúngtôinhưmộtkiểuthờơ–mộtsựmiễncưỡngphảisuynghĩvềđiềugìđãxảyra.Bởivậychúngtôiđãtiếptục.Khônghềcóthêmchútcốgắngnàotrướcviệclênkếhoạchmộtcáchhợplýđốivớikhoảngthờigiancònlạitôiđãdànhrađểlàmmộtthànhviêncủanhóm–mộtsựrađiđặcbiệtphiềnhàchomộtnhómđãcốnghiếnchocôngviệcgiảngdạymộtcáchđíchđáng.Tôihyvọnggiờđâytôisángsuốthơnvàtôiđãcóđượcthóiquentìmkiếmcáinhìntừbênngoài.Nhưngđósẽchẳngbaogiờlàthứsẵncóđểtìm.
BÀNVỀCÁINHÌNKHÁCHQUAN
“Ôngấyđangnhìnnhậnchủquan.Ôngấynênquênđinhữnggìdiễnratrongtrườnghợpcủariêngmìnhvàtìmkiếmnhữngđiềuđãxảyratrongcáctrườnghợpkhác.”
“Côtalànạnnhâncủamộtsailầmdựkiến.Côtađangkhoáclênmìnhmộtviễncảnhtốiưu,nhưngcóquánhiềucáchkhácnhauđểđưadựánđếnthấtbạivàcôtakhôngthểnhìnthấytrướcđượctấtcả.”
“Giảsửbạnkhônghềbiếtmộtchútgìvềtrườnghợppháplýcụthểnày,chỉbiếtrằngnócóliênquantớimộtkhiếukiệnphilýcủamộtcánhântrướcmộtbácsĩphẫuthuật.Dựđoáncơbảncủabạnlàgì?Cóbaonhiêutrườnghợpnhưthếnàyđãthắngkiện?Baonhiêutrườnghợpđượcdànxếp?Sốlượngrasao?Trườnghợpmàchúngtađangtranhluậnnghiêmtrọnghơnhaynhẹhơnnhữngvụkiệntươngtự?”
“Chúngtađangtăngcườngđầutưbởichúngtakhôngmuốnthừanhậnthấtbại.Đâylàmộtdẫnchứngchophítổnđầutưsailầm.”
Chương24.Độngcơcủachủnghĩatưbản
Ảotưởnglậpkếhoạchchỉlàmộttrongnhữngbiểuhiệncủaxuhướnglạc
quanquámức.Hầuhếtchúngtanhìnnhậnthếgiớitốtđẹphơnthựctế,cácđặctínhcủariêngcủachúngtathuậnlợihơnchúngvốncóvànhữngmụctiêumàchúngtahướngđếncónhiềukhảnăngđạtđượchơn.Chúngtacũngcóxuhướngphóngđạinănglựcdựđoántươnglaicủamình,điềunàynuôidưỡngniềmtinlạcquantháiquátrongmỗichúngta.Trongmốiquanhệvềnhữnghậuquảcủanóđốivớinhữngquyếtđịnh,xuhướnglạcquantháiquácóýnghĩanhấttrongsốcácxuhướngnhậnthức.Dođólạcquantháiquácóthểvừalàphúcnhưngcũnglàhọa,bạncũngnênvừavuimừngvừathậntrọngnếubạnđanglạcquanmộtcáchthấtthường.
NHỮNGKẺLẠCQUAN
Sựlạcquanrấtđỗibìnhthườngnhưngmộtsốngườimaymắnthườnglạcquanhơnsốngườicònlạitrongmỗichúngta.Nếubạnđượcsởhữusựlạcquantháiquá,bạnkhôngcầnainóivớibạnrằngbạnlàmộtngườimaymắn,màtựbảnthânbạnluônthấymìnhlàngườimaymắn.Mộttâmthếlạcquanđượckếthừamộtcáchphongphú,vàđólàmộtphầncủathiênhướngchungvềhạnhphúc,nócũngcóthểbaogồmsởthíchnhìnvàomặttíchcựccủamọisựviệc.Nếubạncómộtđiềuướcchoconcủamình,hãycânnhắckỹtớiđiềuướcmongsựlạcquanchocậunhóc/cônhóccủabạn.Nhữngngườilạcquanthôngthườngluônvuivẻvàhạnhphúc,bởivậymànhìnchung,họkhônghaynảnlòngtrướcnhữngthấtbạihaykhókhăn.Cơhộibiểuhiệnchonhữngchánnảnsinhlýcũnggiảmxuống,hệthốngmiễndịchcủahọmạnhmẽhơn,họchămlochosứckhỏecủamìnhtốthơn,họcảmthấykhỏemạnhhơnnhữngngườikhácvàthựctếlàhọcóthểsốnglâuhơn.Mộtnghiêncứuvềnhữngngườicườngđiệucuộcsốngmongđợicủahọkéodàitrêncảnhữngdựđoáncủachuyênviênthốngkêbảohiểmđãchỉrarằnghọlàmviệctrongnhiềugiờhơn,họlạcquanhơnvềkếtquảtươnglaicủamình,họcónhiềukhảnăngsẽtáihônsaukhilyhôn(“chiếnthắngcủaniềmhyvọngtrướcthửthách”theokiểucổđiển),vàdễcóxuhướngđánhcuộcvàonhữngcổphầnđộcđáohơn.Dĩnhiên,nhữngmaymắnlạcquanchỉtìmđếnnhữngcánhânhơicóthiênhướnglạcquantháiquávànhữngaicókhảnăng“nêubậtđượcsựtíchcực”vàvẫndựatrênthựctế.
Nhữngcánhânlạcquangiữmộtvaitròtrongviệcđịnhhìnhcuộcsốngcủachúngta.Nhữngquyếtđịnhcủahọtạorasựkhácbiệt;họlànhữngnhàsángchế,doanhnhân,chínhkháchvàtướnglĩnhquânđội,họthườngkhôngphảilànhữngngườibìnhdân.Họđãlựachọntớinhữngnơimàởđóhọđượckhẳngđịnhbảnthânmình,họtìmkiếmtháchthứcvàchấpnhậnrủiro.Họcótàinăngvàhọcóđượcmaymắn,gầnnhưchắcchắnlàhọmaymắnhơnsovớinhữnggìhọthừanhận.Họcómộttínhcáchlạcquan.Mộtcuộcđiềutravềcácnhàsánglậpcácdoanhnghiệpnhỏđãđượctiếnhànhmàởđócácdoanhnhânlạcquanvềcuộcsốnghơnsovớinhữngnhàquảnlýcấptrung.Nhữngtrảinghiệmvềthànhcôngcủahọđãcủngcốchoniềmtincủahọtrongsựphánđoánvàtrongkhảnăngkiểmsoátcácbiếncốcủahọ.Sựtựtincủahọđượcnhânlênnhờsựngưỡngmộcủanhữngngườikhác.Lậpluậnnàydẫntớimộtgiảthuyết:Nhữngaicóảnhhưởnglớnnhấttớicuộcsốngcủanhữngngườikháccóvẻnhưlàngườilạcquanvàliềulĩnhvàgặpnhiềurủirohơnhọnhậnthấy.
Dấuhiệunàygợiragiảthuyếtrằngsựlạcquantháiquáđôikhiđóngvaitròchiphốiđốivớibấtcứcánhânhoặctổchứcnàotìnhnguyệnđánhcượcvớinhữngrủirolớn.Luônluônlànhữngngườichấpnhậnrủiro,coinhẹnhữngsựnhỏnhặtmàhọgặpphải,vàđầutưnỗlựclớnnhằmtìmralợithếcủamìnhlàgì.Dohiểusainhữngrủiro,cácdoanhnhânlạcquanthườngtinrằnghọcẩntrọng,ngaycảkhihọthựcsựkhôngnhưvậy.Sựtintưởngcủahọvàotươnglaithànhcôngduytrìmộttrạngtháitíchcựcgiúphọđạtđượcnhữngniềmanủitừnhữngngườikhác,khíchlệtinhthầnnhânviêncủahọvànângcaonhữngtriểnvọnghiệncó.Khihànhđộnglàcầnthiết,niềmlạcquan,ngaycảtrongtrạngtháicómộtchútảotưởngkhácnhau,cũngcóthểlàmộtđiềutốt.
NHỮNGẢOTƯỞNGCỦADOANHNGHIỆP
Cơmayđểmộtdoanhnghiệpnhỏtồntạitrong5nămtạiMỹvàokhoảng35%.Nhưngnhữngngườisánglậpdoanhnghiệpkhôngtinrằngcácconsốthốngkêấyliênứngvớihọ.MộtcuộckhảosátđãpháthiệnrarằngcácdoanhnhânngườiMỹcóxuhướngtinrằnghọđangtrênđàkinhdoanhtriểnvọng:Ướctínhtrungbìnhcủahọvềcơmaythànhcôngdànhcho“bấtkểdoanhnghiệpnàogiốngcủabạn”là60%-gầngấpđôigiátrịthựctế.Xuhướngcàngrõrànghơnkhingườitađãấnđịnhlợithếcủariêngdoanhnghiệpmình.81%cácdoanhnhânđặtratỷlệthànhcôngcủacánhânhọởngưỡnggấp7tới10lầnhoặccaohơn,và33%trongsốhọchorằngnguycơthấtbạicủahọbằngkhông.
Thiênhướngnàykhôngcógìlàngạcnhiên.NếubạnphỏngvấnmộtaiđógầnđâyđãmởmộtnhàhàngmónănÝ,bạnsẽkhôngtrôngchờgìvàoviệcanhtađánhgiáthấpnhữngtriểnvọngthànhcônghoặccócáinhìnbiquanvềkhảnăngtrởthànhmộtchủnhàhàngcủamình.Nhưngbạncầnphảithắcmắc:Anhtasẽvẫnđầutưtiềnvàthờigiannếuanhtađãtạorađượcmộtnỗlựccầnthiếtđểnắmđượclợithế,hoặcnếucôấyđãbiếtđượclợithế(60%cácnhàhàngmớiđềuđóngcửasaubanăm)vàđãđểýtớichúng?Ýniệmvềviệcchấpnhậncáinhìnkháchquantừbênngoàicólẽkhôngxảyravớianhta.
Mộttrongnhữnglợiíchcủamộtsựlạcquanđólànókhíchlệchúngtakiêntrìthựchiệnmụctiêubấtchấpmọitrởngại.Nhưngsựkiêntrìcóthểlạilàđiềutaihại.MộtnhómcácthínghiệmấntượngđượctiếnhànhbởiThomasÅstebrohyvọngmanglạichonhữngngườilạcquankhinhậnđượctinxấu.ÔngđãđưaradữliệucủamìnhtừmộttổchứcCanada–Inventor’sAssistanceProgram(ChươngtrìnhHỗtrợcủaNhàsángchế)–cóthumộtkhoảnlệphínhonhỏđểcungứngchocácnhàphátminhmộtđánhgiákháchquanvềnhữngtriểnvọngthươngmạimàýtưởngcủahọcóthểmanglại.Nhữngđánhgiádựavàonhữngphânloạikỹlưỡngđốivớitừngphátminhtheo37tiêuchuẩn,baogồmsựcầnthiếtđốivớisảnphẩm,chiphísảnphẩm,vàxuthếướclượngvềnhucầutiêudùng.Cácchuyêngiaphântíchtổnghợpcácphânloạicủamìnhbằngmộtcấpđộchữcái,trongđóDvàEdựbáosựthấtbại–mộtdựđoánđãđưaratỷlệtrên70%cácsángchếmàhọxemxét.Nhữngdựbáovềthấtbạichínhxácmộtcáchđặcbiệt:Chỉ5/411dựánbịchođiểmthấpnhấtđãđạttớisựthươngmạihóavàkhôngdựánnàothànhcông.
Cáctinxấuđãlàmchokhoảngmộtnửacácnhàsángchếrútluisaukhinhậnthấymứcđộthấtbạiđãđượcdựđoánmộtcáchrõràngvềsựthấtbại.Tuynhiên,47%trongsốhọvẫnnỗlựcpháttriểnngaysaukhiđượcchohaydựáncủahọkhôngkhảthi,vànhữngcánhânbảothủ(haycốchấp)trungbìnhgặpphảithấtbạigấpđôimụctiêubanđầutrướckhibỏcuộc.Điềuđángchúýlàsựkiêntrìsaukhicólờikhuyênbànlùiđãtươngđốiphổbiếntrongsốcácnhàsángchếđãđạtđượcđiểmsốcaodựatrênthướcđocánhâncủasựlạcquan–theođónhữngnhàsángchếnóichungđạtđiểmcaohơnđạichúng.Nhìnchung,thunhậptừsángchếcánhânlàrấtthấp,“thấphơnthunhậptừvốncổphầncánhânvàchứngkhoáncóđộrủirocao.”Thườngthì,nhữnglợiíchtàichínhcủaviệctựkinhdoanhrấtxoàngxĩnh:Vớicùngtrìnhđộ,nhữngngườigặtháiđượcnhữngkhoảnthunhậptrungbìnhquaviệcbáncáckỹnăngcủamìnhchogiớichủcaohơnviệcbàyvẽthànhlậpdoanhnghiệpchomình.Cácbằngchứngđãchỉrarằng:Sựlạcquanmangtínhlây
lan,ngoancốvàtốnkém.
Cácnhàtâmlýhọcđãxácnhậnrằnghầuhếtmọingườiđềutintưởngrằnghọthựcsựtàigiỏihơnhẳnsốđôngcònlại.Họsẵnlòngđánhcượcmộtkhoảntiềnnhonhỏvàonhữngniềmtintrongphòngthựcnghiệm.Dĩnhiên,trênthịtrườngnhữngniềmtinvàosựvượttrộicủamộtaiđócótầmquantrọngđángkể.Nhữngngườiđứngđầucủacácdoanhnghiệplớnđôilúcđặtcượclớnvàonhữngvụhợpnhấtvàsápnhập,hànhđộngtheoniềmtinsailầmrằnghọcóthểquảnlýkhốitàisảncủacáccôngtykháctốthơnnhữngngườichủhiệntạiđanglàm.Thịtrườngchứngkhoánthôngthườngphảnứnglạibằngviệcgiảmgiátrịcủacôngtymualại,bởikinhnghiệmđãchỉrarằngcácnỗlựcnhằmhợpnhấtcáchãngđãthấtbạinhiềuhơnlàthànhcông.Nhữngvụsápnhậpsailầmđãđượcgiảithíchbởimột“giảthuyếtngạomạn”:Cácnhàlãnhđạocấpcaocủadoanhnghiệpđisápnhậpdoanhnghiệpcóítkỹnănghơnsovớisuynghĩcủahọ.
CácnhàkinhtếhọcUlrikeMalmendiervàGeoffreyTateđãnhậndiệnnhữngCEOlạcquanquasốcôngtycổphầnmàhọsởhữuvàquansátthấycácvịlãnhđạolạcquancaođộđãgánhchịunhữngrủirovượtmức.Họđãgánhlấynợnầnhơnlàvấnđềvốnchủsởhữuvàhọcókhảnănghơnnhữngngườikhácđể“thanhtoánvượtmứcchocáccôngtymụctiêuvàđảmnhậnviệcpháhủygiátrịcácvụhợpnhất.”Đángchúýlà,cổphiểucủacôngtymualạichịutổnthấtvềcơbảnnhiềuhơntrongnhữngvụhợpnhất,nếuvịCEOquálạcquanbởithướcđocủangườitạora.ThịtrườngchứngkhoándườngnhưcókhảnăngnhậndiệnracácvịCEOquátựtin.LờinhậnxétnàyđãmiễntráchnhiệmchocácvịCEOkhỏilờicáobuộc,ngaycảkhinóquychohọnhữngviệctươngtựnhư:Cácnhàlãnhđạocủacáctổchứckinhdoanhthựchiệnnhữngvụcácượckhôngaibiếtđến,khônglàmnhưvậybởihọđangcácượcbằngtiềncủangườikhác.Ngượclại,họcónhữngrủirolớnhơnkhihọđíchthânsởhữunhiềucổphầnhơn.TổnthấtgâyrabởinhữngvịCEOquátựtintrởnênphứctạpkhigiớibáochítônvinhhọlênnhưnhữngngườidanhtiếng;căncứchỉrarằnggiớibáochícóuytínvinhdanhcácvịCEOlàthôngtinđánggiáđốivớicáccổđông.Cáctácgiảviết:“ChúngtôipháthiệnrarằngcáchãngcónhữngCEOđoạtgiải,sauđóđềuhoạtđộngkémhiệuquả,liênquantớicảcổphiếulẫnviệcvậnhànhcôngviệc.Đồngthời,việcđáplạicủaCEOcũngtănglên,cácvịCEOdànhnhiềuthờigianhơnvàocáchoạtđộngbênngoàicôngtychẳnghạnnhưviếtcáccuốnsáchvàngồibênngoàicáchộiđồng,vàdườngnhưhọquantâmhơnđếnviệckiếmtiền.”
Nhiềunămtrước,vợchồngtôiđidulịchtạiđảoVancouver,khiđangtìm
mộtnơiđểnghỉdưỡng,chúngtôiđãpháthiệnramộtnhàkháchvenđườnghấpdẫnnhưngvắngtanhtrênmộtconđườngnhỏnhiềungườiqualạiởkhoảnggiữacủamộtkhurừng.Chủnhàkháchlàmộtcặpvợchồngtrẻlịchthiệp,chúngtôiđềnghịvàhọđãkểchochúngtôinghecâuchuyệncủahọ.HọtừnglàgiáoviêncấpmộttạithịtrấnAlberta,họđãquyếtđịnhthayđổicuộcđờivàđãsửdụngtoànbộkhoảntiềntiếtkiệmđểmualạinhàkháchvenđườngđượcxâydựngtrướcđó12năm.Họkểchochúngtôimàkhôngchútchêbaihayengạirằnghọđãmuađượcnóvớigiárẻ:“Bởivìtrướcđóđãcósáu,bảyngườichủtrướcđãkinhdoanhthấtbạinhàkháchnày.”Họcũngkểchochúngtôivềnhữngkếhoạchtìmkiếmmộtkhoảnvaynhằmtạochocơngơithêmphầnhấpdẫnbằngcáchxâydựngmộtnhàhàngngaycạnhđó.Họcảmthấykhôngcầnthiếtphảigiảithíchtạisaohọđãkỳvọngsẽthànhcôngởnơiđãcósáuhoặcbảyngườikhácđãthấtbại.Cómộtđiểmchungvềtínhliềulĩnhvàlạcquangiữanhữngngườilàmkinhdoanh,từnhữngngườichủnhànghỉvenđườngtớinhữngvịCEOnổitiếng.
Sựmạohiểmlạcquandiễnrabởicácdoanhnhânchắcchắngópphầnvàonềnkinhtếnăngđộngcủaxãhộitưbảnchủnghĩa,ngaycảnếuphầnlớnnhữngngườigánhnhậnrủirođềunhậnlấynỗithấtvọng.Tuynhiên,MartaCoelho,giảngviêntrườngKinhtếLondonđãchỉranhữngvấnđềchínhsáchkhácbiệtnảysinhkhinhữngnhàsánglậpcácdoanhnghiệpnhỏđòihỏichínhphủhỗtrợhọtrongcácquyếtsáchmàphầnlớndẫnđếnkếtcụctồitệ.Liệurằngchínhphủcónêncấpcáckhoảnvaychonhữngngườimớibắtđầukinhdoanhmàcóthểhọsẽphásảntrongvàinămtới?Rấtnhiềunhàkinhtếhọchànhvihàilòngvớinhữngtrìnhtựtheokiểu“chủnghĩatựdođộcđoán”đãgiúpngườidângiatăngtỷlệtiếtkiệmcủahọvượtmứcnhữnggìhọcóthểlàmbằngsứclựccủamình.Câuhỏiliệurằngchínhphủcónênhỗtrợchonhữngdoanhnghiệpnhỏvàhỗtrợnhưthếnàovẫnkhôngcócâutrảlờithỏađáng.
SỰCẠNHTRANHTHỜƠ
Thậthấpdẫnđểgiảithíchsựlạcquantrongkinhdoanhbằngnhữngsuynghĩmộngtưởng,nhưngcảmxúcchỉlàmộtphầncủacâuchuyện.Cácsailệchliênquantớinhậnthứcgiữmộtvaitròquantrọng,nhấtlàđặctrưngWYSIATIcủaHệthống1.
Chúngtatậptrungvàomụctiêucủamình,bámsátkếhoạch,vàlờđinhữnghệsốgốccóliênquan,bộclộbảnthântrướcsailầmdựkiến.Chúngtatậptrungvàonhữnggìchúngtamuốnlàmvàcóthểlàm,bỏquanhữngkếhoạchvàkỹnăngcủangườikhác.
Cảtrongviệcgiảithíchquákhứlẫntrongviệcdựđoántươnglai,chúngtatậptrungvàovaitrònguồngốccủakỹnăngvàbỏquavaitròcủasựmaymắn.Bởivậy,chúngtacóýthiênvềmộtảotượngkiểmsoát.Chúngtatậptrungvàonhữnggìchúngtabiếtvàbỏquanhữnggìchúngtakhôngbiết,nhữngđiềukhiếnchúngtaquátinvàoniềmtincủamình.
Cácquansátchothấy“90%láixetinrằnghọởtrênmứctrungbình”làmộtpháthiệntâmlýtồntạitrongmộtthờigiandàivàđãtrởthànhmộtphầncủavănhóa,nóthườngđượcdẫnranhưlàmộtvídụđiểnhìnhvềmộttácđộngphổbiếntrênmứctrungbình.Tuynhiên,sựcắtnghĩacủapháthiệnnàyđãthayđổitrongvàinămgầnđây,từsựtựđềcaotớimộtsailệchnhậnthức.Hãyngẫmnghĩhaicâuhỏisau:
Bạnlàmộttayláicừchứ?
Bạncừhơnmứctrungbìnhvớivaitròlàmộtngườiláixechứ?
Câuhỏithứnhấtrấtdễvàcâutrảlờitớirấtnhanh:Hầuhếtcáctayláiđềutrảlờilàcó.Câuhỏithứhaikhóhơnvàhầuhếtnhữngngườiđượchỏigầnnhưkhôngthểtrảlờimộtcáchnghiêmchỉnhvàchínhxác,bởinóđòihỏimộtđánhgiávềtrìnhđộtrungbìnhcủacácláixe.Ởthờiđiểmnàyvấnđềmàcuốnsáchđưarakhônghềgâyngạcnhiên,vìngườitađáplạimộtcâuhỏikhóquaviệctrảlờimộtcâudễhơn.Họsosánhbảnthânvớimứctrungbìnhmàhọtừngbiết.Chứngcứchocáchgiảithíchliênquantớinhậnthứcvềtácđộngtrênmứctrungbìnhlànhữnggìngườitađượcđềnghịchomộtnhiệmvụmàhọthấykhókhăn(đốivớinhiềungườitrongsốchúngtađiềuđócóthểlà“Bạncógiỏihơnmứctrungbìnhtrongnhữngcuộcchuyệntròlàmquenvớinhữngngườilạ?”),họthựcsựtựxếphạngmìnhtrênmứctrungbình.Kếtquảcuốicùnglànhữngngườicóxuhướngquálạcquanvềmốiliênhệcủahọ,họluôngiữđúngtháiđộđótrongbấtcứhànhđộngnàomặcdùhọthựchiệnkhôngtốtlắm.
Tôitừngcómộtvàidịphỏinhữngnhàsánglậpvàngườithamgiakhởinghiệpmangtínhđổimớimộtcâuhỏi:Trongchừngmựcnàothìkếtquảtừnỗlựccủabạnsẽphụthuộcvàonhữnggìbạnlàmtạidoanhnghiệp?Rõràngđâylàmộtcâuhỏidễ,câutrảlờiđượcđưaranhanhchóngvàtrongvídụtiêubiểunhỏcủatôichưabaogiờchừngmựcấythấphơn80%.Ngaycảkhihọkhôngchắcmìnhsẽthànhcông,nhữngconngườiliềulĩnhnàynghĩsốmệnhcủahọgầnnhưhoàntoànnằmtrongtayhọ.Họsaimộtcáchchắc
chắn:Kếtquảcủamộtlầnkhởinghiệplệthuộcnhiềuvàonhữngthànhtựucủađốithủcạnhtranh,vàosựthayđổitrênthịtrường,cũngnhưmứcđộnỗlựccủariêngnó.Tuynhiên,WYSIATIgiữphầntrongđóvàcácdoanhnhântậptrungmộtcáchbảnnăngvàonhữnggìhọbiếtnhiềunhất–nhữngkếhoạchcủahọvànhữnghànhđộng,cácmốiđedọatrựctiếpnhấtvàcáccơhội,vídụnhưnguồnvốnsẵncó.Họítbiếtvềnhữngđốithủcạnhtranhvàdođónhậnthấýthậtđơngiảnđểhìnhdungmộttươnglaiởđósựcạnhtranhgiữvaitròthứyếu.
ColinCammerervàDanLovallo,nhữngngườiđãđưarakháiniệmvềsựsaonhãngcạnhtranh,đượcminhhọabởimộtcâutríchdẫntừvịChủtịchsaunàycủaHãngphimDisney.Khiđượchỏitạisaocóquánhiềubộphimtốnnhiềungânsáchlạiđượccôngchiếuvàonhữngngàytrùngnhau(vídụnhưNgàylễtưởngniệmchiếnsĩtửtrậnvàngàyQuốckhánh),ôngđãtrảlờirằng:
“Ngạomạn!Ngạomạn!Nếucậuchỉnghĩvềcôngviệckinhdoanhcủariêngmình,cậusẽnghĩ:“Tôivừacóđượcmộtphầncủacâuchuyệnhay,tôivừamớicómộtbộphậnMarketinggiỏi,chúngtôisẽchinhphụcthếgiớibênngoài.”Vàcậukhôngchắcrằngtấtcảmọingườicònlạiđềunghĩtheocáchđó.Trongmộtkỳnghỉcuốicùngbấtkỳđượctrongmộtnăm,cậusẽcónămbộphimcôngchiếu,vàrõrànglàsẽkhôngcóđủngườiđểđivòngquanhmộtlượt.”
Câutrảlờivôtưnhắcđếnthóingạomạn,nhưngnókhôngchỉrathóikiêungạo,tựphụvềsựưuviệthơncáchãngphimcạnhtranh.Sựcạnhtranhđơngiảnkhôngphảilàmộtphầncủaquyếtđịnh,trongđómộtcâuhỏikhólạimộtlầnnữađượcthaythếbằngmộtcâudễhơn.Câuhỏicầntớimộtcâutrảlờiđólà:Cânnhắcxemnhữngaisẽlàm,baonhiêungườisẽxembộphimcủachúngta?Câuhỏimàcácviênchứccấpcaocủahãngphimđãnghĩđếnđơngiảnhơnvànhắcđếnkiếnthứcdễdàngnhấtsẵncóvớihọ:Chúngtacómộtbộphimhayvàmộtkếhoạchtốtđểtungrathịtrườngchứ?CácquytrìnhquenthuộccủaHệthống1vềWYSIATI,sựthayđổisảnphẩm,sựsaonhãngcạnhtranhlẫnhiệuứngtrênmứctrungbìnhthìhậuquảcủaviệcsaonhãngcạnhtranhđólàsựthâmnhậpvượtmức:Cácđốithủtiếnvàothịtrườngvượtquákhảnăngduytrìsinhlờicủathịtrường,dođókếtquảbìnhquâncủahọlàmộtsựthualỗ.Kếtquảnàygâythấtvọngchohãngphimmớigianhậpthịtrườngđiểnhình,nhưngsựtácđộngđếnnềnkinhtếchungcũngcóthểlàmộtđiềutíchcực.Trongthựctế,GiovanniDosivàDanLovallogọicáchãngkinhdoanhthấtbạilànhữngbáohiệuthịtrườngmớichocácđốithủcạnhtranh“nhữngkẻlạcquantửvìđạo”cóđủkhảnănghơn–tốtcho
nềnkinhtếnhưngchịuthuathiệtchocácnhàđầutưcủahọ.
QUÁLIỀULĨNH
Trongmộtvàinăm,cácGiáosưtạitrườngĐạihọcDukeđãtiếnhànhmộtcuộckhảosáttheođócácGiámđốctàichính(CFO)củacáctậpđoànlớnđãướctínhlợinhuậncủachỉsốStandard&Poortrongtoànbộnămkếtiếp.CáchọcgiảtrườngDukeđãthuthập11.600dựbáonhưvậyvàkiểmtrađộchínhxáccủachúng.Kếtluậnhoàntoànthẳngthắnrằng:Cácchuyêngiatàichínhcủacáctậpđoànlớnkhônghềcómạchtưtưởngnàovềtươnglaingắnhạncủathịtrườngchứngkhoán;mốitươngquangiữanhữngướctínhcủahọvàgiátrịthựccònthấphơnconsốkhông!Khihọtuyênbốthịtrườngsẽcóthểđixuống,cóítkhảnănglànósẽkhôngđilên.Nhữngpháthiệnnàykhônggâyngạcnhiên.MộtsựthựcđángbuồnlàcácCFOkhôngbiếtrằngnhữngdựbáocủahọthậtsựkhôngcógiátrịgì.
CùngvớiphỏngđoántốtnhấtcủahọvềlợinhuậnS&P,nhữngngườithamgiađãcungcấphaiướctínhkhác:Mộttrịgiámàhọđặtởmức90%chắcchắnsẽquácaovàtrịgiámàhọđặtởmức90%chắcchắnsẽquáthấp.Phạmvigiữahaitrịgiánàyđượcgọilàmột“khoảngtincậy80%”vàcáckếtquảnằmngoàikhoảngđượcliệtvào“nhữngbấtngờ”.Mộtcánhânđặtcáckhoảngtincậyvàonhiềuthờiđiểmkỳvọngkhoảng20%cáckếtquảtrởthànhnhữngbấtngờ.Nhưvẫnthườngxuyênxảyratrongnhữngbàithựchànhnhưvậy,cóquánhiềunhữngbấtngờ,phạmvitácđộngcủahọởmức67%,caohơngấpbalầnsovớikỳvọng.ĐiềunàychothấyrằngcácCFOđãquátincậyvềkhảnăngcủahọđểdựbáothịtrường.QuáliềulĩnhlàmộtsựbiểuthịkháccủaWYSIATI:Khichúngtaướctínhmộtđạilượng,chúngtadựavàothôngtinxuấthiệntrongđầuvàthiếtlậpmộtcâuchuyệnmạchlạctrongđósựướctínhtạoraýnghĩa.Tínhđếnviệcthôngtinkhôngxuấthiệntrongđầu–cólẽvìđãkhôngbaogiờbiếttới,làkhôngthể.
Cáctácgiảđãtínhtoáncáckhoảngtincậycóthểđãlàmgiảmphạmviảnhhưởngcủanhữngngạcnhiêntới20%.Cáckếtquảthậtấntượng.Đểduytrìtỷlệcủanhữngngạcnhiênởngưỡngkỳvọng,cácCFOhẳnđãphảituyênbốnămnàyquanămkhác,“cómộtkhảnănglêntới80%lợinhuậnS&Pvàonămtớisẽởgiữamức-10%và+30%.”KhoảngtincậyphảnánhmộtcáchthíchđángsựhiểubiếtcủacácCFO(chínhxáchơnlàsựmùmờcủahọ)rộnghơngấpbốnlầnsovớicáckhoảngmàhọđãthựcsựtuyênbố.
Tâmlýhọcxãhộixuấthiệntrongbứctranhởđây,bởicâutrảlờimàmộtCFOthậtthàcóthểsẽđưararõràngthậtbuồncười.MộtCFOthôngbáo
vớicácđồngsựcủamìnhrằng“đâylàmộtcơhộitốtđểlợinhuậnS&Psẽởkhoảnggiữa-10%và+30%”cóthểsẽbịcườinhạotrongphònghọp.Khoảngtintưởngrộnglàmộtlờitựthúvềsựkémhiểubiết,thứkhôngđượcxãhộichấpnhậnđốivớinhữngngườiđượctrảlươngđểamhiểucácvấnđềtàichính.Ngaycảnếuhọđãmìnhhiểunhưthếnào,cácchuyêngianàysẽbịtrừngphạtvìviệcthừanhậnđiềuđó.VịTổngthốngnổitiếngTrumanđãyêucầuđượcgặpmột“Nhàkinhtếmặtkhác”,ôngđãphátớnvàchánnảnvớicácnhàkinhtếcứnhắcđinhắclạicâu“Mặtkhácthì…”
Cáctổchứccólờilẽkiểunhữngdựđoánquátincậycóthểlĩnhlấynhữnghậuquảtaihại.NghiêncứuvềcácCFOđãchỉrarằngnhữngaitintưởngvàlạcquannhấtvềchỉsốS&Pcũngđãquátinvàlạcquanvềnhữngtriểnvọngcủadoanhnghiệpcủahọ,doanhnghiệpgặpphảinhiềurủirohơnnhữngdoanhnghiệpkhác.NhưNassimTalebđãtừnglậpluận:Sựnhậnthứckhôngđúngvềtínhbấtổncủamôitrườngdẫnđếncáctácnhânkinhtế,tựlĩnhlấynhữngrủiromàhọđãcóthểtránhkhỏi.Tuynhiên,sựlạcquanđượcđịnhgiácao,vềmặtxãhộivàtrênthịtrường:Ngườidânvàcácdoanhnghiệpthườngtrảơnchonhữngngườicungcấpthôngtinmạohiểmvàsailạchơnlàthưởngcôngchonhữngngườinóirasựthực.MộttrongnhữngbàihọcvềthảmhọatàichínhđãdẫntớicuộcĐạisuythoái,đólàcónhữngthờikỳtrongđósựcạnhtranhgiữacácchuyêngiavàcáctổchứcđãtạoranhữnglựclượngmạnhmẽủnghộchomộttậphợpcáchànhđộngmùquángtrướcnguycơvàbấtổn.
Nhữngáplựcxãhộivànềnkinhtếcólợichoniềmtintháiquákhônghềbịhạnchếnhằmdựbáotàichính.Cácchuyêngiakháccầnphảiđốiphóvớisựthựcrằng:Mộtchuyêngiaxứngđángvớidanhxưngđượckỳvọngsẽthểhiệnsựtincậycao.PhilipTetlockđãquansátthấyrằnghầuhếtcácchuyêngiaquátựtinlànhữngngườicókhảnăngđượcđềnghịkhoekhoangngónnghềcủamìnhtrênchươngtrìnhthờisựnhất.Sựquátựtincũngcóvẻlàđặcthùtrongyhọc.MộtcuộcnghiêncứuvềnhữngbệnhnhânđãquađờiởICUđãsosánhcáckếtquảkhámnghiệmtửthivớichẩnđoánmàcácbácsĩđãcungcấpkhicácbệnhnhânvẫncònsống.Cácbácsĩcũngđãbáocáovềsựtinchắccủamình.Kếtquả:“Cácbácsĩlâmsàngđã‘hoàntoànchắcchắn’vềchẩnđoánbệnhnhântrướckhichếtđãsai40%.”Tiếpnữa,sựtinchắccủachuyêngiađượccổsúybởicácbệnhnhâncủahọ:“Nhìnchung,đóđượccoinhưlàmộtsựyếukémvàlàmộttínhiệudễtổnthươngđốivớicácbácsĩlâmsàngcóvẻnhưkhôngchắcchắn.Sựtựtinbịđánhgiálàkhôngchắcchắnvàđólàmộtsựchỉtríchphổbiếnchốnglạiviệcphơibàytìnhtrạngkhôngrõràngtrướccácbệnhnhân.”Cácchuyêngiathừanhậnrằng,mứcđộđầyđủcủasựkémhiểubiếtcủahọcóthểhyvọngđượcthaythếbởinhững
đốithủcạnhtranhtựtinhơn,nhữngngườinàycókhảnăngtốthơnđểđạtđượcsựtintưởngcủakháchhàng.Mộtđánhgiákháchquanvềsựbấtđịnhlànềntảngchosựhợplý–nhưngđókhôngphảilànhữnggìmàngườidânvàcáctổchứcmuốn.Tìnhtrạngbấtđịnhcựcđoanbịlàmchotêliệttrongnhữngtìnhhuốngnguyhiểmvàsựthừanhậnmàaiđóchỉđơnthuầnđangphỏngđoánđặcbiệtkhôngthểchấpnhậnđượckhicácnguycơởmứccao.Hànhđộngdựatheotrithứcgiảvờthườnglàgiảiphápưathích.
Khicùngmộtlúccácyếutốtìnhcảm,nhậnthứcvàxãhộixuấthiệnhỗtrợchosựlạcquanquámứcthìđólàmộtsựphatrộnmạnhmẽ,đôilúcnódẫnngườitatớiviệcchấpnhậnnhữngrủiromàlẽrahọcóthểtránhđượcnếuhọbiếtrõsựchênhlệch.Khôngcócăncứnàođểnhữngngườichấpnhậnrủirotronglĩnhvựckinhtếnảysinhmộthammuốnbấtthườngđốivớinhữngvánbàicùngvớikhoảnđặtcượclớn,họchỉítnhậnthứcđượcnhữngrủirohơnnhữngngườinhútnháthơnhọ.TôivàDanLovallođãđưaracụmtừ“nhữngdựbáoliềulĩnhvànhữngquyếtđịnhrụtrè”đểmiêutảnềntảngcủaviệcchấpnhậnrủiro.
Nhữngtácđộngcủasựlạcquancaođộtrongviệcraquyếtđịnh,tốtnhất,làmộtsựmaymắnphatrộn,nhưngsựđónggópcủatínhlạcquanđốivớimộtsựthựchiệntốtchắcchắnlàmộtyếutốtíchcực.Íchlợichínhcủatínhlạcquanlàtínhkiêncườngkhiđốimặtvớinhữngthấtbại.TheonhưMartinSeligman,nhàsánglậpcủabộmônTâmlýhọctíchcực:Một“cáchthứcgiảithíchlạcquan”gópphầnvàotínhkiêncườngbằngviệcbảovệsựtựnhậnthứcvềbảnthâncủamộtaiđó.Vềbảnchất,phongcáchlạcquanliênquantớiviệccóđượcniềmtinchonhữngthànhcông,nhưngcómộtchútchấpnhậnnhữngthấtbại.Phongcáchnàycóthểđượctruyềndạy,ítnhấtlàởmộtmứcđộnàođóvàSeligmanđãghinhậnnhữngtácđộngcủaviệcđàotạotrênnhiềulĩnhvựckhácnhaucóđặcđiểmlàmộttỷlệthấtbạicao,vídụnhưnhữngcuộctiếpxúcbánhàngkhônghẹntrướctrongngànhBảohiểm(mộtnghềphổbiếntrongthờikỳtrướckhicóinternet).Khimộtbànộitrợtứcgiậnđóngsầmcánhcửatrướcmặtaiđó,suynghĩ“bàtaquảlàmộtngườiphụnữghêgớm”rõràngtốthơn“mìnhlàmộtnhânviênbánhàngvớvẩn.”Tôivẫnluôntinrằngnghiêncứukhoahọclàmộtlĩnhvựckhác,nơimộthìnhmẫucủasựlạcquanlàcầnthiếtchosựthànhcông:Tôivừamớigặpmộtnhàkhoahọcthànhđạtthiếukhảnăngcườngđiệutầmquantrọngcủanhữnggìôngấyđanglàmvàtôicũngtinrằngmộtvàingườithiếumộtchiềuhướngảotưởngcóýnghĩasẽnảnchítrongkhiđốimặtvớinhữngtrảinghiệmlặpđilặplạinhiềulầnnhữngthấtbạinhỏvàchỉcónhữngthànhcônghiếmhoi,đâylàsốphậnchungcủahầuhếtcácnhànghiêncứu.
MÔPHỎNGBIẾNCỐ:BIỆNPHÁPKHẮCPHỤCMỘTPHẦN
Liệusựlạcquantháiquácóthểkhắcphụcbằngcáchđàotạo?Tôikhônglạcquancholắm.Đãcórấtnhiềunỗlựcđểđàotạoconngườinhằmlàmrõnhữngkhoảngtincậyphảnánhtínhmơhồtrongnhữngphánquyếtcủahọ,chỉvớimộtvàibáocáovềsựthànhcôngkhiêmtốn.Mộtvídụthườngđượctríchdẫn,đólàviệccácnhàđịachấttạiRoyalDutchShellđãtrởnênthiếutựtinhơntrongnhữngđánhgiácủahọvềcáckhuvựckhoanthămdòtiềmnăngsaukhihoạtđộngđàotạovớitổhợpcáctrườnghợptrongquákhứmàkếtquảđãđượcbiếttới.Trongcáctìnhhuốngkhác,sựquátựtinđãđượcgiảmnhẹ(nhưngkhôngbịloạitrừ)khinhữngngườiđưaraquyếtđịnhđượckhuyếnkhíchxemxéttớinhữnggiảthuyếtcạnhtranh.Tuynhiên,tựtintháiquálàmộthệquảtrựctiếptừnhữngđặctrưngcủaHệthống1màcóthểđượckiểmsoátnhưngkhôngbịmấtđi.Trởngạichínhđólàsựtintưởngchủquanđượcđịnhđoạtbởicâuchuyệnmạchlạcmàaiđóđãthiếtlậpnên,chứkhôngphảibởichấtlượngvàsốlượngthôngtinhỗtrợchochúng.
Cáctổchứccóthểcókhảnăngkiểmsoátsựlạcquancáthểtốthơnmộtcánhân.ÝtưởngtốtnhấtchoviệcthựchiệnnhữngđiềuấyđãđượcđưarabởiGaryKlein,“ngườicộngtácđốilập”củatôi,ngườivẫnthườngbảovệviệcraquyếtđịnhtrựcquannhằmchốnglạinhữngtuyênbốvềsựsailệchvàônglàngườicămghétmộtcáchđiểnhìnhcácthuậttoán.Ônggánchobảnđềxuấtcủamìnhcáitênpremortem.Quytrìnhrấtđơngiản:Khitổchứcgầnđitớimộtquyếtđịnhquantrọngnhưngvẫnchưachínhthứcthẳngthắnđưaraýkiếncủariêngmình,Kleinđềxuấttriệutậpmộtcuộchọpngắngọnvớimộtnhómcáccánhânamhiểuvềquyếtđịnh.Cơsởchobuổihọplàmộtđoạnphátbiểungắn:“Hãyhìnhdungrằngchúngtađangtiếnthêmmộtnămvàotươnglai.Chúngtađãthựchiệnkếhoạchnhưđangcóbâygiờ.Kếtquảthuđượcquảlàmộtthảmhọa.Hãydànhra5tới10phútđểviếtmộtbảntómtắtquátrìnhdẫntớithảmhọađó.”
ÝtưởngcủaGaryKleinvềviệcmôphỏngbiếncốthườnggợilênsựhăngháitứcthì.SaukhitôiđãmôtảquátrìnhấymộtcáchtìnhcờtạimộtphiênhọpởDavos,mộtvàingườiđằngsautôixìxào:“ThậtđánggiákhitớiDavoschỉvìđiềunày!”(SauđótôiđãnhậnrarằngngườinóicâuấylàCEOcủamộtTậpđoànđaquốcgialớn.)Sựmôphỏngbiếncốcóhailợithếlớn:Nóvượtquađượclốisuynghĩtậpthểtácđộnglênrấtnhiềunhómmộtkhiquyếtđịnhcóvẻnhưđãđượcthựcthi,vànógiảiphóngtrítưởngtượngcủanhữngcánhânamhiểutrongmộthướngrấtcầnthiết.
Khimộtnhómcùnghướngđếnmộtquyếtđịnhvàđặcbiệtkhingườitrưởng
nhómtiếtlộnhữnggìsẽlàm–nhữngngờvựccôngkhaivềsựsángsuốtcủanhữngbướcđiđãđượctínhtoándầndầnbịchặnlạivàsaucùngđitớimứcbịcoinhưchứngcứcủalòngtrungthànhbịrạnnứtđốivớinhómvànhữngngườilãnhđạonhóm.Cuộcngănchặncủasựnghingờgópphầnvàoniềmtintháiquátrongmộtnhómnơichỉnhữngngườiủnghộchoquyếtđịnhmớicótiếngnói.Ưuđiểmchínhcủaviệcmôphỏngbiếncốđólànóhợppháphóanhữngnghingại.Hơnnữa,nócổvũchongaycảnhữngngườiủnghộchoquyếtđịnhnhằmtìmkiếmnhữngmốiđedọatiềmnăngmàhọđãkhôngnhậnratrướcđó.Việcmôphỏngbiếncốkhôngphảilàmộtphươngthuốctrịbáchbệnhvàcũngkhôngcungcấpsựbảovệtoàndiệnnhằmchốnglạinhữngngạcnhiênkhóchịu,nhưngbằngmộtcáchnàođógópphầngiảmthiểuthiệthạitừnhữngkếhoạchdễbịảnhhưởngbởikhuynhhướngcủaWYSIATIvàsựlạcquankhôngnguyêntắc.
BÀNVỀSỰLẠCQUAN
“Họcómộtảotưởngvềsựkiểmsoát.Họthựcsựđánhgiáthấpnhữngtrởngại.”
“Họdườngnhưbịtổnhạitừmộttrườnghợpđiểnhìnhvềsựsaonhãngđốithủcạnhtranh.”
“Đólàmộttrườnghợpvềniềmtintháiquá.Họcóvẻnhưtinrằnghọbiếtnhiềuhơnnhữnggìhọthựcsựbiết.”
“Chúngtanêntiếnhànhmộtcuộchọpmôphỏngbiếncố.Mộtsốngườicóthểnhậnthứcđượcmộthiểmhọamàchúngtađãbỏqua.”
PHẦNIV.NHỮNGLỰACHỌN
Chương25.SailầmcủaBernoulli
Vàomộtngàyđầunhữngnăm1970,Amosđãchuyểnchotôimộtbàiluận
đượcinbằngmáyRonéocủaBrunoFrey-nhàKinhtếhọcngườiThụySĩ,bàiluậnđềcậptớinhữnggiảđịnhtâmlýcủahọcthuyếtKinhtếhọc.Tôinhớrấtrõtấmbìacómàuđỏđậm.BrunoFreyđãgầnnhưkhôngthểnhớlạibàiluậncủaông,nhưngtôivẫncóthểđọcthuộclòngcâuđầutiêncủabàiviếtấy:“TácnhâncủahọcthuyếtKinhtếlàcólýtrí,íchkỷvàthịhiếukhônghềthayđổi.”
Tôiđãvôcùngkinhngạctrướcbàiluậnnày.NhữngnhàKinhtếhọclàđồngsựcủatôilàmviệcởngaytòanhàbêncạnh,nhưngtôiđãđánhgiákhôngđúngsựkhácbiệtsâusắcvềthếgiớitrithứccủachúngtôi.Mộtnhàtâmlýhọcsẽnhậnramộtđiềuhiểnnhiênrằngconngườikhôngthểvừahoàntoàncólýtrílẫnhoàntoàníchkỷ,họthíchtrảinghiệmmọiđiềuvàkhôngthíchsựổnđịnh.Haichuyênngànhcủachúngtôidườngnhưđượctiếpcậntheonhữngphươngphápnghiêncứukhácnhau,điềumànhàKinhtếhọchànhvi-RichardThalersaunàyđãđặttênlàtinhtếhọc(Econs)vàConngười(Humans).
Khônggiốngnhưkinhtếhọc,cácnhàtâmlýhọccóHệthống1.Tầmnhìncủahọđốivớithếgiớiquanbịgiớihạnbởithôngtinsẵncótạithờiđiểmđượcđưara,vàdovậyhọkhôngthểnhấtquánvàlogicnhưKinhtếhọc.Đôilúchọhàophóngvàthườngmongmuốnđượcđónggópchonhómmàhọthamgia.Họcũngthườngcósuynghĩrằngtrongtươnglaihaythậmchílàchỉtrongngàymaihọsẽnhưthếnào.Đâylàmộtcơhộichomộtcuộcthảoluậnthúvịvượtquanhữngranhgiớicủacácquytắc.Tôiđãkhônglườngtrướcđượcrằngsựnghiệpcủatôisẽđượcđịnhđoạtbởichínhcuộcthảoluậnấy.
NgaysaukhiôngấychỉchotôithấybàiviếtcủaFrey,Amosđãgợiýrằng,chúngtôisẽnghiêncứuvềviệcraquyếtđịnhtrongdựánsắptới.TôikhôngbiếtgìvềvấnđềnàynhưngAmoslàmộtchuyêngiavàlàmộtngôisaotrênlĩnhvựcnày,ôngấynóiôngấysẽhướngdẫntôi.Từkhivẫncònlàmộtsinh
viênmớitốtnghiệpôngđãlàđồngtácgiảcủamộtcuốnsáchgiáokhoavềToánhọcTâmlý,ôngấyđãhướngdẫntôitìmhiểumộtvàichươngsáchmàôngnghĩsẽgiúptôibướcđầucóthểtìmhiểuđượcvấnđềnày.
Tôinhanhchóngnhậnravấnđềchínhcủachúngtôilàquanđiểmcủamọingườitrướcnhữnglựachọncótínhrủirovàchúngtôisẽtìmkiếmcâutrảlờichomộtcâuhỏicụthể:Nhữngquytắcnàochiphốisựchọnlựacủaconngườikhiđứnggiữanhữngtròmayrủikhácnhau,vàkhiđứnggiữanhữngtròmayrủivớinhữngđiềuchắcchắn?
Nhữngtròmayrủiđơnthuần(vídụnhư“40%cơhộiđểthắngđược300đô-la)đượcđặtrachosinhviênraquyếtđịnhloàiruồigiấmlàgìtrongmộtchuỗiditruyền.Nhữngchọnlựagiữanhữngtròmayrủinhưvậycungcấpmộtmôhìnhđơngiản,chiasẻnhữngđặctrưngquantrọngvớinhữngquyếtđịnhphứctạphơnmàcácnhànghiêncứuthựcsựnhắmtớiđểlĩnhhội.Cáctròmayrủitượngtrưngchothựctếcáchệquảcủacáclựachọnkhôngbaogiờlàchắcchắn.Ngaycảcáckếtquảcóvẻbềngoàilàchắcchắnthìcũngkhônghoàntoànchắcchắn:Khibạnkýhợpđồngđểmuamộtcănhộ,bạnkhôngbiếtđượcgiáởthờiđiểmsauđólàbaonhiêu,bạncũngkhôngbiếtrằngcontraicủangườihàngxómsẽchơikèntubavàobuổisáng.Mọichọnlựaquantrọngmàchúngtađưaratrongđờisốngluônđicùngvớinhữngbấttrắc,đólàlýdotạisaosinhviênnghiêncứuvềviệcraquyếtđịnhhyvọngrằngmộtsốbàihọchọthuđượctừtìnhhuốngmẫusẽđượcápdụngtrongcácvấnđềthúvịhàngngày.Nhưngdĩnhiên,lýdochínhmàcácnhàlýluậnquyếtđịnhnghiêncứucáctròmayrủiđơnthuầnlàvìcácnhàlýluậnquyếtđịnhkháccũnglàmnhưthế.
Họcthuyếtthỏadụngkỳvọngcótronglĩnhvựcnàyvàlànềntảngcủamôhìnhtácnhânlýtrí,chotớingàynaylàmộttrongnhữnghọcthuyếtquantrọngnhấttronglĩnhvựcKhoahọcxãhội.Họcthuyếtthỏadụngkỳvọngkhôngcóxuhướngnhưlàmộtmôhìnhtâmlýhọc,đólàmộtchọnlựalogic,dựatrênnhữngquytắccănbản(nhữngtiênđề)củasựhợplý.Xemxétvídụsau:
Nếubạnthíchtáohơnchuối,
Thì
Bạncũngnghiêngvề10%cơhộichọnmộtquảtáohơn10%cơhộilựachọnmộtquảchuối.
Táovàchuốiđạidiệnchocácmụctiêuchọnlựa(baogồmcảnhữngtròmayrủi),và10%cơhộiđạidiệnchoxácsuấtxảyra.NhàtoánhọcJohnvonNeumann,làmộtnhânvậttríthứcvĩđạicủathếkỷXXvànhàkinhtếhọcOskarMorgensternđãđưarahọcthuyếtvềsựchọnlựalýtrígiữanhữngtròmayrủitừmộtvàitiềnđề.Cácnhàkinhtếhọcđãthừanhậnhọcthuyếtthỏadụngkỳvọngcóvaitròkép:Nhưmộtphéplogicquyđịnhcáchthứcđưaraquyếtđịnhvànhưmộtsựmôtảvềviệckinhtếđưaracácchọnlựanhưthếnào.Tuynhiên,tôivàAmoslànhữngnhàtâmlýhọcvàchúngtôiđặtravấnđềđểhiểuđượcconngườithựcsựđưaranhữngchọnlựamạohiểmnhưthếnào,màkhônggiảđịnhbấtcứđiềugìvềtínhhợplývềquanđiểmcủahọ.
Chúngtôiđãduytrìthóiquendànhnhiềugiờmỗingày,đôilúcởvănphòng,đôilúclạiởnhàhàng,thườnglàtrênđườngđidạovắtquanhữngkhuphốyêntĩnhcủaJerusalemxinhđẹpđểngồithảoluậnnhữngvấnđềcảhaiđangquantâm.Nhưchúngtôiđãtừnglàmkhinghiêncứucáchnhìnnhận,chúngtôiđãthamgiavàomộtcuộckiểmtracẩnthậnvềnhữngưutiêntrựcquancủariêngchúngtôi.Chúngtôiđãdànhthờigianđưaracácbàitoánvềquyếtđịnhđơngiảnvàtựhỏibảnthânrằngchúngtôichọnlựanhưthếnào.Vídụ:
Bạnthíchphươngánnàohơn?
A.Tungmộtđồngxu.Nếunóngửabạnthắng100đô-la,nếunósấpbạnchẳngcógìcả.
B.Chắcchắnbạnnhậnđược46đô-la.
Chúngtôiđãkhôngcốgắngđểchỉrađiềuhợplýnhấthoặclựachọncólợinhất,chúngtôimuốntìmrachọnlựadựatrêntrựcgiáclàphươngánxuấthiệntạmthờingaylậptứccótrongđầu.Hầunhưchúngtôicùnglựachọnmộtphươngán.Trongvídụnày,cảhaichúngtôiđềulựachọnphươngánchắcchắnvàcólẽbạncũngsẽnhưvậy.Khichúngtôitựtinthốngnhấtchungmộtlựachọn,chúngtôiđãtingầnnhưlàlựachọnnàyluônluônđúng,nhưnóđãxảyralàhầuhếtmọingườisẽcùngchiasẻsựưutiênnhưcủachúngtôivàchúngtôiđãcóbướctiếnnhưthểchúngtôiđãcăncứvữngchắc.Dĩnhiên,chúngtôibiếtrằngsẽcầnphảithẩmtralạinhữnglinhcảmcủamìnhsauđó,nhưngbằngviệcgiữvaitròcủanhữngngườithửnghiệmlẫnnhữngngườigiámsátchúngtôicóthểđitiếpmộtcáchnhanhchóng.
Nămnămsaukhichúngtôibắtđầuthựchiệnnghiêncứumayrủi,cuốicùngchúngtôicũngđãhoànthànhmộtbàitiểuluậnmàchúngtôiđãđặttênlà“Lýthuyếtviễncảnh:Mộtphépphântíchvềquyếtđịnhdướitácđộngcủa
rủiro.”Lýthuyếtcủachúngtôimôphỏnggầnvớilýthuyếtthỏadụngnhưngkhácđiởnhữngcáchthứccơbản.Quantrọnghơncả,môhìnhcủachúngtôilàsựmiêutảthuầntúyvàmụctiêucủanólàđểghilạivàgiảithíchnhữngsaiphạmcóhệthốngcủacáctiênđềvềsựhợplýtrongchọnlựagiữacáctròmayrủi.ChúngtôigửibàitiểuluậnchotờEconometrica,đâylàtậpsanđăngtảinhữngbàibáovềlýthuyếtcóýnghĩatrongngànhKinhtếhọcvàvềlýthuyếtraquyếtđịnh.Việcchọnlựanơiđăngbàiluậnhóaralạitrởthànhvấnđềquantrọng,nếuchúngtôichođăngcùngbàibáoynhưthếtrênmộttạpchíTâmlýhọc,cóthểnóchỉtácđộngrấtnhỏđếnlĩnhvựckinhtế.Tuynhiên,quyếtđịnhcủachúngkhôngđượcđịnhhướngđểtácđộngđếnnềnkinhtế,Econometricalànơinhữngbàibáohaynhấtviếtvềviệcraquyếtđịnhđượcđăngtảitrướcđâyvàchúngtôiđãmongmuốnđượcxuấthiệntrêntờbáonày.Thậtmaymắnkhichúngtôichọnlựađăngbàibáoởđó.Lýthuyếtviễncảnhđãtrởthànhcôngviệccóýnghĩanhấtmàchúngtôiđãtừngthựchiệnvàbàibáocủachúngtôilàmộttrongsốnhữngbàiđượctríchdẫnnhiềunhấttrongngànhkhoahọcxãhội.Hainămsau,chúngtôiđãđăngtảitrêntờSciencemộtbảnbáocáovềcáctácđộngcủahệthống:Nhữngthayđổilớnvềnhữngưutiênmàđôikhiđượctạorabởinhữngbiếnđổirấtnhỏtrongcáchdiễnđạtvềmộtvấnđềchọnlựa.
Trongsuốtnămnămđầuchúngtôidànhthờigiantheodõicáchthứcmọingườiraquyếtđịnh,chúngtôiđãlậprahàngchụcyếutốvềviệcchọnlựacácphươngáncótínhrủiro.Mộtvàiyếutốnàymâuthuẫnhoàntoànvớihọcthuyếtthỏadụngkỳvọng.Mộtsốđãtừngđượctiếnhànhtrướcđây,mộtsốkháclàmới.Sauđóchúngtôithiếtlậpmộtlýthuyếtđượcmôphỏngtheohọcthuyếtthỏadụngkỳvọngvừađủđểlýgiảichosựthuthậpnhữngnhậnxétcủachúngtôi.Đólàlýthuyếtviễncảnh.
PhươngpháptiếpcậncủachúngtôiđốivớivấnđềcậntinhthầnlàmộtlĩnhvựcvềTâmlýhọcđượcgọilàVậtlýtâmthầnhọc,đượcsánglậpvàđặttênbởinhàtâmlýhọcvàthầnhọcngườiĐứcGustavFechner(1801–1887).Fechnerbịámảnhbởimốiquanhệgiữatinhthầnvàvậtchất.Mộtmặtlàmộtđạilượngvậtlýcóthểbiếnđổi,vídụnhưnănglượngánhsáng,tầnsốâmthanh,haymộtđơnvịtiềntệ.Mặtkháclàmộttrảinghiệmchủquanvềđộsáng,độcaothấp,haygiátrị.Tínhthầnbí,cácbiếnthểcủađạilượngvậtlýgâyranhữngbiếnthiênvềcườngđộhoặcsốlượngcủatrảinghiệmchủquan.DựáncủaFechnerlànhằmtìmracácquyluậttâmlýcóliênquantớiconsốchủquantrongtâmtrícủanhữngngườiquansáttớiconsốchủquantrongthếgiớivậtchất.Ôngđãđềxuấtchonhiềukhíacạnhkhácnhau,hàmsốlàmộthàmlogarit–đơngiảncónghĩalàmộtsựgiatăngvềcườngđộnhântốkíchthíchbằngmộtyếutốđịnhsẵn(khinói,1.5lầnhay10lần)luôn
luônmanglạisốgiatrênmộttỷlệtâmlý.Nếuviệcnângmứcnănglượngcủaâmthanhtừ10lên100đơnvịnănglượngvậtlý,giatăngcườngđộtâmlý4đơnvị,sauđótiếptụcgiatăngcườngđộnhântốkíchthíchtừ100tới1.000thìcũngsẽtăngcườngđộtâmlýthêm4đơnvị.
SAILẦMCỦABERNOULLI
NhưFechnercũngđãbiết,ôngkhôngphảilàngườiđầutiêntìmkiếmmộthàmsốliênkếtcườngđộtâmlývớicườngđộvậtlývềnhữngnhântốkíchthích.Vàonăm1738,nhàbáchọcngườiThụySĩ-DanielBernoulliđãthấytrướcđượclậpluậncủaFechnervàứngdụngnóvàomốiliênhệgiữagiátrịtâmlýhayhammuốntiềnbạc(ngàynayđượcgọilàthỏadụng)vớiđạilượngtiềntệthựctế.Ôngđãlậpluậnrằngmộtmónquàgiá10đucacócùnghiệudụngvớimộtaiđóđãcó100đucagiốngnhưmộtmónquàgiá20đucađốivớimộtaiđócótàisảnhiệntạilà200đuca.Dĩnhiên,Bernoulliđãđúng:Chúngtathườngnóivềnhữngthayđổivềthunhậptrongmốitươngquanvớicáctỷlệphầntrăm,nhưkhitanói“côấycómộtkhoảntăng30%.”Ýnghĩrằngmộtkhoảntăng30%cóthểgợilênmộtphảnứngtâmlýkhágiốngnhauđốivớingườigiàuvàđốivớingườinghèo,màmộtkhoảntăng100đô-lasẽkhôngcóýnghĩatươngtự.NhưtrongquyluậtcủaFechner,phảnứngtâmlýtrướcmộtsựthayđổivềsựgiàucótỷlệnghịchvớiđạilượngvềsựgiàucóbanđầudẫntớikếtluậnrằngthỏadụnglàmộthàmlôgaritcủasựgiàucó.Nếuhàmsốnàychínhxác,thìkhoảngcáchtâmlýphâncách100.000đô-lavới1triệuđô-la,và10triệuđô-lavới100triệuđô-lalàgiốngnhau.
Bernoulliđãđưanhậnthứctâmlýcủamìnhvàoíchlợivềtàisảnđểđưaramộtcáchtiếpcậnhoàntoànmớichosựphântíchnhữngtròmayrủi,mộtchủđềquantrọngđốivớicácnhàtoánhọcởthờicủaông.TrướcBernoulli,cácnhàtoánhọcđãgiảđịnhrằngcáctròmayrủiđượcđánhgiábởigiátrịướctínhcủahọ:Mộtsốtrungbìnhcótrọngsốcủacáckếtquảcóthểxảyra,nơitừngkếtquảđượclàmnặngthêmbởichínhxácsuấtcủachúng.Vídụ,giátrịdựtínhcủa:
80%cơhộithắng100đô-lavà20%cơhộithắng10đô-lalà82đô-la(0.8x100+0.2x10).
Giờhãytựhỏibảnthânbạncâuhỏisau:Bạnsẽthíchđượcnhậnmộtmónquà,tròmayrủinàyhaycầmchắc80đô-la?Gầnnhưtấtcảmọingườithíchđiềuchắcchắnhơn.Nếunhữngngườiđịnhgiánhữngtriểnvọngkhôngchắcchắnbằnggiátrịdựtínhcủamình,họsẽthíchtròmayrủihơn,bởi82đô-la
nhiềuhơn80đô-la.Bernoulliđãchỉrarằngtrongthựctếngườitakhôngđánhgiánhữngtròmayrủitheocáchnày.
Bernoulliđãquansátthấyrằng:Hầuhếtmọingườiđềukhôngthíchmạohiểm(khảnăngnhậnđượckếtquảtiềmnăngthấpnhất),vànếuhọđượcchomộtlựachọngiữamộttròmayrủivàmộtlượngbằngvớigiátrịdựtínhcủanóthìhọsẽlựachọnđiềuchắcchắn.Trongthựctếmộtngườiraquyếtđịnhkhôngthíchmạohiểmsẽlựachọnmộtđiềuchắcchắncógiátrịdựtínhthấphơn,suynghĩđólàphíhọtrảđểtránhgặpnhữngđiềukhôngchắcchắn.ĐitrướcFechner100năm,BernoulliđãsángtạorabộmônVậtlýtâmthầnhọcđểgiảithíchsựáccảmđốivớisựmạohiểm.Ýtưởngcủaôngrấtrõràng:Nhữngchọnlựacủamọingườikhôngdựatrêntrịgiáđồngđô-lamàtrênnhữnggiátrịtâmlývềcáckếtquả,nhữngthỏadụngcủahọ.Giátrịtâmlýcủamộttròmayrủidovậykhôngphảilàtrọngsốtrungbìnhcủanhữngkếtquảđô-lakhảdĩcủanó;màlàsốtrungbìnhcủanhữnglợiíchtừnhữngkếtquảnày,mỗikếtquảđượctăngtrọnglượngbởichínhxácsuấtcủanó.
Tàisản(triệuđô-la) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Đơnvịthỏadụng 10 30 48 60 70 78 84 90 96 100
Bảngsố3chỉramộtkiểuhàmsốthỏadụngmàBernoulliđãtínhtoán;nóđưarathỏadụngcủanhữngcấpđộgiàucókhácnhau,từ1triệutới10triệu.Bạncóthểthấyrằngviệcthêmvào1triệuchomộtkhốitàisản1triệumanglạimộtsốlà20điểmthỏadụng,nhưngthêm1triệuvàomộtkhốitàisản9triệuchỉthêmđược4điểm.Bernoulliđãđưararằnggiátrịbiêngiảmdầncủakhốitàisản(theothuậtngữhiệnđại)lànhữnggìlýgiảichosựáccảmđốivớimạohiểm–sựưutiênphổbiếnmànhiềungườithườngchỉrađốivớimộtđiềuchắcchắnhơnlàmộttròmạohiểmcótriểnvọngvềgiátrịdựtínhbằnghoặccaohơnmộtchút.Xemxétlựachọnsau:
Nhữngkhảnăngbằngnhauđểcó1triệuhoặc7triệu–Thỏadụng:(10+84)/2=47
Hoặc:
Có4triệuvớisựchắcchắn-Thỏadụng:60
Giátrịdựtínhcủatròmayrủivà“điềuchắcchắn”bằngnhauởnhữngđồngđuca(4triệu),nhưngnhữngthỏadụngtâmlýcủacảhaiphươngánlạikhácnhau,bởithỏadụngthunhỏcủatàisản:Sốgiatăngcủathỏadụngtừ1triệutới4triệulà50đơnvị,nhưngmộtsốgiatăngcânbằng,từ4triệutới7triệu,sựgiatăngthỏadụngtàisảnchỉlà24đơnvị.Thỏadụngcủatròmayrủilà94/2=47(thỏadụngcủacảhaihếtquả,từngkếtquảđượcđặttrọngsốbởixácsuấtlà½)Thỏadụngcủa4triệulà60.Do60nhiềuhơn47,mộtcánhânvớihàmsốthỏadụngnàysẽthíchđiềuchắcchắnhơn.SựsángsuốtcủaBernoullilàmộtcơchếraquyếtđịnhvớithỏadụngbiêngiảmdầnđốivớitàisảnsẽlànỗisợrủiro.
BàiluậncủaBernoullilàbàiluậnxuấtsắcvàsúctíchtuyệtvời.Ôngđãápdụngkháiniệmmớicủamìnhvềthỏadụngkỳvọng(thứmàôngđãgọilà“kỳvọngtoánhọc”)nhằmtínhtoánxemmộtthươngnhânởSt.PetersburgsẽsẵnlòngchibaonhiêuđểbảođảmchomộtthuyềnbuôngiavịtừAmsterdamnếu“ôngấyýthứcrõvềsựthựcrằngtạithờiđiểmtrungbìnhtổngmộtnămcứ100thuyềnrờibếntừAmsterdamtớiPetersburgsẽcó5chiếcbịmấttích.”Hàmsốthỏadụngcủaôngđãgiảithíchtạisaonhữngngườinghèomuabảohiểmvàtạisaonhữngngườigiàulạibánchúngchongườinghèo.Nhưbạncóthểthấyởtrên,việcmấtđi1triệudẫntớiviệcmất4điểmthỏadụng(từ100xuốngcòn96)đốivớinhữngaicó10triệuvàmộttổnthất18điểm(từ48xuống30)đốivớinhữngaikhởiđầuvới3triệu.Ngườinghèosẽsẵnlòngtrảmộtkhoảnbảohiểmđểchuyểnđổirủirochongườigiàu,đólànhữnggìbảohiểmđềcậptới.Bernoullicũngđưaramộtgiảiphápđốivới“nghịchlýPetersburg”nổitiếng,ởđónhữngngườiđượcđềnghịmộttròmayrủicógiátrịdựtínhvôhạn(theođồngđucan)sẽsẵnlòngbỏrachỉmộtvàiđucanchonó.Ấntượngnhất,phépphântíchcủaôngvềquanđiểmrủirotrongmốiliênhệvớinhữngưutiênđốivớitàisảnđãđứngvữngvớisựkiểmchứngcủathờigian:Nóvẫncòntồntạitrongphépphântíchkinhtếgần300nămsauđó.
Tuổithọcủahọcthuyếtnàyđángchúýhơncả,bởinóthựcsựkhônghoànchỉnh.Nhữngsailầmcủamộthọcthuyếthiếmkhiđượctìmthấyởnhữnghọcthuyếtđókhẳngđịnhmộtcáchdứtkhoát.Chúngẩnmìnhtrongnhữnggìchúngbỏquahoặcmặcnhiênthừanhận.Vídụ,xemxétcáckịchbảnsauđây:
NgàyhômnayJackvàJillmỗingườicómộttàisản5triệu.
Ngàyhômqua,Jackcó1triệuvàJillcó9triệu.
Họcóthỏamãnnhưnhaukhông?(Họcócùngthỏadụngkhông?)
HọcthuyếtcủaBernoulligiảthiếtrằngthỏadụngcủakhốitàisảnlànhữnggìkhiếnchongườitathỏamãnhơnhoặcíthơn.JackvàJillcócùngkhốitàisảnnhưnhau,vàdovậyhọcthuyếtkhẳngđịnhrằnghọsẽthỏamãnngangnhau,nhưngbạnkhôngcầnphảicómộtbằngcấpnàovềtâmlýhọcđểbiếtrằngngàyhômnayJackhânhoanvàJillchánnản.Thêmnữa,chúngtabiếtrằngJacksẽnhiềuthỏamãnhơnJillngaycảnếucôấychỉcòn2triệungàyhômnaytrongkhicôcótới5triệu.VậyhọcthuyếtcủaBernoullihẳnlàsai.
SựthỏamãnmàJackvàJilltrảiquađượcxácđịnhbởisựthayđổihiệntạiđốivớikhốitàisảncủahọ,liênquantớinhữngtrạngtháitàisảnkhácnhauđịnhrõnhữngđiểmsốthamchiếucủahọ(1triệuchoJack,9triệuchoJill).Sựthamchiếuphụthuộcnàythườngthấytrongcảmgiácvànhậnthức.Âmthanhgiốngnhausẽđượccảmnhậntheokiểunhưrấttohoặchơiyếu,việcphụthuộcvàoliệurằngnóđãđượcxếphạngbởimộtlờithìthầmhoặcbởimộttiếnggầm.Đểdựđoánsựcảmnhậnchủquanvềtiếngồn,điềuđólàkhôngđủđểhiểuđượcnănglượngthuầntúycủanó;bạncũngcầnphảibiếtâmthanhthamchiếumàtheođónóđượcđemrasosánhmộtcáchtựđộng.Tươngtựnhưvậy,bạncầnphảihiểuvềmàunềntrướckhibạncóthểdựđoánliệurằngmộtvệtxámtrêntranggiấysẽcóvẻnhưđậmhaynhạt.Vàbạncầnbiếtđượcsựthamchiếutrướckhibạncóthểdựđoánthỏadụngcủamộtkhốilượngtàisản.
ĐốivớimộtsốvídụkhácvềnhữnggìhọcthuyếtcủaBernoullibỏqua,xemxéttrườnghợpcủaAnthonyvàBetty:
TàisảnhiệntạicủaAnthonylà1triệu.
TàisảnhiệntạicủaBettylà4triệu.
Họcùngđượcđemchomộtchọnlựagiữamộttròmayrủivớimộtđiềuchắcchắn.
Tròmayrủi:Nhữngcơhộicânbằngđểkếtthúcvớiviệcsởhữu1triệuhay4triệu.
Hoặc
Điềuchắcchắn:Cóchắc2triệutrongtay.
TrongphéptínhcủaBernoulli,AnthonyvàBettyđốimặtvớicùngmộtlựa
chọn:Tàisảndựtínhcủahọsẽlà2.5triệunếuhọchấpnhậntròmayrủivà2triệunếuhọthíchphươngánchắcchắnhơn.Dovậy,BernoullisẽdựtínhAnthonyvàBettyđưaracùngmộtsựlựachọn,nhưngsựdựtínhnàykhôngđúng.Mộtlầnnữatrongtrườnghợpnày,họcthuyếtsaibởinókhôngchophépcácđiểmthamchiếukhácnhauđểtừđóAnthonyvàBettycânnhắcnhữngphươngáncủahọ.NếubạnhìnhdungrabảnthânbạnởđịavịcủaAnthonyvàBetty,bạnsẽnhanhchóngthấyđượckhốitàisảnhiệntạigặpvấnđềrấtlớn.Đâylànhữnggìhọcóthểnghĩtới:
Anthony(ngườihiệntạisởhữu1triệu):“Nếutôichọnđiềuchắcchắn,tàisảncủatôichắcchắnsẽnhânđôi.Điềuđóthậthấpdẫn.Nhưmộtsựlựachọn,tôicóthểchấpnhậnmộttròmạohiểmvớinhữngcơhộiđồngđềuđểgấpbốnlầntàisảncủatôihoặcchẳngđạtđượcgìcả.”
Betty(ngườihiệntạisởhữu4triệu):“Nếutôichọnđiềuchắcchắn,tôisẽchắcchắnmấtđimộtnửasốtàisảncủamình,điềuđóthậttệ.Nhưmộtsựlựachọn,tôicóthểchấpnhậnmộttròmayrủivớinhữngcơhộingangbằngđểcóthểmấtđi¾tàisảncủamìnhhoặcchẳngmấtgìcả.”
BạncóthểnhậnthấyrằngAnthonyvàBettycókhảnăngđưaranhữnglựachọnkhácnhaubởiphươngánchắcchắnsởhữu2triệukhiếnAnthonythỏamãnvàkhiếnBettykhốnkhổ.Cũngnênchúýlàkếtquảchắcchắnkhácvớikếtquảtồitệcủatròmayrủi:ĐốivớiAnthony,đólàsựkhácbiệtgiữaviệcnhânđôisốtàisảncủaanhvàkhôngđạtđượcgìcả;đốivớiBetty,đólàsựkhácnhaugiữaviệcmấtđi½sốtàisảncủacôvàmấtđi¾sốtàisảnđó.Bettycónhiềukhảnăngchấpnhậnnhữngcơhộicủamình,giốngnhưnhữngngườikháclàmvậykhiđốimặtvớinhữngphươngáncựcxấu.Nhưtôiđãkểvềcâuchuyệncủahọ,hoặcAnthonyhoặcBettysuynghĩtrongmốiliênhệvớinhữngtrạngtháitàisản:AnthonynghĩvềnhữngthứđạtđượccònBettynghĩvềnhữngthứmấtđi.Nhữngkếtquảtâmlýhọthừanhậngầnnhưkhácbiệthoàntoàn,mặcdùnhữngtrạngtháicóthểcủakhốitàisảnmàhọgặpphảilànhưnhau.
DomôhìnhcủaBernoullithiếumấtýtưởngvềmộtđiểmthamchiếu,thuyếtthỏadụngkỳvọngkhôngđềcậpđượcsựthựchiểnnhiênrằngkếtquảtốtđốivớiAnthonynhưngtệvớiBetty.MôhìnhcủaôngcóthểgiảithíchnỗisợrủirocủaAnthony,nhưngnókhôngthểlýgiảiđượcsựưutiêntìmkiếmrủirocủaBettyđốivớitròmayrủi,mộthànhvithườngđượcthấyởcácdoanhnhânkhitấtcảnhữngphươngáncủahọcùngxấu.
Tấtcảnhữngđiềunàyđềukhárõràng,phảivậykhông?Mộtaiđócóthểdễ
dànghìnhdungraviệcBernoullitựmìnhthiếtlậpranhữngvídụtươngtựvàpháttriểnmộthọcthuyếtphứctạphơnđểđiềuchỉnhchúng,vìmộtvàilýdo,ôngđãkhônglàmvậy.Mộtvàingườicũngcóthểhìnhdungracácđồngsựcùngthờivớiôngbấtđồngvớiông,hoặccáchọcgiảsaunàyphảnđốikhihọđọcbàiluậncủaông,vìmộtvàilýdo,họcũngđãkhônglàmvậy.
