Dalat nguoi xua 2a

Dalat & Ngi Xa Page 48

North Carolina, thng 6 nm 2011

Nguyn thi Hai

100 Lodgin Ct.

Morrisville, NC, 27560, USA

(919) 462 9768

[email protected]

Tp ghi: qu ti

Dalat v

Ngi thu xa (2)

Minh Ng Nguyn thi Hai

mailto:[email protected]

Dalat & Ngi Xa Trang 49

NP SNG

NGI DALAT XA

Ln ln ti Dalat tuy c cht t hc thc

nhng ti khng bit g nhiu v qu ti. Nh hai

cun a ch Dalat ti mi hiu rng Dalat c

nhiu iu c bit k th v thin nhin v nhn

to _ tt v xu

_ to nn con ngi Dalat khc

hn cc ni khc lm ti mun tm hiu. Ngy nay

sng y tin nghi vt cht tht kh m hnh dung

c np sng ca ngi dn 100 nm v trc

trn vng t hoang vu cng nh ai dm ngh l

mt gia nh ngi Nam k (Cochinchine) c

tin mn thy v dy con trong nh m phi

thy gio ngi dy tr ngoi tri nh hnh trn.

nh phi phiu lu nh

cc nh thm him vt

trng dng tm hiu

th gii v suy lun nh

cc nh kho c, cn c

vo hon cnh v sinh

hot ca th dn, ca

ngi Vit thi cui

Php thuc v k c v

sau ny. C mun vn

gi thuyt nhng nay c

gi th trng hp bt

hnh nht. ng sai kh

xc nh, v trong

trng hp cha tm thy gi thuyt no khc, xin

hy tm thi chp nhn quan im di y. Hy

vng khi tm thy ti liu a n nhiu gii p

khc hp l hn s iu chnh sau. Ta c th tra

cu trong cc th vin Vit Nam v Php hay ti

trung tm lu tr hi ngoi ca Php (Le centre

des Archives dutre Mer de la France) Aix en

Provence _ iu m ti khng iu kin thc

hin.

Np sng ngi Dalat xa c chia lm

hai phn, phn u khng r ngun gc v sinh

hot, phn sau ta bit kh r . Mi phn cng c

chia thnh hai giai on cn c theo tin trnh ca

lch s:

1. Np sng ca thnh phn khng r ngun gc

Cc kh khn ca nhm t nhn l i kh,

th d, v nht l lo s ci lnh but thu xng

ca ng thi m c l phi dng n bn nng

sinh tn vt qua. Ni n sinh tn _ c hai loi

_ ta khng th suy ngh vi quan nim thng

thng v vi:

*loi (a) chnh nhng ngi va thot him cng

khng nh v hiu c ti sao mnh c sc cng

khng hiu ti sao lc h c sc mnh . Bo

ch y khoa cho bit khi gp nguy nan s hi qu

mc c th ta cp tc tit ra rt nhiu cht adrna-

line nh ta c sc mnh phi thng ny.

*loi (b) khng cn sc mnh m i hi s kin

tr lu di gay go y th thch c ch hng r

rng th mi t c

mc ch. Nh n cy

thng gi mc theo mt

vt nt ngang hng mt

vch thng ng tht

ln ti thc Taylor

Minnesota, ti tm hiu

v c bit l r cy

thng tit ra mt loi

a xt cc mnh lm mc

v n n mc

sng.

Con ngi mun

sng lu cn sng thoi

mi vi hnh phc. Sng trong hnh phc l nim

m c ca tt c mi ngi d giu hay ngho.

Ta cn nh y l hon cnh ca ngi dn

x thuc a, v quan nim khc bit v hnh phc

ca gii thng lu y tin nghi v gii bnh dn

trong thiu thn thi xa xa. Ngi Vit xa theo

Nho gio trng ngi khoa bng v ngi giu v

c tin mua tin cng c. Ph qu sinh l ngha

nn cuc sng tr nn cu k rc ri vi danh

phn v b ngoi. Ci hnh phc ny i hi

nhng c mong to ln xa vi. Gii bnh dn gm

a s l ngi ngho, cc thy c hc nhng

ngho, dn trung lu c tin nhng khng giu

mua quan. Dn chng gi l phong lu. H tha

mn vi nhng c m nho nh trong cuc sng


n gin. Ci hnh phc ca ngi ngho l bit

thng ngi m ai ai cng lm c nu mun,

l c nhiu ngi knh n nh bit quan tm

n mi ngi, c uy tn v nhn phm mi

ngi thng yu knh n ch khng phi v tin

ti v danh phn. Tuy nhin t tng, tnh tnh,

phong cch, x th ca con ngi cng bin i

theo mi trng v cc sinh hot x hi. Ci hnh

phc sng trong cng ng, trong quc gia phc

tp hn v lin quan n t quc, n s tin ha

ca nhn loi. Do trong tp ghi ny ta cn n

gin ha vn v ch tm hiu hnh phc c nhn

v tp th ngi Vit trong mi trng Dalat thi.

V mi trng: sng cn, cc thc vt

v sinh vt thch ng theo kh hu. Bn thn ti

khng bit g v sinh tn khi Vit Nam nn xin

c gi tha li cho khi phi dng nhng trng

hp ngoi quc m ti

chng kin hoc tm

hiu c. Nhiu con

th bit trc ma ng

sp ti lnh hn nm

trc nn chun b

mc nhiu lng hn t

u ma xun. Rau hng

min nng m c l

mng, trn tru v thm

m khi trng ti min

lnh l dy hn v c nhiu lng, t thm v km

ngon. Cc cy o mn phi m n t cui thu

v chu lnh di khng n kp vo u

Xun. Hin nay cc nng dn M cng ang in

u v truc y nhp vo M mt loi c rau

d trng gieo tm trn sn i chng xi mn.

Cc thuc dit c (nm 2010) khng dit c n.

Cc nng tri trng bp M thu hoch bp bng

my gt lin hp ct thn cy bp khong 20-

30cm cch mt t. Cc con su bp bit l nu

lp kn trn cao s cht kh ngay nn trc khi

lm kn xung di thp c sinh tn.

V sinh hot x hi ti c duyn may l

sng v bit mt s sinh hot ca cc nng dn

Dalat thi thp nin 1930 v sng 20 nm ti

Minnesota, tiu bang rt lnh ca M. Do

phn tch v tng hp lm sao khc phc ci but

lnh Dalat ng thi ti dng mt s sinh hot

cn bn xa v nay m ti tai nghe mt thy:

a) chng lnh: np sng ca th dn l em

a con s sinh xung sui tm, a no yu ui

s cht sm, v ca nhm ngi Ngh An lm

vn ti Tn Lc l chp nhiu mn c nhn v

bao b thnh mt mn dy, rng v nm trn lp

tranh dy; nh phi nhng ngay gt chn nt n

vo nc lnh t ngi ti rau khi c sng

mui (1930); nm su ch em ngi Vit chen

chc nhau trn mt chic ging nh (1940); n

vt con ng chng ln nhau thnh ng (1962,

Saigon); cnh ch xe but trong ma ng

Minnesota vi rng nh lp cp, phi nhy c

tng nh kh to sc m bt chp ngi M

dm ng v ngc nhin (1980).

b) bt chp l nghi: dnh nhau ming cm chy,

hay chu nhc sng

cn trong tri ci to;

c) n tnh: tnh huynh

chi binh, tnh sinh

vin ngho trong k tc

x vv

d) bo th nh kin khi

tm nguyn nhn nh

i hi chng t vit r

rt trong s tm kim

ngun gc rau Dalat,

hoc trm hay khng bng tay quen ca ngi bn

du do rt du qua l ng tin iu mt cch

d dng gii thch ti sao ng dm ch ng

t tng T ng Pha.

a. Giai on khc phc ci lnh (1910-1915)

Qua ti liu v pha Php (1910), Dalat c

khong 8 cn nh g lm cng s v 9 phng

khch sn. Ngoi ngi Mi, c mt s ngi

Php lo v o c, th sn, vi ngi du lch,

ngi Vit gm ngi i bun v gip vic cho

cc on nghin cu, a s l t nhn. S thay i

Ton Quyn lin tc, ngn sch yu km, th

chin I gy chm tr cng tc xy dng Dalat:

ng Phan Thit - Ma Lm - Di Linh _ Dalat. T

1906-1914 Dalat khng thay i nhiu v s giao


thng kh khn, ngn sch thiu thn. Cng tc

ch yu l lm ng s, ng xe la. Cc bnh

tt lm rt nhiu ngi cht n ni nhiu

nhm dn bn Php i hy b cng tc lm

ng xe la, nhng v tm quan trng ca n nn

cng tc vn c tip tc.

