ANGLOSASI I WPYWY ANGLOSASKIE W SKRYPTORIACH KAROLISKICH DO KOCA IX WIEKU

Publikacje Instytutu Historii UAM 62

DARIUSZ ANDRZEJ SIKORSKI

ANGLOSASI I WPYWY ANGLOSASKIE W SKRYPTORIACH KAROLISKICH DO KOCA IX WIEKU(Studium paleograficzno-kodykologiczne)

Instytut Historii UAM Pozna 2004

Copyright by Instytut Historii UAM, 2004

Projekt okadki: Na okadce: caostronicowa miniatura z symbolami czterech ewangelistw (f. 100v) zkodeksu tak zwanych krakowskich Praedicationes [Krakw, Archiwum i Biblioteka Kapituy Katedralnej, 140(43)] (za zgod dyrektora Biblioteki i Archiwum Kapitulnego w Krakowie, fot. Stanisaw Michta).

ISBN: 83-89407-60-4

Instytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. w. Marcin 78 61-809 Pozna tel./fax (0-61) 829-47-26/829-47-25 e-mail: history@amu.edu.pl http://historia.amu.edu.pl

Skad: Micha Traczyk

SPIS TRECIWstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Cechy kodykologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych . . . . . . . . 1.1.1. Rodzaj skr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.2. Technologia przygotowania pergaminu . . . . . . . . . . . . . . 1.1.3. Skadki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.4. Liniowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.5. Wymiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.6. Przycinanie brzegw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.7. Numerowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Cechy kodykologiczne jako wyznacznik wpyww anglosaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Analiza statystyczna rkopisw kontynentalnych z insularnymi cechami kodykologicznymi . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.1. Rkopisy przygotowane w caoci na sposb insularny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.2. Rkopisy z insularnym pergaminem . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.3. Rkopisy z kontynentalnym pergaminem, ale liniowane na sposb insularny . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.4. Rkopisy z insularnym pergaminem, ale liniowane w stylu kontynentalnym . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.5. Rkopisy z liniowaniem mieszanym kontynentalno-insularnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.6. Rkopisy z insularnymi cechami kodykologicznymi . . . . 1.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Pismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Geneza pisma anglosaskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1. Pismo anglosaskie i iryjskie rnice i cechy wsplne . . . . 2.1.2. Inspiracje kontynentalne a geneza pisma anglosaskiego 2.1.3. Modele rozwoju pisma insularnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 23 25 26 31 32 36 40 42 42 43 47 47 50 51 52 53 54 58 59 59 61 68 70

2.2. Cechy charakterystyczne pisma anglosaskiego . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Anglosaskie pismo na kontynencie . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1.1. Rkopisy iryjskie powstae na kontynencie . . . . . 2.2.2. Anglosaska prowincja rkopimienna w Niemczech . . . . 2.3. Okrelenie pochodzenia etnicznego skryby na podstawie pisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1. Anglosasi i Iryjczycy uywajcy pisma karoliskiego . . . . 2.3.2. Skrybowie kontynentalni uywajcy pisma insularnego . 2.3.3. Rne rodzaje pisma uywane przez tego samego skryb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.4. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Abrewiacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.1. Problemy badawcze zwizane z abrewiacjami . . . . . . . . 2.5. Ligatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6. Insularne wpywy na pismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6.1. Problem nauki pisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6.2. Imitacje rnych rodzajw pisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6.3. Poszczeglne litery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7. Inskrypcje kontynentalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.8. Przybory do pisania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.9. Pismo jako kryterium wpyww anglosaskich i insularnych. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Interpunkcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Geneza interpunkcji w rkopisach insularnych . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Interpunkcja u Anglosasw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Insularna interpunkcja w rkopisach kontynentalnych . . . . . . . . . 3.4. Akcenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1. Charakterystyka statystyczna akcentw w rodzimych rkopisach insularnych . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.2. Charakterystyka statystyczna akcentw w rkopisach kontynentalnych wykazujcych wpywy insularne . . . . . . . 3.5. Znaki cytowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Znaki korekcyjne i korektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Znaki korekcyjne jako wyznaczniki wpyww anglosaskich . . . . . 4.2. Korektury jako lady wpyww anglosaskich . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Iluminacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Geneza anglosaskiej ornamentyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.1. Wpywy orientalne i koptyjskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.2. Wpywy kodeksw pnoantycznych i bizantyjskich . . . . . 5.1.3. Wpywy kontynentalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Charakterystyczne elementy anglosaskiego zdobnictwa kodeksowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

74 78 81 82 85 88 93 94 95 96 97 105 107 111 115 120 124 126 130 132 133 136 138 141 148 151 156 162 164 164 171 175 177 181 183 185 186