Điềubíẩnlàlàmthếnàomàmộtkháiniệmvềthỏadụngcủanhữngkếtquảmàrấtdễbịcôngkíchvớinhữngvídụđốilậprõrànglạitồntạiquálâunhưvậy.Tôicóthểlýgiảiđiềuđóchỉbởisựyếukémcủatưtưởnghọcgiảmàtôivẫnthườngthấytrongchínhbảnthânmình.Tôigọiđólàhọcthuyếtgâyrasựmùquáng:Mộtkhibạnđãchấpnhậnmộthọcthuyếtvàsửdụngnónhưmộtcôngcụtrongtưduycủamình,sẽcựckỳkhókhănđểcóthểnhậnranhữngsaisótcủanó.Nếubạnchợtthấymộtnhậnxétcóvẻnhưkhôngphùhợpvớihìnhmẫu,bạngiảđịnhrằnghẳnphảicómộtlờigiảithíchhoànhảonàođómàbạnđãbỏlỡmất.Bạnđưaranghingờvềhọcthuyết,đặtniềmtinởcộngđồngcácchuyêngiađãchấpnhậnnó.RấtnhiềuhọcgiảchắcchắnđãtừngnghĩtớiởmộtthờiđiểmnàođóhoặcnhữngcâuchuyệnkhácgiốngnhưnhữnggìvềAnthonyvàBetty,hoặcJackvàJill,vàtìnhcờđãýthứcđượcrằngnhữngcâuchuyệnấykhônghòahợpvớihọcthuyếtthỏadụng.Nhưnghọđãkhôngđeođuổiýnghĩđóchotớikhikhẳngđịnh:“Họcthuyếtnàythựcsựsaibởinóbỏquasựthựcrằngthỏadụngphụthuộcvàonguồngốc(lịchsử)tàisảncủamộtaiđó,khôngchỉvàotàisảnhiệntại.”KhinhàtâmlýhọcDanielGilberttiếnhànhlàmviệcđó,việchoàinghilàcôngviệcthậtkhókhăn,vàHệthống2làquáquenthuộc.
PHÁTNGÔNVỀNHỮNGSAILẦMCỦABERNOULLI
“Anhtađãrấthạnhphúcvớimộtkhoản20.000đô-latiềnthưởngbanămtrướcđây,nhưnglươngcủaanhtađãđượctănglên20%kểtừđó,bởivậyanhtasẽcầnmộtkhoảngtiềnthưởngcaohơnđểđạtđượcđộthỏadụngtươngtự.”
“Cảhaiứngviênđềuđangmongmỏiđượcchấpnhậnmứclươngmàhọvừamớiđềxuất,nhưnghọsẽkhôngđượclàmchothỏamãnngangbằngbởicácđiểmthamchiếucủahọlàkhácnhau.Hiệntạicôấycómộtmứclươngcaohơn.”
“Côấyđangđòihỏianhtamộtkhoảntiềncấpdưỡngsaulyhôn.Côấythựcsựmuốntựgiảiquyếtnhưnganhchồngthíchđưaratòa.Khônglấygìlàmngạcnhiênlàcôấyphảithắngkiện,bởivậycôấylosợvềsựrủiro.Anhchồng,mặtkhác,đốimặtvớinhữnglựachọnđềutồitệcả,bởivậyanhta
Chương26.Lýthuyếtviễncảnh
AmosvàtôiđãrơivàothiếusótchínhyếutronghọcthuyếtcủaBernoulli
bởimộtsựkếthợpmaymắncủakỹnăngvàsựmùmờ.TheođềnghịcủaAmos,tôiđãđọcmộtchươngtrongcuốnsáchcủaôngmiêutảnhữngthínghiệmnhấnmạnhtớicáchọcgiảđãđolườngđộthỏadụngvềtiềnbạcbằngviệcđềnghịmọingườiđưaranhữngsựchọnlựacáctròmayrủimàngườithamgiacóthểthắnghoặcthuamộtvàiđồngpenny.Nhữngngườithửnghiệmđolườnggiátrịthỏadụngcủatàisản,bằngviệclàmgiảmbớttàisảntrongkhoảngmộthạnmứcíthơnmộtđô-la.Điềunàyđãđưaranhữngcâuhỏi.Cóhợplýkhôngkhithừanhậnrằngmọingườiđánhgiánhữngtròmayrủibởinhữngkhácbiệtrấtnhỏvềtàisản?LàmthếnàođểmộtngườicóthểhyvọnglĩnhhộiđượcVậtlýtâmthầnhọcvềtàisảnbằngviệcnghiêncứunhữngphảnứngkhiđượcvàmấtnhữngđồngpenny?NhữngbướctiếngầnđâytronghọcthuyếtVậtlý-Tâmlýhọcđãgợirarằngnếubạnmuốnnghiêncứugiátrịchủquancủatàisản,bạnnênđặtnhữngcâuhỏitrựctiếpvềtàisản,chứkhôngphảivềnhữngthayđổicủatàisản.Tôiđãkhônghiểumộtcáchđầyđủvềhọcthuyếtthỏadụngđểrồithànhramùmờbởitriểnvọngdànhchonó,vàtôiđãlúngtúng.
KhiAmosvàtôigặpnhauvàongàyhômsau,tôiđãthôngbáovềnhữngkhókhănmàrôigặpphảilànhữngsuynghĩmơhồ,chứkhôngphảivềviệcnghiêncứu.Tôiđãhoàntoàntrôngđợiôngấyhiểutôimộtcáchchínhxácvàgiảithíchtạisaothínghiệmđóđãlàmtôilúngtúngtrongviệcđưaraphánđoánsaucùng,nhưngôngấyđãkhônglàmtheocáchấy–mốiliênquanvềVậtlýtâmthầnhọchiệnđạiđãngaylậptứctrởnênrõràngđốivớiôngấy.ÔngấynhớranhàkinhtếhọcHarryMarkowitz,saunàysẽđoạtgiảiNobeltrênlĩnhvựctàichính,ngườiđưaramộthọcthuyếttheođócácthỏadụngđượcgắnliềnvớinhữngthayđổivềtàisảnhơnlàtrạngtháitàisản.ÝtưởngcủaMarkowitzđãđượcđưaratrongkhoảng¼thếkỷvàđãkhôngthuhútđượcnhiềusựchúý,nhưngchúngtôikếtluậnnhanhchóngrằngđóchínhlàconđườngđểđitiếp,vàđólàhọcthuyếtmàchúngtôiđangdựkiếnpháttriển.Nósẽđưaracáckếtquảlànhữnglợiíchvàtổnthất,chứkhônggiốngnhưcáctrạngtháitàisản.Hiểubiếtvềsựnhậnthứcvàđiểmmùvềlýthuyếtquyếtđịnh,cảhaiđãgópphầnchomộtbướctiếnlớntrongviệcnghiêncứucủachúngtôi.
Chúngtôinhanhchóngbiếtđượcrằngchúngtôiđãvượtquamộttrườnghợp
phứctạpvềhọcthuyếtgâyrasựmùmờ,bởiýtưởngchúngtôiđãloạitrừgiờđâycóvẻkhôngchỉsaimàcònvôlý.Chúngtôiđãvuimừngnhậnrarằngchúngtôikhôngcókhảnăngđịnhgiátàisảnhiệntạicủamìnhtrongkhoảng10ngànđô-la.Ýtưởngvềviệcnhậnđượcnhữngquanđiểmđốivớinhữngthayđổinhỏtừthỏadụngtàisảngiờđâydườngnhưkhôngthểbiệnminhđượcnữa.Bạnbiếtmìnhvừatạoramộtbướctiếnvềmặtlýthuyếtkhibạnkhôngcòncóthểtáidựnglạiviệctạisaobạnđãmắcsailầmtrongthờigianquálâuđểthấyđượcmộtcáchrõràng.Tuynhiên,chúngtôiphảimấthàngnămtrờiđểpháttriểnnhữnghệquảcủaviệcsuynghĩvềnhữngkếtquảnhưlàlợiíchvàtổnthất.
Tronghọcthuyếtthỏadụng,lợiíchcủasựtăngthêmđượcđịnhgiábằngviệcsosánhnhữngthỏadụngcủahaitrạngtháitàisản.Vídụ,thỏadụngcủaviệccóthêmmộtkhoản500đô-lakhitàisảncủabạnlà1triệuđô-lalàsựkhácbiệtgiữathỏadụngcủa1.500.000đô-lavàthỏadụngcủa1triệuđô-la.Vànếubạnsởhữumộtlượnglớnhơn,thìviệcmấtđi500đô-lamộtlầnnữalàsựkhácbiệtgiữanhữngthỏadụngcủahaitrạngtháitàisản.Tronghọcthuyếtnày,nhữnglợiíchcủanhữngcáiđượcvàmấtchỉđượcphépphânbiệtvớinhautheokýhiệucủachúng(+hoặc-).Khôngcócáchnàođểtrìnhbàysựthựcrằngphảnhiệudụngcủaviệcmấtđi500đô-lacóthểlớnhơntínhthỏadụngcủaviệcgiànhđượccùngmộtlượngnhưvậy–mặcdùhiểnnhiênlànhưvậy.Nhưcóthểđượcdựtínhtrongtrườnghợphọcthuyếtgâyrasựmơhồ,nhữngsaibiệtcóthểgiữanhữngcáiđượcvàmấtkhôngthểdựtínhđượccũngkhôngthểnghiêncứuđược.Sựkhácbiệtgiữanhữnglợiíchvàtổnthấtđượcgiảđịnhlàkhôngquantrọng,bởivậykhônghềcóđơnvịđolườngtrongviệckiểmtrachúng.
Amosvàtôiđãkhôngthấyđượcngayrằngsựtậptrungcủachúngtôivàonhữngthayđổivềtàisảnđãmởraconđườngdẫntớimộtcuộckhảosátvềmộtđềtàimới.Chúngtôichủyếuquantâmtớinhữngkhácbiệtgiữanhữngtròmayrủivớikhảnăngchiếnthắngcaohaythấp.Mộtngàynọ,tìnhcờAmosđãđưaragợiý:“Nhữngtổnthấtthìnhưthếnào?”vàchúngtôinhanhchóngpháthiệnrarằngnỗisợrủiroquenthuộccủachúngtađãđượcthaythếbằngviệctìmranhữngrủirokhichúngtachuyểnhướngtậptrung.Hãyxemxéthaivấnđềsau:
Bàitoán1:Bạnchọnphươngánnào?
Cầmchắc900đô-laHOẶC90%cơmaycóđược1.000đô-la.
Bàitoán2:Bạnchọnphươngánnào?
Mấtchắc900đô-laHOẶC90%khảnăngmất1.000đô-la.
Cóthểbạnkhôngmuốnmạohiểmtrongbàitoán1,cũngnhưngườikhác.Giátrịchủquancủamộtmónlợi900đô-lachắcchắnlànhiềuhơn90%giátrịcủamộtmónlợi1.000đô-la.LựachọntránhrủirotrongvấnđềnàysẽkhônglàmchoBernoullingạcnhiên.
Giờhãynghiêncứusựưutiêncủabạntrongbàitoán2.Nếubạngiốngnhưphầnlớnnhữngngườikhác,bạnchọntròmayrủitrongcâuhỏinày.Cáchlýgiảicholựachọntìmkiếmrủironàylàhìnhảnhphảnchiếucủalờigiảithíchvềnỗisợrủirotrongbàitoán1:Giátrị(tiêucực)củaviệcmất900đô-lanhiềuhơnnhiều90%giátrị(tiêucực)củaviệcmất1.000đô-la.Việcchắcchắnbịmấtthậtchẳngmongmuốngì,vàđólàchiềuhướngđểbạnchấpnhậnrủiro.Sauđó,bạnsẽthấyrằngnhữngđánhgiávềcácxácsuất(90%sovới100%)cũnggópphầnvàocảhainỗilongạirủiroởvấnđề1vàsựưutiênchotròmayrủitrongvấnđề2.
Chúngtakhôngphảilànhữngngườiđầutiênnhậnthứcđượcrằngconngườichuyểnsangtìmkiếmrủirokhitấtcảcácphươngánchọnlựacủahọđềuxấu,nhưnghọcthuyếtgâyrasựmùmờđãthắngthế.Dohọcthuyếttrộihơnđãkhôngcungcấpmộtphươnghướnghợplýđểthíchứngvớinhữngquanđiểmtrướcrủirođượchoặcmấtkhácnhau,thựctếlànhữngquanđiểmkhácnhauđãbịbỏqua.Ngượclại,quyếtđịnhcủachúngtanhằmnhìnthấycáckếtquảđượcvàmấtdẫnđếnviệcchúngtatậptrungmộtcáchchínhxácvàochínhsựtráingượcnày.Điềunhậnthấyvềnhữngtháiđộtươngphảntrướcrủirovớinhữngtriểnvọngcólợivàkhôngcólợiđãnhanhchóngmanglạimộtbướctiếncóýnghĩa:ChúngtôiđãpháthiệnramộtcáchđểchứngminhsaisótchủđạotrongmôhìnhchọnlựacủaBernoulli.Hãynhìnvàovídụsau:
Bàitoán3:Thêmvàobấtkểthứgìbạnsởhữu,bạnđãđượctraocho1.000đô-la.Giờđâybạnđượcđềnghịchọnmộttrongnhữngphươngánsau:
50%cơmaygiànhđược1.000đô-laHOẶCcầmchắc500đô-la.
Bàitoán4:Thêmvàobấtkểthứgìbạnsởhữu,bạnđãđượctraocho2.000đô-la.Bâygiờ,bạnđượcđềnghịchọnmộttrongnhữngphươngánsau:
50%cơmaygiànhđược1.000đô-laHOẶCmấtchắc500đô-la.
Bạncóthểdễdàngthừanhậnrằngtrongmốitươngquanvớicáctrạngtháicuốicùngcủatàisản–tấtcảđềulànhữngvấnđềtronghọcthuyếtcủa
Bernoulli–vấnđề3và4giốnghệtnhau.Trongcảhaitrườnghợpbạncómộtchọnlựagiữahaiphươngángiốngnhau:Bạncóthểcóđượcsựchắcchắnđểtrởnêngiàuhơnbạnhiệntạivới1.500đô-la,hoặcchấpnhậnmộttròmayrủitheođóbạncónhữngcơmayđồngđềuđểgiàuhơnvới1.000đô-lahoặcvới2.000đô-la.Dovậy,tronghọcthuyếtcủaBernoulli,haivấnđềkểtrênsẽgợiranhữngưutiêngiốngnhau.Hãykiểmtratrựcgiáccủabạn,vàbạncóthểđoánđượcnhữnggìngườikhácsẽlàm.
Trongchọnlựađầutiên,đạiđasốnhữngngườiđượchỏithíchđiềuchắcchắnhơn.Trongchọnlựathứhai,đạiđasốthíchtròmayrủihơn.
Việcpháthiệnranhữngưutiênkhácnhautrongbàitoán3vàbàitoán4làmộtvídụđốinghịchmangtínhquyếtđịnhchoýtưởngchủđạotronghọcthuyếtcủaBernoulli.Nếuthỏadụngvềtàisảnlàtấtcảvấnđề,thìnhữngtrạngtháitươngđươngrõràngcủacùngvấnđềsẽmanglạinhữngchọnlựagiốngnhau.Sựsosánhcácvấnđềlàmnổibậtvaitròquantrọngcủađiểmthamchiếutừđócácphươngánđượcđánhgiá.Điểmthamchiếucaohơntàisảnhiệntạilà1.000đô-latrongvấnđềsố3,và2.000đô-latrongvấnđềsố4.Việccóthêmvới1.500đô-labởivậylàmộtkhoảnlợi500đô-latrongtoán3vàkhoảnmấttrongvấnđềsố4.Rõrànglàrấtdễđểtạoranhữngvídụcùngdạngkhác.CâuchuyệncủaAnthonyvàBettylàmộtcấutrúctươngtự.
Bạndànhsựquantâmchomónquà1.000đô-lahoặc2.000đô-lamàbạnđược“trao”trướckhiđưarachọnlựacủabạnnhưthếnào?Nếubạngiốnghầuhếtmọingười,bạngầnnhưkhôngnhậnthứcđượcđiềunày.Thậtvậy,khôngcólýdonàođểbạnđểýtới,bởimónquàđượcbaogồmtrongđiểmthamchiếu,vàcácđiểmthamchiếuthôngthườngđềubịbỏqua.Bạnbiếtđôichútvềnhữngsựưutiêncủamìnhmàcáchọcthuyếtthỏadụngkhôngbiết–nhữngtháiđộcủabạntrướcrủirosẽkhôngkhácbiệtnếuphạmvigiátrịcủabạncaohơnhoặcthấphơnmộtvàingànđô-la(trừkhibạnlàmộtngườinghèokhổ).Vàbạncũngbiếtrằngtháiđộcủabạnđốivớinhữnglợiíchvàthuathiệtkhôngbắtnguồntừsựđánhgiácủabạnđốivớitàisảncủabạn.Lýdođểbạnthíchýnghĩvềviệcđạtđược100đô-lavàkhôngthíchýnghĩcủaviệcmấtđi100đô-lakhôngphảilàviệcthayđổilượngtàisảncủabạn.Bạnchỉthíchchiếnthắngvàkhôngthíchthấtbại–vàbạngầnnhưchắcchắnkhôngthíchviệcthualỗhơnlàbạnthíchchiếnthắng.
BốnvấnđềnêubậtđiểmyếutrongmôhìnhcủaBernoulli.Họcthuyếtcủaôngquáđơngiảnvàthiếuphầnđộng.Biếnsốcònthiếulàđiểmthamchiếu,
trạngtháibanđầuliênquantớinhữnggìđạtđượcvàmấtđisẽđượcđánhgiá.TronghọcthuyếtcủaBernoulli,bạnchỉcầnbiếttớitrạngtháicủatàisảnđểxácđịnhsựthỏadụngcủanó,nhưngtronglýthuyếttriểnvọngbạncũngcầnphảibiếttớitrạngtháithamchiếu.Dovậy,lýthuyếttriểnvọngphứctạphơnhọcthuyếtthỏadụng.Trongkhoahọc,sựphứctạpđượcxemxétlàmộtchiphí,điềunàyphảiđượcchứngminhbởimộttậphợpphongphúđầyđủvềnhữngdựđoánmớivà(tốtnhấtlà)thúvịvềnhữngthựctếmàhọcthuyếthiệntạikhôngthểlýgiải.Đóchínhlàtháchthứcmàchúngtôiđãgặpphải.
MặcdùAmosvàtôiđãkhônglàmviệcvớimôhìnhhaiphươngthứccủatrínão,giờđâyrõrànglàcótớibađặctrưngliênquantớinhậnthứctạiđiểmmấuchốtcủalýthuyếtviễncảnh.Chúnggiữmộtvaitròthiếtthựckhiđánhgiávềnhữngkếtquảtàichínhvàtrởnênphổbiếnđốivớirấtnhiềuquytrìnhtựđộngvềnhậnthức,phánquyếtvàcảmxúc.ChúngnênđượcxemnhưnhữngđặcđiểmvậnhànhcủaHệthống1.
Sựđánhgiáliênquanđếnmộtđiểmthamchiếuđẳngdụng,đôikhiđượcbiếttớinhưlàmột“mứcthíchnghi”.Bạncóthểdễdàngđưaramộtluậnchứngthuyếtphụcchonguyênlýnày.Đặtbacáibátởtrướcmặtbạn.Chếnướclạnhvàobátbêntráivànướcấmvàobátbênphải.Nướcởbátgiữađểởnhiệtđộcủaphòng.Nhúnghaitaycủabạnvàobátnướclạnhvàấmtrongvòngvàiphút,sauđóngâmcảhaitayvàobátởgiữa.Bạnsẽtrảinghiệmmứcnhiệtđộgiốngnhaunhưnóngởmộttayvàlạnhởtaycònlại.Đốivớicáckếtquảtàichính,điểmthamchiếuthôngthườnglàtrạngthái,nhưngnócũngcóthểlàkếtquảmàbạndựtính,hoặccólẽlàkếtquảmàtheođóbạnthấyđượcủyquyền,vídụ,mứctănglươnghoặctiềnthưởngmàđồngnghiệpcủabạnnhậnđược.Cáckếtquảtốthơncácđiểmthamchiếulànhữnglợiích.Ởmứcdướiđiểmthamchiếulànhữngthualỗ.Mộtnguyênlývềviệcgiảmdầnđộnhạyứngdụngtrongcảnhữngkhíacạnhcảmgiáclẫnsựđánhgiánhữngcơmayvềtàisản.Việcbậtlênmộtngọnđènyếusẽcóhiệuứnglớntrongmộtcănphòngtối.Sốgiatăngtươngtựnhưánhsáng.Nócóthểkhôngđượcpháthiệnratrongmộtcănphòngđượcchiếusángrựcrỡ.Tươngtựnhưvậy,sựkhácbiệtchủquangiữa900đô-lavà1.000đô-lanhỏhơnrấtnhiềusovớisựkhácbiệtgiữa100đô-lavà200đô-la.Nguyênlýthứbalàsựáccảmmấtmát.Khiđượcsosánhtrựctiếphoặcđượcđemracânnhắctừngthứvớinhau,nhữngcáimấtđihiệnhìnhrõhơnnhữngcáiđạtđược.Đóchínhlàsựmấtcânxứnggiữasứcmạnhcủanhữngdựtínhtíchcựcvàtiêucựchoặcnhữngtrảinghiệmcómộttiếntrìnhtiếnhóa.Cáctổchứcxửtrínhữngmốiđedọakhẩn
cấphơncảđốivớinhữngcơhộiđềucócơmaytốthơnđểtồntạivàsinhtrưởng.
Banguyênlýchiphốigiátrịcủanhữngkếtquảđượcminhhọabởibiểuđồsố10.Nếulýthuyếtviễncảnhcómộtlácờ,hìnhảnhnàysẽđượcvẽtrênđó.Đồthịminhhọachỉragiátrịtâmlýcủanhữnglợiíchvàtổnthất,đólànhững“vậtmang”giátrịtronglýthuyếtviễncảnh(khônggiốngnhưmôhìnhcủaBernoulli,trongđócáctrạngtháitàisảnlànhữngvậtmanggiátrị).
Đồthịminhhọacóhaiphầnrõrệt,nằmởbênphảivàbêntráicủamộtđiểmthamchiếuđẳngdụng.ĐặctínhquantrọngnhấtđólànócóhìnhchữS,nóđạidiệnchođộnhạygiảmdầnđốivớicảnhữnglợiíchvàtổnthất.Cuốicùng,haiđườngcongcủachữSkhôngđốixứng.Độdốccủahàmsốthayđổimộtcáchbấtngờtạiđiểmthamchiếu:Phảnứngtrướcnhữngthấtbạimạnhmẽhơnphảnứngtrướcnhữnglợiíchtươngứng.Đóchínhlàsựáccảmmấtmát.
ÁCCẢMVỚIMẤTMÁT
Rấtnhiềuphươngánchúngtôigặpphảitrongcuộcsốngđềubị“phatrộn”:Cómộtnguycơtổnthấtvàmộtcơhộichosựthulợi,vàchúngtôiphảiquyếtđịnhliệucónênchấpnhậntròmayrủihaytừbỏnó.Cácnhàđầutưđánhgiásựkhởiđầu,cácvịluậtsưbănkhoănliệurằngcóđệđơnkiện,cácvịtướnglĩnhtrongchiếntranhcânnhắcmộtcuộctấncông,vàcácchínhtrịgiaphảiquyếtđịnhliệurằngcóứngcửvàobộhaykhông,tấtcảđềuđốimặtvớinhữngkhảnăngthắnglợihoặcbịhạgục.Theomộtvídụcơbảnvềmộttriểnvọngphatrộn,hãykiểmtraphảnứngcủabạnđốivớicâuhỏitiếptheo.
Bàitoánsố5:Bạnđượcmờithamgiamộttròmayrủitungđồngxu.
Nếuđồngxulậtmặtsấp,bạnthua100đô-la.
Nếuđồngxulậtmặtngửa,bạnthắng150đô-la.
Tròmayrủinàycóhấpdẫnkhông?Bạnsẽchấpnhậnchứ?
Đểđưaralựachọn,bạnphảicânbằnglợiíchtâmlýcủaviệccó150đô-lasovớichiphítâmlýcủaviệcthua100đô-la.Bạncảmthấynhưthếnào?Mặcdùgiátrịdựtínhcủatròmayrủitíchcựcmộtcáchrõrệt,bởibạnkiênđịnhvớiviệcthulợihơnlàbạncóthểtổnthất,bạncóthểkhôngthíchđiềuđóvàhầuhếtmọingườicũngnhưvậy.SựtừchốitròmayrủinàylàmộthànhđộngcủaHệthống2,nhưngcácyếutốđầuvàocótínhquyếtđịnhlànhữngphảnứngcảmxúcđượctạorabởiHệthống1.Đốivớihầuhếtmọingười,nỗisợcủaviệcmất100đô-lamãnhliệthơnhyvọngđạtđược150đô-la.Chúngtôiđãkếtluậntừrấtnhiềunhậnxétrằng“nhữngtổnthấthiệnhìnhrõhơnnhữngíchlợithuvề”vàvìlýdođómọingườiáccảmvớimấtmát.
Bạncóthểđolườngmứcđộkhôngthíchcủabạntrướcnhữngtổnthấtquaviệctựhỏibảnthânmộtcâuhỏi:Lợiíchnhỏnhấtmàtôicầnphảicânbằngmộtkhảnăngđồngđềuđểmất100đô-lalàgì?Đốivớinhiềungườicâutrảlờilàkhoảng200đô-la,nhiềugấpđôisovớitổnhại.“Tỷlệáccảmvớimấtmát”đãtừngđượcướctínhtrongmộtsốthínghiệmvàthôngthườngtrongkhoảng1.5tới2.5.Dĩnhiên,đâylàmộtmứctrungbình,cómộtsốngườikhôngthíchtổnthấthơnnhữngngườikhác.Nhữngngườichấpnhậnrủirochuyênnghiệptrêncácthịtrườngtàichínhkiênnhẫnvớinhữngtổnthấtnhiềuhơn,cóthểbởihọkhôngphảnứngmộtcáchcảmtínhtrướcmọibiếnđộng.Khinhữngngườithamgiatrongmộtthínghiệmđượcchỉdẫnđể“suynghĩnhưmộtthươngnhân”họtrởnênítáccảmvớisựtổnthấthơnvàphảnứngcảmtínhcủahọtrướcnhữngtổnthất(đượcđolườngbởimộtchỉsốtâmlývềsựthứctỉnhcảmxúc)bịgiảmthiểumộtcáchnhanhchóng.
Đểkiểmtraxemtỷlệáccảmvớimấtmátđốivớinhữngnguycơkhácnhau,bạnhãyxemxétnhữngcâuhỏisauđây.Bỏquabấtcứlýdoxãhộinào,khôngnêncốgắngtỏvẻliềulĩnhhaythậntrọng,vàchỉtậptrungvàotácđộngchủquancủatổnthấtcóthểvàlợiíchbùđắp.
Xemxétmộttròmayrủi50–50trongđóbạncóthểthua10đô-la.Lợiíchnhỏnhấtkhiếnchotròmayrủihấpdẫnlàgì?Nếubạnnóilà10đô-la,sauđóbạndửngdưngtrướcrủiro.Nếubạnnhậnđượcmộtconsốnhỏhơn10đô-la,bạntìmkiếmrủiro.Nếucâutrảlờicủabạnlàtrên10đô-la,bạnáccảmvớimấtmát.Mộttổnthất500đô-lacóthểtrongmộttròtungđồngxuthìsao?Lợiíchcóthểmàbạnđòihỏiđểbùđắplàgì?Mộttổnthất2.000đô-lathìsao?
Khibạnđãtiếnhànhbàikiểmtranày,bạncóthểpháthiệnrarằnghệsốáccảmmấtmátcủabạncóchiềuhướngtăngkhicáckhoảntiềncượctăng,nhưngkhôngđộtngột.Dĩnhiên,tấtcảcáckhoảncượcsẽmấtđinếutổnthấtcóthểcókhảnănggâyhại,hoặcnếucuộcsốngcủabạnbịđedọa.Hệsốáccảmmấtmátlàrấtlớntrongnhữngtrườnghợpnhưvậyvàthậmchícóthểlàvôcùng–cónhữngrủiromàbạnsẽkhôngchấpnhận,bấtchấpviệccóbaonhiêutriệuđô-labạncóthểgiànhđượcnếubạnmaymắn.
Mộtcáinhìnkhácvềbiểuđồsố10cóthểgiúpngănngừamộtsựnhầmlẫnphổbiến.Trongchươngnàytôiđãtừngđưarahaikhẳngđịnh,màmộtsốđộcgiảcóthểnhìnnhậnnhưlàsựmâuthuẫn:
Trongnhữngtròmayrủiđượcphatrộn,nơinàocảlợiíchlẫntổnthấtđềucóthểxảyra,sựáccảmmấtmátdẫntớinhữngchọnlựacựckỳlẩntránhrủiro.Trongnhữngchọnlựatồi,nơimộttổnthấtchắcchắnđượcsosánhvớimộttổnthấtlớnhơnđơnthuầncóthểxảyra,độnhạygiảmdầndẫntớisựtìmkiếmrủiro.
Ởđâykhônghềcósựmâuthuẫnnàocả.Trongtrườnghợphỗntạp,tổnthấtcóthểhiệnhìnhrõgấphailầnvớilợiíchcóthể,nhưbạncóthểthấyquaviệcsosánhđộdốccủahàmsốgiátrịđốivớinhữngtổnthấtvàlợiích.Trongtrườnghợpxấu,điểmgiaonhaucủađườngconggiátrị(độnhạygiảmdần)dẫntớisựtìmkiếmrủiro.Nỗiđaumấtđi900đô-lalớnhơn90%nỗiđaumấtđi1.000đô-la.Hainhậnthứcnàylàcầnthiếtđốivớilýthuyếtviễncảnh.
Hìnhsố10chỉramộtsựthayđổibấtngờtrongđườngconghàmsốgiátrị,nơinhữnglợiíchtrởthànhnhữngtổnthất,dođólàsựáccảmmấtmátlớnngaycảkhithựcchấttạiđiểmrủirolàrấtnhỏảnhhưởngtớitàisảncủabạn.Liệucóhợplýkhicácquanđiểmvềtrạngtháitàisảncóthểlýgiảinỗisợtộtcùngtrướcnhữngrủironhỏ?ĐólàmộtvídụấntượngvềhọcthuyếtgâyrasựmơhồmàchínhsaisótrõràngtronghọcthuyếtcủaBernoulliđãquênnhằmthuhútsựcảnhbáomangtínhhọcgiảtronghơn250năm.Vàonăm2000,nhàkinhtếhọchànhviMatthewRabincuốicùngđãchứngminhbằngtoánhọcrằngnhữngcốgắngnhằmlýgiảisựáccảmmấtmátqualợiíchvềtàisảnthậtvôlývàtấtphảithấtbại,vàsựchứngminhcủaôngđãthuhútđượcsựchúý.ĐịnhlýcủaRabinchỉrarằngbấtcứaibácbỏmộttròmayrủicólợivớinhữngkhoảncượcnhỏđềuphạmphảisailầmtoánhọcởmộtmứcđộngớngẩnvềsựkhôngthíchrủirođốivớimộtsốtròmayrủilớnhơn.Vídụ,ôngchúgiảirằnghầuhếtconngườiđềubácbỏtròmayrủidướiđây:
50%khảnăngtổnthất100đô-lavà50%cơmaythắng200đô-la.
Sauđóôngchỉrarằngtheonhưhọcthuyếtthỏadụng,mộtngườitừbỏtròmayrủiđócũngsẽgạtbỏtròmayrủisau:
50%khảnăngtổnthất200đô-lavà50%cơmaythắng20.000đô-la.
Nhưngdĩnhiênkhôngcóđiềugìtrongtâmtríngườiấysẽloạibỏtròmayrủinày!Trongmộtbàiviếtvềminhchứngnày,MatthewRabinvàRichardThalerđãnhậnxétrằngtròmayrủilớnhơnlà:“Cólẽbịcuốntheonhiệthuyết,họđãkếtluậnbàiviếtcủamìnhbằngcáchnhắclạiphácthảoMontyPythonnổitiếngtheođómộtkháchhàngthấtvọngcốgắngtrảlạimộtconvẹtchếtchocửahàngvậtnuôi.Kháchhàngsửdụngmộtchuỗicáccụmtừđểmôtảtrạngtháicủaconvẹt,cựcđiểmtrongđólà'mộtconvẹtcũ',RabinvàThalerđãtiếptụcphátbiểurằngđâylàthờiđiểmchocácnhàkinhtếhọcnhậnrathỏadụngdựtínhlàmộtgiảthuyếtcũ.”Nhiềunhàkinhtếhọcnhậnthấytuyênbốnàythiếunghiêmtúcphamộtchútbángbổ.Tuynhiên,họcthuyếtgâyrasựmơhồvềviệcchấpnhậnlợiíchvềtàisảnnhưmộtlờigiảithíchvềnhữngquanđiểmtrướcđóchonhữngtổnthấtnhỏ.
NHỮNGĐIỂMMÙCỦALÝTHUYẾTVIỄNCẢNH
Đếnphầnnàycủacuốnsáchtôiđãtándươngnhữngưuđiểmcủalýthuyếtviễncảnhvàchỉtríchmôhìnhlýtrívàhọcthuyếtthỏadụngkỳvọng.Đãđếnlúcđểcânbằngmộtsốđiều.
Hầuhếtsinhviêntốtnghiệpngànhkinhtếđềuđãnghetớilýthuyếtviễncảnhvàsựáccảmmấtmát,nhưngbạnkhôngchắccóthểtìmđượcnhữngthuậtngữnàytrongchỉmụccủamộtcuốnsáchnhậpmônkinhtế.Đôilúctôiđãtừngcảmthấyđauđớnbởisựthiếusótấy,nhưngtrênthựctếđiềuđólạirấtcólý,bởiđólàsựhợplýcủavaitròchủđạotronglýthuyếtkinhtếcơbản.Nhữngkháiniệmnềntảngvànhữnghệquảmàcácsinhviênchưatốtnghiệpđạihọcđượcdạyhầuhếtđượclýgiảimộtcáchđơngiảnkhithừanhậnrằngkinhtếkhônghềphạmphảinhữngsailầmngớngẩn.Giảđịnhnàylàthựcsựcầnthiết,vànósẽbịmàimònquaviệclàmquenvớiConngườitronglýthuyếtviễncảnh,vớinhữngđánhgiácủahọvềkếtquảthiểncậnmộtcáchvôlý.
Đâyđềulànhữnglýdotốtchoviệclýthuyếtviễncảnhkhôngxuấthiệnởnhữngcuốnsáchnhậpmôn.Nhữngkháiniệmcơbảnvềkinhtếlànhữngcôngcụtrithứccầnthiết,chúngkhôngdễđểnắmbắtđượcthậmchívớinhữnggiảđịnhđơngiảnvàphithựctếvềbảnchấtcủacáctácnhânkinhtếtươngtáclêncácthịtrường.Việcđặtracáccâuhỏivềnhữnggiảđịnhnày,ngaycảkhichúngđượcphúcđápcũngsẽkhóhiểuvàdễlàmnảnlòng.Thậthợplýkhiđặtquyềnưutiênchoviệcgiúpđỡcácsinhviêncóđượcnhữngcôngcụcơbảncủangànhhọc.Hơnnữa,thấtbạicủatínhhợplýđượcxâydựngthànhlýthuyếttriểnvọngthườngkhôngliênquantớinhữngdựđoánvềlýthuyếtkinhtế,nótiếntriểnvớiđộchínhxáccaotrongmộtsốtrườnghợpvàcungcấpnhữngconsốxấpxỉtốiưutrongnhiềutrườnghợpkhác.Tuynhiên,trongmộtsốbốicảnh,sựkhácbiệttrởnêncóýnghĩa:Conngườiđượcmiêutảqualýthuyếtviễncảnhbịdẫndắtbởitácđộngcảmxúctứcthìvềnhữnglợiíchvàtổnthất,khôngphảibởinhữngtriểnvọngdàihạnvềtàisảnvàlợiíchbaotrùm.
TôiđãnhấnmạnhtớihọcthuyếtgâyrasựmơhồtrongbàithảoluậncủamìnhvềnhữngsaisótkhôngbịchấtvấntrongsuốthơnhaithếkỷcủamôhìnhcủaBernoulli.Nhưngdĩnhiênhọcthuyếtgâyrasựmơhồkhôngbịhạnchếđốivớilýthuyếtthỏadụngkỳvọng.Lýthuyếtviễncảnhtựbảnthânnócómộtsốsaisót,vàhọcthuyếtgâyrasựmơhồđốivớinhữnghạnchếnàyđãgópphầnvàosựthừanhậnnónhưlàhaichọnlựachủyếuđốivớilýthuyếtthỏadụng.
Xemxétgiảthiếtvềlýthuyếtviễncảnh,màởđóđiểmthamchiếu,thườngthườnglàhiệntrạng,cógiátrịbằngkhông.Giảđịnhnàycóvẻhợplý,nhưngnódẫntớimộtsốhệquảngớngẩn.Hãynhìnmộtcáchrõràngvàonhữngtriểnvọngsau.Triểnvọngnàosẽdễxảyranhất?
A.Mộtcơmaymộtphầntriệuđểgiànhđược1triệuđô-la.
B.90%cơmaygiànhđược12đô-lavà10%khảnăngchẳnggiànhđượcgìcả.
C.90%cơmaygiànhđược1triệuđô-lavà10%khảnăngchẳnggiànhđượcgìcả.
Chẳnggiànhđượcgìcảlàmộtkếtquảcóthểtrongcảbatròmayrủi,vàlýthuyếttriểnvọngđịnhragiátrịnhưnhauchokếtquảnàytrongbatrườnghợp.Việcchẳnggiànhđượcgìcảlàđiểmthamchiếuvàgiátrịcủanóbằngkhông.Liệunhữngtrạngtháinàycótươngứngvớinhữngtrảinghiệmcủabạnkhông?Dĩnhiênlàkhôngrồi.Việcchẳnggiànhđượcgìcảlàmộtđiềugâythấtvọngtronghaitrườnghợpđầu,vàviệcgánchonómộtgiátrịbằngkhôngtạoramộtýnghĩatốtđẹp.Ngượclại,việckhônggiànhđượcgìtrongkịchbảnthứbalạichánngánvôcùng,giốngnhưmộtkhoảntănglươngmàđãđượchứahẹnmộtcáchthântình,xácsuấtlớncủaviệcgiànhđượcsốtiềnlớntạoramộtđiểmthamchiếuthămdòmới.Cóliênquantớinhữngdựtínhcủabạn,việcchẳnggiànhđượcgìcảsẽđượctrảinghiệmnhưlàmộttổnthấtlớn.Lýthuyếtviễncảnhkhôngthểđốiphóđượcvớithựctếnày,bởinókhôngchophépgiátrịcủamộtkếtquả(trongtrườnghợpnàylàchẳnggiànhđượcgì)thayđổikhinócókhảnănglớnkhôngxảyra,hoặckhimộttronghaichọnlựarấtđánggiá.Nóimộtcáchđơngiản,lýthuyếtviễncảnhkhôngthểthỏamãnđượcnỗithấtvọng.Tuynhiên,nỗithấtvọngvàtrạngtháiđềphòngnỗithấtvọnglàcóthật,vàthấtbạiđốivớiviệcchấpnhậnchúnglàmộtsaisóthiểnnhiêngiốngnhưlànhữngphảnvídụmàtôiđãviệndẫnđểchỉtríchlýthuyếtcủaBernoulli.
Lýthuyếtviễncảnhvàlýthuyếtthỏadụngcũngkhôngtínhđếnsựhốitiếc.Hailýthuyếtcóchunggiảđịnhrằngnhữngphươngánhiệncótrongmộtchọnlựađượcđánhgiámộtcáchriêngbiệtvàđộclập,vàphươngáncógiátrịcaonhấtlàphươngánđượcchọn.Sựgiảđịnhnàychắcchắnlàsai,nhưtrongvídụdướiđâychỉra.
Vấnđềsố6:Lựachọngiữa90%cơmaygiànhđược1triệuđô-laHOẶCcầmchắc50đô-la.
Vấnđềsố7:Lựachọngiữa90%cơmaygiànhđược1triệuđô-laHOẶCcầmchắc150.000đô-la.
Sosánhhìnhphạtthấytrướcđượccủaviệclựachọntròmayrủivàkhông
giànhlấytronghaitrườnghợp.Đểmấtcáigiànhđượclàmộtnỗithấtvọngtrongcảhaitrườnghợp,nhưnghìnhphạttiềmtàngcàngtồitệhơntrongvấnđềsố7,bằngviệcbiếtrằngnếubạnchọntròmayrủivàthấtbại,bạnsẽhốitiếcquyếtđịnh“thamlam”màbạnđãđưaraquaviệctừbỏmộtmónquàcầmchắc150.000đô-la.Trongsựhốitiếc,trảinghiệmvềmộtkếtquảphụthuộcvàomộtphươngánmàbạnđãcóthểchấpnhậnnhưngbạnđãkhônglàmvậy.
Mộtvàinhàkinhtếhọcvàtâmlýhọcđãđưaranhữngmôhìnhraquyếtđịnhđượcdựatrênnhữngcảmxúccủasựhốitiếcvàthấtvọng.Thậtcôngbằngkhinóirằng:Nhữngmôhìnhnàycóítảnhhưởnghơnlýthuyếttriểnvọng,vàlýtrímangtínhkhảithị.Nhữngcảmxúchốitiếcvàthấtvọnglàcóthực,vànhữngngườiraquyếtđịnhđãlườngtrướcmộtcáchchắcchắnnhữngcảmxúcnàykhiđưaranhữngchọnlựacủamình.Vấnđềlànhữnglýthuyếtsailầmnàytạoramộtvàidựđoánnổibậtmàsẽphânbiệtchúngvớilýthuyếttriểnvọng,nócólợithếcủaviệctrởnênđơngiảnhơn.Sựphứctạpcủalýthuyếttriểnvọngtrởnêndễchấpnhậnhơntrongsựsosánhvớilýthuyếtthỏadụngdựtínhbởinóđãdựbáotrướcnhữngquansátmàlýthuyếtthỏadụngdựtínhđãkhôngthểlýgiảiđược.
Ngườigiàuvànhữnggiảđịnhthựctếhơnkhôngđủđểtạoramộtlýthuyếtthànhcông.Cácnhàkhoahọcsửdụngcáchọcthuyếtnhưmộttúidụngcụlaođộng,vàhọsẽkhôngnhậnthalôimộtchiếctúinặnghơntrừkhicáccôngcụmớivôcùnghữudụng.Lýthuyếtviễncảnhđãđượcthừanhậnbởinhiềuhọcgiảkhôngphảibởinó“đúng”,màbởinhữngkháiniệmmànóđãbổsungcholýthuyếtthỏadụng,đặcbiệtlàđiểmthamchiếuvàsựáccảmmấtmát,tỏrahữuíchtrướcrắcrối;chúngđãmanglạinhữngdựđoánmớicóvẻnhưlàđúng.Chúngtađãthậtmaymắn.
PHÁTNGÔNVỀLÝTHUYẾTVIỄNCẢNH
“Anhấybịtổnthấttừsựáccảmmấtmátcùngcực,thứkhiếnchoanhtabỏquanhiềucơhộisinhlời.”
“Xemxétkhốitàisảnlớncủacôta,vớicôtanhữnglợiíchvàtổnthấtnhỏsẽchẳngcóýnghĩagìcả.”
“Anhtacoinặngnhữngtổnthấtgấpđôinhữnglợiích,điềuđólàbìnhthường.”
Chương27.Hiệuứngsởhữu
Chắchẳnbạnđãtừngnhìnthấybiểuđồsố11hoặc“mộtngườianhemthân
thuộc”vớinódùchochobạnchưatừnghọcmộtkhóahọcnàovềkinhdoanhcả.Biểuđồbiểudiễnmột“bảnđồđườngđẳngdụng”riêngbiệtđốivớihailoạihànghóa.
Nhữngsinhviênhọcđượctừnhữnglớphọcnhậpmônkinhtếrằngmỗiđiểmtrênđồthịchỉrathunhậpvànhữngngàynghỉlễ.Mỗi“đườngbàngquan”liênhệvớitổnglượngcủahailoạihànghóađãbãohòahammuốn–chúngcócùngsựthỏadụng.Nhữngđườngcongsẽchuyểnsangthànhnhữngđườngthẳngsongsongnếungườitasẵnlòng“bán”nhữngngàynghỉđểđổilấymộtkhoảnthunhậpthêmởcùngmộtmứcgiábấtchấpviệchọcóbaonhiêuthunhậpvàbaonhiêuthờigianrảnhrỗi.Hìnhlồibiểuthịthỏadụngcậnbiêngiảmdần:Bạncócàngnhiềungàyrảnhrỗi,bạncàngítquantâmtớingàynghỉthêmvào,vàmỗingàyđượcthêmvàolạicógiátrịnhỏhơnngàytrướcđó.Tươngtựnhưvậy,bạncàngcónhiềuthunhập,bạncàngítquantâmtớinhữngđồngđô-lakiếmthêmvàlượngtiềnbạnsẵnsàngtừbỏ
đểđổilấythêmmộtngàyrảnhrỗitănglên.
Tấtcảnhữngvịtrítrênmột“đườngbàngquan”cósứccuốnhútcânbằng.Đâychínhlànhữnggìsựbàngquanđềcậptới:Bạnkhôngquantâmmìnhđangởđâutrên“mộtđườngbàngquan”.DovậynếuAvàBởtrêncùngmột“đườngbàngquan”cùngvớibạn,bạndửngdưnggiữahaiđiểmvàsẽkhôngcầncóđộngcơđểdịchchuyểntừmộtđiểmnàysangđiểmkhác,hoặcngượclại.Mộtvàiphiênbảncủabiểuđồnàyđãtừngxuấthiệnởhầuhếtcácgiáotrìnhkinhtếtronghàngtrămnămqua,vàhàngtriệusinhviênđãtừngnhìnnóchằmchằm.Mộtsốđãnhậnrađiềucònđangthiếu.Mộtlầnnữa,ởđâysứcmạnhvàsựmêhoặccủamộtmôhìnhlýthuyếtđãbịtmắtcácsinhviênvàcáchọcgiảtrướcmộtkhiếmkhuyếtnghiêmtrọng.
Thứcònthiếutừbiểuđồlàmộtsựbiểuthịmứcthunhậpvàngàyrảnhrỗihiệntạicủacánhân.Nếubạnlàmộtngườilàmcôngănlương,điềukhoảncôngviệccủabạnchỉrõmộtmứclươngvàmộtsốngàynghỉ,đólàmộtđiểmtrênđồthị.Đấychínhlàđiểmthamchiếucủabạn,nguyêntrạngcủabạn,nhưngbiểuđồkhôngchỉrađượcđiềuđó.Bằngviệcquênbiểudiễnđiểmđó,cácnhàlýluậnđãvẽrabiểuđồnàykhuyếnkhíchbạntinrằngđiểmthamchiếukhôngphảilàvấnđề,nhưngchotớigiờbạnbiếtđượcrằngtấtnhiênlàcó.MộtlầnnữađâylạilàsaisótcủaBernoulli.Sựthểhiệncủa“đườngbàngquan”thừanhậnrõràngrằngsựthỏadụngcủabạnởbấtcứthờiđiểmđưaranàođượcxácđịnhhoàntoànbởitìnhthếhiệntạicủabạn,rằngnhữngbiếncốđãxảyrakhôngcóliênquan,vàrằngsựđánhgiácủabạnvềmộtcôngviệchợplýkhôngphụthuộcvàođiềukhoảncôngviệchiệntạicủabạn.Nhữnggiảđịnhnàyhoàntoànkhôngthựctếtrongtrườnghợpnàyvàtrongnhiềutrườnghợpkhác.
Việcbỏsótđiểmthamchiếutrênbảnđồđườngđẳngdụnglàmộttrườnghợpgâyngạcnhiênvềviệcmùmờtronglýthuyết,bởichúngtathườngxuyêngặpphảinhữngtrườnghợpmàởđóđiểmthamchiếurõrànglàrấtquantrọng.Trongcáccuộcđàmphánlaođộng,cảhaibênđềuhiểurằngđiểmthamchiếulàbảnhợpđồnghiệnđangtồntạivàcáccuộcđàmphánnàysẽtậptrungvàonhữngnhucầuchungđốivớinhữngnhượngbộcóliênquantớiđiểmthamchiếu.Vaitròcủasựáccảmmấtmáttrongcuộcmặccảcũnglàdễhiểu:Nhượngbộgâyranhữngtaihại.Bạnđãcórấtnhiềukinhnghiệmbảnthânvềvaitròcủađiểmthamchiếu.Nếubạnthayđổicôngviệchayđịađiểm,hoặcthậmchíđãxemxéttớimộtsựthayđổikiểunhưvậy,bạnchắchẳnnhớrằngnhữngđặctrưngcủavịtrímớiđãđượcmãhóanhưnhữngđiểmcộnghoặctrừsovớinơibạnđanglàm.Bạncũngcóthểđãtừngnhậnrarằngnhữngđiểmbấtlợihiệnrarõhơnnhữngđiểmlợithếtrongsự
đánhgiáấy–sựáccảmvớimấtmátđãpháthuytácdụng.Thậtkhóđểchấpnhậnnhữngthayđổitheochiềuhướngxấuhơn.Vídụ,mứclươngtốithiểumànhữngngườilaođộngthấtnghiệpsẽchấpnhậnchocôngviệcmớitrungbìnhbằng90%mứclươngtrướcđócủahọvàtụtxuốngdưới10%trongkhoảngthờigianmộtnăm.
Đểhiểurõsứcmạnhmàđiểmthamchiếutácđộnglênnhữngchọnlựa,xemxéttrườnghợpAlbertvàBen,“cặpsongsinhhưởngthụ”cónhữngthịhiếugiốnghệtnhauvàhiệntạicónhữngcôngviệckhởiđầugiốnghệtnhau,vớikhoảnthunhậpnhỏvàítthờigianrảnhrỗi.Hoàncảnhhiệntạicủahọtươngứngvớiđiểmđượcđánhsố1trênbiểuđồsố11.Côngtytiếncửhọhaivịtrítốthơn,AvàB,vàđểchohọquyếtđịnhxemaisẽnhậnmộtkhoảntăng10.000đô-la(vịtríA)vàaisẽnhậnthêmmộtngàynghỉđượctrảlươngmỗitháng(vịtríB).Khicảhaingườibọnhọcùngkhôngquantrọng,họtungmộtđồngxu.Albertlãnhphầntănglương,Bennhậnthêmmộtngàynghỉ.Mộtthờigianquađi,cặpsongsinhlàmquenvớinhữngvịtrícủahọ,côngtytỏýhọcóthểhoánđổicôngviệcnếumuốn.
Lýthuyếtchuẩntắcđãmôtảtrongbiểuđồchorằngnhữngưutiênlàbấtbiếnquathờigian.CácvịtríAvàBhấpdẫnngangnhauđốivớicảhaingườisongsinhvàhọsẽítcầnhoặckhôngcóđộngcơđểhoánđổi.Ngượclại,lýthuyếtviễncảnhxácnhậnrằngcảhaianhemsinhđôisẽnhấtđịnhthíchgiữnguyênnhưhiệntại.Sựưutiênnguyêntrạngnàylàmộthệquảcủasựáccảmmấtmát.
ChúngtahãytậptrungvàoAlbert.Banđầuanhấyởvịtrísố1trênđồthịvàtừđiểmthamchiếuđóanhnhậnthấyhailựachọnsauhấpdẫnngangnhau:
TiếntớiđiểmA:Lươngtăngmộtkhoản10.000đô-la.
Hoặc:
TiếntớiđiểmB:cóthêm12ngàynghỉ.
ViệcchấpnhậnvịtríAthayđổiđiểmthamchiếucủaAlbert,vàkhianhtaxemxéttớiviệchoánđổisangđiểmB,chọnlựacủaanhcómộtkếtcấumới:
ỞnguyêntạiđiểmA:khôngthêmvàkhôngmấtgì.
Hoặc:
ChuyểntớiđiểmB:Cóthêm12ngàynghỉvàkhoảnlương10.000đô-labị
cắtmất.
Nếubạnchỉcósựtrảinghiệmchủquanvềsựáccảmmấtmát,bạncóthểcảmthấy:Mộtkhoảncắtgiảmlương10.000đô-lalàmộttinrấtxấu.Dùchomộtsựthỏadụng12ngàynghỉcũnghấpdẫnnhưmộtkhoảnthỏadụng10.000đô-la,sựgiatăngthờigianrảnhrỗinhưvậykhôngđủđểbùđắpchomộtmấtmát10.000đô-la.AlbertsẽởvịtríAbởibấtlợicủaviệcdichuyểnnặnghơncáicólợi.CùngcáchlýgiảinhưvậyápdụngvớiBen,ngườicũngsẽmuốngiữnguyêncôngviệchiệntạibởiviệcmấtđithờigianrảnhrỗiquýbáuhiệntạinặnghơnthỏadụngcủaviệctăngthunhập.
Vídụnàynhấnmạnhtớihaikhíacạnhcủachọnlựamàmôhìnhtiêuchuẩncủacácđườngbàngquankhôngdựđoánđược.Trướctiên,thịhiếukhôngphảilàcốđịnh;chúngbiếnđổicùngvớiđiểmthamchiếu.Thứhai,nhữngbấtlợicủamộtthayđổihiệnrarõhơnlợithếcủanó,baogồmcảmộtkhuynhhướngthiênvềnguyêntrạng.Dĩnhiên,sựáccảmmấtmátkhôngngụýrằngbạnkhôngbaogiờthíchthayđổivịtríhiệntạicủabạn;nhữngíchlợicủamộtcơmaycóthểvượtquánhữngtổnthất.Sựáccảmmấtmátngụýrằngnhữngchọnlựacókhuynhhướngthiênvềtrạngtháithamchiếumộtcáchmạnhmẽ(vàthôngthườngcókhuynhhướngthiênvềnhữngthayđổinhỏhơnlàthayđổilớn).
NhữngbảnđồđườngđẳngdụngvàsựbiểudiễncủaBernoullivềcáckếtquảnhưlànhữngtrạngtháivềtàisảncóchungmộtgiảđịnhsailầm:Đólàsựthỏadụngcủabạnđốivớimộttìnhtrạngcủacácsựviệcchỉphụthuộcvàotrạngtháiđóvàkhôngbịảnhhưởngbởinhữngviệcđãxảyratrongquákhứcủabạn.ViệcsửasaiđãtrởthànhmộttrongnhữngthànhtựucủaKinhtếhọchànhvi.
HIỆUỨNGSỞHỮU
Câuhỏivềviệcmộtphươngpháptiếpcậnhoặcmộtsựbiếnđộngkhởiđầutừkhinàothườngkhótrảlời,nhưngnguồngốclàKinhtếhọchànhvicóthểđượcxácđịnhmộtcáchchínhxác.Vàođầunhữngnăm1970,RichardThaler,saunàylàmộtsinhviêntốtnghiệpngànhKinhtếvôcùngbảothủtạitrườngĐạihọcRochester,đãbắtđầucónhữngsuynghĩdịgiáo.Thalerluônluôncómộttríthôngminhsắcbéncùngvớikhảnăngchâmbiếm.KhilàmộtsinhviênôngđãtựtiêukhiểnbằngviệctổnghợpnhữngđiềuquansátđượcvềhànhvimàmôhìnhKinhtếhọchànhvilýtríkhôngthểnàogiảithích.ÔngđãrấtthíchthúkhicócăncứvềnhữngđiềukhônghợplýtrongKinhtếhọcgiữacácvịgiáosưcủamìnhvàôngđãpháthiệnramộtsựviệc
đặcbiệtnổitrộitrongđó.
GiáosưR(mànayđượctiếtlộlàRichardRosett,ngườiđãtrởthànhchủnhiệmkhoaSauĐạihọccủaTrườngKinhdoanh,ĐạihọcChicago)làmộttínđồtrungthànhvàolýthuyếtkinhtếcơbảncũngnhưlàmộtngườiyêuthíchvàsànhsỏivềrượuvang.ThalerđãquansátthấyGiáosưRđãrấtmiễncưỡngkhibánmộtchairượutrongbộsưutậpcủamình–ngaycảởgiácaongất100đô-la(đô-lavàonăm1975!).GiáosưRmuarượuvangtạicáccuộcđấugiá,nhưngôngkhôngbaogiờtrảnhiềuhơn35đô-lachomộtchaithuộchạngđó.Ởmứcgiágiữa35và100đô-la,ôngsẽkhôngbánmàcũngkhôngmua.Khoảngcáchlớnnàylàsựmâuthuẫnvớilýthuyếtkinhtế,ởđóvịgiáosưđượckỳvọnglàđưaramộtgiátrịduynhấtchochairượu.Nếumộtchairượuriênglẻcógiátrịlà50đô-lađốivớiông,sauđóôngnênsẵnsàngbánchairượuđóvớikhoảntiềnvượtquá50đô-la.Nếuôngkhôngcóchairượunào,ôngnênsẵnsàngchirabấtcứsốtiềnnàolêntới50đô-lađểmuachairượuđó.Giábánchỉcóthểchấpnhậnvàgiámuachỉcóthểchấpnhậnlẽranêngiốnghệtnhau,nhưngtrongthựctếmứcgiáthấpnhấtđểbán(100đô-la)quácaosovớigiámuacaonhấtlà35đô-la.Việcsởhữuhànghóacóvẻnhưđãtănggiátrịcủanó.
RichardThalerđãtìmranhiềuvídụvềnhữnggìmàônggọilàhiệuứngsởhữu,đặcbiệtlàđốivớicácloạihànghóakhôngđượcgiaothươngmộtcáchthôngthường.Bạncóthểdễdàngtựmìnhhìnhdungratrongmộttrườnghợptươngtự.Giảsửbạnsởhữumộttấmvéxemhòanhạccủamộtbannhạcnổitiếngđãbịcháyvé,bạnđãmuaởmứcgiáthôngthườnglà200đô-la.Bạnlàmộtngườihâmmộcuồngnhiệtvàsẵnlòngchitới500đô-lachotấmvé.GiờđâybạnđãcóvévàbạntìmhiểuđượctrênInternetrằngnhữngngườihâmmộgiàucóhoặcnhữngngườihâmmộcuồngnhiệthơnđangđềxuấtmứcgiá3.000đô-la.Bạnsẽbánchứ?Nếubạngiốngvớihầuhếtkhángiảtạicácbiếncốcháyvé,bạnkhôngbánnó.Mứcgiábánthấpnhấtcủabạnlàtrên3.000đô-lavàmứcgiámuacaonhấtcủabạnlà500đô-la.Đâylàmộtvídụvềhiệuứngsởhữuvàmộttínđồcủalýthuyếtkinhtếtiêuchuẩnsẽbịnólàmchokhóxử.Thalerđãtìmkiếmmộtbảnbáocáocóthểlýgiảinhữngđiềukhóxửkiểunhưvậy.
SựtìnhcờđãđếnkhiThalergặpmộttrongnhữngsinhviêncũcủachúngtôiởmộthộithảovàđãđạtđượcmộtbảnphácthảobanđầuvềlýthuyếtviễncảnh.Ôngtuyênbốrằngôngđãđọcbảnthảomộtcáchthíchthú,bởiôngnhanhchóngnhậnrarằnghàmsốgiátrịáccảmmấtmátcủalýthuyếtviễncảnhcóthểlýgiảihiệuứngsởhữuvàmộtvàiđiềukhóxửkháctrongthuthậpcủaông.GiảiphápđólàbỏmặcýniệmcơbảnmàGiáosưRđãcómột
sựthỏadụngduynhấtđốivớitrạngtháicủaviệccómộtchairượuđặcbiệt.Lýthuyếttriểnvọngđãchỉrarằngsựsẵnlòngmuahoặcbánchairượuphụthuộcvàođiểmthamchiếu–liệurằngcóhaykhôngvịgiáosưsởhữuchairượuhiệntại.Nếuôngsởhữunó,ôngxemxétnỗiđaucủaviệctừbỏchairượu.Nhữnggiátrịnàykhôngcânbằngnhaubởisựáccảmmấtmát:Việctừbỏmộtchairượungonsẽđauđớnhơnviệcnhậnvềmộtchairượungontươngđương.Hãynhớlạiđồthịvềnhữngtổnthấtvàlợiíchởchươngtrước.Đườngcongcủahàmsốdốcđứngởphạmvitiêucực;phảnánhmộttổnthấtsẽnặngnềhơnsựphảnánhtrướcmộtmứctăngtươngứng.ĐâychínhlàlýgiảivềhiệuứngsởhữumàThalerđangtìmkiếm.VàứngdụngđầutiêncủalýthuyếttriểnvọngđốivớimộtcâuhỏikhótrảlờicủangànhKinhtếhọcgiờđâycóvẻnhưđãtrởthànhmộtdấumốcquantrọngtrongsựpháttriểncủaKinhtếhọchànhvi.
ThalerđãthuxếpđểởlạiStandfordmộtnăm,khiôngbiếtđượcAmosvàtôisẽởđó.Trongsuốtkhoảngthờigianhữuíchđó,chúngtôiđãhọchỏilẫnnhaurấtnhiềuvàtrởthànhbạnbè.Bảynămsau,ôngấyvàtôiđãcómộtcơmaykhácđểdànhramộtnămcùngtiếptụccuộcđàmluậngiữangànhTâmlýhọcvàKinhtếhọc.QuỹRussellSage,nhàtàitrợchínhtrongmộtkhoảngthờigiandàichoKinhtếhọchànhvi,đãbỏramộttrongnhữngkhoảnhỗtrợđầutiêncủamìnhchoThalerđểchitiêutrongvòngmộtnămcùngvớitôiởVancouver.Trongsuốtnămđó,chúngtôiđãlàmviệcmộtcáchtỉmẩnvớimộtnhàkinhtếhọcđịaphương-JackKnetsch,cùngvớinhàkinhtếhọcnàychúngtôiđãcócùngchungsựquantâmchohiệuứngsởhữu,nhữngquytắcvềtínhrõràngtrongkinhtếvàgiavịthựcphẩmTrungHoa.
Điểmkhởiđầuđốivớinghiêncứucủachúngtôiđólàhiệuứngsởhữukhôngmangtínhphổquát.Nếuaiđóđềnghịbạnđổimộttờbạc5đô-lathànhnămtờbạclẻ,bạncầmlấy5nămtờbạclẻmàkhônghềcóbấtcứcảmgiácmấtmátnào.Vàcũngkhôngcóquánhiềusựáccảmmấtmátkhibạnđimuamộtđôigiày.Ngườibánhàngkhôngđổiđôigiàyđểlấytiềnsẽkhôngcảmthấytổnthất.Thựcvậy,theoquanđiểmcủaanhta,đôigiàymàanhtatraotayluônluônlàmộtvậtđạidiệncồngkềnhchosốtiềnmàanhtađanghyvọngthuvềtừmộtsốkháchhàng.Thêmnữa,bạncólẽkhôngcảmthấyviệctrảtiềnchongườibánhàngnhưlàmộttổnthất,bởithựcrabạnđanggiữtiềnnhưthểmộtvậtđạidiệnchođôigiàybạncóýđịnhmua.Nhữngtrườnghợpbuônbánthườngngàynàyvềbảnchấtkhôngkhácgìvớiviệcđổimộtđồngbạc5đô-lasangnămtờbạclẻ.Khônghềcósựáccảmmấtmátởcảhaimặtcủanhữngtraođổithươngmạithôngthường.
Điềugìphânbiệtnhữnggiaodịchthịtrườngnàyvớisựmiễncưỡngcủa
GiáosưRkhibánđinhữngchairượuvangcủaông,haysựmiễncưỡngcủanhữngngườisởhữuvégiảiSuperBowlphảibánlạivéngaycảởmộtmứcgiárấtcao?Nétđặctrưngđểphânbiệtđólàcảđôigiàymàngườibánhàngbánchobạnlẫnsốtiềnbạntríchratừngânquỹcủamìnhđểmuađôigiàyđóđềucógiátrị“đểtraođổi.”Chúngđượcdùngđểđổilấynhữnghànghóakhác.Nhữnghànghóakhác,vídụnhưrượuvangvànhữngtấmvégiảiđấuSuperBowl,cógiátrị“đểsửdụng,”đượcdùnghoặcđượcthụhưởngtheomộtcáchkhác.Thờigianrảnhrỗicủabạnvàmứcsốngtiêuchuẩnmàmứcthunhậpcủabạncungcấpcũngkhôngđượcdùngđểbánhoặctraođổi.
Knetsh,Thalervàtôiđãsắpđặtđểpháchọamộtthínghiệmnhấnmạnhtớisựtươngphảngiữacáchànghóađượccoinhưlàđểsửdụngvàtraođổi.ChúngtôiđãmượnkháiniệmtừVernonSmithchobảnpháchọavềthínghiệmcủachúngtôi,ônglànhàsánglậpbộmônKinhtếthựcnghiệm,ngườicùngtôinhậngiảiNobelnhiềunămsauđó.Trongphươngphápnày,mộtsốlượngcácthẻđổihànggiớihạnđượcphátchonhữngngườithamgiatrênmột“thịtrường.”Bấtcứngườithamgianàovàothờiđiểmcuốicùngcủathínghiệmsởhữumộtthẻđổihàngcóthểmualạinóbằngtiềnmặt.Cácgiátrịmualạilàkhônggiốngnhaugiữanhữngcánhânkhácnhau,đểbiểuthịthựctếrằngnhữnghànghóađượctraođổitrênthịtrườngđốivớimộtsốngườinàycógiátrịnhiềuhơnđốivớimộtsốngườikhác.Cùngmộtthẻđổihàngcóthểtrịgiá10đô-lađốivớibạnvà20đô-lađốivớitôi,vàmộtsựtraođổiởbấtcứmứcgiánàogiữanhữnggiátrịnàysẽlàcólợichocảhaichúngta.
Smithđãtạoranhữngminhchứngsốngđộngvềviệccáccơchếcănbảncủacungvàcầuhoạtđộnghiệuquảnhưthếnào.Từngngườinhưthếsẽkhiếnchođámđôngtiếptụcngỏýmuahoặcbánmộtthẻđổihàng,vànhữngngườikhácsẽđáplạimộtcáchcôngkhaiđểcungứng.Tấtcảmọingườiquansátnhữngtraođổinàyvàthấyđượcmứcgiámàởđócácthẻđổihàngđượctraotay.Cáckếtquảdiễnrađềuđặnnhưnhữngbiểuhiệnvậtlý.Chắcchắnnhưthể“nướcchảychỗtrũng”,nhữngngườisởhữumộtthẻđổihàngmàítcógiátrịđốivớihọ(bởigiátrịmualạicủahọthấp)đitớiviệcbánthẻđổihàngcủamìnhởmộtmứclợinhuậnnàođóchonhữngaiđịnhgiánócaohơn.Thêmnữa,lýthuyếtkinhtếdựđoánmộtcáchchínhxáccảmứcgiácuốicùngmàtạiđóthịtrườngsẽchấpthuậnvàsốlượngthẻđổihàngsẽđượctraotay.Nếumộtnửasốngườithamgiavàothịtrườngđượcphânphátthẻmộtcáchngẫunhiên,lýthuyếtdựđoánrằngmộtnửasốthẻđổihàngsẽđượctraotay.
ChúngtôiđãsửdụngmộtsựbiếnthiêntrongphươngphápcủaSmithcho
thínghiệmcủamình.Mỗiphiênbắtđầuvớimộtvàichukỳcủanhữngtraođổicácthẻđổihàng,mộtbảnsaohoànhảopháthiệncủaSmith.Consốướctínhvềcácgiaodịchthườngrấtgầnhoặcgiốnghệtvớisốlượngđượcdựđoánbởilýthuyếtchuẩn.Dĩnhiên,cácthẻđổihàngcógiátrịchỉbởichúngcóthểđượcchuyểnđổisangtiềnmặtcủangườithửnghiệm;chúngkhôngcógiátrịsửdụng.Sauđóchúngtôiđãđiềukhiểnmộtthịtrườngtươngtựchomộtđốitượngmàchúngtôikỳvọngmọingườiđịnhđoạtgiátrịsửdụng:Mộtcốcuốngcafébắtmắt,đượctôđiểmbằngphùhiệucáctrườngđạihọcởbấtcứnơinàochúngtôiđãtiếnhànhcácthínghiệm.Chiếccốcsauđócógiátrịkhoảng6đô-la(vàngàynaysẽcógiátrịgấpđôisốtiềnđó).Nhữngchiếccốcđượcphânphátmộtcáchngẫunhiênchomộtnửasốngườithamgia.Nhữngngườibánbàychiếccốccủamìnhratrướcmặtvànhữngngườimuađượcmờixemquachiếccốccủahàngxómcủamình;tấtcảđềuchỉramứcgiámàhọsẽđổichác.Nhữngngườimuađãphảidùngtiềncủachínhmìnhđểgiànhđượcchiếccốc.Cáckếtquảthậtấntượng:Mứcgiábántrungbìnhởkhoảnggấpđôimứcgiámuatrungbình,vàconsốướctínhvềcácgiaodịchíthơnmộtnửaconsốđãdựđoánbằnglýthuyếtchuẩn.Sứclôicuốncủathịtrườngđãkhônghiệuquảđốivớimộthànghóamànhữngngườichủsởhữuđãdựtínhsẽsửdụng.
Chúngtôiđãtiếnhànhmộtloạtcácthínghiệmsửdụngcácbiếnthểcủacùngmộtquytrình,chúngluônluônchocáckếtquảnhưnhau.Thínghiệmưathíchnhấtcủatôiđólàmộtthínghiệmmàởđóchúngtôithêmvàongoàinhómnhữngngườibánvàngườimuamộtnhómthứba–nhữngngườilựachọn.Khônggiốngvớinhữngngườimua,nhữngngườiphảibỏtiềncủamìnhrađểgiànhđượcmónhàng,nhữngngườilựachọncóthểnhậnđượchoặcmộtchiếccốchoặcmộtsốtiền,vàhọđãchỉrasốtiềnxứngvớiviệcnhậnđượcmónhàng.Đâylàcáckếtquả:
Ngườibán:7.12đô-la.
Ngườilựachọn:3.12đô-la.
Ngườimua:2.87đô-la.
Khoảngcáchgiữangườibánvàngườilựachọnlàđángchúý,bởivìhọthựcsựphảiđốimặtvớicùngmộtlựachọn!Nếubạnlàmộtngườibán,bạncóthểtrởvềnhàvớihoặclàmộtchiếccốchoặclàtiền,vànếubạnlàmộtngườilựachọnbạncóchínhxáchaiphươngántươngtựvậy.Nhữngtácđộngdàihạncủaquyếtđịnhgiốnghệtvớihainhómnày.Sựkhácbiệtduynhấtđólàcảmxúctạithờiđiểmđó.Mứcgiácaomànhữngngườibánđặtra
phảnánhsựmiễncưỡngphảitừbỏmộtvậtmàhọthựcsựsởhữu,mộtsựmiễncưỡngcóthểnhìnthấyởnhữngđứatrẻgiữchặtmộtmónđồchơivàbàytỏsựkíchđộngmãnhliệtkhimónđồđóbịlấyđi.SựáccảmmấtmátđượcxâydựngtrênnhữngđánhgiátựđộngcủaPhươngthứcsố1.
Nhữngngườimuavànhữngngườichọnlựađặtracácgiátrịtiềnmặtnhưnhau,mặcdùnhữngngườimuaphảitrảtiềnchochiếccốc,trongkhilạimiễnphíchonhữngngườilựachọn.Đâylàthứmàchúngtôicóthểdựtínhnếunhữngngườimuakhôngtrảinghiệmviệcchitiềnchochiếccốcnhưlàmộttổnthất.Căncứtừhìnhchụpbộnãokhẳngđịnhsựkhácbiệtrằng:Việcbáncáchànghóamàaiđóthườngdùngsẽkíchhoạtnhữngvùngnãobộđượcliênkếtvớisựáccảmvànỗiđau.Việcmuacũngkíchthíchnhữngkhuvựcnày,nhưngchỉkhinàocácmứcgiáđượcnhậnthứclàquácao–khibạncảmthấyrằngmộtngườibánđangnhậnđượckhoảntiềnvượtquágiátrịtraođổi.Cácghinhậnnãobộcũngchỉrarằngviệcmuaởcácmứcgiáđặcbiệtthấplàmộtbiếncốmanglạiniềmphấnkhích.
Giátrịtiềnmặtmànhữngngườibánđặtrachochiếccốccaogấpsovớivớigiátrịđượcđặtrabởinhữngngườilựachọnvànhữngngườimua.Tỷlệnàyrấtgầnvớihệsốsựáccảmmấtmáttrongchọnlựarủiro,nhưchúngtacóthểdựtínhnếucùngmộthệsốgiátrịđốivớinhữnglợiíchvàtổnthấttiềnbạcđượcápdụngchocảnhữngquyếtđịnhrủirolẫnphirủiro.Mộttỷlệkhoảng2:1đãtừngxuấthiệntrongcácnghiêncứucủacáclĩnhvựckinhtếkhácnhau,baogồmcảsựphảnứngcủacáchộgiađìnhtrướcnhữngthayđổigiácả.Nhưcácnhàkinhtếhọccóthểdựđoán,nhữngngườitiêudùngcóxuhướngtăngcườngmuatrứng,nướccam,haycákhimứcgiáhạvàgiảmthiểuviệcmuabáncủamìnhkhimứcgiátăng;tuynhiên,ngượclạivớinhữngdựđoáncủalýthuyếtkinhtế,tácđộngcủaviệctănggiá(nhữngtổnthấtcóliênquantớimứcgiáthamchiếu)lớnhơnkhoảnghailầnsovớihiệuquảcủanhữnglợiích.
Thínghiệmvềnhữngchiếccốcvẫngiữnguyênluậnchứngthôngthườngcủahiệuứngsởhữu,cùngvớimộtthínghiệmđơngiảnhơnnữamàJackKnetschđãbáocáoởcùngthờiđiểmđó.Knetschđãđềnghịhailớphọcđiềnvàomộtbảngcâuhỏivàhứathưởngcôngchohọmộtmónquàkhihoànthiện.Trongmộtbuổihọc,phầnthưởnglàmộtchiếcbútđắttiền;trongmộtbuổikhác,làmộtthanhkẹosô-cô-laThụySĩ.Vàocuốibuổihọc,nhàthửnghiệmđãchỉramộttronghaimónquàvàchophéptấtcảmọingườitraođổiphầnquàcủaanhtahoặccôtachonhau.Chỉkhoảng10%nhữngngườithamgiađãchọnlựađểtraođổiphầnquàcủamình.Hầuhếtnhữngngườinàyđãtừngnhậnđượcchiếcbútvẫngiữnguyênchiếcbút,vànhững
aiđãtừngnhậnđượcsô-cô-lacũngđãkhônghềnhúcnhích.
SUYNGHĨNHƯMỘTTHƯƠNGNHÂN
Nhữngýniệmcănbảnvềlýthuyếtviễncảnhlànhữngđiểmthamchiếuhiệncóvànhữngtổnthấthiệnrarõhơnnhữnglợiíchtươngứng.Nhữngquansáttrêncácthịtrườngthựcthếthuthậpđượcquacácnămlàvídụchosứcmạnhcủanhữngkháiniệmnày.MộtcuộcnghiêncứuvềthịtrườngcáccănhộcaocấptạiBostontrongsuốtthờikỳsuythoáiđãmanglạicáckếtquảrõràngmộtcáchchitiết.Cáctácgiảcủanghiêncứunàyđãsosánhhànhvicủacácchủsởhữuđãmuanhàởcácmứcgiákhácnhau.Đốivớimộttácnhâncólýtrí,giámuakhôngliênquantớihoạtđộngđãdiễnratrướcđó–giátrịthịtrườnghiệntạilàtấtcảvấnđề.Điềuđókhôngdiễnrađốivớiconngườitrênthịtrườngnhàgiárẻ.Cácchủsởhữucómộtđiểmthamchiếucaovàtheocáchđóđốimặtvớinhữngtổnthấtcaohơnđặtramộtmứcgiácaohơndựatrêncănhộcủahọ,bỏramộtkhoảngthờigianlâuhơnđểnỗlựcbáncănhộcủamìnhvàsaucùnglàthuvềnhiềutiềnhơn.
Luậnchứngbanđầuvềđộvênhgiữacácmứcgiábánvàcácmứcgiámua(hoặcthuyếtphụchơn,giữahoạtđộngbánvàlựachọn)làrấtquantrọngtrongtiếpnhậnbanđầuvềnhữngýniệmđiểmthamchiếuvàsựáccảmmấtmát.Tuynhiên,cóthểhiểumộtcáchsâusắcrằng:Cácđiểmthamchiếulàkhôngổnđịnh,đặcbiệttrongcáctìnhhuốngthínghiệmkhôngbìnhthườngvàhiệuứngsởhữunàycóthểbịloạitrừbởiviệcthayđổiđiểmthamchiếu.