V pha Vit Nam, c Phan bi Chu ch

trng dng bo lc, c Phan chu Trinh, ch

trng n ha, t Nht v gi th ln Ton Quyn

ng Dng xin gim thu b su, cch chc

quan li tham , t co chnh sch cai tr bo tn.

Phn n v v Php thay lin tc 3 vua trong 4

thng, trut ph vua Thnh Thi, a vua Duy Tn

ln tr v lc 9 tui (1907). Qua phong tro Duy

Tn cc s phu tip nhn cc t tng tin b ca

J. J. Rousseau, Montesquieu, t chc nhiu

thng hi, hc hi, v rt ng s phu, hng

chc v thng dn t Ngh An n Ph Yn

tham gia phong tro cp tc, xin su (1908).

Cp (couper= ct) tc ngn tng trng vic thc

thi np sng mi gim su thu. Vi cu v sau

y din t cnh i su khi tri cha sng trong v

dn bin min Trung

Ngh thi kh s trm chiu

Cm n cha kp cng ln m i

Chn t nng, vai th gnh nng

Lng chu n, mnh nng chang chang

Khm s Trung K Lvecque phi huy

ng lnh n p v bt rt nhiu lm t nhn

a ln Dalat lm cng. Trn y l bi cnh

chung ca Vit Nam, iu ta cn l bi cnh Dalat

khi khai ph thnh ph.

Dalat nm trn ni cao cn hoang vu y

th d v but lnh thu xung, sng m dy

c,cha c nng nghip, xa cch nhng khu

ngi Vit, ch c ngi bn a sinh sng. Tuy

triu nh Hu c ra nhng D v t chc hnh

chnh nhng thc quyn ti Dalat hon ton nm

trong tay chnh quyn Php, mi n gia thp

nin 1930 mi c ng Qun o Trn vn L ri

Phm khc He, i din triu nh Hu v n

1945 mi hon ton thuc quyn Th Trng Vit.

V hnh chnh cha c ni no ging nh Dalat

nn mi th tc hnh chnh u linh ng theo

hon cnh.

Khch sn u tin ti Dalat(1907)

Dn Dalat ng thi c 3 thnh phn:

- Gii chc Php nh l ch nhn c ton

quyn, vi mt s nh thu Php m trch cng

tc. H cn hon tt sm vic xy dng Dalat.

- Ngi Vit l cng nhn, gm ton ngi

min Trung, a s l t nhn, v ngi tha phng

cu thc.T nhn, khng c thnh phn chnh tr,

trong phong tro nhn dn cp tc xin

su(1908), gm thnh phn hng chc, nng

dn nam n khe mnh, c a ln tng t.

Ngi tha phng vo l t, trong mt s t l

thng dch vin v thng bun.

- Ngi Mi c np sng ring, khng c

trnh nhng thch hp cho vic nng.

C th lc u Php t chc nhm t nhn

ny thnh tng t bn t do v c kim sot

cht ch.H khng cho cc t nhn lin lc vi

thng nhn tm ng trn.Thng bun ch

mun bun bn n thun v s lin quan vo s

trn thot ca t nhn, nn ch mn ngi bn

a, vn chuyn v canh gi hng. Nhm t nhn,

qua bao ngy m di chuyn qua ni rng, ch

thy th dn, c a n mt khu rng xa l

hoang vu y th d vi kh hu tht khc nghit.

V khng c hng ro cc t nhn tm ng trn,

chc c ngi thot, k b bn, b cht v bnh


hoc lnh. Hoang mang, lo u, nhng vi thn c

chu chim lng nh cam chu cuc sng mi. An

tm hn khi bit h s c cung cp thc phm,

c tr tin cng bin ci khu rng thnh mt

thnh ph mi, c t do tuy cn hn ch, mt

tng lai cn m m nhng ha hn.

Dalat cn hoang vu. y c th l hnh i trng Yersin

nhn qua i Cng S v ch Ha Bnh khi cha c ch.

Khu nh trng bn tri l trng Yersin v h Xun Hng,

bn mt l cu st bng ngang qua sui Cam Ly

H c ngi Mi ch cho lm nh trt

di kiu Thng, t la ngay gia nh, lt tranh

dy lm ch ng. Khc vi ngi bn a nhiu

i quen chu lnh, h phi khn kh hn nhiu

mc du t ci si m. H m nhau nm

chung thnh tng t xung quanh ng la nhng

gn sng la cng tt nn cng lnh hn. Dn dn

h thy l nhm ngi cng ng, thn nhit cng

cao gip tm m. khng ch ci lnh h kt

cc mn li cho rng, v t ng lun phin

ngi vng ngoi chui vo trong ng nm, ngi,

kiu. Nhm t nhn n t hn nn phi chu

lnh run ry sut m. Ti nghip h qu, nhm

nam khuyn h ng lu tm n s chung ch

nam n v ha khng lm g tn thng h. C

ngi bo sinh lo bnh t l iu thng thng

ca to ha khng th trnh khi. C ngi

ngh lm mt phng nh vi vch tranh tht dy

cho m cho m n. Ta khng th bit c h

lm g nhng c th ng thun l giai on

kh khn i lnh ny ch vi ba nm v tnh

thng nhau, quan hoi n nhau pht trin

ngy cng su m. H cng cam chu v san s

vi nhau. H mn nguyn c sng thng nhau

nh vy: khng mt g m cn cho ln nhau hi

m _

ca thn nhit v ca tinh thn _ mt qu tng

v gi v cn thit m khng bao gi cn. Chnh

ci ngun gc t y, ngho nn ny gip h

sm tm c np sng trong tnh thng. H

khng s cc kh m ch mun c cng vic lm

kim tin nui sng gia nh. l ci gc ca

tnh thng, v cng l ci tinh thn h mang theo

khi quyt nh tha phng cu thc. Gp nhau ni

x l dng thanh tng ng ng kh tng cu h

d cm thng v hiu nhau hn.

Ngi Mi l nhn cng ch lc trong cng tc lm ng

xe la Phan Rang Dalat. H b bnh st rt ng nc lm

cht rt nhiu

Ta ngh ngay gi thuyt ny v l v cc t

nhn trong nh t ti Hong Lin Sn thi Php

thuc c lm nh vy u. Nhng hai hon cnh

hon ton khc nhau v trnh dn tr, v mc

ch s dng t nhn, v thi ch nhn v..v.. .

Hoc nu em h vo ni hoang vng nhng y

tm c nh rng U Minh, hay khu dn ngho ti

th may n gi, th v n h nhm t nhn

cng khng x s nh vy v h mu sinh d dng

m mi trng Dalat khng c. H cm thy c

an vui khi s gi but c tm gii quyt,

nhng tng lai vn cn m mt, gian trun cn

nhiu. H cn tm mt hng i mi lu di bn

vng hn.

b. Giai on xy dng tng lai v o c

(1916-1926).

Trong giai on ny theo thin th m

cng nhn _ gm a s l t nhn mi c, dn tha

phng mi c m t nay ti gi l ngi tin

phng _ nay c tin mua sm o qun hay


Php cung cp cho mc m, c np sng

ring bit mi nh ta thy qua vi hnh nh.

V th chin th nht ngi Php khng v

c c hng nn ln Dalat kh ng. Khch sn

Palace c khi cng (1916), trng Nazareth,

Bu in, Kho bc, nh my in nc v ng

Phan RangDalat (1920) vv Mi u thp

nin 30 mi ti khu ch Ha Bnh, cc ng Cu

Quo, Duy Tn, Pasteur, Yersin, v ng n cc

khu nhng a nh nng tri Grillet, Bourgery.

T im thch hp nht cho h tm tr l h Xun

An, c mt con sui nh tm cho nhng sinh

hot hng ngy, v gn ni c nhiu vic lm.

C th tnh c ngi Php bit c nh

thng tnh l cc thng dch vin n bt lng

t nhn. H tp hp tt c mi ngi, cnh co cc

thng dch vin l khng c h hip cc t

nhn, v s b sa thi nu ti phm. H cng

trng tr cc t nhn theo thi anh ch du ng

mnh n hip cp bc k th c. H cho bit l

h mun ci hun cc

t nhn thnh ngi

lng thin v h cng

khen cc t nhn

bit tng tr thng

yu ln nhau trong thi

gian qua. H cho bit

s t chc cho t nhn

hc ni ting Php v

ci thin np sinh hot

ca mi ngi. Nhng

ngi c hnh kim

tt, c kh nng c

hng lng cao hn,

t do hn v c th

c phng thch khi

hi iu kin. Tuy

ngn ng bt ng,

dn tin phng cng

hiu c ngi

Php. Nhng vn bn

tn bn nghi khi ngi

Php _ mun gi chn

t nhn li lm vic _

cho bit s gi li mt phn nh lng lp mt

qu an ton. Khi gp tai nn, thuc men trong tri

khng , t nhn c th mua thm thuc cha

tr (nm 1918 c trm cu thng lu ng).