5.3. Wpywy anglosaskiego iluminatorstwa na rkopisy kontynentalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.1. Problemy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.2. Dziaalno iluminatorw anglosaskich . . . . . . . . . . . . . . 5.3.3. Oddziaywanie anglosaskich wzorcw . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.4. Oddziaywanie anglosaskich wyrobw rzemiosa artystycznego i anglosaskich rzemielnikw . . . . . . . . . . 5.3.5. Asymilowanie elementw insularnych do lokalnego stylu 5.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Imiona skrybw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Glosy i wpywy jzyka staroangielskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1. Glosy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1.1. Glosy anglosaskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1.2. Glosy syntaktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1.3. Glosy starogrnoniemieckie a wpywy anglosaskie . . . . . 7.1.4. Glosy rylcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1.5. Glosy iryjskie i inne celtyckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. Wpywy jzyka staroangielskiego na jzyk i pimiennictwo starogrnoniemieckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Runy anglosaskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1. Geneza run i jej zwizki z ocen wpyww anglosaskich na podstawie run . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2. Runica manuscripta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3. Terytorialna dyspersja rkopisw z runami . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Greka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1. Greka na aciskim Zachodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2. Greka u Iryjczykw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3. Greka u Anglosasw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4. Podsumowanie greka jako wyznacznik wpyww anglosaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Wpisy rnego pochodzenia i przeznaczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. Cechy jzykowe aciny oraz tradycja rkopimienna tekstu . . . . . . . 11.1. Hibernizmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2. Hibernizmy w pisowni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.1. Konfuzja s-ss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2.2. Konfuzja s-ss w rkopisach kontynentalnych . . . . . . . . . 11.3. Hibernizmy leksykalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.4. Anglosaksonizmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.5. Hibernizmy jako wyznaczniki wpyww insularnych w praktyce badawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. Proweniencja tekstu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

189 191 193 198 202 204 207 208 223 224 224 229 232 239 240 241 245 245 248 259 260 261 262 264 268 271 273 276 277 278 281 288 293 294 295 296 297

13. Oprawy kodeksw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. Importy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.1. Przekazy rdowe o imporcie ksig w Anglii . . . . . . . . . . . . . . 14.2. Praktyka badawcza w ustalaniu rkopisw importowanych . . . 14.3. Obraz statystyczny importowanych rkopisw . . . . . . . . . . . . . 14.4. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15. Insularne wzorce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.1. Metody wykrywania insularnych symptomw . . . . . . . . . . . . . 15.1.1. Abrewiacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.1.2. Konfuzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.1.3. Inne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.2. Rodzaj insularnego wzorca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.3. Symptomy insularne nabyte wtrnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4. Udzia insularnych wzorcw w kontynentalnej produkcji rkopimiennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czciej cytowana literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czciej wykorzystywane drukowane katalogi rkopisw . . . . . . . . . . Contents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . English summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

308 312 313 314 323 325 327 328 331 335 337 338 341 342 345 346 351 354 354 355 407 412 416

WSTPCelem badawczym, jaki przed sob postawilimy w niniejszej pracy, jest krytyczne przedyskutowanie metod pozwalajcych na ustalenie bezporedniego iporedniego wkadu Anglosasw w prac skryptoriw kontynentalnych od schyku VII do koca IX wieku na podstawie analizy cech paleograficznych zachowanych rkopisw. W sferze naszych zainteresowa bd wic rkopisy, ktre powstay na kontynencie przy wspudziale Anglosasw, pod wpywem ich specyficznej praktyki rkopimiennej, oraz rkopisy, ktre zostay przywiezione z Anglii, a ktre jako kopiowane wzorce oddziayway na styl pisarski skrybw z orodkw kontynentalnych. Chcielibymy wic po pierwsze, wydzieli interesujce nas rkopisy zcaoci kontynentalnej spucizny rkopimiennej, po drugie, okreli rodzaj wpyww anglosaskich na produkcj rkopisw, po trzecie, ustali jej wielko oraz sprbowa uchwyci przemiany w okresie uwzgldnionym w pracy. Pod terminem wpyw1 rozumiemy to, co moemy zidentyfikowa w rkopisie jako lad dziaalnoci anglosaskiego skryby lub skryby pochodzenia kontynentalnego, ale wykorzystujcego w rnym zakresie technik rkopimienn wypracowan przez Anglosasw i tylko dla nich charakterystyczn, a przyswojon czy to wskutek przebywania w otoczeniu anglosaskiego skryby(w), czy na drodze autodydaktyzmu, na podstawie dostpnych anglosaskich kodeksw. Ujawnienie tyche wpyww moliwe jest tylko na podstawie analizy samych rkopisw, gdy niemal wycznie one umoliwiaj wgld w prac wczesnoredniowiecznego skryptorium. Pozostae rda zarwno pisane, jak i ikonograficzne s ubogie, a przy tym w przewaajcej mierze nie odnosz si do konkretnych orodkw rkopimiennych. Z tego powodu wyodrbnienie rkopisw powstaych w poszczeglnych skryptoriach i ich szczegowa analiza jest praktycznie jedyn metod pozwalajc zapozna si wspczesnemu badaczowi ze zwyczajami kopistw, z metodami ich pracy oraz wewntrzn organizacj skryptorium. Jedno1 Termin wpywy jest jednym z najpowszechniej uywanych w paleografii, por. B. Bischoff, Die Rolle von Einflssen in der Schriftgeschichte, [w:] Palographie 1981, s. 94-105 (peen opis bibliograficzny czciej cytowanej literatury znajduje si w wykazie zamieszczonym na kocu ksiki), ktry pisze, e jest on einen der gelufigsten und unentbehrlichsten Termini aus dem Arsenal der palographischen Fachsprache.