Khônghiệuứngsởhữunàođượcdựtínhkhinhữngngườichủsởhữunhìnnhậnnhữnghànghóacủamìnhlàvậtmanggiátrịđốivớinhữngtraođổitrongtươnglai,đâylàmộtquanđiểmphổbiếntronggiaodịchthôngthườngvàtrêncácthịtrườngtàichính.NhàKinhtếhọcthựcnghiệmJohnList,ngườiđãnghiêncứuhoạtđộngchuyểnnhượngtrênnhữngquyđịnhthẻthôngtincầuthủ,đãpháthiệnrarằngnhữngthươngnhânmớivàonghềđãmiễncưỡngtáchcáctấmthẻmàhọđãsởhữura,nhưngsựmiễncưỡngnàydầnbiếnmấtcùngvớikinhnghiệmgiaothương.Ngạcnhiênhơn,Listđãpháthiệnramộttácđộngtolớncủakinhnghiệmgiaothươnglênhiệuứngsởhữuđốivớinhữngmặthàngmới.
Theomộtthỏaước,Listđãđưaranhậnxétrằng:Nhữngngườiđượcmờithamgiavàomộtcuộckhảosátngắn,theođóhọcóthểđượctrảcôngbằngmộtphầnquànhỏ:Mộtchiếccốccaféhoặcmộtthanhsô-cô-lacógiátrịngangbằng.Cácphầnquàđượcphânchiamộtcáchngẫunhiên.Khicáctìnhnguyệnviênchuẩnbịrờiđi,Listđãnóivớitừngngườitrongsốhọrằng
“Chúngtôitặngchobạnmộtchiếccốc[hoặcthanhsô-cô-la],nhưngbạncóthểtraođổilấymộtthanhsô-cô-la[hoặccốc]thayvàođó,nếubạnmuốn.”TrongmộtsựmôphỏngchínhxácthínghiệmbanđầucủaJackKnetsch,Listđãpháthiệnrarằngchỉcó18%nhữngngườitraođổithiếukinhnghiệmmớisẵnlòngđổinhữngmónquàcủamìnhvớingườikhác.Trongsựtươngphảnmộtcáchsắcnét,nhữngngườitraođổicókinhnghiệmđãtỏrõkhônghềcódấuhiệucủamộthiệuứngsởhữunào:48%trongsốhọđãđổilại!Ítnhấttrongmộtmôitrườngthịtrườngmàởđóviệcđổicháclàmộtquychuẩn,họđãtỏrakhôngchútmiễncưỡngkhigiaodịch.
JackKnetshcũngđãtiếnhànhcácthínghiệmmàởđónhữngthaotúngkhônkhéođãkhiếnchohiệuứngsởhữubiếnmất.Nhữngngườithamgiađãbàytỏmộthiệuứngsởhữuchỉkhihọcótrạngtháisởhữuvậtlýđốivớihànghóatrongmộtchốcláttrướckhitriểnvọngcủahoạtđộnggiaothươnghànghóađóđượcđềcậptới.CácnhàkinhtếhọctheothuyếtchínhthốngcóthểđãbịxúigiụckhinóirằngKnetschđãtốnquánhiềuthờigianvớicácnhàtâmlýhọc,bởisựvậndụngthựcnghiệmcủaôngđãchothấysựquantâmtớinhữngbiếnthiênmàcácnhàTâmlýhọcxãhộicholàquantrọng.Thựcvậy,hệphươngphápkhácnhaucóliênquantớicácnhàKinhtếhọcthựcnghiệm,vàcácnhàtâmlýhọcđãthuđượcnhiềucăncứtrongcuộctranhluậnđangtiếpdiễnvềhiệuứngsởhữu.
Nhữngthươngnhânkỳcựudườngnhưđãhọcđượccáchđặtcâuhỏichuẩn,đólà“Tôimuốncóchiếccốcđónhiềutớiđâu,sovớinhữngthứkhácmàtôicóthểcóthayvàođó?”ĐâychínhlàcâuhỏimàcácnhàKinhtếhọcđặtra.Câuhỏinàykhônghềgâyrahiệuứngsởhữu,bởiđộvênhgiữasựthỏamãncủaviệcđoạtđượcvànỗiđaucủaviệctừbỏkhôngcóliênquangìtớinhau.
Nhữngnghiêncứugầnđâyvềtâmlýcủa“việcraquyếtđịnhdướitìnhtrạngthiếuthốn”chỉrarằngngườinghèonằmtrongmộtnhómkhácmàởđóchúngtôikhôngdựtínhtìmthấyhiệuứngsởhữu.Ngườinghèo,theolýthuyếttriểnvọng,hiệnđangsốngdướiđiểmthamchiếucủamộtaiđó.Cónhữnghànghóamàngườinghèocầnvàkhôngthểchitrảnổi,dovậyhọluônluôn“trongtìnhtrạngmấtmát”.Bởivậymàmộtsốlượngnhỏtiềnbạcmàhọthuvềđượcnhìnnhậnnhưlàmộtsựgiảmthiểumấtmát,chứkhôngphảimộtlợiích.Tiềnbạcgiúpmộtaiđóleolêngầnhơnmộtchútvớiđiểmthamchiếu,nhưngngườinghèovẫnluônluônởchândốccủahàmgiátrị.
Nhữngngườinghèosuynghĩnhưnhữngthươngnhân,nhưngnhữngđộnglựcthậtquákhácbiệt.Khônggiốngnhưnhữngthươngnhân,ngườinghèokhôngbàngquantrướcnhữngkhácbiệtgiữaviệcđạtđượcsựthỏadụngvà
việctừbỏ.Vấnđềcủahọđólàtấtcảnhữngchọnlựacủahọđềunằmgiữanhưngsựtổnthất.Sốtiềntiêutốnchomộthànghóalàsựmấtmátmộthànghóakhác,màcóthểđãđượcmuathayvàođó.Đốivớingườinghèo,cácchiphílànhữngtổnthất.
Tấtcảchúngtađềubiếtrằngđốivớiconngười,việcchitiêulàkhônglấygìlàmvuivẻ,chodùvềkháchquancóthểhọkhásungtúc.Ởđâycũngcóthểlàbởinhữngkhácbiệtvềvănhóatrongtháiđộđốivớitiềnbạc,vàđặcbiệtlàđốivớiviệcchitiêutiềnbạcvàonhữngvậtphẩmđắttiềnnhỏnhặtvànảyrabấtchợt,giốngnhưviệcmuađượcmộtchiếccốcthiếtkế.Mộtsựkhácbiệtnhưvậycóthểlýgiảisựsaibiệtgiữacáckếtquảcủa“nghiêncứunhữngchiếccốc”ởMỹvàởAnh.CácmứcgiámuavàbánkhácnhauvềcănbảntrongcácthínghiệmđãđượctiếnhànhđốivớitậpcácmẫusinhviênMỹ,nhưngnhữngkhácbiệtnàynhỏhơnrấtnhiềugiữanhữngsinhviênAnh.Vẫncònnhiềuđiềucầnphảihọcvềhiệuứngsởhữu.
PHÁTNGÔNVỀHIỆUỨNGSỞHỮU
“Côấykhôngquantâmtớivănphòngnàotrongsốhaicáimàcôấysẽcó,nhưngsauđómộtngàythôngbáođãđượcđưara,côấykhôngcònsẵnlòngtraođổinữa.Hiệuứngsởhữu!”
“Cáccuộcđàmphánnàysẽchẳngđitớiđâucảbởicảhaibênđềuthấykhócóthểnhượngbộ.”Thậmchíngaycảkhihọcóthểđạtđượcđiềugìđó.Tổnthấtdùkhôngrõnhưngcóthểsẽlớnhơnlợiíchđạtđược.
“Khihọtănggiácủahọlên,nhucầuđãhết.”
“Anhấychỉghétýnghĩvềviệcbáncănhộcủamìnhđượcíttiềnhơnsovớigiáanhấymua.Sựáccảmmấtmátđangdiễnra.”
“Hắntalàmộtkẻkeokiệt,hắncoitừngđồngmìnhtiêunhưthểmộtsựmấtmát.”
Chương28.Nhữngbiếncốtiêucực
Kháiniệmvề“sựáccảmmấtmát”chắchẳncóđónggópýnghĩanhấtcủa
ngànhTâmlýhọcchosựhìnhthànhvàpháttriểncủangànhKinhtếhọchànhvi.Điềunàynghecóvẻkỳlạ,bởichúngtathườngđánhgiákếtquảdựatrênnhữngíchlợivàtổnthất,trongkhichúngtadễdàngnhậnratổnthấthơnlànhữngíchlợi,dođópháthiệnnàykhôngcógìmớilạkhiếnchúngtaphảingạcnhiêncả.Amosvàtôivẫnthườngđùacợtvớinhaurằng:Chúngtađangtiếnhànhnghiêncứumộtđềtàimàđếnnhữngngườibàcủachúngtacũngcóthểhiểurấtrõrồi.Tuynhiên,trongthựctế,chúngtabiếtnhiềuhơnnhữngngườibàcủamìnhvàcóthểgiờđâychúngtađãgắnsựáccảmmấtmátvàohaihệthốngđangvậnhànhbêntrongtrínãocủachúngta.ĐiềuđặcbiệtlàtrínãocủachúngtaphủnhậnvànétránhthựctếmàởđóquanđiểmTâm-Sinhlýđãthốngtrịsựvậnhànhcủanó.Chúngtôicũngcóthểchỉranhữnghệquảcủasựáccảmmấtmáttrongnhữngquansátgâyngạcnhiênkhácnhau:Chỉnhữnghànghóabịthấtlạctrongquátrìnhvậnchuyểnmớiđượcđềnbùbằngtiềnmặt;nhữngnỗlựccảitổởquymôlớnthườnghaythấtbại;nhữngtaygônchuyênnghiệpcótỷlệsốlầnđánhnhẹbóngvàolỗchínhxáchơnrấtnhiềumộttaygônnghiệpdư.Cũngtheomộtcáchtàitìnhnhưvậy,bàtôisẽphảingạcnhiênbởinhữngdựđoántừmộtýniệmmơhồmàbàtưởngchừngnórấtchínhxác.
TIÊUCỰCVƯỢTTRỘI
Nhịptimcủabạndồndậphơnkhibạnnhìnvàobêntráicủabiểuđồ.Nóđậpdồndậpngaycảtrướckhibạncóthểgọitênthứgìkỳquáiởtrongbứchình.Saumộtthờigianbạnmớicóthểnhậnrathứkỳquáiấylàđôimắtcủamộtngườiđangrấtsợhãi.Đôimắtbênphảithulạinhỏhơnđôimắtbênphảibởi
mộtnụcườihípmá,nhằmdiễntảsựsungsướngnhưngkhônghẳnnóthểhiệnsựphấnkhích.Haibứchìnhđượcđưarachonhữngngườiđangnằmdướimáychụpcắtlớpxem.Mỗibứchìnhđượcchiếutrongkhoảngnhỏhơn2/100giâyvàngaylậptứcbịchekhuấtbởisự“nhiễuhình”mộthiểnthịngẫuhiệncáckhoảngsángtốilênbứchình.Khôngaitrongsốnhữngngườiquansátnhậnthứcđượcrằngmìnhvừađượcnhìnnhữngbứcảnhchụpđôimắtnhưngmộtphầnnãobộcủahọđãbiếtđượclà“hạchhạnhnhân’’cóvaitròlà“trungkhucảnhbáo”củanãobộ,mặcdùnócũngcóvaitròkíchhoạtcáctrạngtháicảmxúckhácnhaudiễnratrongtrínão.Nhữnghìnhảnhđãchỉramộtphảnứngmạnhcủa“hạchhạnhnhân”củanãobộngườiquansátmàkhôngthểnhậnrahìnhảnhghêrợncủabứchìnhmàmìnhđangquansátđó.Thôngtinvềmốiđedọacóthểđượcnhậnrakhinhìnvàobứchìnhđócóthểdichuyểnquamộtrãnhthầnkinhcựcnhạybằngviệcquéttrạngthái“nhìn”trựctiếpvàophânkhuxửlýcáccảmxúccủanãobộ.Chutrìnhtươngtựnhưvậycũngdẫntớiviệcpháchọavẻgiậndữ(mộtmốiđedọatiềmẩn)củanhữngkhuônmặtđượcxửlýnhanhhơnvàhiệuquảhơnsovớinhữngpháchọacủakhuônmặtvuivẻ.Mộtsốthínghiệmđãchỉrarằng,mộtkhuônmặtgiậndữđơnlẻcóthểnổibậthơngiữacáckhuônmặtvuivẻnhưngmộtkhuônmặtvuivẻđơnlẻkhôngnổibậtgiữacáckhuônmặtgiậndữ.Cơchếcủanãobộởconngườivàởmộtsốloàiđộngvậtkhácđượcthiếtkếđểưutiênchứacáctintứcxấu.Chỉlướtquatrongmộtvàiphầntrămcủagiâycóthểpháthiệnramộtloàiđộngvậtănthịt,chutrìnhnàygiúpcácđộngvậtsốngsótđểduytrìnòigiống.NhữngvậnhànhtựđộngcủaHệthống1phảnánhquátrìnhtiếnhóalịchsửcủaloàingười.Khônghềtồntạimộtquytrìnhnhanhnhạynhưthếđểnhậndiệnnhữngtintốttừngđượcpháthiệnởnãobộcủangườihaycácloàiđộngvậtkhác.Dĩnhiên,chúngtavà“ngườianhemđộngvật”củamìnhnhanhchóngđượccảnhbáotrướccácdấuhiệuchobiếtthờicơthíchhợpđểgiaophốihoặcđểănthịt,vàcácchuyêngiaquảngcáođãápdụngcơchếnàyđểthiếtkếnhữngtấmbiểnquảngcáosaochophùhợpvớiquytrìnhvậnhànhnãobộcủaconngười.Tuynhiên,cácquảngcáonàyưutiênthểhiệnnhữngmốihiểmhọahơnlànhữngcơmay,nhưcáchchúngvốnđượcthiếtkếvàvậnhànhtrongnãobộcủachúngta.
Nãobộphảnứngnhanhchóngngaycảtrướcnhữnghiểmhọahoàntoànchỉđượcpháchọabằngbiểutượngchứkhôngphảichỉlàcáchiểmhọathựcsựđãxảyra.Nhữngtừngữgiàucảmxúcđượcnạpvàobộnãothuhútđượcsựchúýcủachúngta.Nhữngtừngữchỉsựtiêucựcnhưchiếntranh,tộiáclôicuốnsựchúýnhanhhơnnhữngtừngữchỉsựtíchcựcnhưhòabình,tìnhyêu.KhônghềcómộthiểmhọathựcsựnàoởđâynhưngchỉcầncómộtsựgợinhắcvềmộtbiếncốtiêucựctrongHệthống1đượcxemnhưlàmốiđedọa.Nhưchúngtađãthấyngaytừchươngđầuvớitừ“nônmửa”,sựhình
dungliêntưởngmangtínhbiểutượnggợilênnhữngphảnứngthựctếcảmxúcbịsuyyếu,thậmchílàmchúngtacóphảnứnglùilạihoặcngảngườivềphíatrướckhicóliêntưởngđếntừ“nônmửa”.Độnhạyvớinhữnghiểmhọakéodàitớicảhoạtđộngxửlýnhữngtrạngtháicảmxúccũngrấtbấtđồngtrongtrínãocủachúngta.Vídụ,quanđiểmcủabạnđốivớicáichếtnhânđạo,nãobộcủabạnsẽmấttốiđa¼giâyđểghinhận“sựchỉdẫn”đểđưaraýkiếnđượcbắtđầuvới“Tôinghĩcáichếtnhânđạolàmột…chấpnhậnđược/khôngchấpnhậnđược.”
NhàtâmlýhọcPaulRozin,mộtchuyêngianghiêncứuvềcảmxúctiêucực(trongtìnhhuốngnàynghiêncứuvềsựghêtởm),đãquansátthấyrằngchỉcầnmộtcongiánsẽlàmhỏnghoàntoànsứchấpdẫncủamộtbátchứađầyquảanhđào,nhưngmộtquảanhđàosẽchẳngcógìhấpdẫnkhinằmtrongmộtbátchứađầynhữngcongián.Nhưôngđãchỉra,càngrơivàothếbíthìcàngcónhiềucáchthoátravàsự“áccảmmấtmát”làmộttrongrấtnhiềubiểuhiệncủamộttrạngtháitiêucựcđiểnhình.Trongmộtbàibáocótiêuđề“Cáixấulấnátcáitốt”,sốhọcgiảtổnghợpnhưsau:“Nhữngcảmxúctồitệ,nhữngcănnguyêntệhại,phảnhồikhôngtốtcótácđộnglớnhơnnhữngthứtốtđẹpvàtindữđượcxửlýtriệtđểhơntinlành.Mộtngườicóxuhướngtránhnhữngnhậnthứcxấuhơnlàtheođuổicácnhậnthứctốt.Nhữngấntượngxấuvàđịnhkiếnkhôngtốtđượctạothànhnhanhhơnvàcósứckhángcựđốivớisựtốthơncủanhữngđiềutíchcực.”HọdẫnchứngcácquanđiểmcủaJohnGottman,mộtchuyêngianổitiếngnghiêncứuvềmốiquanhệvợchồng:Mộtcuộchônnhânbềnvữngphụthuộcrấtnhiềuvàoviệctránhlàmcáchànhđộngtiêucực,hơnlàvàoviệccốgắngcónhiềuhànhđộngtíchcực.JohnGottmanđãướctínhđượcrằnghônnhânbềnvữngđòihỏinhữngtươngtáctíchcựcphảilấnátnhữngtươngtáctiêucựcởmứcnhỏnhấtlà5/1.Nhữngđiềubấtcânxứngtronglĩnhvựcxãhộithậmchícònnổibậthơn,nhưtấtcảchúngtađềubiếtrằngmộttìnhbạnphảimấtnhiềunămmớicóthểgâydựngđượccũngcókhảnăngbịhủyhoạichỉbằngmộthànhđộng.
Mộtvàisựkhácbiệtgiữatốtvàxấuđãđượclậptrìnhsẵntrongmỗichúngta.Nhữngđứatrẻsơsinh,sinhrađãphảnứngvớiđauđớnnhưlàđiềuxấuvàphảnứngvớiyêuthương(đếnmộtđiểmnàođó)nhưlàđiềutốt.Tuynhiên,trongnhiềutìnhhuốngthìranhgiớigiữatốtvàxấulàmộtđiểmthamchiếuthayđổitheothờigianvàphụthuộcvàotừnghoàncảnh.Hãyhìnhdungrằngbạnđangrờikhỏiđấtnướcvàomộtđêmlạnhlẽo,ănmặcphongphanhdướicơnmưaxốixả,quầnáocủabạnsũngnước.Mộtcơngiólạnhbuốtgópphầnlàmtăngthêmnỗiđautronglòngbạn.Bạnđãlangthangkhắpnơivàcuốicùngbạncũngtìmthấymộtkhốiđálớnđểtrúẩn.NhàSinhvậthọcMichelCabanacgọisựtrảinghiệmtrongkhoảnhkhắctìmthấytảngđá
đểtrúẩnấylàcảmgiácvuithíchtheođặctrưngriêngcủanó,nhưlàniềmkhoáilạcthôngthườngđemlại,chỉrasựcảibiếnvềmặtsinhhọcquantrọngđốivớitìnhhuốngấy.Dĩnhiên,sựbùđắpvuithúấychỉtrongchốclátvàbạnsẽnhanhchóngcólạicảmgiácrunrẩykhiđứngphíasaukhốiđávàbịthôithúcbởinỗiđauđớntrởlạinhằmtìmranơitrúẩntốthơntảngđáấy.
CÁCMỤCTIÊULÀNHỮNGĐIỂMTHAMCHIẾU
“Sựáccảmmấtmát”đềcậpđếnsứcmạnhtươngquancủahaiđộngcơ:Chúngtabịthôithúcmộtcáchmạnhmẽnhằmtránhnhữngtổnthấthơnlàđạtđượcnhữnglợiích.Mộtđiểmthamchiếu,đôikhiởthờiđiểmhiệntrạng,nhưngcũngcókhilàmộtmụctiêutrongtươnglai:Việckhôngđạtđượcmộtmụctiêulàmộtmấtmát,việchoànthànhvượtmứcmụctiêulàmộtlợiích.Nhưchúngtacóthểdựtínhtừsựthốngtrịcủacáccảmgiáctiêucực,haiđộngcơnàykhôngcótácđộngđồngđều.Áccảmtrướcthấtbạicủaviệckhôngđạtđượcmụctiêumạnhmẽhơnthamvọngvượtquamụctiêuđó.
Mọingườithườngchấpnhậnnhữngmụctiêungắnhạnmàhọphấnđấuđểđạtđượcnhưngkhôngnhấtthiếtphảivượtmứcmongđợi.Họcóthểgiảmbớtnỗlựccủamìnhkhihọđãđạttớimụctiêutrướcmắt,vớikếtquảmàđôikhilàkhôngđúngnếudựavàotínhlogiccủakinhtế.Vídụ,nhữngtàixếtaxiởNewYorkcóthểcómộtmụctiêuthunhậplậptheotừngthánghoặcnăm,nhưngmụctiêuchínhchiphốinỗlựccủahọlàcácmứcthunhậphàngngày.Dĩnhiên,mụctiêutheongàydễdàngđạtđược(vàvượtmức)vàomộtsốnhấtđịnh.Vàonhữngngàymưa,ngườitàixếnhanhchóngđạtđượcmụctiêucủamìnhvìngàymưathườngđôngkháchhơnnhữngngàykhác;điềutươngtựkhôngxảyravàonhữngngàythờitiếtdễchịu,khinhữngchiếcxetaxithườngtốnthờigiờlượnlờtrêncácconphốtìmkhách.Lậpluậnkinhtếngụýrằngnhữngtàixếtaxinênlàmviệcnhiềugiờvàonhữngngàymưavàtựthưởngchobảnthânmộtvàingàynghỉvàonhữngngàyônhòa,khiđóhọcóthể“mua”sựthảnhthơiởmộtmứcgiáthấphơn.Tínhlogiccủa“sựáccảmmấtmát”chothấyđiềungượclại:Nhữngngườitàixếcómộtmụctiêuhướngtớicốđịnhhàngngàysẽlàmviệcnhiềugiờhơnkhicócáckhoảnthỏadụngítỏivàtrởvềnhàsớmkhicácvịkháchướtsũngnướcmưađangcầuxinđểđượcđưatớinơinàođó.
CácnhàkinhtếhọcDevinPopevàMauriceSchweitzertạitrườngĐạihọcPennsylvania,đãlấymộtvídụlýtưởngvềmộtđiểmthamchiếudựatrênmônchơigôn:Gậychuẩn1.Tấtcảcáclỗtrênsângônđềucómộtsốgậytươngứngvớiconsốđó;sốgậychuẩncungcấpđườngcơbảnđểđạtđượcthànhtíchtốtnhưngkhôngvượtquáconsốquyđịnh.Đốivớimộttaygôn
chuyênnghiệp,mộtbirdie(mộtgậydướigậychuẩn)làmộtlợithếvàmộtbogey(mộtgậytrênchuẩn)làmộttổnthất.Cácnhàkinhtếhọcđãsosánhhaitrườnghợpmàngườichơicóthểđốimặtkhigầnlỗ:
Đánhnhẹvàolỗnhằmtránhmộtđiểmbogey.Đánhnhẹvàolỗnhằmđạtmộtđiểmbirdie.
Mỗigậyđượctínhđiểmtrongsângônvàtrongsângôn,chuyênnghiệpcógiátrịrấtlớn.Tuynhiên,theonhưlýthuyếtviễncảnhmộtsốcúđánhghiđượcnhiềuđiểmhơnnhữngcúđánhkhác.Khôngghiđượcgậychuẩnlàmộttổnthấtnhưngviệcđánhtrượtmộtgậyghiđiểmbirdie(mộtgậydướigậychuẩn)làmộtlợiíchthấytrước,khôngphảilàmộttổnthất.PopevàSchweitzerđãlậpluậnrằngtừ“sựáccảmmấtmát”,nhữngngườichơigônkhiđánhgậychuẩn(nhằmtránhmộtđiểmbogey-mộtgậytrênchuẩn)sẽcốgắngnhiềuhơnmộtchútkhiđánhbóngđểghimộtđiểmbirdie-mộtgậydướichuẩn.)Họđãphântíchmộtcáchcẩnthậnhơn2.5triệucúđánhvàolỗđểkiểmchứngdựđoánnày.
Vàhọđãđúng.Chodùcúđánhvàolỗởmọikhoảngcáchtớilỗgôncódễhaykhó,nhữnggônthủthànhcôngkhighiđiểmgậychuẩnhơnlàkhighiđiểmbirdie.Sựkhácbiệttrongtỷlệthànhcôngcủahọkhithựchiệngậychuẩn(nhằmtránhđiểmbogey)hoặcghiđiểmbirdielà3.6%.Sựkhácbiệtnàykhônghềtầmthườngchútnào.TigerWoodslàmộttrongsốnhững“ngườithamgia”vàonghiêncứucủahọ.Nếutrongnămthiđấutốtnhấtcủamình,TigerWoodsđãthànhcôngtrongviệcđưabóngvàolỗđểghiđiểmgậydướichuẩncũngnhưanhđãlàmđốivớigậychuẩn,điểmsốgiảiđấutrungbìnhcủaanhsẽđượccảithiệnbởimộtcúđánhvàthunhậpcủaanhđạtgần1triệuđô-lamỗimùagiải.Nhữngđốithủcạnhtranhácliệtnàychắcchắnkhôngđưaramộtquyếtđịnhlýtrínàonhằmgiảmbớtcáccúđánhghiđiểmgậydướichuẩn,nhưngsựáccảmmạnhmẽcủahọvớimộtđiểmbogey-mộtgậytrênchuẩndườngnhưgópphầnvàosựtậptrungvượtmứcđốivớinhiệmvụtrongtầmtay.
Nghiêncứuvềcáccúđánhvàolỗgônminhchứngcholýthuyếtnhưthểnóhỗtrợchohoạtđộngtưduy.Aicóthểnghĩrằngbỏrahàngthángtrờiphântíchnhữngcúđánhghiđiểmgậychuẩnvàđiểmgậydướichuẩnlàviệcđánglàm?Ýtưởngvề“sựáccảmmấtmát,”chẳngthểgâykinhngạcchoaingoạitrừmộtvàinhàKinhtếhọc,đãtạoramộtgiảthuyếtchínhxáckhônggìsánhkịpvàđãdẫndắtcácnhànghiêncứutớimộtpháthiệnđãlàmchấnđộngtấtthảymọingười–baogồmcảnhữngtaygônchuyênnghiệp.
HOẠTĐỘNGBẢOVỆNGUYÊNTRẠNG
Nếubạnbắtđầulaovàotìmkiếmđiềugìđó,cườngđộkhôngcânxứngcủacácđộngcơnhằmtránhnhữngtổnthấtvàđạtđượcnhữnglợiíchgầnnhưxuấthiệnởkhắpmọinơi.Đólàbảnchấtcủanhữngcuộcđàmphán,đặcbiệtlàcủacáccuộcđàmphándựatrênmộthợpđồngđượckýkếttrước,tìnhhuốngthườngxuấthiệnchocáccuộcthươnglượnglaođộngvàtrongcáccuộcthảoluậnthươngmạihoặcnhữnghạnngạchvũkhíquốctế.Nhữngđiềukhoảnhiệnhànhxácđịnhcácđiểmthamchiếuvàbấtkỳmộtthayđổinàođưaratừđiềukhoảntrước,đượccoinhưlàmộtsựnhượngbộcủamộtbêndànhchođốiphương.“Sựáccảmmấtmát”tạoramộtsựmấtcânxứngkhiếnchocácthỏathuậnkhócóthểđạtđược.Nhữngnhượngbộbạntạochotôilànhữnglợiíchcủatôinhưngchúnglạilànhữngtổnthấtcủabạn,chúnggâyrachobạnnỗiđaunhiềuhơnlàchúngmanglạichotôisựthỏamãn.Chắchẳn,bạnsẽđặtramộtcáigiáchochúngcaohơntôiđặt.Dĩnhiên,điềutươngtựcũngđúngđốivớimọinhượngbộkhónhọcmàbạnđòihỏitừphíatôi,nhữngthứmàbạnkhôngchừngđãđánhgiáđúngđắn!Nhữngcuộcđàmphántiếnhànhtrênmột“cáibánhđangbịnhỏlại”dầnlàđặcbiệtkhókhăn,bởichúngđòihỏicầnphảicómộtsựphânchianhữngtổnthấtchođôibên.Conngườicóxuhướngdễtínhhơnnhiềukhihọthươnglượngtrênmột“chiếcbánhđangphìnhra”.
Rấtnhiềuthôngđiệpmàcácnhàthươngthuyếttraođổitrênbànđàmphánlànhữngnỗlựcnhằmtruyềntảimộtđiểmthamchiếuvàđưaramộtnguồnđángtincậychođốiphương.Thôngđiệpnàykhôngphảilúcnàocũngthẳngthắn.Cácnhàthươngthuyếtthườnglàmravẻquyếnluyếnghêgớmvớimộtvàiloạihànghóa(cóthểlànhữngloạitênlửađiểnhìnhtrongcáccuộcthươngthảogiảitrừvũkhí),mặcdùhọthựcsựxemmónhàngđónhưlàmột“chiêubàimặccả”vàcuốicùngthìcóýđịnh“thícontốt”trongmộtvụtraođổi.Docácnhàthươngthuyếtbịtácđộngbởimộtquytắc“cóđicólại”,mộtsựnhânnhượngđượcđưaragiốngnhưthểnhữngthiệnchíxótxadànhchomộtsựnhượngbộđầyđauđớntươngtự(vàcólẽđềugiảdốinhưnhau)từphíađốiphương.
Cácloàiđộngvật,baogồmcảconngười,cạnhtranhkhắcnghiệtnhằmngănchặnnhữngmấtmáthơnlànhằmđạttớinhữnglợiích.Trongphạmvilãnhthổcủacácloàiđộngvật,nguyêntắcnàygiảithíchsựthànhcôngcủanhữngkẻbảovệđượclãnhthổ.MộtnhàSinhvậthọcđãquansátđượcrằng“khimộtloàivậtchiếmgiữlãnhthổbịtháchthứcbởimộtđốithủ,thìnóhầunhưluôngiànhchiếnthắng(chỉtrongvàigiây)cáccuộcxungđột.”Trongcácvấnđềvềconngười,quytắcđơngiảntươngtựlýgiảiphầnlớnvềnhững
điềuxảyrakhicácthểchếcốgắngsửađổichínhmình,trongcáccuộc“cảitổ”và“táicấutrúc”cácdoanhnghiệp,vàtrongnhữngnỗlựcnhằmhợplýhóamộthệthốnghànhchínhquanliêu,đơngiảnhóamãsốthuếhoặcgiảmthiểucácchiphíytế.Nhưđãhìnhdungtừđầu,cáckếhoạchcảicáchgầnnhưluônluônsảnsinhranhững“ngườichiếnthắng”vàmộtsố“kẻthấtbại”trongkhiđạtđượcmộtsựcảibiếntổngthể.Tuynhiên,nếucácbênbịảnhhưởngcóbấtcứsựchiphốivềchínhtrịnàothìnhữngkẻthuacuộctiềmtàngsẽtrởnênchủđộnghơnvàquảquyếthơnnhữngkẻchiếnthắng,kếtquảsẽbịsailệchtheohướngcólợichohọvàchắchẳnsẽtốnkémvàíthiệuquảhơnsovớidựkiếnbanđầu.Cáccuộccảitổthôngthườngbaogồmcácđiềukhoảnnhằmbảovệcácbênliênquan,vídụ,khilựclượnglaođộnghiệntạibịcắtgiảmbởisựsuygiảmhơnlàgiảithể,hoặckhisựcắtgiảmlươngvàcắtgiảmquyềnlợichỉápdụngđốivớinhữngcôngnhânởtươnglai.“Sựáccảmmấtmát”làmộtlựclượngkỳcựuhùngmạnhbảovệchonhữngthayđổirấtnhỏtừnguyêntrạngcuộcsốngcủacảcáctổchứclẫncáccánhân.Chủnghĩabảothủnàygópphầngiúpchúngtaởyêntrongkhốiphố,trongcuộchônnhânvànghềnghiệpcủachúngta;đólàlựchấpdẫnhútchặtcuộcsốngcủachúngtalạivớinhaugầnvớiđiểmthamchiếu.
SỰÁCCẢMMẤTMÁTTRONGLUẬTPHÁP
TrongsuốtmộtnămlàmviệcvớinhautạiVancouver-RichardThaler,JackKnetschvàtôiđãphácthảoramộtnghiêncứuvềtínhcôngbằngtrongcácgiaodịchkinhtế,mộtphầnlàbởichúngtôiđãsaymêchủđềđónhưngcũngbởichúngtôiđãcómộtcơmaycũngnhưlàmộtbổnphậnhoànchỉnhmộtbảngcâuhỏimớihàngtuần.BộThủysảnvàĐạidươngcủaChínhphủCanadacómộtchươngtrìnhdànhchocácchuyêngiabịthấtnghiệptạiToronto,nhữngngườinàyđượctrảlươngđểquảnlýcáccuộcđiềutrathămdòquađiệnthoại.Mộtnhómgồmphầnlớnnhữngngườiphỏngvấnđãlàmviệchàngđêmvàcáccâuhỏimớiliêntụcđượccậpnhậtnhằmgiữchoquátrìnhnàyluôntiếpdiễn.ThôngquaJackKnetsch,chúngtôiđãchấpthuậnthiếtkếmộtbảngcâuhỏihàngtuần,vớicácphiênbảnđượcdánnhãnbốnmàu.Chúngtôicóthểhỏivềbấtkểđiềugì,sựgòbóduynhấtđólàbảngcâuhỏiphảibaogồmítnhấtmộtcâuđềcậptớithủysản,nhằmtạochonóthíchhợpvớisứmệnhcủaBộThủySảnvàĐạidương,nơiđãthuêchúngtôi.Côngviệcnàykéodàitrongnhiềuthángvàchúngtôiđãtựmìnhxửlýđượcmộtmớcácdữliệuthuthập.
Chúngtôiđãnghiêncứunhậnthứccủacôngchúngvềnhữnggìtácđộngđếnhànhhànhvikhôngtốtcủamộtbộphậncácthươngnhân,chủlaođộngvàchủđất.Câuhỏibaoquátcủachúngtôiđólàliệusựsỉnhụcđikèmvới
bấtcôngcóápđặtnhữnghạnchếtrongviệctìmkiếmlợiíchhaykhông.Chúngtôiđãpháthiệnrarằngđiềuđócótồntại.Chúngtôicũngpháthiệnrarằngnhữngquytắcđạođứcmàtheođódânchúngđánhgiánhữnggìcácdoanhnghiệpcóthểhoặckhôngthểrútrasựkhácbiệtchủyếugiữanhữngmấtmátvàlợiích.Nguyêntắccơbảnđólàmứclương,mứcgiá,hoặctiềnthuêhiệntạiđặtramộtđiểmthamchiếu,làbảnchấtcủamộtđặcquyềnbấtkhảxâmphạm.Đốivớidoanhnghiệp,ápđặtnhữngthuathiệtchocáckháchhànghoặccôngnhâncủamìnhbịxemlàkhôngđúngsovớigiaodịchthamchiếu,trừkhibuộcphảilàmvậynhằmbảovệđặcquyềnsởhữucủadoanhnghiệpđó.Xemxétvídụsau:
Mộtcửahàngbánđồkimkhívẫnthườngbánnhữngchiếcxẻngxúctuyếtvớigiá15đô-la.Vàomộtbuổisángsaukhicómộttrậnbãotuyếtlớntrànqua,cửahàngnânggiábánlênlà20đô-la.
Hãyxếploạihànhđộngnàytheocấpđộ:
HoàntoànđúngChấpnhậnđược
KhôngđúngRấtkhôngđúng
Cửahàngbánđồkimkhícưxửmộtcáchthíchđángtheonhưmôhìnhkinhtếchuẩn:Đápứngnhucầuđangtăngcủamộtloạihànghóabằngviệctănggiábáncủaloạihànghóađó.Nhữngngườithamgiavàocuộckhảosátđãkhôngtánđồng:82%xếphạnghànhđộngđólà“Khôngđúng”hoặc“Rấtkhôngđúng”.Họrõràngđãxemmứcgiátrướctrận“bãogiá”nhưlàmộtđiểmthamchiếuvàmứcgiátănglênnhưmộtmấtmátmàcửahàngápđặtlênkháchhàngcủamình.Mộtquytắccơbảnvềsựcôngbằngmàchúngtôiđãpháthiệnrađólàsựkhaithácsứcmạnhthịtrườngnhằmápđặtnhữngmấtmátlênnhữngkẻkháclàkhôngthểchấpnhậnđược.Vídụtiếptheođâyminhhọachoquytắcnàytrongmộtbốicảnhkhác(nhữnggiátrịcủađồngđô-lanênđượcđiềuchỉnhlênkhoảng100%kểtừkhinhữngdữliệunàyđượcthuthậpvàonăm1984):
Mộtcửahàngphô-tônhỏthuêmộtnhâncông.Ngườinàyđãlàmviệcởđâyđược6thángvàđượctrả9đô-lamỗigiờ.Côngviệclàmăntiếptụcphátđạt,nhưngmộtsốcôngtykhácởgầncửahàngphô-tônàymớiđóngcửakhiếnsốngườithấtnghiệptănglên.Mộtsốcửahiệukhácthuênhữngnhâncôngnàyởmứcgiá7đô-lamộtgiờđểlàmnhữngcôngviệctươngtựnhưnhữnggìngườinhâncônglàmtạicửahàngphô-tô.Ngườichủcửahàngphô-tônàygiảmmứclươngcủangườinhâncôngnàyxuốngcòn7đô-la.
Cácđốitượngđiềutrađãkhôngtánđồng:83%đãcoihànhviđólà“Khôngđúng”hoặc“Rấtkhôngđúng”.Tuynhiên,mộtsựthayđổinhỏtrongcâuhỏilàmrõđượcđặctrưngnghĩavụcủangườisửdụnglaođộng.Bốicảnhcủamộtcửahiệuphátđạttrongvùngcósốngườithấtnghiệpcaolànhưnhau,nhưngbâygiờngườilàmcônghiệntạibỏđivàngườichủquyếtđịnhtrảchongườithaythếmộtkhoảnlà7đô-lamộtgiờ.
Đạiđasố(73%)đãcoihànhđộngnàylà“chấpnhậnđược”.Cóvẻnhưlàngườichủlaođộngkhôngcóbổnphậnđạođứcphảitrả9đô-lamộtgiờ.Quyềnởđâymangtínhcánhân:Ngườinhâncônghiệntạicóquyềnduytrìmứclươngcủaanhtadùchocácđiềukiệnthịtrườngsẽchophépngườichủlaođộngápđặtmộtmứccắtgiảmlương.Ngườilaođộngthaythếkhôngcóđặcquyềnnàosovớimứclươngthamchiếucủangườinhâncôngtrướcđóvàbởivậyngườichủđượcphépcắtgiảmmứcchitrảmàkhôngcónguycơbịmangtiếnglàbấtcông.
Doanhnghiệpcóquyềnriêngcủamình,đólàduytrìkhoảnlợinhuậnhiệntạicủamình.Nếudoanhnghiệpđốimặtvớimộtnguycơtổnthất,nóđượcphépchuyểnđổitổnthấtấysangngườikhác.Mộtsốlượnglớnnhữngđốitượngđượchỏiđãtinrằngđốivớimộtdoanhnghiệpviệccắtgiảmcácmứclươngnhâncôngkhilợinhuậncủadoanhnghiệpđósụtgiảmkhôngphảilàkhôngthíchđáng.Chúngtôiđãmôtảcácquytắcnhưlàviệcxácđịnhcácquyềnlợiképchodoanhnghiệpvàcáccánhânmànóảnhhưởnglẫnnhau.Khibịđedọa,khôngphảilàkhôngthíchđángkhidoanhnghiệptrởnêníchkỷ.Doanhnghiệpcũngkhôngđượckỳvọnglàsẽgánhvácmộtphầnnhữngtổnthất,họcóthểvượtquachúng.
Nhữngquytắckhácnhauchiphốiđiềumàdoanhnghiệpcóthểlàmnhằmcảithiệnlợinhuậncủamìnhhoặctránhcholợinhuậnbịgiảmsút.Khimộtdoanhnghiệpđứngtrướccácchiphísảnxuấtthấphơn,nhữngquytắcvềsựcôngbằngkhôngđòihỏidoanhnghiệpphảichiasẻkhoảnlợinhuậntăngthêmchohoặccáckháchhànghoặcchonhânviêncủadoanhnghiệp.Dĩnhiên,nhữngngườitrảlờicâuhỏicủachúngtôiưathíchmộtdoanhnghiệptửtếhơnvàđãmôtảnónhưthểsẽcôngbằnghơnnếudoanhnghiệpđórộngrãikhilợinhuậntănglên,nhưnghọcũngkhôngquychụpmộtdoanhnghiệplàkhôngcôngbằngkhikhôngchiasẻlợinhuận.Họđãthểhiệnsựphẫnnộchỉkhimộtdoanhnghiệpđãlợidụngquyềnnăngcủamìnhmàphávỡnhữngbảnhợpđồngmiệngvớinhânviênhoặckháchhàngvàápđặtmộttổnthấtlênngườikhácđểgiatănglợinhuậncủadoanhnghiệp.Nhiệmvụquantrọngđốivớicácnhànghiêncứusựcôngbằngtrongkinhtếkhôngphảilàđểxácđịnhlốiứngxửnhânvănmàlànhằmtìmragiớihạnphâncáchhành
xửcóthểchấpnhậnđượcvớinhữnghànhđộngđemlạisựbấtcôngvàhìnhphạt.
ChúngtôiđãkhônglạcquankhigửibảnbáocáonghiêncứunàychoTạpchíKinhtếHoaKỳ(AmericanEconomicReview).Bàibáocủachúngtôiđãtháchthứcnhữngtrithứcđượcthừanhậnsauđógiữacácnhàkinhtếhọcmàhànhvikinhtếđượcquyđịnhbởilợiíchcánhânvàrằngnhữngmốilovềsựcôngbằngnóichunglàkhôngthíchđáng.Chúngtôicũngđãdựatrêncáccâutrảlờirõràngmàđãkhảosátcủacácnhàkinhtếnhìnchungítcósựlưutâm.Tuynhiên,biêntậpviêncủatạpchíđãgửibàiviếtcủachúngtôichohainhàKinhtếhọcđểđánhgiá,haivịnàybịgiớihạnbởichínhnhữngquyướcấy(chúngtôisaunàyđãđượcgặpmặthọ,họlàngườithânthiệnnhấtmàvịbiêntậpviênđócóthểtìmđược).Vịbiêntậpviênđãtìmđượcđúngngười.Mộtnghiêncứugầnđâyhơnđãxácthựcnhữngđiềunhậnthấyvềsựcôngbằngphụthuộcthamchiếuvàcũngđãchỉrarằngnhữngloâuvềsựcôngbằngrấtcóýnghĩavềphươngdiệnkinhtế,mộtthựctếmàchúngtôiđãhoàinghinhưngkhôngđichứngminh.Nhữngngườichủlaođộngviphạmnhữngquytắcvềsựcôngbằngbịtrừngphạtbởinăngsuấtbịsụtgiảmvànhữngthươngnhânápdụngcácchínhsáchgiákhôngcôngbằngcóthểdựđoántrướcđượcviệcbuônbánthualỗ.Nhữngngườithôngquamộtcuốncatalogmớiđãbiếtđượcrằngngườithươngnhângiờđâyđangtínhgiámộtsảnphẩmthấphơnsovớisảnphẩmmàhọvừamớimuagầnđâyởmứcgiácaohơnđãgiảm15%lượngmuatrongtươnglaicủahọtừnhàcungcấpđó,mộttổnthấttrungbìnhởmức90đô-lamỗikháchhàng.Cáckháchhàngnàyhiểnnhiênđãnhậnthấymứcgiáthấphơnlàmộtđiểmthamchiếuvàsuynghĩcủachínhhọlàsựduytrìmộttổnthấtquaviệcchitrảnhiềuhơnmứchợplý.Hơnthếnữa,nhữngkháchhàngphảnứngmạnhmẽnhấtlạilànhữngngườimuahàngnhiềunhấtvớimứcgiácaohơn.Nhữngtổnthấtvượtxanhữnglợiíchtừviệctănggiáhànghóasảnxuấtbằngcácmứcgiáthấphơntrongcuốncatalogmới.
Việcápđặtkhôngcôngbằngnhữngtổnthấtlênngườikháclàhiểmhọanếucácnạnnhânđangởtrongtưthếtrảthù.Hơnthếnữa,cácthínghiệmđãchỉrarằngnhữngngườingoàiquansátlốihànhxửkhôngcôngbằngnàythườngthamgiavàosựtrừngphạt.Cácnhàkinhtếhọcthầnkinh(cácnhàkhoahọckếthợpkinhtếhọcvớiviệcnghiêncứunãobộ)đãsửdụngcácmáyMRIđểkiểmtranãobộcủanhữngngườiđangthựchiệnviệctrừngphạtmộtngườilạbởilốihànhxửkhôngcôngbằngvớimộtvàingườilạkhác.Đángchúýlàhìnhphạtnhânđạođượcđikèmbởihoạtđộnggiatăngtrong“trungkhukhoáilạc”củanãobộ.Cóvẻviệcduytrìtrậttựxãhộivàcácquytắcvềsựcôngbằngtheokiểunhưvậylàphầnthưởngcủariêngnó.Hìnhphạtnhân
đạocóthểlàchấtkeodínhcốđịnhcácxãhộilạivớinhau.Tuynhiên,nãobộcủachúngtakhôngđượctạorađểtưởngthưởngsựkhoanhồngmộtcáchchắcchắn,giốngnhưchúngtrừngphạtsựhènmạt.Ởđâythêmmộtlầnnữa,chúngtôipháthiệnramộtsựbấtcânxứngrõrệtgiữanhữngtổnthấtvàlợiích.
Sựảnhhưởngcủa“sựáccảmmấtmát”vàcácquyềnmởrộngvượtkhỏicáclĩnhvựcgiaodịchtàichính.Cácnhàluậthọcđãnhanhchóngnhậnratácđộngcủahọlênluậtphápvàtronglĩnhvựchànhchínhtưpháp.Trongmộtnghiêncứu,DavidCohenvàJackKnetschđãpháthiệnranhiềuvídụvềmộtsựkhácbiệtsâusắcgiữanhữngtổnthấttrongthựctếvớinhữnglợiíchthấytrướctrongcácquyếtđịnhdựatrênluậtpháp.Vídụ,mộtthươngnhâncóhànghóabịthấtlạctrongquátrìnhvậnchuyểncóthểđượcbồithườngcácchiphímàanhtalẽraphảichịunhưngkhôngđượcbồithườngchonhữnglợinhuậnbịmất.Thóiquenthườngthấymàquyềnsởhữulà9/10củaluậtxácnhậntrạngtháitinhthầncủađiểmthamchiếu.Trongmộtcuộcthảoluậngầnđây,EyalZamirtạorađiểmkíchthíchmàởđósựkhácbiệtđượcrútratrongluậtpháp,giữaviệcphụchồithiệthạivớiviệcbùđắpchonhữnglợiíchthấytrướccóthểđượcđiềuchỉnhbởinhữngtácđộngkhôngcânbằngcủahọlênhạnhphúccánhân.Nếunhữngngườitổnthấtbịảnhhưởngnhiềuhơnnhữngngườikhôngđạtđượclợiích,họđángđượcbảovệnhiềuhơnbởiluậtpháp.
PHÁTNGÔNVỀNHỮNGTỔNTHẤT
“Sựđổimớinàysẽkhôngvượtquađược.Nhữngngườigiữvữngquanđiểmđểmấtsẽchiếnđấumạnhmẽhơnsovớinhữngngườigiữvữngquanđiểmđểcólợiích.”
“Mỗingườitrongsốhọnghĩrằngnhữngnhượngbộcủangườikhácítđauđớnhơn.Tấtcảbọnhọđềusailầm,dĩnhiênrồi.Đóchỉlàsựbấtcânxứngcủacáctổnthất.”
“Họsẽthấyđàmphánlạithỏaướctrởnêndễdànghơnnếuhọđãnhậnthứcđượcviệcchiếcbánhđangthựcsựmởrộng.Họkhôngphânbổnhữngtổnthất,họđangphânbốnhữnglợiích.”
“Cácmứcgiáchothuênhàquanhđâyđãtănglêngầnđây,nhưngnhững
ngườithuênhàcủachúngtakhôngnghĩđólàđiềucôngbằngkhichúngtacũngnêntăngtiềnthuênhàcủahọ.”
“Cáckháchhàngcủatôikhônghềtứcgiậntrướcviệctănggiábởihọhiểuđượcrằngcácchiphícủatôicũngđãtănglên.Họchấpnhậnthựctrạngnàycủatôiđểgiữnguyênlợiích.”
Chương29.Môhìnhbốnphần
Bấtcứkhibạncóýđịnhđánhgiátổngthểvềmộtđốitượngphứctạp,nhưlà
xemxétmộtchiếcôtôđểmua,conrểcủabạnlàngườinhưthếnào,hoặcmộttìnhhuốngbấtkỳmàkhôngchắcchắn,bạnthườnggáncác“trọngsố”chocácđặctínhcủachúng.Điềunàyđơngiảnnhưlàmộtsốđặctínhđãtácđộngđếnhànhđộngđánhgiácủabạnhơnnhữngthứkhác.Việctrọngsốhóanàyvẫndiễnramặcdùbạncóýthứcđượcvềnóhaylàkhông,đólàdocơchếtácđộngcủaHệthống1quyếtđịnh.Đánhgiátổngthểcủabạnvềmộtchiếcxehơicóthểđặtthêmhoặcbớttrọngsốvàotínhnăngtiếtkiệmnhiênliệu,tiệnnghi,hoặckiểudáng.Đánhgiácủabạnvềchàngrểcóthểphụthuộcnhiềuhayíthơnvàocáctiêuchínhưlàanhtagiàucó,đẹptraihoặcđángtinrasao.Tươngtựnhưvậy,việcđánhgiácủabạnvềmộttriểnvọngkhôngchắcchắn,địnhracáctrọngsốlênnhữngkếtquảcóthểxảyra.Cáctrọngsốchắcchắncómốitươngquanvớinhữngkhảnăngcóthểxảyracủanhữngkếtquảsau:Cơmaychiếmtới50%đểgiànhđượcmộttriệuđô-lahấpdẫnhơnrấtnhiềusovớicơmaychỉcó1%đểgiànhđượccùngsốtiềnnhưvậy.Việcgáncáctrọngsốđôilúccótínhtoánvàchủý.Tuynhiên,thôngthườngbạnchỉlàngườiquansátmộtsựđánhgiátổngquátmàHệthống1củabạncungcấp.
THAYĐỔINHỮNGCƠMAY
Mộtlýdochotínhphổbiếncủacácdựđoánmạohiểmtrongnghiêncứuvềhoạtđộngraquyếtđịnhđólànócungcấpmộtquytắctựnhiênchoviệcgáncáctrọngsốtớicáckếtquảcủamộttriểnvọng:Mộtkếtquảcàngcókhảnăngxảyrabaonhiêucàngcótrọnglượngbấynhiêu.Giátrịkỳvọngcủamộttròmayrủilàgiátrịtrungbìnhcủacáckếtquảcủanó,mỗikếtquảđượcgắntrọngsốbằngkhảnăngxảyracủacáckếtquảđó.Vídụ,giátrịkỳvọngcủa“20%cơmayđểgiànhđược1.000đô-lavà75%cơmayđểgiànhđược100đô-la”là275đô-la.VàotrướcthờikỳcủaBernoulli,cáctròmayrủiđãđượcquyđịnhbởigiátrịkỳvọngcủachúng.Bernoulliđãgiữlạiphươngphápnàyphụcvụchoviệcgáncáctrọngsốchokếtquả,điềunàyđượcbiếttớinhưlàyếutốkỳvọngcơbảnnhưngđượcápdụngvàotácdụngtâmcủacáckếtquả.Lợiíchcủamộttròmayrủi,tronglýthuyếtcủaônglàgiátrịtrungbìnhcủacáclợiíchtừcáckếtquảcủanó,mỗikếtquảđượcgắntrọnglượngbằngkhảnăngcóthểxảyracủanó.
Nguyêntắckỳvọngcơbảnkhôngmôtảchínhxácviệcbạntưduyvềcáckếtquảcókhảnăngxảyracómốiliênquantớinhữngtriểnvọngrủironhưthếnào.Trongbốnvídụdướiđây,cáccơmaycủabạnđốivớiviệcnhậnđược1triệuđô-lađượcnânglên5%.Liệutinnàycógiátrịngangbằngtrongtừngtrườnghợphaykhông?
A.Từ0tới5%.
B.Từ5%tới10%.
C.Từ60%tới65%.
D.Từ95%tới100%.
Nguyêntắckỳvọngcơbảnkhẳngđịnhrằng:Lợiíchcủabạntănglêntrongmỗitrườnghợpchínhxác5%lợiíchcủaviệcnhậnđược1triệuđô-la.Sựdựđoánnàythểhiệnkinhnghiệmcủabạn?Dĩnhiênlàkhông.
Tấtcảđềuđồngýrằngtừ0tới5%vàtừ95%tới100%hấpdẫnhơntừ5%tới10%hoặc60%tới65%.Việcgiatăngcáccơmaytừ0tới5%biếnđổihoàntoàntìnhthế,tạoramộtxácsuấtđãkhônghềtồntạitrướcđó,mộthyvọngvềviệcgiànhđượcphầnthưởng.Đólàmộtthayđổivềchất,5%tới10%chỉlàmộtsựcảithiệnvềlượng.Sựthayđổitừ5%tới10%tănggấpđôixácsuấtgiànhchiếnthắng,nhưngcómộtthỏaướcchungrằngtácdụngtâmlýcủatriểnvọngkhôngđượcnhânđôi.Tácđộnglớncủaviệctăngtừ0tới5%minhhọachohiệuứngxácsuất,đâylànguyênnhânkhiếncáckếtquảrấtkhóxảyrabịđặtnặngmộtcáchkhôngtươngxứnghơnlàchúng“đángđược”.Nhữngngườimuasốlượnglớnvésốchothấybảnthânhọmongđợivàogiátrịdựtínhchotừngcơmaynhỏđểmonggiànhđượcmộtgiảithưởnglớn.
Sựcảithiệntừ95%lên100%làmộtsựthayđổivềchấtkháccómộttácđộnglớn,đâyđượcgọilàhiệuứngchắcchắn.Cáckếtquảgầnnhưchắcchắncóíttrọnglượnghơnsovớinhữngbiệnminhvềkhảnăngcủahọ.Đểhiểuđúngsựảnhhưởngchắnchắn,hãytưởngtượngrằngbạnđượcthừakế1triệuđô-la,nhưngngườichịkếthamlamcủabạnđãđưađơnkiệnratòa.Phánquyếtdựtínhsẽđượcđưaravàongàymai.Luậtsưcủabạncamđoanvớibạnrằng:Bạncócơmay95%giànhphầnthắng,nhưngôngnàycũngđauxótnhắcnhởbạnrằng:Cácquyếtđịnhcủatòakhôngbaogiờcóthểdựđoánđúngmộtcáchtuyệtđốiđược.Bâygiờbạnđượcmộtcôngtydànxếprủirotiếpcận,họđềnghịmualạivụkiệncủabạnvớigiá910.000đô-la,vàbạnphảiquyếtđịnhnhậnsốtiềnnàyhaykhôngngaylậptức.Đềnghịnày
thấphơn(40.000đô-la)sovớigiátrịdựtínhcủaviệcchờđợisựđiềuđình(950.000đô-la)nhưngbạncóchắcrằngbạnmuốntừchối?Nếuquảthựccómộtbiếncốnhưvậyxảyđếntrongcuộcđờibạn,bạnnênbiếtrằngngành“quyhoạchđôthịchocáckhutáiđịnhcư”đãđưaramộtmứcgiáquácao,bằngviệctậndụnglợithếtừhiệuứngchắcchắn.
Triểnvọngvàsựchắcchắncócùngchungnhữnghiệuứngtácđộngtrongphạmviảnhhưởngcủanhữngtổnthất.Khimộtngườithâncủabạnđượcđưatớiphòngmổcónguycơxấulêntới10%khảnăngsẽphảicắtbỏmộtphầnchântayvàchỉcó5%cơmaylàkhôngbịcắtbỏmộtphầnchântay.Dohiệuứngxácsuấttácđộng,chúngtacóxuhướngtrầmtrọnghóanhữngrủironhỏvàluônsẵnsàngđểchitrảnhiềuhơnrấtnhiềugiátrịdựtínhnhằmloạitrừcácrủironày.Sựkhácbiệtvềtâmlýgiữanguycơ95%xảyrathiêntaivàsựchắcchắnvềviệcxuấthiệnthiêntaithậmchícònlớnhơn,hyvọngmongmanhrằngmọithứcóthểvẫnổnhiệnrarấtrõ.Việcđánhgiáquácaonhữngkhảnăngnhỏcóthểxảyralàmgiatăngsứccuốnhútcủacảnhữngtròmayrủilẫnnhữngchínhsáchcủabảohiểm.
Kếtluậnởđâyrấtdễhiểu:Nhữngtrọngsốđểraquyếtđịnhmànhiềungườigánchocáckếtquảlàkhôngđồngnhấtvớikhảnăngxảyracủacáckếtquảnày,nótráingượcvớinguyênlýkỳvọng.Cáckếtquảkhôngchắcchắnđượcđánhgiácao,đâychínhlàhiệuứngxácsuất.Cáckếtquảgầnnhưchắcchắnlạibịđánhgiákhôngđúngmứccóliênquanđếnsựchắcchắnthựcsự.Nguyênlýkỳvọng,theođócácgiátrịđượcgắntrọngsốdựavàoxácsuấtcủanó,ítmangtínhtâmlý.
Tuynhiên,tìnhtiếttrởnênphứctạpbởitácđộngcủaluậncứrằngmộtnhàchiếnlượccólýtrícầnphảituântheonguyênlýkỳvọng.ĐâychínhlàcáchgiảithíchvềlýthuyếtviễncảnhmàVonNeumannvàMorgensternđãgiớithiệuvàonăm1944.Nguồngốcnguyênlýkỳvọngcủahọkhởinguồntừcáctiênđềvềsựchọnlựadựatrênlýtríđượcnhìnnhậnlàmộtthànhtựuvĩđại,nóđãđặtlýthuyếtlợiíchdựtínhlàmcốtlõicủamôhìnhtácnhândựatrênlýtrívềkinhtếvàcácngànhkhoahọcxãhộikhác.30nămsau,khiAmoskhaitâmchotôicôngtrìnhcủahọ,ôngấyđãtrìnhbàynónhưthểmộtkháchthểđángkinhngạc.Ôngấycũngđãgiúptôibướcđầulàmquenvớimộttháchthứcnổitiếngvềlýthuyếtnày.
NGHỊCHLÝCỦAALLAIS
Vàonăm1952,vàinămsaukhicôngbốvềlýthuyếtcủaVonNeumannvàMorgenstern,mộthộinghịđượctổchứctạiParisnhằmthảoluậnvềtínhrủi
rocủakinhtế,đãthuhútnhàkinhtếhọcnổidanhthamdự.CácvịkháchngườiMỹbaogồmcảcácnhânvậtđoạtgiảiNobelsaunàynhưPaulSamuelson,KennethArrow,MiltonFriedmanvàcảJimmieSavage-mộtnhàThốngkêhọchàngđầulúcbấygiờ.
TrongsốcácnhàtổchứcbuổigặpmặttạiPariscóMauriceAllais,ngườimàsaunàycũnggiànhđượcgiảithưởngNobel.Allaiscóđiềugìđóbímật,mộtcặpcâuhỏivềsựchọnlựamàôngđãthuyếttrìnhtrướckhángiảđặcbiệtcủamìnhlàcácnhàkhoahọckhác.Trongkhuônkhổhộinghịđó,Allaisđãchỉrarằngcácvịkháchmờicủaôngnhạycảmvớimộthiệuứngchắcchắnvàdođóđãviphạmlýthuyếtlợiíchdựtínhvàlýthuyếtnàyhìnhthànhtrêncáctiênđoándựatrênlýtrí.TậphợpcácchọnlựasauđâylàmộtphiênbảngiảnlượccủavấnđềnangiảimàAllaisđãdựnglên.TrongcácvấnđềAvàB,bạnsẽchọncáinào?
A.61%cơmaygiànhđược520.000đô-laHOẶC63%cơmaygiànhđược500.000đô-la.
B.98%cơmaygiànhđược520.000đô-laHOẶC100%cơmaygiànhđược500.000đô-la.
Nếubạngiốngnhưhầuhếtmọingười,bạnưutiênphươngánbêntaytráitrongvấnđềAvàbạnưutiênphươngánbêntayphảitrongvấnđềB.Nếuđâyquảlànhữngsựưuáicủabạn,bạnvừamớiphạmphảimộtlỗilogicvàđãviphạmphảiquytắcvềsựchọnlựadựatrênlýtrí.CácnhàKinhtếhọccótiếngtămđãtụhọptạiPariscũngđãphạmphảinhữnglỗitươngtựnhưvậytrongmộtphiênbảnphứctạphơnnhiềucủa“NghịchbiệnAllais”.
Đểthấyđượctạisaonhữngchọnlựacònphảibànluận,hãyhìnhdungrằngcáckếtquảsẽđượcxácđịnhbởimộtlượtbốcthămtừmộtchiếcbìnhcóchứa100viênbibạngiànhphầnthắngnếubạnbốcđượcmộtviênbiđỏ,bạnthuanếubạnbốcphảiviênbitrắng.TrongvấnđềA,gầnnhưtấtcảmọingườiưutiênchiếcbìnhbêntaytráihơn,mặcdùnóchứacácviênbiđỏchiếnthắngíthơn,dosựkhácbiệtvềsốlượngcủaphầnthưởnghấpdẫnhơnsovớisựkhácbiệtvềcáccơmaychiếnthắng.TrongvấnđềB,phầnlớnchọnchiếcbìnhđượcđảmbảovớimộtmónlời500.000đô-la.Hơnthếnữa,nhữngngườithỏamãnvớicảhaisựchọnlựachotớikhihọhướngđếntínhlogiccủavấnđề.
Sosánhhaivấnđề,bạnsẽthấyđượcrằnghaichiếcbìnhtrongvấnđềBlànhữngphiênbảncólợihơnsovớinhữngchiếcbìnhtrongvấnđềA,với37
viênbitrắngbịthaythếbằngnhữngviênbiđỏchiếnthắngtrongtừngchiếcbình.Sựcảithiệnbêntaytráirõrànglàtốthơnsựcảithiệnbêntayphải,kểtừkhimỗimộtviênbimàuđỏmanglạichobạnmộtcơmaygiànhđược520.000đô-labêntaytráivàchỉ500.000đô-labêntayphải.Dobạnđãkhởiđầuvấnđềđầutiênvớimộtsựưuáidànhchochiếcbìnhbêntaytrái,saunàynóđãđượccảithiệnnhiềuhơnchiếcbìnhbêntayphảinhưnggiờđâybạnlạithíchchiếcbìnhbêntayphải!Hìnhmẫuvềsựchọnlựakhôngmanglạiýnghĩalogicnhưnghiệuứngchắcchắnlýgiảichohiệntượngnày.2%khácbiệtgiữa100%và98%cơmaygiànhchiếnthắngtrongvấnđềBhấpdẫnhơnsựkhácbiệttươngtựgiữa63%và61%trongvấnđềA.
NhưAllaisđãdựđoántrước,nhữngngườithamdựbuổigặpmặtkhôngđểýrằngnhữngưuáicủahọđãviphạmlýthuyếtlợiíchđếnkhiôngthuhútsựchúýcủahọvềthựctrạngnàythìbuổigặpmặtgầnnhưđãkếtthúc.Allaisđãmongchờtuyênbốnàylàmxônxaodưluận:Cácnhàlýluậnvềraquyếtđịnhhàngđầutrênthếgiớiđãcónhữngưuáikhôngphùhợpvớiquanđiểmcánhânhọvềtínhhợplý!Ôngdườngnhưđãtinrằngkhángiảcủamìnhsẽbịthuyếtphụcđểtừbỏphươngpháptiếpcậnmàôngphầnnàokhinhkhỉnhđãgáncholà“trườnghọcMỹ”vàthừanhậnmộttronghailogicvềsựchọnlựamàôngđãpháttriển.Ôngđãbịthấtvọngvìnhữnggìdiễnrasauđấykhôngnhưdựtínhcủaông.
CácnhàkinhtếhọcđãkhôngmặnmàvớilýthuyếtquyếtđịnhvàphầnlớnđãlờđivấnđềcủaAllais.Nhưvẫnthườngxảyrakhimộtlýthuyếthữuíchđượctrìnhbàyrộngrãimàkhôngđượcthừanhận,họxemvấnđềnhưmộtsựdịthườngvàtiếptụcvậndụnglýthuyếtthỏadụngdựtínhnhưthểkhôngcógìxảyra.Ngượclại,cáclýluậnraquyếtđịnhbaogồmmộttậphợpphatrộngiữacácnhàthốngkêhọc,kinhtếhọc,triếthọcvàtâmlýhọcđãthựchiệnthửtháchcủaAllaisrấtnghiêmtúc.KhiAmosvàtôibắtđầucôngviệccủamình,mộttrongnhữngmụctiêubanđầucủachúngtôiđólàpháttriểnmộtbảnmiêutảtâmlýthỏađángvềnghịchbiệncủaAllais.
HầuhếtcácnhàlýluậnraquyếtđịnhbaogồmcảAllais,đãgiữvữngniềmtinvàđãcốgắnghướngcácquytắcvềsựchọnlựadựatrênlýtríkhiếnchohìnhmẫucủaAllaiscóthểsửdụngđược.Trongnhiềunămquađãcónhiềunỗlựcnhằmtìmkiếmmộtsựbiệnminhhợplýchohiệuứngchắcchắn,tuynhiênkhôngcólýthuyếtnàothuyếtphụctuyệtđối.Amoschỉcóchútítkiênnhẫnvớinhữngnỗlựcấy;ôngấyđãgọicácnhàlýluậnnhữngngườimàđãgắngcônghợplýhóanhữngviphạmvềlýthuyếtthỏadụnglà“cácvịtrạngsưcủasailầm.”Chúngtôiđitheomộthướngkhác.Chúngtôiđãduytrìlýthuyếtthỏadụngnhưmộtlogicvềsựchọnlựadựatrênlýtrínhưngđãbỏ
quaýniệmchorằngconngườilànhữngngườichọnlựalýtưởng.Chúngtôiđãthựcthinhiệmvụpháttriểnmộtlýthuyếttâmlýmàsẽmôtảcácchọnlựadoconngườiđưara,bấtchấpviệcliệurằngchúngcóhợplýhaykhông.Tronglýthuyếtviễncảnh,cáctrọngsốquyếtđịnhsẽkhôngbịđồngnhấtvớicácxácsuất.
CÁCTRỌNGSỐQUYẾTĐỊNH
Rấtnhiềunămsaukhicôngbốlýthuyếtviễncảnh,Amosvàtôiđãtiếnhànhmộtnghiêncứu,trongđóchúngtôiđãđolườngcáctrọngsốquyếtđịnhđãlýgiảichoviệcconngườithườngdànhkhoảntiềncượckhiêmtốnchocáctròmayrủi.Cácướctínhchonhữnglợiíchđượcchỉratrongbảng4.
Xácsuất(%) 0 1 2 5 10 20 50 80 90 95 98 99 100
Trọngsốquyếtđịnh 0 5.5 8.1 13.2 18.6 26.1 42.1 60.1 71.2 79.3 87.1 91.2 100
Bảng4
Bạncóthểthấyrằngcáctrọngsốquyếtđịnhđồngnhấtvớicácxácsuấttươngứngởcácmứcđộ:Cảhaiđềubằng0khikếtquảlàbấtkhảthivàcảhaiđềubằng100khikếtquảnắmchắctrongtay.Tuynhiên,cáctrọngsốquyếtđịnhởgầnnhữngđiểmnàyđãđộtngộtchệchkhỏixácsuất.Ởmứcthấpcuối,chúngtôitìmrahiệuứngxácsuất:Cácbiếncốkhôngchắcxảyrađượcđặttrọngsốquámức.Vídụ,trọngsốquyếtđịnhtươngứngvới2%cơmaylà8.1.Nếungườitatuântheocáctiênđềvềsựchọnlựalýtrí,trọngsốquyếtđịnhsẽlà2,dođóbiếncốhiếmhoinàyđượcđặttrọngsốcaohơnvớithừasố4.Hiệuứngchắcchắnởđiểmcuốikháccủatỷlệxácsuấtthậmchícònđángchúýhơn.Mộtnguycơ2%khônggiànhđượcphầnthưởnggiảmlợiíchcủatròmayrủitới13%,từ100xuống87.1.
Đểđánhgiáđúngsựbấtcânxứnggiữahiệuứngxácsuấtvàhiệuứngchắcchắn,hãyhìnhdungtrướchếtbạncó1%cơhộichiếnthắng1triệuđô-la.Bạnsẽbiếtđượckếtquảvàongàymai.Giờhãytưởngtượngrằngbạngầnnhưchắcchắngiànhđược1triệuđô-lanhưngcó1%nguycơbạnkhônggiànhđượcgì.Lạimộtlầnnữa,bạnsẽđượcbiếtkếtquảvàongàyhômsau.Nỗibănkhoănvềtìnhhuốngthứhaitỏranổibậthơnniềmhyvọngtrong
tìnhhuốngđầutiên.Hiệuứngchắcchắncũnggâychúýnhiềuhơnhiệuứngxácsuấtnếukếtquảlàmộttainạnphẫuthuậthơnlàmộtlợiíchtàichính.Sosánhcườngđộnàyvớiđiềumàbạndồncảvàohyvọngmongmanhtrongmộtcaphẫuthuậtgầnnhưchắcchắnlàmnguyhiểmtớitínhmạng,sovớinỗisợvề1%rủiro.
Sựkếthợpgiữahiệuứngchắcchắnvànhữnghiệuứngxácsuấtởhaiđiểmcuốicủatỷlệxácsuấtchắcchắnđikèmvớiđộnhạykhôngtươngxứngvớinhữngxácsuấtởgiữa.Bạncóthểthấyđượcrằngkhoảngxácsuấtgiữa5%và95%đượcliênứngvớimộtkhoảngcáctrọngsốquyếtđịnhnhỏhơnnhiều(từ13.2đến79.3),nhiềubằngkhoảng2/3dựtínhhợplý.Cácnhàthầnkinhhọcđãxácnhậnnhữnglờinhậnxétnày,việcpháthiệnracácvùngthuộcnãobộphảnứnglạinhữngthayđổitrongkhảnănggiànhchiếnthắngmộtphầnthưởng.Sựphảnánhcủanãobộđốivớinhữngbiếnđổicủacácxácsuấttươngđồngmộtcáchấntượngvớicáctrọngsốquyếtđịnhđãdựtínhtừcácsựchọnlựa.
Cácxácsuấtcựcthấphoặccựccao(dưới1%hoặctrên99%)làmộttrườnghợpđặcbiệt.Rấtkhóđểápđặtmộttrọngsốquyếtđịnhđơnnhấtchocácbiếncốvôcùnghiếm,bởiđôilúcchúnghoàntoànbịlờđi,thựcchấtlàbịápđặtmộttrọngsốquyếtđịnhbằng0.Mặtkhác,nếubạnkhônglờđicácbiếncốvôcùnghiếm,chắcchắnbạnsẽđặttrọngsốcaovượtmức.Hầuhếtchúngtađãbỏrarấtítthờigianđểlolắngvềcácvụròrỉhạtnhânhoặcmơmộngviểnvôngvềnhữngkhoảnthừakếkhổnglồtừcácmốiquanhệhọhàngkhôngxácđịnh.Tuynhiên,khimộtbiếncốkhôngchắcxảyratrởthànhtiêuđiểmcủasựchúý,chúngtasẽápđặtlênnótrọngsốlớnhơnrấtnhiềusovớixácsuấtxứngđángcủanó.Hơnthếnữa,ngườitagầnnhưhoàntoànkhôngcảmnhậnđượcnhữngmứcđộbiếnđổicủarủirotrongsốcácxácsuấtnhỏ.0.001%nguycơmắcbệnhungthưkhôngdễđượcphânbiệtvới0.00001%nguycơmặcdùcáitrướcsẽbiếnđổithành3.000caungthưtrongdânsốMỹvàcáisaulà30ca.
Khibạnchútâmtớimộthiểmhọa,bạnlolắngvàcáctrọngsốquyếtđịnhphảnánhviệcbạnlolắngtớichúngnhưthếnào.Dohiệuứngxácsuất,sựlolắngkhôngcânxứngvớixácsuấtvềhiểmhọađó.Việcbiếnđổihaylàmgiảmnhẹrủirolàkhôngthỏađáng;đểloạitrừsựlolắngxácsuấtcầnphảiđượchạxuốngbằng0.
Câuhỏidướiđâyđượcthốngnhấttừmộtnghiêncứuvềtínhhợplýcủacácđánhgiákháchhàngvềnhữngrủirosứckhỏe,nóđãđượccôngbốbởimộtnhómcácnhàkinhtếhọcvàonhữngnăm1980.Bảngcâuhỏiđãđượcgửi
đếnchocácbậcchamẹcóconnhỏ.
Giảđịnhrằnghiệntạibạnsửdụngmộtbìnhxịtcôntrùngcógiá10đô-lavàcứmỗi10.000bìnhxịtdiệtcôntrùngđượcsửdụngsẽcó15đứatrẻnhiễmđộc.
Bạnđượcbiếttớimộtloạithuốcdiệtcôntrùngđắthơnnhưnglàmgiảmrủiroxuốngcòn5cachomỗi10.000bìnhxịtđượcsửdụng.Bạnsẽsẵnsàngchitrảbaonhiêuchonó?
Cácbậcchamẹđãsẵnsàngchitrảmộtkhoảnbùthêmtrungbìnhlà2.38đô-lađểgiảmrủiroxuốngcòn2/3từ15camỗi10.000bìnhxuốngcòn5.Họđãsẵnsàngchitrả8.09đô-la,nhiềuhơngấpbalần,đểloạitrừnóhoàntoàn.Cáccâuhỏikhácđãchỉrarằngcácbậcchamẹđãxửlýhairủiro(hítphảikhívàtrẻemnhiễmđộc)nhưlànhữngnỗiloriêngbiệtvàđãsẵnlòngchitrảkhoảntiềnphụtrộichắcchắnchosựloạitrừhoàntoànmộttronghairủiro.Khoảntiềntrảthêmnàytươnghợpvớitâmlýlolắngnhưngkhôngtươngthíchvớihìnhmẫulýtrí.
MÔHÌNHBỐNPHẦN
Amosvàtôitiếnhànhcôngviệccủamìnhvớilýthuyếtviễncảnhvànhanhchóngđạtđượchaikếtluận:Conngườigắnliềncácgiátrịvớinhữnglợiíchvàtổnthấthơnlàdanhlợi,cáctrọngsốquyếtđịnhmàhọápđặtchocáckếtquảkhácbiệtvớicácxácsuất.Ýniệmđócũngchẳngmớimẻgìnhưngtrongsựkếthợpvớinhauchúngđãlýgiảimộtmẫuhìnhđặcbiệtvềnhữngưuáimàchúngtôiđãgọilàmôhìnhbốnphần.Cáitênhẳnđãgâyrasựlúngtúng.Cáckịchbảnđượcminhhọadướiđây:
CÁCLỢIÍCH CÁCTỔNTHẤT
XÁCSUẤTCAO
Hiệuứngchắcchắn
95%cơmaythắng10.000đô-la.
Losợsựthấtvọng
ÁCCẢMRỦIRO
Chấpnhậnsựdànxếpkhôngcólợi.
95%nguycơmất10.000đô-la.
Hyvọngtránhtổnthất
TÌMKIẾMRỦIRO
Loạibỏsựdànxếpcólợi.
XÁCSUẤTTHẤP
Hiệuứngxácsuất
5%cơmaythắng10.000đô-la.
Hyvọngvềlợiíchlớn
TÌMKIẾMRỦIRO
Loạibỏsựdànxếpcólợi.