T nhn c tin nh lm lng nhng vn

kh, vn cht v tin khng gii quyt c cc

bnh tt. Qua nhng nm thng lm vic cc kh

di ng ng, nhng bnh l lng nh ton thn

nng hng hc m vn cm thy lnh run cm

cp, p bao nhiu mn cng vn thy lnh (st rt

ng nc) hoc bnh bng sng phnh nh ci

trng (au gan nng gi l c trng, bng phnh

ra nh ci trng) hoc thng hn phi n nc

cho rng r 21 ngy, nu thc n c cht c nh

cho rau l b thng rut cht. H s thn linh tr

dit v tin l phm vo ti nht ph sn lm

nh m h b. H thy nhng ngi sng ch k

s lm vo cnh kh s c n khi au yu, tri li

nhng ngi tri lng thng n ngi khc

c bn tn tnh sn sc li khi hon nn. H lo,

h s cnh cht khng c chiu b ci bng to

Tm hnh rt qu : cho ta thy a hnh Dalat xa. i thp nht vi 2 cn nh l i

nh lao v nh ng Qun o; i cao nht l tri lnh kh xanh, tin thn ca dinh

Cng S nay l i truyn hnh; i gia l khu ch Ha Bnh v phn sau trng on

thi im; i thp bn tay tri l i rp Eden( Ngc Lan) vi phn ng ng xung

cu B h Chc; i thp vi hng cy bn phi l nh giy thp gi (gn trng Bi thi

Xun).Nin k ghi trong hnh khng ng v Cu ng o c xy nm 1934


tng chn. H cha c g cho nhau, gip

nhau nhng cm thy mt cu an i, mt li

khuyn khch, mt n ci, mt nh mt cng

lm h m lng. H mng nh chnh bn thn h

ang lm nn v c cu thot. H thy ch c

tnh thng chn tnh mi tht s gip nhau, chia

hnh phc cho nhau. Ci tnh thng nh nhoi ,

ci hnh phc n s ny khc su vo tim gan

h v sng cn l trn ht khng g qu hn. Mi

l lun, mi ngn t ca x hi y tin nghi u

tha thi.

hiu r iu ny hn xin hnh dung hai

cnh rng: mt rng cy nhiu l min ng bng

v mt rng ton thng Dalat. Rng ng bng c

nhiu cy vi chng loi khc nhau to nh cao

thp, giy leo, bi c. Ngay t nh mi cy u c

gng va vn cao va ln chim b ngang k c

giy leo. Mt s cnh tranh ro rit ca k mnh

nhng yu cha chc thua nh giy leo ph

u cc cy rng, rong ru dit c c sng.

Rng thng vi cy to nh thng ng cng nhau

vn cao tm cht nh sng. Cc nhnh ngang

nh b pha di st cng gy cng dn khi thn

cy kh ln. S so snh cho ta thy ngi min

ng bng gm nhiu thnh phn, nhiu giai cp,

nhiu phng tin tranh ua nhau theo bn nng

ring, ngi Dalat ng cnh ngho kh thiu

thn cn nng ta nhau nn d thng cm v ha

ng.

Nm 1921 KTS Hbrard c lnh quy

hoch Dalat lm th ca ng Dng. T

cc ng giao thng ln Dalat v cc cng th

c xc tin gp, v bt u phn chia cc khu

Php Vit. Cc kin trc s Php ch trng to

cnh nh trong vn, vn trong thnh ph,

thnh ph trong rng, rng

trong thnh ph. Cc cng

chc c hc thc c iu

ng ln Dalat t nhin c np

sng khinh r nhm dn tin

phng nhng dn dn trong

tip xc hng ngy cc b nhn

thy, tuy m ch v ngho nn

nhng nhm dn tin phng

ny rt cu tin, knh n cc b

v ha ng vi mi ngi.

Cc ng bt lo khi con ci h

c hc chung vi tr con

Php. Cc ng dy dn tin

phng hc ting Vit, lm

gip n t, can thip vo

nhng c x l t c c ca

ngi Php vi m cng nhn.

H b cm ha bi nhng li

mc mc chng ti n y

hai bn tay trng, c nhit

tnh gip , c mn ngh, dng xong cho

ngi khc mn li, gi tr chng c g nhng l

c mt tm lng vng.

Dalat pht trin, dn s 1500 ngi (1923).

Ta c th xem ngi Vit v Mi _ khong 1200

ngi _ c Php mn nh nhn cng vi gi r

khai ph v xy dng Dalat. Khi thnh ph

tng hnh, nhiu vic lm li c tip cn vi

vt liu mi, k thut mi, h hng say va lm

va hc trong cng tc xy dng nhng dinh th

tht c o. Vi quan nim nht t vi s bn t

vi s, s hc hi ny sinh tnh thy tr: mt tnh

cm cao qu ca ngi qun t. Hc hi qua

Grand Lyce, trng trung hc p nht ng Dng (1935), 2 Nh th con

g, 3 Langbian Palace, 4 sn c, 5 Dinh Cng S (nay l i truyn hnh),6

sn vn ng


trng i khng c bi bn, m qua bn b. Nay

l ngi hc tr, mai mt li hng dn ngi

thy mnh mt kin thc khc. Tnh thy tr tr

nn phc tp v su m hn. K thut mi cn

dng c mi m khng phi ai cng mua sm

c dn n s mn tm, hay hn vn mua

dng c. Trong x hi m mi ngi u l cng

nhn tng knh, gip nhau vi chn tnh, ai

lm nhiu hng nhiu, v xem l mt s cng

bng, khng b phi, mt s chnh i quang

minh.

Tuy thng nhau trong bn hn v np

sng n gin, nhng h cm thy lng bc i

sung d su rng cha th to hnh phc cho

cuc sng chung lu di. H cn mt tp th vi

ngi c nhn cch, o c, lng thin c dn

tr cao, vv Tnh thng c th th hin r

rng trong mt vi ln gip nhau, nhng v nhn

phm cn thi gian mi biu l r rng, v sng

su d o, lng ngi kh hiu.

Trong bi cnh Dalat thc hin c iu

ny li cng kh hn v Php ch mun o to v

hng dn m t nhn lm cng c cho h nn

rt s dn tr cao: mm mng chng i. Dn

chng min Trung thng c nghe cc nhn s

din thuyt v cc ng li chng Php nn dn

tr kh cao. Trong s ny c ng Tiu La Nguyn

Thnh, ngi Qung Nam ch trng nng cao

dn tr, b Php theo di, c mt giai on phi

sng n c. ng thng xuyn thm hi ni

chuyn, sng ha ng vi dn chng nhng vn

b bt v b y ra Cn o nm 1908. m t

nhn ny, cng hiu hon cnh ca ng v ca h.

H khng dm c nhng hot ng chnh tr v s

Php bt b v cng khng c c s hu thun

lnh o, nn ch dm phn u m thm nng cao

dn tr, qua trau di trong cng vic hng ngy

nh s cn c, kho tay, tip thu nhanh. iu ny

ta thy r l hng thu RMK ca M trong thi

Nh Cng Ha min Nam cng nhn v khen

thng v cng nh ngi Vit hi ngoi

chng t trong cc c xng. Nhng ngi mi

n c n nhn vi nhit tnh, u mang n

ngi n trc. H hiu r hn cu nhn chi s

tnh bn thin, v trong hin ti ci ming mun

n ln ra lm l iu duy nht to dng tng

lai mi. iu ny ging nh s thnh cng ca

ngi Bc di c vo Nam nm 1954.

Cu ny c th l tin thn ca cu ng o. Trong hnh

chp nm1917 c 2 ghi ch; cnh Dalat gn hotel ( c th l

hotel du Lac ct nm 1907, nhng khng thy trong hnh.

cha c h ti sao li c tn ny??) v lng Thng trong

lng h khi cha c nc ( ngn p to h nm 1919)

Ngy trng i n vi h: nhng ngi

c hnh kim tt cn c lm vic c phng

thch. H c nhn li ci th ty thn b tch

thu khi vo t. H sung sng c v thm gia

nh d dng nh ng xe hi Phan Rang-Dalat

c thng thng. l phn thng ca bao

m hi nc mt h ra xy dng thnh

ph ny. H s c nhn li s tin ca h trong

qu an ton nu h tr li tip tc cng tc. Cn g

vui hn khi gia nh thy h t nhin tr v sau

bao nm bt tin. Nhng cuc vui chng tn v h

cm thy np sng xa vn tn ti, tnh ngi vn

bon chen, x hi vn phc tp, khng kh nng

nc bi bm, lm nhiu nhng dnh khng

c bao nhiu v dn chng vn b su cao thu

nng

Ru ta nu chng bo l lu

Mui ta lm chng bo l gian.