5%nguycơmất10.000đô-la
Losợtổnthấtlớn
ÁCCẢMRỦIRO
Chấpnhậnsựdànxếpkhôngcólợi.
Hình13
Hàngtrêncùngtrongmỗiôbiểudiễnmộttriểnvọngminhhọa.Hàngthứhaimôtảcảmxúctrọngtâmmàtriểnvọnggợilên.Hàngthứbachobiếthầuhếtmọingườihànhxửnhưthếnàokhiđượcđềnghịmộtchọnlựagiữamộttròmayrủivớimộtlợiíchđảmbảo(hoặctổnthất)tươngứngvớigiátrịdựtínhcủachúng(vídụ,giữa“95%cơmaythắng10.000đô-la”và“chắcchắncó9.500đô-la”).Cácchọnlựabịgọilàáccảmrủironếuđiềuđảmbảođượcưutiên,gọilàtìmkiếmrủironếutròmayrủiđượcưutiên.Hàngthứtưmôtảcáctháiđộdựtínhvềbênbịvàbênnguyênkhihọtranhluậnvềsựdànxếpmộtvụkiệndânsự.
Môhìnhbốnphầnvềnhữngưutiênđượcxemnhưlàmộttrongnhữngthànhtựucốtlõicủalýthuyếttriểnvọng.Batrongsốbốnôlàtươngtựnhưnhau;ôthứtư(góctrênbênphải)rấtmớimẻvàkhôngdựtínhđược.
GóctrênbêntráilàmộttrongnhữngđiềumàBernoulliđãtranhluận:conngườiáccảmvớirủirokhihọnhìnnhậncácviễncảnhvớimộtcơmaylớnđạttớimộtlợiíchlớn.Họsẵnlòngchấpnhậnsốíthơngiátrịdựtínhcủamộttròmayrủinhằmkhóachặtmộtlợiíchđảmbảo.Hiệuứngxácsuấttrongôdướicùngbêntráigiảithíchtạisaotròxổsốphổbiến.Khigiảinhấtcựclớn,nhữngngườimuavésốtỏvẻthờơvớisựthựcrằngcơmaythắnggiảicủahọlàrấtnhỏ.Mộttấmvésốlàvídụsaucùngvềhiệuứngxácsuất.Nếukhôngcómộttấmvésốbạnkhôngthểthắnggiải,vớimộttấmvésốbạncómộtcơmayvàchodùcơmayđórấtnhỏhayđơnthuầnlànhữngcơhộinhỏkhôngđángkể.Dĩnhiên,nhữnggìngườitathuđượctừmộttấmvécóýnghĩanhiều
hơnlàmộtcơmaygiànhgiải,đólàquyềnđượcmơướcgiànhchiếnthắngmộtcáchthúvị.Ôdướicùngbênphảilànơihợpđồngbảohiểmđượcmua.Ngườitasẵnlòngchitrảchohợpđồngbảohiểmnhiềuhơngiátrịdựtính,nógiảithíchchoviệccáccôngtybảohiểmkiểmsoátcácchiphívàtạolợinhuậnchomìnhnhưthếnào.Ởđâymộtlầnnữa,ngườitamuasựphòngvệtrướcmộtthảmhọakhôngchắcxảyranhiềuhơn,họloạitrừmộtnỗilovàmuavềsựyênổntrongtâmhồn.
Cáckếtquảdànhchoôtrêncùngbênphảibanđầuđãlàmchúngtôikinhngạc.Chúngtôiđãđượctậpchoquenvớilốitưduytheolốiáccảmrủirokhôngtínhtớiôdướicùngbêntrái,nơicáctấmvésốđượcưuái.Khichúngtôinhìnvàocácchọnlựacủamìnhtrướccácphươngánxấu,chúngtôiđãnhanhchóngnhậnrarằngchúngtôichỉmớitìmkiếmrủirotrongphạmvinhữngtổnthấtgiốngnhưchúngtôiđãáccảmvớirủirotrongphạmvinhữnglợiích.Chúngtôikhôngphảilànhữngngườiđầutiênquansátsựtìmkiếmrủirovớinhữngcáinhìntiêucực,ítnhấthaitácgiảđãbáocáosựthựcđónhưnghọđãkhônglàmgìnhiềuvớinó.Tuynhiên,chúngtôiđãmaymắncóđượcmộtcáikhungkhiếnchoviệckhámphárasựtìmkiếmrủirođượclàmsángtỏmộtcáchdễdàngvàđólàmộtmốcquantrọngtrongtưduycủachúngtôi.Thựcvậy,chúngtôiđãnhậnbiếthailýdochohiệuứngnày.
Trướctiên,đólàđộnhạygiảmdần.Tổnthấtchắcchắnrấtbịáccảmbởiphảnứngtrướcmộttổnthất900đô-lasẽmạnhmẽhơnnhiềusovớiphảnứngtrướcmộtnguycơ90%tổnthất1.000đô-la.Yếutốthứhaithậmchícóthểcònmãnhliệthơn:Trọngsốquyếtđịnhtươngứngvớimộtxácsuất90%chỉởkhoảng71,thấphơnrấtnhiềusovớixácsuất.Kếtquảlàkhibạnxemxétmộtlựachọngiữamộttổnthấtnắmchắcvàmộttròmayrủivớimộtxácsuấtcaovềmộttổnthấtlớn,độnhạygiảmdầnkhiếnchotổnthấtrõràngnàybịáccảmnhiềuhơn,vàhiệuứngchắcchắngiảmbớtnhữngáccảmvềtròmayrủi.Haiyếutốtươngtựlàmgiatăngsứclôicuốncủađiềuchắcchắnvàlàmgiảmbởisứccuốnhútcủatròmayrủikhicáckếtquảkhảquan.
Trạngtháicủahàmgiátrịvàcáctrọngsốquyếtđịnhđềugópphầnvàomôhìnhnhìnthấyđượcởdòngđầutiêncủabiểuhình13.Tuynhiên,tạidòngcuốicùng,haiyếutốcóhiệulựctheocáchướngđốilập.Độnhạygiảmdầntiếptụcthiênvềsựáccảmrủirodànhchonhữnglợiích.Vàsựtìmkiếmrủirodànhchonhữngtổnthấtnhưngviệcđặttrọngsốquácaovàocácxácsuấtthấpđãloạibỏhiệuứngnày.Nóđãsinhramôhìnhđượcquansátvềhànhđộngliềulĩnhtrướcnhữnglợiíchvàcẩntrọngtrướcnhữngtổnthất.
Nhiềutìnhhuốngbấthạnhcủaconngườiđãnảysinhtrongôtrêncùngbênphải.Tạiđâynhữngngườinàyphảiđốimặtvớinhữngphươngánvôcùngtệkhichấpnhậnnhữngtròmayrủiliềulĩnh,việcchấpthuậnmộtxácsuấtcaovềviệclàmchomọithứtrởnêntồitệhơntrongsựhoánđổilấyhyvọngnhỏnhoinhằmtránhmộttổnthấtlớn.Hànhđộngchấpnhậnrủirotheokiểunàythườngbiếnnhữngthấtbạicóthểkiểmsoátthànhcácthảmhọa.Ýnghĩvềviệcchấpnhậntổnthấtlớnchắcchắnlàquákhókhănvàhyvọngvềsựgiảmnhẹhoàntoànlạiquálôicuốn,đểđưaraquyếtđịnhhợplýthìđãđếnlúcđểcắtgiảmnhữngtổnthấtcủaaiđó.Đâychínhlànơicácdoanhnghiệpđangdầnmấtđivịtrítrongmộtlĩnhvựccôngnghệcao,lãngphísốtàisảncònlạicủahọtrongnhữngnỗlựcvôíchnhằmbắtkịp.Bởirấtkhóđểchấpnhậnthấtbại,bênthuatrậntrongcáccuộcchiếnthườngsađàvàocuộcchiếnvượtquangưỡngmàtạiđó,chiếnthắngcủabêncònlạiđãnắmchắcvàchỉcònlàvấnđềthờigian.
ĐÁNHBẠCDƯỚISỰBẢOTRỢCỦALUẬTPHÁP
HọcgiảChrisGuthrieđãđưaramộtứngdụngthuyếtphụcvềmôhìnhbốnphầntronghaitrườnghợpmàtrongđóbênnguyênvàbênbịởmộtvụkiệndânsựcânnhắcmộtsựdànxếpkhảthi.Nhữngtìnhhuốngnàykhácnhauởmặtmạnhcủaviệcthưakiệncủabênnguyên.
Nhưtrongmộtkịchbảnchúngtađãthấytrướcđó,bạnlàngườiđứngkiệntrọngmộtvụándânsựtrongđóbạnđưarayêucầubồithườngmộtkhoảntiềnlớnchonhữngthiệthại.Phiêntòadiễnrarấttốtđẹpvàluậtsưcủabạnviệndẫnquanđiểmchuyêngiarằngbạncó95%cơmaythắngkiệnngaylậptứcnhưngthêmvàolờicảnhbáo:“Bạnchẳngbaogiờthựcsựbiếtđượckếtquảchotớikhihộithẩmđoànquaytrởlại.”Luậtsưcủabạncốthuyếtphụcbạnchấpnhậnmộtsựdànxếpmàtrongđóbạncóthểchỉnhậnđược90%đòihỏicủabạn.Bạnđangrơivàoôtrêncùngbêntráitrongmôhìnhbốnphần,vàcâuhỏitrongđầubạnlà:“Tôicósẵnlòngchấpnhậnthậmchímộtnguycơnhỏnhoitrongviệcchẳngnhậnđượcgìcả?Thậmchí90%đòihỏilàmộtsốtiềnrấtlớnvàtôicóthểrờikhỏiđâyvớinóngaybâygiờ.”Haisắctháiđãđượcgợilên,cảhaihướngvềcùngmộtphía:Sứccuốnhútcủamộtlợiíchđảmbảo(vàcóthật)vànỗisợthấtvọngtộtcùngvàhốitiếcnếubạnbỏquamộtsựdànxếprồithuakiện.Bạncóthểcảmthấyáplựcmàđiểnhìnhlàdẫntớinhữngcảnhbáovềcáchthứchànhđộngtrongtrườnghợpnày.Bênnguyênởvàothếmạnhcókhảnăngsẽáccảmvớirủiro.
Giờchuyểnsangđịavịcủabênbịtrongtrườnghợptươngtự.Mặcdùbạnchưahẳnđãtừbỏhoàntoànhyvọngvềmộtquyếtđịnhcólợichobạn,bạn
nhậnrarằngphiêntòađangdiễnramộtcáchtồitệ.Cácluậtsưcủabênnguyênđãtrìnhlênmộtsựdànxếpmàtrongđóbạnsẽphảitrả90%yêusáchbanđầucủahọvàrõrànglàhọsẽkhôngchấpnhậníthơn.Bạnsẽhòagiảihaysẽtheođuổivụkiệnnày?Dobạnđốimặtvớimộtkhảnăngthuakiệncao,tìnhthếcủabạnthuộcvàoôtrêncùngbênphải.Thôithúclaovàovụkiệntrởnênmạnhmẽ:Sựdànxếpmàbênnguyênđãđưaragầnnhưkhóchấpnhậnnhưkếtquảtệhạimàbạnđốimặtvàvẫncònđóhyvọngthắngthếtrêntòa.Ởđâymộtlầnnữa,haisắctháitrởnênphứctạp:Tổnthấtcầmchắcthậtghêgớmvàxácsuấtthắngkiệnlạihếtsứcmêhoặc.Bênbịvớimộtsựyếuthếgầnnhưsẽtìmkiếmrủiro,sẵnsàngchơimộtcanhbạchơnlàchấpnhậnmộtsựdànxếpkhôngthiệnchí.Trongcuộcđốimặtgiữabênnguyênáccảmrủirovàbênbịtìmkiếmrủiro,bênbịnắmđằngchuôi.Vịthếthuậnlợilớnhơncủabênbịnênđượcphảnánhtrongcácsựdànxếpđãđượcđàmphán,vớisựdànxếpcủabênnguyênkếtquảphiêntòadựtínhítthỏađánghơn.Sựdựđoántừmôhìnhbốnphầnnàyđãđượcxácđịnhbởicácthínghiệmđãdiễnravớicácsinhviênluậtvàthẩmphántậpsự,vàcũngthôngquacácphântíchthốngkêcủacácđàmpháncóthựcdướisựchechởcủacácphiêntòadânsự.
Giờhãyxemxét“vụkiệntụngnhẹdạ”,khimộtnguyênđơnvớimộttìnhthếmongmanhđệtrìnhmộtyêusáchhuênhhoangmàphầnlớncókhảnăngsẽthuakiện.Cảhaibênđềunhậnthứcđượcvềcáckhảnăngxảyravàcảhaibiếttrongmộtcuộcdànxếpđàmphán,bênnguyênsẽchỉnhậnđượcmộtphầnrấtnhỏcủaconsốyêusáchbanđầu.Cuộcđàmphánđượctiếnhànhtronghàngcuốicùngcủamôhìnhbốnphần.Bênnguyênởtrongôbêntrái,vớimộtcơmayrấtnhỏthắngkiệnmộtsốtiềnrấtlớn;yêusách“nhẹda”nàylàmộttấmvéxổsốhướngđếnmộtgiảithưởnglớn.Việcđặttrọngsốquámứclêncơmaythànhcôngnhỏhoàntoàntựnhiêntrongtìnhhuốngnày,thúcđẩybênnguyêntrởnênliềulĩnhvàhiếuchiếntrongđàmphán.Đốivớibênbị,kiệntụnglàmộtmốihọavớimộtrủironhỏvềmộtkếtquảvôcùngtồitệ.Việcđặttrọngsốquámứclênnguycơnhỏcủamộtvụthuakiệnlớnthiênvềsựáccảmrủirovàsựdànxếpmộtkhoảntiềnvừaphảitươngđươngvớiviệcmuabảohiểmnhằmđốiphóvớibiếncốkhôngchắcxảyralàmộtphánquyếtbấtlợi.Quảbónggiờđâyđượcchuyểnsangchânngườikhác:Bênnguyênđangsẵnsàngchocanhbạcvàbênbịmuốnđượcantoàn.Nguyênđơnvớinhữngyêusáchviểnvôngcókhảnăngđạtđượcmộtsựdànxếprộngrãihơnsovớinhữngsốliệuthốngkêvềtìnhthếbiệnhộ.
Cácquyếtđịnhđượcmôtảbởimôhìnhbốnphầnrõrànglàkhônghợplý.Bạncóthểthấucảmtrongtừngvụkiệnvớinhữngcảmnhậncủabênnguyênđơnvàbênbịđơn,khiếnhọchấpthuậnmộttháiđộhiếuchiếnhoặchợptác.
Tuynhiên,trongthờigiandàinhữngsựchệchhướngkhỏigiátrịdựtínhcókhảnăngsẽhaotiềntốncủa.Xemxétmộttổchứclớnnhư:ThànhphốNewYorkvàgiảđịnhrằngnóđốimặtvới200vụkiệntụng“nhẹdạ”mỗinăm,mỗivụcó5%nguycơtiêutốncủathànhphố1triệuđô-la.Giảđịnhxahơnrằngtrongtừngphiêntòathànhphốcóthểdànxếpvụkiệnvớimộtmứcchitrảlà100.000đô-la.Thànhphốcânnhắctớimộttronghaichínhsáchmànósẽứngdụngđượcchotấtcảcáctìnhhuốngnhưvậy:Hòagiảihayđưanhauratòa.(Tínhmộtcáchđơngiản,tôibỏquaánphí.)
Nếuthànhphốtranhtụngtấtcả200vụkiện,thànhphốsẽtổnthất10,gộplạilàmộttổnthất10triệuđô-la.Nếuthànhphốhòagiảimọivụkiệnvới100,000đô-la,tổngsốtổnthấtcủathànhphốsẽlà20triệuđô-la.
Khibạncócáinhìnxavềnhiềuquyếtđịnhtươngtự,bạncóthểthấyrằngviệcchitrảmộtkhoảntiềncaohơnmứcthườngnhằmtránhmộtrủironhỏcủamộttổnthấtlớnthậttốnkém.Phépphântíchtươngtựđượcứngdụngvàotừngôtrongmôhìnhbốnphần:Nhữngsailệchcóhệthốngvớigiátrịdựtínhthậttốnkémtrongthờigiandàivàquytắcnàyứngdụngchocảsựáccảmrủirolẫntìmkiếmrủiro.Việcđặttrọngsốquámứcmộtcáchkiênđịnhvàonhữngkếtquảkhôngchắc,mộtđặcthùcủahoạtđộngraquyếtđịnhtheotrựcgiáckếtcụclàdẫntớinhữngkếtquảbiđát.
NHỮNGPHÁTNGÔNVỀMÔHÌNHBỐNPHẦN
“Ôngấybịthúcgiụcdànxếpđòihỏinhỏnhặtđónhằmnétránhmộttổnthất,tuynhiênđiềuđókhôngcókhảnăngxảyra.Đólàviệcđặttrọngsốquámứclênnhữngxácsuấtnhỏ.Kểtừkhiôngtacóthểphảiđốidiệnvớinhiềuvấnđềtươngtự,ôngtasẽtrởnênkhágiảvìviệckhôngnhượngbộđó.”
“Chúngtôichưatừngđểchocáckỳnghỉcủamìnhbịđìnhlạivàophútcuốicùng.Chúngtôiluônsẵnlòngtrảthậtnhiềuchođiềuchắcchắn.”
“Họsẽkhôngcắtbỏnhữngtổnthấtcủamìnhchừngnàocómộtkhảnăngsụtgiáxảyra.Đâylàsựtìmkiếmrủirotrongnhữngtổnthất.”
“Họbiếtđượchiểmhọacủamộtvụnổkhígalàrấtnhỏ,nhưnghọmuốnnóđượcgiảmnhẹđi.Đólàhiệuứngxácsuấtvàhọmuốnsựyênổntrongđầuóc.”
Chương30:CácbiếncốhiếmTôiđãthămlạiIsraelmộtvàilầntrongsuốtquãngthờigiancácvụđánhbomliềuchếttrênxebusxảyrakháphổbiến,dùtrongcácđiềukiệnthôngthườngrấtítcókhảnăngxảyra.Cótổngcộng23vụđánhbomtrongkhoảnggiữatháng12năm2001vàtháng9năm2004,đãgâyratổngcộng236cáichếtthảmkhốc.SốlượngngườiđixebushàngngàytạiIsraelxấpxỉ1.3triệungười(tạithờiđiểmđó).Rấtíthànhkháchrơivàotìnhhuốngrủirotrênnhưngcôngchúngvẫncảmthấyrấtsợhãikhiđixebus.Ngườidânđãtránhđixebushếtsứccóthể,nhiềuhànhkháchtrênxebuslolắngnhìnlướtquanhữngngườibêncạnhcónhữngtúixáchhoặcbọcquầnáomàsợrằngcóthểcóbomtrongcáctúiđó.
Tôihiếmkhiđixebus,vìtôidichuyểnbằngxethuêriêng,nhưngtôicảmthấythấtvọngkhipháthiệnrarằngcáchhànhxửcủamìnhcũngbịảnhhưởngbởitâmlýlosợchungđó.Tôipháthiệnrarằngmìnhkhôngthíchđậuxecạnhxebuskhiđangchờđènđỏvàmỗikhiđènchuyểnmàuxanhtôiđãláixeđinhanhnhấtcóthể.Tôiđãtựcảmthấyxấuhổ,bởidĩnhiêntôilàngườihiểubiếthơn,tôibiếtrằngrủirothựcsựxảyrakhôngđángkểvàrằngbấtkỳhànhđộngnàocủatôisẽápđặtmột“trọngsốquyếtđịnh”caoquámứclênmộtxácsuấtrấtnhỏ.Thựctế,tôiđãsuýtbịthươngtrongmộtvụtainạnxehơihơnlàvìbịtainạnkhiđỗcạnhmộtchiếcxebus.Nhưngtôiđãkhôngnétránhxebuslâuvìthựcsựkhôngcólýdohợplýđểtôiphảilàmđiềuđó.Thứđãđưađẩytôiđếnhànhđộngtránhxaxebuslàtrảinghiệmthờiđiểmkhitôiởcạnhmộtchiếcxebus,tôithườngnghĩtớinhữngquảbomvàcảmthấylolắng.Tôitránhxebusbởitôimuốnnghĩvềnhữngđiềukháchơnlànghĩđếnnhữngquảbom.
Trảinghiệmcủatôigiảithíchchoviệckhủngbốdiễnranhưthếnàovàtạisaonólạigâyảnhhưởnglosợđếnmọingườiđếnvậy,vìnóđãkhơiramộtnỗilosợđãthườngtrựcsẵntrongtâmlýcủachúngta.Hìnhảnhvềcáichếtvàtổnhạiđượcgiớitruyềnthôngđặcbiệtchúýđưatinvànếunóđượcgắnliềnvớimộttìnhhuốngcụthểgiốngnhưcảnhtượngđánhbomtrênmộtchiếcxebusthìcàngnhậnđượcsựchúýquantâmvàtranhcãicủadưluận.Cảmxúcbịkhuấyđộng,chúngcótínhliênkết,tựđộngvàkhôngkiểmsoátđượcvànósinhrahànhđộngtựbảovệtrongmỗichúngta.Hệthống2cóthể“biếtđược”rằngxácsuấtnhữngrủirotrênlàthấpnhưngsựamhiểunàycủaHệthống2khôngloạitrừnỗilolắngtựnótạoravàmongmuốntránhxacácmốilonày.Hệthống1khôngthểrẽsanghướngkhác.Nócũngkhôngcảmnhậnđượcmứcđộchínhxáccủaxácsuấtcóthểxảyra.Giảđịnhrằng
haithànhphốđãđượccảnhbáovềnhữngkẻđánhbomliềuchết.Cáccưdâncủamộtthànhphốđượcthôngbáorằnghaikẻđánhbomđãsẵnsàngtấncông.Cáccưdâncủamộtthànhphốkhácđượccảnhbáovềviệcmộtkẻđánhbom.Rủirocủahọđãthấphơnmộtnửanhưnghọcócảmthấyantoànhơn.
NhiềucửahàngkinhdoanhvésốrấtphátđạtởthànhphốNewYork.Tâmlýcủachúngtakhinghĩvềnhữngtờvésốtrúnggiảicaotươngtựvớitâmlýkhichúngtanghĩvềhoạtđộngkhủngbố.Việctrúnggiảithưởnglớnđượcdiễnratạicộngđồngvàđượccủngcốthêmbởicáccuộcbuônchuyệntạicôngsởvàởnhà.Vìthếviệcmuavésốngaylậptứckhiếnchúngtaliêntưởngngayđếnnhữngcảmxúcdễchịu,giốngnhưviệctránhmộtchiếcxebusđãngaylậptứcgiúpchúngtatưởngtưởngđếnsựgiảmnhẹnỗisợvềđánhbom.Trongcảhaitrườnghợp,xácsuấtthựctếxảyraít.Côngthứcbanđầucủalýthuyếtviễncảnhđãbaogồmđốisố“cácbiếncốkhôngchắcxảyracaohoặcthấphoặcđượcđặttrọngsốquámức”,nhưngnóđãkhôngchỉrõcácđiềukiệntheođócáinàyhaycáikhácsẽxảyra,cũngkhôngđặtramộtsựdiễngiảitâmlýchonó.Quanđiểmhiệntạicủatôivềcáctrọngsốquyếtđịnhđãbịảnhhưởngmạnhmẽbởinghiêncứugầnđâyvềvaitròcủacáccảmxúcvàsựsốngđộngcủahoạtđộngraquyếtđịnh.ViệcđặttrọngsốquámứcchocáckếtquảkhôngchắcchắnxảyrađượcbắtrễtừcácđặctínhcủaHệthống1màgiờđâychúngtươngtựnhưnhau.Cảmxúcvàtínhsốngđộngcủahoạtđộngchiphốisựliêntưởngtrôichảyvànhữngđánhgiávềkhảnăngcóthểxảyra,dovậychúngtôiđãkhôngbỏquatrongbáocáonhữngphảnứngquámứccủachúngtôiđốivớimộtvàibiếncốhiếm.
SỰĐÁNHGIÁQUÁCAOVÀTRỌNGSỐVƯỢTMỨC
ĐánhgiácủabạnvềkhảnăngvịTổngthốngkếnhiệmcủanướcMỹsẽlàmộtứngviêncủaĐảngthứbalàgì?
Bạnsẽtrảbaonhiêuchomộtvụcácượcmàtrongđóbạnnhậnvề1.000đô-lanếuvịTổngthốngkếnhiệmcủanướcMỹlàmộtứngviênĐảngthứbavàkhôngnhậnđượcđồngnàochonhữngphươngánkhác?
Haicâuhỏitrênkhácnhaunhưngrõràngcóliênquan.Câuthứnhấtyêucầubạnướcđịnhxácsuấtcủamộtbiếncốkhôngchắcxảyra.Câuthứhaimờichàobạnđưaramộttrọngsốquyếtđịnhlêncùngmộtbiếncố,bằngcáchđặtramộttròcácượcdựatrênđó.Ngườitađưaracácđánhgiánhưthếnàovàngườitaápđặtcáctrọngsốnhưthếnào?Chúngtôibắtđầutừhaicâutrảlờiđơngiản,sauđósửađổichúng.Đâylànhữngcâutrảlờiđơngiảnhóaquá
mức:
Ngườitađánhgiáquámứccácxácsuấtcủacácbiếncốkhôngchắcxảyra.Ngườitađặttrọngsốquámứccácbiếncốkhôngchắcxảyratrongcácquyếtđịnhcủamình.
Mặcdùsựđánhgiáquácaovàviệcđặttrọngsốquámứclàcáctìnhhuốngriêngbiệtthìcáccơchếtâmlýcùngloạicũngthamgiavàocảquátrìnhnàyvàdễdàngđểnhậnthức.
NhữngmôtảcụthểkíchhoạtcơchếliênkếtcủaHệthống1.KhibạnnghĩvềchiếnthắngkhôngchắcchắnxảyracủamộtứngviênĐảngthứba,hệthốngliênkếtcủabạnvậnhànhtrongchếđộxácnhậnmặcđịnhcủanó,khôiphụclạimộtcáchcóchọnlọcnhữngdấuhiệu,cácvídụvànhữnghìnhảnhsẽkhiếncholờituyênbốcủanólàđúng.Quátrìnhnàyđượcthiênvịnhưngnókhôngphảilàmộtsựvậndụngvàotrongtưởngtượngcủachúngta.Bạntìmkiếmmộtkịchbảnphùhợpvớinhữngkhuônkhổcủathựctế,bạnđãkhôngdễdàngđểhìnhdungrabàtiênphươngTâylàmlễnhậmchứcchomộtvịTổngthốngĐảngthứbanhưthếnào.Đánhgiácủabạnvềxácsuấtcuốicùngđượcxácnhậnbởisựthoảimáivềnhậnthứchoặcsựtrôichảy,cùngvớinólàmộtkịchbảnhợplýsẽxuấthiệntrongđầu.
Bạnluônkhôngtậptrungvàobiếncốmàbạnđượcyêucầuđánhgiá.Nếubiếncốmụctiêurấtcóthểxảyra,bạnsẽtậptrungvàomộttronghaichọnlựacủanó.Xemxétvídụsau:
Xácsuấtđểmộtđứatrẻđượcsinhratrongvòng3ngàytạibệnhviệnđịaphươngởnơibạnsốngsẽđượcraviệnlàbaonhiêu?
Bạnđãđượcyêucầuướctínhxácsuấtcủađứatrẻđượctrởvềnhà,nhưngbạngầnnhưchắcchắnđãtậptrungvàonhữngbiếncốmàcóthểdẫntớiviệcđứabékhôngđượcxuấtviệntrongkhoảngthờigianthôngthường.Trínãocủachúngtacókhảnăngtậptrungmộtcáchtựnhiênvàonhữnggìdịthường,khácbiệthoặckhácthường.BạnđãnhậnrangayrằngnhữngđứabéởMỹ(khôngphảiởtấtcảcácnướccóngưỡnggiốngnhau)đượcraviệntrongvònghaihoặcbangàylàchuyệnthôngthường,dovậysựchúýcủabạnđãchuyểnsanglựachọnkhácthường.Biếncốkhôngchắcchắnxảyratrởthànhtiêuđiểm.Phỏngđoánsẵncórấtcókhảnăngđượckhơidậy:Sựđánhgiácủabạnhầunhưchắcchắnđãcódựatrênkịchbảnvềnhữngvấnđềytếmàbạnđãđưaravàchúngđãhiệnlêntrongđầubạnmộtcáchtựnhiên.
Bởibạnđãởtrongtrạngtháixácnhận,đâylàmộtcơhộitốtmàsựđánhgiácủabạnvềtínhthườngxuyêncủacácvấnđềlàquácao.
Xácsuấtcủamộtbiếncốhiếmhầunhưcókhảnăngbịđánhgiáquácaokhisựchọnlựakhôngđượcđịnhrõmộtcáchđầyđủ.VídụưathíchcủatôixuấtpháttừmộtnghiêncứumànhàtâmlýhọcCraigFoxđãtiếnhànhkhicònlàsinhviêncủaAmos.Foxđãtậphợpcáccổđộngviêncủamônbóngrổchuyênnghiệp,suyramộtvàisựđánhgiávàquyếtđịnhliênquanđếnđộigiànhchiếnthắngởcáctrậnđấutạigiảiNBA.Nhìnchung,ôngđãđềnghịhọđánhgiáxácsuấtgiànhphầnthắngvòngđấuloạicủatừngđộitrongsốtámđộithamgia;chiếnthắngcủatừngđộiđãtrởthànhbiếncốtrọngtâm.
BạncóthểđoánchắcđượcđiềugìđãxảyranhưngtầmquantrọngcủahiệuứngmàFoxđãquansátđượccóthểkhiếnbạnngạcnhiên.HãyhìnhdungmộtngườihâmmộđượcđềnghịđánhgiácáckhảnăngmàđộiChicagoBullssẽchiếnthắnggiảiđấu.Cácbiếncốtrọngtâmđượcxácđịnhrõràngnhưngsựthaythếcủanó–mộttrongbảyđộikhácchiếnthắng–khuếchtánvàítgợilên.Trínhớcủangườihâmmộvàsựtưởngtượng,vậnhànhtrongchếđộxácnhận,đangcốgắngđểtạolậpmộtchiếnthắngchoBulls.KhivẫnngườiđóđượcđềnghịướclượngcáccơhộicủađộiLakers,sựkíchhoạtcóchọnlựasẽvậnhànhtheohướngcólợichođộiđó.TámđộibóngrổchuyênnghiệphàngđầuởMỹđềurấtcừvàcóthểhìnhdungngaycảmộtđộitươngđốiyếutrongsốđócũngcóthểnổilênnhưmộtnhàvôđịch.Kếtquảlà:Nhữngđánhgiáxácsuấtđãlầnlượttạorađốivớitámđộicótổnglà240%!Dĩnhiên,môhìnhnàythậthếtsứcvôlýbởitổngcơhộicủacảtámbiếncốbắtbuộcphảilà100%.SựvôlýđãbiếnmấtkhivẫnnhữngngườithẩmđịnhnàyđượchỏiliệurằngđộichiếnthắngcóthểđếntừmiềnĐônghaymiềnTây.Biếncốtậptrungvànhữngchọnlựacủanóđãcânbằngrõràngvớicâuhỏiđóvànhữngđánhgiávềxácsuấtcủachúngđãcótổnglà100%.
Đểướcđịnhcáctrọngsốquyếtđịnh,Foxcũngđãđềnghịnhữngngườihâmmộbóngrổthamgiacácượckếtquảgiảiđấu.Họđãquyđịnhmộtkhoảntươngđươngtiềnchomỗilầnđặtcược(mộtlượngtiềnmặtvừađủhấpdẫngiốngnhưviệcchơicáđộ).Ngườithắngcượcsẽnhậnđượcphầnthưởng160đô-la.Tổngcủacáckhoảntiềntươngđươngtiềnchotámđộiriênglẻlà287đô-la.Mộtngườichơitrungbìnhđặtcảtámcửasẽđượcbảođảmmộtmứcthualà127đô-la!Nhữngngườichơibiếtchắcrằngcócảthảytámđộitronggiảiđấuvàkhoảntiềnthưởngtrungbìnhchoviệcđặtcượcvàotấtcảcácđộikhôngthểvượtquá160đô-la,tuynhiênhọđãđặtvàoviệccácượctrọngsốquámức.Nhữngngườihâmmộkhôngchỉtậptrungvàođánhgiáquácaoxácsuấtcủacácbiếncố,màhọcònquátrôngđợiđểđặtcượcvào
chúng.
Nhữngpháthiệnnàyđã“tỏaraánhhàoquang”mớilênsựảotưởngdựkiếnvànhữngbiểuhiệnkhácvềsựlạcquan.Thườngdễdàngđểmườngtượngmộtkếhoạchthànhcôngkhimộtaiđócốgắngdựđoánkếtquảcủamộtdựán.Ngượclại,thấtbạilạiphổbiếnhơn,bởicóvôsốcáchkhiếnchomọithứdễrơivàosailầm.Cácdoanhnhânvànhàđầutưđánhgiácáctriểnvọngcủahọthiênhơnvềnhữngcơmaycủahọlẫnđặttrọngsốquácaovàocácđánhgiácủahọ.
CÁCKẾTQUẢSINHĐỘNG
Nhưchúngtađãthấy,lýthuyếtviễncảnhkhácvớilýthuyếtthỏadụngtrongmốiquanhệgiữaxácsuấtvàtrọngsốquyếtđịnh.Tronglýthuyếtthỏadụng,cáctrọngsốquyếtđịnhvàxácsuấtlànhưnhau.Trọngsốquyếtđịnhcủamộtđiềuchắcchắnlà100.Vàtrọngsốtươngứngvới90%cơmaychínhxáclà90,nhiềuhơn9lầnsovớitrọngsốquyếtđịnhcủa10%cơmay.Tronglýthuyếtviễncảnh,nhữngdaođộngvềxácsuấtcóíthiệuứnglêncáctrọngsốquyếtđịnh.Mộtthínghiệmmàtôiđãtừngđềcậptrướcđâyđãpháthiệnrarằngtrọngsốquyếtđịnhđốivới90%cơmaylà71.2vàtrọngsốquyếtđịnhđốivới10%cơmaylà18.6.Tỷlệxácsuấtlà9.0nhưngtỷlệtrọngsốquyếtđịnhchỉlà1.83,biểuthịđộnhạykhôngđầyđủđốivớixácsuấttronggiớihạnđó.Trongcảhailýthuyết,cáctrọngsốquyếtđịnhphụthuộcduynhấtvàoxácsuất,chứkhôngvàokếtquả.Cảhailýthuyếtdựđoánrằngtrọngsốquyếtđịnhcủa90%cơhộilàgiốngnhauchoviệcchiếnthắng100đô-la,nhậnmộtbóhồng,haybịđiệngiật.Sựdựđoánmangtínhlýthuyếtnàybiếnthànhsailầm.
CácnhàtâmlýhọcởtrườngĐạihọcChicagođãcôngbốbảnbáocáovớitựađềhấpdẫn“Tiềntài,nhữngnụhônvànhữngvụđiệngiật:Dựatrêntâmlýdễxúcđộngtrướcrủiro.”Pháthiệncủahọlàsựđánhgiávềcáctròmayrủiítnhạybénvớixácsuấtkhicáckếtquả(giảtưởng)dễgâyxúcđộng(“gặpgỡvàhônngôisaotruyềnhìnhưathíchcủahọ”hoặc“hứngchịumộtcúsốcđauđớn,nhưngkhônggâyhại,giậtđiện”)sovớikhicáckếtquảlànhữnglợiíchhoặctổnthấtvềtiền.Đâykhôngphảilàmộtpháthiệnduynhất.Nhữngnhànghiêncứukhácđãpháthiệnra,sửdụngcácthướcđosinhlýnhưlànhịptim,rằngnỗisợvềmộtvụgiậtđiệnsắpxảyravềcơbảnlàkhôngtươngquanvớixácsuấtcủaviệcnhậncúđiệngiậtđó.Xácsuấtnhỏnhấtcủamộtcúđiệngiậtđãgâyrasựbùngphátphảnứngsợhãi.NhómChicagođãdựtínhrằng“hìnhảnhcótácđộngnặngnề”đãlấnátsựphảnứngvớixácsuất.10nămsau,mộtnhómcácnhàtâmlýhọctạiPrincetonđã
khôngthừanhậnkếtluậnđó.
NhómPrincetonđãlậpluậnrằngđộnhạythấptrướcxácsuấtđãtừngquansátđượcđốivớinhữngkếtquảmangtínhcảmxúclàbìnhthường.Cáctròmayrủivềtiềnbạclàbiệtlệ.Độnhạytrướcxácsuấtlàtươngđốicaođốivớinhữngtròmayrủi,bởichúngcómộtgiátrịdựtínhrõràng.
Sốlượngtiềnmặtnàohấpdẫnngangvớinhữngtròmayrủisau?
A.84%cơmaythắng59đô-la.
B.84%cơmaynhậnđược12bônghồngđỏtrongmộtchiếclọthủytinh.
Bạnchúývàođiềugì?KhácbiệtnổibậtđóchínhlàcâuhỏiAdễhơncâuhỏiBrấtnhiều.Bạnđãkhôngngừngtínhtoángiátrịdựtínhcủatròcácược,nhưngbạnhầunhưchắcchắnbạnđãbiếtngayrằngcơmaycủabạnkhôngvượtquá50đô-la(trongthựctếthìlà49.56đô-la),vàsựángchừngkhôngchínhxácđủđểcungcấpmộtnguồnđángtincậyhữuíchkhibạntìmkiếmmộtmónquàbằngtiềnmặthấpdẫnkhôngkém.KhônghềcómộtnguồnđángtincậynàonhưvậyhiệndiệntrongcâuhỏiB,cũngbởivậymàkhótrảlờihơnrấtnhiều.Nhữngngườithamgiatrảlờicũngđãướcđịnhcáctròmayrủitươngđươngtiềnvới21%cơmaythuđượchaikếtquả.Nhưđãdựtính,sựkhácbiệtgiữaxácsuấtcaovớixácsuấtthấpởnhữngtròmayrủivìtiềnlàrõrệthơnrấtnhiềusovớinhữngbônghồng.
Đểcủngcốlậpluậnvốntrên,nhómnghiêncứuPrincetonđãsosánhthiệnýchitrảđểtránhnhữngmạohiểm:
21%khảnăng(hoặc84%khảnăng)bỏramộtkỳnghỉcuốituầnđểsơncănhộbaphòngngủcủamộtaiđó.
21%khảnăng(hoặc84%khảnăng)dọndẹpbagianphòngtrongmộtnhàtắmtậpthểsaukhisửdụngtrongsuốtmộtkỳnghỉcuốituần.
Kếtquảthứhaichắcchắncảmtínhhơnnhiềusovớikếtquảđầutiênnhưngcáctrọngsốquyếtđịnhđốivớicảhaikếtquảkhônghềkhác.Hiểnnhiên,cảmxúcnhạybénkhôngphảilàcâutrảlời.
Mộtthínghiệmkhácđãmanglạimộtkếtquảđángngạcnhiên.Nhữngngườithamgiađãnhậnđượcthôngtingiácảrõràngcùngvớisựmôtảbằnglờivềgiácả.Mộtvídụcóthểlà:
84%cơmaygiànhđược:12bônghồngđỏtrongmộtbìnhthủytinh.Trịgiá59đô-la.
21%cơmaygiànhđược:12bônghồngđỏtrongmộtbìnhthủytinh.Trịgiá59đô-la.
Thậtdễđểướcđịnhgiátrịvềtiềnbạcdựtínhcủanhữngtròmayrủinày,nhưngviệcthêmvàomộtgiátrịtiềnbạccụthểkhônglàmthayđổicáckếtquả:cácđánhgiávẫnkhôngnhạyvớixácsuất,ngaycảtrongđiềukiệnđó.Nhữngngườinghĩvềmónquànhưlàmộtcơmayđểnhậnđượcnhữngbônghồngđãkhôngsửdụngthôngtinvềgiánhưlàmộtnguồntincậytrongviệcđánhgiátròmayrủi.Nhưcácnhàkhoahọcđôilúcvẫnnói,đólàmộtpháthiệngâyngạcnhiênđangcốgắngtiếtlộchochúngtabiếtđôiđiềugìđó.Câuchuyệnđangcốgắngtiếtlộchochúngtabiếtđiềugì?
Tôitinrằng,câuchuyệnlàmộtsựhìnhdungrấthayvàsinhđộngvềkếtquả,dùchonócócảmxúchaykhông,làmgiảmvaitròcủaxácsuấttrongsựđánhgiámộtviễncảnhkhôngchắcchắnxảyra.Giảthuyếtnàygợiramộtsựdựđoán,trongđótôicóđượcsựtựtinkhakhá:Việcthêmnhữngchitiếtkhôngliênquannhưngsinhđộngvàokếtquảvềtiềnbạccũngphávỡsựtínhtoán.Sosánhnhữngvậttươngđươngtiềncủabạnvớinhữngkếtquảsauđây:
21%(hoặc84%)khảnăngnhậnđược59đô-lavàothứHaitới.
21%(hoặc84%)khảnăngnhậnđượcmộtphongbìbìacứngmàuxanhlớncó59đô-labêntrongvàosángthứHaitới.
Giảthuyếtmớinàysẽítnhạycảmvớixácsuấthơnsovớitrườnghợpthứhai,dochiếcphongbìmàuxanhgợiramộtsựhìnhdungphongphúvàchínhxáchơnsovớikháiniệmtrừutượngvềmộtkhoảntiền.Bạnđãlậprabiếncốtrongđầumìnhvàhìnhảnhsinhđộngvềkếtquảđótồntạingaycảkhibạnbiếtrằngxácsuấtcủanólàthấp.Sựnhậnthứcmộtcáchdễdànggópphầnvàohiệuứngchắcchắnnhưlà:Khibạnkìmnénmộthìnhảnhsinhđộngvềmộtbiếncố,xácsuấtnókhôngxảyracũngđượcgợilạimộtcáchsốngđộngvàcũngđượcđặttrọngsốquámức.Sựkếthợpcủamộthiệuứngxácsuấtnângcaovớimộthiệuứngchắcchắnnângcaonhườngchỗchocáctrọngsốquyếtđịnhvớisựthayđổigiữacáckhảnăng21%với84%.
CÁCXÁCSUẤTMẠNHMẼ
Ýnghĩrằngsựphongphú,sốngđộngvàsựthoảimáitrongviệcliêntưởng
gópphầnđểcáctrọngsốquyếtđịnhđạtđượcsựủnghộtừnhiềungườiquansátkhác.Nhữngngườithamgiavàomộtthínghiêmnổitiếngđãđượctraochomộtlựachọnvềviệclấymộthònbitừmộttronghaichiếclọ,trongđónhữngviênbiđỏthắngmộtphầnthưởng:
LọAchứa10viênbi,trongđócó1viênmàuđỏ.
LọBchứa100viênbi,trongđócó8viênđỏ.
Bạnsẽchọnlọnào?Cơmaychiếnthắnglà10%ởlọAvà8%ởlọB,dovậyđưaralựachọnđúnghẳnsẽthậtdễdàngnhưngthựctếkhôngphảivậy:Khoảng30%-40%nhànghiêncứuđãchọnchiếclọcóchứasốnhữngviênbichiếnthắnglớnhơn,thayvìchiếclọđưaramộtcơhộichiếnthắngkhảquanhơn.SeymourEpsteinđãlậpluậnrằngcáckếtquảnàyminhhọachođặctrưngxửlýbênngoàicủaHệthống1(thứmàônggọilàphươngthứcdựatrênkinhnghiệm).
Nhưbạncóthểdựtính,nhữnglựachọndạidộtkhácthườngmàngườitađãđưaratrongtrườnghợpnàyđãthuhútđượcsựchúýcủanhiềunhànghiêncứu.Khuynhhướngnàyđãđượcđặtchomộtvàicáitên,theonhưPaulSlovictôisẽgọinólàMẫuthứcbỏquên.Nếusựchúýcủabạnbịhútvềnhữngviênbichiếnthắng,bạnkhôngướcđịnhsốlượngnhữngviênbikhôngchiếnthắngcùngvớisựcẩntrọngtươngtự.Hìnhảnhsốngđộnggópphầnvàomẫuthứcbỏquên,chíítthìnhưtôiđãtrảinghiệmđiềunày.Khitôinghĩtớichiếclọnhỏ,tôithấyđượcmộtviênbiđỏduynhấttrênmộtnềntảngđượcxácđịnhmộtcáchángchừngcủanhữngviênbitrắng.Khitôinghĩvềchiếclọlớnhơn,tôithấyđược8viênbiđỏchiếnthắngtrênmộtnềntảngkhôngrõràngcủanhữngviênbitrắng,nótạoramộtcảmgiáchyvọngnhiềuhơn.Tínhsinhđộngđặcbiệtcủanhữngviênbichiếnthắnggiatăngtrọngsốquyếtđịnhcủabiếncốđó,làmtănghiệuứngxácsuất.Dĩnhiên,điềutươngtựcũngsẽxảyrachínhxácvớihiệuứngchắcchắn.Nếutôicó90%cơmaythắngmộtphầnthưởng,biếncốcủaviệckhôngchiếnthắngsẽtrởnênnổibậtnếu10trongsố100viênbilà“nhữngkẻthuacuộc”hơnlànếu1trongsố10viênbiđemlạikếtquảtươngtự.
Ýniệmvềmẫuthứcbỏquêngiúplýgiảitạisaocáccáchthứckhácnhaucủaviệctruyềnđạtnhữngrủirobiếnđổirấtnhiềutrongcáctácđộngcủachúng.Bạnđãđọcđượcrằng“mộtliềuvắc-xincóthểbảovệtrẻemkhỏimộtdịchbệnhchếtngườicó0.001%nguycơbịbạiliệtmãimãi.”Nguycơcóvẻnhưrấtnhỏ.Giờhãycânnhắcmộtsựmôtảkhácvềcùngmộtnguycơ:“Mộttrongsố100.000trẻemđượctiêmvắc-xinsẽbịbạiliệtvĩnhviễn.”Cách
diễnđạtthứhaiđềcậptớimộtvàiđiềutrongđầubạnmàcáchthứnhấtkhôngnóiđến:Nógợirahìnhảnhcủamộtđứatrẻriênglẻnàođóbịbạiliệtvĩnhviễnbởimộtliềuvắc-xin;999.999đứatrẻđượctiêmvắc-xinantoànđãchìmdầnvàohậucảnh.Nhưđãdựđoánbởimẫuthứcbỏquên,cácbiếncốcóxácsuấtthấpthườngđượcđặttrọngsốcaokhiđượcmôtảtrongmốitươngquanvớicáctầnsuất(baonhiêulần)hơnrấtnhiềusovớikhiđượcphátbiểumộtcáchtrừutượngtrongmốiquanhệvới“cáccơhội”,“rủiro”,hoặc“xácsuất”(cóthểxảyranhưthếnào).Nhưchúngtađãthấy,Hệthống1cóhiệulựcvớiviệcápdụngvớicáccánhânhơnrấtnhiềusovớicácnhóm.
Tácđộngcủadạngthứctầnsuấtlàrấtlớn.Trongmộtnghiêncứu,nhữngngườiđãthấyđượcthôngtinvề“mộtdịchbệnhđãlàmchết1.286ngườitrongmỗi10.000ngườinhiễmbệnh”đãđượcđánhgiálànguyhiểmhơnnhiềusovớinhữngngườiđượcthôngbáorằng“mộtdịchbệnhđãlàmchết24.14%dânsố”.Điềuđầutiêntỏvẻcósứcđedọanhiềuhơnđiềuthứhai,mặcdùrủirocủađiềuđầutiênchỉlớnbằngmộtnửađiềusauđó!Trongbiểuhiệnthậmchícòntrựctiếphơncủamẫuthứcbỏquên“,mộtdịchbệnhđãlàmchết1.286ngườitrongmỗi10.000ngườinhiễmbệnh”đượcđánhgiálànguyhiểmhơnmộtdịchbệnhđã“làmchết24.14ngườitrongsố100ngườinhiễmbệnh.”Hiệuứngnàychắcchắnsẽđượclàmgiảmhoặctriệttiêunếunhữngngườithamgiađượcđềnghịlàmmộtphépsosánhtrựctiếphaiphéptínhtheocôngthức,mộtnhiệmvụrõràngcầnphảidùngtớiHệthống2.Tuynhiên,cuộcsốngthườnglàmộtsựtrảinghiệmgiữacácchủthể,trongđóbạnchỉthấyđượcmộtsựtrìnhbàycóhệthốngtạimộtthờiđiểm.NósẽđiềukhiểnHệthống2hoạtđộngmộtcáchđặcbiệtnhằmtạoracácphéptínhtheocôngthứckhácvềđiềumàbạnthấyđượcvàđểkhámphárarằngchúnggọiramộtcâutrảlờikhác.
CácnhàTâmlýhọcvàchuyêngiaTâmthầnphápycókinhnghiệmkhôngđượcmiễndịchvớinhữngtácđộngcủadạngthứcnàytrongđócácrủirođượcnóirõràng.Trongmộtthínghiệm,cácchuyêngiađãđánhgiáxemliệucóantoànkhôngkhichomộtbệnhnhântâmthần,ôngJones,xuấtviệnvớimộttiềnsửbạolực.Thôngtinmàhọnhậnđượclànhữngđánhgiácủachuyêngiavềnguycơhàngđộng.Nhữngsốliệuthốngkêgiốngnhauđượcmiêutảtheohaicách:
CácbệnhnhântươngtựnhưôngJonesđượcđánhgiálàcó10%xácsuấtphạmphảihànhđộngbạolựcvớingườikháctrongnhữngthángđầusaukhiđượcraviện.
Cứ100bệnhnhântươngtựnhưôngJonescó10ngườiphạmphảimộthànhđộngbạolựcđốivớinhữngngườikháctrongnhữngthángđầusaukhiđượcraviện.
Cácchuyêngiađãthấyđịnhdạngtầnsốgầnnhưlớngấphailầnkhảnăngtừchốixuấtviện(41%,sovới21%trongđịnhdạngxácsuất).Sựmiêutảcàngsinhđộngbaonhiêusảnsinhramộttrọngsốquyếtđịnhlớnhơnbấynhiêuchocùngmộtxácsuất.
Sứcmạnhcủadạngthứctạoracáccơhộichosựthaotúng,màconngườicùngvớimộtmụcđíchcánhânphảiđạtđượcbiếtphảitậndụngnónhưthếnào.Slovicvàđồngsựcủamìnhtríchdẫnmộtbàibáocáotuyênbốrằng“khoảngchừng1.000vụgiếtngườihàngnămtrêncảnướcđượcgâyrabởicáccánhânbịbệnhtâmthầnnặngđãkhôngđượcchữatrị.”Mộtcáchdiễnđạtkhácvềcùngmộtsựthựcđólà“1.000trongsố273triệungườiMỹsẽchếttheokiểunàymỗinăm.”Mộtcáchkhácđólà“Khảnăngbịgiếtbởimộtcánhânnhưvậylàkhoảng0,00036%mỗinăm.”Vẫncòncáchkháclà:“1.000ngườiMỹsẽchếttheocáchnàymỗinăm,hoặcíthơn1/30sốngườichếtdotựtửvàkhoảng¼sốngườichếtvìungthưthanhquản.”Slovicchỉrarằng“nhữngngườitheochủtrươngnàykhácởimởvớiđộngcơcủahọ:Họmuốngieorắcnỗikinhhoàngchocôngchúngvềhànhđộngbạolựcgâyrabởinhữngngườirốiloạntâmthần,vớihyvọngrằngnỗisợnàysẽchuyểnhóathànhsốlượngkinhphítăngthêmchocácdịchvụchămsócsứckhỏetâmthần.”
MộtluậtsưgiỏimongmuốnloạibỏhoàinghivềchứngcứDNAsẽkhôngnóivớihộiđồngxétxửrằng“khảnăngxảyrasựtrùngkhớpnhầmlẫnlà0.1%.”Cáchdiễnđạt“sựtrùngkhớpnhầmlẫnxảyravới1trongsố1.000trườnghợptaihại”cókhảnăngvượtquangưỡnghoàinghihợplýhơnrấtnhiều.CácthànhviênbanbồithẩmngheđượcnhữnglờiđóđượcđềnghịtạoramộtliêntưởngvềngườiđànôngđangngồitrướcmặthọtrongphòngxửánđangbịkếtánsaibởichứngcứDNAcósơhở.Dĩnhiên,côngtốviênsẽthiênvềkhunghìnhtrừutượngnhiềuhơn–hyvọngnhằmkhỏalấptâmtrícácthànhviênbanbồithẩmvớinhữngdấuphảythậpphân.
CÁCQUYẾTĐỊNHĐẾNTỪNHỮNGẤNTƯỢNGCHUNG
Nhữnggiảthuyếtdựatrêncácchứngcứđưararằng:Sựchútâmvàsựnổitrộigópphầnvàocảsựđánhgiáquácaocácbiếncốkhôngchắcxảyralẫnviệcđặttrọngsốquámứccáckếtquảkhôngchắcxảyra.Sựnổitrộitănglênbởisựđềcậptớimộtbiếncố,bằngtínhchấtsốngđộngcủanóvàbởidạng
thứcmàtrongđóxácsuấtđượcmôtả.Dĩnhiên,cónhữngtrườnghợpngoạilệ,trongđóviệctậptrungvàomộtbiếncốkhônglàmtăngxácsuấtcủanó:Cáctrườnghợptrongđómộtlýthuyếtkhôngđúngkhiếnchomộtbiếncốcóvẻnhưlàbấtkhảthingaycảkhibạnnghĩtớinó,hoặccáctrườnghợpmàtrongđóviệckhôngcókhảnăngtưởngtượngramộtkếtquảcóthểxảyranhưthếnàokhiếnbạnbịthuyếtphụcrằngnósẽkhôngxảyra.Khuynhhướngthiênvềsựđánhgiáquácaovàđặttrọngsốquámứclêncácbiếncốnổibậtkhôngphảilàmộtquytắcthuầntúynhưngnóbaoquátvàthiếtthực.
Trongnhữngnămgầnđây,nhữngnghiêncứuvềChọnlựadựatrêntrảinghiệm,đượcquantâmnhiềutuântheonhữngquytắckhácnhautừChọnlựadựatheosựmôtảđượcphântíchtronglýthuyếtviễncảnh.Nhữngngườithamgiatrongmộtthínghiệmđiểnhìnhđốimặtvớihainútbấm.Khiấn,mỗinútđưarahoặcmộtkhoảntiềnthưởnghoặcchẳnggìcảvàkếtquảđượcbốcthămmộtcáchngẫunhiêndựatheonhữngđiềukhoảncủamộtviễncảnh(vídụ:“5%thắng12đô-la”hoặc“95%khảnăngthắng1đô-la”).Quátrìnhnàythựcsựdiễnrangẫunhiên,dovậykhônghềcósựđảmbảorằngmẫumàmộtngườithamgiatrôngthấymiêutảchínhxácthiếtlậpthốngkê.Nhữnggiátrịdựtínhkếthợpvớihainútbấmxấpxỉbằngnhaunhưngmộtcáirủiro(biếnthiên)nhiềuhơnsovớicáikhác.(Vídụ:Mộtnútcóthểđưara10đô-latrên5%củacácthửnghiệmvàcáikháclà1đô-latrên50%củacácthửnghiệm).Lựachọndựatrênsựtrảinghiệmđượcthựchiệnquaviệcđặtngườithamgiavàonhiềutìnhhuốngthửnghiệm,trongđócôtacóthểquansátcáckếtquảcủaviệcnhấnnútnàyhaynútkhác.Ởthửnghiệmquyếtđịnh,anhtachọnmộttronghainútbấmvàcóđượckếtquảvớithửnghiệmđó.Lựachọndựatrênsựmôtảđượcthựchiệnquaviệcchothấychủthểmiêutảbằnglờivềviễncảnhmạohiểmliênhệvớimỗinút(nhưlà“5%thắng12đô-la”)vàđềnghịcôtachọnlấymột.Nhưđãđượcdựtínhtừlýthuyếtviễncảnh,lựachọndựatrênsựmiêutảgợiramộthiệuứngvềkhảnănglàcáckếtquảhiếmthấyđượcđặttrọngsốquámứccânxứngvớixácsuấtcủachúng.Ngượclạihoàntoàn,việcđặttrọngsốquácaochưatừngđượcghinhậntrongsựchọnlựadựatheokinhnghiệmvàviệcđặttrọngsốthấplạiphổbiến.
Nhữnglựachọnquasựtrảinghiệmnhằmmụcđíchđưaranhiềutìnhhuốngtrongđóchúngtađượcđặtvàocáckếtquảbiếnđổicócùngnguồngốc.Mộtnhàhàngcóuytíncóthểthithoảngphụcvụmộtbữaănkhácthườnghoặctệhại.Ngườibạncủabạnthườngngàylàmộtcộngsựtốtnhưnganhtađôilúclạiủrũvàhunghãn.Californiahayxảyrađộngđấtnhưnghyhữu.Cáckếtquảtừnhiềutrảinghiệmgợirarằngcácbiếncốhiếmxảyrakhôngđượcđặttrọngsốquámứckhichúngtađưaracácquyếtđịnhnhưlựachọnmộtnhà
hàngănuốnghoặcviệcvặnchặtnồihơinhằmgiảmthiểuthiệthạiđộngđất.
Việclàmsángtỏvềsựlựachọndựatrêntrảinghiệmchotớinaychưađượcgiảiquyếtnhưngcósựthỏathuậnchungvềnguyênnhânchínhcủaviệcđặttrọngsốthấpnhữngbiếncốhiếmxảyra,cảtrongnhữngthínghiệmlẫnđờithực:Nhiềungườithamgiachưatừngtrảinghiệmbiếncốhiếm!HầuhếtngườiCaliforniachưatừngtrảinghiệmmộttrậnđộngđất,năm2007,khôngchủngânhàngnàotrảiquakhủnghoảngtàichínhthảmkhốc.RalphHertwigvàIdoErevnhậnthấyrằng“cáckhảnăngxảyracácbiếncốhiếm(nhưlàsựtanvỡcủabongbóngnhàở)nhậnđượcíttácđộnghơnsovớinhữnggìchúngđángđượchưởngtheonhưcácxácsuấtmụctiêucủachúng.”Họchỉrõsựthờơcủacôngchúngphảnứnglạivớinhữngmốiđedọavềmôitrườngtrongdàihạnnhưlàmộtvídụ.
Nhữngvídụvềsựkhôngchúýnàyđềuquantrọngvàđượclýgiảimộtcáchdễdàng,nhưngviệcđặttrọngsốthấpcũngxảyrangaycảkhingườitađãthựcsựtrảinghiệmbiếncốhiếm.Giảsử,bạncómộtcâuhỏiphứctạpmàhaiđồngsựcùngphòngvớibạnhầunhưchắcchắncóthểtrảlờiđược.Bạnđãbiếthaingườinàysuốtnhiềunămquavàcónhiềucơhộiđểquansátvàkiểmđịnhtínhcáchcủahọ:Adelekhákiênđịnhvàlàngườibiếtgiúpđỡngườikhácmặcdùđâykhôngphảilàcátínhchủđạocủaanhta;BriankhôngthânthiệncholắmvàgiúpđỡngườikhácgiốngnhưAdele,vàomộtvàidịp,anhtađãcựckỳtửtếgiànhthờigianvàlờikhuyêncủamìnhchonhữngngườikhác.Bạnsẽtiếpxúcvớiai?
Xemxéthaiquanđiểmcóthểthựcthiđượcvềquyếtđịnhsau:
Đâylàmộtsựlựachọngiữahaitròmayrủi.Adelelàmộtngườigầngũivàchắcchắndễhiểu,cònBriancónhiềukhảnăngmanglạimộtkếtquảthuakémhơnmộtchút,vớimộtxácsuấtthấpchomộtkếtquảcựckỳtốt.Biếncốhiếmsẽđượcđặttrọngsốquácaobởimộthiệuứngxácsuất,thiênvềBrian.ĐâylàmộtsựlựachọngiữanhữngấntượngchungcủabạnvềAdelevàBrian.Nhữngtrảinghiệmtốtvàxấumàbạntừngcóđãgópphầnvàosựhìnhdungvềcáchhànhxửthôngthườngcủahọ.Trừkhibiếncốhiếmxuấthiệntrongđầumộtcáchtáchbiệt(Brianđãcólầnthóamạmộtđồngnghiệpkhianhnàyhỏixinsựgiúpđỡ),địnhchuẩnsẽđượcthiênvềhướngcáctrườnghợpđiểnhìnhvàgầnđây,thiênvềAdele.
Trongmộtýnghĩhaihệthống,sựgiảithíchthứhaixemrahợplýhơn
nhiều.Hệthống1tạoranhữnghìnhdungchungvềAdelevàBrian,baogồmmộttháiđộcảmxúcvàmộtxuhướngtiếpcậnhoặcxalánh,đểsựsosánhvềnhữngxuhướngnàylàcầnthiếtnhằmxácđịnh“cánhcửamàbạnsẽgõ”tìmracâutrảlời.Trừkhibiếncốhiếmxảyratrongđầubạnmộtcáchrõràng,nósẽkhôngđượcđặttrọngsốcao.Việcápdụngcùngýtưởngnàyvàocácthínghiệmvềsựlựachọndựatrênsựtrảinghiệmkhôngmấyphứctạp.Khihọlàđốitượngquansátviệctạoracáckếtquảquathờigian,hainútbấmpháttriển“cáctínhcách”hòanhậpvớinhữnghưởngứngcảmxúcđikèm.
Cácđiềukiệntheođócácbiếncốhiếmbịbỏquahoặcđặttrọngsốquálớngiờđâyđượcnhậnthứctốthơnsovớitrướcđâykhilýthuyếttriểnvọngđượclậpthànhcôngthức.Xácsuấtcủamộtbiếncốhiếmsẽ(thườnglàkhôngđềuđặn)đượcđánhgiáquácao,bởikhuynhhướngchứngthựccủatrínhớ.Khinghĩvềbiếncố,bạncốgắngbiếnnóthànhsựthựctrongđầumình.Mộtbiếncốhiếmsẽbịđặttrọngsốquácaonếunólôicuốnđượcsựchúýmộtcáchcụthể.Sựchúýriêngbiệtđượcbảođảmmộtcáchthựcsựkhicáctriểnvọngđượcmôtảrõràng(“99%khảnăngthắng1.000đô-lavà1%khảnăngchẳngcógì”).Nhữngmốilothườngtrực(xebusởJerusalem),nhữnghìnhảnhsinhđộng(nhữngbônghồng),nhữnghìnhdungcụthể(1trongsố1.000),vànhữnglờinhắcnhởrõràng(nhưtronglựachọndựatrênsựmiêutả)tấtcảgópphầnvàoviệcđặttrọngsốquácao.Vàkhikhôngcònhoạtđộngđặttrọngsốquácaonữa,sựsaonhãngsẽthaythế.Khinótrởthànhnhữngxácsuấthiếm,tríóccủachúngtakhôngđượcdựtínhtiếpnhậnnhữngthứkhácólý.Đốivớicáccưdâncủamộthànhtinhcóthểđượctiếpxúcvớinhữngbiếncốmàchưaaitừngtrảiqua,đâychẳngthểlàtintốtlành.
PHÁTNGÔNVỀNHỮNGBIẾNCỐHIẾM
“CáctrậnsóngthầnhiếmxảyrangaycảởNhậtBản,nhưnghìnhảnhđóquámạnhmẽvàámảnhtớinỗicácdukháchắtsẽđánhgiáquámứcxácsuấtxảyracủachúng.”
“Đólàmộtchukỳthảmhọaquenthuộc.Bắtđầubằngsựcườngđiệuvàviệcđặttrọngsốquámức,sauđósựsaonhãngbắtđầuxảyra.”
“Chúngtakhôngnêntậptrungvàomộttìnhhuốngriênglẻ,hoặcchúngtasẽđánhgiáquámứcxácsuấtcủanó.Hãythiếtlậpnhữnglựachọnloạitrừ
riêngbiệtvàđặtracácxácsuấtcótổngbằng100%.”
“Họmuốnngườitalolắngbởirủiro.Đólàlýdotạisaohọmiêutả1catửvongtrên1000camắcphải.Họđangtínhtoándựatrênsựsaonhãngmẫuthức.”
Chương31.Cácchínhsách/cáchgiảiquyếtrủiro
Tưởngtượngrằngbạnđốimặtvớicặpquyếtđịnhđồngthờisau.Trướchết
hãynghiêncứucảhaiquyếtđịnh,sauđóđưaracáclựachọncủabạn.
Quyếtđịnh(1):Lựachọngiữa:
A.Mộtkhoảnlợiíchchắcchắn240đô-la.
B.25%khảnăngthuvề1.000đô-lavà75%khảnăngkhôngthuvềcáigì.
Quyếtđịnh(2):Lựachọngiữa:
C.Mấtchắc750đô-la.
D.75%khảnăngmất1.000đô-lavà25%khảnăngkhôngmấtthứgì.
Cặplựachọncácvấnđềnàycómộtvịtríquantrọngtrongtiểusửcủalýthuyếtviễncảnhvànócónhữngpháthiệnmớiđểnóivớichúngtavềtínhhợplý.Nhưbạnđãđọclướtquahaivấnđề,phảnứngbanđầucủabạnvớinhữngđiềuchắcchắn(AvàC)làsựchúýtớiđiềuthứnhấtvàsựáccảmđốivớiđiềuthứhai.Sựđánhgiádựatrêncảmxúcvề“lợiíchchắcchắn”và“tổnthấtchắcchắn”làmộtphảnứngcócơchếtựđộngcủaHệthống1,nóchắcchắndiễnratrướckhisựtínhtoáncầnnhiềucôngsứchơn(vàkhôngbắtbuộc)vềcácgiátrịdựtínhcủahaitròmayrủi(tươngứnglà,mộtlợiích250đô-lavàmộttổnthất750đô-la).HầuhếtsựlựachọncủaconngườitươngtựnhưnhữngdựđoáncủaHệthống1vàđạiđasốthíchphươngánAhơnBvàDhơnC.Giốngnhưnhiềusựlựachọnkháccóliênquantớicácxácsuấttrungbìnhhoặccao,ngườitacóxuhướngáccảmvớirủirotrongphạmvicủanhữnglợiíchvàtìmkiếmrủirotrongphạmvicủanhữngtổnthất.TrongthínghiệmgốcmàAmosvàtôiđãtiếnhành,73%sốngườithamgialựachọnAtrongquyếtđịnh(1)vàDtrongquyếtđịnh(2)vàchỉcó3%thiênvềsựkếthợpBvàC.
Bạnđãđượcđềnghịnghiêncứucảhailựachọntrướckhiđưaralựachọnđầutiêncủamìnhvàbạnchắchẳnđãlàmvậy.Nhưngcómộtđiềumàbạn
chắcchắnđãkhônglàm:Bạnkhôngtínhtoáncáckếtquảcóthểcủacảbốnsựkếthợpgiữacáclựachọn(AvàC,AvàD,BvàC,BvàD)đểxácđịnhxemsựkếthợpnàokhiếnbạnhàilòngnhất.Nhữngưuáicủabạndànhchohaivấnđềmangtínhthuyếtphụctrựcgiácvàkhôngcólýdonàođểnghĩrằngchúngcóthểdẫntớirắcrối.Hơnthếnữa,việckếthợphaivấnđềquyếtđịnhlàmộtbàitậpkhó,bạnphảicầntớigiấybútđểhoànthành.Bạnđãkhônglàmvậy.Giờhãyxemxétvấnđềlựachọndướiđây:
AD.25%khảnăngthắngđược240đô-lavà75%khảnăngthua760đô-la.
BC.25%khảnăngthắngđược250đô-lavà75%khảnăngthua750đô-la.
Lựachọnnàyquảdễdàng!PhươngánBCthựcsựvượttrộisovớiphươngánAD(thuậtngữchuyênmôndànhchomộtphươngánrõràngtrởnêntốthơnsovớithứkhác).Bạnđãthựcsựbiếtđiềugìdiễnratiếptheođó.PhươngánvượttrộiởADlàsựkếthợpcủahaiphươngánbịloạibỏtrongcặpđầutiêncủacácvấnđềquyếtđịnh,phươngánthứnhấtchỉcó3%ngườithamgiaủnghộtrongnghiêncứugốccủachúngtôi.PhươngánBCkémhơnđượcưutiênbởi73%sốngườithamgia.
PHỔQUÁTHAYCHITIẾT?
Tậphợpcáclựachọnnàychứađựngnhiềuđiềuđểnóivớichúngtavềnhữnggiớihạnvềsựsuynghĩhợplýcủaconngười.Mộtđiềutrongsốđólànógiúpchúngtathấyđượcsựthốngnhấthợplogiccủanhữngsựưuáiconngườidànhchođiềumànóvốnlàmộtảotưởngvôvọng.Hãycócáinhìnkhácđốivớivấnđềsaucùng,khádễdàng.Bạncóthểđãtưởngtượngraxácsuấtcủaviệcphântáchvấnđềlựachọnrõràngnàythànhmộtcặpcácvấnđềsẽdẫntớiđạiđasốngườidânlựachọnmộtphươngántệhơn?Vềcơbảnđiềunàylàđúng:Mỗilựachọnđơngiảnđượcđưavàocôngthứctrongmốiquanhệvớinhữnglợiíchvàtổnthấtcóthểđượcmổxẻtheovôsốcáchtạothànhmộtsựliênkếtcáclựachọn,gợiranhữngưutiêncókhảnăngmâuthuẫnnhau.
Vídụcũngđãchỉrarằngthậttốnkémkhitrởnênáccảmrủiro.Nhữngquanđiểmnàykhiếnbạnsẵnsàngchitrảmộtkhoảnphụphíđểgiànhđượcmộtlợiíchchắcchắnhơnlàđốimặtvớimộttròmayrủivàcũngsẽsẵnsàngchitrảmộtkhoảnphụphí(tronggiátrịdựtính)đểtránhmộttổnthấtchắcchắn.Cảhaisựchitrảấyđềuxuấtpháttừcùngmộttúitiềnvàkhibạnđốimặtvớicảhaidạngvấnđềcùnglúc,cácquanđiểmtráingượckhôngchắclàtốiưu.
Cóhaicáchphântíchcácquyếtđịnh1và2:
Cấutrúchẹp:Mộtchuỗicácquyếtđịnhđơngiản,đượcxemxétmộtcáchtáchbiệt.Cấutrúcphổquát:Mộtquyếtđịnhbaohàmđơnnhất,vớibốnphươngán.
Cấutrúcphổquátrõrànglàưuviệthơntrongtrườnghợpnày.Thậtvậy,nósẽtrởnênưuviệt(hoặcchíítthìcũngkhôngkémhơn)tronghầuhếtcáctrườnghợp,trongđómộtvàiquyếtđịnhphảiđượcsuytínhcùngnhau.Hìnhdungramộtbảndanhsáchdàigồmnăm(cặp)quyếtđịnhđơnđượcxemxétcùngmộtlúc.Cấutrúcphổquát(baohàm)gồmcómộtlựachọnđơnnhấtvới32phươngán.Cấutrúchẹpsẽgợiramộtchuỗigồmnămlựachọnđơn.Chuỗinămsựlựachọnsẽtrởthànhmộttrongsố32phươngánthuộccấutrúcphổquát.Nósẽlàthứtốtnhấtchứ?Cóthểnhưngkhôngchắcchắnlắm.Dĩnhiên,mộttácnhâncólýtrísẽgianhậpvàocấutrúcphổquát,nhưngconngườitheobảnnănglạilànhữngcấutrúchẹp.
Ýniệmvềsựthốngnhấthợplogic,nhưtrongvídụnàyđãchỉra,khôngthểthựchiệnđượcquatrínãobịgiớihạncủachúngta.DochúngtadễbịảnhhưởngbởiWYSIATIvàáccảmvớisựnỗlựctríóc,chúngtacóxuhướngđưaracácquyếtđịnhkhinảysinhvấnđề,dùchochúngtađãđượcchỉdẫnrõrànglàcầnphảixemxétchúngtrongcùngmộttổngthể.Chúngtakhôngcócảkhuynhhướnglẫnnhữngnguồnlựctinhthầnđểtuântheosựthốngnhấttrongcácquyềnưutiêncủamình,vàcácquyềnưutiêncủachúngtakhôngđượctạolậpmộtcáchthầndiệuđểtrởnênchặtchẽ,vìchúngnằmtrongmôhìnhtácnhânlýtrí.
VẤNĐỀCỦASAMUELSON
PaulSamuelsonvĩđại,mộtnhàkinhtếhọcvĩđạicủathếkỷXX–đãhỏimộtngườibạnrằngliệuôngnàysẽchấpnhậnmộttròmayrủibằngcáchtungmộtđồngxu,trongđóôngtasẽthua100đô-lahoặcthắng200đô-lahaykhông.Ngườibạncủaôngđãtrảlời:“Tôisẽkhôngđặtcượcbởitôicảmthấy100đô-lamấtđilớnhơnsovới200đô-lathuđược.Nhưngtôisẽthamgiacùngvớiôngnếuônghứachophéptôilàm100lầntròcácượcnhưvậy.”Trừkhibạnlàmộtnhàlýluận,bạnchắchẳnsẽcócùngchungtrựccảmvớingườibạncủaSamuelson,rằngviệcchơimộtcanhbạcvôcùngcólờinhưngcũngrấtrủiro,nhiềulầnchơisẽlàmgiảmsựrủiromộtcáchchủquan.Samuelsonthấycâutrảlờicủabạnmìnhthậtthúvịvàbắttayvàophântíchnó.Ôngđãchứngminhđượcrằngdướimộtsốđiềukiệnvôcùngcụthể,một
ngườitốiđahóalợiíchtừbỏmộttròmayrủiđơngiảncóthểcũngsẽtừbỏlờiđềnghịthamgianhiềutròmayrủi.
ĐángchúýlàSamuelsondườngnhưkhôngquantâmtớithựctếlàchứngminhcủaông,dĩnhiênlàcócăncứ,đãdẫntớimộtkếtluậnphạmvàochiềuhướngphổbiến,nếukhônghợplý:Lờiđềnghịthamgiahàngtrămtròmayrủiquảthựcquálôicuốnđếnnỗikhôngmộtngườiônhòanàocóthểtừchối.MatthewRabinvàRichardThalerđãchỉrarằng“tròmayrủiđượctổnghợptừmộttrămtròcácược50-50thua100đô-la/được200đô-lacómộtkhoảnlợinhuậndựtínhlà5.000đô-la,chỉvới1/2.300khảnăngbịthuabấtcứkhoảntiềnnàovàchỉ1/62.000khảnăngbịmấtnhiềuhơn1.000đô-la.”Dĩnhiên,luậnđiểmcủahọlànhưvậynếulýthuyếtthỏadụngcóthểphùhợpvớisựưutiênngớngẩnnhưvậyvớibấtkểhoàncảnhnào,vậythìhẳnđãphảicóvàisaisótxảyragiốngnhưkiểuchọnlựadựatrênlýtrí.SamuelsonđãkhôngthấyđượcsựkiểmchứngcủaRabinđốivớicáckếtquảvôlýcủasựáccảmmấtmátgaygắtđốivớinhữngkhoảntiềncượcnhỏ,nhưngôngchắcchắnsẽkhôngbịlàmchongạcnhiênbởiđiềunày.Thiệnýcủaôngcònnhằmxemxétxácsuấthợplýcóthểđểloạibỏảnhhưởngmạnhmẽcủamôhìnhdựatrênlýtrí.
ChophépchúngtôiđượcthừanhậnrằngmộthàmgiátrịrấtđơngiảnmôtảcácưutiêncủangườibạnSamuelson(gọiôngấylàSam).Đểdiễnđạtsựáccảmcủaôngấyvớinhữngtổnthất,Samchéplạivụcácược,saukhinhântừngtổnthấtvớihệsố2.Sauđóôngtínhtoángiátrịdựtínhcủatròcácượcđãđượcchéplại.Vàđâylàcáckếtquả,vớimột,hai,hoặcbalầntungđồngxu.Chúngxứngđángđượcdùngđểcungcấptàiliệucụthểchomộtsốnỗlựccủanhữngngườithíchsựchitiết.
Giátrịdựtính
Tungmộtlần
Tổnthấtnhânđôi
(50%thua100;50%thắng200)
(50%thua200;50%thắng200)
50
0
Tunghailần (25%thua200;50%thắng100;25%thắng400) 100
Tổnthấtnhânđôi
(25%thua400;50%thắng100;25%thắng400) 50
Tungbalần
Tổnthấtnhânđôi
(12.5%thua300;37.5%thắng0;37.5%thắng300;12.5%thắng600)
(12.5%thua600;37.5%thắng0;37.5%thắng300;12.5%thắng600)
150
112.5
Bạncóthểthấytrongsựtrìnhbàynàytròmayrủicómộtgiátrịdựtínhlà50.Tuynhiên,mộtlầntungđồngxuchẳngcógiátrịgìđốivớiSambởiôngcảmthấynỗiđaucủaviệcmấtđimộtđô-lanhứcnhốigấphailầnniềmvuigiànhđượcmộtđô-la.Saukhichéplạitròmayrủinhằmphảnánhsựáccảmmấtmátcủamình,Samsẽpháthiệnrarằnggiátrịcủatròmayrủilà0.
Giờhãyxemxéttrườnghợptungđồngxuhailần.Nhữngnguycơtổnthấtđãgiảmxuống25%.Haikếtquảcựcđoan(thua200hoặcthắng400)triệttiêulẫnnhauvềgiátrị;chúngcókhảnăngxảyrangangnhau,vàcáctổnthấtđượcđặttrọngsốnhiềugấphailầnsovớilợiích.Nhưngkếtquảtrungbình(mộttổnthất,mộtlợiích)lạitíchcực,vàdovậylàmộtcanhbạcképnhưlàmộtchỉnhthể.Giờđâybạncóthểthấyđượccáigiácủacấutrúchẹpvàsựthầnkỳcủatổnghợpcáctròmayrủi.Đólàhaitròmayrủicótriểnvọng,nếuchúngđứngriênglẻthìchẳngcógiátrịgìđốivớiSam.Nếuônggặplờiđềnghịvàohaidịpriêngbiệt,ôngsẽtừbỏởcảhailần.Tuynhiên,nếuônggộpcảhailờiđềnghịlạicùngnhau,chúngcótổngtrịgiálà50đô-la!
Mọithứthậmchítrởnênsángsủahơnkhicảbatròmayrủiđượcgộplại.Cáckếtquảtiêucựcvẫntriệttiêulẫnnhau,nhưngchúngđãtrởnênítquantrọnghơn.Lầntungđồngxuthứba,mặcdùchẳngcógiátrịgìnếuđánhgiáriêngnó,nhưngđãcộngthêm62.5đô-lavàotổnggiátrịcủagói.TrongthờigianđóSamđượcđềnghịnămtròmayrủi,giátrịdựtínhcủalờiđềnghịsẽlà250đô-la,xácsuấtcủaviệckhôngmấtgìcảcủaôngsẽlà18.75%vàkhoảntươngđươngtiềncủaôngsẽlà203.125đô-la.KhíacạnhđángchúýcủacâuchuyệnnàyđólàSamkhônglưỡnglựtrongmốiáccảmcủamìnhtrướcnhữngtổnthất.Tuynhiên,tậphợpcáctròmayrủicótriểnvọnglàmgiảmnhanhchóngxácsuấtcủatổnthấtvàtácđộngcủasựáccảmmấtmátđốivớinhữngưutiêncủaônggiảmbớtmộtcáchphùhợp.
GiờđâytôiđãcóbàithuyếtphápchoSamnếuôngtừchốilờiđềnghịvề
mộttròmayrủicótriểnvọngcaođượcchơichỉmộtlầnvàdànhchobạnnếubạncùngchungmốiáccảmvớinhữngtổnthấtmộtcáchvôlý:
Tôiđồngcảmvớimốiáccảmcủabạntrướcviệcthuabấtcứmộttròmayrủinào,nhưngnóđanglấyđicủabạnmộtkhoảntiềnlớn.Xinhãyxemxétcâuhỏisau:Bạnđangởvàogiờphútlâmchung?Đâycóphảilàlờiđềnghịcuốicùngvềmộttròmayrủinhỏcótriểnvọngmàbạnsẽcânnhắchaykhông?Dĩnhiên,bạnkhôngchắcđãđượcđềnghịchơitròmayrủinàythêmmộtlầnnữa,nhưngbạnsẽcónhiềucơhộiđểcânnhắcnhữngtròmayrủihấpdẫnvớinhữngkhoảnđặtcượcrấtnhỏsovớisựgiàucócủabạn.Bạnsẽtựmìnhkiếmđượcmộtkhoảnlợitàichínhlớnnếubạncókhảnăngthấyđượcmộttrongsốnhữngtròmayrủinàynhưlàmộtphầncủamộtchỉnhthểgồmnhiềutròmayrủinhỏvànhẩmcâuthầnchúsẽđưabạntiếnmộtbướcđángkểtớigầnhơnvớitínhhợplýcủakinhtế:Bạnthắngmộtchút,thuamộtchút.Mụcđíchchínhcủacâuthầnchúnàylànhằmkiểmsoátsựphảnứngcảmxúccủabạnkhibạnthuacuộc.Nếubạntintưởngnócóhiệuquả,bạnnêntựnhắcnhởmìnhvềđiềuđómỗikhiquyếtđịnhviệcnênhaykhôngnênchấpnhậnmộtrủironhỏvớigiátrịdựtínhlạcquan.Nhớlạinhữnghạnchếsaukhisửdụngcâuthầnchú:
Nóthựcthikhicáctròmayrủithựcsựđộclậpvớinhữngtròkhác,nókhôngứngdụngchonhữnghoạtđộngđầutưphứctạptrongcùngmộtlĩnhvực,màởđócóthểtấtcảđềucùngnhaucóchiềuhướngxấuđi.Nóchỉthựcthikhitổnthấtcóthểkhôngkhiếnbạnphảilolắngvềtổngtàisảncủamình.Nếubạncóthểchấpnhậntổnthấtnhưlàtintứctồitệvềlợiíchkinhtếcủabạn,hãycoichừng!
Nếubạncóphươngpháprènluyệncảmxúcđiềumàquytắcnàycầnđến,bạnsẽkhôngbaogiờxemxétmộttròmayrủinhỏriênglẻhoặcáccảmmấtmátđốivớimộttròmayrủinhỏchotớikhibạnthựcsựnằmtrêngiườngbệnhcủamìnhvàthậmchílàcảsauđónữa.
Lờikhuyênnàykhôngphảilàkhôngthểlàmtheo.Cácthươngnhânlãoluyệntrêncácthịtrườngtàichínhsốngnhờvàonómỗingày,chechởchobảnthânhọkhỏinỗixótxavềnhữngtổnthấtgâyrabởicấutrúcphổquát.Nhưđãđượcđềcậptừtrướcđó,giờđâychúngtabiếtđượcrằngcácchủthểthựcnghiệmcóthểgầnnhưđãkhắcphụcđượcnỗiáccảmmấtmátcủamình(trongbốicảnhchung)bằngcáchxuikhiếnhọ“suynghĩnhưmộtthươngnhân”,đúngnhưcácchuyêngiachuyểnnhượngcầuthủbóngrổlãoluyệnkhônghềbịảnhhưởngbởihiệuứngsởhữugiốngnhưlànhữngngườichưacókinhnghiệmphạmphải.Cácnhànghiêncứuđưaracácquyếtđịnh
rủiro(chấpnhậnhoặctừbỏcáctròmayrủitrongđóhọcóthểsẽthua)dướinhữngchỉdẫnkhácnhau.Trongtrạngtháicấutrúchẹp,họđượcmáchnướcrằng“đưaratừngquyếtđịnhmộtnhưthểnólàquyếtđịnhduynhất”vàchấpnhậncáccảmxúccủahọ.Cácchỉdẫndànhchocấutrúcphổquátcủamộtquyếtđịnhbaogồmcáccụmtừ“tưởngtượngbảnthânbạnlàmộtthươngnhân”,“bạnlàmviệcnàymãirồi”và“xửlýnónhưmộttrongnhiềuquyếtđịnhcóliênquantớitiền,nósẽcộngtổngtấtcảlạiđểtạoramột‘danhmụcđầutư’.”Cácnhàthựcnghiệmđãđánhgiáphảnứngcảmxúccủacácchủthểtrướcnhữnglợiíchvàtổnthấtbằngnhữngthướcđosinhlý,baogồmcảnhữngchuyểnđổitrongđộdẫnđiệntừcủada,màđãtừngđượcsửdụngtrongviệcpháthiệnnóidối.Nhưđãdựtính,cấutrúcphổquátđãbàomònphảnứngcảmxúctrướcnhữngtổnthấtvàlàmtăngsựtựnguyệnđónnhậnnhữngrủiro.
Sựkếthợpcủamốiáccảmmấtmátvớicấutrúchẹplàmộttaihọatốnkém.Cácnhàđầutưcánhâncóthểtránhđượctaihọađó,đạtđượcnhữnglợiíchcảmxúcvớicấutrúcphổquáttrongkhicùnglúctiếtkiệmđượcthờigianvàloâu,bằngviệcgiảmtầnsốxuấthiện,cùngvớiđóhọkiểmtracáckhoảnđầutưcủamìnhđangtiếntriểnthuậnlợinhưthếnào.Theosátchặtchẽnhữngbiếnđộnghàngngàylàthừanhậnmấtmát,bởinỗixótxathườngxuyênvềnhữngtổnthấtnhỏvượtquániềmvuivềnhữnglợiíchnhỏtươngđươngdiễnrathườngxuyên.Bêncạnhviệcnângcaochấtlượngđờisốngtinhthần,sựnétránhcóchủtâmtrướcrủirothuộcvềcáckếtquảtrongngắnhạncảithiệnchấtlượngcủacảcácquyếtđịnhlẫnkếtquả.Sựphảnứngtrongngắnhạntrướctinxấulàmgiatăngmốiáccảmmấtmát.Cácnhàđầutưđãtậphợpsựphảnhồinhậnđượcnhữngtintứcnhưvậyítthườngxuyênhơnvàcóthểítáccảmrủirohơnvàkếtthúcvớisựgiàucóhơn.Bạncũngítngảvềsựnhàonặnkhoảnđầutưvôíchcủamìnhhơnnếubạnkhôngbiếtđượcmỗicổphầntrongđóđangtiếntriểnthuậnlợitừngngày(từngtuầnhoặctừngtháng)nhưthếnào.Mộtcamkếtkhôngthayđổilậptrườngcủamộtaiđótrongmộtvàigiaiđoạn(tươngđươngvớiviệc“giữchặt”mộtkhoảnđầutư)cảithiệnthànhquảtàichính.
CÁCCHÍNHSÁCHRỦIRO
Cácnhàlậpđịnhnghiêngvềcấutrúchẹpdànhsựưuáibấtcứkhinàohọđốimặtvớimộtchọnlựarủiro.Họcóthểlàmtốthơnbằngviệccómộtchínhsáchrủiromàhọápdụngtheothônglệbấtcứkhinàomộtvấnđềcóliênquannảysinh.Cácvídụtươngtựvềcácchínhsáchrủiro“luônluôngiữmứckhấutrừcaonhấtcóthểkhimuabảohiểm”và“khôngbaogiờmuacáckhoảnbảođảmmởrộng.”Mộtchínhsáchrủirolàmộtcấutrúcphổquát.
Trongcácvídụvềbảohiểm,bạnchờđợisựtổnthấthihữuđốivớikhoảnđượckhấutrừtoànbộ,hoặcthấtbạihihữucủamộtsảnphẩmkhôngđượcbảohiểm.Vấnđềcóliênquanđólàkhảnăngcủabạnnhằmgiảmthiểuhoặctriệttiêunỗixótxatrướcsựtổnthấthihữubằngsuynghĩrằng:Chínhsáchnàychophépbạntiếpcậnvớinóhẳnsẽgầnnhưchắcchắnmanglạithuậnlợivềtàichínhtrongdàihạn.
Mộtchínhsáchrủirokếthợpcácquyếtđịnhtươngtựnhưcáinhìnbênngoàivềcácvấnđềdựtínhmàtôiđãthảoluậntrướcđó.Cáinhìnbênngoàichuyểnđổimụctiêutậptrungtừnhữngchitiếtthuộcvềtìnhthếhiệntạisangnhữngsốliệuthốngkêvềcáckếtquảtrongcáctìnhhuốngtươngtự.Cáinhìnbênngoàilàmộtcấutrúcphổquátđốivớilốitưduyvềcáckếhoạch.Chínhsáchrủirolàmộtcấutrúcphổquátbaobọcmộtchọnlựarủirocábiệttrongmộtchuỗicácchọnlựatươngtự.
Cáinhìnkháchquanvàchínhsáchrủirolànhữngbiệnphápchốnglạihaikhuynhhướngdễnhậnthấycóảnhhưởngtớinhiềuquyếtđịnh:Sựlạcquanquámứccủasailầmdựkiếnvàsựcẩntrọngquásứcđãgâyramốiáccảmmấtmát.Haikhuynhhướngnàyđốilậplẫnnhau.Sựlạcquanquámứcbảovệcáccánhânvàtổchứckhỏinhữnghiệuứnglàmnảysinhmốiáccảmmấtmát;mốiáccảmnàybảovệhọkhỏinhữngýnghĩđiênrồvềsựlạcquantựtintháiquá.Kếtquảcuốicùngkhádễchịuđốivớingườiraquyếtđịnh.Nhữngngườilạcquantinrằngcácquyếtđịnhmàhọđưarathậntrọnghơnsovớithựctế,vànhữngngườiraquyếtđịnháccảmmấtmáttừchốimộtcáchnghiêmchỉnhnhữngmệnhđềbiênhạnmàhọcóthểchấpnhậntheomộtcáchkhác.Dĩnhiên,ởđâykhônghềcósựđảmbảorằngcáckhuynhhướngnàytriệttiêulẫnnhautrongtừngtìnhhuống.Mộttổchứcmàcóthểtriệttiêucảsựlạcquanquámứclẫnmốiáccảmquáđộthìnênlàmnhưvậy.Sựkếthợpcủacáinhìnbênngoàivớimộtchínhsáchrủironênlàmộtmụctiêuhướngđến.
RichardThalerbànvềmộtcuộcthảoluậnvềviệcraquyếtđịnhmàôngđãthamgiacùngvớicácnhàquảnlýhàngđầucủa25bộphậntrongmộtcôngtylớn.Ôngđãđềnghịhọxemxétmộtphươngánrủirotheođó,vớicácxácsuấtbằngnhau,họcóthểthualỗmộtkhoảnvốnlớnmàhọđangkiểmsoáthoặckiếmđượcgấpđôikhoảntiềnđó.Chẳngaitrongsốcácnhàquảnlýcấpcaosẵnsàngchấpnhậnmộttròmayrủinguyhiểmcỡđó.Sauđó,ThalerđãchuyểnsangvịCEOcủacôngty,ôngnàylúcđócũngđanggópmặtvàhỏixinýkiếncủavịlãnhđạo.Khôngchútdodự,vịCEOđãtrảlời:“Tôimongsaotấtcảbọnhọđềuchấpnhậnnhữngrủirocủamình.”Trongbốicảnhcủacuộcthảoluận,đólàđiềutựnhiênđốivớivịCEOkhichấpnhận
mộtcấutrúcphổquátbaogồmtấtcả25vụđánhcược.CũnggiốngnhưSamkhiđốimặtvới100lầntungđồngxu,ôngđãcóthểhyvọngởsựtổnghợpthốngkêsẽlàmgiảmrủirotoànbộ.
PHÁTNGÔNVỀNHỮNGCHÍNHSÁCH/CÁCHGIẢIQUYẾTRỦIRO
“Hãybảocôtasuynghĩnhưmộtthươngnhân!Cóthắngthìcũngphảicóthua.”
“Tôiđãquyếtđịnhđánhgiádanhmụcđầutưcủamìnhchỉtrênmộtphầntư.Tôiquááccảmvớisựmấtmátđếnnỗiđưaranhữngquyếtđịnhhợplýtrongsựviệcđốidiệnvớinhữngdaođộnggiácảhàngngày.”
“Họchưatừngmuacácloạibảohiểmmởrộng.Đóchínhlàchínhsáchrủirocủahọ.”
“Từngchuyênviêncủachúngtôicó“áccảmmấtmát”tronglĩnhvựccủaanhtahoặccôta.Đólàđiềuhoàntoàntựnhiên,nhưngkếtquảlàtổchứcđangkhông.”
Chương32.Giữvữngmụctiêu
Ngoạitrừnhữngngườirấtnghèohaynhữngngườithunhậpvừađủsốngcó
độngcơkiếmtiềnlàđểduytrìcuộcsốngthìđốivớimộtsốngườiđộngcơkiếmtiềnkhôngnhấtthiếtnhằmmụcđíchkiếmthậtnhiềutiền.Đốivớitỷphúhaymộtsốthươnggiađầutưvàomộtdựánkinhtếthìtiềnbạcđôikhithểhiệnsựtựtrọngvàsựthànhcông.Nhữngphầnthưởnghaynhữngtrừngphạt,nhữnghứahẹnvànhữngđedọa,đềuởtrongđầuchúngtavàđượcchúngtagiữgìncẩnthận.Chúngtađịnhhìnhnhữngưutiêncủamìnhvàthúcđẩyhànhđộngcủamình,nhưnhữngsựkhíchlệđượccungcấptrongmôitrườngxãhội.Nhưmộthệquả,chúngtakhướctừnhữngtổnthấtkhilàmviệcđóđồngnghĩavớiviệcthừanhậnthấtbại,chúngtacóthànhkiếnvớinhữnghànhđộngcóthểdẫntớisựhốitiếcvàchúngtagợiramộtsựviểnvôngnhưngtươngphảnrõnétgiữachểnhmảngvàủyquyền,khônglàmvàlàm,bởiýthứctráchnhiệmđốivớingườinàycóthểsẽcaohơnsovớinhữngngườikhác.Tiềntệsaucùngđểlàmphầnthưởnghoặctrừngphạtthườngcócảmxúc,mộtdạngcủahoạtđộngtựphânchiamàchắchẳntạoranhữngxungđộtvềlợiíchkhicánhânhànhđộngnhưmộttrunggianđạidiệnchomộttổchức.
NHỮNGGIÁTRỊVỀTINHTHẦN
RichardThalerđãtừngbịmêhoặctrongnhiềunămbởisựgiốngnhaugiữathếgiớicủasựtínhtoáncùngvớinhữnggiátrịtinhthầnmàchúngtasửdụngđểthiếtlậpvàvậnhànhcuộcsốngcủamình,vớicáckếtquảđôikhilàngớngẩnnhưnglạirấthữudụng.Cácgiátrịtinhthầnđếntừmộtvàitrạngtháikhácnhau.Chúngtatíchtrữtiềnbạccủamìnhdướinhữnggiátrịkhácnhau,đôikhinólàvậtchất,đôilúcchỉlàtinhthần.Thườngchúngchỉdànhcáckhoảntiềntiếtkiệmchoviệchọchànhcủaconemchúngtahoặcchocáctìnhhuốngytếkhẩncấp.Rõràng,ởđâycómộthệthốngphâncấprõràngcácmongmuốncủachúngtađểrútracácgiátrịnàynhằmtrangtrảichonhữngnhucầuhiệntại.Chúngtasửdụngcácbảngkêkhaitàichínhđểkiểmsoátviệcchitiêucủabảnthân,nhưlậpmộtkhoảnngânsáchchitiêutronggiađình,giớihạnlượngcàphêtiêutốnhàngngàyhoặctăngthờigiandànhchoviệcrènluyệnthểlực.Thôngthường,chúngtachitrảmộtkhoảnchoviệckiểmsoátbảnthân,vídụcùngmộtlúcgửitiềnvàomộttàikhoảntiếtkiệmvàgiahạnnợtrênthẻcredit.Tínhkinhtếcủahìnhmẫutácnhânhợplýkhôngviệnđếnsựtínhtoántrựcgiác:Chúngcómộtcáinhìntoàndiệnvề
cáckếtquảvàđượcđịnhhướngbởinhữngđộngcơbênngoài.Đốivớiconngười,cácgiátrịtinhthầnlàmộtdạngcủacấutrúchẹp;chúngduytrìmọithứdướisựkiểmsoátvàcóthểđiềukhiểnđượcbởimộtýnghĩcóhạn.
Cácgiátrịtinhthầnđượcsửdụngrộngrãinhằmbámvữngmụctiêu.Hãynhớlạirằng:Cáctaygônchuyênnghiệpcócúđánhnhẹvàolỗthànhcônghơnnhiềukhisắpđặtđểtránhmộtcúbogeyhơnlàđánhthànhcôngmộtcúbirdie.Mộtkếtluậnmàchúngtôicóthểrútrađólàcáctaygôncựpháchnhấttạoramộtgiátrịriêngbiệtchotừnglỗgôn,họkhôngchỉduytrìmộtgiátrịduynhấtchothànhcôngtoàndiệncủamình.MộtvídụmỉamaimàThalerđãthuậtlạitrongmộtbảnbáocáotrướcđóvẫnlàmộttrongnhữngvídụminhhọaxuấtsắcnhấtvềsựgiảithíchbằngtâmlýảnhhưởngtớihànhvinhưthếnào:
Haingườihâmmộthểthaocuồngnhiệtdựđịnh40dặmđểxemmộttrậnđấubóngrổ.Mộtngườitrongsốhọđãtrảtiềnchotấmvécủamình;ngườikiađangmuavéthìnhậnđượcmộtvémiễnphíkháctừmộtngườibạn.Mộttrậnbãotuyếtđượcdựbáolàsẽxuấthiệnvàođêmdiễnratrậnđấu.Aitrongsốhaingườicókhảnăngđươngđầuvớibãotuyếthơnđểtớixemtrậnđấu?
Câutrảlờiđãcóngaytứckhắc:Chúngtabiếtrằngngườiđãtrảtiềnchotấmvécủamìnhcókhảnăngláixetớixemnhiềuhơn.Lờigiảiđápđưaradựatrêntâmlý.Chúngtagiảđịnhrằngcảhaingườihâmmộnàylậpramộtgiátrịchotrậnđấumàhọđãmongđợiđượcxem,việcbỏlỡtrậnđấusẽkhéplạicácgiátrịvớimộtbảncânđốitiêucực.Khôngchúýtớiviệchọđãtớivớitấmvénhưthếnào,cảhaiđềusẽbịlàmchothấtvọng–nhưngsaingạchrõrànglàtiêucựchơnđốivớingườiđãmuavévàgiờđâyrỗngtúicũngnhưlàthuathiệtvìtrậnđấu.Vìởnhàthìthậttồitệđốivớicánhânnày,anhtađượcthúcđẩyđểvượtbãotuyếttớixemtrậnđấunhiềuhơn.Cónhữngsựtínhtoánngầmvềtrạngtháicủabảngcânđốicảmxúc,theonhưkiểumàHệthống1thựcthimàkhônghềcósựcânnhắckỹcàng.Cáccảmxúcmàconngườigắnvớicácgiátrịtinhthầncủahọkhôngđượcthừanhậntronglýthuyếtkinhtếchuẩn.Mộtconngườikinhtếcóthểnhậnrarằngtấmvéđãthựcsựđượcthanhtoánvàkhôngthểhoàntrả.Đólàchiphí“chìm”vàconngườikinhtếcóthểsẽkhôngquantâmxemliệurằnganhtađãmuatấmvéđểtớitrậnđấuhaylàcóđượcnhờmộtngườibạn(nếukinhtếcónhữngngườibạn).Đểthựcthihànhvidựatrênlýtrínày,Hệthống2sẽphảiýthứcđượcvềkhảnăngđốinghịchvớithựctế:“Tôisẽvẫnláixedướibãotuyếtnếutôiđượcnhậnvémiễnphítừmộtngườibạnchứ?”Cầnphảivậndụngtớimộtđầuóclanhlợivàcókỷluậtđểnêulênmộtcâuhỏikhónhưvậy.
Mộtnhầmlẫncóliênquangâyưuphiềnchocácnhàđầutưcánhânkhihọbáncáccổphầntừdanhmụcđầutưcủamình:
Bạncầncótiềnđểtrangtrảicácchiphíđámcướicủacongáibạnvàsẽphảinhượnglạivàicổphần.Bạnnhớmứcgiáởthờiđiểmbạnmuavàotrênmỗiđầucổphầnvàcóthểxácđịnhnónhưlàmột“cổphầnthànhcông”,giátrịhiệntạinhiềuhơnsovớimứcbạnđãtrảđểmuanó,hoặcnhưlàmộtngườimấtcủa.Trongsốcáccổphầnmàbạnsởhữu,BlueberryTileslàmộtcổphầnthànhcông,nếubạnnhượnglạinóvàongàyhômnaybạnsẽthuđượcmộtkhoảnlợiíchlà5.000đô-la.BạnnắmgiữmộtkhoảnđầutưtươngtựởTiffanyMotor,hiệntạinócógiálà5.000đô-la,thấphơnsovớimứcgiábạnđãtrảđểmuanó.Giátrịcủacảhaicổphầnđềuđãổnđịnhtrongnhiềutuầngầnđây.Bạncókhảnăngnhượnglạicổphầnnàonhiềuhơn?
Mộtcáchhợplýđểtrìnhbàyhệthốngsựchọnlựanàyđólà:“TôicóthểkếttoánkhóasổcổphầnBlueberryvàđạtđượcthắnglợichomụcđíchcủatôinhưmộtnhàđầutư.Nhưmộtsựlựachọn,tôicóthểkếttoánkhóasổcổphầnTiffanyMotorvàthêmvàothànhtíchcủamìnhmộtthấtbại.Tôisẽthíchcáinàohơn?”Nếuvấnđềđượcdựnglênnhưlàmộtsựlựachọngiữaviệcmanglạiniềmvuichobảnthânvàtựlàmtổnthươngmình,bạnchắcchắnsẽnhượnglạicổphầnBlueberryTilesvàtậnhưởngnănglựcđầutưcủabạn.Nhưcóthểđãđượcdựtính,nghiêncứutàichínhđãghinhậnmộtsựưuáilớndànhchocáccổphiếuchuyểnnhượngthànhcônghơnlànhữngcổphiếuthualỗ-mộtkhuynhhướngđãbịgánchomộtnhãnmùmờ:Hiệuứngsắpđặt.
HiệuứngsắpđặtlàmộtvídụvềCấutrúchẹp.Nhàđầutưđãchuẩnbịmộttàikhoảnchotừngcổphiếumàmìnhđãmuamongmuốnkếttoánmọitàikhoảnvớimộtlợiích.Tácnhânlýtrícóthểcómộtcáinhìnbaoquátđốivớidanhmụcđầutưvàchuyểnnhượngcổphầnítcókhảnăngsinhlờitrongtươnglaihơnmàkhôngcầncânnhắcxemliệuđólàmộtcổphiếuthànhcônghaythualỗ.Amosđãkểchotôivềmộtcuộcđốithoạivớinhàcốvấntàichínhvàđãđềnghịôngnàycungcấpmộtbảndanhsáchhoànchỉnhvềcáccổphầntrongdanhmụcđầutưcủamình,baogồmcảmứcgiámuavàoởtừngthờiđiểm.KhiAmosôntồnhỏi:“Đókhôngđượccholàquantrọnghaysao?”,vịcốvấnđãnhìnvớivẻđầykinhngạc.Hìnhnhưôngtaluôntintưởngrằngtrạngtháigiátrịtinhthầnlàmộtlýdohợplệ.
PhỏngđoáncủaAmosvềnhữngniềmtincủavịcốvấntàichínhchắchẳnđúng,nhưngôngnàyđãsaikhicoimứcgiámuanhưlàđiềukhôngliênquan.Giámualàvấnđềvànênđượcxemxét.Hiệuứngsắpđặtlàmột
khuynhhướngtốnkémbởicâuhỏivềviệcliệuchuyểnnhượngcáccổphiếuthànhcônghaythualỗcómộtcâutrảlờirõràngvànókhôngphảilàkhôngtạorasựkhácbiệtnào.Nếubạnquantâmtớitàisảncủamìnhhơnlànhữngcảmxúcngaytrướcmắtmình,bạnsẽnhượngbáncổphiếuthualỗTiffanyMotorvàgiữlạicổphiếuđanglênBlueberryTiles.ChíítlàởnướcMỹ,cáckhoảnthuếđưaramộtđộngcơmạnhmẽ:Việcthừanhậnnhữngkhoảnlỗlàmgiảmcáckhoảnthuếcủabạn,trongkhiviệcnhượngbánnhữngcổphiếuthànhcôngvạchtrầnbạntrướcthuếvụ.ThựctếcơbảnvềhoạtđộngtàichínhtrênthựctếđượcphổcậptớitấtcảcácnhàđầutưMỹ,vànóxácđịnhcácquyếtđịnhhọđưaratrongsuốtmộtthángcủanăm–cácnhàđầutưnhượngbáncáccổphiếuthấtbạinhiềuhơnvàotháng12,khicáckhoảnthuếxuấthiệntrongđầuhọ.Tấtnhiên,lợithếvềthuếluôntồntạitrongcảnăm,nhưngđốivới11thángcủanăm,sựtínhtoánvềtinhthầnchiếmưuthếhơnýnghĩatàichínhthôngthường.Mộtlýlẽkhácphảnđốiviệcnhượngbáncáccổphiếuthànhcôngđólàsựdịthườngcủathịtrườngđãđượcchứngminhhiệuquảmàcáccổphiếugầnđâyđãđạttớigiátrịcókhảnăngtiếptụctăngtốcítnhấttrongmộtkhoảngthờigianngắn.Hiệuứngmạnglướikhálớn:LợitứccộngthêmsaucóthểdựtínhcủaviệcnhượngbánTiffanynhiềuhơnBlueberry3.4%trêncảnăm.Việckếttoánmộtgiátrịtinhthầnvớimộtlợiíchlàmộtsựthúvị,nhưngsựthúvịđóbạnphảitrảtiền.Sailầmnàykhôngchỉcóởconngườichúngtanóichungmàngayconngườikinhtếcóthểtừngphạmphải.Nhàđầutưgiàukinhnghiệm,nhữngngườiđangvậndụngHệthống2củahọ,ítmắcphảilỗinàyhơnlànhữngngườimới.
Mộtnhàlậpđịnhdựatrênlýtríchỉquantâmtớicáckếtquảtrongtươnglaicủacáckhoảnđầutưhiệntại.Việcđiềuchỉnhcácsaiphạmbanđầunàykhôngnằmtrongnhữngmốiquantâmcủakinhtế.Quyếtđịnhđầutưcácnguồnlựcbổsungchomộtgiátrịsụtgiảm,khicáckhoảnđầutưtốthơncósẵn,đượchiểunhưlàsựlầmtưởngvềchiphíchìm,mộtsailầmtốnkémđượcquansáttrongcácquyếtđịnhlớnnhỏ.
Hãytưởngtượngmộtcôngtyđãtiêutốn50triệuđô-lavàomộtdựán.Dựánđógiờđâychậmtiếnđộvànhữngdựđoánvềcáckhoảnlợinhuậncuốicùngíthứahẹnhơnsovớigiaiđoạnlậpkếhoạchbanđầu.Mộtkhoảnđầutưbổsung60triệuđô-lađượcyêucầuđểmangtớichodựánmộtcơhội.Mộtđềánđểlựachọnlàđầutưcùngsốlượngtiềnnhưvậyvàomộtdựánmớimàhiệntạicóvẻcókhảnăngmanglạicáckhoảnlợinhuậncaohơn.Côngtysẽlàmgì?Tấtcảđềudiễnraquáthườngxuyênkhiếnmộtcôngtybịảnhhưởngbởinhữngchiphíchìmgiốngnhưviệcláixetrongcơnbãotuyết,némvàomộtkhoảntiềnchắcchắnsinhlờisaukhiđãthấtbạihơnlàchịubẽmặtquaviệckếttoánkhóasổmộtthấtbạitốnkém.Tìnhthếnàynằmtronggóctrên
bênphảitrongmôhìnhbốnphần,nơimàsựlựachọnnằmgiữamộttổnthấtchắcchắnvàmộttròmayrủikhôngcólợi,đâythườnglàsựưutiênkhôngkhônngoan.
Sựleothangcủađiềuràngbuộcvớinhữngnỗlựcthấtbạilàmộtsailầmtừviễncảnhcủadoanhnghiệp,nhưngkhôngnhấtthiếttừviễncảnhcủathànhviênbanquảntrị-người“sởhữu”mộtdựánnhầmlẫn.Việchủybỏdựánsẽđểlạimộtvếtnhơvĩnhviễnlênbảnlýlịchcủathànhviênbanquảntrịvànhữnglợiíchcánhâncủaanhtacólẽđượcđápứngmộtcáchtốtnhấtquaviệcmạohiểmhơnnữavớicácnguồnlựccủatổchứctrongsựhyvọngthuhồilạikhoảnđầutưbanđầu–hoặcítnhấtlàtrìhoãnngàythanhtoán.Vớisựhiệndiệncủacáckhoảnchiphíchìm,cácđộngcơcủanhàquảnlýchệchhướngvớimụctiêucủadoanhnghiệpvàcáccổđông,mộtdạngtươngtựcủathứđượcbiếttớinhưlàbàitoáncủadoanhnghiệp.HộiđồngquảntrịcũngýthứcđượcnhữngxungđộtnàyvàthườngthaythếmộtvịCEOvốnbịtrởngạibởicácquyếtđịnhtrướcđóvàmiễncưỡngthựcthinhữngthiệthại.CácthànhviênHộiđồngquảntrịkhôngnhấtthiếttinrằngvịCEOmớigiỏihơnsovớingườimàôngtathaythế.Họchỉbiếtrằngôngtakhôngmanglạicácgiátrịtinhthầntươngtựvàbởivậytốthơnlàcókhảnăngbỏquacácchiphíchìmcủacáckhoảnđầutưtrongquákhứtrongviệcđánhgiácáccơhộihiệntại.
Sựlầmtưởngvềchiphíchìmgiữchânngườitaquálâutrongnhữngcôngviệckémhiệuquả,cáccuộchônnhânkhônghạnhphúc,vàcácdựánnghiêncứukhônghứahẹn.Tôithườngquansátcácnhàkhoahọctrẻvậtlộnđểcứuvãnmộtdựánsụpđổ,khihọđượckhuyêncannênchấpnhậnthựctếvàbắttayvàomộtdựánmới.Maythay,nghiêncứuchỉrarằngchííttrongmộtsốbốicảnhthìsựlầmtưởngcóthểđượcvượtqua.Sựlầmtưởngvềchiphíchìmđượcnhậndiệnvàgiảngdạynhưlàmộtsaisóttrongcảcáckhóahọckinhtếlẫnkinhdoanh,rõrànglàmanglạihiệuứngtốt:Đâylàcăncứmàcácsinhviêntốtnghiệptrongcáclĩnhvựcnàyluônmongmuốnthoátkhỏimộtdựánthấtbại.
HỐITIẾC
Hốitiếclàmộtcảmxúcvànócũnglàmộtsựtrừngphạtmàchínhchúngtatự“tuyênán”chochínhmình.Nỗisợphảihốitiếclàmộttrongsốnhữngquyếtđịnhmàconngườiđưara(“Đừngcólàmnhưvậy,bạnsẽhốitiếcvìđiềuđó”làmộtlờicảnhbáothườngthấy),vàsựtrảinghiệmthựctếvềsựhốitiếcrấtđỗiquenthuộcvớimỗichúngta.TrạngtháicảmxúcđượcmôtảchânthựcbởihainhàtâmlýhọcngườiHàLan,họđãghichéprằnghốitiếc
được“đikèmvớicảmgiácrằngaiđónênđượcbiếtnhiềuhơn,bởimộtcảmgiáclúnsâu,bởinhữngsuynghĩvềlỗilầmmàaiđóđãphạmphảivàcáccơhộibịbỏlỡ,bởimộtxuhướngkhóchịuvớichínhmìnhvàsửalỗicủamộtngườinàođó,vàbởimongmuốnxóabỏbiếncốđóvànắmlấycơhộithứhai.”Niềmhốitiếcsâusắclàđiềumàbạntrảinghiệmkhibạncóthểhoàntoàntựmìnhhìnhdungramộtcáchdễdàngđanglàmđiềugìđóhơnlàđiềumàbạnđãlàm.
Hốitiếclàmộttrongnhữngcảmxúctráivớithựctếđượcgâyrabởisựsẵncócủacáclựachọnthaythếthựctế.Saumỗivụtainạnmáybaycónhữngcâuchuyệnđặcbiệtvềnhữnghànhkhách“khôngnên”cómặtởchuyếnbaynhưngđãcómặttrênchuyếnbaybịtainạnđó,nhữnghànhkháchngồihàngghếcuốicùngcủachuyếnbayvìđượcchuyểngiaotừmộthãnghàngkhôngkhácvàođêmhômtrước.Đặctrưngchungcủanhữngcâuchuyệnđaulòngnàychínhlàhọđãdínhlíuvàocácbiếncốkhácthườngvàcácbiếncốkhácthườngnàydễdàngxóabỏhơnsovớicácbiếncốthôngthườngtrongsựtưởngtượng.Kýứcliêntưởngbaogồmmộtsựhìnhdungvềthếgiớivàcácquyluậtcủanó.Mộtbiếncốdịthườngthuhútsựchúývànócũngkíchthíchýniệmvềbiếncốmàlẽrasẽdiễnrathôngthườngtrongnhữngtìnhhuốngtươngtự.
Đểđánhgiáđúngmốiliênkếtgiữasựhốitiếcvớitrạngtháithôngthường,xemxétkịchbảnsauđây:
ÔngBrowngầnnhưchưatừngchoaiđinhờxe.Ngàyhômquaôngđãchomộtngườiđànôngquágiangvàđãbịcướp.
ÔngSmiththườngxuyênchođinhờxe.Ngàyhômquaôngđãchomộtngườiđànôngquágiangvàđãbịcướp.
Aitrongsốhaingườisẽtrảinghiệmsựhốitiếclớnhơntrongtìnhtiếtnày?
Cáckếtquảkhônghềgâyngạcnhiên:88%ngườithamgiatrảlờiđãnóilàôngBrown,12%nóiôngSmith.
Hốitiếckhônggiốngnhưsựđángtrách.Nhữngngườithamgiaphỏngvấnkhácđãđượchỏicâuhỏinàyvềtìnhtiếttươngtự:
Aisẽbịchỉtríchnặngnềnhấtbởinhữngngườikhác?
Kếtquảlà:ÔngBrown23%,ôngSmith77%.
Hốitiếcvàđángtráchđềuđượcgợirabởimộtsosánhvớimộtquyphạm,nhưngcácquyphạmcóliênquanlạikhácnhau.CáccảmxúcđượctrảinghiệmbởiôngBrownvàôngSmithbịchiphốibởiđiềumàhọthườnglàmđốivớinhữngngườixinđinhờxe.ViệcchomộtngườiđinhờxelàmộtbiếncốbấtthườngđốivớiôngBrownvàdovậyhầuhếtmọingườidựtínhôngtrảinghiệmnỗihốitiếcsâusắchơn.Tuynhiên,mộtngườiquansáthoạtđộngphánxétsẽsosánhcảhaingườiđànôngvớicácquyphạmtheoquyướccủahànhvihợplývàcókhảnăngtráchcứôngSmithvìhànhđộngchấpnhậnnhữngrủirovôlýmộtcáchthườngxuyên.ChúngtabịxuikhiếnđểnóirằngôngSmithxứngđángvớiđiềukhôngthểtránhkhỏinàyvàôngBrownđãkhôngmay.NhưngnhiềukhảnăngôngBrownsẽtỏrakhóchịuvớichínhbảnthânmình,bởiôngđãhànhđộngvượtkhỏiđặctínhcủamìnhtrongtrườnghợpnày.
Cácnhàlậpđịnhbiếtđượcrằnghọdễhốitiếcvàtrạngtháiđềphòngcảmxúcđauđớnấychiếmmộtphầntrongnhiềuquyếtđịnh.Cáctrựcgiácvềsựhốitiếckhágiốngnhauvàthôithúc,giốngnhưvídụminhhọatiếptheođây.
PaulsởhữumộtsốcổphiếuởcôngtyA.Trongnămqua,anhđãxemxétviệcchuyểnđổisangcổphầnởcôngtyB,nhưnganhđãquyếtđịnhngượclại.Giờđâyanhbiếtđượcrằnglẽramìnhsẽkiếmđượcmóntiềnnhiềuhơn1.200đô-lanếuanhchuyểnsangcổphầncủacôngtyB.
GeorgeđãsởhữucổphiếutạicôngtyB.Trongsuốtnămqua,anhđãchuyểnsangcổphầntạicôngtyA.Anhtagiờđâybiếtđượcrằngmìnhlẽracóthểkiếmđượcmóntiềnnhiềuhơn1.200đô-lanếuanhvẫngiữcổphầncủamìnhởcôngtyB.
Aicảmthấyhốitiếcnhiềuhơn?
Cáckếtquảkhárõràng:8%ngườithamgiaphỏngvấnnóilàPaul,92%nóilàGeorge.
Điềunàythậtkỳlạ,cáctìnhhuốngcủahainhàđầutưvềkháchquanmànóithìgiốnghệtnhau.HọgiờđâycùngsởhữucổphầnAvàcùngcóthểkhấmkháhơnvớisốtiềnnhưnhaunếuhọsởhữuđượccổphầnB.ĐiềukhácbiệtduynhấtđólàGeorgeởtrongtìnhhuốnghiệntạivìđãhànhđộng,trongkhiPaulrơivàotìnhhuốngtươngtựvìkhônghànhđộng.Vídụngắnnàyminhhọachomộtcâuchuyệnkháiquát:Ngườitadựtínhcóđượcnhữngphảnứngcảmxúcmãnhliệthơn(baogồmcảhốitiếc)trướcmộtkếtquảmàđượctạorabởihànhđộnghơnlàcùngmộtkếtquảkhinóđượctạorabởisựthụ
động.Điềunàyđãđượckiểmđịnhtrongtìnhhuốngmạohiểm:Ngườitamongchờđượcmaymắnnếuhọmạohiểmvàchiếnthắnghơnnếuhọtựkiềmchếmạohiểmvànhậnlấysốtiềntươngtự.Chíítsựbấtcânxứnglàrõràngđốivớinhữngtổnthấtvànógắnvớisựtráchcứcũngnhưvớisựhốitiếc.Điểmmấuchốtkhôngphảilàsựkhácbiệtgiữamệnhlệnhvớithiếusótmàlàsựkhácbiệtgiữacácphươngánmặcđịnhvớinhữnghànhđộnglệchkhỏisựngầmđịnh.Khibạnđichệchkhỏisựngầmđịnh,bạncóthểdễdàngmườngtượngraquyphạmvànếusựmặcđịnhđượcliênkếtvớinhữngkếtquảxấu,sựtráingượcgiữahaithứnàycóthểlànguồngốccủanhữngcảmxúcđauđớn.Phươngánngầmđịnhkhibạnsởhữumộtcổphầnlàkhôngnhượngbánnó,nhưngphươngánngầmđịnhkhibạngặpđồngsựcủamìnhvàobuổisánglàđểchàoanhta.Việcbánmộtcổphầnvàquênkhôngchàođồngnghiệpcủabạncùnglànhữngsựchệchhướngkhỏiphươngánngầmđịnhvànhữngmặcđịnhtựnhiênchosựhốitiếchaytráchcứ.
Vớimộtminhchứngthuyếtphụcchosứcmạnhcủacácphươngánngầmđịnh,nhữngngườithamgiađãchơimộtvánbàixì-dzáchmôphỏngtrênmáytính.Mộtsốngườichơiđãđượchỏi:“Bạncómuốnđượcchiathêmbàikhông?”trongkhisốkhácđượchỏi:“Bạncómuốnkhôngrútnữavàbắtđầulượtcủanhàcái?”Bấtchấpcâuhỏiđó,việcnóicóđượcliênhệvớisựhốitiếcnhiềuhơnsovớiviệcnóikhôngnếunhưcómộtkếtquảxấu!Câuhỏihiểnnhiêngợiramộtphảnứngngầmđịnh,đólà:“Tôikhôngcómộtthôithúcmãnhliệtđểlàmđiềuđó.”Đóchínhlàsựchệchhướngsovớisựngầmđịnhvàsảnsinhrasựhốitiếc.Mộttìnhthếkhácởđóhànhđộnglàsựngầmđịnhthuộcvềmộtvịhuấnluyệnviênmàđộicủaôngđãthuathảmhạitrongtrậnđấutrướcđó.Vịhuấnluyệnviênđượckỳvọngtạoramộtsựthayđổivềnhânsựhoặcchiếnthuật,vàmộtthấtbạiđốivớiviệclàmnhưvậysẽsảnsinhrasựkhiểntráchvàhốitiếc.
Sựbấtcânxứngtrongmốirủirocủasựhốitiếcthiênvềnhữnglựachọntheothônglệvàmốiáccảmrủiro.Khuynhhướngnàyxuấthiệntrongnhiềubốicảnh.Nhữngngườitiêudùngđượcnhắcnhởrằnghọcóthểcảmthấyhốitiếckhimộtkếtquảcủacácchọnlựacủahọchothấymộtsựưuáigiatăngđốivớicácphươngándựatheothônglệ,nhữngthươnghiệuyêuthíchquacácđặcthùchung.Hànhvicủacácnhàquảnlýcácquỹtàichínhvàocuốinămcũngchothấymộthiệuứngcủasựđánhgiáđượctínhtoántrước:Họcóxuhướnglàmsạchcácdanhmụcđầutưcủamìnhtráivớithônglệvàcóvấnđềkhác.Ngaycảcácquyếtđịnhsinh-tửcũngcóthểbịảnhhưởng.Hãytưởngtượngmộtbácsĩvớimộtbệnhnhânmắcbệnhnany.Mộtphápđồđiềutrịhợpvớichuẩnđiềutrịthôngthường;mộtphápđồkhácbấtthường.Vịbácsĩcómộtvàilýdođểtinrằngphápđồđiềutrịtráivớithônglệgia
tăngcáccơhộicủangườibệnh,nhưngcăncứđưarakhônghềthuyếtphục.Vịbácsĩkêtoakhácthườngnàysẽđốimặtvớimộtmốirủirođángkểvềsựhốitiếc,khiểntráchvàcóthểlàkiệntụng.Trongsựnhậnthứcmuộn,sẽdễdànghơnkhicósựchọnlựathôngthường;sựchọnlựadịthườngsẽdễdàngbịhủybỏ.Sựthựclà,mộtkếtquảtốtđẹpsẽthêmphầndanhtiếngchovịbácsĩđãdámlàm,nhưngmốilợitiềmtàngnàynhỏhơnnhiềusovớichiphítiềmẩnbởisựthànhcôngnóichunglàmộtkếtquảbìnhthườnghơnlàsựthấtbại.
TRÁCHNHIỆM
Nhữngtổnthấtđượclàmchonặngthêmkhoảnggấphailầnsovớinhữnglợiíchtrongmộtvàiphạmvi:Sựchọnlựagiữacáctròmayrủi,hiệuứngsởhữuvàcácphảnứngtrướcsựthayđổigiácả.Hệsốáccảmmấtmátcaohơnnhiềutrongmộtsốtrườnghợp.Nóichung,bạncóthểtrởnênáccảmvớimấtmátnhiềuhơnđốivớicáckhíacạnhcủacuộcsốngcủabạn,chúngquantrọnghơnnhiềusovớitiềnbạc,vídụnhưsứckhỏe.Hơnthếnữa,sựmiễncưỡng“bán”nhữngtàisảnsởhữuquantrọnggiatăngđộtngộtkhiviệcthựcthihànhđộngđócóthểkhiếnbạnphảichịutráchnhiệmvềmộtkếtquảtồitệnàođó.TácphẩmkinhđiểntrướcđócủaRichardThalerbànvềhànhvingườitiêudùngbaogồmmộtvídụhấpdẫn,đượcbiếnđổimộtchúttrongcâuhỏisauđây:
Bạnvừabịnhiễmmộtdịchbệnhmàmộtkhimắcphảisẽdẫntớicáichếtnhanhchóngvàkhôngđauđớntrongvòngmộttuần.Xácsuấtchoviệcbạnmangmầmbệnhlà1/1.000.Cómộtliềuvắc-xinmàchỉcóhiệuquảtrướckhibấtcứtriệuchứngbệnhnàoxuấthiện.Bạnsẽsẵnlòngchitrảcholiềuvắc-xinđónhiềunhấtlàbaonhiêu?
Hầuhếtmọingườiđềusẵnlòngchitrảmộtlượngtiềnđángkểnhưngcógiớihạn.Việcđốimặtvớikhảnăngtửvongthậtchẳnglấygìlàmdễchịu,nhưngrủirolàrấtnhỏvàcóvẻnhưthậtvôlýkhitựlàmkhánhkiệtbảnthânđểtránhnó.Giờhãyxemxétmộtsựbiếnđổinhỏ:
Cáctìnhnguyệnviênđượccầntớichonghiêncứuvềdịchbệnhởtrên.Tấtcảnhữnggìđượcyêucầuđólàbạnđặtbảnthânvào1/1.000khảnăngnhiễmphảidịchbệnh.Mứctốithiểumàbạncóthểsẽđòitrảđểlàmtìnhnguyệnviênchochươngtrìnhnàylàbaonhiêu?
Nhưbạncóthểdựtính,mứcgiámàcáctìnhnguyệnviênđặtracaohơnrấtnhiềusovớimứcgiámàhọsẵnsàngchitrảcholiềuvắc-xin.Thalerđãbáo
cáomộtcáchkhôngchínhthứctỷlệđiểnhìnhlàkhoảng50:1.Mứcgiábáncựccaophảnánhhaiđặcthùcủavấnđềnày.Điểmthứnhất,bạnkhôngđượcđòihỏiđểbánsứckhỏecủamình.Điểmthứhai,giaodịchkhôngđượccoilàhợpphápvàsựmiễncưỡngthamgiađượcbiểuthịởmộtmứcgiácaohơn.Cólẽquantrọnghơncảlàbạnsẽphảichịutráchnhiệmvớikếtquảnếunókhôngtốt.Bạnbiếtđượcrằngnếubạnthứcgiấcvàomộtbuổisángnàođóvớinhữngtriệuchứngchothấyrằngbạnsẽsớmlìađời,bạnsẽcảmthấyhốitiếcvớitrườnghợpthứhainhiềuhơnsovớitrườnghợpđầu,bởibạncóthểtừchốiýnghĩvềviệcbánsứckhỏecủamìnhthậmchícònkhôngdừnglạiđểcânnhắccáigiácủanó.Bạncóthểởyênvớiphươngánngầmđịnhchẳnglàmgìcảvàgiờđâysựgiảđịnhnàysẽámảnhbạnsuốtphầnđờicònlại.
Bảnthămdòcácphảnứngcủacácbậcchamẹtrướcmộtloạithuốctrừsâunguyhiểmtiềmẩnđãđềcậptớitrướcđócũngbaogồmmộtcâuhỏivềsựsẵnsàngchấpthuậnrủirotăngthêm.Nhữngngườithamgiathínghiệmđượcyêucầuhìnhdungrarằnghọđãsửdụngmộtliềuthuốctrừsâumàkhiếnsốtrẻemnhiễmđộclà15trên10.000chaithuốc.Mộtloạithuốctrừsâurẻhơnđangcóbán,theođórủirotăngtừ15lên16trên10.000chai.Cácbậcphụhuynhđượchỏivềmứcgiảmgiásẽthuyếtphụcđượchọchuyểnsangloạisảnphẩmrẻhơn(vàítantoànhơn).Hơnhaiphầnbasốbậcphụhuynhtrongcuộcđiềutrađãtrảlờirằnghọsẽkhôngmuasảnphẩmmớidùvớibấtcứgiánào!Rõrànghọđãbịlàmchoghêsợbởirấtnhiềuýnghĩvềviệcđánhđổisựantoàncủaconcáiđểlấytiềnbạc.Mộtsốítđãtìmđượcmộtkhoảngiảmgiámàhọcóthểchấpnhận.Họđòihỏimộtkhoảntiềncaohơnnhiềusovớikhoảntiềnmàhọsẽsẵnsàngchitrảchosựcảithiệnantoànhơnnhiềuđốivớisảnphẩm.
Bấtcứaicũngcóthểhiểuvàcảmthôngvớisựmiễncưỡngđánhđổicủacácbậcchamẹngaycảvớimộtchútnguyhiểmvớiconcáihọvìtiền.Tuynhiên,điềuđóchẳngcógiátrịgìkhiquanđiểmnàykhôngrõràngvàtổnhạitiềmẩnđốivớisựantoàncủanhữnggìchúngtamuốnđượcbảovệ.Ngaycảkhicácbậcchamẹyêuthươngconcáinhất,họcũngcónhữnghạnchếvềthờigianvàtiềnbạcđểbảovệconcáicủamình(giátrịtinhthầncủaviệcgiữ-cho-con-tôi-an-toàncũngcómộtngânsáchbịhạnchế),vàđiềunàycóvẻhợplýđểtriểnkhainhữngxoayxởtheocáchlàđặtchúngvàocáchsửdụngtốtnhất.Tiềnbạccóthểđượctiếtkiệmbởiviệcchấpthuậnmộtchútgiatăngrủirotổnhạitừmộtloạithuốctrừsâuchắcchắncóthểđượcđưavàosửdụngtốthơntrongviệcgiảmthiểusựtiếpxúccủatrẻemvớinhữngtổnhạikhác,cólẽbằngviệcmuamộtchiếcghếngồixeantoànhơnhoặcchechắnchonhữngổđiện.Sựthỏahiệptinhthầnchốnglạiviệcchấpthuận
bấtcứsựtăngthêmrủironàokhôngphảilàmộtcáchcóhiệuquảđểsửdụngnguồnngânsáchhiệuquả.Thựctế,sựkhángcựcóthểđượcthúcđẩybởimộtnỗisợhãiíchkỷcủasựhốitiếchơnlàbởimộtmongướcnhìnnhậnlạcquansựantoàncủatrẻnhỏ.Suynghĩ“nếu-thìsao?”xảyđếnvớibấtkỳsựđánhđổinàocủacácvịphụhuynhtiếnhànhmộtcáchthậntrọng,nhưvậylàmộthìnhảnhvềsựhốitiếcvàhổthẹnmàhọsẽcảmthấytrongbiếncốthuốctrừsâugâyratổnhại.
Mốiáccảmghêgớmtrướcviệcđánhđổirủirogiatănglấymộtsốlợiíchkhácdiễnratrênmộtquymôlớnvềphươngdiệnluậtphápvànhữngquyđịnhvềquảntrịrủiro.XuhướngnàydiễnrađặcbiệtmạnhmẽởchâuÂu,nơinguyênlýcẩntrọng,ngănchặnbấtcứhànhđộngnàocóthểgâyratổnhại,làmộthọcthuyếtđượcchấpnhậnrộngrãi.Trongbốicảnhquyđịnh,nguyênlýcẩntrọngđặttoànbộgánhnặngcủaviệcchứngthựcantoànlênbấtcứaiđảmnhậnnhữnghànhvicóthểgâytổnhạichongườihoặcmôitrường.Nhiềucơquanquốctếđãchỉrarõrằngsựthiếuvắngcăncứkhoahọcđốivớitổnhạitiềmẩnkhôngđủbiệnminhchoviệcchấpnhậnnhữngrủiro.NhưnhàluậthọcCassSunsteinchỉrarằng:Nguyênlýcẩntrọnglàđánggiávàkhiđượclàmsángtỏhoàntoàn,nócóthểbịlàmchotêliệt.Ôngđềcậptớimộtdanhsáchấntượngcácbướctiếncóthểkhôngvượtquađuợcbàikiểmtra,baogồm“máybay,máyđiềuhòakhôngkhí,thuốckhángsinh,ôtô,chấtclour,vắc-xinphòngsởi,phẫuthuậtmởlồngngực,sóngvôtuyến,tủlạnh,vắc-xinđậumùavàtiaX.”Lốigiảithíchmạnhbạocủanguyênlýcẩntrọngrõrànglàkhôngđứngvữngđược.NhưngMốiáccảmmấtmátnângcaođượcgắnvàomộtkhảnăngtrựcgiácvềđạođứcđượcchiasẻrộngkhắpvàbềnvững;nókhởisinhtừHệthống1.Sựtiếnthoáilưỡngnangiữanhữngquanđiểmđạođứcvớiáccảmmấtmátvàquảnlýrủirohiệuquảkhôngcómộtgiảiphápđơngiảnvàthuyếtphục.
Chúngtôiđãdànhnhiềungàychoviệclườngtrướcvàcốgắngtránhnhữngnỗiđaucảmxúcmàchúngtôigâyrachochínhmình.Chúngtôisẽnhậnlấynhữngkếtquảmơhồ,nhữngánphạttựđặtra(vàcácphầnthưởngkhôngthườngxuyên)màchúngtôitrảinghiệmtrongcuộcđờicủamìnhlànhưthếnào?Kinhtếkhôngđượccholàcóđượcnhữngđiềuđóvàchúngchỉđánggiávớiconngười.Chúngdẫntớicáchànhđộnggâybấtlợiđốivớitàisảncủacáccánhân,sựhợplýcủachínhsáchvàsựphồnthịnhcủaxãhội.Nhưngcáccảmxúcvềsựhốitiếcvàtráchnhiệmđạođứclàcóthựcvàthựctếlàkinhtếkhôngcóchúngcóthểlàkhôngthíchđáng.
Đặcbiệtlà,liệunócóhợplýkhiđểcácchọnlựacủabạnbịchiphốibởisựphòngngừasựhốitiếchaykhông?Sựmẫncảmvớihốitiếc,giốngnhư
nhữngtìnhtrạngdễngấtxỉu,làmộtthựctếcủacuộcsốngmàmộtngườibuộcphảiđiềuchỉnh.Nếubạnlàmộtnhàđầutư,đủgiàucóvàcẩntrọnghếtsức,bạncóthểcókhảnăngchitrảchosựtốnkémcủamộtdanhmụcđầutưlàmgiảmthiểusựhốitiếcdựtínhdẫuchonókhôngtốiđahóasựtíchlũytàisản.
Bạncũngcóthểthựchiệnnhữngbiệnphápphòngngừasẽmiễnnhiễmchobạntrướcsựhốitiếc.Cólẽ,hữudụngnhấtlàtrởnênrõràngvớiviệcđềphòngsựhốitiếc.Nếubạncóthểnhớthờiđiểmmọisựtrởnêntồitệmàbạnđãxemxéttớikhảnănghốitiếcmộtcáchcẩntrọngtrướckhiđưaraquyếtđịnh,bạncóthểsẽtrảinghiệmnóíthơn.Bạncũngnênbiếtđượcrằngsựhốitiếcvàkhuynhhướngnhậnthứcsaubiếncốsẽđếncùnglúc,bởivậybấtcứđiềugìbạncóthểlàmđểngănngừasựnhậnthứcmuộncóthểsẽtrởnênhữuích.Cáchgiảiquyếttránhsựnhậnthứcmuộncủacánhântôilàhoặcsuynghĩcựckỳcẩntrọnghoặchoàntoàntựnhiênkhiđưaramộtquyếtđịnhvớinhữngkếtquảvềdàihạn.Nhậnthứcsaubiếncốtrởthànhtồitệkhibạnnghĩngắn,chỉđủđểtựnhủvớibảnthânsauđó:“Mìnhgầnnhưđãđưaramộtsựchọnlựatốthơn.”
DanielGilbertvàcácđồngsựcủamìnhđãtháchthứcmộtcáchkhiêukhíchrằng:Conngườithườnglườngtrướcsựhốitiếcnhiềuhơnsovớinhữnggìhọsẽthựcsựtrảinghiệm,bởihọđánhgiáthấptínhhiệuquảcủanhữngphòngbịtâmlýmàhọsẽkhaitriển–thứhọđãgáncholà“hệthốngmiễndịchtâmlý”.Khuyếncáocủahọđólàbạnkhôngnênđặtquánhiềugánhnặnglênsựhốitiếc,dùchobạncómộtchúthốitiếcđinữa,nósẽtổnhạiíthơnnhữnggìbạnnghĩtớitạithờiđiểmhiệntại.
PHÁTNGÔNVỀVIỆCGIỮVỮNGMỤCTIÊU
“Anhtacónhữnggiátrịtinhthầnriêngbiệtdànhchonhữngthươngvụbằngtiềnmặtvàchuyểnkhoản.Tôiđãliêntụcnhắcnhởanhtarằngtiềncũngchỉlàtiền.”
“Chúngtôiđangbámsátmãcổphiếuđóchỉđểtránhviệckếttoántàikhoảntinhthầncủachúngtôitạimộtthấtbại.Đóchínhlàtácđộngtâmlý.”
“Chúngtôiđãkhámpháramộtmónăntuyệtvờitạinhàhàngđóvàchúngtôichưatừngthửbấtcứmónănnàokhác,đểtránhsựhốitiếc.”
“Nhânviênbánhàngđãchỉchotôithấychiếcghếxehơiđắtnhấtvànóirằngnólàchiếcghếantoànnhấtvàtôiđãkhôngthểmuamộtmẫurẻhơn.Cócảmgiácnhưmộtthươngnhânthầnthánhvậy.”
Chương33.Nhữngsựđảolộn
Bạncónhiệmvụlậpkếhoạchbồithườngchonhữngnạnnhâncủatộiphạm
bạolực.Bạnphảixemxéttrườnghợpmộtngườiđànôngbịbắnkhiếncánhtayphảikhôngthểkiểmsoátđượcsaumộtvụcướpởcửahàngbáchhóatrongkhuphốcủamình.
Cóhaicửahàngcạnhnhàcủanạnnhân.Ôngthườngxuyênluitớimuasắmởmộtcửahàngnhiềuhơncửahàngcònlại.Hãyxemxéthaikịchbảnsau:
Vụcướpdiễnratạicửahàngngườiđànôngthườngluitới.Cửahàngngườiđànôngthườngluitớiđãđóngcửavìviệcriêng,bởivậyôngtađãđimuasắmtạicửahàngkhác,chínhlàcửahàngnơiôngbịbắn.
Ngườiđànôngbịbắntrongcửahàngnàosẽtạorasựkhácbiệtchosựbùđắpcủaôngta?
Bạnđưaraphánquyếtcủamìnhdựatrênsựđánhgiácùnglúc,nơibạnxemxéthaitrườnghợpcùnglúcvàđưarađốichiếu.Bạncóthểápdụngmộtquytắc.Nếubạnnghĩrằngkịchbảnthứhaixứngđángnhậnđượcsựđềnbùlớnhơn,bạnsẽápdụngchonómộttrịgiáđô-lalớnhơn.
Ởđâygầnnhưcósựđồngýchungvềcâutrảlời:Sựbùđắpnêngiốngnhautrongcảhaitrườnghợp.Sựbùđắplàdànhchovếtthươnggâyliệtcánhtay,vậytạisaođịađiểmnơixảyravụviệclạitạosựkhácbiệt?Đánhgiácùnglúcvềhaikịchbảnmangtớichobạncơhộiđểkiểmđịnhnhữngnguyêntắcđạođứcvềnhữngyếutốcóliênquantớisựbồithườngthiệthạichonạnnhân.Đốivớihầuhếtmọingười,địađiểmkhôngphảilàmộttrongnhữngyếutốliênquanđếnquyếtđịnhnày.TrongmộtsốtrườnghợpđòihỏicầnthiếtphảicósựsosánhthìcósựtưduysẽdiễnrarấtchậmvàHệthống2đượcviệnđếnđểthựchiện.
HainhàtâmlýhọcDaleMillervàCathyMcFarland,nhữngngườiđãtạorahaikịchbảngốcnày,đãtrìnhbàykịchbảnvềchúngchonhữngngườikhácnhauđểcóthểđạtđượcsựđánhgiáriêngcủatừngngười.Nhữngngườithamgiatrongthựcnghiệmchỉthấyđượcmộtkịchbảnvàđãgánmộtgiátrịđô-lachokếtquảđó.Họpháthiệnrarằng,khibạndựđoánchắcchắnrằng,
nạnnhânđượchưởngmộtkhoảntiềnlớnhơnrấtnhiềutrongmộtcửahiệumàôngtahiếmkhiluitớisovớinếuôngtabịbắntrongcửahàngôngthườngxuyênluitới.Ânhận(một“ngườianhemgần”củahốitiếc)làmộtthứcảmgiáckhôngthực,nóđượcgợirabởisuynghĩ“giánhưôngấychỉđimuahàngởcửahàngquenthuộccủamình…”xuấthiệnmộtcáchdễdàngtrongđầubạn.CáccơchếquenthuộccủaHệthống1vềsựhoánđổivàsựmãnhliệtchuyểnđổiănkhớpvớicườngđộcủaphảnứngcảmxúctrướccâuchuyệntrênmộtmứctiềntệ,tạoramộtsựkhácbiệtlớntrongcáckhoảnđô-lamàôngtađượcthụhưởng.
Sựđốichiếuhaithínghiệmnàybiểulộmộtsựtươngphảnrõràng.Gầnnhưtấtcảnhữngngườithấyđượccảhaikịchbảncùngmộtlúc(bêntrongchủthểngườithựchiệnthínghiệm)tánthànhnguyêntắcrằngânhậnkhôngphảilàmộtsựsuyxétchínhđáng.Thậtkhôngmay,nguyêntắcnàycóliênquanchỉkhihaikịchbảnđượcquansátcùngmộtlúcvàđâykhôngphảilàcáchmàcuộcsốngthườngdiễnra.Chúngtathườngtrảinghiệmcuộcsốngtronghìnhtháigiữacácchủthể,tạiđónhữngsựchọnlựatươngphảnnhaucóthểbiếnđổisuynghĩcủabạnkhônghềtồntại,vàdĩnhiênđiềubạntrôngthấylàtấtcả.Nhưlàmộthệquả,nhữngniềmtinmàbạnghinhậnkhibạnphảnánhvềgiáolýkhôngnhấtthiếtphảichiphốinhữngphảnứngcảmxúccủabạnvànhữngtrựcgiácđạođứcxuấthiệntrongđầubạntrongcáctrườnghợpkhácnhaukhôngnhấtquánnộitại.
Sựkhôngnhấtquángiữasựđánhgiáriênglẻvàđánhgiáchungvềkịchbảntainạnthuộcvềmộthọphổquátcủanhữngsựđảochiềuphánquyếtvàlựachọn.Nhữngsựđảochiềuưutiênlầnđầutiênđượcpháthiệnvàođầunhữngnăm1970vànhiềusựđảochiềuthuộccácthểloạikhácđãđượcbáocáoquacácnăm.
THÁCHTHỨCKINHTẾ
Nhữngđảochiềuưutiêncómộtvịtríquantrọngtronglịchsửtranhluậngiữacácnhàtâmlýhọcvàkinhtếhọc.ChúngthuhútđượcsựchúýđãđượcbáocáobởiSarahLichtensteinvàPaulSlovic,hainhàtâmlýhọcđãhoàntấtkhóaluậntốtnghiệpcủamìnhtạitrườngĐạihọcMichigancùngthờiđiểmvớiAmos.Họđãtiếnhànhmộtthínghiệmvềnhữngsựưuáigiữacáctròcácược,màtôimiêutảđơngiảnhơnnhưsau:
Bạnđượcđềnghịchọnlựagiữahaitròcáđộ,chúngđượctiếnhànhtrênvòngquayRuletvới36ô.
CượcA:11/36thắng160đô-la,25/36thua15đô-la.
CượcB:35/36thắng40đô-la,1/36thua10đô-la.
Bạnđượcđềnghịchọngiữamộtbênlàcượcantoànvớimộtbênlàcácượcrủirohơn:Mộtchiếnthắnggầnnhưchắcchắnvớimộtkhoảntiềnkhiêmtốn,hoặcmộtcơmaynhonhỏđểthắngđượcmộtkhoảntiềnđủlớnvàmộtxácsuấtthuacượccao.Sựantoànchiếmưuthế,vàBrõrànglàlựachọnphổbiếnhơn.
Giờhãyxemxéttừngbàncượcmộtcáchriênglẻ:Nếubạnsởhữucượcđó,mứcgiáthấpnhấtmàởđóbạnsẽbánlàbaonhiêu?Hãynhớrằngbạnđangkhôngmặccảvớibấtcứai-nhiệmvụcủabạnlàxácđịnhmứcgiáthấpnhấtmàởđóbạnsẽthựcsựmuốntừbỏtròcácượcnày.Hãythử!Bạncóthểpháthiệnrarằngphầnthưởngcóthểthắngđượcthậtđángchúýtrongnhiệmvụnàyvàrằngsựđánhgiácủabạnvềviệctròcácượcnàyđánggiárasaođượcgắnchặtvớigiátrịđó.Cáckếtquảxácminhchosựphỏngđoánnày,vàmứcgiábánđốivớivụcácượcAlớnhơnsovớivụcácượcB.Đâyquảlàmộtsựđảongượcưutiên:NgườitachọnBtrênA,nhưngnếuhọhìnhdungraviệcchỉđượcsởhữumộttrongsốđó,họđặtragiátrịchoAcaohơnsovớigiátrịchoB.Giốngnhưtronghaikịchbảnvụcướp,sựđảochiềuưutiênxảyrabởisựđánhgiácùnglúctậptrungsựchúývàomộtkhíacạnhcủatìnhhuống–thựctếlàcượcAítantoànhơnnhiềusovớicượcB–ítnổibậthơntrongsựđánhgiáriênglẻ.Cácđặctrưngdẫnđếnsựkhácbiệtgiữanhữngphánquyếtvềcáclựachọntrongsựđánhgiáriênglẻ-mốiânhậncủanạnnhânvềviệcxuấthiệntrongcửahàngtạphóasaivàviệcbámchặtlấygiảithưởng–bịchặnlạihoặckhôngcóliênquankhicácphươngánđượcđánhgiácùnglúc.NhữngphảnứngcảmxúccủaHệthống1cókhảnăngđịnhrõsựđánhgiáriênglẻnhiềuhơn,sựđốichiếudiễnratrongsựđánhgiácùnglúcluônluônđòihỏihànhđộngđánhgiácẩntrọngvànỗlựchơn,điềunàyviệntớiHệthống2.
Đảongượcsựưutiêncóthểđượccủngcốtrongmộtthínghiệmvớichủthể,tạiđócácchủthểđặtcácmứcgiálêncảhaivánnhưlàmộtphầncủamộtbảndanhsáchdàivàcũngchọnlựagiữachúng.Nhữngngườithamgiakhôngcóýthứcvềsựtráingượcvànhữngphảnứngcủahọkhiphảiđốimặtvớinócóthểtrởnênthúvị.Mộtcuộcphỏngvấnvàonăm1968củamộtngườithamgiavàothínghiệmnày,đượcthựchiệnbởiSarahLichtenstein,làmộttácphẩmkinhđiểncógiátrịlâubềncủalĩnhvựcnày.Nhàthựcnghiệmnóichuyệnchitiếtvớimộtngườithamgiathínghiệmbốirối,ngườinàychọnlựamộtcượcngượclạivớinhữngngườikhácnhưngsauđólạisẵn
sàngtrảtiềnđểtraođổimónhàngmàanhtavừamớilựachọnlấymộtcáikhácmàanhtavừamớitừchốivàđihếtchukỳlặplạinhiềulần.
Kinhtếdựatrênlýtríchắcchắnsẽkhôngdễbịảnhhưởngtừnhữngsựđảochiềuưutiênvàdovậyhiệntượngnàylàmộttháchthứcvớimôhìnhtácnhânlýtrívàvớilýthuyếtkinhtếđượcxâydựngtrênchínhmôhìnhnày.Tháchthứcnàycóthểđãbịlờđi,nhưngđiềuđóđãkhôngdiễnra.Mộtvàinămsaukhinhữngđảochiềuưutiênđượccôngbố,hainhàKinhtếhọcđượcnểtrọng,DavidGrethervàCharlesPlott,đãramắtmộtbàiviếttrêntậpsanuytínAmericanEconomicReview,trongđóhọđãthôngcáocácnghiêncứucủariênghọvềhiệntượngmàLichtensteinvàSlovicđãmôtả.Đóchắchẳnlàpháthiệnđầutiêncủacácnhàtâmlýhọcthựcnghiệmđãtừngthuhútđượcsựquantâmcủacácnhàkinhtế.ĐoạnmởđầutrongbàibáocủaGrethervàPlottgâyấntượngbấtthườngđốivớimộttờbáohọcthuậtvàýđồcủahọđãrõràng:“Mộtsốlượnglớndữliệuvàlýthuyếtđangđượcpháttriểntronggiớihạntâmlýsẽtrởnênđángchúýđốivớicácnhàkinhtếhọc.Đượctiếnhànhtrênbềmặtgiátrịdữliệunàyđơnthuầntráingượcvớilýthuyếtưutiênvàcónhữnghàmýrộngvềchủđềnghiêncứucácquyềnưutiêntrongphạmvikinhtế.Tờbáonàycôngbốcáckếtquảcủamộtchuỗicácthínghiệmđượcdựtínhsẽlàmmấtuytíncácnghiêncứucủacácnhàtâmlýhọckhiđượcápdụngvàokinhtế.”
GrethervàPlottđãliệtkê13lýthuyếtcóthểlýgiảinhữngpháthiệnbanđầuvàđãtuyênbốmộtcáchcẩnthậncácthínghiệmcómụcđíchmàđãthửtháchnhữnglýthuyếtnày.Mộttrongnhữnggiảthuyếtcủahọ,điềumà–khôngcầnthiếtnóira–cácnhàtâmlýhọcthấykẻcả,làcáckếtquảrútrađượcnhờvàothínghiệmđượctiếnhànhbởicácnhàtâmlýhọc!Cuốicùng,chỉmộtgiảthuyếtcònlạivớithờigian:Cácnhàtâmlýhọcđãđúng!GrethervàPlottđãthừanhậnrằnggiảthuyếtnàyítnhấtlàthỏađángtừquanđiểmvềlýthuyếtchuẩnvềsựưutiên,bởi“nóchophépcánhânlựachọnviệcphụthuộcvàobốicảnhmàởđócácchọnlựađượcđưara”–mộtsựviphạmrõrànghọcthuyếtgắnkết.
Bạncóthểnghĩrằngkếtquảđángngạcnhiênnàysẽgâyrasựtựvấnlươngtâmgâyđaukhổtrongsốcácnhàkinhtếhọc,nhưthểmộtsựgiảđịnhcănbảnvềlýthuyếtcủahọđãđượcthửtháchthànhcông.Nhưngđâykhôngphảilàcáchmọithứvậnhànhtrongkhoahọcxãhội,baogồmcảtâmlýhọclẫnkinhtếhọc.Nhữngniềmtinmangtínhlýthuyếtlàthiếtthực,vànómangđếnnhiềuhơnmộtpháthiệngâyhổthẹndànhchonhữnglýthuyếtđãđượcxácminhbịnghingờmộtcáchnghiêmtrọng.Trongthựctế,bảnbáocáothẳngthắnđángngưỡngmộcủaGrethervàPlottcómộtchútảnhhưởng
trựctiếplênnhữnglýlẽcủacácnhàkinhtế,chắchẳngồmcảGrethervàPlott.Tuynhiên,nóđãgópphầnvàothiệnýcaocảhơncủacộngđồngcácnhàkinhtếhọcnhằmtiếnhànhnghiêncứutâmlýhọcmộtcáchnghiêmtúcvàtheocáchđóđãthúcđẩymộtcáchđángkểcuộcđàmluậnvượtquaranhgiớicủacácngành.
CÁCPHẠMTRÙ
“Johncaobaonhiêu?”NếuJohncao1.5mét,câutrảlờicủabạnsẽphụthuộcvàotuổicủacậubé.Hệthống1củabạngọiramộtcáchtựđộngquyphạmcóliênquan,vàýnghĩacủatỷlệchiềucaođượcđiềuchỉnhmộtcáchtựđộng.Bạncũngcóthểghépcáccườngđộđanxenvớicácphạmtrùvàtrảlờicâuhỏi:“MộtbữaănởnhàhàngđắtđỏđượclàmchophùhợpvớichiềucaocủaJohnnhưthếnào?”CâutrảlờicủabạnsẽphụthuộcvàođộtuổicủaJohn:Nếucậu16tuổi,bữaănsẽtốnkémíthơnsovớicậu6tuổi.
Nhưnggiờhãynhìnvàođiềunày:
John6tuổi.Cậubécao1.5mét.
Jim16tuổi.Cậubécao1.56mét.
Vớinhữngđánhgiáđơnlẻ,mọingườisẽđồngýrằngJohnrấtcaocònJimthìkhôngcao,bởichúngđượcsosánhvớinhữngquyphạm.Nếubạnđượchỏimộtcâuhỏisosánhtrựctiếp:“JohncócaobằngJimkhông?”bạnsẽtrảlờirằngcậubékhôngcaohơn.Khônghềcóchútngạcnhiênnàoởđâyvàmơhồ.Tuynhiên,trongcáctìnhhuốngkhác,thôngquaquátrìnhnàycácchủthểvàbiếncốkhôiphụclạibốicảnhsosánhcủariêngchúngcóthểdẫntớicácchọnlựakhônggắnkếtvềcácvấnđềquantrọng.