H thuyt phc v khuyn khch b con

hy cng theo h ln vng t mi y trin vng.

H lp gia nh v dn cc em gi i bn theo. S

hn ch i li trc y c ni lng, t nhn xin


php v thm qu c v lp gia nh cng nhiu.

Tnh thng nam n, thiu vng bao nm qua, n

r. Sinh hot x hi i dng.Tuy a lch nhng

ci th mng ca x lnh lm cho tnh thng

thm thit hn. H hng say lm vic m khng

cm thy mt mi. Ni nc tm 4 lm th gin

ht bao gn ct nhc mi trong ngy. Bp la

hng, ting tr con rn rng lm tng thm hng

v cc mn n m bc nhng y thng nh.

Hnh phc gia nh ring t sang trang v thm

su vo lng ngi cng lc vi chng trnh pht

trin ca ngi Php. Do tnh thng ca cng

ng ta rng v m . Nhiu tm hnh vi nh

ca tp trung tng xm v hnh ngi Ch Cy y

ph n cho ta thy nh hng ca n gii.

H an c lc nghip, ang tn hng ci

hnh phc ang c. H hi tng li khu rng

hoang vu ngy no nay c ng s tuy cha

trn tru nhng rng ri, c bit th nguy nga p

trong ngoi sang trng. H vng tin ci c m

nho nh ca ngy mi n l c n no mc m,

c mi nh che ma trnh nng, tng lai sng

lng hn, ang trong tm tay, ti g b mi bt

bng.

Dalat tuy vi danh ngha l mt thnh ph,

nhng dn s lc nh mt huyn, khng b

rng buc bi lut l, l nghi, phong tc, m li c

tnh thy tr thm thit, tnh ngho nn m

4 Khch sn ca ng B H Chc nu nc nng vo bn

tm cho khch. Thng chng cc kh ngi v bt chc

nu nc tm cho chng.

thng tp nh cy thng. Ci tt xu ca ai mi

ngi u thy nh rng thng quanh nm trng

tri, nn ai ny u c gng gi phm hnh ca

mnh. Vi ngi ngho, nhng n tnh nh b t

y lng _ khng m khng ong, khng nh

gi c, nht l khi c ban ra ng lc ng

ch _ s thm vo tim gan nh keo sn m

hn tnh mu t. Tnh mu t bao la nhng l

trch nhim, tnh ngho nn l n ngha t nguyn.

Tm gi l tnh ngi-Dalat-c-xa _ vi Dalat l

tnh t _ ca nhng k khai sn ph thch xy

dng nn thnh ph Dalat.

Xin hy tm dng kim li xem nhng

suy lun trn c hp tnh hp l khng.

Nhng ngi Nam-Ngi-Bnh-Ph thi

1950 vo Dalat c ngi i trc gip v ch

vi ngy sau l c cng n vic lm. Mt qun

nhn h Nguyn thi trn ng hnh qun

dng chn ti vng hin nay l Lm H, gn ranh

gii vi Ban m Thut. Sau 1975 c lu dung

ti Dalat nh li vng ny anh ta n tm hiu

thm v thy khu ny y trin vng vi v Ngh

An khuyn khch b con vo lp nghip. Bn

tn bn nghi hai v cao nin cng theo vo kim

tra li. Cui cng ton chi di c m m cha

ng vo nh c ti . Mt k s in ton con

mt ha vin Nha a d k li tm t ca cha

anh. c iu ng t Bc vo Dalat va nh

H Ni xa xi vn dm, va lo s cnh x l c

n nhng khi thy Dalat p sang trng, dn

tnh ci m hiu khch, con ci i hc c xe a

rc nn h an tm v cm thy sung sng v

cng 5

L mt Pht t ti hiu l cc chng sinh

thng c suy ngh sai lm v tham sn si, v chp

nht. Mun trnh iu ny ta cn ci m lng

mnh, x b bt tham sn si, v c nhn din mt

tt ca mi ngi. Xin suy ngh v th d sau. Mt

ci ly t trn bn vi mt na y c ph. Mt

ngi i ngang qua bo ch, ch c mt na ly

thi . Ngi khc bo , c na ly c ph.

5 Nhn vin Nha a D c trong c x ring st s nn

con c xe trng a n n Petit Lyce hc.


Ngi trc nhn theo nhc nhn c thi tham

lam, tiu cc, thng nhn thy ci xu; ngi th

hai nhn theo php nhn c thi khoan dung,

tch cc, lun nhn thy ci tt.

Cc dn tin phng n Dalat thiu thn

mi b, chng cn g lu luyn ngoi s sng

cn. Mun sng phi nng ta nhau

bu i thng ly b cng

tuy rng khc ging nhng chung mt gin

t nhin thy mi ngi u d thng. Tnh

thng ngi ng cnh t pht sinh v ny n.

Nhng cng chc b a ln y lm vic ngc

nhin v thnh qu mi c xy dng, v np

sinh hot v tc phong ca nhm ngi tin

phng: vui vi cng vic, hnh phc khi gip

mi ngi; v cch i x lch s vn minh ca

mt s ngi Php. iu m h ngc nhin nht l

tnh ngi ca nhm t nhn tht m chn tht

cha tng thy ti min ng bng. Tht vy trong

cuc sng bnh thng mi ngi u ngh n

tin ti, danh vng, sc khe v hnh phc. Cc t

nhn khng th c nhiu tin v danh vng. H

cm thy cn g hnh phc hn l c bn qu

mn sn sc khi au yu, mt ming khi i bng

gi khi no.

Hotel Palace: nm 1933 vua Bo i ln u tin gp

c Marie Thrse Nguyn Hu Th Lan (HH Nam

Phng).

Lng bc i v hnh phc ca nhn loi t

xa ti nay c mun vn hnh thc. Trn y ti

thng ca tng tnh ngho, c th c gi s hiu

l ngi giu khng c lng bc i. B Melinda

cng chng Bill Gates lp mt qu trn 3.5 t

M kim gip tr em ngho khp th gii. B

khng tham d vo cc chng trnh tr gip m

giao ph hon ton cho mt s c quan thin

nguyn nn cc tr em th hng khng bit tn

b. M Thrsa, mt n tu, cng lp mt qu t

thin nh hn cng vi tn ch gn nh trn nhng

sut i b thng xuyn gp g cc em nn ni

ting khp th gii.

Ngy nay ta li qu nhiu vo c gii v

tin nghi vt cht nn khng th hiu c tm t

ngi xa. Th d sau cho thy np sng n gin

ca ngi Dalat xa d thch ng vi mi mi

trng v sinh hot. Th xem hai ngi vi nhn

sinh quan khc nhau cng sinh sng trong hai mi

trng: thnh ph v ni rng.

a) mi trng thnh ph. ng B, o qun

mu m tc tai chi mt n gp ng A, thy ng

ny ru ria tc tai bm xm, n mc lum thum

nn t v khng c cm tnh. ng A nhn thy v

hiu tm trng ca ngi bn mi.Trong nhng

ngy sau ng A c gng chi chut gn gng sch

s hn nhng khng khi bc mnh. Dn dn ng

B, nhn thy s c gng trn, thy ng A d

thng hn nhng v bn tnh se sua vn cn gy

nhiu phin phc cho ng A. Vi thi gian ng A,

nh bn tnh n gin, khng cn thy phin no

v s trch mc ca bn. H cm thng cho nhau

v u thy bn mnh d thng hn. Tnh thng

nhau pht trin. ng A cm thy hnh phc v

khng cn phin no v cm ha phn no ng

B nhng ng ny v cn ch trng b ngoi nn

cha thy c hnh phc.

b) mi trng rng ni, Cm gic ban u

ca hai ngi nh nhau, nhng ri c hai u cm

thy bc bi hn v thiu mi phng tin v tin

nghi. Nhng sau mt thi gian ng A cm thy

hnh phc nh np sng n gin, v ng B vn

lun lun bc tc v np sng trng b ngoi.

Ta thy rng tnh ngi ngho nh nhng

su m, tnh ngi giu rng ln nhng mng

manh v ci chn hnh phc t hn trong s

n s.


Mt khu dn c thi 1925-30 (khng bit u)

Dalat c nhiu may mn tht c bit v hi

t cng mt lc to cho ngi dn Dalat mt

phong thi ring, khng ni no c trn t Vit:

v thin thi t rng ngi tha, nhiu cng vic,

nhiu c s gio dc tt; v a li vi ni cao, kh

hu quanh nm mt m v trong sch; vi v nhn

ha vi np vn minh v t tng phng khong

ca ngi Php, vi quyt tm hng thng v

o c ca ngi Vit. l ngun gc ca tnh

ngi-Dalat-c-xa v thi im ny l nh cao

ca phong thi ngi Dalat.