Bạnkhôngnênđịnhhìnhấntượngrằngnhữngđánhgiáđơnlẻvàcùnglúcluônmâuthuẫnnhau,hoặcrằngcácphánquyếthoàntoànlộnxộn.Thếgiớicủachúngtabịchianhỏthànhcácphạmtrù,theođóchúngtacócácquyphạm,vídụnhưnhữngcậubé6tuổihaynhữngchiếcbàn.Nhữngphánquyếtvànhữngsựưuáicốkếtvớinhautronggiớihạncácphạmtrùnhưngtiềmẩnsựrờirạckhicácchủthểbịđánhgiáthuộcvềcácphạmtrùkhácnhau.Vídụ,trảlờibacâuhỏisau:
Bạnthíchthứnàohơn,nhữngquảtáohaynhữngquảđào?
Bạnthíchthứnàohơn,mónbíttếthayhầm?
Bạnthíchthứnàohơn,nhữngquảtáohaymónhầm?
Câuhỏithứnhấtvàthứhainhắcđếnnhữngkháiniệmthuộcvềcùngmộtphạmtrù,vàbạnngaylậptứcbiếtđượcrằngthứnàomìnhthíchhơn.Hơnthế,bạnđãcóthểkhôiphụclạithứbậctươngtựtừsựđánhgiáđơnlẻ(“Bạnthíchtáonhiềutớiđâu?”và“Bạnthíchđàonhiềutớimứcnào?”)bởinhữngquảtáovàđàođềulàhoaquả.Sẽkhôngcósựđảochiềuưutiênnàobởinhữngloạihoaquảkhácnhauđượcsosánhvớicùngmộtquyphạmgiốngnhauvàhoàntoànđượcsosánhvớitừngthứkháctrongsựđánhgiáđơnlẻcũngnhưtrongsựđánhgiácùnglúc.Ngượclạivớinhữngcâuhỏinằmtrongphạmtrù,khôngcócâuhỏicânbằngnàođốivớisựsosánhgiữanhữngquảtáovàmónbíttết.Khônggiốngnhưnhữngquảtáovàđào,táovàmónbíttếtkhôngphảilànhữngvậtthaythếvềbảnchấtvàchúngkhôngthỏamãncùngmộtnhucầu.Bạnđôilúcmuốnănmónbíttếtvàđôilúcmuốnmộtquảtáo,nhưngbạnhiếmkhinàonóirằngmộttronghaithứsẽthựchiệnchứcnănggiốngnhưthứcònlại.
Hãytưởngtượngviệcnhậnđượce-mailtừmộttổchứcbạnkhátintưởng,đềnghịđónggópvìmộtnguyênnhân:
Loàicáheocóthểbịđedọavàbịsuygiảmmộtsốlượnglớnởnhiềunơimôitrườngsinhsốngcủachúngbịônhiễm.Mộtquỹđãđượcthànhlậptừnhữngđónggópcánhânnhằmmanglạinhữngmôitrườngnhằmcảithiệnđiềukiệnsốngchocáheo.
Nhữngliêntưởngnàođãđưaratrongcâuhỏinày?Liệurằngbạnhoàntoàncóthểnhậnthứcđượcvềchúng,nhữngýniệmvàkýứccủanhữngnguyênnhâncóliênquandẫnđếnsựsuygiảmcủaloàicáheokiaxuấthiệntrongđầubạn.Cácdựánđãđượclênkếhoạchđặcbiệtnhằmbảovệnhữngloàicónguycơbịtuyệtchủngcóthểđượcbạnhồitưởng.Sựđánhgiádựatrênkhíacạnhtốt-xấulàmộtcơchếtựđộngcủaHệthống1vàbạnđãđịnhhìnhmộtấntượngbanđầuvềthứhạngcủaloàicáheotrongsốcácloàivậtcónguycơbịtuyệtchủngxuấthiệntrongđầubạn.Cáheođẹpđẽhơnnhiềusovớiloàichồnsương,ốcsên,hoặccáchép,chúngcómộtthứhạngcótriểnvọngcaotrongchuỗicácloàimàtheođónóđượcsosánhmộtcáchtựnhiên.
Câuhỏimàbạncầnphảitrảlờikhôngphảilàliệurằngbạnthíchcáheohơncáchépkhông;bạnđãtừngđượcđềnghịđặtramộtgiátrịbằngđô-la.Dĩnhiên,bạncóthểbiếtđượctừsựtrảinghiệmcủanhữngthôithúctrướcđórằngbạnchưatừnghưởngứngnhữngđềnghịkiểunày.Trongvàiphút,hãytưởngtượngbảnthânbạnlàmộtngườiquyêngópchonhữngyêucầugiúp
đỡgiốngnhưvậy.
Giốngnhưnhiềucâuhỏiphứctạpkhác,hànhđộngđánhgiávềgiátrịđồngđô-lacóthểđượcgiảiquyếtbằngsựthaythếvàbùtrừcườngđộ.Vấnđềđồngđô-lathậtphứctạpnhưngmộtcâuhỏidễhơnđãluônsẵnsàngởtrongđầubạn.Bởibạnthíchcáheo,chắchẳnbạnsẽnhậnthấyrằngviệccứuvớtchúnglàmộtlýdotốt.Bướctiếptheo,cũngdiễnratựđộng,đưaramộtsốtiềnbằngviệcchuyểnđổicườngđộyêuthíchcáheocủabạnsangmộtmứcđónggóp.Bạncómộtýthứcvềmứcquyêngópcủanhữnglầntrướcđócủabạnvìnhữnglýdomangyếutốmôitrường,chúngcóthểkhácvớicácmứcđónggópcủabạnchocáchoạtđộngchínhtrịhoặcchođộibóngđácủatrườngcũ.Bạnbiếtđượckhoảntiềnnàosẽlàmộtkhoảnđónggóp“rấtlớn”đốivớibạnvànhữngkhoảntiềnnào“lớn”,“khiêmtốn”,và“nhỏ”.Bạncũngcónhữngphạmviđốivớitháiđộcủabạntrướccácloài(từ“thíchmêmệt”tới“khôngchútnào”).Bởivậybạncókhảnăngchuyểnđổitháiđộcủamìnhsangphạmviđồngđô-la,dịchchuyểnmộtcáchtựđộngtừ“thíchrấtnhiều”sang“khoảnquyêngópkhálớn”vàtừđósangmộtsốtiền.
Vàomộtdịpkhác,bạnđượctiếpcậnvớimộtyêucầugiúpđỡkhác:
Nhữngngườinôngdân,đangphảiphơinắngtrongnhiềugiờ,cótỷlệmắcbệnhungthưdacaohơnsovớidânsốnóichung.Nhữnghoạtđộngkhámbệnhthườngxuyêncóthểgiảmthiểurủiro.Mộtquỹsẽđượcthànhlậpnhằmhỗtrợcáchoạtđộngkhámbệnhchonhómbịđedọanày.
Đâycóphảilàmộtvấnđềcấpbáchkhông?Nóđãgợiraphạmtrùnàonhưlàmộtquyphạmkhibạnđánhgiálàcấpbách?Nếubạnđãtựđộngphânloạibàitoánlàmộtvấnđềsứckhỏecộngđồng,chắchẳnbạnđãpháthiệnrarằngmốiđedọaungthưdaởnhữngngườinôngdânkhôngxếphạngcaolắmtrongsốcácvấnđề-gầnnhưchắcchắnthấphơnthứhạngcủaloàicáheotrongsốcácloàicónguycơtuyệtchủng.Khibạnđãchuyểnấntượngcủabạnvềtầmquantrọngtươngđốicủavấnđềungtưdasangmộtsốlượngtiền,bạncũngcóthểđưaramộtsựquyêngópnhỏhơnsovớisốbạnđãquyênnhằmbảovệmộtloàiđộngvậtyêumến.Trongcáccuộcthửnghiệm,cáheođãthuhútđượcnhữngkhoảnquyêngóplớnhơnmộtchútsovớinhữngngườinôngdântrongsựđánhgiáđơnlẻ.
Tiếpđó,xemxéthailýdotrongsựđánhgiácùnglúc,cáinàotronghaisựviệc,nhữngconcáheovànhữngngườinôngdân,xứngđángvớimộtkhoảnquyêngópbằngtiềnlớnhơn?Sựđánhgiácùnglúcnêubậtmộtđặctínhđãkhôngđượcchúýtrongsựđánhgiáđơnlẻnhưngnómangtínhquyếtđịnh
khinhậnthấy:Nhữngngườinôngdânlàconngười,cáheochỉlàloàivật.Dĩnhiên,bạnđãbiếtđiềuđónhưngnókhôngliênquantớisựphánquyếtmàbạnđưaratrongsựđánhgiátừngtrườnghợp.Sựthựcnhữngconcáheokhôngphảilàconngườiđãkhôngnảysinhbởitấtcảcácvấnđềđượckíchhoạttrongbộnhớcủabạnđãchiatáchđặctínhđó.Sựthựcnhữngngườinôngdânlàconngườiđãkhôngxuấthiệntrongsuynghĩbởitấtcảcácvấnđềsứckhỏecộngđồngđềucóliênquantớiconngười.Cấutrúchẹpcủasựđánhgiáđơnlẻđãđểchonhữngconcáheocómộtcăncứcócườngđộcaohơn,dẫntớitỷlệquyêngópcaobởisựbùtrừcườngđộ.Sựđánhgiácùnglúcthayđổisựhìnhdungđốivớicácvấnđề:Đặctính“conngườivàđộngvật”trởnênnổibậtchỉkhicảhaicùngđượcxemxétcùnglúc.Trongsựđánhgiácùnglúcngườitachỉramộtsựưuáicócơsởdànhchonhữngngườinôngdânvàmộtthiệnýđónggópnhiềuhơnvềcơbảnchophúclợicủahọhơnlàchosựbảovệmộtloàikhôngphảiconngườiđượcyêuthích.Ởđâythêmmộtlầnnữa,giốngnhưtrongcáctrườnghợpbànvềcáctròcượcvàvụcướpnãsúng,nhữngphánquyếtđượcđưaradướisựđánhgiáđơnlẻvàcùnglúcsẽkhôngnhấtquán.
ChristopherHsee,đếntừĐạihọcChicago,đãđónggópvídụsauđâyvềsựđảochiềuưutiên,giữanhiềuthứkhácnhaucủacùngmộtloại.Đốitượngđượcđánhgiálànhữngquyểntừđiểnâmnhạcđãquasửdụng.
TừđiểnA TừđiểnB
Nămxuấtbản 1993 1993
Sốmụctừ 10.000 20.000
Tìnhtrạng Nhưmới Bìabịrách,cònlạinhưmới
Khinhữngquyểntừđiểnđượcđánhgiáđơnlẻ,cuốntừđiểnAđượcđịnhgiácaohơnnhưngdĩnhiênsựưutiênthayđổidướisựđánhgiácùnglúc.KếtquảnàyminhchứngchogiảthuyếtkhảnăngđánhgiácủaHsee:Sốlượngtừđượcchokhôngcótrọngsốtrongsựđánhgiáđơnlẻ,bởicácconsốtựchúngkhông“thểđịnhgiá”.Ngượclại,trongsựđánhgiácùnglúcngaylậptứccóthểthấyrõràngrằngcuốntừđiểnBvượttrộihơnvớithuộctínhnày
vàcũnghiểnnhiênlàsốlượngtừlàquantrọnghơnrấtnhiềusovớitìnhtrạngbìa.
NHỮNGSỰĐẢOCHIỀUPHILÝ
Đâylàmộtlýdothíchđángđểtinrằnghoạtđộngthựcthicônglýbịtiêmnhiễmbởinhữngdựbáorờirạctrongmộtvàilĩnhvực.Căncứnàyđượcsuyramộtphầntừcácthínghiệm,baogồmcảnhữngnghiêncứucủacácbanbồithẩmmôphỏngvàmộtphầntừquansátvềnhữngmôhìnhtrongquátrìnhlậppháp,điềuchỉnhvàtranhchấp.
Trongmộtthínghiệm,cácthànhviênbanbồithẩmgiảđịnhđượctậphợptừcácdanhsáchbồithẩmđoàntạiTexasđãđượcđềnghịướcđịnhnhữngthiệthạinặngnềtrongmộtvàivụándânsự.Cácvụánđượcsắptheocáccặp,mỗicặpgồmcómộtđòihỏibồithườngchochấnthươngvềthểchấtvàmộtvìtổnthấttàichính.Cácthànhviênbồithẩmgiảđịnhtrướctiênđãướcđịnhmộttrongsốcáckịchbảnvàsauđóhọđượcchoxemvụánsẽđượcgắncặpvàđượcđềnghịsosánhhaivụánvớinhau.Dướiđâylàbảntómlượccủamộtcặptrongsốcácvụán:
Vụthứnhất:Mộtđứatrẻbịbỏngvừaphảikhibộáongủcủacậubébắtlửatronglúcđangnghịchdiêm.Côngtysảnxuấtbộđồngủđóđãkhônglàmranhữngbộđồchịulửamộtcáchthỏađáng.
Vụthứhai:Nhữnggiaodịchlừađảocủamộtngânhànggâyratổnthấtchomộtngânhàngkháclà10triệuđô-la.
Mộtnửasốngườithamgiathửnghiệmđãxétđoánvụthứnhấttrước(vớisựđánhgiáđơnlẻ)trướckhisosánhcảhaivụvớisựđánhgiácùnglúc.Trìnhtựđóđãđượcđảongượcđốivớinhữngngườithamgiacònlại.Vớisựđánhgiáđơnlẻ,cácthànhviênbồithẩmđoànđãquyếtđịnhbồithườngchongânhàngbịlừađảomứcphạtcaohơnsovớiđứatrẻbịbỏng,cólẽvìmứcđộtổnthấttàichínhđãđưaramộtnguồnđángtincậy.
Tuynhiên,khihaivụánđượcxemxétcùnglúc,mốicảmthươngdànhchonạnnhâncánhânđãchiếmưuthếtrướctácđộngtincậyvàcácthànhviênbồithẩmđãtăngmứcbồithườngchođứatrẻtrộihơnmứcbồithườngdànhchongânhàng.Tínhtrungbìnhtrênmộtvàicặpvụántươngtự,vớisựđánhgiácùnglúccácmứcbồithườngchocácnạnnhânbịchấnthươngthểchấtlớnhơngấpđôisovớisựđánhgiáđơnlẻ.Cácthànhviênbồithẩmđãxemvụáncủađứatrẻbịbỏngdựatrênđánhgiáphùhợpvớicườngđộcảmxúc
củahọ.Họđãkhôngthểlườngtrướcđượcrằngmứcbồithườngchođứatrẻcóthểhóarakhôngtươngxứngtrongbốicảnhcủamộtmứcphạtlớndànhchomộtthểchếtàichính.Vớisựđánhgiácùnglúc,mứcphạtbồithườngchongânhàngvẫnbámvàotổnthấtnóđãgánhchịu,nhưngmứcđềnbùchođứatrẻbịbỏngđãtănglên,phảnánhsựgiậndữđãđượcgợilênbởisựsơsuấtdẫntớitổnthươngchomộtđứatrẻ.
Nhưchúngtađãthấy,sựhợplýthôngthườngđượcđápứngbởinhữngcấutrúcphổquáthơnvàtoàndiệnhơnvàsựđánhgiácùnglúcrõràngphổquáthơnsựđánhgiáđơnlẻ.Dĩnhiên,bạnnênthậntrọngvớisựđánhgiácùnglúckhimộtsốngườikiểmsoátnhữnggìbạnthấymongđượchưởnglợitừđiềumàbạnchọnlựa.Nhữngngườilàmnghềbánhàngnhanhchónglĩnhhộiđượcrằngsựthôithúccủabốicảnhmàtrongđónhữngngườitiêudùngnhậnthấymộtloạihànghóacóthểảnhhưởngmộtcáchsâusắctớinhữngsựưutiên.Ngoạitrừnhữngtrườnghợpthôithúccóchủtâmtươngtự,đólàmộtgiảđịnhrằngsựphánquyếttươngđối,thứnhấtđịnhcóliênquantớiHệthống2,cónhiềukhảnăngổnđịnhhơnsovớinhữngsựđánhgiáđơnlẻ,nóthườngphảnánhcườngđộcủanhữngcâutrảlờimangtínhcảmxúctrongHệthống1.Chúngtacóthểkỳvọngrằngbấtcứtổchứcnàocómongmuốngợirađượcnhữngphánquyếtthậntrọngsẽmưutoancungcấpchonhữngngườiphânxửmộtbốicảnhrộngvớinhữnghànhđộngđánhgiávềnhữngvụkiệncánhân.TôiđãngạcnhiênkhiđượcbiếttừCassSunsteinrằngcácthànhviênbồithẩmđoànápđịnhmứcphạtbồithườngdứtkhoátbịcấmxemxétcácvụkiệnkhác.Hệthốngluậtpháp,tráingượcvớicảmgiáctâmlýnóichung,thiênvềsựđánhgiáđơnlẻ.
Trongmộtnghiêncứukhácvềsựkhôngđồngnhấttronghệthốngpháplý,SunsteinđãsosánhnhữngxửphạthànhchínhcóthểbịápđặtbởicáccơquanChínhphủMỹkhácnhaubaogồmTổchứcSứckhoẻvàAntoànnghềnghiệpOSHA(Mỹ)vàTrungtâmBảovệMôitrường.Ôngđãkếtluậnrằng:“Trongcácphạmtrù,cácmứcphạtdườngnhưrấthợplý,ítnhấtnhậnthứcrằngnhữngtổnhạicàngnghiêmtrọngcàngbịtrừngphạtkhắtkhe.Đốivớinhữnghànhviviphạmantoànlaođộngvàsứckhỏe,nhữnghìnhphạtlớnnhấtlàdànhchonhữnghànhviviphạmlặplạinhiềulần,kếtiếplàdànhchocácviphạmcóchủýlẫnhànhviphạmtộinghiêmtrọngvàhìnhphạtítnghiêmtrọngnhấtdànhchokhôngthamgiavàođòihỏibảotồnditích.”Tuynhiên,điềunàybạnsẽkhôngngạcnhiênvềcáchìnhphạtkhácnhaunhiềugiữacácđơnvịđãphảnánhcácchínhsáchvàlịchsửhơnlàbấtcứmốiquantâmbaotrùmlênsựcôngbằng.Một“viphạmnghiêmtrọng”cácquyđịnhliênquanđếnantoànlaođộngbịphạtởhạnmức7.000đô-la,trongkhimộtviphạmđạoluậtbảotồnchimhoangdãcóthểdẫnđếnmộtkhoảnphạttiền
lêntới25.000đô-la.Cáckhoảntiềnphạtlàhợplýtrongbốicảnhcáchìnhphạtkhácđượcđặtrabởitừngcơquan,nhưngchúngcóvẻkhôngcânxứngkhiđượcsosánhvớinhau.Nhưtrongcácvídụkháctrongchươngnày,bạncóthểthấyđượcsựvôlýchỉkhicảhaitrườnghợpđượcxemxétcùnglúctrongmộtcấutrúcrộng.Hệthốngcáchìnhphạthànhchínhcốkếtvớinhautrongcáctổchức,nhưngrờirạcvềtổngthể.
PHÁTNGÔNVỀNHỮNGSỰĐẢOLỘN
“CácđơnvịBTUchẳngcóýnghĩagìcảchotớikhitôithấyđượccácđơnvịmáyđiềuhòakhôngkhíkhácnhautớiđâu.Sựđánhgiátổngthểlàcầnthiết.”
“Bạnbảorằngđâylàmộtbàiphátbiểuvượttrộibởibạnđãsosánhnóvớinhữngbàiphátbiểukháccủacôấy.Đemsosánhvớinhữngngườikhác,côấyvẫncònnonkémlắm.”
Chương34.Cáccấutrúcvàthựctế
ĐộituyểnÝvàđộituyểnPhápđãgiápmặtnhautrongtrậnchungkếtWorld
Cup2006.Haicâutiếptheođâyđềumôtảkếtquả:“Ýthắng”,“Phápthua.”Nhữngcâunàycócùngchungýnghĩakhông?Câutrảlờiphụthuộchoàntoànvàoviệcbạnđịnhnghĩaýnghĩalàgìtrongtrườnghợpnày.
Nhằmmụcđíchđưaralậpluậnhợplý,haimôtảvềkếtquảcủatrậnđấunàycóthểhoánđổichonhaubởichúngchỉrõcùngmộttrạngtháicủasựviệc.Nhưcácnhàtriếthọcnói,tìnhtrạngthậtsựcủahọgiốnghệtnhau:Nếumộttronghaicâunàyđúng,thìcâucònlạicũngđúng.Đólàcáchmàkinhtếnhậnthứcmọithứ.Nhữngniềmtinvàsựưuáicủahọlàsựgiớihạnthựctế.Nóicụthểthìnhữngchủthểcủacácchọnlựacủahọlànhữngtrạngtháicủavậtchất,chúngkhôngbịtácđộngbởicáctừngữđượcchọnđểmôtảchúng.
Cómộtýnghĩakháccủatừýnghĩa,tạiđó“Ýthắng”và“Phápthua”khôngcóchungmộtchútýnghĩanào.Theohướngnày,ýnghĩacủamộtcâulàđiềuxảyratrongcơchếliênkếtcủabạnkhibạnlĩnhhộinó.Haicâunàygợiranhữngliêntưởngkhácbiệtrõrệt.“Ýđãthắng”gợiranhữngsuynghĩvềđộituyểnÝvàhọđãlàmgìđểchiếnthắng.“Phápđãthua”gợirasuynghĩvềđộituyểnPhápvàhọđãlàmgìđểdẫntớithấtbại,baogồmcảcú“đánhđầu”đángnhớcủacầuthủngôisaongườiPhápZidanevàomộtcầuthủngườiÝ.Trongmốiquanhệvớinhữngliêntưởngxuấthiệntrongđầu–Hệthống1tácđộngtrởlạinhưthếnào–cảhaicâuthựcsự“ámchỉ”nhữngviệckhácnhau.Sựthựclànhữngtrạngtháitươngđươnggợiramộtcáchhợplýnhữngphảnứngkhácnhaulàmchonókhôngthểkhiếnconngườicóđượclýtríhợplýnhưkinhtế.
CẤUTRÚCCẢMXÚC
Amosvàtôiđãứngdụngchiêubàicáchiệuứngcấutrúclênnhữngtácđộngkhôngđượclýgiảivềviệccáigìtạoracôngthứcdựatrênnhữngniềmtinvàsựưuái.Đâylàmộttrongnhữngvídụchúngtôiđãsửdụng:
Bạnsẽchấpnhậnmộttròmayrủiđặtra10%cơmaythắng95đô-lavà90%khảnăngthua5đô-lachứ?
Bạnsẽbỏra5%đểthamgiavàomộttròxổsốđặtra10%thắngđược100đô-lavà90%nguycơchẳngđượcgìchứ?
Trướchết,hãydànhrachútthờigianđểthuyếtphụcbảnthânrằnghaivấnđềnàylàkhácbiệt.Đốivớicảhaitrườnghợpbạncầnphảiquyếtđịnhxemliệucóchấpnhậnmộtviễncảnhkhôngchắcchắnmàbạnhoặccóthêm95đô-lahoặcmấtđi5đô-la.Ưutiêncủamộtsốngườidựatrêngiớihạnhiểubiếtcủahọsẽđưaracùngmộtcâutrảlờichocảhaicâuhỏiđó,tuynhiêntrênthựctế,nhữngcánhânnhưvậyrấthiếm.Mộtsốngườiưutiênviệcgiớihạnđưaracùngcâutrảlờichocảhaicâuhỏinhưngnhữngngườinhưvậyrấthiếm.Thựctế,cáchgiảithíchthuhútđượcnhiềucâutrảlờitíchcựcđólà:Câuthứhai.Mộtkếtquảtồisẽtrởnêndễchấpnhậnnếunóđượcmôtảđơngiảnnhưthểthuamộttròmayrủi.Chúngtasẽkhôngngạcnhiên:Nhữngtổnthấtgợiranhữngcảmgiáctiêucựcmạnhhơnnhữngchiphí.Cácchọnlựakhôngcógiớihạnthựctế,bởivậyHệthống1khôngcógiớihạnthựctế.
VấnđềmàchúngtôiđãlậprabịảnhhưởngbởiđiềuchúngtôiđãhọcđượctừRichardThaler,ngườiđãnóivớichúngtôirằngkhiôngcònlàmộtsinhviênmớitốtnghiệp,ôngđãđínhlênbảngcủamìnhmộttấmthiệpnóirằngCHIPHÍKHÔNGPHẢILÀNHỮNGMẤTMÁT.Trongbàiluậnđầutiêncủamìnhbànvềhànhvingườitiêudùng,Thalerđãmôtảcuộcthảoluậnvềviệcliệucáctrạmxăngdầuđượcphéptínhcácmứcgiákhácnhauđốivớiviệcmuaxăngđượctrảbằngtiềnmặthoặcbằngthẻtíndụngkhông.Nhómvậnđộngchoviệcmuaxăngtrảbằngthẻtíndụngđãrấtnỗlựcbiếnviệcchênhlệchgiáthànhtráiluậtnhưngnóđãcómộtquanđiểmdựphòng:Sựkhácbiệt,nếuđượcphép,sẽđượcghinhậnlàmộtkhoảnchiếtkhấutiềnmặt,khôngphảimộtphụphítíndụng.Tâmlýcủahọlàcócơsở:Ngườitasẽdễdàngtừbỏmộtkhoảnchiếtkhấuhơnlàphảitrảthêmmộtkhoảnphụphí.Cảhaicóthểlàtươngđươngvềmặtkinhtế,nhưngchúngkhôngtươngđươngvềmặttâmlý.
Trongmộtthínghiệmsâuhơn,mộtnhómcácnhàthầnkinhhọctạitrườngĐạihọcchuyênnghiệpLondonđãkếthợpvớimộtnghiêncứuvềcáchiệuứngcấutrúcvớinhữngghichépvềphạmvihoạtđộngtạicácvùngkhácnhaucủanãobộ.Đểnhằmđưaranhữngthướcđochínhxácvềphảnứngcủanãobộ,thínghiệmtiếnhànhvớinhiềuthửnghiệm.Hình14minhhọachohaigiaiđoạncủamộttrongnhữngthửnghiệmnày.
Trướctiên,chủthểđượcđềnghịhìnhdungrằngcônhậnđượcmộtkhoảntiền,trongvídụnàylà50bảng.
Chủthểsauđóđượcđềnghịlựachọngiữamộtkếtquảchắnchắnvớimộttròmayrủitrênmộtvòngquaycơhội:Nếuvòngquaydừnglạiởmàutrắng
cô,“nhậnđược”toànbộsốtiền;nếunódừnglạiởmàuđencôchẳngcógìcả.Kếtquảchắcchắnđơngiảnlàgiátrịdựtínhcủatròmayrủinàylàmộtkhoảnlời20bảng.
Nhưđượcchỉra,kếtquảchắcchắntươngtựcóthểđượcđóngkhungtheohaicách:GiốngnhưGiữ20BảnghoặcnhưThua30Bảng.Cáckếtquảkháchquanhoàntoàngiốnghệtvớihaikhungvàmộtgiớihạnthựctếcóthểphảnứngtrướccảhaitheocùngmộtcách–lựachọnđiềuchắcchắnhoặckhôngchúýtớitròmayrủitheocấutrúc–nhưngchúngtađềubiếtrằngtríócconngườikhôngbịgiớihạntrướcthựctế.Cácxuhướngtiếpcậnhoặcnétránhđượcgợirabởicáctừngữ,vàchúngtadựtínhHệthống1cóxuhướngthiênvềphươngánchắcchắnkhinóđượcđịnhrõnhưlàGiữvàchốnglạiphươngántươngtựkhinóđượcđịnhrõnhưlàThua.
ThínghiệmnàybaogồmnhiềuthửnghiệmvàtừngngườithamgiagặpphảimộtvàivấnđềlựachọntrongcảtrạngtháiGiữlẫnThua.Nhưđãdựtính,mỗingườitrongsố20chủthểđãchothấymộthiệuứngcấutrúc:HọcónhiềukhảnănglựachọnđiềuchắcchắntrongkhungGiữvànhiềukhảnăngchấpnhậntròmayrủitrongkhungThua.Nhưngcácchủthểđềukhônggiốngnhau.Mộtsốrấtdễnhạycảmvớicấutrúccủavấnđề.Sốkháchầunhưđãđưaralựachọngiốngnhaubấtchấpkhung–nhưlàmộtcánhângiớihạnthựctếnênlàm.Cáctácgiảđãxếphạng20chủthểmộtcáchphùhợpvàđặtchobảngxếphạngmộtnhãnấntượng:Chỉsốhợplý.
Phạmvihoạtđộngcủanãobộđãđượcghilạikhicácchủthểđưaratừngquyếtđịnh.Sauđó,cácthửnghiệmđãbịphântáchthànhhainhóm:
1.Cácthửnghiệmtheođólựachọncủachủthểthíchứngvớicấutrúc.
ĐãưutiênđiềuchắcchắntronglốidiễnđạtGiữ.ĐãưutiêntròmayrủitronglốidiễnđạtThua.
2.Cácthửnghiệmtrongđósựlựachọnđãkhôngthíchứngvớicấutrúc.
Cáckếtquảkhácthườngminhchứngchokhảnăngcủaphươngpháprènluyệnmớicủacácnhàthầnkinhhọc–nghiêncứuvềnãobộcủamộtngườilàmgìtronglúcanhtaphảiđưaracácquyếtđịnh.Cácnhàthầnkinhhọcđãtiếnhànhhàngngànthínghiệmnhưvậy,vàhọđãnhậnbiếtđượcđểdựđoáncácvùngcụthểcủanãobộ“sánglên”–chothấylưulượngoxytănglên,nóchothấyphạmvihoạtđộngcủathầnkinhđượcnângcaovàphụthuộcvàomụctiêucủanhiệmvụ.Cácvùngkhácnhauhoạtđộngkhicánhânchútâmtớimộtvậtthểthịgiác,tưởngtượngtângmộtquảbóng,nhậndiệnmộtkhuônmặthoặcnghĩvềmộtngôinhà.Cácvùngkhácsánglênkhicánhânbịkhuấyđộngcảmxúc,trongmộtcuộcxungđộthoặctậptrungvàoviệcgiảiquyếtmộtvấnđề.Mặcdùcácnhàthầnkinhhọcnétránhmộtcáchcẩntrọngngônngữ“phầnnàycủanãobộnhưthếnàyvàthếnày...”họđãlĩnhhộiđượcnhiềuvề“nhữngcátính”củacácvùngnãobộkhácnhauvàsựđónggópcủanhữngphépphântíchphạmvihoạtđộngcủanãobộchosựgiảithíchvềtâmlýđãđượccảithiệnmộtcáchđángkể.Nghiêncứucấutrúcđãmanglạibapháthiệnchính:
Phânkhuđượcliênkếtvớisựkhuấyđộngcảmxúc(hạchhạnh)hầunhưcóthểchủđộngkhicácchọnlựacủachủthểtươngthíchvớicấutrúc.ĐiềunàychỉgiốngnhưđiềuchúngtacóthểdựtínhnếunhữngtừchứađựngcảmxúcGiữvàThuatạoramộtxuhướngtứcthìnhằmtiếpcậnvớiđiềuchắcchắn(khichúngđượccấutrúcnhưlàmộtlợiích)hoặcnétránhnó(khinóbịcấutrúcnhưlàmộttổnthất).Hạchhạnhđượctruynhậprấtnhanhbởicáctácnhânkíchthíchcảmxúc–vànólàmộtnghivấnthíchhợpđốivớisựrắcrốitrongPhươngthứcsố1.Mộtphânkhunãobộđượcbiếtlàcóliênquantớisựxungđộtvàtựkiểmsoát(vùngvỏnãovànhđaitrước)linhlợihơnkhicácchủthểđãkhôngthựcthiđiềuđếnmộtcáchtựnhiên–khihọlựachọnđiềuchắcchắn,mặcdùnóđangbịgáncholàThua.Việccưỡnglạisựnghiêng
vềHệthống1dườngnhưbaogồmcảsựxungđột.Nhữngchủthể“cólýtrí”nhất–nhữngngườiítbịảnhhưởngtrướccáchiệuứngcấutrúcnhất–đãchỉraphạmvihoạtđộngnângcaotạimộtvùngtráncủanãobộcóliênquantrongviệckếthợpcảmxúcvàlậpluậnđểđiđếncácquyếtđịnh.Đángchúýlà:Nhữngcánhân“cólýtrí”đãkhôngphảilànhữngngườichỉrađượcdấuhiệuthầnkinhmạnhnhấtcủasựxungđột.Nóchothấynhữngngườithamgiacaonhấtnàyđã(thườnglàkhôngluônluôn)bịgiớihạnthựctếbởisựxungđộtnhỏ.
Bằngviệcthamgiavàonhữngquansátvềcácchọnlựatrongthựctếvớimộtbảnđồkhuvựchoạtđộngthầnkinh,nghiêncứunàyđãcungcấpmộtsựminhchứngthuyếtphụcvềviệccảmxúcđượcgợirabởimộttừcóthể“hélộ”sựchọnlựasaucùngnhưthếnào.
MộtthínghiệmmàAmosđãtiếnhànhcùngvớicácđồngsựởTrườngYHarvardlàvídụtiêubiểuvềcấutrúccảmxúc.Nhữngngườithamgialàbácsĩđượccungcấpnhữngsốliệuvềcáckếtquảcủahaiphápđồdànhchobệnhungthưphổi:Phẫuthuậtvàxạtrị.Tỷlệsốngsóttrong5nămrõràngthiênvềphươngphápphẫuthuật,nhưngtrongngắnhạnphẫuthuậtrủirohơnxạtrị.Mộtnửasốngườithamgiađọccácsốliệuvềnhữngtỷlệsốngsót,sốcònlạinhậnđượccùngmộtthôngtintrongmốitươngquanvớitỷlệtửvong.Cảhaimôtảvềcáckếtquảtrongngắnhạncủaphươngphápphẫuthuậtlà:
Tỷlệsốngsóttrongmộtthánglà90%.
Có10%sốbệnhnhântửvongtrongthángđầutiên.
Bạnngaytừđầubiếtđượccáckếtquảlà:Phươngphápphẫuthuậttrongcấutrúctrướcđây(84%cácbácsĩchọnnó)phổbiếnhơnnhiềusovớisaunày(với50%thiênvềxạtrị).Sựtươngđươngtheologicvềhaimôtảlàrõràngvàmộtngườilậpđịnhgiớihạnthựctếsẽđưaraquyếtđịnhgiốngnhưvậybấtchấpsựdiễnđạtmàcôđãthấy.NhưngPhươngthứcsố1,nhưchúngtađãtừngbiếttới,hiếmkhibỏquanhữngtừngữhàmxúc:Tửvonglàtồitệ,sốngsótlàtốt,và90%sốngsóngnghecóvẻkhíchlệnhưngngượclại10%tửvongthậtkhủngkhiếp.Mộtpháthiệnquantrọngcủanghiêncứuđólàcácbácsĩcũngdễbịảnhhưởngbởihiệuứngcấutrúcgiốngnhưnhữngngườikhôngcókiếnthứcykhoa(cácbệnhnhântạibệnhviệnvàsinhviêntốtnghiệptạimộttrườngkinhdoanh).Rõràng,sựđàotạovềykhoakhôngcósựphòngvệchốnglạisứcmạnhcủacấutrúc.
NghiêncứuGiữ-Thuavàthínghiệmsốngsót-tửvongkhácnhauởmộtkhíacạnhquantrọng.Nhữngngườithamgiatrongnghiêncứumôtảsinhđộngnãobộđãcónhiềuthửnghiệm,trongđóhọgặpphảinhữngcấutrúckhácnhau.Họđãcócơhộiđểnhậndiệncáchiệuứnglàmrốitrícủacáckhungvàđơngiảnhóanhiệmvụcủamìnhbằngviệcchấpnhậnmộtcấutrúcphổbiến,cólẽbằngviệcchuyểnđổisốtiềnThuasangkhoảnGiữtươngđương.Sẽcầnphảiviệntớimộtngườinhanhtrí(vàmộtHệthống2-cảnhgiác)đểbiếtcáchthựchiệnđiềunàyvàmộtvàingườithamgiamàđãlàmchủđượcsựthànhthạohầunhưchắcchắnnằmtrongsốnhữngtácnhân“cólýtrí”màcácnhàthựcnghiệmđãnhậnra.Ngượclại,cácbácsĩđọccácsốliệuvềhailiệupháptrongcấutrúcphẫuthuậtđãkhôngcólýdogìđểnghingờrằnghọsẽđưaramộtsựchọnlựakhácbiệtnếuhọđãđượcnghenhữngsốliệugiốngnhauđượccấutrúctrongmốiliênquanvớisựtửvong.ViệctáicấutrúclàkếtquảcủasựnỗlựcvàHệthống2nhưthườnglệtỏralườibiếng.Trừkhicómộtlýdorõràngđểhànhđộngkhácđi,hầuhếtchúngtathụđộngchấpnhậnnhữngvấnđềquyếtđịnhkhichúngđượccấutrúcvàbởivậyhiếmkhicómộtcơhộiđểkhámpháraphạmvimàtheođónhữngưutiêncủachúngtalàgiớihạnkhungthayvìgiớihạnthựctế.
NHỮNGTRỰCGIÁCRỖNG
Amosvàtôiđãtrìnhbàythảoluậncủachúngtôivềhoạtđộngcấutrúcquamộtvídụđượcbiếttớinhưlà“vấnđềdịchbệnhtừchâuÁ”:
HãytưởngtượngrằngnướcMỹđangchuẩnbịchosựbùngnổmộtdịchbệnhtừchâuÁbấtthường,dựkiếngiếtchết600người.Haichươngtrìnhchọnlựanhằmchốnglạidịchbệnhđãđượcđệtrình.Chorằngcáccăncứkhoahọcchínhxácvềcáckếtquảcủahaichươngtrìnhnhưdướiđây:
NếuchươngtrìnhAđượcchấpthuận,200ngườisẽđượccứusống.
NếuchươngtrìnhBđượcchấpnhận,mộtphầnbakhảnănglà600ngườisẽđượccứusốngvàhaiphầnbakhảnănglàkhôngcóaiđượccứucả.
ĐạiđasốnhữngngườithamgiachọnchươngtrìnhA:Họthíchphươngánchắcchắnhơnlàtròmayrủi.
Cáckếtquảcủahaichươngtrìnhđượccấutrúckhácđinhưsau:
NếuchươngtrìnhA’đượcthôngqua,400ngườisẽchết.
NếuchươngtrìnhB’đượcthôngqua,cómộtphầnbakhảnănglàkhôngcó
aichếtcảvàhaiphầnbakhảnănglà600ngườisẽchết.
Hãynhìnnhậntỉ̉mỉvàsosánhhailốidiễnđạt:CáckếtquảcủahaichươngtrìnhAvàA’lànhưnhau;tươngtựnhưvậyvớicáckếtquảcủahaichươngtrìnhBvàB’.Tuynhiên,ởcấutrúcthứhai,mộtlượnglớnngườithamgiachọntròmayrủi.
Cácsựchọnlựakhácnhautronghaicấutrúcănkhớpvớilýthuyếttriểnvọng,tạiđócácchọnlựagiữanhữngtròmayrủivànhữngđiềuchắcchắnđượcgiảiquyếtkhácnhau,phụthuộcvàoviệcliệurằngcáckếtquảlàtốthayxấu.Nhữngngườiđưaraquyếtđịnhcóxuhướngthíchđiềuchắcchắnhơntròmayrủi(họáccảmvớirủiro)khicáckếtquảlàtốt.Họcóxuhướngtừbỏđiềuchắcchắnvàchấpnhậntròmayrủi(họđangtìmkiếmrủiro)khicảhaikếtquảđềutiêucực.Nhữngkếtluậnnàyđãđượccủngcốvữngchắcđốivớinhữngchọnlựagiữanhữngtròmayrủivànhữngthứchắcchắntronglĩnhvựctiềntệ.Vấnđềdịchbệnhchỉrarằngquytắctươngtựđượcápdụngkhicáckếtquảđượcđolườngbằngnhữngmạngsốngđượccứuhoặcmấtđi.Trongbốicảnhnày,thínghiệmcấutrúcgợirarằngnhữngưutiênmốiáccảmrủirovàtìmkiếmrủirokhôngphảilàgiớihạnthựctế.Nhữngưutiêngiữacáckếtquảkháchquangiốngnhauđảongượcbởinhữngsựlàmthànhcôngthứckhácnhau.
MộttrảinghiệmmàAmosđãcùngchungvớitôithêmmộtghichúdứtkhoátvàocâuchuyện.Amosđượcđềnghịcómộtbàiphátbiểutrướcmộtnhómcácchuyêngiasứckhỏecộngđồng–nhữngngườiđưaracácquyếtđịnhvềcácliềuvắc-xinvàcácchươngtrìnhkhác.ÔngđãtậndụngcơhộiđểthuyếttrìnhvớihọvềvấnđềdịchbệnhchâuÁ:Mộtnửađãthấyđượcsựdiễnđạt“cứumạng”,sốcònlạiđãtrảlờicâuhỏi“thiệtmạng”.Giốngnhưnhiềungườikhác,cácchuyêngianàydễbịảnhhưởngbởinhữnghiệuứngcấutrúc.Cómộtchútlolắngrằngnhữngviênchứcđưaracácquyếtđịnhcóảnhhưởngtớisứckhỏecủamọingườicóthểbịgâyảnhhưởngbởisựlôikéobềngoàinhưngchúngtabuộcphảiquenvớiýniệmrằngngaycảcácquyếtđịnhquantrọngcũngbịchiphối,nếukhôngphảilàđiềuchỉnh,bởiHệthống1.
Thậmchíđiềulolắnghơnlàđiềugìxảyrakhingườitaphảiđươngđầuvớimâuthuẫncủamình:“Bạnchọnchắcchắncứuđược200mạngsốngvàbạnchọnmạohiểmhơnlàchấpnhận400cáichết.Giờđâybạnbiếtđượcnhữngchọnlựanàylàmâuthuẫn,bạnquyếtđịnhnhưthếnào?”.Câutrảlờithườnglàsựimlặngbốirối.NhữngkhảnăngtrựcgiácđãxácđịnhchọnlựabanđầuđếntừHệthống1vàkhôngcónềntảngđạođứcnhiềuhơnsovớisựưutiên
giữlại20bảnghaylàmốiáccảmđểmất30bảng.Chắcchắncứuđượccácmạngsốnglàđiềutốt,nhữngcáichếtlàxấu.HầuhếtmọingườithấyđượcrằngHệthống2củahọkhôngcónhữngkhảnăngtrựcgiácmangtínhđạođứccủariêngnóđểtrảlờicâuhỏi.
TôivôcùngbiếtơnnhàkinhtếhọcđạitàiThomasSchellingvềvídụưathíchcủatôiliênquanđếnmộthiệuứngcấutrúc,thứmàôngđãmiêutảtrongcuốnsáchcủamìnhChoiceandConsequence(Tạmdịch:ChọnlựavàKếtquả).CuốnsáchcủaSchellingđượcviếttrướckhinghiêncứuvềhoạtđộngcấutrúccủachúngtôiđượccôngbố,vàhoạtđộngcấutrúckhôngphảilàvấnđềquantâmchínhcủaông.ÔngđãtườngthuậtlạitừkinhnghiệmgiảngdạymộtlớphọctạiTrườngKennedytạiHarvardcủamình,trongđóchủđềlànhữngsựmiễntrừgiacảnhtrongmãsốthuế.Schellingnóivớicácsinhviêncủamìnhrằngmộtmứcmiễntrừđượcthừanhậnđốivớitừngđứatrẻvàsốlượngtiềnmiễntrừđộclậpvớithunhậpcủangườinộpthuế.Ônghỏiýkiếncủahọvềđịnhđềsau:
Sựmiễntrừgiacảnhđốivớingườigiàucónênlớnhơnsovớingườinghèohaykhông?
CáckhảnăngtrựcgiáccủabảnthânbạncóthểrấtgiốngvớinhữngsinhviêncủaSchelling:Họnhậnthấyrằngýnghĩthiênvềviệcngườigiàunhậnđượcmộtkhoảnmiễntrừlớnhơnlàhoàntoànkhôngchấpnhậnđược.
Schellingsauđóđãchỉrarằngluậtthuếlàtùychỉnh.Nógiảđịnhmộtgiađìnhkhôngcóconnhưlàtrườnghợpngầmđịnhvàgiảmthuếtheosốlượnggiảmtrừđốivớitừngđứatrẻ.Luậtthuếdĩnhiêncóthểđượclàmlạivớimộttrườnghợpngầmđịnhkhác:Mộtgiađìnhcóhaiđứatrẻ.Trongsựlàmthànhcôngthứcnày,cácgiađìnhcósốlượngtrẻnhỏíthơnsovớisốlượngtrẻngầmđịnhsẽnộpthêmmộtkhoảnphí.Schellinggiờđâyyêucầusinhviêncủamìnhnóilênquanđiểmcủahọvềmộtđịnhđềkhác:
Giađìnhnghèokhôngconcónênnộpthêmphínhiềubằnggiađìnhgiàucókhôngconhaykhông?
Ởđâythêmmộtlầnnữabạnchắchẳnđồngývớiphảnứngcủacácsinhviênvớiýnghĩnày:Họbácbỏvớicườngđộmạnhmẽtươngđươngnhưlầnđầu.NhưngSchellingđãchỉcholớphọccủamìnhthấyđượcrằnghọkhôngthểbácbỏhợplýcảhaiđềxuất.Đặtcảhaisựlàmthànhcôngthứcđứngcạnhnhau.Sựkhácbiệtgiữacácmứcthuếbởimộtgiađìnhkhôngcóconvớimộtgiađìnhcóhaiconđượcmiêutảnhưlàmộtsựmiễntrừthuếtrongsựdiễn
đạtđầutiênvànhưmộtsựgiatăngtrongcáithứhai.Nếutronglốidiễnđạtđầutiênbạnmuốnngườinghèonhậnđượclợiíchgiống(hoặclớnhơn)nhưngườigiàubởiviệccócon,thìbạnbắtbuộcphảimuốnngườinghèochịumứcthiệtthòiítnhấtlàgiốngvớingườigiàubởikhôngcócon.
ChúngtacóthểnhậnraHệthống1đangvậnhành.Nósảnsinhramộtphảnứngtứcthìtrướcbấtcứcâuhỏinàovềgiàuvànghèo:Khilưỡnglự,nóthiênvềngườinghèo.KhíacạnhgâyngạcnhiêntrongvấnđềcủaSchellingđólàquytắcđạođứcgiảnđơnbềngoàikhôngvậnhànhchắcchắn.Nótạoranhữngcâutrảlờitráingượcchocùngmộtvấnđề,phụthuộcvàoviệcvấnđềđóđượccấutrúcnhưthếnào.Vàdĩnhiênbạnđãbiếtrõcâuhỏikếtiếp.Giờđâykhibạnđãthấyđượcrằngnhữngphảnứngcủabạntrướcvấnđềbịảnhhưởngbởicấutrúc,đâulàcâutrảlờicủabạnchocâuhỏi:Việcđánhthuếnêngiảiquyếtnhưthếnàovớitrẻemnhàgiàuvànghèo?
Ởđâythêmmộtlầnnữa,bạnbịchếtlặngbởichínhbảnthânmình.Bạncónhữngtrựcgiáctinhthầnvềnhữngkhácbiệtgiữagiàuvànghèo,nhưngnhữngtrựcgiácnàyphụthuộcvàomộtđiểmthamchiếutùybiến,vàchúngkhôngphảnánhvấnđềthựctế.Vấnđềnày–câuhỏivềnhữngtrạngtháithựccủathếgiớiquan–làcácgiađìnhđơnlẻphảiđóngbaonhiêuthuế,phảiđiềnvàocácôtrongbảngkêmãsốthuếnhưthếnào.Bạnkhôngcónhữngtrựcgiáctâmlýthuyếtphụcnàođểdẫndắtbạntrongviệcgiảiquyếtvấnđềnày.Nhữngcảmgiáctâmlýcủabạnbịbóchặtvàocáccấutrúc,vàonhữngmôtảvềthựctạihơnlàvớithựcchấtcủabảnthânvấnđề.Thôngđiệpvềbảnchấtcủahoạtđộngcấutrúcđơngiảnlà:Việccấutrúckhôngnênđượcnhìnnhậnnhưlàmộtsựcanthiệpchegiấuhoặcbópméomộtsựưutiêncơbản.Chííttrongthídụnày–vàcũngtrongcácvấnđềvềdịchbệnhchâuÁvàvềphươngphápphẫuthuậtsovớixạtrịđốivớibệnhungthưphổi–khôngcósựưutiêncơbảnnàobịchegiấuhoặcbópméobởicấutrúc.Cácưutiêncủachúngtabànvềnhữngvấnđềbịcấutrúcvànhữngtrựcgiáctâmlýcủachúngtahướngvềnhữngmiêutả,khôngphảivềthựcthể.
NHỮNGCẤUTRÚCCÓLỢI
Khôngphảitấtcảcáccấutrúclànhưnhauvàmộtsốcấutrúcrõràngtốthơnsovớicáccáchthứcchọnlựađểmiêutả(hoặcđểnghĩđến)điềutươngtự.Xemxétcặpvấnđềsau:
Mộtngườiphụnữđãmuahaitấmvégiá80đô-lađểvàorạp.Khiđếnrạp,cômởvíravàpháthiệnhaitấmvéđãrơimất.Liệucôsẽmuahaitấmvékhácđểxemvởkịch?
Mộtngườiphụnữđitớirạp,cóýđịnhmuahaitấmvévớigiá80đô-lamộtchiếc.Côtớirạp,mởvíravàhốthoảngpháthiệnrarằng160đô-lamàcôdựđịnhdùngđểmuavéđãbiếnmất.Côcóthểsửdụngthẻtíndụng.Liệucôsẽmuavé?
Nhữngngườithamgiachỉđượctrôngthấymộtmôtảcủavấnđềnàyđiđếnnhữngkếtluậnkhácnhau,phụthuộcvàocấutrúcđó.Hầuhếttinrằngngườiphụnữtrongcâuchuyệnthứnhấtsẽtrởvềnhàmàkhôngxembuổibiểudiễnnếucôđãmấthaitấmvé,vàhầuhếttinrằngcôsẽchitrảphítổnchonhữngtấmvéđểxembuổibiểudiễnnếucôđánhmấttiền.
Sựlýgiảicóthểhoàntoàntươngtự-vấnđềnàybaogồmgiátrịtinhthầnvàsựlầmtưởngvềchiphíđãđầutư.Cáccấutrúckhácnhaugợiranhữnggiátrịtinhthầnkhácnhauvàýnghĩacủasựtổnhạiphụthuộcvàotrươngmụcmàtheođónóđượcvàokếttoánvàosổ.Khicáctấmvédànhchomộtbuổibiểudiễnđặcbiệtbịmất,ngườitatựnhiênliệtchúngvàochươngmụccóliênquanvớivởkịch.Chiphícóvẻnhưbịnhânđôivàcóthểgiờđâylớnhơngiátrịtrảinghiệm.Ngượclại,việcmấtmộtsốtiềnmặtđượctínhvàotrươngmục“thunhậpthôngthường”–khángiảthườngxuyêncủarạphátnghèohơnmộtchútsovớicôđãtừngnghĩ,vàcâuhỏimàcôcóthểtựhỏibảnthânlàliệumứcgiảmnhỏtrongsốtàisảnhiệncócủacôsẽthayđổiquyếtđịnhcủacôvềviệcchitrảchonhữngtấmvéhaykhông.Hầuhếtngườithamgianghĩlàkhông.
Tiềnmặtbịmấtdẫntớihaiquyếtđịnhhợplýhơn.Đâylàmộtcấutrúccólợihơnbởitổnthất,ngaycảnhữngtấmvéđãmất,bị“chìm”vàcácchiphíchìmnênđượclờđi.Việcđãxảyrakhôngcóliênquanvàkếtquảduynhấtquantrọng,vídụnàythểhiệnrằngcómộtchuỗicácchọnlựakhángiảthườngxuyêncủarạpcóhiệntại,vàcáckếtquảcóthểxảyracủachúng.Bấtkểthứgìcôbịmất,thựctếcóliênquanđólàcôbớtdưdảhơnsovớicôtừngcó,trướckhicômởvícủamìnhra.Nếunhữngngườitừngbịmấtnhữngtấmvéhỏixinlờikhuyêncủatôi,đâylàđiềutôisẽnói:“Liệubạnsẽmuanhữngtấmvénếubạnđãđánhmấtmộtkhoảntiềnmặttươngđương?Nếucó,hãytiếnvềphíatrướcvàmualấymộtcặpmới.”Nhữngcấutrúcphổquáthơnvànhữnggiátrịtoànbộthườngdẫntớinhữngquyếtđịnhcólýtríhơn.
Trongvídụtiếptheo,haicấutrúcchọnlựagợiranhữngtrựcgiácchínhxáckhácnhauvàmộtcáihoànhảohơncáicònlại.Trongmộtbàibáocótựađề“ẢotưởngMPG,”đượcđăngtrêntạpchíScience(Khoahọc)năm2008,cácnhàtâmlýhọcRichardLarrickvàJackSollđãchỉramộttrườnghợp,trong
đósựchấpthuậnthụđộngmộtcấutrúcsailạcdẫntớinhữngchiphíđángkểvànhữnghệquảchínhsáchnghiêmtrọng.Hầuhếtnhữngngườimuaxeôtôliệtkêmứchaotốnnhiênliệutrênmỗidặmnhưlàmộttrongnhữngyếutốquyếtđịnhlựachọncủahọ,họbiếtđượcrằngnhữngchiếcxecólợiíchcaocómứcchiphívậnhànhthấphơn.NhưngcấutrúcđãđượcsửdụngtheomộtcáchtruyềnthốngtạinướcMỹ–dặmtrênmỗiga-lông–đưarachỉdẫnvôcùngnghèonànđốivớinhữngquyếtđịnhchocảcáccánhânlẫnnhữngngườiđưarachínhsách.Xemxéthaichủxeđangtìmcáchgiảmcácchiphísau:
Adamchuyểntừmộtxengốnnhiênliệumức12mpgsangmộtxengốníthơnmộtchútchạyởmức14mpg.
Vềphươngdiệnbảovệmôitrường,Bethchuyểntừmộtxechạy30mpgsangmộtchiếckhácchạyởmức40mpg.
Giảđịnhrằngcảhaitàixếdichuyểnvớikhoảngcáchbằngnhautrongmộtnăm.Ngườinàosẽtiếtkiệmnhiênliệunhiềuhơnkhichuyểnđổi?BạngầnnhưchắcchắnrằnghànhđộngcủaBethđángkểđếnhơnhànhđộngcủaAdam:Côđãgiảmchỉsốmpgđược10dặmhơnlàmộtphầnhai,vàbằngmộtphầnba(từ30lên40)hơnlàmộtphầnsáu(từ12lên14).GiờhãybuộcHệthống2củabạnphảilàmviệc.Nếuhaichủxeđềulái10.000dặm,Adamsẽgiảmmứctiêuthụcủamìnhtừmức833ga-lôngxuốngmộtmức714ga-lôngvẫngâysốc,đểtiếtkiệmđược119ga-lông.MứcsửdụngnhiênliệucủaBethsẽrơitừmức333ga-lôngxuốngcòn250,chỉtiếtkiệmđược83ga-lông.Cấutrúcmpgởđâyđãsai,vànósẽbịthaythếbởicấutrúcga-lôngtrênmộtdặm(hoặclíttrên100km,chỉsốnàyđượcsửdụngởnhiềunướckhác).NhưLarrickvàSollđãchỉra,cáctrựcgiácsailạcđượcthúcđẩybởicấutrúcmpgcókhảnănglàmchonhữngngườiđưarachínhsáchhiểusaicũngnhưnhữngngườimuaxe.
DướithờiTổngthốngObama,CassSunsteinphụngsựvớivaitròChánhvănphòngThôngtinvàQuyđịnhnộibộ.CùngvớiRichardThaler,SunsteinđãđồngsángtạoraCúhích,đâylàcuốnsổtaycơbảndànhchoviệcápdụngKinhtếhọchànhvivàochínhsách.Khôngphảingẫunhiênmàdòngchữ“tiếtkiệmnhiênliệuvàbảovệmôitrường”sẽphảihiểnthịtrêntừngchiếcxemớisửdụnglầnđầutiênbắtđầuvàonăm2013tạinướcMỹ,baogồmcảthôngtinga-lôngtrênmỗidặm.Thậtkhôngmay,côngthứcchínhxácnàysẽđượcinchữnhỏ,cùngvớithôngtingiốngvớimpgnhiềuhơnvớichữlớn,nhưngbiệnphápnàyđangđiđúnghướng.Khoảngthờigiannămnămgiữasựcôngbốvề“ẢotưởngMPG”vàsựthihànhsựsửasaimộtphầnchắchẳn
làmộtthànhtíchmauchóngđốivớimộtứngdụngquantrọngcủakhoahọctâmlýtớichínhsáchcông.
Mộtchỉlệnhvềhiếnxáctrongtrườnghợpchếtdotainạnđượcghichútrêngiấyphépláixecủacánhântạinhiềunước.Sựlàmthànhcôngthứcđốivớichỉlệnhnàylàmộttrườnghợpkhácmàtrongđómộtcấutrúcrõràngvượttrộihơncáikhác.Mộtvàingườisẽbiệnluậnrằngquyếtđịnhliệucónênhaykhôngnênhiếnxáccủamộtaiđólàkhôngquantrọng,nhưngđólàcăncứrõràngđểhầuhếtmọingườiđưarasựchọnlựacủamìnhmàkhôngsuynghĩgì.CăncứnàyđếntừmộtsựsosánhvềtỷlệhiếnxáctạicácnướcchâuÂu,nóchothấynhữngkhácbiệtđángchúýgiữacácquốcgialánggiềngvàcósựtươngđồngvềvănhóa.Mộtbảnbáocáođượccôngbốnăm2003đãlưuýrằngtỷlệhiếnxácđạtgần100%tạiÁonhưngchỉđạt12%tạiĐức,86%tạiThụyĐiểnnhưngchỉ4%tạiĐanMạch.
Nhữngkhácbiệtlớnnàylàmộthiệuứngcấutrúc,nóđượcgâyrabởidạngthứccủacâuhỏithenchốt.Cácnướccótỷlệhiếnxáccaocódạngthứcchọnlựakhôngthamgia,nơicáccánhânkhôngsẵnlònghiếnbắtbuộcphảiđánhdấuvàomộtôtươngứng.Trừkhihọthựchiệncôngviệcđơngiảnnày,họsẽđượccoilàngườihiếnxáctựnguyện.Cácnướccótỷlệhiếnxácthấpcómộtdạngthứclựachọnthamgia:Bạncầnphảiđánhdấuvàomộtôđểtrởthànhmộtngườihiếntặng.Tấtcảchỉcóvậy.Sựdựđoánchuẩnnhấtvềviệcliệucóhaykhôngnhữngngườisẽhiếncácbộphậncơthểcủamìnhlàsựchọnlựatừphươngánngầmđịnhrằngsẽchấpthuậnmàkhôngcầnđánhdấumộtônào.
KhônggiốngnhưnhữnghiệuứngcấutrúckhácđãđượctìmthấyởnhữngđặctrưngcủaHệthống1,tácđộngcủaviệchiếnxácđượclýgiảichínhxácquasựbiếngnháccủaHệthống2.Ngườitasẽđánhdấuvàoôtrốngnếuhọđãthựcsựquyếtđịnhđiềuhọmongmuốnthựchiện.Nếuhọchưasẵnsàngchocâuhỏinày,họphảinỗlựcsuynghĩliệuhọcómuốnđánhdấuvàoôtrốnghaykhông.Tôihìnhdungramộtmẫubiểuhiếnxáctrongđóngườitađượcyêucầugiảiquyếtmộtbàitoántrongôtrốngtươngứngvớiquyếtđịnhcủahọ.Mộttrongnhữngôtrốnggồmcóbàitoán2+2=?Bàitoántrongmộtôtrốngkhácđólà13x37=?Tỷlệhiếntặngsẽchắcchắnthayđổi.
Khivaitròcủaviệclàmthànhcôngthứcđượcbiếtđến,mộtcâuhỏikhônkhéonảysinh:Côngthứcnàosẽđượcchấpthuận?Trongtrườnghợpnày,câutrảlờithậtdễhiểu.Nếubạntinrằngmộtnguồncungcấplớncácbộphậncơthểđượchiếntặnglàtốtchoxãhội,bạnsẽkhôngđứnggiữamộtcôngthứcmanglạigầnnhư100%sựhiếntặngvớimộtcôngthứckhácđưa
rasựhiếntặngtừ4%sốtàixế.
Nhưchúngtađãxemđixemlại,mộtsựchọnlựaquantrọngbịkiểmsoátbởimộtđặctínhhoàntoànkhônglogiccủatìnhhuống.Điềunàythậtkhiếnchúngtalúngtúng–đâykhôngphảicáchmàchúngtacóthểmongmuốnđểđưaranhữngquyếtđịnhquantrọng.Hơnthếnữa,đâykhôngphảicáchchúngtatrảinghiệmnhữngvậnđộngcủatrínão,nhưngdấuhiệucủanhữngảotưởngnhậnthứcnàykhôngthểphủnhậnđược.
Kểđếnnhưlàmộtquanđiểmchốnglạilýthuyếttácnhânlýtrí.Mộtlýthuyếtxứngvớicáitênkhẳngđịnhrằngcácbiếncốchắcchắnkhôngthểxảyrađược,chúngsẽkhôngđượcdiễnranếulýthuyếtnàyđúng.Khimộtbiếncố“khôngthểxảyra”đượctrôngthấy,lýthuyếtnàybịlàmchosailệch.Cáclýthuyếtcóthểtồntạitrongmộtkhoảngthờigiandàisaukhicăncứxácđịnhđượclàmsailệchchúng,vàhìnhmẫutácnhânlýtríđãtồntạimộtcáchchắcchắncăncứmàchúngtađãthấyvàcũngnhưnhiềucăncứkhác.
Nhữngngườihoàinghivềsựhợplýkhôngbịlàmchongạcnhiên.Họđượcđàotạođểtrởnênnhạycảmvớisứcmạnhcủanhữngyếutốkhônglogicnhưlànhữngđịnhthứccủasựưutiên-mongmỏicủatôiđólàđộcgiảcủacuốnsáchnàycóthểđạtđượcđộnhạyấy.
PHÁTNGÔNVỀCẤUTRÚCVÀTHỰCTẾ
“Họsẽcảmnhậntốthơnvềđiềuđãxảyranếuhọcóthểcấutrúcđượckếtquảtrongmốiliênhệvớiviệchọgiữđượcbaonhiêutiềnhơnlàhọmấtđibaonhiêu.”
“Hãytáicấutrúcvấnđềbằngviệcthayđổiđiểmthamchiếu.Hìnhdungrằngchúngtađãkhôngsởhữunó.Chúngtacóthểnghĩnótrịgiábaonhiêu?”
“Chuyểnđổitổnthấtsangtàikhoảntinhthần‘thunhậpchung’củabạn–bạnsẽcảmthấytốthơn!”
PHẦNV.HAIBẢNTHỂ
Chương35.Haibảnchất
Thuậtngữthỏadụngcóhaiýnghĩariêngbiệttheosuốtchiềudàilịchsửcủa
nó.JeremyBenthamđãmởđầuBàigiớithiệuvềcácNguyêntắcđạođứcvàphápluậtcủamìnhvớimộtđoạnnổitiếng“Tạohóađãđặtnhânloạidướisựcaitrịcủahaibậcthầytốithượng:Nỗiđauvàniềmhoanlạc.Tạohóađểchochúngđứngriênglẻđểchỉranhữnggìchúngtacầnphảilàm,cũngnhưđểxácđịnhnhữnggìchúngtasẽlàm.”Tronglờichúthíchkhóxử,Benthamđãlấylàmtiếcvìviệcsửdụngtừthỏadụngchonhữngtrảinghiệmnày,ôngnóirằngôngđãkhôngthểtìmramộttừchuẩnhơn.ĐểphânbiệtcáchhiểucủaBenthamvềthuậtngữnày,tôisẽgọiđólàđộthỏadụngtrảinghiệm.
Trongsuốt100nămqua,cácnhàkinhtếhọcđãsửdụngcùngmộttừđểámchỉcảnhữngthứkhácnữa.Nhưcáchcáclýthuyếtkinhtếvàlýthuyếtraquyếtđịnhápdụngthuậtngữ,nócóýrằng“khảnăngmongmuốn”vàtôigọiđólàđộthỏadụngquyếtđịnh.Vídụ,lýthuyếtthỏadụngkỳvọnglàtấtcảvềcácquyluậtvềsựhợplýchịuảnhhưởngtừthỏadụngquyếtđịnh;khôngcógìđểbànvềnhữngtrảinghiệmhưởnglạccả.Dĩnhiên,haikháiniệmvềđộthỏadụngnàysẽtrùngkhớpnhaunếungườitamuốnmìnhsẽtậnhưởngđiềugìvàtậnhưởngđiềumàhọlựachọnchobảnthânmình–vàgiảđịnhvềsựtrùngkhớpnàytiềmẩntrongýniệmchung,khiếncáctácnhânkinhtếcólý.Cáctácnhâncólýtríđượckỳvọngnắmđượcnhữngthịhiếucủamình,cảởhiệntạilẫntươnglaivàchúngcónhiệmvụđưaracácquyếtđịnhhợplýtốiđahóalợiích.
ĐỘTHỎADỤNGTRẢINGHIỆM
Niềmđammêcủatôivớinhữngkhácbiệtcóthểgiữađộthỏadụngtrảinghiệmvớiđộthỏadụngquyếtđịnhtruynguyênlạimộtquãngđườngdài.KhiAmosvàtôivẫncònđangnghiêncứuvềlýthuyếttriểnvọng,tôiđãdựnglênmộtbàitoán,bàitoánđónhưthếnày:Hãytưởngtượngmộtcánhânbịmộtmũitiêmgâyđauđớnmỗingày.Ởđâykhônghềcósựđiềuchỉnhnào;nỗiđaungàynàocũnggiốngngàynào.Liệungườitasẽgắncùngmộtgiátrịchoviệcgiảmsốlượngcácmũitiêmdựkiếntừ20xuống18như
thểtừ6xuống4haykhông?Cóbấtkỳsựgiảithíchnàochomộtkhácbiệtnhưvậyởđâykhông?
Tôiđãkhôngthuthậpdữliệu,bởikếtquảquárõràng.Bạncóthểtựmìnhxácnhậnrằngbạnsẽtrảtiềnnhiềuhơnđểgiảmsốmũitiêmđi1/3(từ6xuống4)sovớigiảm1/10(từ20xuống18).Độthỏadụngquyếtđịnhvềviệctránhđượchaimũitiêmtrongtrườnghợpthứnhấtcaohơnsovớitrườnghợpthứhaivàmọingườisẽtrảchosựgiảmthứnhấtnhiềuhơnsovớilầnthứhai.Nhưngsựkhácbiệtnàylạithậtngớngẩn.Nếunỗiđaukhônghềthayđổitừngàynàysangngàykhác,cáigìcóthểgiảithíchchoviệcápđặtnhữngthỏadụngkhácnhaulênmộtsựgiảmbớtcủanỗiđaugộptổngtừhaimũitiêm,choviệcphụthuộcvàosốlượngcácmũitiêmtrướcđó?Trongcácthuậtngữmàchúngtasửdụngngàynay,bàitoángợiraýniệmrằngđộthỏadụngtrảinghiệmcóthểđượcđolườngbởisốlượngcácmũitiêm.Nócũngchỉrarằng,chííttrongmộtsốtrườnghợp,độthỏadụngtrảinghiệmchínhlàtiêuchuẩnmàtheođómộtquyếtđịnhnênđượcấnđịnh.Mộtngườilậpđịnhtrảnhữngkhoảntiềnkhácnhauđểđạtđượccùngmộtlợiíchcủađộthỏadụngtrảinghiệm(hoặcđượcdungthứchocùngmộtmấtmát)đangphạmphảimộtsailầm.Bạncóthểthấylờinhậnxétnàylàhiểnnhiên,nhưngtronglýthuyếtquyếtđịnh,nềntảngduynhấtđểđánhgiáquyếtđịnhđólàsailạimâuthuẫnvớinhữngsựưutiênkhác.Amosvàtôiđãtranhluậnvềvấnđềnàynhưngchúngtôiđãkhôngtheođuổinó.Rấtnhiềunămvềsau,tôiđãlậtlạivấnđềnày.
SỰTRẢINGHIỆMVÀKÝỨC
Độthỏadụngtrảinghiệmcóthểđượcđolườngnhưthếnào?Chúngtanêntrảlờicáccâuhỏikiểunhư:“Helenđãphảitrảiquađauđớntrongsuốtquátrìnhđiềutrịytếnhiềunhưthếnào?”hoặc“Côấyđãtậnhưởngsựkhoankhoáinhờ20phútvuichơiởtrênbãibiểnnhiềuchừngnào?”NhàkinhtếhọcngườiAnhFrancisEdgeworthđãnghiêncứuvềchủđềnàyvàothếkỷXIXvàđãđưaraýniệmvềmột“máyđoniềmhoanlạc”,mộtcôngcụtưởngtượngtươngtựvớidụngcụđượcsửdụngtạicáctrạmquantrắcthờitiết,nósẽđolườngcấpđộniềmvuihaynỗiđaumàmộtcánhântrảiquatạibấtcứthờiđiểmnào.
Độthỏadụngtrảinghiệmcóthểbiếnđổi,nhiềunhưthờitiếttrongngàyhoặcnhưápsuấtkhíápvàcáckếtquảsẽđượcvẽthànhbiểuđồgiốngnhưmộthàmsốthờigian.CâutrảlờichocâuhỏivềviệcHelenđãtrảinghiệmnỗiđauhoặcniềmvuinhiềunhưthếnàotrongsuốtquátrìnhtrịliệuhoặckỳnghỉcủamìnhcóthểcoilà“khuvựcdướiđườngcong”.Thờigianđóngmột
vaitròquyếtđịnhtrongýniệmcủaEdgeworth.NếuHelenởtrênbãibiển40phútthayvì20phútvàkhảnănghưởngthụcủacôvẫnởmứccao,thìtổngđộthỏadụngtrảinghiệmcủatìnhhuốngnàynhânđôi,cũngnhưviệcnhânđôisốlượngmũitiêmkhiếnchomộtloạtcácmũitiêmtồitệgấpđôi.ĐólàlýthuyếtcủaEdgeworthvàgiờđâychúngtacóđượcmộtsựhiểubiếtchínhxácvềnhữnghoàncảnhđểđưaralýthuyếtcủaông.
Biểuđồtronghình15môtảsơlượcvềnhữngtrảinghiệmcủahaibệnhnhânđangchịuđựngmộtcuộcnộisoiruộtkếtđauđớn,đượcrútratừmộtnghiêncứumàDonRedelmeiervàtôiđãcùngnhaupháchọa.Redelmeier,mộtbácsĩvànhànghiêncứutạiĐạihọcToronto,đãtiếnhànhthínghiệmnàyvàođầunhữngnăm1990.Quátrìnhnàygiờđâyđượcthựchiệnthườngxuyênvớisựgâymêcũngnhưlàmộtloạithuốcgâymấttrínhớ,nhưngnhữngliềuthuốcnàykhôngđượcphổbiếnrộngnhưkhichúngtôitiếnhànhthuthậpdựliệu.Cứ60giâycácbệnhnhânđượcnhắcnhởradấuvềmứcđộđauđớnmàhọphảichịuđựngởthờiđiểmđó.Dữliệuđượcchỉranằmtrênmộthệthốngchiađộtạiđóđiểm0là“khônghềđauđớn”và10là“đaukhôngthểchịuđựngnổi”.Nhưbạncóthểthấy,sựtrảinghiệmcủamỗibệnhnhânđãbiếnđổiđángkểtrongsuốtquátrình,nókéodài8phútđốivớibệnhnhânAvà24phútđốivớibệnhnhânB(số0cuốicùngđãđượcghilạisaukhiquátrìnhnàykếtthúc).Tổngsố154bệnhnhânđãthamgiavàothínghiệmnày;quátrìnhngắnnhấtkéodàitrong4phút,dàinhấttrong69phút.
Kếtiếp,xemxétmộtcâuhỏidễ:Chorằnghaibệnhnhânđãsửdụnghệthốngđolườngnỗiđautươngtựnhau,bệnhnhânnàođãchịuđựngnhiềuhơn?Khôngcótranhluậnnào.Cómộtsựđồngthuậntổngthểrằngbệnh
nhânBđãcókhoảngthờigiantệhơn.BệnhnhânBítnhấtđãtrảiquaquãngthờigiangiốngnhưbệnhnhânAởbấtcứcấpđộđauđớnnào,và“khuvựcdướiđườngcong”rõràngđốivớiBlớnhơnsovớiA.DĩnhiênyếutốmấuchốtđólàquátrìnhcủaBdiễnralâuhơnnhiều.Tôisẽgọinhữngthướcđodựatrênnhữngbáocáovềnỗiđautạmthờilànhữngtổnglượngđolườngkhoáilạc.
Khiquátrìnhnàykếtthúc,tấtcảnhữngngườithamgiađượcđềnghịxếphạng“tổnglượngnỗiđau”màhọđãtrảinghiệmtrongsuốtquátrình.Cácdiễnđạtnhằmđểkhuyếnkhíchhọtưduyvềtoànbộnỗiđaumàhọđãthôngbáo,môphỏnglạitổnglượngđolườngkhoáilạc.Thậtngạcnhiên,nhữngbệnhnhânnàyđãkhônghềlàmđiềugìtheokiểuđó.Cácconsốthốngkêhélộhaipháthiện,chúngminhchứngchomộtmôhìnhmàchúngtôiđãtừngthấyđượctrongcácthínghiệmkhác:
Quytắcđỉnh-đáy:Sựđánhgiáhồitưởngbaotrùmđượcdựđoánđúngbởisốtrungbìnhcủamứcđộđauđớnđượcbáocáotạithờiđiểmtồitệnhấtcủasựtrảinghiệmvàtạiđiểmkếtthúc.Bỏquakhoảngthờigian:Khoảngthờigianthựchiệnthủthuậtkhôngcóbấtcứtácđộnggìlênnhữngđánhgiávềtổnglượngnỗiđau.
GiờđâybạncóthểápdụngnhữngquytắcnàychonhữngmôtảsơlượccủabệnhnhânAvàB.Đánhgiátệnhất(8trênhệsốđiểm10)lànhưnhauđốivớicảhaibệnhnhân,nhưngđánhgiásaucùngtrướckhikếtthúcquátrìnhlà7đốivớibệnhnhânAvàchỉ1đốivớibệnhnhânB.Dođótrịsốtrungbìnhđỉnh-đáylà7.5đốivớibệnhnhânAvàchỉlà4.5đốivớibệnhnhânB.Nhưđãdựtính,bệnhnhânAnhớđượcđoạnkýứcvềtìnhhuốngnàytồitệhơnnhiềusovớibệnhnhânB.ĐólàvậnrủicủabệnhnhânAkhimàquátrìnhkếtthúctạithờiđiểmtồitệ,đểlạitronganhtamộtkýứckhônglấygìlàmdễchịu.
Giờđâychúngtacómộttìnhhuốngrốitrívớitàisản:Haithướcđođộthỏadụngtrảinghiệm–tổnglượngđolườngkhoáilạcvàđánhgiáhồitưởng–khácbiệtvềhệthống.Cáctổnglượngđolườngkhoáilạcđượctínhtoánbởimộtngườiquansáttừmộtbáocáocủacánhânvềsựtrảinghiệmởcácthờiđiểm.Chúngtôigọinhữngsựđánhgiánàylàkhoảngthờigianảnhhưởng,bởisựtínhtoáncủa“khuvựcdướiđườngcong”phânphátcácảnhhưởngđồngđềulêntấtcảcácthờiđiểm:Haiphútđauđớntồitệgấphailầnsovớimộtphútởcùngcấpđộ9.Tuynhiên,nhữngpháthiệnvềsựtrảinghiệmnàyvànhữngđiềukhácchothấyrằngnhữngđánhgiáhồitưởngcóđộnhạyvớithờigianvàảnhhưởngtừhaithờiđiểmkhácthường,đỉnhvàđáy,nhiềuhơn
sovớinhữngthứkhác.Vậyđâulàđiềuquantrọng?Bácsĩnênlàmgì?Sựchọnlựacónhữngýnghĩađốivớiviệchànhnghềy.Chúngtôiđãlưuýrằng:
Nếumụctiêulàgiảmkýứccủabệnhnhânvềnỗiđau,việcgiảmcườngđộđỉnhcủanỗiđaucóthểquantrọnghơnsovớiviệcgiảmthiểuthờigiandiễnraliệupháp.Vớilýlẽtươngtự,sựgiảmnhẹtừtừcóthểthíchhợphơnsovớigiảmđộtngộtnếumuốnbệnhnhânnhớđượcmộtkýứcđẹpkhicơnđautạithờiđiểmkếtthúcliệutrìnhlàkhánhẹnhàng.Nếumụcđíchlàgiảmsốlượngcơnđauđãtrảinghiệmthực,việcthựchiệnliệutrìnhnhanhchóngcóthểthíchhợpdùchoviệclàmnhưvậysẽlàmtăngcơnđaulênđỉnhđiểmcườngđộvàđểlạichobệnhnhânmộtkýứckinhhãi.
Bạnthấytronghaimụctiêunàycáinàolàhấpdẫnnhất?Tôichưatừngtiếnhànhmộtcuộckhảosátthíchhợp,nhưngấntượngcủatôichínhlàđạiđasốsẽcóxuhướngthiênvềviệcgiảmthiểukýứcvềcơnđau.Tôinhậnthấysựhữuíchkhinghĩvềtìnhthếtiếnthoáilưỡngnannàynhưlàmộtmốixungđộtvềlợiíchgiữahaibảnthể(màkhôngtươngtựvớihaiphươngthứcquenthuộc).Bảnthểtrảinghiệmtrảlờichocâuhỏi:“Bâygiờcóđaukhông?”Bảnthểhồitưởngtrảlờichocâuhỏi:“Nónhưthếnào,vềtổngthể?”Nhữngkýứclàtấtcảnhữnggìchúngtathunhậnđểlưugiữtừsựtrảinghiệmcủachúngtavềcuộcsốngvàsựhồitưởngduynhấtmàchúngtacóthểchấpnhậnkhichúngtanghĩvềcuộcsốngcủamìnhchínhlàbảnthểhồitưởng.
Mộtlờinhậnxétmàtôiđãngheđượctừmộtthínhgiảsaubuổidiễnthuyếtchứngminhsựphứctạpcủaviệcphânbiệtcáckýứctừnhữngsựtrảinghiệm.Ôngấykểvềviệclắngnghemộtcáchsaymêmộtbảnnhạcgiaohưởngdàitrênmộtđĩanhạcđãbịxướcởđoạngầnkết,sinhramộtâmthanhkhónghevàôngđãtuyênbốrằngcáikếttồi“đãhủyhoạitoànbộsựtrảinghiệm”.Nhưngsựtrảinghiệmđótrênthựctếkhôngbịhủyhoại,chỉcókýứcvềnólàcó.Bảnthểtrảinghiệmđãcómộtsựtrảinghiệmgầnnhưlàhoànhảovàcáikếttồiđãkhôngthểxóađiđiềuđó,bởinóđãthựcsựdiễnra.Ngườichấtvấncủatôiđãápđịnhtoànbộtìnhtiếtnàylàcấpđộthấtbại,bởinóđãkếtthúcmộtcáchrấttồitệ,nhưngmứcđóthựctếđãbỏqua40phúttậnhưởngâmnhạcvuithúnhất.Cóphảisựtrảinghiệmtrongthựctếkhônghềcógiátrịgì?
Sựtrảinghiệmkhóhiểuvớikýứcvềđiềuđólàmộtảotưởngvềnhậnthứcthúvị-vàđâylàmộtsựthaythếkhiếnchúngtatinrằngmộtsựtrảinghiệm
đãquacóthểbịhủyhoại.Bảnthểtrảinghiệmkhônghềcótiếngnói.Bảnthểhồitưởngđôikhisai,nhưngnólàthứduynhấtđeobámđượcmụctiêuvàkiểmsoátđiềuchúngtalĩnhhộiđượctừđờisống,vànólàthứduynhấtđưaracácquyếtđịnh.Điềumàchúngtalĩnhhộiđượctrongquákhứlàđểtốiđahóanhữngđặctrưngcủacáckýứctrongtươnglaicủachúngta,chứkhôngnhấtthiếtchosựtrảinghiệmtrongtươnglaicủachúngta.Đóchínhlàsựchuyênquyềncủabảnthểhồitưởng.
BẢNTHỂNÀOĐÁNGĐƯỢCQUANTÂM?
Đểlàmsángtỏsứcmạnhtrongviệcraquyếtđịnhcủabảnthểhồitưởng,tôicùngvớicácđồngsựcủamìnhđãphácthảoramộtthínghiệm,sửdụngmộthìnhthứctrakhảonhẹmàtôisẽgọilàtìnhhuốngcanđảm(tênchuyênngànhkhónghecủanólàcomạchmáu/tăngápsuấtmáu).Nhữngngườithamgiađượcyêucầuđểchonướclạnhbuốtngậptớicổtaycủamìnhchotớikhihọđượcđềnghịrútravàđưachomộtchiếckhănấm.Cácchủthểtrongthínghiệmcủachúngtôiđãsửdụngbàntaytựdocònlạicủamìnhđểđiềukhiểncácmũitênlênxuốngtrênmộtbànphímnhằmcungcấpmộtbảnghichépliêntụcvềsựđauđớnmàhọđangchịuđựng,mộtsựtruyềnđạttrựctiếptừbảnthểđangtrảinghiệm.Chúngtôichọnmộtmứcnhiệtđộđểgâyracơnđauđángkểnhưngvẫncóthểchịuđựngđược:Nhữngngườitìnhnguyệnthamgiadĩnhiêncóthểtựdorúttaycủamìnhraởbấtcứthờiđiểmnàonhưngđãkhôngcóailựachọnlàmnhưvậy.
Mỗingườiđãchịuđựnghaitìnhthếcanđảmkhácnhau:
Tìnhhuốngngắngồmcó60giâynhúngtrongnướcởmức14°C,đượctrảinghiệmnhưlàlạnhbuốt,nhưngkhôngphảikhôngthểchịuđựngđược.Vàocuốithờiđiểm60giây,ngườithựcnghiệmđãchỉdẫnngườithamgiarúttaycủamìnhrakhỏinướcvàđưaramộtchiếckhănấm.
Tìnhhuốngdài,trong90giây.60giâyđầugiốngvớitìnhhuốngngắn.Ngườithựcnghiệmkhôngnóigìcảtạithờiđiểmhết60giây.Thayvàođóanhđãmởmộtcáivanđểchodòngnướcấmhơnmộtchútchảyvàotrongchậu.Trongsuốtquãng30giâytiếptheo,nhiệtđộcủanướctănglênxấpxỉ1°C,vừađủchohầuhếtcácchủthểnhậnramộtsựgiảmnhẹtrongcườngđộcủacơnđau.
Nhữngngườithamgiacủachúngtôiđãđượcthôngbáorằnghọsẽcóbacuộcthửnghiệmcanđảmnhưvậy,nhưngtrongthựctếhọchỉtrảinghiệmtìnhhuốngngắnvàdài,mỗitìnhhuốngvớimộttaykhácnhau.Cácthử
nghiệmđượcthựchiệncáchnhaubảyphút.Bảyphútsaucuộcthửnghiệmthứhai,nhữngngườithamgiađượcđưatớimộtlựachọnvềthửnghiệmthứba.Họđượcthôngbáorằngmộttrongnhữngtrảinghiệmcủahọsẽđượclàmlạiynhưcũvàđượctựdochọnlựaliệucólàmlạithínghiệmmàhọđãlàmvớitaytráihoặctayphảicủamìnhhaykhông.Dĩnhiên,mộtnửasốngườithamgiađãthựchiệnthửnghiệmngắnvớitaytrái,mộtnửacònlạivớitayphải;mộtnửađãthựchiệnthửnghiệmngắntrước,mộtnửađãkhởiđầuvớithửnghiệmdài...Đâylàmộtthínghiệmđượckiểmsoáthếtsứccẩntrọng.
Thínghiệmnàyđượclậpranhằmtạonênmộtsựxungkhắcgiữanhữnglợiíchcủabảnthểđangtrảinghiệmvớibảnthểđanghồitưởng,vàcũnglàgiữađộthỏadụngtrảinghiệmvớiđộthỏadụngquyếtđịnh.Từviễncảnhcủabảnthểđangtrảinghiệm,thửnghiệmdàirõrànglàtệhơn.Chúngtôiđãdựtínhbảnthểhồitưởngsẽđưaramộtýkiếnkhác.Quytắcđỉnh-đáydựđoánmộtkýứctệhạidànhchothửnghiệmngắnhơnlàchothửnghiệmdàivàbỏquakhoảngthờigiandựđoánrằngsựkhácbiệtgiữacơnđau90giâyvới60giâysẽbịlờđi.Bởivậychúngtôiđãdựđoánrằngnhữngngườithamgiacóthểcómộtkýứccólợi(hoặcítbấtlợi)hơnvềthửnghiệmdàivàlựachọnlặplạithửnghiệmnày.Họđãlàmvậy,đúng80%sốngườithamgiathôngbáorằngcơnđaucủahọgiảmdầntrongsuốtgiaiđoạncuốicủatìnhhuốngdàiđãlựachọnlặplạinó.Họtựmìnhtuyênbốsẵnlòngchịuđựngcơnđaukhôngcầnthiếtthêm30giâytrongthửnghiệmdựkiếnthứba.
Nhữngchủthểưutiêntìnhhuốngdàikhôngphảilànhữngngườikhổdâmvàđãkhônglựachọnmộtcáchkỹcàngmàđặtbảnthânvàosựtrảinghiệmtồitệ,họđãphạmphảimộtsailầm.Nếuchúngtôiđãđềnghịhọ:“Bạnsẽthíchmộtsựngâmmình90giâyhaychỉphầnđầucủanó?”họsẽchắcchắnlựachọnphươngánngắn.Tuynhiên,chúngtôiđãkhôngsửdụngcụmtừđóvàcácchủthểđãhànhđộngmộtcáchtựnhiên:Họlựachọnlặplạitìnhhuốngmàtheođóhọcókýứcchốngchọilạiíthơn.Cácchủthểđãbiếtđượckhárõhànhđộngnàokéodàihơn-chúngtôiđãhỏihọ-nhưnghọđãkhôngsửdụngkiếnthứcđó.Quyếtđịnhcủahọđãbịchiphốibởimộtquytắcđơngiảncủasựchọnlựatrựcgiác:Lựalấyphươngánmàbạnthíchnhất,hoặcítkhôngthíchnhất.Cácquytắcvềkýứcđãxácđịnhhọkhôngthíchhailựachọnnhiềurasao,điềuđólầnlượtxácđịnhsựlựachọncủahọ.Thínghiệmcanđảm,giốngnhưbàitoánvềnhữngmũitiêmcũcủatôi,đãgợiramộtsựkhôngthốngnhấtgiữađộthỏadụngquyếtđịnhvớiđộthỏadụngtrảinghiệm.
Nhữngsựưutiênmàchúngtađãthấyđượctrongthínghiệmnàylàmộtví
dụkhácvềhiệuứngcàngítcàngtốtmàchúngtađãtừngbắtgặptrongmộtvàidịptrướcđó.MộtlànghiêncứucủaChristopherHsee,trongđóviệcthêmnhữngchiếcđĩavàochuỗi24chiếcđĩalàmgiảmtổnggiátrịbởimộtvàichiếcđĩađượcthêmvàođãvỡ.MộtvídụkháclàcủaLinda,mộtphụnữnăngđộngđượcđánhgiácónhiềukhảnănglàmộtnhàhoạtđộngvìnữquyềnhơnlàmộtkếtoánngânhàng.Sựtươngđồngởđâykhôngcógìlàbấtngờ.ĐặctrưngvậnhànhtươngtựcủaHệthống1giảithíchchocảbatrườnghợp:Hệthống1đạidiệnchocáctậphợpgồmcácgiátrịtrungbình,cácquyphạmvàcácnguyênmẫu,khôngbaogồmnhữngnộidungtổngquát.Từngtìnhhuốngcanđảmlàmộtchuỗinhữngkhoảngthờigianngắnmàbảnthểhồitưởnglưugiữnhưlàmộtkhoảnhkhắcnguyênmẫu.Chínhđiềunàydẫntớimộtsựxungđột.Đốivớimộtngườiquansátkháchquan,việcđánhgiátìnhhuốngtừnhữngthôngbáocủabảnthểđangtrảinghiệm,vớigiátrịlà“khuvựcdướiđườngcong”tíchtụcơnđautheothờigian;nócótínhchấtcủamộthàmtổng.Kýứcmàbảnthểđanghồitưởnglưugiữ,ngượclại,làmộtkhoảnhkhắctiêubiểu,bịtácđộngmạnhbởiđỉnhvàđáy.
Tấtnhiên,sựtiếnhóacóthểđãlậprabộnhớcủađộngvậtnhằmlưutrữnhữngcáitổngthể,giốngnhưnóđãthựchiệnmộtcáchchắcchắntrongmộtsốtrườnghợp.Điềunàylàquantrọngđốivớimộtconsócđể“biếtđược”tổnglượngthứcănnóđãtíchtrữđượcvàmộthìnhdungvềsốtrungbìnhcácquảhạchcóthểkhôngphảilàmộtsựthaythếđúngđắn.Tuynhiên,sốnguyêncủanỗiđauhayniềmhưngphấntheothờigiancóthểítquantrọngvềmặtsinhhọchơn.Vídụ,chúngtabiếtrằngnhữngconchuộtchothấysựbỏquakhoảngthờigianđốivớicảsựhưngphấnlẫncơnđau.Trongmộtthínghiệm,nhữngconchuộtliêntiếpbịđặtvàomộtchuỗihànhđộng,trongđóphátmộtluồngsángbáohiệurằngmộtcúsốcđiệnsẽnhanhchóngđượcphóngra.Nhữngconchuộtđãnhanhchóngnhậnbiếtđểsợhãiluồngsáng,vàcườngđộnỗisợcóthểđượcđolườngbởimộtvàiphảnứngsinhlý.Pháthiệnđólàquãngthờigiandiễnracúsốccóíthoặckhôngcóảnhhưởnglênnỗisợ-tấtcảmọivấnđềđólàcườngđộđaucủanhữngtácnhânkíchthích.
Nhữngnghiêncứukinhđiểnkhácđãchỉrarằngsựkíchthíchbằngđiệntừlênnhữngvùngchuyênbiệttrênnãocủachuột(vànhữngvùngtươngứngtrênnãongười)sinhramộtcảmgiácvềsựhưngphấntộtbậc,quámạnhđếnnỗitrongmộtsốtrườnghợpmàcóthểkíchthíchnãonhữngconchuộtcủaquaviệcghìchặtmộtcáiđònbẩysẽchếtđóimàkhôngdừnglạiđểtựnạpthêmthứcăn.Sựkíchthíchhưngphấnbằngđiệntừcóthểđượcsinhratrongsựbùngphátbiếnđổivềcườngđộvàthờigiandiễnra.Ởđâythêmmộtlầnnữa,cườngđộmớilàvấnđề.Khôngvượtquámộtđiểm/cóthểsosánhvớimộtđiểm,việctăngthờilượngcủamộtsựbùngphátkíchthích
khôngxuấthiệnđểlàmtăngsựhămhởcủađộngvậtnhằmđạtđượcnó.Cácquytắcchiphốibảnthểđanghồitưởngcủaconngườicómộtlịchsửpháttriểnlâudài.
SINHVẬTHỌCĐỐICHỌIVỚISỰHỢPLÝ
Ýtưởnghữuíchnhấttrongbàitoánvềnhữngmũitiêmđãámảnhtôinhiềunămtrướcđây,đólàđộthỏadụngtrảinghiệmcủamộtchuỗicácmũitiêmgâyđauđớnngangbằngcóthểđượcđolường,bởiviệctínhtoánmộtcáchđơngiảncácmũitiêm.Nếutấtcảcácmũitiêmđềugâysợhãinhưnhau,thìcả20mũisẽtồitệgấpđôi10mũi,sựsụtgiảmtừ20xuống18vàmộtsựgiảmtừ6xuống4cótrịgiángangnhau.Nếuđộthỏadụngquyếtđịnhkhôngtươngđươngvớiđộthỏadụngtrảinghiệm,thìcócáigìđósaikhácvớiquyếtđịnh.Logictươngtựdiễnratrongthínghiệmcanđảm:Mộttìnhhuốngđauđớnkéodài90giâytồitệhơnsovới60giâyđầutiêntrongtìnhhuốngđó.Nếungườitatựnguyệnlựachọnchịuđựngtìnhhuốngdàihơn,cócáigìđósaikhácvớiquyếtđịnhcủahọ.Trongbàitoánbanđầucủatôi,sựsaikhácgiữaquyếtđịnhvàtrảinghiệmđượckhởiđầutừđộnhạygiảmdần:Sựkhácbiệtgiữa18và20ítlôicuốnhơn,vàcóvẻítgiátrịhơn,sovớisựkhácbiệtgiữa6và4mũitiêm.Trongthínghiệmcanđảm,sựsaisótphảnánhhainguyêntắccủakýức:Sựbỏquathờigiandiễnravàquytắcđỉnh-đáy.Cáccơchếlàkhácnhaunhưngkếtquảthìtươngtự:Mộtquyếtđịnhkhônghòahợpchínhxácvớisựtrảinghiệm.
Cácquyếtđịnhkhôngtạorasựtrảinghiệmhợplýnhấtvànhữngdựbáosailầmvềnhữngcảmgiáctrongtươnglai–cảhaiđềulànhữngtinxấudànhchonhữngngườitintưởngvàotínhhợplýcủasựchọnlựa.Nghiêncứuvềsựcanđảmđãchỉrarằng:Chúngtakhôngthểtintưởnghoàntoànvàonhữngưuáicủamìnhđểphảnánhnhữnglợiíchcủachúngta,dùchochúngcódựatrênsựtrảinghiệmcánhân,vàdùchokýứcvềsựtrảinghiệmđóvừamớidiễnratrongvòng15phút!Nhữngnếmtrảivàquyếtđịnhđượcđịnhhìnhbởikýứcvàkýứccóthểsai.Căncứnàyđưaramộttháchthứccótầmảnhhưởngtớiýniệmrằngconngườicónhữngưuáinhấtquánvàbiếtcáchđểtốiđahóachúng,mộtnềntảngcủamôhìnhtácnhânlýtrí.Mộtmâuthuẫnđượcnhennhómtrongsựđịnhhìnhtríóccủachúngta.Chúngtacósựthiênvịmạnhmẽđốivớithờigianxảyranhữngtrảinghiệmvềnỗiđauvàsựhưngphấn.Chúngtamuốnnỗiđaubịrútngắnvàsựhưngphấnkéodài.Nhưngkýứccủachúngta,mộtđặctrưngcủaHệthống1,đãđượcpháttriểnđểhìnhdungrathờikhắccăngthẳngnhấtcủamộttìnhhuốngđaukhổhayphấnkhích(đỉnh)vànhữngcảmgiáckhitìnhhuốngấyđạttớiđiểmkếtcủanó.Mộtkýứcbỏquakhoảngthờigiandiễnrasẽkhônghậuthuẫncho
Chương36.CuộcđờinhưmộtcâuchuyệnVàonhữngbuổiđầunghiêncứuvềsựđolườngtrảinghiệm,tôiđãxemvởoperacủaVerdicótênLaTraviata.VởoperanàyđượcbiếtđếnbởithứâmnhạctuyệtmỹvàmộtcâuchuyệncảmđộngvềtìnhyêugiữamộtchàngquýtộctrẻtuổivànàngVioletta,mộtcôgáilàngchơi.ChacủachàngtraigặpViolettavàthuyếtphụccôtừbỏngườitìnhcủamình,nhằmbảovệdanhdựcủagiađìnhvàvịhônphucủaemgáichàngtraitrẻ.Vớihànhđộnghysinhcaocả,Violettavờtừbỏngườiđànôngmànàngyêusayđắm.Nàngnhanhchóngrơivàotrạngtháisuykiệt(ởthếkỷXIX,từnàyđượcdùngđểchỉbệnhlaophổi).Vàocảnhdiễncuốicùng,Violettanằmbấtđộng,vâyquanhlàmộtvàingườibạn.NgườitìnhcủanàngđãđượcbáotinvàđangvộivãtớiParisđểgặpnàng.Ngheđượctinnày,tâmtrạngcủanàngđượcthayđổivớihyvọngvàniềmvui,nhưngnàngkhôngquanổitìnhtrạngtàntạ.
Dùchobạnđãtừngxemvởoperađóbaonhiêulầnđinữa,bạnbịkìmhãmvớitrạngtháicăngthẳngvàlosợtrongthờikhắc:Liệungườitìnhtrẻsẽvềkịp?Đâylàmộttìnhhuốnghếtsứcquantrọngđốivớichàngtraiđểđoàntụvớingườitìnhcủachàngtrướckhinàngtạthế.Dĩnhiên,chàngđãtrởvề,vàibảnđuy-êtuyệtdiệuvềtìnhyêuđượccấtlên,vàsau10phúttuyệtdiệucủaâmnhạc,Violettaquađời.
Trênđườngtrởvềnhàsaubuổidiễn,tôiđãtựhỏi:Tạisaochúngtađểtâmquánhiềutới10phútcuốiấy?TôiđãnhanhchóngnhậnrarằngtôiđãkhôngđểýmộtchútnàotớituổiđờicủanàngVioletta.Nếutôiđượcchobiếtrằngnàngđãquađờiởtuổi27,khôngphảiởtuổi28nhưtôivẫntin,thôngtinchobiếtnàngđãlỡmấtmộtnămsốngđờihạnhphúcsẽkhônglaychuyểntôichútnào,nhưngkhảnăngđểlỡ10phútlàmộtvấnđềlớn.Hơnthế,cảmxúcmàtôicảmnhậnvềcuộcđoànviêncủacặptìnhnhânsẽkhônghềthayđổinếutôinhậnthứcđượcrằnghọthựcsựđãcómộttuầnbênnhau,nhiềuhơn10phút.Dùvậy,nếungườitìnhcủanàngtớiquámuộn,LaTraviatacóthểsẽlàmộtcâuchuyệnkhácbiệthoàntoàn.Mộtcâuchuyệnvềnhữngbiếncốđầyýnghĩavànhữngthờikhắcđángnhớ,khôngphảivềsựtrôichảycủathờigian.Sựbỏquathờigianlàđiềubìnhthườngtrongmộtcâuchuyện,vàcáikếtthườngđịnhrõnétđặcsắccủanó.Nhữngđặctrưngcốtlõinhưnhauxuấthiệntrongcácquytắccủathểvăntườngthuậtvàtrongnhữngsựhồi
tưởngvềnộisoiruộtkết,kỳnghỉvànhữngbộphim.Đâylàcáchmàbảnthểđanghồitưởngdiễnra:Nóviếtranhữngcâuchuyệnvàlưugiữchúngchosựthamchiếutrongtươnglai.
Khôngchỉbởivởoperamàchúngtanghĩvềcuộcđờinhưlàmộtcâuchuyệnvàmongướcnókếtthúcđẹp.Khichúngtanghevềcáichếtcủamộtngườiphụnữ,ngườiđãbịghẻlạnhbởicongáicủamìnhtrongnhiềunăm,chúngtamuốnđượcbiếtliệuhọcóđượchòahợpkhicáichếtcậnkề.Chúngtakhôngchỉquantâmtớinhữngcảmgiáccủangườicongái–chínhlàhìnhthứckểvềcuộcđờicủangườimẹkhiếnchúngtamongmuốncuộcsốngcủangườimẹđượccảithiện.Việcquantâmtớimọingườithườngmanghìnhtháiquantâmđốivớiđặctrưngcủanhữngcâuchuyệncủahọ,khôngvìcảmgiáccủahọ.Thựcvậy,chúngtacóthểcảmđộngsâusắcngaycảbởinhữngbiếncốmàđãthayđổicáccâuchuyệnvềnhữngngườiđãchết.Chúngtôicảmthấythươngcảmchongườiđànôngđãchếtvìtinvàotìnhyêucủangườivợanhdànhchomình,khichúngtôinghekểrằngcôtađãcóngườitìnhtrongnhiềunămvàsốngvớichồngchỉvìtiềncủaanhta.Chúngtôithươngchongườichồngmặcdùanhtađãsốngmộtcuộcđờihạnhphúc.Chúngtôicảmthấysựhổthẹncủamộtnhàkhoahọc,ngườiđãđạttớimộtkhámpháquantrọngmàđãđượcchứngminhlàsaisaukhicôchếtđi,mặcdùcôđãkhôngtrảinghiệmsựhổthẹnấy.Quantrọnghơncả,tấtnhiên,tấtcảchúngtaquantâmsâusắctớicáchdiễnđạtcâuchuyệnvềcuộcsốngcủachínhchúngtavàrấtmuốnnólàmộtcâuchuyệnhay,vớimộtngườihùnglịchthiệp.
NhàtâmlýhọcEdDienervàcácsinhviêncủamìnhđãtựhỏi:Liệusựbỏquathờigiandiễnravàquytắcđỉnh-đáycóthểchiphốinhữngsựướclượngvềtoànbộđờisống.HọđãsửdụngmộtmiêutảngắnvềcuộcđờimộtnhânvậttưởngtượngđượcgọilàJen,mộtngườiphụnữchưatừngkếthônkhôngconcái,ngườinàyđãchếtbấtđắckỳtửvàkhônghềđauđớntrongmộtvụtainạnxemáy.TrongmộtsựkểlạivềcâuchuyệncủaJen,côđãvôcùnghạnhphúcsuốtcuộcđờimình(kéodàihoặc30hoặc60năm),hàilòngvớicôngviệccủamình,hưởngcáckỳnghỉ,dànhthờigianbênnhữngngườibạnvàchonhữngsởthích.Mộtcáchkểkhácđãthêm5nămvàosựsốngcủaJen,mỗingườithamgiađãtrảlờihaicâuhỏi:“Nóivềcuộcđờicủacônóichung,bạnmongmuốncuộcsốngcủaJennhưthếnào?”và“TổnglượnghạnhphúchoặcbấthạnhbạncóthểđoánJenđãtrảinghiệmtrongcuộcđờicủamìnhlàbaonhiêu?”
Cáckếtquảđãđưaracăncứxácđángvềcảsựbỏquathờigianlẫnmộthiệuứngđỉnh-đáy.Trongmộtthínghiệmgiữacácchủthể(nhữngngườithamdựđãthấyđượcnhữngdạngthứckhácnhau),việcnhânđôilượngthờigian
trongcuộcđờicủaJenkhôngcótácđộnggìlêncuộcsốngđángmongmuốncủacôhoặclênnhữngsựđánhgiávềtổnglượnghạnhphúcmàJenđãtrảinghiệm.Rõrànglà,cuộcđờicủacôđãđượcmiêutảbởimộtphầnnguyênmẫucủathờigian,khônggiốngnhưmộtchuỗicácmảnhthờigian.Nhưmộthệquả,“tổnglượnghạnhphúc”củacôlàsựhạnhphúccủamộtkhoảngthờigianđiểnhìnhtrongthờigiansốngcủacô,khôngphảilàtổngsố(hoặctoànbộ)niềmhạnhphúcquasuốtquãngđờicủacô.
Nhưđãdựtínhtừchínhýniệmnày,Dienervàcáchọctròcủamìnhcũngđãthấyđượcmộthiệuứngcàngítcàngtốt,mộtdấuhiệumạnhmẽmàmộtsốtrungbình(sốnguyên)đượcthaythếchomộthàmtổng.Việcthêm5năm“hơihạnhphúc”vàomộtcuộcđờirấthạnhphúcđãdẫnđếnmộtsựsụtgiảmđángkểtrongnhữngđánhgiávềtổnglượnghạnhphúccủacuộcđờiđó.Trướcviệnchứngcủatôi,họcũngđãthuthậpdữliệuvềhiệuquảcủanămnămthêmvàotrongmộtthínghiệmtrongmộtchủthểgiớihạnh:Từngngườithamgiathựcthicảhaisựphánquyếtlầnlượt.Mặcdùsựtrảinghiệmdàicủatôivớinhữngsailầmphánđoán,tôiđãkhôngtinrằngnhữngngườibiếtđiềucóthểnóirằngviệcthêmnămnămhơihạnhphúcvàomộtcuộcđờicóthểkhiếnnótồitệhơnmộtcáchđángkể.Tôiđãsai.Khảnăngtrựcgiácmànămnămthêmvàogâythấtvọngđãkhiếnchotoànbộquãngđờitồitệhơnsựlấnát.
Hìnhmẫucủanhữngphánquyếtđãcóvẻnhưquávôlý,đếnmứcDienervàcácsinhviêncủamìnhbanđầuđãnghĩrằngnóđãmiêutảsựđiênrồcủanhữngngườitrẻtuổi,nhữngngườiđãthamgiavàonhữngthínghiệmcủahọ.Tuynhiên,môhìnhnàyđãkhôngthayđổikhicácphụhuynhvànhữngngườibạnbèlớntuổihơncủacácsinhviênđãtrảlờinhữngcâuhỏitươngtự.Trongsựđánhgiátrựcgiácvềtoànbộđờisốngcũngnhưlànhữngđoạntómtắt,cácđỉnhvàđáylàquantrọngnhưngđộdàithờigianthìkhông.
Nỗikhónhọccủaviệclaođộngvànhữnglợiíchcủacáckỳnghỉluônđượcđặtranhưlànhữngphảnđốitrướcýniệmvềsựbỏquathờigian:Tấtcảchúngtacùngchungcảmnhậntrựcgiácrằngđốivớinhữngngườilaođộngviệclàmtrongsuốt24giờlàtồitệhơnnhiềusovới6giờvàrằng6ngàyởtạimộtkhunghỉmáttửtếlàtốthơnsovới3ngày.Thờigiandiễnracóvẻquantrọngtrongnhữngtìnhhuốngnày,nhưngđóchỉbởivìđặctrưngcủacáikếtthayđổicùngvớichiềudàicủatìnhhuống.Ngườimẹtrởnênkiệtquệvàcầntớisựgiúpđỡsau24giờhơnsau6giờ,vànhữngngườiđinghỉkhỏekhoắnvàthưtháisau6ngàynghỉhơnlàsaubangày.Điềugìlàthựcsựquantrọngkhichúngtađánhgiátrựctínhnhữngtìnhhuốngnhưvậylàtìnhthếngàycàngxấuđihoặcsựkhálêncủasựtrảinghiệmđangdiễnra,và
ngườitacảmnhậnnhưthếnàotạithờiđiểmkếtthúc.
NHỮNGKỲNGHỈQUÊNLÃNG
Xemxétsựchọnlựamộtkỳnghỉ.Bạncóthíchtậnhưởngmộttuầnnghỉngơitạimộtbãibiểntươngtựnhưnămngoáibạnđãtừngtới?Hoặcbạncóướcmuốnlàmphongphúthêmnhữngkýứclưugiữcủamình?Cáclĩnhvựckhácnhauđãđượcpháttriểnnhằmphụcvụchonhữngchọnlựathaythếnày:Cáckhunghỉmátcungcấpsựnghỉdưỡngphụchồi,hãngdulịchcóýđịnhgiúpmọingườidựnglênnhữngcâuchuyệnvàtậphợpnhữngkýức.Hìnhảnhthamgiamộtcáchcuồngnhiệtcủanhiềukháchdulịchchothấyrằngviệclưutrữcáckýứcthườnglàmộtmụctiêuquantrọng,thứđịnhhìnhchocảnhữngkếhoạchnghỉngơilẫnsựtrảinghiệmnó.Nhiếpảnhgiakhôngcoicảnhnàynhưlàmộtkhoảnhkhắcđểđượcnếmtrảimànhưmộtkýứctrongtươnglaiđượcpháchọanên.Nhữngbứchìnhcóthểhữuíchchobảnthểđanghồitưởng,dẫuchochúngtahiếmkhinhìnchúngquálâuhoặcthườngxuyênnhưchúngtadựtính,hoặcchẳngkhinào–nhưnghìnhảnhthamgialàkhôngnhấtthiếtlàcáchtốtnhấtđốivớibảnthểđangtrảinghiệmcủakháchdulịchnhằmtậnhưởngmộtcảnhđẹp.
Trongnhiềutrườnghợpchúngtađánhgiánhữngkỳnghỉhấpdẫnkháchdulịchquacâuchuyệnvànhữngkýứcmàchúngtamongmuốnlưugiữ.Chữkhôngthểquênthườngđượcdùngđểmiêutảkỳnghỉnổibật,bộclộrõmụctiêucủasựtrảinghiệm.Trongcáctìnhhuốngkhác–tìnhyêuùađếntrongđầu–tuyênbốkhoảnhkhắchiệntạisẽkhôngbaogiờbịlãngquên,mặcdùkhôngluônluônchínhxác,thayđổiđặctrưngcủakhoảnhkhắcđó.Mộttrảinghiệmkhôngthểquênmộtcáchtựgiácđạtđượcmộttácđộngvàmộtýnghĩamànókhôngthểkhácđiđược.
EdDienervànhómcủamìnhđãđưaracăncứrằngchínhbảnthểđanghồitưởngchọnlựanhữngkỳnghỉ.Họyêucầucácsinhviênduytrìnhữngcuốnnhậtkýhàngngàyvàghilạimộtsựđánhgiáhàngngàyđốivớinhữngtrảinghiệmcủahọtrongsuốtkỳnghỉxuân.Nhữngsinhviênnàycũngđưaramộtbảnxếphạngtổngthểvềkỳnghỉkhikếtthúc.Saucùng,họđãtrìnhbàysơquaviệcliệuhọcólặplạihoặckhônglặplạikỳnghỉmàhọđãcóhaykhông.Cácsốliệuthốngkêđãxácminhrằngnhữngdựđịnhchocáckỳnghỉtươnglaihoàntoànđượcxácđịnhbởisựđánhgiásaucùng–ngaycảkhisốđiểmnàyđãkhôngmiêutảchínhxácchấtlượngcủasựtrảinghiệmmàđãđượcmiêutảtrongnhậtký.Giốngnhưtrongthínghiệmcanđảm,đúnghaysai,conngườichọnlựabằngkýứckhihọquyếtđịnhliệucólặplạimộtsựtrảinghiệmhaykhông.
Mộtthửnghiệmtưtưởngvềkỳnghỉtiếptheocủabạnsẽchophépbạnthấyrõtháiđộcủabạnvớibảnthểđangtrảinghiệm.
Vàocuốikỳnghỉ,tấtcảnhữngbứcảnhvàvideosẽbịhủy.
Hơnthếnữa,bạnsẽuốngmộtliềuthuốclúđểxóasạchtấtcảnhữngkýứccủabạnvềkỳnghỉ.
Sựhìnhdungnàysẽtácđộngtớinhữngkếhoạchchokỳnghỉcủabạnnhưthếnào?Bạnsẵnsàngchibaonhiêuchokỳnghỉ,cóliênquantớimộtkỳnghỉđángnhớthôngthường?
Trongkhitôivẫnchưachínhthứcnghiêncứunhữngphảnứngtrongkịchbảnnày,ấntượngcủatôitừviệctranhluậnvớimọingườiđólàsựloạibỏnhữngkýứclàmgiảmđángkểgiátrịcủasựtrảinghiệm.Trongmộtsốtrườnghợp,mọingườiđốixửvớibảnthânnhưthểhọđốixửvớinhữngngườimắcchứngđãngtríkhác,tốiđahóaniềmvuithúquaviệctrởlạimộtđịađiểmnơihọđãtừngvuivẻtrongquákhứ.Tuynhiên,mộtsốngườinóirằnghọsẽkhôngbănkhoăntớiviệcđiđâucả,biểulộrarằnghọchỉlưutâmtớibảnthểhồitưởngcủamìnhvàítquantâmtớibảnthểtrảinghiệmquênlãnghơnlàmộtngườilạmặtbịđãngtrí.Nhiềungườichỉrarằnghọsẽkhôngđểchohoặcbảnthânmìnhhoặcmộtngườiđãngtríkhácleonúihaybăngrừng–bởinhữngsựtrảinghiệmnàyhầuhếtđềukhónhọctrongthựctếvàgiátrịlợiíchtừsựdựtínhlàcảsựcựcnhọclẫnniềmvuichạmđíchđềusẽkhôngthểquên.
Đốivớimộtthửnghiệmtưduykhác,tưởngtượngrằngbạnđốimặtvớimộtcaphẫuthuậtđầyđauđớnvàtrongsuốtquátrìnhđóbạnvẫntỉnh.Bạnđượcchobiếtrằngbạnsẽhétlênđauđớnvàkhẩncầubácsĩphẫuthuậtdừnglại.Tuynhiên,bạnđượchứahẹnvềmộtliềuthuốcgâymấttrívàsẽxóasạchbấtcứkýứcnàocủatìnhhuốngđó.Bạnnghĩsaovềmộtviễncảnhnhưvậy?Ởđâythêmmộtlầnnữa,tôicómộtnhậnxétkhôngchínhthứcđólàhầuhếtmọingườikhôngmấyquantâmtớinhữngkhónhọccủabảnthểđangtrảinghiệmcủahọ.Nhữngngườikháccùngchungcảmgiácvớitôi,đólàtôicảmthấytiếcchobảnthểđauđớncủamìnhnhưngkhôngnhiềuhơnsovớiviệctôicóthểcảmnhậnvớinỗiđaucủangườikhác.Tôilàbảnthểđanghồitưởngcủatôivàbảnthểđangtrảinghiệm,thứtạoracuộcsốngcủatôi,lạigiốngnhưmộtkẻxalạvớitôi.
Chương37.TrảinghiệmhạnhphúcTôibắtđầuthíchthúvớicácnghiêncứuvềhạnhphúckhoảng15nămtrướcđây.Khiấytôiđãnhanhchóngpháthiệnrarằng,gầnnhưtấtcảnhữnggìđượcbiếtđếncóliênquantớichủđềnàyđãthuhútđượccáccâutrảlờichonhữngbiếnđổinhỏcủamộtcâuhỏithămdòmàđãđượcchấpnhậnbởihầuhếtmọingườinhưlàmộtthướcđocủahạnhphúc.Câuhỏinàyrõràngnhằmhướngtớibảnthểđanghồitưởngtrongbạn,nóđượcgợirađểdiễntảsuynghĩvềcuộcsốngcủabạn:
Xemxéttấtcảmọiviệc,nhìnchung,nhữngngàygầnđâybạnthỏamãnvớicuộcsốngcủamìnhnhưthếnào?
Quayngượclạivớichủđềnghiêncứuvềhạnhphúctừnghiêncứuvềnhữngkýứcbịnhầmlẫn,nhữnglầnnộisoiruộtkếtvànhữngthínghiệmcanđảmđầyđauđớn,tôiđãtựnhiênnghingờvềsựthỏamãntổngthểvớiđờisốngnhưlàmộtthướcđovữngchắcvềhạnhphúc.Khibảnthểđanghồitưởngkhôngđượcchứngminhlàmộtnhânchứngtrungthựctrongcácthínghiệmcủatôi,tôiđãtậptrungvàotrạngtháihạnhphúccủabảnthểđangtrảinghiệm.Tôiđãdựtínhrằngthậtcóýnghĩakhinóirằng“HelenđãhạnhphúctrongthángBa”nếucôdànhphầnlớnthờigiancủamìnhđểthamgiavàocáchoạtđộngmàcôthích,dànhmộtítthờigianvàonhữngtìnhhuốngmàcômuốnthoátkhỏivàđặcbiệtquantrọnglàvìcuộcđờiquángắnngủi,côkhôngdànhquánhiềuthờigianvàomộttrạngtháitrunglậpmàởđócôcóthểkhôngđểtâmtớicáchthứcnàocả.
Córấtnhiềusựtrảinghiệmkhácnhaumàchúngtacóthểmuốntiếpdiễnhơnlàdừnglại,baogồmtinhthầnvàthểchấtđềuthoảimái.MộttrongnhữngvídụtôiđãhìnhdungsẵntrongđầuvềmộttìnhhuốngmàHelencóthểmuốntiếpdiễnđólàniềmsaymêtuyệtđốitrongmộtnhiệmvụ,điềumàMihalyCsikszentmihalyigọilàdòngchảy.Đâylàmộttrạngtháimàmộtsốnghệsĩtrảiquanhữngkhisángtạonghệthuậtvàrấtnhiềungườiđạttới“dòngchảy”nàykhimêmệtbởimộtbộphim,mộtcuốnsách,hoặcmộttrògiảiôchữ:Nhữngsựgiánđoạnkhôngđượcưutiênxuấthiệncáctìnhhuốngnhưcáctìnhhuốngnày.Tôicũngtừngcónhữngkýứcvềmộttuổithơhạnhphúcmàởđótôiđãluônluônbậtkhóckhimẹxuấthiện,giậtkhỏitaytôinhữngmónđồchơiđểđưatôitớicôngviênvàtôilạikhóckhibàtáchtôirakhỏinhữngchiếcxíchđuvàvántrượt.Sựkhángcựlạinhữnggiánđoạnlàmộtbiểuhiệnvềviệctôiđãtừngcómộtkhoảngthờigianvuivẻ,vớicả
nhữngmónđồchơilẫnvớinhữngchiếcxíchđu.
TôiđãdựtínhđolườngchínhxácniềmhạnhphúckháchquancủaHelenkhichúngtôiđánhgiásựtrảinghiệmcủahaibệnhnhânnộisoiruộtkết,quaviệcđánhgiámộtmôtảsơlượcvềtrạngtháihạnhphúccôđãtrảinghiệmquacáckhoảnhkhắcliêntiếptrongcuộcđời.TrongđótôiđãđitheophươngthứcmáyđoniềmhoanlạccủaEdgeworthtừmộtthếkỷtrước.Vớisựnhiệttìnhbanđầucủatôidànhchophươngthứcnày,tôicóxuhướngbỏquabảnthểđanghồitưởngcủaHelennhưlàmộtnhânchứngdễmắcsailầmtrướchạnhphúcthựcsựcủabảnthểđangtrảinghiệmcủacô.Tôiđãngờrằngtháiđộnàyquácựcđoan,thứmàđãtrởthànhsựthực,nhưngđólàmộtsựkhởiđầutốtđẹp.
TRẢINGHIỆMHẠNHPHÚC
Tôiđãthànhlậpđược“mộtđộingũtrongmơ”baogồmbanhàtâmlýhọcvàcácchuyêngiathuộccácchuyênngànhkhácnhauvàmộtnhàkinhtếhọc,chúngtôiđãcùngnhaubắtđầupháttriểnmộtthướcđotrạngtháihạnhphúccủabảnthểđangtrảinghiệm.Thậttiếcghichépliêntụccủasựtrảinghiệmlàđiềukhôngthểlàmđược,mộtngườikhôngthểsốngbìnhthườngtrongkhiliêntiếpphảithôngbáovềnhữngtrảinghiệmcủamình.Sựlựachọnloạitrừgầnnhấtlàsựtrảinghiệmchọnmẫu,mộtphươngphápmàCsikszentmihalyiđãkhámphára.Côngnghệđãđượccảibiếnkểtừlầnđầutiênnóđượcápdụng.Trảinghiệmchọnmẫugiờđâyđượcthựcthibằngviệclậptrìnhchomộtchiếcđiệnthoạidiđộngcánhânđểnókêuhoặcrungtạinhữngthờiđiểmngẫunhiêntrongsuốtcảngày.Tiếpđóchiếcđiệnthoạiđưaramộtdanhmụctómlượccáccâuhỏivềviệcmàngườithamgiađanglàmvàlàmcùngvớiaikhicôbịngắtquãng.Ngườithamgiacũngđượcchothấynhữngtỷlệxếphạngđểbáocáolạimứcđộcủanhữngcảmxúckhácnhau:Vuivẻ,căngthẳng,giậngiữ,lolắng,hứahẹn,đauđớnthểxácvànhiềuthứkhác.
Việclấymẫusựtrảinghiệmtốnkémvàgâyphiềntoái(mặcdùítxáotrộnhơnhầuhếtnhữngdựtínhbanđầucủamọingườivàviệctrảlờinhữngcâuhỏitốnrấtítthờigian).Mộtchọnlựaloạitrừthựctếhơnlàcầnthiết,bởivậychúngtôiđãpháttriểnmộtphươngphápcótênlàPhươngpháptáitạongày(DayReconstructionMethod–DRM).Chúngtôiđãhyvọngnósẽgầngiốngvớicáckếtquảcủaviệclấymẫusựtrảinghiệmvàcungcấpthôngtinbổsungvềcáchngườidânsửdụngthờigiancủahọ.Nhữngngườithamgia(tấtcảđềulàphụnữ,trongcácthínghiệmbanđầu)đượcmờitớimộtcuộchọpdàihaigiờ.Trướctiênchúngtôiđãyêucầuhọhồitưởnglạinhữngchi
tiếtcủangàyhômtrước,chiachúngrathànhnhiềutìnhhuốnggiốngnhưcáccảnhquaytrongmộtbộphim.Sauđó,họđãtrảlờidanhmụccáccâuhỏivềtừngtìnhhuống,dựatrênphươngphápchọnmẫutrảinghiệm.Họđãlựachọnnhữnghànhđộngmàtạiđóhọbịlôivàobởimộtdanhsáchvàđãbiểuthịthứmàhọđãchútâmnhiềunhất.Họcũngđãliệtkênhữngcánhânhọđãtiếpxúcvàđãchấmđiểmcườngđộcủamộtvàicảmgiáctrêncácmứcriêngbiệttừ0đến6(0=khôngcócảmxúc;6=cảmxúcmãnhliệt).Phươngphápcủachúngtôidẫntớicăncứrằngnhữngngườimàcókhảnăngkhôiphụclạimộttìnhhuốngchitiếttrongquákhứthìcũngcóthểhồitưởnglạinhữngcảmgiácđãtừngliênquanvớinó,ngaycảviệctrảinghiệmcácbiểuhiệncảmxúcsinhlýtrướcđócủahọ.
Chúngtôichorằngnhữngngườithamgiathínghiệmcủachúngtôicóthểkhôiphụclạikháchínhxáckhoảnhkhắccảmgiácđầutiêncủamộttìnhhuống.MộtvàisựsosánhvớiviệclấymẫusựtrảinghiệmđãkhẳngđịnhtínhchínhxáccủaDRM.Bởinhữngngườithamgiacũngđãbáocáovềnhữngkhoảngthờigiantạiđócáctìnhhuốngbắtđầuvàkếtthúc,chúngtôiđãcóđượckhảnăngđểtínhtoánmộthạnđộthờigiandiễnragâyảnhhưởngcủacảmgiáccủahọtrongsuốtcảngàyđibộ.Cáctìnhhuốngdàihơnđãcógiátrịnhiềuhơnsovớinhữngtìnhhuốngngắntrongphạmvirútgọncủatácđộnghàngngày.Bảngcâuhỏicủachúngtôicũngbaogồmcácthướcđosựthỏamãncuộcsống,thứmàchúngtôiđãhiểunhưlàsựthỏamãncủabảnthểđanghồitưởng.ChúngtôiđãsửdụngDRMđểnghiêncứunhữngyếutốquyếtđịnhcủacảcảmxúchạnhphúclẫnsựthỏamãncuộcsốngtrongvàingànphụnữtạiMỹ,PhápvàĐanMạch.
Sựtrảinghiệmcủamộtkhoảnhkhắchoặcmộttìnhhuốngkhôngdễđượcmiêutảbởimộtgiátrịhạnhphúcđơnlẻ.Córấtnhiềubiếnthểcủacáccảmgiáctíchcực,baogồm:Yêu,vuivẻ,cuốnhút,hyvọng,thíchthúvànhiềuthứkhác.Cáccảmxúctiêucựccũngtớidướinhiềudạng,gồmcó:Giậngiữ,xấuhổ,chánnảnvàcôđộc.Mặcdùcáccảmxúctíchcựcvàtiêucựctồntạiởcùngmộtthờiđiểm,tacóthểphânbiệthầuhếtcáckhoảnhkhắccủađờisốngvềcơbảnnhưlàtíchcựchoặctiêucực.Chúngtôicóthểnhậndiệnnhữngtìnhhuốngkhóchịubằngcáchsosánhnhữngsựphânloạicủacáctínhtừtíchcựcvàtiêucực.Chúngtôigọiđólàmộttìnhhuốngkhóchịunếumộtcảmgiáctiêucựcđượcquyđịnhởmứccaohơnsovớitấtcảcáccảmgiáctíchcực.ChúngtôiđãpháthiệnrarằngphụnữMỹbỏkhoảng19%thờigianvàomộttrạngtháikhóchịu,caohơnmộtchútsovớiphụnữPháp(16%)hoặcphụnữĐanMạch(14%).
Chúngtôigọitỷlệphầntrămcủathờigianmàmộtcánhâncótrạngtháikhó
chịulàchỉsốU.Vídụ,mộtcánhântốn4tiếngđồnghồtrongmộtngàyđibộ16tiếngvàomộttrạngtháikhóchịusẽcómộtchỉsốUlà25%.ĐiểmhấpdẫncủachỉsốUđólànókhôngchỉđượcdựatrênmộttỷlệxếphạngmàcòntrênmộtđơnvịđolườngmụctiêuvềthờigian.NếuchỉsốUdànhchodânsốgiảmtừ20%xuống18%,bạncóthểsuyrarằngtổnglượngthờigianmàdânsốđãdùngvàocảmgiáckhóchịuhayđauđớnđãđượcgiảmtới1/10.
Mộtquansátgâyđượcchúýlàquymôkhôngđồngđềutrongsựphânbổnỗiđautinhthần.Khoảngmộtnửasốngườithamgiađãbáocáovềviệctrảiquacảmộtngàymàkhôngtrảinghiệmbấtcứmộttìnhhuốngkhóchịunào.Mặtkhác,mộtsốítdânsốquantrọngđãtrảinghiệmcảmxúcbuồnđautộtbậctrongngày.Cóvẻnhưlàmộtphầnnhỏdânsốgánhchịuhầuhếtđaukhổ,dùcholàbởiđauđớnvềthểchấthaytinhthần,tínhkhícaucó,hoặcnhữngbấthạnhvànhữngbikịchcánhântrongcuộcsốngcủahọ.
MộtchỉsốUcũngcóthểđượctínhtoánđốivớicácphạmvihoạtđộng.Vídụ,chúngtacóthểđolườngtỷlệtươngquanthờigianmàngườidândànhchomộttrạngtháitâmlýtiêucựctrongkhiđilại,làmviệc,hoặctươngtácvớichamẹ,vợchồnghoặcconcáicủamình.Đốivới1.000phụnữMỹsốngtạimộtthànhphốthuộcmiềnTrungTây,chỉsốUlà29%đốivớiviệcđilạivàobuổisáng,27%dànhchocôngviệc,24%dànhchoviệcchămsóctrẻnhỏ,18%dànhchoviệcnộitrợ,12%dànhchoviệcgiaotiếpxãhội,12%dànhchoviệcxemTVvà5%chotìnhdục.ChỉsốUđãcaohơnkhoảng6%vàonhữngngàytrongtuầnsovớinhữngngàycuốituần,phầnlớnlàbởivàonhữngngàytrongtuầnngườidândànhítthờigianvàonhữnghoạtđộngmàhọkhôngthíchvàkhôngphảichịuđựngsựcăngthẳngvàstresskếthợpcùngcôngviệc.Bấtngờlớnnhấtđólàsựtrảinghiệmcảmxúccủakhoảngthờigianđãdànhchoconcáicủaaiđó,điềunàyđốivớimộtphụnữMỹlàhơiítthúvịhơnmộtchútsovớiviệclàmviệcnhà.ỞđâychúngtôiđãpháthiệnramộttrongmộtvàisựtươngphảngiữaphụnữPhápvàMỹ:PhụnữPhápdànhítthờigianchoconcáinhưngtậnhưởngnónhiềuhơn,cólẽbởihọcónhiềucơhộiđểchămsóctrẻnhỏvàdànhchútthờigianbuổichiềuchoviệcláixeđưatrẻtớinhữnghoạtđộngkhácnhau.
Tâmtrạngcủamộtcánhântạibấtcứthờiđiểmnàophụthuộcvàotínhkhícủacôtavàhạnhphúctổngthể,nhưngcảmxúchạnhphúccũngdaođộngđángkểtrongcảngàyvàtuần.Tâmtrạngcủamộtkhoảnhkhắcphụthuộcchủyếuvàotìnhhuốnghiệntại.Vídụ,tâmtrạngtạinơilàmviệckhôngbịảnhhưởngrộngbởicácyếutốchiphốisựthỏamãncôngviệcnóichung,baogồmcáclợiíchvàtrạngthái.Quantrọnghơnlàcácyếutốtìnhhuống,
vídụnhưmộtcơhộiđểgiaotiếpvớicácđồngnghiệp,tiếpxúcvớitiếngồnlớn,áplựcthờigian(mộtnguồnảnhhưởngtiêucựcquantrọng)vàsựhiệndiệnbấtthìnhlìnhcủasếp(trongnghiêncứuđầutiêncủachúngtôi,đâylàđiềuduynhấtcòntồitệhơnsovớiviệcởmộtmình).Sựchúýlàđiềumấuchốt.Trạngtháicảmxúccủachúngtađượcxácđịnhphầnlớnbởiđiềuchúngtachútâmtớivàchúngtathườngtậptrungvàohànhđộnghiệntạivàmôitrườnggầnnhất.Cónhữngngoạilệ,nơimàđặctrưngcủasựtrảinghiệmchủquanbịchiphốibởinhữngsuynghĩhiệntạihơnlàbởinhữngbiếncốcủakhoảnhkhắcđó.Khihạnhphúctrongtìnhyêu,chúngtacóthểcảmnhậnniềmvuingaycảkhibịcảnhsátgiaothôngbắtvànếuđaubuồn,chúngtacóthểsẽvẫnchánnảnkhiđangxemmộtbộphimhài.Tuynhiên,trongcáctìnhhuốngthôngthường,chúngtanhậnlấyniềmkhoáilạcvàsựđauđớntừđiềuđangdiễnratạithờiđiểmkhichúngtathamgiavào.Vídụ,đểcóđượcsựvuithútừviệcănuống,bạncầnphảighinhớrằngbạnđanglàmđiềuđó.ChúngtôipháthiệnrarằngphụnữPhápvàMỹdànhkhoảngthờigiantươngđươngnhauchoviệcănuốngnhưngđốivớiphụnữPháp,việcănuốngcóthểđượctậptrunggấphailầnsovớiphụnữMỹ.NgườiMỹdễcóthểkếthợpviệcănuốngvớinhữnghànhđộngkhácnhiềuhơnvàniềmkhoáilạccủahọtừviệcănuốngdođómàbịgiảmbớt.
Nhữngnhậnxétnàyhướngđếncảcáccánhânlẫnxãhội.Cáchsửdụngthờigianlàmộttrongnhữngphạmvicủađờisốngquađóngườitacómộtsốsựkiểmsát.Mộtvàicánhâncóthểsẽtựmìnhcómộtthiênhướngvuivẻhơn,nhưngmộtsốcóthểcókhảnăngsắpđặtcuộcsốngnhằmtiêutốnítthờigianđilạitrongngàycủahọhơn,vàdànhnhiềuthờigianđểlàmnhữngviệcmàhọyêuthíchcùngvớinhữngngườihọthânthiết.Nhữngcảmgiáccóliênhệvớinhữnghànhvikhácnhauđưaragiảthuyếtrằngcómộtcáchkhácđểcảithiệnsựtrảinghiệmđólàhoánđổithờigiantừthờigianrỗithụđộng,nhưxemTV,sangcácthểtíchcựchơnđốivớilúcrảnhrỗi,baogồmviệcgiaotiếpxãhộivàluyệntập.Từviễncảnhxãhội,hoạtđộngvậntảihànhkháchđượccảithiệncholựclượnglaođộng,phúclợivềviệcchămsóctrẻnhỏdànhchophụnữlaođộngvànhữngcơhộixãhộidànhchongườigiàđượccảithiệncóthểcónhữngcáchthứchiệuquảnhằmgiảmchỉsốUcủaxãhội,thậmchímộtsựgiảmthiểu1%đãcóthểlàmộtthànhtựuđángkể,đanglêntớihàngtriệugiờnétránhsựảnhhưởng.Cáccuộckhảosátquốctếvềviệcsửdụngthờigianvàvềhạnhphúcđượctrảinghiệmđãkếthợplạicóthểchothấychínhsáchxãhộitheonhiềucách.NhàKinhtếhọctrongnhómcủachúngtôi,AlanKrueger,đãdẫnđầutrongnỗlựcnhằmđưanhữngnguyênlýcơbảncủaphươngphápnàyvàokhoahọcthốngkêtrênkhắptoànquốc.
Nhữngthướcđohạnhphúcgiờđâyđượcsửdụngthườngngàytrongcác
điềutratrênphạmvitoànquốccủacácquốcgianhưMỹ,Canada,châuÂuvàGallupWorldPoll(TổchứcthămdòýkiếntoàncầuGallup)đangmởrộngnhữngthướcđonàytớihàngtriệungườithamgiatrêntoànnướcMỹvàtạihơn150quốcgia.Cácthămdòđãsuyracácbảnbáocáovềcảmxúcđượctrảinghiệmtrongsuốtmộtngàytrướcđó,mặcdùnóítchitiếthơnsovớiDRM.Nhữngvídụnổibậtthừanhậnnhữngphântíchcựcchínhxác,màđãkhẳngđịnhtầmquantrọngcủacácyếutốtìnhhuống,sứckhỏethểchấtvàquanhệxãhộitrongniềmhạnhphúcđượctrảinghiệm.Khônghềngạcnhiênkhimộtcơnđauđầusẽkhiếnmộtngườithấykhốnkhổ,vàdựđoánchuẩnxácthứhaivềcáccảmgiácđólàliệumộtngườicóhaykhôngcónhữngliênlạcvớibạnbèhoặcngườithân.Đóchỉlàmộtsựphóngđạinhonhỏđểnóirằngniềmhạnhphúclàsựtrảinghiệmcủaviệcdànhthờigianchonhữngngườibạnyêumếnvànhữngngườiyêumếnbạn.
TrungtâmdữliệuGallupchophépmộtsựsosánhhaikhíacạnhcủacảmgiáchạnhphúc:
Cảmgiáchạnhphúcmàngườitatrảinghiệmnhưthểhọsốngcuộcsốngcủamình.Đánhgiámàhọđưarakhihọướctínhđờisốngcủamình.
SựướctínhđờisốngcủaGallupđượcđolườngbởimộtcâuhỏiđượcbiếttớinhưlàCantrilSelf-AnchoringStrivingScale(TỷlệlợithếtincậygâytranhcãiCantril).
Hãyhìnhdungramộtcầuthangvớinhữngbậcthangđượcđánhsốtừởchânthanhlà0vàởđỉnhthanglà10.Đỉnhcủathangmiêutảđờisốngtốtnhấtcóthểdànhchobạnvàđáycủathangmôtảđờisốngtệnhấtcóthểdànhchobạn.
Ởbậccầuthangnàobạnsẽnóirằngbạntựcảmthấyrằngbạnlúngtúngởthờiđiểmđó?
Mộtvàikhíacạnhcủađờisốngcótácđộnglênsựđánhgiácủamộtaiđónhiềuhơnlênsựtrảinghiệmcuộcsống.Trìnhđộhọcvấnlàmộtvídụ.Nhiềutrithứchơnđượcliênkếtvớisựđánhgiácaohơnđốivớiđờisốngcủamộtaiđónhưngkhôngphảivớicảmgiáchạnhphúcđượctrảinghiệmlớnhơn.Thựcvậy,chíítthìởnướcMỹ,đượcgiáodụcnhiềuhơncókhuynhhướngđượccholàcókhảnăngstresscaohơn.Mặtkhác,thểtrạngsứckhỏeyếucótácđộngbấtlợilênviệccảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmlớnhơnrấtnhiềusovớisựđánhgiáđờisống.Cuộcsốngcónhữngđứatrẻcũng
đặtramộtcáigiáđángkểvềtiềnbạctrongnhữngcảmnhậnhàngngày,cácbáocáovềtìnhtrạngcăngthẳngvàtứcgiậnthườngthấytrongsốcáccặpchamẹ,nhưngnhữngtácđộngbấtlợilênsựđánhgiáđờisốnglạinhỏhơn.Việcgianhậpmộttôngiáocũngcótácđộngcólợilêncảảnhhưởngtíchcựclẫnsựgiảmthiểucăngthẳngtươngđốilớnhơnlênsựđánhgiáđờisống.Tuynhiên,thậtđángngạcnhiênlàtôngiáokhôngmangtớisựgiảmthiểucảmgiáctrầmcảmhaylolắng.
Mộtphépphântíchtừhơn450.000câutrảlờichochỉsốhạnhphúcGallup-Healthways,mộtcuộcđiềutrathườngngàycủa1.000ngườiMỹ,manglạimộtcâutrảlờirõràngđầyngạcnhiênchocâuhỏithườngxuyênđượchỏinhấttrongnghiêncứuvềcảmnhậnhạnhphúc:Tiềncóthểmuađượchạnhphúc?Kếtluậnlànghèolàmchongườitađaukhổvàgiàucóthểnângcaosựthỏamãncuộcsốngcủamộtaiđó,nhưng(tínhtrungbình)khôngcảithiệncảmgiáchạnhphúcđượctrảinghiệm.
Tìnhtrạngnghèođóicùngcựclàmtăngnhữngtácđộngđượctrảinghiệmcủanhữngrủirokháclêncuộcsống.Cụthểlà,ốmđauthìtồitệđốivớingườinghèonhiềuhơnsovớinhữngngườisungtúchơn.Mộtcơnđauđầulàmtăngtỷlệbáocáovềsựchánnảnvàlolắngtừ19%lên38%đốivớicáccánhânởhaiphầnbanhómđứngđầucủabảngxếphạngthunhập.Cácconsốtươngứngđốivới1/10ngườinghèonhấtlà38%và70%,mộtcấpđộcơbảncaohơnvàtănglớnhơnrấtnhiều.Nhữngkhácbiệtlớngiữangườirấtnghèovànhữngngườikháccũngđãđượcthấyởnhữngtácđộngvềlyhônlẫnsựcôđộc.Hơnthếnữa,cáctácđộngcólợicủangàycuốituầnlêncảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmđốivớingườirấtnghèonhỏhơnnhiềusovớihầuhếtnhữngngườicònlại.
Mứcđộthỏamãncaohơnmàởđócảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmkhôngcòntăngchínhlàthunhậpcủahộgiađìnhởmức75.000đô-lanằmtrongphạmvichiphícao(nócóthểíthơntrongcácphạmviơichiphísốngthấphơn).Mứctăngtrungbìnhcủacảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmliênhệvớicácmứcthunhậpcaohơncócấpđộđúngbằng0.Đâylàmộtsựngạcnghiênbởithunhậpcaohơnrõràngchophépmangvềnhiềuniềmvui,baogồmcảcáckỳnghỉởnhữngnơiyêuthíchvànhữngtấmvéopera,cũngnhưlàmộtmôitrườngsốngđượccảithiện.Tạisaonhữngniềmvuicộngthêmnàylạikhôngđượcchỉratrongcácbảnbáocáovềsựtrảinghiệmcảmxúc?Mộtcáchgiảithíchhợplýđólàmứcthunhậpcaohơnđượcliênhệvớimộtkhảnăngtậnhưởngnhữngniềmvuinhỏnhặtcủacuộcsốngbịgiảmđi.Đâylàdấuhiệuhàmýcólợichoýnghĩ:Nhữngnhànghiêncứucứngnhắcvớiýniệmvềtàisảnlàmgiảmsựhoanlạcmàkhuônmặtcủahọbiểuhiện
nhưviệchọănmộtthanhsô-cô-la!
Đâylàmộtsựtráingượcrõrànggiữacáctácđộngcủathunhậplêncảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmvớitácđộnglênsựthỏamãncuộcsống.Mứcthunhậpcaohơnđicùngvớisựthỏamãncaohơn,caohơnnhiềumứcmàtạiđónódừnglạiđểcóbấtcứtácđộngtiêucựcnàolênsựtrảinghiệm.Kếtluậnchungđốivớicảmnhậnhạnhphúcdễhiểunhưvớinhữngbệnhnhânnộisoiruộtkết:Nhữngđánhgiácủaconngườivềcuộcsốngcủahọvàsựtrảinghiệmthựctếcủahọcóthểcóliênquannhưngchúngcũngkhácbiệt.Sựthỏamãncuộcsốngkhôngphảilàmộtthướcđokhônghoànthiệnvềcảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmcủahọ,nhưtôiđãtừngnghĩmộtvàinămtrước.Nólàmộtthứgìđóhoàntoànkhác.
Chương38.Nghĩvềcuộcsống
Hình16đượclậpnêntừAndrewClark,EdDienervàYannisGeorgellis
thuộcHộiđồngKinhtếXãhộiĐức.Thínghiệmcùngmộtthờiđiểmhỏitấtcảmọingườivềsựthỏamãncủahọvềcuộcsốngtrongmộtnămqua.Nhữngngườithamgiacũngđãđưaranhữngthayđổichínhtrongcáctìnhhuốngđãxảyravớihọtrongsuốtmộtnămtrướcđó.Biểuđồbiểuthịmứcđộthỏamãnđượcbáocáotrongkhoảngthờigiannhữngngườinàykếthôn.
Biểuđồnàychắchẳngợiratiếngcườisảngkhoáichongườixemvàcóthểcảnhữngbồnchồnrằng:Sautấtcả,nhữngngườiquyếtđịnhkếthônlàmvậybởihọmongđợinósẽkhiếnhọhạnhphúchơnhoặcbởihọhyvọngtạoramộtràngbuộclâudàisẽduytrìtrạngtháiđanghạnhphúc.VớithuậtngữhữuíchđượcđưarabởiDanielGilbertvàTimothyWilson,chorằngquyếtđịnhkếthônphảnánhrằngđốivớinhiềungười,mộtlỗihệthốngcủaCảnhbáocảmxúc.Vàongàycưới,côdâuvàchúrểbiếtrằngtỷlệlyhônlàcaovàrằngtỷlệrơivàotrạngtháithấtvọngvềhônnhânthậmchícòncaohơn,
nhưnghọkhôngtinrằngnhữngsốliệuthốngkênàyứngvàohọ.
Thôngtinđángngạcnhiêncủahình16làsựsuygiảmnghiêmtrọngsựthỏamãncuộcsống.Đồthịnàythườngđượchiểulàviệcpháchọamộtquátrìnhthíchứng,trongđónhữngniềmvuibanđầucủaviệckếthônnhanhchóngbiếnmấtkhicáctrảinghiệmcủacuộchônnhânnàytrởthànhthóiquen.Tuynhiên,mộtcáchtiếpcậnkháclàđiềucóthể,nótậptrungvàonhữngphỏngđoánvềsựđánhgiá.Ởđâychúngtahỏiđiềugìxảyratrongđầumọingườikhihọđượcđềnghịđánhgiácuộcđờihọ.Câuhỏi“Nóichung,bạnđãthỏamãnvớiđờisốngcủamìnhnhưthếnào?”và“Bạnhạnhphúctrongnhữngngàynàyrasao?”khônghềđơngiảnnhư“Sốđiệnthoạicủabạnlàgì?Làmcáchnàođểnhữngngườithamgiavàocuộcđiềutraxoayxởđểtrảlờinhữngcâuhỏikiểunhưvậytrongmộtvàigiây,nhưtấtcảđãdiễnra?Nósẽhữuíchchoviệcsuynghĩvềđiềunàynhưmộtsựđánhgiákhác.Dườngnhưđâycũnglàtìnhhuốngchocáccâuhỏikhác,mộtsốngườicóthểcósẵncâutrảlời,thứhọđãtạoravàodịpkhác,trongđóhọđãđánhgiácuộcđờimình.Nhữngngườikhác,hẳnlàsốđông,khôngdễtìmramộtsựhồiđápchocâuhỏichínhxácmàhọđãđượchỏivàtựđộngbiếnnhiệmvụcủahọtrởnêndễdànghơnbằngviệcthaythếcâutrảlờichomộtcâuhỏikhác.Hệthống1đangvậnhành.Khichúngtanhìnvàohình16theoquanniệmnày,nómangmộtnghĩahoàntoànkhác.
Nhữngcâutrảlờichonhiềucâuhỏiđơngiảncóthểđượcthaythếchomộtsựđánhgiátoàndiệnvềcuộcsống.Bạnnhớlạinghiêncứutrongđócácsinhviênchỉđượchỏicóbaonhiêungàymàhọđãcótrongthángtrướcđượcbáocáovề“niềmhạnhphúctrongnhữngngàynày”củahọnhưthểviệchẹnhòlàthựctếquantrọngduynhấttrongđờihọ.Trongmộtthínghiệmnổitiếngkháctươngtựnhưvậy,NorbertSchwarzvàcácđồngnghiệpcủamìnhđãmờinhữngngườithamgiathínghiệmtớiphòngthínghiệmđểhoànthànhmộtbảngcâuhỏivềsựthỏamãncuộcsống.Tuynhiên,trướckhihọbắtđầunhiệmvụnàyôngđãđềnghịhọsaochépmộttờgiấygiúpông.Mộtnửasốngườithamgiađãpháthiệnramộthàotrongmáyphôtô,đượccácnhàthựcnghiệmđểlạiđó.Tìnhhuốngmaymắnnhỏbấtngờđãdẫntớimộtsựcảithiệnđángkểtrongsựthỏamãnvềcuộcđờicủahọnhưmộttổngthểđượcbáocáolại!Phỏngđoánlàmộtcáchđểtrảlờicáccâuhỏithỏamãntrongcuộcsống.
Khảosáthẹnhòvàthínghiệmđồngtiềnxutrênmáyđãchứngminhrằng:Nhữnghồiđápchocáccâuhỏivềcảmxúchạnhphúcnóichungnênđượctiếnhànhvớimộttháiđộbántínbánnghi.Nhưngdĩnhiên,tâmtrạnghiệnthờicủabạnkhônghềlàđánhgiávềtoànbộcuộcđờibạn.Bạncóthểđược
nhắcnhởvềnhữngbiếncốquantrọngtrongthờigianđãquagầnđâyhoặctươnglaigần,vềnhữngmốiquantâmtrởđitrởlại,vídụnhưsựhạnhphúccủamộtcặpvợchồnghoặcvềcácđồngnghiệpxấutínhmàbàcònnhớđượctừhồicònlàthanhniên;vềnhữngthànhtựuquantrọngvànhữngthấtbạiđauđớn.Mộtvàiýniệmmàcóliênquantớicâuhỏisẽxảyđếnvớibạn;rấtnhiềuthứkhácthìsẽkhông.Ngaycảkhinókhôngbịtácđộngbởisựngẫunhiên,mụctiêumàbạnnhanhchóngđặtrachocuộcđờimìnhđượcxácđịnhbởimộtvídụnhỏvềcácýniệmtốtsẵncó,chứkhôngphảibởimộtảnhhưởngcẩntrọngcủacáclĩnhvựctrongđờisốngcủabạn.
Nhữngngườiđãkếthôngầnđây,hoặcđangmongđợikếthôntrongtươnglaigần,cóthểkhắcphụcđượcthựctếđókhiđượchỏimộtcâuhỏiphổbiếnvềcuộcđờihọ.DohônnhângầnnhưluônluônlàtựnguyệntạinướcMỹ,gầnnhưhầuhếtmọingườiđượcnhắcnhởvềhônlễvừadiễnrahoặcsắpdiễnracủaanhtahoặccôtasẽcảmthấyhạnhphúcvớiđiềuýnghĩnày.Sựquantâmlàchìakhóachobàitoánnày.Bảng16cóthểđượchiểunhưlàmộtđồthịvềkhảnăngmàngườitasẽnghĩvềhônlễvừamớidiễnrahoặcsắpdiễnrakhiđượchỏivềcuộcđờicủahọ.Điểmnổibậtcủatưtưởngnàynhấtđịnhsẽgiảmvớisựtrôichảycủathờigian,nhưlànhữngsuygiảmtínhmớilạcủanó.
HÌnhnàychỉramộtmứcđộcaokhácthườngvềsựthỏamãnđờisốngduytrìtronghaihoặcbanămgầnthờiđiểmkếthôn.Tuynhiên,nếusựtănglênrõràngnàyphảnánhdiễntiếnthờigiancủamộtphỏngđoándànhchoviệctrảlờicâuhỏi,đólàchútítmàchúngtacóthểlĩnhhộiđượctừnóvềhoặcniềmhạnhphúchoặcvềquátrìnhthíchứngvớihônnhân.Chúngtakhôngthểsuyratừnórằngmộtcơnthủytriềuhạnhphúckéodàitrongvàinămvàđangdầnrútxuống.Ngaycảnhữngngườiđanghạnhphúcđượclàmchonhớvềhônlễcủahọkhiđượchỏimộtcâuhỏiđềcậptớiviệcđờisốngcủahọkhôngnhấtthiếtphảihạnhphúchơnquãngđờicònlại.Trừkhihọnghĩnhữngsuynghĩhạnhphúcvềcuộchônnhâncủamìnhtrongphầnlớncuộcđờicủahọ,điềuđósẽkhôngchiphốitrựctiếpđếnhạnhphúccủahọ.Ngaycảnhữngcặpvợchồngson,nhữngngườiđủmaymắnđểtậnhưởngmộttrạngtháiloâuhạnhphúcvớitìnhyêucủahọ,saucùngsẽtrởlạivớithựctếvàniềmhạnhphúcđượctrảinghiệmcủahọmộtlầnnữa,nhưnóđãxảyratrongsốchúngta,phụthuộcvàomôitrườngvàcácphạmvicủathờiđiểmhiệntại.
TrongcácnghiêncứuDRM,khônghềcósựkhácbiệttoàndiệntrongniềmhạnhphúcđượctrảinghiệmgiữacácphụnữđãsốngcùngmộtngườichồngvànhữngphụnữkhôngnhưvậy.Nhữngchitiếtvềcáchhainhómnàysử
dụngthờigiancủahọđãlýgiảiphátkiếnnày.Nhữngngườiphụnữcóchồngcóítthờigianmộtmìnhhơn,điềuđóthậttuyệt,nhưngcũngdànhnhiềuthờigianchoviệcnhà,chuẩnbịthứcănvàchămsócconcáihơn,tấtcảnhữnghoạtđộngtươngđốikhôngphổbiến.Vàdĩnhiên,sốlượnglớnthờigiancủanhữngngườiphụnữđãkếthônchungsốngvớichồngđốivớimộtsốngườicónhiềuniềmvuihơnsovớisốkhác.Niềmhạnhphúcđượctrảinghiệmtrungbìnhkhôngbịảnhhưởngbởihônnhân,khôngphảibởihônnhânkhôngtạorasựkhácbiệtchohạnhphúcmàbởinóthayđổimộtsốkhíacạnhcủađờisốngtheohướngtốthơnvàsốkhácthìtệđi.
Mộtlýdochonhữngmốitươngquanlỏnglẻogiữanhữngtìnhhuốngcủacáccánhânvớisựthỏamãnvớiđờisốngcủahọ,đólàcảniềmhạnhphúcđượctrảinghiệmlẫnsựthỏamãncuộcsốngđềuđượcxácđịnhtrênquymôlớnbởicácgenditruyềntínhcách.Tínhkhíhạnhphúccóthểđượcditruyềnnhưchiềucaohoặctríthôngminh,nhưđãđượcchứngminhbởicácnghiêncứuvềcáccặpsongsinhbịchiatáchngaytừlúcmớisinh.Nhữngngườixemchừngmaymắnngangnhaucókhácbiệtlớntrongviệchọhạnhphúcrasao.Trongmộtsốtrườnghợp,nhưtrongtrườnghợpvềhônnhân,cácmốitươngquanvớicảmnhậnhạnhphúclàthấpbởicáchiệuứngcânbằng.Trườnghợptươngtựcóthểtốtđốivớimộtvàingườivàxấuđốivớinhữngngườikhácvàcáctìnhhuốngmớicócảnhữnglợiíchlẫnchiphí.Trongmộtvàitrườnghợpkhác,vídụnhưthunhậpcao,cáctácđộnglênsựthỏamãncuộcsốngthườnglàtíchcực,nhưngsựviệcnàybịlàmchophứctạp,bởisựthựclàmộtsốngườiquantâmquámứctớitiềnbạchơnnhữngngườikhác.