2. Vi thnh phn c ngun gc v sinh hot

Trong giai on ny h c tin hiu phn

no mnh lc tt xu ca ng tin nn cng t

vn v so snh gi tr gia tin v nhn phm

v..v Do ci tnh thng khng cn n thun

l thng nhau gip nhau nh trong giai on

trc m tr nn phc tp su m v nhun

nhuyn vi nhiu tnh tit, c khi va au kh va

hnh phc, mi chm n tn phai m cha bit

hnh ng ra sao? B th thng vng th ti.

Trong giai on sau nh c tn tui, ngh nghip,

sinh hot ca h ta hiu c s gian trun v np

sng phc tp lng thin v o c ca h.

Nhng mun tm hiu r hn tinh thn lm vic

ca h ta cn bit thm cc chi tit vui bun trong

cuc sng hng ngy ca h.

trnh hiu lm xin thng cm cho ti

c xc nh ngha v vi cm t chnh tr

dng trong bn tp ghi ny. y l thi gian Php

thuc, nn cc cm t khng chin qun, nh cch

mng c dng ch mi hot ng ca cc

nhn s, cc phong tro v ng phi chnh tr u

l ca ton dn chng Php. Ring trong nm

1945 vic thay ngi i ch xy ra bn ln:

Nht, Vit Minh, vua Bo i v Php, v nh

hng ca Vit Minh ni bt ln nn xin c

tch ra thnh mt n v ring nh qun chng

ng thi dng.

a. Giai on trng thnh ca phong cch ngi Dalat xa (1927-1945)

H thng giao thng hon tt. Dalat

c mi min bit n, dn chng mi ngnh

ngh _ th thuyn, thng nhn, thu khon, dch

v, hc sinh, v c ngi Php _ t ln. Dn s

tng nhanh:1500 ngi (1923), 9000 ngi

(1938), 20 000 (1942), 25000 (1944); s bit th

327 (1936) 728 (1942). y l giai on giao thoa

ca cc tp qun xu tt ca thnh phn mi vi

ci phong thi ring ca ngi Dalat c. Tuy thiu

s nhng quen sng cn kim, n gin y

lng bc i nn h vn gi c ci phong thi

cao p m dn chng thng nhc nh v ca

tng: bn tnh ngi Dalat (khong nm 1945) ci

m, t nh, mn khch, lch s, trang nh, hin

ha, d thng, gin d vv

Trong 20 nm (1925-1945) Dalat c xem

nh hon chnh vi mt qun th kin trc c

o, mt k lc v xy dng mt thnh ph v 9

nm sau khng xy dng g thm na. Triu nh

Hu c Qun o, i din chnh thc (1936),

nhng Dalat vn c t chc t lut l cho n

sinh hot cho ngi Php. T tng ng Ty

ca ngi Php, hc sinh Php Vit v T Lc

Vn on cng bt u nh hng n sinh

hot dn Dalat. ng phng theo nht nguyn:

ch c ring ta vi xu hng bo th v t chng.

Ty phng theo nh nguyn: c ta v i tng

nn sng ci m v thin v khoa hc. T tng

chnh tr ca dn Dalat i vi Php cng thay i

phn no nh thnh qu ca s xy dng thnh

ph v ngi Php Dalat a s c np sng vn

minh lch thip ci m khng nh lnh L Dng.


Phng ca khch ca Langbian Palace (1921)

Trong thi gian ny nng ngip mi bt

u hnh thnh v t pht. n 1938 nhng p

nng nghip mi c chnh thc thnh lp vi

quy ch mi gia nh nng dn c cp mt din

tch va sng nn khng c hin tng i in

ch bc lt dn t in nh min Lc tnh.

Thng nghip v dch v pht trin em n s

cnh tranh v s gian xo; nh giu v tr thc

em li l ngha tin nghi dn tr. Cng vic vn

nhiu nhng ng dn em li ghen ght dm pha,

chia r theo tp qun a phng; s pht trin

chnh lch gia h thng y t v gio dc Php

Vit v v... Ci tt xu ln ln, v ci xu d

bnh trng hn l ci tt. Gn mc th en gn

n th sng ci t tm c bit ca ngi Dalat

xa cng b suy thoi dn dn. Nhng hnh

ng v t tung chng Php nu cao tinh thn

dn tc cng bt u l din. Dalat c nhiu

trng tt vy m c vi ba gia nh tuy c lm

vic vi Php nhng trng tinh thn dn tc,

khng ngi kh khn tn km, gi con ra hc

Hu. C nhng ngi khuyn dn chng ty chay

cc tr chi c tnh cch mit th dn ta nh tr

chi lim cho, leo ct m vv Mt s ng

bo lp cc hi i hu ng hng nh i hu

Hu Tha Thin, i hu Hoan Chu vv

Theo s hiu bit th thin ca ti lut

php c p dng nghim chnh r rng ng

theo cc iu khon v quy hoch xy ct: quang

cnh cc bit th ca t nhn Php, kiu nh ch

A ca t nhn v ti c x ngi Vit; quyt nh

ti hu buc nh p Ngh Tnh khng c xy

trn nh i theo tn ngng Vit m phi xy

thp hn; phn p Ngh Tnh dc theo ng Bi

th Xun c cp pht sau cho nhng ngi

iu kin m b thiu st trong ln cp pht trc.

Cc p ngi Vit c cp pht u tin phi

nm di thung lng ch khng c khai ph ti

nh i. Du tch ca iu lut ny l con ng

vng quanh p Ngh Tnh, n nm 1948 vi my

bm nc, dn lm vn t ng khai ph thm

ln i.

Mun theo kp tc kin thit Dalat, sinh

hot ca mi ngnh ln nh c Php ln Vit cn

nhiu vn, m Dalat khng c ngn hng. Do

h cn sing nng lm vic v tit kim tng xu,

t to uy tn th mi vay mn, hn vn c.

Nhiu hnh thc vn minh c p dng: bun

bn tr gp, gi u v chi hu hi. Tt c nhng

gii php ny u cn lng nhn i ca k c tin,

s lng thin v trng tn ngha ca ngi cn

vn. Nay ta rt quen thuc vi cc phng cch

ny nhng lc tht l y sng to: bun bn

tr gp tng t nh th tn dng, hu hi l hnh

thc tri phiu t nhn.

H hc nhng kin thc khoa hc k thut,

hc suy ngh v l lun c lp, dm mo him v

chp nhn ri ro v tinh thn tn trng lut php,

vvnn pht huy tinh thn t lc t cng,

dm ngh dm lm _

cm t dao hai li. H hc

c li x giao mi, t tng mi, nu nng

trang hong nh ca theo mt ngi Php. Dn tr

c nng cao, bt c chp bo th, hiu c s

gian trun v lng bc i ca ngi tin phng.

Nhng iu ny gip h gi c phn no ci

o c v nhn phm ni trn.


Bn mt c rnh thot nc bng b tng, bn tri

doanh tri nhn cng b hoang.

Dalat min t ha. Mi ngi ln y

u tm uc vic d dng, cng chc khng cn

ngh l b i y. Nhn vin vin Pasteur, Ha Xa,

a D, Cng Chnh c cung cp nh ca ti

nhng c x ring bit. Con ci h c vo hc

min ph Petit Lyce. Cc cng s, nht l ga xe

la, l ca ng ca Dalat, cn rt nhiu nhn cng

loi. Gii ph n v dn lao ng c nhiu

ngnh bun tht nghip li quan vin. Qun n

bnh dn vi cc thc n, bnh tri c sn a

phng mc ln nh nm. Khng c vn nhng

thun ng i lm ca dn lao ng ch cn mt

gnh bn b Hu t ngay trc ca nh, hay phi

gnh ln ch l nui gia nh ng con. Ti

bit hai gia nh ha vin t Bc chuyn vo vi

bao u t lo ngi ban u, no ng nh m con

chu u t cp i hc v tung bay khp th

gii.

Min t ca sng to, ca kh nng:

mt ng bp cho gia nh ngi Php thay v mua

rau ch, dn v nh mua nhng mn cn

thit ti vn cho ngy hm sau thm thu nhp.

Nh vn trng nhiu loi rau cho Php, v ng

bp khc cn ti tnh hn, mua nhng rau ph thi

em ra ch rao bn vi li hng dn nu mn

Php, v con cng chc xm li mua. Mt gia

nh st bn mt vn nh mi trng c ph

thy ch vn phi mn ngi lm c, bn xin

h trng rau trn nhng phn trng v sn sc

vn cho. i bn u li. Trong ngnh th n,

t h l vic kh nht, nu t khng kho mt

tng khng phng m sa ti lui km nng sut.