Mộtnghiêncứutrênquymôrộngvềtácđộngcủanềngiáodụccaohơn,đượctiếnhànhvìmộtchủđíchkhácnữa,đãkhaipháramộtcăncứđángchúýcủanhữngtácđộngtrọnđờivềnhữngmụctiêumàngườitrẻtuổiđặtrachobảnthânmình.Sốliệucóliênquanđãđượcđưaratừnhữngbảngcâuhỏiđượcthuthậptừnăm1995-1997từxấpxỉ12.000ngườimàđãkhởiđầukhốitrithứccaohơncủamìnhtạicáctrườngưutúvàonăm1976.Khiđóhọmới17hoặc18tuổi,nhữngngườithamgiađãđiềnvàomộtbảngcâuhỏitrongđóhọđãxếphạngmụctiêu“trởnênvôcùngdưdảvềtàichính”trênthangđiểm4xếphạngtừ“khôngquantrọng”tới“thiếtyếu”.Bảngcâuhỏimàhọđãhoànthiện20nămsauđóbaogồmcảnhữngthướcđovềmứcthunhậpcủahọvàonăm1995,cũngnhưlàmộtthướcđotổngthểvềsựthỏamãncuộcsống.
Cácmụctiêutạoramộtsựkhácbiệtlớn.19nămsauđó,họđãtuyênbốvềnhữngthamvọngtàichínhcủamình,nhiềungườitrongsốnhữngngườimuốnmộtmứcthunhậpcaođãđạtđượcđiềuđó.Vídụ,trongsố597bácsĩ
vàcácchuyêngiaytếkháctrongmẫuđiềutra,từngđiểmcộngthêmtrênthangđiểmtầmquantrọngcủatiềnđãđượcliênhệvớimứcgiádựatrên14.000đô-lađốivớimứcthunhậpnghềnghiệptheothờigiáđô-lanăm1995!Nhữngngườiphụnữđãkếthônkhônglàmviệccũngđãcóthểđượcthỏamãnnhữngthamvọngtàichínhcủahọ.Từngđiểmtrênmứcđiểmnàyđãchuyểnsangthànhhơn12.000đô-lađốivớimứcthunhậphộgiađìnhđượccộngthêmdànhchonhữngngườiphụnữnày,hiểnnhiênlàthôngquacáckhoảnthunhậpcủachồnghọ.
Điềuquantrọnglànhữngngườimàđãtróibuộcvớimứcthunhậpởlứatuổi18cũngđãlườngtrướcđượcsựthỏamãnvớimứcthunhậpcủamìnhởlứatuổitrưởngthành.Chúngtôiđãsosánhsựthỏamãnđờisốngtrongmộtnhómthunhậpcao(thunhậphộgiađìnhcaohơn200.000đô-la)vớimộtnhómthunhậptừthấptớitrungbình(íthơn50.000đô-la).Tácđộngcủamứcthunhậplênsựthỏamãnđờisốnglàlớnhơnđốivớinhữngaiđãtừngliệtviệctrởnênsungtúcvềtàichínhnhưlàmộtmụctiêuthiếtyếu:57điểmtrênmộtthangđiểm5.Sựkhácbiệttươngứngđốivớinhữngaiđãchorằngtiềnbạckhônghềquantrọngđãchỉđược12điểm.Nhữngngườiđãmongmuốncóđượctiềnbạcvàđãkhôngcóđượcnóđềubấtmãnghêgớm.Cùngmộtnguyêntắcđượcápdụngchocácmụctiêukhác–mộtcôngthứcdànhchomộttuổitrưởngthànhđầythấtvọnglàviệcthiếtlậpnhữngmụctiêuđặcbiệtkhóđểcóthểhoànthành.Đượcđolườngbởisựthỏamãnđờisống20nămsauđó,mụctiêuhứahẹnnhỏnhấtmàmộtngườitrẻtuổicóthểcóđượcđólà“trởnênhoànthiệntrongmộtmônnghệthuậtbiểudiễn.”Cácmụctiêucủalứatuổithanhniênảnhhưởngtớiđiềuxảyravớihọ,điểmhọdừnglạivàhọđượcthỏamãnrasao.
Mộtphầnlàbởinhữngpháthiệnmàtôicóđãthayđổisuynghĩcủatôivềđịnhnghĩacủatừhạnhphúc.Cácmụctiêumàngườitađặtrachochínhbảnthânmìnhquáquantrọngđếnđiềuhọđanglàmvàcảmnhậnhọcóvềnóđếnnỗimộttrọngtâmriêngbiệtlêncảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmlàkhôngthểđứngvữngđược.Chúngtakhôngthểbảovệmộtýniệmvềcảmnhậnhạnhphúcmàbỏquađiềuconngườimongmuốn.Mặtkhác,cũnghoàntoànđúngkhimộtkháiniệmvềcảmnhậnhạnhphúclạibỏquaviệcmọingườicảmnhậnnhưthếnàokhihọnghĩvềđờisốngcủamìnhthìcũngkhôngthểchấpnhậnđược.Chúngtacầnphảichấpnhậnnhữngphứctạpcủamộtquanđiểmlaitạp,ởđócảmnhậnhạnhphúccủacảhaibảnthểđềuđượcxemxét.
ẢOTƯỞNGTẬPTRUNG
Chúngtacóthểsuyratừsựmaymắnmàtheođóngườitatrảlờicáccâuhỏivềđờisốngcủahọvàtừnhữngtácđộngcủatâmtrạnghiệntạilêncáccâutrảlờicủahọ,màhọkhôngbịlôikéothamgiavàomộtbàikiểmtrakỹlưỡngkhihọđánhgiávềđờisốngcủamình.Họchắchẳnđangsửdụngcácphỏngđoán,đólàcácvídụvềcảphépthếlẫnWYSIATI.Mặcdùquanđiểmcủahọvềđờisốngcủabảnthânbịchiphốibởimộtcâuhỏivềviệchẹnhòhoặcbởimộtđồngxutrênmáyphô-tô,nhữngngườithamgiatrongcácnghiêncứunàyđãkhôngquênrằngcòncónhiềuđiềukháctrongcuộcsốnghơnlàviệchẹnhòhoặccảmgiácmaymắn.Kháiniệmvềhạnhphúckhôngbịthayđổiđộtngộtbởiviệctìmramộthào,nhưngHệthống1luônsẵnsàngthaythếmộtphầnnhỏtrongtổngthểcủakháiniệmnày.Bấtcứkhíacạnhnàocủađờisốngmàtheođósựchúýđượchướngtớisẽhiểnthịrõràngtrongmộtđánhgiátổngthể.Đâychínhlàbảnchấtcủaảotưởngtậptrung,thứcóthểđượcmiêutảtrongmộtcâuđơngiảnsau:
Khôngđiềugìtrongđờisốngquantrọngbằngviệcbạnnghĩlànóquantrọngkhinghĩvềnó.
KhởinguyêncủaýniệmnàylàmộtcuộctranhluậntronggiađìnhvềviệcchuyểntừCaliforniatớiPrinceton,trongđóvợtôiđãquảquyếtrằngnhữngngườisốngtạiCaliforniasẽhạnhphúchơnsovớinhữngngườisốngtạibờĐông.Tôiđãlậpluậnrằngkhíhậurõràngkhôngthểlàyếutốquyếtđịnhquantrọngtớicảmnhậnhạnhphúc,cácnướcthuộcScandinavihẳnlànhữngnướchạnhphúcnhấttrênthếgiớinày.TôiđãtừngnhậnxétrằngcáchoàncảnhsốnglâudàicóíttácđộnglêncảmnhậnhạnhphúcvàđãcốgắngtrongvôvọngnhằmthuyếtphụcvợtôirằngnhữngtrựcgiáccủacôấyvềsựhạnhphúccủanhữngngườiCalifornialàmộtlỗidựđoáncảmtính.
Mộtthờigianngắnsauđó,vụtranhcãinàyvẫncònlởnvởntrongđầutôi,tôiđãthamgiavàomộtbuổihộithảokhoahọcbànvềsựnónglêntoàncầu.Mộtđồngnghiệpđãđưaramộtthamluậnmàđượcdựatrênquanđiểmcủaôngđốivớicảmnhậnhạnhphúccủacưdântráiđấttrongthếkỷtới.TôiđãtranhluậnrằngthậtngớngẩnkhiđidựđoánmọiviệcrồisẽrasaokhisốngtrênmộthànhtinhđangnónglênkhichúngtathậmchíđãkhôngbiếtsốngởCaliforniathìsẽnhưthếnào.Ngaysaucuộctraođổinày,đồngnghiệpDavidSchkadevàtôiđãnhậnđượctừcácquỹhỗtrợnghiêncứuhaicâuhỏi:CóphảinhữngngườisốngởCaliforniahạnhphúchơnnhữngngườikhác?VàdânchúngtintưởngvàohạnhphúctươngđốicủangườidânCalifornianhưthếnào?
Chúngtôiđãtậphợpcácmẫulớncácsinhviêntheohọctạicáctrườngđại
họcthuộccácbanglớntạiCalifornia,OhiovàMichigan.Từmộtsốngườitrongsốhọ,chúngtôiđãthuđượcmộtbảnbáocáotườngtậnvềsựthỏamãncủahọvớicáckhíacạnhkhácnhauvềđờisốngcủahọ.Từmộtsốkhácchúngtôiđãthuđượcmộtsựdựbáovềviệcmộtsốngười“vớicáclợiíchvàgiátrịcủabạn”đãsốngởmộtnơinàokhácsẽhoànthiệnbảngcâuhỏitươngtự.
Khichúngtôiphântíchdữliệu,mọithứtrởnênrõràngrằngtôiđãthắngtrongcuộctranhluậngiađình.Nhưdựtính,cácsinhviênởhaivùngkhácnhaurấtnhiềutrongtháiđộcủahọđốivớivùngkhíhậucủahọ:NhữngngườiCaliforniađãtậnhưởngbầukhíhậucủahọvànhữngngườivùngTrung-Tâyxemthườngbầukhíhậucủahọ.Nhưngkhíhậukhôngphảilàmộtyếutốquyếtđịnhquantrọngvềsựcảmnhậnhạnhphúc.Thựcvậy,khônghềcósựkhácbiệtnàogiữasựthỏamãnđờisốngcủacácsinhviêntạiCaliforniavàsinhviêntạiTrung-Tây.ChúngtôicũngpháthiệnrarằngvợtôikhôngphảilàngườiduynhấtcóniềmtinrằngnhữngngườiCaliforniatậnhưởngniềmhạnhphúcnhiềuhơnnhữngngườikhác.Cácsinhviêntạicảhaivùngđãcócùngchungquanđiểmsailầmđó,vàchúngtôicóthểtruynguyênlỗicủahọtừmộtniềmtinquámứcvàotầmquantrọngcủakhíhậu.Chúngtôiđãmôtảlỗinàynhưlàmộtảotưởngtậptrung.
BảnchấtcủaảotưởngtậptrungchínhlàWYSIATI,quáđặtnặngvấnđềkhíhậuvàđặtquáítvaitròcủatấtcảcácyếutốquyếtđịnhkhácđốivớisựcảmnhậnhạnhphúc.Đểhiểurõsứcmạnhcủaảotưởngnàylànhưthếnào,hãybỏravàigiâyđểxemxétcâuhỏisau:
Bạnnhậnđượcbaonhiêusựthoảimáitừchiếcxehơicủamình?
Mộtcâutrảlờixuấthiệntrongđầubạnngaytứcthìvàbạnbiếtđượcbạnthíchvàhàilòngvớichiếcxecủamìnhbaonhiêu.Giờhãynghiêncứumộtcâuhỏikhác:“Khinàothìbạncảmnhậnđượcsựthoảimáitừchiếcxecủamình?”Câutrảlờichocâuhỏinàycóthểlàmbạnngạcnhiên,nhưngthậtdễhiểu:Bạnthấythỏamãn(hoặckhôngthỏamãn)vớichiếcxecủamìnhkhibạnnghĩtớinó,điềumàchắchẳnlàkhôngthườngxuyênlắm.Dướicáchoàncảnhthôngthường,bạnkhôngdànhquánhiềuthờigianđểnghĩvềchiếcxecủabạnkhibạnđangvậnhànhnó.Bạnnghĩvềnhữngthứkháckhibạnláixe,vàtâmtrạngcủabạnđượcxácđịnhbởithứmàbạnnghĩvề.Ởđâythêmmộtlầnnữa,khibạnđãnỗlựcđểđánhgiáviệcbạnhàilòngvớichiếcxecủamìnhbaonhiêu,bạnthựcsựđãtrảlờimộtcâuhỏihẹphơnrấtnhiều:“Bạncảmthấythoảimáivớichiếcxecủamìnhbaonhiêukhibạnnghĩvềnó?”Sựthaythếnàyđãkhiếnbạnbỏquasựthựcrằng:Bạnhiếm
khinghĩvềchiếcxecủamình,mộtdạngthứccủasựbỏquathờigiandiễnra.Kếtquảcuốicùnglàmộtsựảotưởngtậptrung.Nếubạnthíchchiếcxecủamình,bạncóthểcườngđiệusựthoảimáimàbạnnhậnđượctừnó,thứmàsẽlàmbạnhiểusaikhibạnnghĩvềnhữngưuđiểmcủaphươngtiệndichuyểnhiệntạicủabạncũngnhưlàkhibạncânnhắcviệcmuamộtchiếcxemới.
MộtkhuynhhướngtươngtựbópméocácphánquyếtvềniềmhạnhphúccủangườidânCalifornia.KhiđượchỏivềniềmhạnhphúccủangườidânCalifornia,chắchẳnbạnsẽnhớđếnmộthìnhảnhvềmộtsốngườiđangthamgiavàomộtkhíacạnhđặcbiệtcủasựtrảinghiệmCalifornia,vídụnhưđibộđườngdàivàomùahèhoặcngưỡngvọngthờitiếtgiữađông.ẢotưởngtậptrungxuấthiệnbởinhữngngườidânCaliforniathựcsựdànhítthờigianchoviệcthamgiavàonhữngkhíacạnhcuộcsốngnàycủahọ.Hơnthếnữa,nhữngngườidânCaliforniavềlâudàikhôngchắcđãđượcđảđộnggìtớikhíhậukhiđượchỏivềmộtsựđánhgiátoàndiệnvềđờisốngcủahọ.Nếubạnsốngởđâytrongsuốtcuộcđờimìnhvàkhôngđidulịchquánhiều,việcsinhsốngởCalifornianhưthểđượcủnghộbằngcảhaitay:Đẹp,nhưngđókhôngphảilàmộtsốđiềumàmộtsốngườinghĩtớiquánhiều.Nhữngýnghĩvềbấtkểkhíacạnhnàocủađờisốngcónhiềukhảnăngtrởnênnổibậtnếumộtsựchọnlựaloạitrừtươngphảnluôncósẵn.
NhữngngườimớichuyểntớiCaliforniagầnđâysẽphảnứngkháchẳn.HãyxemxétmộtngườimạnhdạnbỏOhiođểtìmkiếmhạnhphúcởmộtvùngkhíhậutốthơn.Trongmộtvàinămsauviệcdichuyển,môtcâuhỏivềsựthỏamãncủaanhtavớiđờisốnghẳnsẽgợinhắcanhtavềcuộcdichuyểnvàcũnggợiranhữngsuynghĩvềnhữngkiểukhíhậutươngphảnởhaibang.SựsosánhchắcchắnsẽthiênvềCalifornia,vàsựquantâmtớikhíacạnhnàycủađờisốngcóthểbópméosứcảnhhưởngthựcsựcủanótrongsựtrảinghiệm.Tuynhiên,ảotưởngtậptrungcóthểcũngmangtớisựthoảimái.Dùcóhaykhôngcócánhânthựcsựhạnhphúchơnsaukhidichuyển,anhtasẽbáocáovớichínhbảnthânmìnhtrạngtháihạnhphúchơn,bởisuynghĩvềkiểukhíhậusẽkhiếnanhratinrằngmìnhđanghạnhphúchơn.Ảotưởngtậptrungcóthểkhiếnconngườitatrởnênsailầmvớitrạngtháihạnhphúchiệntạicủahọcũngnhưlàvềniềmhạnhphúccủanhữngngườikhác,vàvềhạnhphúccánhâncủahọtrongtươnglai.
Vàothờiđiểmnàotrongngàythìnhữngngườiliệthaichidướitrảiquatâmtrạngtồitệ?
Câuhỏinàygầnnhưchắcchắnkhiếnbạnnghĩvềmộtngườiliệthaichân
dưới,ngườimàhiệnđangnghĩvềmộtsốtrạngtháicủaanhta.Sựphỏngđoáncủabạnvềtâmtrạngcủamộtngườibịliệthaichidướidovậymàcóthểtrởnênchínhxácvàonhữngngàyđầutiênsaumộtvụtainạngâytàntậtxảyra;đôikhisaubiếncố,cácnạnnhâncủavụtainạnkhôngnghĩgìnhiều.Nhưngthờigiantrôiđi,vớimộtvàibiệtlệ,sựchúýđượcrútratừmộttìnhthếmớikhinótrởnênquenthuộchơn.Cácbiệtlệchínhlàcơnđaukinhniên,liêntụctiếpxúcvớitiếngồnàovàtrầmcảmnghiêmtrọng.Cơnđauvàtiếngồnvềmặtsinhhọcđượctạorađểlàmcáctínhiệuthuhútsựchúývàtrầmcảmcóliênquantớimộtchutrìnhtựcủngcốvềnhữngsuynghĩđángthương.Dovậyởđâukhôngcósựtươngthíchvớinhữngtrạngtháinày.Liệthaichidưới,tuyvậy,khôngphảilàmộttrongnhữngngoạilệ:Nhữngquansátchitiếtđãchothấyrằngnhữngngườibịliệthaichidướicótâmtrạngkhátốtsovớimộtnửakhoảngthờigiangiốngnhưmộtthángđầusauvụtainạncủahọ,mặcdùtâmtrạngcủahọchắcchắnlàủrũhơnkhihọnghĩvềtìnhtrạngcủamình.Phầnlớnthờigian,tuynhiên,nhữngngườiliệthaichidướilàmviệc,đọcsách,tậnhưởngnhữngtrògâycười,kếtbạnvànổigiậnkhihọđọccácthôngtinvềđờisốngchínhtrịtrênbáo.Khihọđượcthamgiavàobấtcứnhữnghoạtđộngnày,họkhôngmấykhácbiệtvớibấtcứaikhác,vàchúngtacóthểmongđợicảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmcủanhữngngườiliệthaichinàygầnvớiđờithườngphầnlớnthờigian.Sựthíchứngvớitìnhtrạngmới,dùtốthayxấu,cốtởphầnlớncủaviệcsuynghĩcàngítcàngtốtvềvấnđềđó.Trongtrườnghợpnày,hầuhếtcáchoàncảnhsốngvềdàihạn,baogồmcảngườibịliệthaichivàngườikếthôn,lànhữngtrạngtháibánthờigianmàaiđóởvàochỉkhiaiđóchútâmtớichúng.
MộttrongnhữngđặcquyềncủaviệcgiảngdạytạiPrincetonđólàcơhộiđượcdẫndắtnhữngsinhviênsánglạnsắptốtnghiệpquamộtluậnánnghiêncứu.Vàmộttrongnhữngsựtrảinghiệmyêuthíchcủatôitrongđặctrưngnày,đólàmộtdựántrongđóBeruriaCohnđãthuthậpvàphântíchsốliệutừmộthãngkhảosátđãđềnghịnhữngngườithamgiađánhgiátỷlệthờigianmànhữngngườibịliệthaichidướilâmvàomộttâmtrạngtồitệ.Bàđãtáchnhữngngườithamrathànhhainhóm:Mộtsốđượcnóirằngvụtainạngâythươngtậtđãxảyramộtthángtrướcđó,mộtsốđượcnóirằngmộtnămtrướcđó.Ngoàira,từngngườithamgiađãlàmhiệuchobiếtliệurằngbảnthânanhtahoặccôtađãtừngbiếtmộtngườiliệthaichidướihaykhông.Hainhómnàyđãtrùngkhítvớinhautrongphánđoáncủahọvềnhữngngườibịliệthaichidướigầnđây:Nhữngngườimàtừngbiếtmộtngườibịliệthaichidướiđãướctính75%ởtâmtrạngtồitệ;nhữngngườimàphảihìnhdungramộtngườibịliệthaichidướicholà70%.Ngượclại,hainhómnàyđãkhácbiệtmộtcáchrõnéttrongcácướctínhcủamìnhvềtâmtrạngcủanhữngngườiliệthaichidướimộtnămsaucácvụtainạn:Nhữngngười
từngbiếtmộtngườibịliệthaichiđãđưaraconsố41%nhưlàướctínhcủahọvềkhoảngthờigianmàtạiđótâmtrạnglàtồitệ.Cácướctínhcủanhữngngườimàchưatừngquenbiếtvớimộtngườibịliệthaichidướiđãtínhtrungbìnhlà68%.Rõràng,nhữngaiđãtừngbiếtmộtngườiliệthaichidướiđãquansátthấysựthuyêngiảmdầndầnđốivớisựchúýkhỏitìnhtrạngđó,nhưngnhữngngườikhácđãkhôngđoánđượcrằngsựthíchnghinàycóthểxảyra.Cácđoánđịnhvềtâmtrạngcủanhữngngườitrúngvésốmộtthángvàmộtnămsaubiếncốđãchỉrađíchxáccùngmộtmẫuhìnhnhưvậy.
Chúngtacóthểdựtínhsựthỏamãnđờisốngcủanhữngngườiliệthaichidướivànhữngaiđaubuồnvìnhữngtrạngtháimãntínhvàphiềntoáiđượcliênkếtlỏnglẻovớicảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmcủahọ,bởinhucầuđánhgiácuộcsốngcủahọchắcsẽgợinhắchọvềđờisốngcủanhữngngườikhácvàvềđờisốngmàhọđãtừngtrảiqua.Kiênđịnhvớiýniệmnày,cácnghiêncứugầnđâyvềcácbệnhnhânlàmphẫuthuậthậumôngiảđãsảnsinhranhữngmâuthuẫnsâusắcgiữacảmnhậnhạnhphúcđượctrảinghiệmcủacácbệnhnhânvànhữngđánhgiácủahọvềcuộcsốngcủamình.Sựtrảinghiệmchọnmẫuchỉrakhônghềcósựkhácbiệtnàotrongniềmhạnhphúcđượctrảinghiệmgiữanhữngbệnhnhânnàyvàmộtnhómngườikhỏemạnh.Lạithêmcácbệnhnhânlàmphẫuthuậthậumôngiảcóthểsẽsẵnlòngđánhđổimộtvàinămtuổiđờicủamìnhlấymộtcuộcđờingắnngủihơnmàkhôngphảilàmphẫuthuậthậumôngiả.Hơnthếnữa,nhữngbệnhnhâncóhậumôngiảđãtừngđánhđổinàynhớlạiquãngthờigiancủahọtrongtrạngtháiấynhưthểđiềughêsợvàhọsẽtừbỏthậmchínhiềuhơnthờigiansốngcònlạicủamìnhđểkhôngphảiquaylạivớinó.Ởđâychothấybảnthểđanghồitưởnglàchủthểchomộtảotưởngtậptrungồạtvềđờisốngmàbảnthểđangtrảinghiệmkéodàikhálâu.
DanielGilbertvàTimothyWilsonđãgiớithiệutừLỗihammuốnđểmiêutảnhữngchọnlựatồinảysinhtừcáclỗicủaviệcdựbáocảmtính.Từnàyđángđượcdùngtrongngônngữhàngngày.Ảotưởngtậptrung(màGilbertvàWilsongọilàKhubiệthóa)làmộtnguồnphongphúchoLỗihammuốn.Cụthể,nókhiếnchúngtacóthiênhướngthổiphồngtácđộngcủanhữnglựcđẩyquantrọnghoặcthayđổicáctìnhhuốngvớicảmnhậnhạnhphúctrongtươnglai.Sosánhhaiđiềuràngbuộcmàsẽthayđổimộtsốkhíacạnhđờisốngcủabạn:Việcmuamộtchiếcxemớitiệnnghivàviệcthamgiavàomộtnhómgặpmặthàngtuần,cóthểlàmộtcâulạcbộchơipokerhoặccâulạcbộsách.Cảhaisựtrảinghiệmnàyđềusẽthúvịvàkíchthíchtạithờiđiểmkhởiđầu.Sựkhácbiệtcốtyếuđólàrốtcuộcbạnsẽítchúýtớichiếcxekhibạnláinhưngbạnsẽluônchútâmtớisựtươngtácxãhộimàtheođóbạnđãtựràngbuộcbảnthânmình.QuaWYSIATI,bạncóthểthổiphồngnhữnglợi
íchdàihạncủachiếcxe,nhưngbạnkhôngbaogiờphạmphảisailầmđốivớimộtcuộchộihọpxãhộihoặcđốivớicáchoạtđộngvốnđãđòihỏikhắtkhesựchútâm,vídụnhưviệcchơitennishoặchọcchơicello.Ảotưởngtậptrungtạoramộtkhuynhhướngthiênvềnhữngđiềutốtđẹpvànhữngtrảinghiệmthúvịvàolúcđầu,dùchosaucùngchúngsẽmấtđisứchấpdẫncủamình.Khoảngthờigianđãbịbỏqua,dẫntớinhữngtrảinghiệmmàsẽgiữlạigiátrịchúýcủahọvềdàihạnđượcđánhgiácao,íthơnsovớichúngđángđượchưởng.
THỜIGIANVÀLẠITHỜIGIAN
Vaitròcủathờigianđãlàmộtđiệpkhúctrongphầnnàycủacuốnsách.Nóthậthợplýđểmôtảđờisốngcủabảnthểđangtrảinghiệmnhưthểmộtchuỗicáckhoảnhkhắc,mỗikhoảnhkhắccómộtgiátrị.Giátrịcủamộttìnhhuống,tôiđãgọiđólàmộtniềmvui–đơngiảnlàtổngcácgiátrịcủacáckhoảnhkhắccuộcđời.Nhưngđâykhôngphảilàcáchmàtrínãomiêutảcáctìnhhuống.Bảnthểđanghồitưởng,nhưtôiđãtừngmôtả,cũngkểnhữngcâuchuyệnvàđưaracácchọnlựa,vàkhôngphảinhữngcâuchuyệnlẫncácchọnlựamiêutảmộtcáchhợpthứcvềthờigian.Tronghìnhmẫungườikểchuyện,mộttìnhhuốngđượchìnhdungrabởimộtvàikhoảnhkhắcquyếtđịnh,đặcbiệtlàđoạnmởđầu,caotràovàkếtthúc.Thờigiandiễnrabịbỏqua.ChúngtôiđãthấyđượcsựtậptrungnàylêncáckhoảnhkhắcriênglẻcảởtìnhhuốngcanđảmlẫnởcâuchuyệncủaVioletta.
Chúngtôiđãthấymộtdạngthứckhácbiệtcủasựbỏquathờigiandiễnratronglýthuyếttriểnvọng,trongđómộttrạngtháiđượcmiêutảbởibướcchuyểntiếp.Việctrúngmộtgiảixổsốmanglạimộttrạngtháimớivềtàisảnmàsẽtồntạitrongvàibakhoảngthờigian,nhưngđộthỏadụngquyếtđịnhtươngđươngvớicườngđộđánhgiáquácaocủaphảnứngtrướctintứcngườinàođóđãtrúngsố.Việcthoáiluisựchúývànhữngthíchnghikhácvớitrạngtháimớiđềubịbỏqua,khimàchỉcólátcắtthờigianmỏngmanhlàđượcđểmắttới.Sựtậptrungtươngtựlênsựchuyểndịchsangtrạngtháimớivàviệcbỏquathờigiantươngtựvàsựthíchnghiđượcpháthiệntrongcácdựbáovềphảnứngtrướccácchứngbệnhkinhniênvàdĩnhiêntrongsựảotưởngtậptrung.Sailầmmàmọingườimắcphảitrongảotưởngtậptrungbaogồmcảsựchútâmtớicáckhoảnhkhắcđượclựachọnvàsựbỏquađiềuxảyratạicáckhoảngthờigiankhác.Trínãothỏamãnvớinhữngcâuchuyện,nhưngnócóvẻkhôngđượchợplýđốivớitiếntrìnhthờigian.
Trongsuốt10nămqua,chúngtađãlĩnhhộiđượcnhiềusựthựcmớivềniềmhạnhphúc.Nhưngchúngtacũngđãhọcđượcrằngtừhạnhphúckhông
mangmộtýnghĩagiảnđơnvànókhôngnênđượcsửdụngnhưthểnóđangđượcdùng.Đôikhitiếnbộkhoahọckhiếnchochúngtabốirốihơnchúngtanghĩ.
HỒIKẾT
Tôibắtđầuviếtcuốnsáchnàybằngviệcgiớithiệuhainhânvậthưcấu,
đồngthờicũngtậptrungvàoviệctranhluậnvềhaihệthốngvàkếtlạivớihaibảnthể.HainhânvậtđólàHệthống1vàHệthống2.Trongđó,Hệthống1thuộcvềtrựcgiác,nóthựchiệnviệctưduynhanh,cònHệthống2tượngtrưngchosựnỗlựcvàthựchiệnnhiệmvụchậmhơn.Thêmvàođó,Hệthống2cònthựchiệnviệctưduychậm,giúpđiềuchỉnhHệthống1vàduytrìsựkiểmsoáttốtnhấtcóthểtronggiớihạncácnguồnlựcbịhạnchếcủanó.Haihìnhtháinàythểhiệnchoconngườikinhtếhưcấu,sốngtrênmảnhđấtlýthuyếtvàconngười,hànhđộngtrênthếgiớithựctại.Haibảnthểlàbảnthểđangtrảinghiệm-thứthựcthiviệcsinhtồnvàbảnthểhồitưởng-thứlưugiữmụctiêuvàtạoracácchọnlựa.Trongchươngcuốicùngnàytôixemxéttớimộtsốứngdụngcủabasựkhácbiệtnày,bànluậnvềchúngtheomộttrậttựđảonghịch.
HAIBẢNTHỂ
Khảnăngxảyracácxungđộtgiữabảnthểđanghồitưởngvàcáclợiíchcủabảnthểđangtrảinghiệmthựctếlạiphátsinhnhiềukhókhănhơnsovớisuynghĩbanđầucủatôi.Trongmộtthínghiệmtrướcđó,nghiêncứucanđảm,sựkếthợpgiữabỏquathờigiandiễnravàquytắc“đỉnh-đáy”dẫntớicácchọnlựarõrànglàvôlý.Tạisaongườitacóthểsẵnlòngđặtbảnthânhọvàonỗiđaukhôngcầnthiết?Cácchủthểcủachúngtôiphómặcsựlựachọnchobảnthểđanghồitưởngcủahọ,thíchđượclặplạithửnghiệmđểlạikýứctốtđẹphơn,mặcdùnókéotheonỗiđauđớnhơn.Việclựachọnthôngquađặctrưngcủakýứccóthểđượcbiệnminhtrongcáctrườnghợpcựcđoan,vídụkhitrạngtháicăngthẳngsauchấnthươnglàmộtsựkiệncóthểxảyranhưngsựtrảinghiệmcanđảmkhôngphảilàchấnthương.Mộtngườiquansátkháchquanđưarasựchọnlựadànhchoaiđókháccóthểchắcchắnlựachọnsựtổnthấtngắnhạn,cólợichobảnthểđangtrảinghiệmcủangườibịthiệthại.Cáclựachọnmàngườitalậpravìlợiíchcủachínhmìnhđượcmôtảmộtcáchcôngbằngnhưlànhữngsailầm.Sựbỏquakhoảngthờigianvàquytắc“đỉnh-đáy”trongsựđánhgiávềcáccâuchuyện,cảởvởoperalẫntrongcácđoánđịnhvềcuộcđờicủaJen,đềukhôngthểbiệnbạchtươngtựnhưnhau.Nókhôngcóýnghĩađểđánhgiámộtđờisốngtoàndiệnbằngnhữngkhoảnhkhắccuốicùngcủamình,hoặckhôngđặtnặngvàokhoảng
thờigiandiễnrađểquyếtđịnhxemcuộcđờinàođángaoướchơn.
BảnthểđangtrảinghiệmlàmộtsựgiảithíchchoHệthống2.Tuynhiên,cácđặctrưngđểphânbiệtcáchthứcnóđánhgiácáctìnhhuốngvàcuộcsốnglànhữngnéttiêubiểuchokýứccủachúngta.Sựbỏquakhoảngthờigiandiễnravàquytắc“đỉnh-đáy”khởinguồntừHệthống1vàkhôngnhấtthiếtphảitươngứngvớicácgiátrịcủaHệthống2.Chúngtatinrằng,khoảngthờigiandiễnralàquantrọngnhưngkýứcphảnánhvềchúngtalạikhônghẳnthế.Cácquytắcchiphốisựđánhgiávềquákhứlànhữngchỉdẫnnghèonànđốivớiviệcraquyếtđịnh,bởithờigianlàyếutốchínhquyếtđịnhởđây.Thựctếquantrọngvềsựtồntạicủachúngtađólàthờigianlàniềmanủihạnchếcuốicùngnhưngbảnthểđanghồitưởngbỏquathựctếđó.Việcbỏquathờigianđượckếthợpvớiquytắc“đỉnh-đáy”dẫntớimộtkhuynhhướngthiênvềmộtkhoảngthờigiancựckỳvuivẻngắnngủiquamộtkhoảngthờigianhạnhphúcvừaphảilâudài.Hìnhảnhphảnchiếuvềkhuynhhướngtươngtựkhiếnchúngtalongạimộtkhoảngthờigiangâytổnthươngnghiêmtrọngnhưngcóthểchịuđựngđượcngắnngủihơnsovớiviệcchúngtalongạimộtkhoảngthờigianđauđớnvàphảikéodàilâuhơn.Khoảngthờigianbịbỏquacũngkhiếnchúngtacóthiênhướngchấpnhậnmộtkhoảngthờigiankhóchịuvừaphải,bởikếtcụcsẽtrởnêntốtđẹphơnvànócólợichoviệctừbỏmộtcơhộichomộtkhoảngthờigiandàihạnhphúcnếunócómộtcáikếtnhàmchán.Đểhướngýniệmtươngtựnàytớingưỡnglolắng,hãyxemxétlờicảnhbáophổbiếnsau:“Đừnglàmđiềuđó,bạnsẽhốihậnđấy.”LờikhuyênnàynghecóvẻsángSuốt,bởisựhốitiếcđượcdựbáotrướclànhậnđịnhcủabảnthểđanghồitưởngvàchúngtacókhuynhhướngchấpnhậnnhữngphánđoándứtkhoátvàthườngraquyếtđịnhnhưvậy.Tuynhiên,chúngtakhôngđượcquênrằngtriểnvọngcủabảnthểđanghồitưởngkhôngphảilúcnàocũngđúng.Mộtngườitheodõikháchquanmôtảsơlượcmáyđoniềmhoanlạc,vớinhữnglợiíchcủabảnthểđangtrảinghiệmtrongđầu,cóthểmanglạilờikhuyênkhácbiệthợplý.Sựbỏquathờigiandiễnracủabảnthểđanghồitưởng,tầmquantrọngđượcđánhgiáquámứccủanólênnhữngcaotràovàkếtthúcvàsự“nhậnthứcmuộn”củanókếthợpvớilợiíchđãbópméonhữngphảnánhvềsựtrảinghiệmthựctếcủachúngta.
Ngượclại,địnhnghĩacoitrọngkhoảngthờigiancảmnhậnhạnhphúcdiễnraxemxéttấtcảcáckhoảnhkhắccủađờisốngtươngtựnhưnhau,cóthểquênhoặckhôngthểquên.Mộtsốkhoảnhkhắccuốicùngđãđượccoitrọnghơnsovớinhữngkhoảnhkhắckhác,dochúngkhôngthểquênđượchoặcdochúnglàquantrọng.Khoảngthờigianmàngườitadànhđểchútâmvàomộtkhoảnhkhắcđángnhớnênbaogồmcảkhoảngthờigiandiễnranó.Mộtkhoảnhkhắccũngcóthểđạttớitầmquantrọngbởisựthayđổitrảinghiệm
củanhữngkhoảnhkhắcxảyrasauđó.Vídụ,bỏramộtgiờtậpluyệnđànviolincóthểlàmtăngsựtrảinghiệmcủanhiềugiờchơihoặcnghenhạcnhiềunămsauđó.Tươngtựnhưvậy,mộtbiếncốkhủngkhiếpgâyraPTSDsẽđượcđặtnặngbởitổnglượngthờigianxảyranỗiđauvềdàihạnmànógâyra.Trongtriểnvọngthờigiandiễnrađượccoitrọng,chúngtacóthểxácđịnhđượcchỉsaukhithựctếmàmộtkhoảnhkhắclàđángnhớhoặccóýnghĩa.Nhữngtuyênbố“tôisẽluônghinhớ…”hoặc“đâyquảlàmộtkhoảnhkhắcđángnhớ”nênđượchiểulàđiềuhứahẹnhoặccácdựbáo,thứcóthểsaivàthườnglànhưvậy,ngaycảkhiđượcbàytỏvớisựchânthậttuyệtđối.Sẽlàmộtlờidựđoánkhônngoanrằngrấtnhiềuđiềuchúngtanóirằngchúngtasẽluônghinhớtrongmộtthờigiandàisẽbịquênlãng10nămsauđó.
Sựhợplýcủaviệccoitrọngkhoảngthờigiandiễnrathậtthuyếtphục,nhưngnókhôngthểđượcnhìnnhậnlàmộtlýthuyếthoànchỉnhvềcảmnhậnhạnhphúcbởicáccánhângắnbóchặtchẽvớibảnthểđanghồitưởngcủahọvàquantâmtớicâuchuyệncủahọ.Mộtlýthuyếtvềcảmnhậnhạnhphúckhôngthểduytrìnếumàbỏquađiềungườitamongmuốn.Mặtkhác,mộtlýthuyếtmàbỏquađiềuđangthựcsựdiễnratrongcuộcsốngcủamọingườivàkhácbiệtvớiđiềuhọnghĩvềđờisốngcủamìnhthìcũngkhôngtồntạimãiđược.Bảnthểđanghồitưởngvàbảnthểđangtrảinghiệmcầnphảiđượcxemxétcùnglúc,bởinhữnglợiíchcủachúngkhôngphảiluônxảyrađồngthời.Cácnhàtriếthọccóthểđãđấutranhvớinhữngcâuhỏinàytrongmộtkhoảngthờigiandài.
Vấnđềtranhcãivềviệccáinàotrongsốhaibảnthểcótầmquantrọnghơnkhôngphảilàmộtcâuhỏichỉdànhchocáctriếtgia,nócòncóhàmýđốivớicácchínhsáchtrongmộtvàilĩnhvực,đángchúýlàytếvàphúclợixãhội.Hãyxemxétsựđầutưmànênđượclậpratrongviệcđiềutrịcáctìnhtrạngbệnhkhácnhau,baogồmcảmù,điếchoặcsuythận.Nhữngđầutưnàycónênđượcxácđịnhbởiviệcngườitalosợnhữngtìnhtrạngnàynhiềunhưthếnào?Nhữngđầutưcónênđượcdẫndắtbởisựđauđớnmàcácbệnhnhântrảinghiệmthựctế?Hoặccónêntuântheomứcđộmongmuốncủacácbệnhnhânđểđượcgiảithoátkhỏitìnhtrạngcủahọvàbởinhữngđánhđổimàhọsẽsẵnlòngtạoranhằmđạttớisựkhuâykhỏađó?Thứhạngcủacáctìnhtrạngmù,điếc,hoặcphẫuthuậtlắphậumôngiảvàlọcmáu,cóthểkhácbiệtmộtcáchrõnét,tùythuộcvàocáchxửtríthươngtổnnghiêmtrọngđượcsửdụng.Khônghềcógiảiphápdễdàngnàonằmtrongtầmngắmnhưngvấnđềtranhcãinàyvôcùngquantrọngđểcóthểbỏqua.
Khảnăngcóthểsửdụngcácthướcđohạnhphúcnhưlàcácdụngcụđo
lườngđểhướngdẫncácchínhsáchcủaChínhphủđãthuhútđượcsựquantâmđángkểgầnđây,cảtronggiớihọcthuậtlẫnmộtvàiChínhphủtạichâuÂu.Mộtvàinămtrước,nóđãkhôngđượcthừanhận,chođếngầnđâynómớicóthểhiểuđượcrằngmộtchỉsốvềmộtlượngthươngtổntrongxãhộimộtngàynàođósẽđượcbaohàmtrongcácsốliệuthốngkêquốcgia,cùngvớicácthướcđovềthấtnghiệp,khuyếttậtthểchấtvàmứcthunhập.Dựánnàyđãđạtđượcmộtbướctiếnlớn.
KINHTẾVÀCONNGƯỜI
Tronglờinóihàngngày,chúngtôikêugọimọingườibiếtsuynghĩkhitranhluận,nếunhữngniềmtincủahọhòahợpvớithựctếvànếunhữngưutiêncủahọtrùngvớinhữnglợiíchvàgiátrịcủahọ.Từlýtrítruyềnđạtmộthìnhảnhcủasựcẩntrọnghếtmức,tínhtoánnhiềuhơnvàítnóngvội,nhưngtrongngônngữphổthông,mộtconngườicólýtríchắcchắnlạilàngườibiếtsuynghĩ.Đốivớicácnhàkinhtếhọcvàcácnhànghiêncứulýthuyếtquyếtđịnh,tínhtừ“lýtrí”nàycómộtýnghĩakhácbiệthoàntoàn.Thửtháchduynhấtvềtínhhợplýkhôngphảilàliệurằngnhữngniềmtinvàsởthíchcủamộtngườicóhợplýhaykhông,màchúngcónhấtquánnộitạitrongconngườihaykhông.Mộtconngườicólýtrícóthểtinvàonhữnghồnma,miễnlàtấtcảcácniềmtinkháccủacôtanhấtquánvớisựtồntạicủacáchồnma.Mộtconngườicólýtrícóthểthíchbịghétbỏhơnlàđượcyêumến,miễnlàcácsởthíchcủaanhtanhấtquán.Tínhhợplýlàsựcốkếthợplogichợplýhaykhônghợplý.Kinhtếhọcduylýtríbởichínhsựnhờđịnhnghĩanày,nhưngđólàcăncứvượttrộimàconngườikhôngthểcó.KinhtếhọccóthểkhôngdễmắcphảisựcứngnhắcnhưWYSIATI,cấutrúchẹp,cáinhìnbêntrong,hoặcnhữngđảolộnưutiên,thứmàconngườitrướcsaucũngkhôngthểtránhkhỏi.
Địnhnghĩavềtínhhợplýnhưlàsựcốkếtthìkhôngthểbịhạnchế,nóđòihỏisựtuânthủcácquytắclogicmàmộtýnghĩhạnchếkhôngthểthựchiệnđược.Conngườibiếtsuynghĩkhôngthểđượcđịnhnghĩakhôngcólýtrínhưnghọkhôngnênbịquycholàkhôngcólýtríbởiđịnhnghĩanày.Philýtrílàmộttừhàmxúc,trongđónóbaohàmtínhbốcđồng,đacảmvàmộtsựkhángcựngoancốtrướclậpluậnhợplý.TôithườngnétránhkhinghiêncứucủatôicùngvớiAmosđượccholàcácchọnlựacủaconngườilàphilýtrí,khimàtrongthựctếnghiêncứucủachúngtôichỉchothấyrằngconngườikhôngđượcmôtảđúngbởihìnhmẫutácnhâncólýtrí.
Mặcdùconngườikhôngphảilàphilýtrí,họthườngcầntớisựhỗtrợđểđưaracácdựđoánhoặccácquyếtđịnhtốthơn,vàtrongmộtsốtrườnghợp,
cácchínhsáchvàcácthểchếcóthểmanglạisựhỗtrợđó.Nhữngkhẳngđịnhnàycóthểlàvôthưởngvôphạtnhưngchúnglạigâytranhcãitrongthựctế.NhưđãđượclàmsángtỏbởitrườngpháiKinhtếhọcChicagocóuytín,đứctintronglýtínhcủaconngườiđượcgắnkếtchặtchẽvớimộtýthứchệ,trongđó,nókhôngnhấtthiếtvàthậmchílàtráithônglệkhibảovệconngườitrướcnhữngchọnlựacủahọ.Nhữngngườicólýtrínênđượctựdovàhọnêncónghĩavụquantâmtớichínhbảnthânmình.MiltonFriedman,nhânvậtđứngđầutạitrường,đãdiễngiảiquanđiểmnàydướimộtnhanđềcủamộttrongnhữngcuốnsáchnổitiếngcủaônglà:Tựdolựachọn.
Sựgiảđịnhmàcáctácnhâncólýtrícungcấpnềnmóngtrítuệchongườitheochủnghĩatựdotiếpcậnđượcvớicácchínhsáchcông:Khônggâytrởngạichoquyềnlựachọncủacánhân,trừkhicácchọnlựanàygâyhạichonhữngngườikhác.Cácchínhsáchủnghộtựdođượchậuthuẫnnhiềuhơnbởisựcảmphụctrướchiệulựccủacácthịtrườngtrongviệcphânphốihànghóatớingườidân,nhữngngườiluônsẵnsàngchitrảnhiềunhấtchohọ.MộtvídụnổitiếngvềcáchtiếpcậnChicagocónhanđềMộtlýthuyếtvềhammêcólýtrí;nólýgiảicáchmàmộttácnhâncólýtrívớimộtsởthíchdànhchosựthỏamãntrựctiếpvàmạnhmẽcóthểđưaraquyếtđịnhcólýtríđểchấpnhậnsựhammêtrongtươnglainhưlàmộthệquả.MộtlầntôiđãngheGaryBecker,mộttrongnhữngtácgiảcủabàibáotrên,đâycũnglàmộtngườiđượcnhậngiảiNobelcủatrườngpháiChicago,tranhcãitheolốikhôngquantrọng,nhưngkhônghoàntoànnhưlàmộttròđùabỡnrằng:Chúngtanênxemxétkhảnănglýgiảichứngbệnhgọilàbéophìbằngniềmtincủaconngườimàmộtliềuthuốcchữabệnhđáitháođườngsẽsớmtrởnêncônghiệu.Ôngđãvàđangtạoramộtđiểmcógiátrị:Khichúngtaquansátnhữngngườihànhđộngtheonhữngcáchxemchừnglàkỳcục,chúngtatrướctiênnênnghiêncứuxácsuấtmàhọcómộtlýdođúngđắnđểlàmđiềumàhọmuốn.Nhữnggiảithíchvềtâmlýchỉnênđượcviệndẫnkhicáclýdonàytrởnênkhônghợplý,sựgiảithíchcủaBeckervềbệnhbéophìhẳnlàvậy.
Trongmộtđấtnướcpháttriển,chínhphủnênđểnềnkinhtếvậnhànhtheoquyluậttựnhiênmàkhôngnêncanthiệpquásâu,miễnlàsựvậnhànhấykhônggâyhạichonềnkinhtếkhác.Đểcóquyềnđiềukhiểnxemáymàkhôngđộimũbảohiểm.Cáccôngdânbiếtđượchọđanglàmgì,ngaycảkhihọlựachọnkhôngtiếtkiệmtiềnchotuổigiàcủahọ,hoặckhihọquáhammêmộtsốthứ.Đôikhicómộttìnhhuốngđốilậpvớilậpluậnnày:Nhữngngườigiàkhôngtiếtkiệmtiềnđểtrangtrảichocuộcsốngkhivềhưunhậnđượcnhiềucảmthônghơnsovớimộtsốngườihayphànnànvềcácloạihóađơnsaukhingốnhếtmộtbữađạitiệctạimộtnhàhàng.Bởivậyphầnlớn
nhữnglậpluậnnàyđangphảiđốidiệntrongcuộctranhcãigiữatrườngpháiChicagovàcácnhàkinhtếhọchànhvi,nhữngngườibácbỏdạngthứccựcđoanvềhìnhmẫutácnhâncólýtrí.Sựtựdokhôngphảilàmộtgiátrịđượctranhcãi,vàtấtcảnhữngngườithamgiavàocuộctranhluậnđềuủnghộlậpluậnnày.Nhưngcuộcsốngđốivớicácnhàkinhtếhọchànhviphứctạphơnsovớinhữngngườitinvàotínhhợplýcủaconngười.KhôngmộtnhàKinhtếhọcHànhvinàolạicũnghộmộtChínhphủcưỡngépcáccưdâncủamìnhthựchiệnchếđộănkhoahọcvàchỉxemchươngtrìnhvôtuyếncólợichotâmhồn.Tuynhiên,đốivớicácnhàkinhtếhọchànhvi,sựtựdocómộtcáigiá,màdocánhânmàđãđưaranhữnglựachọntồivàmộtxãhộicónghĩavụphảigiúpđỡhọ.Quyếtđịnhvềviệcliệucóhaykhôngcóviệcbảovệcáccánhânchốnglạinhữngsailầmcủamình,dođóđặtramộttìnhthếtiếnthoáilưỡngnandànhchocácnhàkinhtếhọcHànhvi.CácnhàkinhtếhọccủatrườngpháiChicagokhôngđốimặtvớivấnđềnày,bởicáctácnhâncólýtríkhôngphạmphảinhữngsailầm.Đốivớinhữngngườiủnghộtrườngpháinày,sựtựdolàphảiđượcmiễntráchnhiệm.
Vàonăm2008,nhàkinhtếhọcRichardThalervànhàluậthọcCassSunsteinđãcùnghợpsứcđểviếtmộtcuốnsáchcótênlàCúhích,cuốnsáchnàynhanhchóngtrởthànhmộtcuốnsáchbánchạyvàđượccácnhàkinhtếhọchànhvicoilàcuốnkinhthánhcủahọ.Cuốnsáchcủahọđãđưamộtvàitừmớivàongônngữ,baogồmcảKinhtếhọcvàconngười.Nócũngđưaramộtchuỗicácgiảiphápchotìnhthếtiếnthoáilưỡngnanvềviệclàmcáchnàođểhỗtrợngườidânđưaracácquyếtđịnhđúngmàkhôngtướcđisựtựdocủahọ.ThalervàSunsteintánthànhquanđiểmcủachínhsáchChínhphủtheohướngtựdochủnghĩa,trongđónhànướcvàcácthểchếchophéphíchngườidânđưaracácquyếtđịnhphụcvụchocáclợiíchlâudàicủachínhbảnthânhọ.Địnhrõviệcthamgiavàomộtkếhoạchtrợcấpnhưlàphươngánngầmđịnhlàmộtvídụvềmộtcúhích.Thậtkhóđểlậpluậnrằngsựtựdocủabấtcứaibịthuhẹpbởiđượcchiêunạpmộtcáchtựđộngvàokếhoạch,khihọchỉđơnthuầnđánhdấuvàomộtôtrốngđểlựachọn.Nhưchúngtađãthấytrướcđó,cấutrúccủaquyếtđịnhcủacánhânmàThalervàSunsteingọiđólàcấutrúclựachọn,cómộttácđộngrấtlớnlênkếtquả.Cúhíchnàyđượcdựatrênhệtâmlýcócăncứ,màtôiđãmôtảtrướcđó.Phươngánngầmđịnhđượcnhậnbiếtmộtcáchtựnhiênnhưlàsựlựachọnphổthông.Việcchệchhướngkhỏisựlựachọnphổthônglàmộthànhđộngviphạm,nóđòihỏimộtnỗlựccẩntrọngnhiềuhơn,lãnhnhiềutráchnhiệmhơnvànhiềukhảnănggợirasựhốitiếchơnlàkhônglàmgìcả.Đólànhữngáplựcmạnhmẽmàcóthểdẫndắtquyếtđịnhcủamộtsốngườimàmặtkháckhôngtựtinvàođiềucầnlàm.
Conngười,cònhơncảnhàkinhtếhọc,cũngcầntớisựbảovệtừnhữngngườikhác,họkhaithácmộtcáchcẩntrọngsựyếukémcủamìnhvàđặcbiệtlànhữngthóiquencủaHệthống1vàsựbiếngnháccủaHệthống2.Cáctácnhâncólýtríđượccholàtạoracácquyếtđịnhquantrọngmộtcáchcẩnthậnvàsửdụngtấtcảthôngtinđượccungcấpchochúng.Mộtngườicótưduykinhtếsẽđọcvàhiểumộtbảnhợpđồngtrướckhikývàonhưngconngườithườngkhônglàmnhưvậy.Mộtdoanhnghiệpkhôngcóđạođứclậpracácbảnhợpđồngđểmàcáckháchhàngsẽkýtheothóiquenmàkhôngnghiêncứukhinhiềuvấnđềpháplýquantrọng,đượctrìnhbàyẩnđithôngtinquantrọngvớicáinhìnđơngiảnkhôngdễgìpháthiệnrađược.Mộtsựdínhlíunguyhạitớihìnhmẫutácnhâncólýtrívớihìnhtháicựcđoancủanóđólàcáckháchhàngbịchorằngkhôngcầntớisựbảovệngoạitrừviệcbảođảmrằngthôngtinliênquanđượcvạchrõ.
Khổinvàsựphứctạpcủangônngữtrongsựphơibàynàykhôngđượcxemxétthíchđáng–mộttưduykinhtếbiếtđượcrằnglàmcáchnàođểxửlýmộtphảninchữnhỏkhinólàvấnđề.Ngượclại,nhữnggợiýCúhíchđòihỏicácdoanhnghiệpphảiđưaracácbảnhợpđồngđơngiảnđểvớitưduybìnhthườngcủaconngườicóthểdễdànghiểuđược.Nhữnglờigợiýnàyđãgặpphảisựchốngđốiđángkểtừcácdoanhnghiệpcóthểbịtổnhạinếunhữngkháchhàngcủahọhiểuđượcthôngtintốthơn.Mộtthếgiớimàtrongđócácdoanhnghiệpcạnhtranhbằngviệcđưaracácsảnphẩmtốt,hơnlàgiỏitrongviệclàmmộtsốthứkhácvàgâyhoangmangchongườitiêudùng.
Mộtđặctrưngđángchúýcủachínhsáchtheohướngtựdochủnghĩa,đólàsựhấpdẫncủanótrênmộtquangphổchínhtrịrộngrãi.Vídụhàngđầuvềchínhsáchhànhvi,đượcgọilàTiếtkiệmnhiềuhơnchoNgàymai,đượcđỡđầutạiQuốchộibởimộtliênminhkhácthườngbaogồmĐảngbảothủcựcđoancũngnhưlàĐảngtựdo.TiếtkiệmNhiềuhơnchongàymailàmộtkếhoạchtàichínhmàcácdoanhnghiệpcóthểmanglạichongườilaođộngcủahọ.Nhữngngườilaođộngchophépchủlaođộngtăngsựđónggópcủahọtớikếhoạchtiếtkiệmcủamìnhbởimộttỷlệcốđịnhbấtcứkhinàohọđượctănglương.Tỷlệtiếtkiệmgiatăngđượcthựchiệnđầyđủmộtcáchtựđộngchotớikhingườilaođộngthôngbáorằngcôtakhôngmuốnthamgiavàokếhoạchnàynữa.Sựđổimớikhácthườngnày,đượcđệtrìnhbởiRichardThalervàShlômBenartzivàonăm2003,giờđâyđãcảithiệnđượctỷlệcáckhoảntiếtkiệmvàđãthắpsángcácviễncảnhtrongtươnglaicủahàngtriệucôngnhân.NóđượcđặtnềntảngvữngchắctrêncácnguyêntắcTâmlýhọcmàcácđộcgiảcủacuốnsáchnàysẽnhậnra.Nótránhđượcsựphảnkhángtrướcmộttổnthấttứcthìbằngcáchyêucầukhôngcósựthayđổingaylậptức;bằngcáchbắtbuộcphảităngkhoảntiếtkiệmđểtănglương,nóchuyển
thấtbạithànhnhữngchiếnthắngđãđượcđịnhtrước,điềunàydễchịuhơnrấtnhiềuvàđặctrưngcủahệthốngtựđộnghướngsựbiếngnháccủaHệthống2vàonhữnglợiíchdàihạndànhchonhữngngườicôngnhân.Tấtcảnhữngđiềunày,dĩnhiên,khônghềbắtbuộcbấtcứaiphảilàmbấtcứđiềugìmàanhtakhôngmongmuốnlàmvàkhônghềcóbấtcứluậnđiệurungủnàohoặcthủđoạnởđây.
Sứclôicuốncủachínhsáchtựdochủnghĩacủachínhphủđãvàođangđượcchấpthuậnởnhiềuquốcgia,baogồmcảVươngquốcAnhvàHànQuốc,bởicácnhàchínhtrịgiathuộcnhiềuĐảngphái,baogồmĐảngBảothủvàchínhquyềnDânchủcủaTổngthốngObama.Thựcvậy,ChínhphủAnhđãtạoramộtđơnvịmớicóquymônhỏcósứmệnhlàứngdụngcácnguyêntắccủakhoahọchànhvivàođểhỗtrợChínhphủhoànthànhcácmụctiêutốthơn.TêngọichínhthứccủanhómnàyđólàBehaviouralInsightTeamnhưngnóđượcbiếttớicảtrongvàngoàiChínhphủtheomộtcáchđơngiảnnhưlàmộtĐơnvịthúcđẩy.Thalerlàmộtcốvấnchođơnvịnày.
TrongmộtcuốnsáchtiếptheocuốnCúhích,SunsteinđãnhậnđượcyêucầubởiđíchthânTổngthốngObamađểphụngsựvớitưcáchlàmộtChánhvănphòngThôngtinvàQuyđịnhnộibộ,mộtvịtrímàđãmanglạichoôngcơhộiđángkểđểkhíchlệviệcsửdụngcácbàihọcvềTâmlýhọcvàKinhtếhọchànhvitrongcáccơquanChínhphủ.SứmệnhnàyđượcmiêutảtrongBáocáonăm2010củavănphòngQuảnlývàNgânsách.Cácđộcgiảcủacuốnsáchnàysẽhiểurõđượcgiátrịlogicđằngsaunhữngkhuyếnnghịcụthểnày,baogồmcảviệckhuyếnkhích“nhữngsựphơibàyminhbạch,đơngiản,nổibậtvàcóýnghĩa.”Họcũngsẽnhậnranhữngphátbiểucơsởkiểunhư“sựtrìnhbàylàrấtquantrọng,vídụ,nếumộtkếtquảtiềmnăngđượccấutrúcnhưlàmộttổnthất,nócóthểcónhiềutácđộnghơnnếunóđượctrìnhbàynhưlàmộtlợiích.”
Vídụvềmộtsựđiềuchỉnhcấutrúchélộcóliênquanđếnmứctiêuthụnhiênliệuđãđượcđềcậptớitrướcđó.Cácứngdụngcộngthêmmàđãđượcthihànhgồmcảsựkếtnạptựđộngtrongbảohiểmytế,mộtdạngthứcmớicủanhữngchỉdẫnvềchếđộănthaythếchoThápLươngthựckhóhiểuvớihìnhảnhbiểuđạtvềmộtĐĩalươngthựcđượctruyềntảimộtchếđộăncânbằng,vàmộtquytắcđượctínhtoánbởiUSDA(BộNôngnghiệpMỹ)chophépviệcbaogồmcácthôngđiệpnhư“90%chấtbéobịkhử”trênnhãnmáccủacácsảnphẩmthịt,đãđưaralờituyênbố“10%chấtbéo”cũngđượchiểnthị“ngaycạnh,chữđượcincùngmàu,kíchcỡvàkiểudángnhưnhau,vàtrênmộtnềnmàuthốngnhất,thôngbáovềtỷlệnạc.”Conngườikhônggiốngnhưkinhtế,cầntớisựhỗtrợđểđưaracáclựachọnsángsuốtvàđây
lànhữngcáchthứchệthốngnhấtnhằmcungcấpsựhỗtrợấy.
HAIBẢNTHỂ
CuốnsáchnàyđãmôtảnhữngcáchthứcvậnhànhcủatrínãonhưnhưlàmộtsựtươngtácphiềntoáigiữahainhânvậthưcấumàtôiđãđặttênlàHệthống1vàHệthống2.Bạngiờđâykháquenthuộcvớicáctínhcáchcủahaihệthốngvàcóthểđoánđượcchúngcóthểphảnứngtrongcáctìnhhuốngkhácnhaurasao.Vàdĩnhiên,bạncũngnhớđượcrằnghaihệthốngnàykhôngthựcsựtồntạitrongnãohoặcởđâuđó.“Hệthống1làmviệcX”làmộtbiểutượngtắtcủa“Xxảyramộtcáchtựđộng.”Và“Hệthống2đượcvậnhànhđểlàmviệcY”làmộtbiểutượngtắtcủa“tăngcườngsựthứctỉnh,làmgiãnđồngtử,sựchútâmđượctậptrungvàhoạtđộngYđượcthựcthi.”Tôihyvọngrằngbạnthấyđượcngônngữcủacáchệthốngnàyhữudụngnhưlàtôiđãthấyvàrằngbạnđãtiếpthuđượcmộtkhảnăngphánđoánthuộcvềtrựcgiácvậnhànhnhưthếnàomàkhôngbịbốirốibởicâuhỏi:Liệurằngchúngcótồntạithựcsựhaykhông.Bàytỏđượccảnhbáocầnthiếtnày,tôisẽtiếptụcsửdụngthứngônngữnàyđểlạicuốnsách.
Hệthống2thậntrọnglàcáchmàcánhânchúngtanghĩmìnhthuộcvề.Hệthống2nóirõnhữngphánquyếtvàđưaranhữngsựchọnlựa,nhưngnóthườngtánthànhhoặcgiảithíchduylýnhữngýniệmvàcảmxúcđãđượcsinhrabởiHệthống1.Bạncóthểkhôngbiếtđượcrằngbạnđangnghĩlạcquanvềmộtdựánvìngườiđứngđầudựánđólàmchobạnnhớvềngườichịgáiyêumếncủamình,hoặcbạnkhôngthíchmộtngườimàtrônghaohaogiốngnhasĩcủabạn.Tuynhiên,nếuđượcđềnghịđưaramộtsựlýgiải,bạnsẽtìmkiếmtrongkýứccủabạnnhữnglýdocóthểđưarađượcvàchắcchắnbạnsẽtìmđượcmộtvàiđiều.Hơnthếnữa,bạnsẽtinvàocâuchuyệnmàbạntôvẽ.NhưngHệthống2khôngchỉđơnthuầnvậnhànhđểbiệngiảichoHệthống1;nócũngngănngừarấtnhiềunhữngsuynghĩngớngẩnvànhữngcơnbốcđồngkhôngthíchđáng.Sựđầutưchúýđãcảithiệnthànhtíchtrongcáchoạtđộng,nghĩvềcácrủirocủaviệcláixequamộtkhoảngđườnghẹptrongkhitrínãocủabạnđangthơthẩnvàcầnthiếtthựchiệnmộtsốnhiệmvụ,baogồmsựsosánh,lựachọnvàlậpluậncótrậttự.Tuynhiên,Hệthống2khôngphảilàmộtmẫumựcvềtínhhợplý.Nhữngnănglựccủanóbịgiớihạnvàcũngtươngtựnhưvậyvớitrithứcmànótruycậpvào.Chúngtaítsuynghĩthẳngthắnkhichúngtabiệnbạchvàcáclỗikhôngphảilúcnàocũngdonhữngkhảnăngtrựcgiácbừabãivàsailầmgâyra.Thôngthườngchúngtamắclỗibởichúngta(Hệthống2củachúngta)khôngbiếtđượcbấtcứđiềugìtốthơn.
TôiđãdànhnhiềuthờigianhơnchoviệcmôtảHệthống1vàđãdànhranhiềutrangchonhữnglỗiphánđoánquatrựcgiácvàsựchọnlựa.Tuynhiên,cóliênquanlàmộtchấtthửnghèonànvềsựcânbằnggiữanhữngđiềukỳdiệuvớinhữngsailầmvềtưduytrựcgiác.Hệthống1thựcsựlàcănnguyêncủanhiềuthứchúngtađãlàmsainhưngnócũnglàkhởinguyêncủahầuhếtnhữngviệcchúngtalàmđúng.NhữngsuynghĩcủachúngtavềnhữnghànhđộngđượcchỉdẫntheothóiquenbởiHệthống1vànóichunglàtrênsựbiểuhiện.Mộttrongnhữngđiềukỳdiệu,đólàhìnhmẫuphongphúvàchitiếtvềthếgiớicủachúngtađượcduytrìtronghồiứcliêntưởng:Nónhậnrađiềukinhngạctừnhữngbiếncốthôngthườngtrongmộtphầnnhỏcủagiây,ngaylậptứcsảnsinhramộtýniệmvềđiềuđãđượcdựtínhthayvìmộtsựngạcnhiênvàtìmkiếmmộtcáchtựđộngmộtvàisựgiảithíchnhânquảvềnhữngđiềungạcnhiênvàvềnhữngbiếncốkhichúngdiễnra.
Kýứccũnglưugiữkhokỹnăngrộnglớnmàchúngtađãthuđượctrongcuộcsốngvàtrảinghiệm,nósảnsinhramộtcáchtựđộngcácgiảipháptươngxứngchonhữngtháchthứckhichúngxuấthiện,từviệcđivòngquanhmộttảngđálớntrênđườngchotớiviệcngănchặncơngiậndữđangmanhnhacủamộtkháchhàng.Sựthunhậncáckỹnăngphụthuộcvàomộtmôitrườngthườngxuyên,mộtcơhộitươngxứngđểtậpluyện,vàsựphảnhồinhanhchóngvàrõràngvềsựchínhxáccủanhữngsuynghĩvàhànhđộng.Khinhữngđiềukiệnnàyđượcđápứngđầyđủ,cuốicùngkỹnăngđượcpháttriển,nhữngphánđoántrựcgiácvànhữngchọnlựanhanhchóngxuấthiệntrongđầusẽgầnnhưlàxácđáng.TấtthảyđềulàcôngviệccủaHệthống1,nghĩalànóxảyratựđộngvànhanhchóng.Mộtdấuhiệucủasựbiểuhiệncókỹnănglàkhảnănggiảiquyếtnhữngsốlượnglớnthôngtinmộtcáchnhanhchóngvàhiệuquả.
Khimộtthửtháchđượcđặtrabấtthìnhlình,theođómộtsựphảnứngcókỹnăngđãcósẵn,câutrảlờisẽđượcđưara.Điềugìxảyratrongsựthiếuvắngkỹnăng?Đôilúc,nhưtrongbàitoán17x24=?,nócầnphảicómộtcâutrảlờirõràng,rõràngngaylậptứcHệthống2cầnphảiđượcgọira.NhưnghiếmkhiHệthống1bịlàmchochếtlặngđi.Hệthống1khôngbịlàmchobốirốibởinhữnggiớihạnkhảnăngthunhậnvàsựkhoángđạttrongnhữngướctínhcủanó.Khibịcuốnvàoviệctìmkiếmmộtcâutrảlờichomộtcâuhỏi,nóđồngthờiđưaracáccâutrảlờichonhữngcâuhỏicóliênquan,thaythếbằngmộtcâutrảlờidễdànghơnxuấthiệntrongđầuchocâuhỏimàđãđượcđặtra.Trongquanniệmvềnhữngphỏngđoánnày,câutrảlờiphỏngđoánkhôngnhấtthiếtphảiđơngiảnhơnhoặccăncơnhiềuhơnsovớicâuhỏibanđầu,nóchỉcóthểđượcsửdụngnhiềuhơn,đượctínhtoánnhanh
chóngvàdễdànghơn.Cáccâutrảlờiphỏngđoánkhôngphảilàngẫunhiên,chúngthườnggầnđúngvàđôilúcchúnghoàntoànsai.
Hệthống1nhậnradễdàngkinhnghiệmmàcùngvớiđónóxửlýthôngtinnhưngnókhôngtạoramộttínhiệucảnhbáokhinótrởnênkhôngđángtincậy.Nhữngcâutrảlờimangtínhtrựcgiácxuấthiệntrongđầunhanhchóngvàtựtin,chodùchúngkhởinguồntừnhữngkỹnănghaynhữngphỏngđoán.KhônghềcócáchthứcđơngiảnnàochoHệthống2đểphânbiệtgiữamộtcâutrảlờicókỹnăngvớimộtcâutrảlờiphỏngđoán.Cứucánhduynhấtcủanólàlàmchậmlạivàcốgắngxâydựngmộtcâutrảlờicủariêngnó,việcmànókhôngmuốnlàmbởinólườibiếng.NhiềusựgợiýcủaHệthống1đượcxácnhậnngẫunhiênvớisựhạnchếtốithiểu,nhưtrongvấnđề“chàyvàbóng”.ĐâychínhlàcáchmàHệthống1mắcphảitiếngxấucủamìnhnhưlànguồngốccủasựsailầmvàcácthànhkiến.Cácđặctrưngcóýnghĩacủanó,baogồmcảWYSIATI,cườngđộcânxứng,vàsựcốkếtliêntưởng,giữanhữngthứkhácnhau,mangtớicănnguyênchonhữngkhuynhhướngcóthểdựđoánvàchonhữngảotưởngvềnhậnthức,vídụnhưsựtincậy,nhữngdựđoánkhôngcóxuhướngthoáilui,quátựtin,vàhànghàsathứkhác.
Chúngtacóthểlàmgìvớinhữngkhuynhhướngnày?Chúngtacóthểcảithiệnnhữngphánđoánvàquyếtđịnh,cảbảnthânchúngtavànhữngthứthuộcvềcácthểchếmàchúngtaphụngsựvàphụngsựchúngtanhưthếnào?Câutrảlờingắngọnđólàítcóthểđạtđượcchúngmàkhôngcómộtsựđầutưđángkểnỗlực.Nhưtôiđượcbiếttừsựtrảinghiệm:Hệthống1khôngdễmàrènluyệnđược.Ngoạitrừmộtsốhiệuứngmàphầnlớntôicholàdotuổitác,suynghĩthuộcvềtrựcgiáccủatôichỉcóýthiênvềsựquátựtin,nhữngdựđoáncựcđoan,vàsailầmdựkiếnnhưtrướcđâytôiđãtừngthựchiệnmộtnghiêncứuvềnhữngvấnđềnày.Tôiđãchỉđượcmởmangkhảnăngnhậndiệncáctìnhhuốngcủamìnhtrongđócáclỗicóthểxảyralà:“Consốnàysẽlàmộtnguồntincậy…”hay“Quyếtđịnhnàyđãcóthểthayđổinếuvấnđềđượctáicấutrúc…”Vàtôiđãđạtđượctiếnbộtrongviệcnhậnranhữnglỗisaicủangườikhácnhiềuhơnchínhbảnthântôi.
CáchđểngănchặnnhữnglỗisaikhởinguồntừHệthống1thựcđơngiảntrongnguyêntắc:nhậndiệncácdấuhiệuchothấybạnđangởtrongmộtbãimìnnhậnthức,làmchậmlại,vàyêucầusựtăngcườngtừHệthống2.ĐâylàcáchmàbạnsẽtiếnhànhkhibạngặpphảiảogiácMüller-Lyer.Khibạnthấycácđườngthẳngvớinhữngcạnhbênchỉcáchướngkhácnhau,bạnsẽnhậndiệntìnhhuốngđónhưlàmộtđiềumàtrongđóbạnkhôngnêntinvàonhữngấntượngcủabạnvềđộdài.Thậtkhôngmay,trìnhtựhợplýnàyítcó
khảnăngđượcápdụngkhinóđượccầntớinhất.Chúngtacóthểđềumuốncómộthồichuôngcảnhbáovanglênbấtcứkhinàochúngtachuẩnbịphạmphảimộtlỗitrầmtrọng,nhưngchẳngcóhồichuôngnàonhưthếhiệnhữu,vànhữngảotưởngvềnhậnthứcthườngkhónhậnranhiềuhơnsovớinhữngảoảnhvềtrigiác.Tiếngnóicủalýtrícóthểyếuớthơnnhiềusovớitiếngnóitovàrõcủamộttrựcgiácsailầm,vàviệcđặtcâuhỏichonhữngtrựcgiáccủabạntrởnênkhóchịukhibạnđốimặtvớisựcăngthẳngvềmộtquyếtđịnhlớn.Lưỡnglựnhiềuhơnlàđiềucuốicùngbạnmuốnkhibạnđanggặprắcrối.Kếtquảcuốicùnglàđểnhậnbiếtmộtbãimìnkhibạnquansátnhữngngườikhácđangthơthẩnlạigầnlàdễdànghơnnhiềusovớilúcbạnđanglàmnhưvậy.Khángiảbậnrộntríócíthơnvàcởimởtrướcthôngtinnhiềuhơnsovớicácdiễnviên.Đóchínhlàlýdocủatôiđểviếtmộtcuốnsáchmàđượchướngtớicácnhàphêbìnhvànhữngngườibuônchuyệnhơnlàchonhữngngườiraquyếtđịnh.
Cáctổchứclàmtốthơncáccánhânkhiđiđếnviệcnétránhnhữnglỗisai,bởihọcốnhiênsuynghĩchậmhơnvàcókhảnăngápđặtnhữngquytrìnhtheotrậttự.Cáctổchứccóthểbắtđầuvàtuântheosựápdụngcủacácbảnliệtkêcácmụccầnkiểmtrahữuích,cũngnhưlàtỉmỉnhiềuhơnnhữngbàiluyệntập,vídụnhưviệcdựbáolớpthamchiếuvàsựmôphỏng.Chíítmộtphầnbằngviệccungcấpmộtchủđềđặcbiệt,cáctổchứccũngcóthểkhuyếnkhíchmộtvănhóatrongđónhiềungườicoichừngchomộtngườikháckhihọtiếpcậnnhữngbãimìn.Bấtcứthứgìkhácmànósảnsinhra,mộttổchứclàmộtnhàmáysảnxuấtranhữngphánquyếtvàquyếtđịnh.Mỗimộtnhàmáycầnphảicónhữngphươngthứcđểđảmbảochấtlượngchocácsảnphẩmcủanótheonhưthiếtkếbanđầu,theocấutạo,vàtheonhữngsựkiểmduyệtcuốicùng.Cácbướctươngứngtrongviệcsảnxuấtracácquyếtđịnhlàcấutrúccủabàitoáncầnđượcgiảiquyết,sựthuthậpthôngtincóliênquandẫntớimộtquyếtđịnhvàsựphảnánhvàsuytínhlại.Mộttổchứcmưucầucảithiệnsảnphẩmquyếtđịnhcủamìnhnêntìmkiếmtheothóiquennhữngsựcảitiếnhiệuquảtạitừngbướcnày.Kháiniệmđangvậnhànhlàthóithường.Sựkiểmsoátchấtlượngliêntụclàmộtsựlựachọnthaythếchonhữngđánhgiáhàngloạtvềcácphươngphápmàcáctổchứcnàythườngđượcthựchiệndướisựtrỗidậycủacáctaihọa.Cónhiềuviệccầnphảilàmđểcảithiệnviệcraquyếtđịnh.Mộtvídụtrongsốđólàsựthiếuvắngđángkểcủaviệcđàotạocóhệthốngkỹnăngthiếtyếuđểviệctiếnhànhcáccuộcgặpcóhiệuquả.
Cuốicùng,mộtngônngữphongphúhơnlàcầnthiếtchokỹnăngphêbìnhxâydựng.Phầnlớngiốngnhưykhoa,việcnhậndạngcácphánquyếtsailầmlàmộtcôngviệcchẩnđoán,nóđòihỏimộtchủđềchínhxác.Têngọi
củamộtthảmhọalàmộtcạmbẫy,theođótấtcảnhữnggìđượcbiếtvềthảmhọabịtróibuộc,baogồmcácyếuđiểm,cácnhântốvềmôitrường,cáctriệuchứng,cácchẩnđoán,vàsựthậntrọng.Tươngtựnhưvậy,nhữngnhãnnhư“cáchiệuứngnguồntincậy”,“cấutrúchẹp”hoặc“sựcốkếtquámức”gomlạitrongkýứcmọithứmàchúngtađãbiếtvềmộtkhuynhhướng,cănnguyêncủanó,cáchiệuứngcủanóvàđiềucóthểlàmchonó.
Đâylàmộtliênkếttrựctiếptừviệcbuônchuyệnchínhxáchơntớinhữngquyếtđịnhtốthơn.Nhữngngườiraquyếtđịnhđôilúccókhảnănghìnhdungraâmđiệucủanhữngkẻbuônchuyệnhiệntạivànhữngnhàphêbìnhtrongtươnglaitốthơnlàngheđượctiếngnóidodựvềnhữngnghingờcủachínhbảnthânhọ.Họsẽđưaranhữnglựachọntốthơnkhihọtínnhiệmnhữngphêbìnhcủamìnhđểlàmchovấnđềtrởnênrắcrốivàcóvẻđúng,vàkhihọdựtínhsựquyếtđịnhcủamìnhđểđượcxétđoánbởibằngcáchnàonóđượcthựchiện,chứkhôngchỉbởibằngcáchnàonóđượcsinhra.