Ph n thng lm ph h, c c gi vn kho tay

xin t h th, no ng hp kh nng pht chc

thnh th h sng chi. Mt nhm 10 ngi vn

chuyn t bng xe bnh g dng trong vic khai

ph vn ng Hin t chc lm mi ngi mt

cng on ( o t, xc ln xe, y xe ch t,

nu n nh) vn chuyn t cho khu k tc x

trng Grand Lyce.

Ton quyn ng Dng Ren Robin v vua Bo i

khnh thnh ng xe la xuyn ng Dng v thi

gian thc hin ng xe la ny t 1896-1936

Min t ca s cu tin: h khng n h

cng vic nng nh nng ma min l hc c

ci mi. Nim m c ca cha m l con c

vo Yersin hc min ph nn h tt bt lm ngy

m c tin cho con hc trng t, hc thm,

hoc tm mi cch cho c iu ny. Mt anh

bn cho ti bit ba anh lm cho mt gia nh Php

nhng vn ngho nh h xin vo Yersin min

thi. Trng trung hc Dalat hnh thnh rt tr

nh hng n s cu tin ca thanh nin phn

no. Mt s dng b hc, ngay sau khi c bng

tiu hc hoc trc khi c trung hc nht cp,

ra tm hng tin thn khc theo cu con c

nh trong tay hn c ln trong ao. Dalat ang l

mi trng ca trm hoa ua n, mi ngnh ngh

u cn nhn ti, cn sng kin thch hp vi nhu

cu ring . Ci kh l ci khn.


Min t ca n gin v tit kim: Qua

bao nm trui luyn trong gian kh gi tr u thu

hiu gi tr ng tin v khng th no ua i

theo gii hc sinh nh giu cc tnh ln hc, h

phi sng tit kim n ni hnh nh DNA h

tin thm su vo xng ty. Mt ngi con

ti M hi M bng rng li sui, l gt

ht ng bng sng Cu Long, vt sng trng

dng sao m ci cc ko ca m khng rt. Ti

khng qun c cnh tit kim ca gia nh ti,

ch mt tim bun ln ng thi. Mi bui n

tra, con nt ca hai ch tim v ca b con xa,

gn 20 a, cm bao nhiu cng c nhng ng

bp ch cho tht c vo chn u cn nhng chn

sau ch c nc canh hay nc tht c. C my

nh vn qua bao lao tm v cn kim dnh

dm c kh nhiu vng nn sng an nhn

n ngy nay.

Ga xe la c ca cng ty SGAI iu hnh ng xe la

Dalat trc khi c nh ga hin hu. Ga ny ch cn

mt phn nay dng lm ni iu hnh ng xe la

Dalat- Tri Mt

Min t ca thc t: Ngi Dalat xa

ch tm vo thc t thay v bng cp hay danh

vng. Trong thi gian u h mong c c sng

cn. Trong giai on hai, c cht t tin, nh

ca, np sng n nh, h c mong c mt

tng lai vng chc hn. Vo giai on cui, khi

thy r rng thnh qu ca bao nm vt ln

vn ln, h mong xy dng tng lai vng chc

cho con chu nh trng hp sau. Nhiu ngi

Vit Cali nh kh hu m p hng th nhiu

tin nghi nn a thch ci b ngoi vi o qun xe

c ton bng hiu k c c. Tri li Min-

nesota, chng lnh h khng cn o qun p

m cn cho m, khng cn xe danh ting m cn

xe c my tt d n my v khng b h dc

ng. H thy v hiu r on ng lp nghip

l cn n chc mc bn, o b lm chung v

trnh xa cnh ua i trm hng bc o lng bun.

H sng vi o c v hnh x theo lng tm:

khng lm nhng iu mnh khng mun ngi

khc lm cho mnh. l ngi lng thin o

c. Sau 1945, i sng phc tp hn, o c

gim dn v h phi lun lch lut l. l lng

thin lut php. Cui th k 20 khi chnh tr xen

vo nhiu hn, i sng qu phc tp buc ngi

dn phi sng vi lng thin chnh tr. Ngi

xa, sng n gin tht th, to dng ti sn

vi lng tm ngi qun t trong nn mng

lng thin o c iu m nay kh tm. Ta c

th xem s lng thin nh ci bong bng cao su

c thi phng. Lp cao su ni gc dy vng

chc nhng mng dn khi c thi hi vo. Cn

dng bong bng l cn lng thin, bong bng b

thnh bt lng. Ta bit mi vt u c hai mt

nhng khng lm sao bit c mt trong ca ci

bong bng, nn ng cu ton.

Trong giai on ny Dalat hon thnh v

mng nht l chng ta hiu c phn no s

ng gp v vt cht ca ngi tin phng. Nh

s giao thng thun li, s pht trin v thng

nghip, s hin din ca gii tr thc nn dn tr

ln cao mau chng. Nhng iu ny gip h hiu

r hn nhng tnh tit o le ca tnh thng trong

trng i. l ct li ca tnh thng trong o

c v gip cho ngi Dalat xa gi vng c

phong thi c bit ca h trong giai on k tip.


b. Giai on thoi ha ca phong cch ngi Dalat thu xa (1945-1954).

Khi chnh quyn ng thi, Vit Minh,

pht ng chin dch tn c, Nhiu ngi tn c

xung Phan Rang v ngh rng tn c khng lu.

a s cho y l dp tt v min Trung thm

qu c.

Khi Php ti chim Dalat, nhng gia nh

tm tn c xung Phan Rang v may mn thot

khi bnh tt, hoc khng b Php git, bt u hi

c v m thm cm u cm c lm li cuc i.

V Vit Minh chim gi hai tnh Bnh nh v Ph

Yn nn i a s nhng gia nh tn c v min

Trung khng tr li c ngoi tr mt s t c

tin mo him hi c bng ng thy. Dn chng

t Nha Trang n min Nam mi thnh phn

ch th lm n hay c hi ch ngha o o ln Da-

lat mua v chim nhng nh v ch. Tim Nou-

veauts Hanoi ca thn ph ti b mt ngi Sai-

gon dn Ty chim i thnh Saigonais. Dn s

tng kh nhanh mc du b hn ch trong thi gian

Hong Triu Cng Th.

Thc Cam Ly thu xa

Trc 1945 cha c radio, bo ch rt hn

ch, mi ngun tin chnh tr hu nh l truyn

khu khng c loan truyn rng ri nn dn

chng Dalat sng trong thanh bnh. Khi Vit Minh

ln nm chnh quyn dn chng mi bit s hin

din v hot ng thm kn ca h. Trong thi

gian tranh ti tranh sng ny, dn chng rt s b

gn ti Vit gian c th b t hnh hoc b a i

an tr vi ngy v tht mong manh. Nhng ngi

hi c, qua bao th tc rc ri, v n ni thy nh

trng khng, vn y c k c phn tro v vt

dng chn du cng khng cn. H nh phi

chp nhn np sng m ni che tai, mt m tai ic

cho qua ngy. Bit mt nhng ngi ch mi ca

bao cn nh c m khng dm hi han lin lc.

Cy cu Nht ny c thay th bng cng hp ti

ng ba ng Yersin v B Huyn Thanh Quan. i

cao bn tay tri l i dinh Cng S v ch Ha Bnh;

i li pha tay mt l i C, lm cy thp l Tri

Thiu sinh Qun, (H Dalat ngy nay)

Tnh xa ngha c ca lng ging, ca

cng ng thay i v c ni tan bin, nh li

din t sau y ca ngTrung Tn, ch mt tim

bn st ti ng Cu Quo, Tnh ngi nm

1935 nh nc cam vt ng trong ci chn t c

mi thm thoang thong, hng v ngt du vi

cht hu cn li trong c sau khi nut. Tnh

ngi 1955 nh cht nc cam vt ng trong ci

ly thy tinh y nc xay chng mi chng v

lm lnh but t nu rng n c hng. ng tha

phng cu thc ti Dalat hai ln: vo lp nghip

nm 1935, tn c v Qui Nhn nm 1945, hi c

vo li Dalat nm 1954, v b kt li Bnh nh

chn nm. Tc kin thit Dalat qu nhanh, tin

nghi qu hp dn lm cho bao tnh cht tt p ca

dn chng cha kp thm su b xi mn.


Nhng ti sao li qu nhanh nh vy? Hy

xt cc con s sau y. Dn s Dalat 25,800 ngi

(1945), 5,200 (1946), 52,000 (1954). T l dn

chng nm 1946 so vi nm trc l 24% v vi

chn nm sau l 10%. Vi 10% thnh phn c m

cn gi c phong thi ring c bit ca cng

ng c ni ln mt cch hng hn l nhn phm

ngi Dalat xa trong sng, tt p qu.

Mc ch ca bi vit ny ch mun trnh

by vn x hi, nhng ti vn phi nu hu qu

ca vic tn c hn su mi nm v trc ch

cng nhau suy ngh ci nhn phm ca tin nhn

m thi. Qua vic tn c, theo thin ngi Dalat

xa, c nhng c im:

a) thng ngi, cu tin, o c, tn

trng lut php nn h chp hnh lnh tn c mt

cch nghim chnh.

b) khng qun ngun gc t tin nn v

thm nhn dp ny.

c) a s 76% dn Dalat xa _ thnh phn

nng ct ca thi khai sn ph thch to nn

ct li ca phong thi ngi Dalat _ sinh hot ra

sao khi v sng li ti min Trung.

Xt qua c bn giai on tc phong ngi Dalat

ty thuc vo hai yu t chnh m cc tnh thnh

khc khng c:

1) v mi trng: kh hu qu lnh v Da-

lat cha c ngi Vit.

2) v con ngi: ngi Php giu, mnh

vi y uy quyn v ngi Vit ngho cam

chu s phn nhng hng thung trong o c.

TINH THN

NGI DALAT XA

Tinh thn ca mt s danh nhn hay quc

gia thng c truyn tng qua huyn thoi: mt

thc th h o khng cn chng minh m ch cn

lng tin ca dn chng. Lng tin cng cao huyn

thoi cng d lan truyn. Huyn thoi ngy nay

kh lan truyn v dn tr ngy cng cao. Ngi

cht l ht nhng cc danh nhn li ting thm

mun i. Dalat khng c danh nhn nhng lch

s ghi nhn dn Dalat xa li mt phong

thi ng ngng m, iu m chng ta ang c

tm s liu. Khng c tng nhng on dn qun

v danh hp ny to c thnh tch tt. Tuy v

danh nhng ui qu m st cng l cha ta, cng

hu khanh tng cng l cha ngi nn ta cn

lm lt nhng g lin h c li ci tinh thn

ca h.

Mun hiu tinh thn ca h cn phi c

nhng chi tit c th v cuc sng. Ai ai cng bit

s tin nghi v cc phng tin hin hu lm

chng ta khng th hiu c nhng kham kh

ca ngi xa cng nh hai ch ng nhin

tm thng li cng lm cho chng ta bi ri hn

khi tm hiu mc gian nan ca h. Nu khng

ghi li mt vi th d cn thit chng ta s lc li

lun.

Tnh mu t xa v nay hon ton khc

hn. Tr con xa ch qu khi m i ch v, tr con

ngy nay thn nhin ly qu trong t lnh khi cn.

Ta nghe nhiu chuyn tnh mu t t gia nh

ngho m rt t thy t con nh giu. S sch Da-

lat ghi t nhn c a ln Dalat lm cng,

ng nhin ta ngh ngay l ti phm m

khng h ngh ch v mun c mt i sng d

chu hn nn h khng thu m b a y, cng

nh ngi tha phng v kh qu mun ln

lm cng l thng tnh, m khng h ngh n

vng ny ch c ngi Mi nn phi sng mi

my nm trong cnh trai tha gi him. Sch Dalat

ghi ng Nguyn thi Hin a mt s di dn

Ngh An v mi nm sau ng Hong trng Phu

a ngi H ng vo Dalat.


Gio Hong Chng Vin

Ngi H ng c gip v xe la,

c tr cp tin bc v nh tm tr lc ban u.

Bn thn ti cng hiu l ngi Ngh An cng vo

bng xe la. No ng n nay ti mi bit ng

xe la ln Dalat hon thnh nm 1932 v ng

H Ni Si Gn nm 1936 v khng th hiu ba

ti gp kh khn g v lm sao i th chi ph

cho li 20 ngi trn hnh trnh gn 2000km bng

xe hi vo Dalat nm 1928?? Cng l ng

nhin mt lo thnh khng nh vi ti l v cuc

sng, a s nhng ngi lm n lin quan n

khai thc g hoc sng ven thnh ph u t

nhiu c lin quan n kinh ti cho khng chin

qun.

bu th trn ng th di

hay

khn cht di cht, bit th sng.

Ti suy ngh nhiu v vic ghi li danh

tnh hoc mt s chi tit v ngun gc t nh, thp

km ca mt s nhn chng m con chu h c

th khng mun nu ra. Ti xin khng nh l

khng h c cht ngh no xu v h c. Ngc

li ti li thy cc iu lm h cao qu hn, v

cm thy cc chi tit ny rt cn thit ni ln

ci tinh thn ca ngi xa m ta mun duy tr v

pht huy thm. Ti khng dm c k vng cao xa

nhng ngh rng cc chi tit ny c th l mt

phn ca bo tng vin _ nu c thnh lp sau

ny _ v ngi Dalat xa. l nhng ci mc

ta cn c v tm hiu thm v thi gian trc. V

Dalat, ti xin li trc thn thuc cc nhn vt

ny hiu, thng cm v h x cho nu gia nh c

iu khng c va .

Thm c khch sn Langbian Palace

Cc t nhn xa tn c v min Trung u

mt. Con ci h nay cng khong 80 v sng

qua bao thin tai chc cng thnh ngi thin

c. Nhng ngi n Dalat sau _ nh cn li

chng tch ca s nghip v sinh hot _ cng

qua i c xem l th h th nht: th h ca s

liu. Nhng ai chng kin phn no cc sinh

hot nh chng ti _ cng gn t xa tri

_ c

xem l th h th hai: th h nhn chng. Nhng

ai ch c nghe cha anh k li phn no tinh thn

h sng, nay ang sng trong thi i ca tin

hc, l th th th ba: th h tinh thn. Tuy y l

ba thnh phn c lin h n Dalat, nhng Dalat l

ca ton dn Vit nn mong rng mi ngi chng

ta hy cng chung sc tm ngun gc, tm ci tinh

thn lm vic ca tin nhn theo phng thc

c trnh by phn sau vi c mong ci

phong thi tt p s c vnh hng v chng

ta li cho con chu mt di sn v cng qu

gi.

a) S ng gp ca th h s liu.

Ti p Tn Lc ng Trng Ni, ngi

Qung, sng gnh vi ra ch chiu gnh v nh

cho cc b bn vi nhng sc khe km dn phi

chuyn qua qut ch sng trong cnh g trng

nui hai con. Hng ngy c nhn ci thp trng


Yersin phn u v c m con ng c vo

hc . Ti c ng nhiu ln tm s v nh

hng dn con ng em c vo Yersin.

Ngho nn vt v nhng ng chng bao gi c

cm nhm nhng mn hng kh hng h nh

m treo trc ming mo. S tn ty v lng

thin ca ng lm cho bn hng trong ch thng

qu ng v thnh thong biu ng cht qu cho

chu. Con ng, mt gio s trit ni ting trng

Trn hng o, t trong tp th:

Sen n vn tnh

Chai phng nhng bn tay

try nt nhng bn chn

nh vn ngho, thn vn gy

m cha lm, thin h n

i ngho khng chu ni

m mt qu ba mi

cha xc tng ng rc

nui con cho nn ngi.

Chu ni ng l mt tin s trng Berkley, M.

ng Nm Nin, ngi Qung Bnh, ng ti

Tn Lc, nh c k thut cao l ngi ph c gii

nht trong m phu lc l. ng vui v lc quan ni

vi ti ngi gy n c nh ting n c n

b con gi m, tao nh li ph bin m c thnh

thm xanh lm ty m m cho tao tin sng hn

ng n c. Tao khng lo i v cn h ten Palace

l tao cn cm n v khng s b b chiu khi qua

i. ng ch hai quan ti bng g d kh p,

di ging, trong c hai bao tr Cu t, v

bo trong Tn Lc ai sng hn tao. Xuyc m

dua nghe (sur mesure t ca ngi th may u

phc dng may theo ng kch thc). l tt

c s nghip ca i tao, nhng d sao vn kh

hn ngi bn p .

T lu ngi th p quan st hng

xm v thy rng nhiu vt ph thi trong cng

trng xy ct khi qua tay ngi th n s thnh

hu dng. Mi ngy i lm v h lm khi th cc

gch, khi th vi lon ct hoc m gch vn v tr

thnh ng trong sn nh. Ln hi h dng xy

tng, lt nn nh v..v... ng c dnh dm mua

mt cn nh v s m cho b v mt qun bn tp

ha nh vt v hn l i p . ng b hng

m v hy vng thng Sng, c bng Yu Lc va

bit c bit vit, ang theo ngi bn hc lm

th n. N s xy vch v lm nn nh bng xi

mng qun ca b sng sa hn.

Nhiu ngi th nh ng Trn Lai c tay

ngh cao chuyn qua lnh khon (tacheron) nhn

thu li cng vic ca cc nh thu, ng Nguyn

thnh H tc Xu H, nh c Php vn, nn chuyn

thu cc bit th cho Php v c bit th ring ti

ng L Gch, ng T duy Ho mt th n tr

thnh ngi cai gii c nh thu Gross tn

nhim v trng dng.

Sn H bng hiu ca mt thng gia, ca

th h ngi Dalat th hai, ni ting t thp nin

1960 v vn tn ti n by gi. Theo cha gi t

Ngh An vo Dalat nm 8 tui b ni ting

thng minh lanh li. Nm 1945 tn c xung vng

ngoi Phan Thit, khi Php ti chim Vit Nam,

cc nng sn a vo tnh l b khm xt gt gao.

Dng tri mt t chn nc b ly ht ht ra ri

nht trng g vo, t ci mt vo li v ngy ngy

qua i kim sot d dng. Lp gia nh vi mt

ngi ti x ch rau, cng nhau cht chiu vt ln

vi ngh, v vn ln vi bao kh khn. Ngi

chng vi t tm v tha ca ngi mnh thng

qun cha Linh Sn. Ngi v, tri qua bao nm

thng gian kh vi cha gi v em di, t trng

tm vo tnh mu t nui n con mi a n

hc. C cng mi ng c u gi b khng t

b nhng th on cn thit u tranh vi ng

nghip trn thng trng. Gn n th sng nn


khi kh gi b nghe li chng gip nhiu gia

nh ngho khng phn bit hon cnh, ngun gc

v tn gio. Khi chin dch bi tr t sn mi bn

ang si sc Dalat v b, ang Saigon, nht

quyt v li Dalat trc s can ngn ca b con.

B bo v thnh cng ti sn ca b ng theo

cu khn ngoan n ca quan mi bit. B cha

h t chn ti cng trng, nhng s khn ngoan

nhy bn, v s dm ngh dm lm ca b v

thng trng ng thi l nhng bi hc qu

gi khng hiu hu th c hc hi c g khng

nhng ti ngh con chu b nn ghi li vi cc tnh

tit Dalat hc c d kin nghin cu khi cn.

B c nhiu iu c bit khc na nn mt

trng lo trong p bo: con ny m bit ch th

lm t tng ri. B p dng hon ho cu

khn cht di cht bit th sng. B cng l ngi

cho chng ti mn tin i n ni ri tr sau

vt bin. Khun kh bi vit khng ch

ghi ht thnh tch v b. Bit b kh nhiu nhng

khng bit ht tnh tit s vic, nu ghi thiu st

hay sai lc s gy nn hiu lm nn ti khng

nhng khng dm ghi m cng khng dm xt

on nhn cch v tinh thn lm vic ca b. Ti

xin ghi li s lm li ca nh i vn ho T ng

Pha (TP) c gi hiu ti v cc nh

kho cu Dalat hc tm hiu sau vy.

TP ch hai cu th

Minh nguyt sn u khiu

Hong khuyn nga hoa tm

ca T Tng Vng An Thch l v l v trng

sng m sao li ht u ni, con ch vng sao li

nm trong lng hoa c, nn sa ch KHIU ra

ch CHIU, ch TM ra ch M. Hai cu th

tr thnh

Minh nguyt sn u chiu

Hong khuyn nga hoa m

Ngha l:

Trng sng chiu u ni

Ch vng nm di bng hoa

Khi TP du ngon n mt vng ni rng,

ni c loi chim tn Minh Nguyt v mt loi

su tn Hong Khuyn. TP sc nh li hai cu

th ca Vng An Thch c ngha l

Con chim Minh Nguyt ku u ni

Con su Hong Khuyn nm gia a hoa.

ng rt hi hn v lm li ca mnh.

Hon cnh x hi a y ba ngi n

ng (Trng Ni, Nm Nin v ngi th p )

xung tn ng cng, nhng nh sng n s h

vn hnh phc vi nhng g ang c, vn gi c

t tm tinh khit trong ngho nn, v vn vui vi

cuc sng,. Tuy ng di y thang x hi

nhng tinh thn cu tin v o c ca h vn

c th hin r rng nh nhoi hay vn cao ty

ngi, ty hon cnh. Ghi li danh tnh ba ngi

th ngnh xy ct (Trn Lai, Nguyn thnh H v

T duy Ho) c c sng to v y quyt tm

hng thng c th ang trn to thnh tch

tt m v thi cuc nn s nghip b ct ngang,

v ngun gc b Sn H chng minh l c

nhng ngi t hc hoc thn phn thp km vn

c th tr thnh i doanh nhn. Ti tp trung

phn no nhng chi tit trung thc ca cc nhn

vt c ngun gc thp km trn gip ta thy

trong mi trng tt s ngho nn khn kh

khng lm mt nhn phm hoc lm gim kh

nng con ngi m cn gip chng ta hiu r thm

np sng v tinh thn ngi Dalat thu xa.

Nhng ngi ca thp nin 20 nay u

mt v khng cn cht du vt g nn nh phi

cn c vo th h th nht. Nhng g ti bit v

thu thp c v sinh hot ca h trong hon

cnh kh khn l tnh thng v gip ln nhau

vn cha m phi cn s nng ta mt thit

vi nhau.


Rng thng l sn i trng Yersin, dy nh lu trng l

trng Yersin, bn tri l h Xun Hng, nh cao l i

Cng S v ch Ha Bnh, lm cy en cao l nh giy thp

gi, khu nh trng trc lm cy l ng Bi thi Xun gn

h i C, con ng bn tay mt l on cu st vi

ng Yersin.

Sinh hot ca ng Tng hp Pht (THP),

thu khon ngi Hoa di y gip ti hiu tm

quan trng ca s nng ta. ng THP, xut thn

mua bn ve chai, ba chm by ni ln lc trong

nhiu ngnh. Khi sc m cng ty ng mn

mt gio s trng Cng Chnh, hc Php v,

n lng thng sut i tnh b tng ct st cho

tt c nhng cng tc ca ng y, nhng phi tnh

tht st v an ton th thuyn c theo m

lm v gy uy tn vi ch nhn.Tt c cc giao ko

u bng ming. Nh s gii thiu ca bang ch

ng THP c mua chu vt liu. V sau ng c

xng lm sn st, xng lm mc, h thng

cp phiu cho nhn cng ngho mua r nhu yu

phm trc tip vi cc hng sn xut thuc bang

Phc Kin. Nhng khc st vn, b loong lc

lng u c gom ng bn cho dn ve chai.

Nhng khc g vn, dm bo, mt ca u c

mt hng nh ti dn hng ngy em v t l.

l tinh thn ca cu ngi n cm k hp cho,

tin nhau, nng ta nhau lu di cng vn

ln. Ti c ng Thy gii thiu vo tnh b tng

ct st, nh ngh tay tri v c hng cc iu

kin nh ng. Qua cng vic ny ti tip xc vi

kh nhiu thng gia ln nh ngi Hoa v hiu

phn no h thng gip vn, nng ta nhau, s

lng thin, cn kim tho vc ca ch nhn v

nhn cng ca cc nh kinh doanh Hoa. Cc iu

ny gip ti rt nhiu trong vic tm hiu tin trnh

lp nghip ca ngi tin phong Dalat di y.

Ngi Vit Dalat ni ting nht thi l

ng V nh Dung, mt gng sng ca thi i

m khng ai bit ng lm nhng g trc khi xy

nh ga (1932), xy cc dy ph xung quanh ch

Ha Bnh, cha Linh Sn vv

Trng V B Quc Gia

Khng th hiu c ti sao Php dm

giao cho ng thc hin nh ga ny. Ngun nhn

cng vt liu t u, khng du vt. Mun tm

hiu ngnh xy ct ni ring v ngi Dalat thu

xa ni chung cn phi bit r hn cc hot ng

v nhn cch ca ng v ng l nh thu Vit Nam

u tin v ln nht ti Dalat. Qua bao nm thng

cc cng trnh ca ng vn tr gan cng tu

nguyt trong khi mt s khng t cc bit th ca

ngi Php xung cp. iu ny ni ln kh

nng k thut v lnh o ca ng kh cao va v

k thut va ngun vn nn mi nhn c cng

tc nh ga. Cng ng phc ng hn v nhn cch.

ng c d tng nhng mnh dn ng ln cnh

tranh ngh nghip vi cc nh thu Php v c

cng ln v thnh lp v pht trin Pht Gio Da-

lat.

Cc ng Nguyn vn Ting, Th An

ng v ba ti u giu lng bc i, trng tinh

thn cng m bc nhau ln ln trong ngh

mu sinh ging ng THP. ng Ting vi lng tin

mnh lit vo kh nng mnh khng ngi sn

lam chng kh ca BLao xung phong ti

Dalat nguoi xua 2a

Documents

Transcript of Dalat nguoi xua 2a