10

Wstp

czenie na tyle, na ile pozwala zachowana spucizna rkopimienna moemy na tak wydzielonym zespole rkopisw odtworzy etapy rozwoju samego skryptorium i ewolucji praktykowanej w niej techniki przygotowania kodeksw i ich kopiowania, a co jest szczeglnie wane dla badanego przez nas problemu metodapowysza pozwala zidentyfikowa rda obcych wpyww na praktyk rkopimienn poszczeglnych orodkw rkopimiennych. Dlatego te w naszej pracy, mimo i w tytule mowa jest o wpywach na skryptoria, to zajmujemy si w niej wycznie rkopisami, poniewa na tym etapie badawczym interesuj nas jedynie zagadnienia metodyczne pojawiajce si przy ustalaniu wpyww anglosaskich w skryptoriach. W pierwotnych planach praca miaa skada si z dwch czci: pierwszej, ktrej ciar skupia si na podstawach metodologicznych umoliwiajcych wydzielenie interesujcych nas rkopisw kontynentalnych, oraz drugiej, ktra miaa by obszernym omwieniem skryptoriw, w ktrych powstaway rkopisy anglosaskie i wykazujce anglosaskie wpywy. W tej czci zostayby uwzgldnione nie opublikowane materiay z naszych bada nad prozopografi Anglosasw i Iryjczykw dziaajcych na kontynencie do koca IX wieku2. Poniewa rozwaania metodologiczne rozrosy si znacznie ponad nasze wczeniejsze oczekiwania, postanowilimy nasz prac rozoy na dwa etapy. Pierwsz cz przedstawiamy w niniejszej ksice. Terytorialnie zakres naszej pracy obejmuje Europ Zachodni, ale gwne orodki wpyww anglosaskich ograniczaj si do kilku regionw poddanych ich silniejszej penetracji. S to przede wszystkim: pnocna i wschodnia Francja, teren dorzecza Renu i Menu, poudniowe i rodkowe Niemcy oraz pnocna Italia. Cezur pocztkow wyznaczaj pierwsze lady wpyww anglosaskich w rkopisach kontynentalnych, ktre pojawiaj si w kocu VII wieku3. Przyjta przez nas cezura kocowa (schyek IX wieku) nie jest tak oczywista, ale jej wybr uzasadniony jest kilkoma przesankami. Po pierwsze, najwczeniejszy okres rodzimej anglosaskiej produkcji rkopimiennej, ktrego charakterystyczn cech wyrniajc stanowi specyficzny rodzaj pisma, jest nam dobrze znany tylko do drugiej poowy wiekuIX, gdy spucizna rkopimienna z nastpnego pwiecza jest bardzo skromna pod wzgldem ilociowym, a wzmoenie aktywnoci skryptoriw w Anglii, jak si obserwuje od poowy X wieku, miao wwczas pod wzgldem paleograficznymju wyranie inny charakter. Po drugie, na przeomie IX i X wieku koczy si drugi po2 Wyrnilimy nieco ponad sto kontynentalnych orodkw rkopimiennych, wykazujcych wiksze lub mniejsze wpywy anglosaskie, i kilkanacie, w ktrych widoczne s jedynie wpywy iryjskie. Zebrany materia prozopograficzny, dotyczcy Anglosasw przebywajcych na kontynencie do koca IX wieku, obejmuje okoo trzystu przypadkw pojawienia si tam poszczeglnych osb i caych grup. Jeli za chodzi o Iryjczykw, to materia, ktrym dysponujemy, obejmuje okoo siedemdziesit osb igrup. Wprezentowanej tu pracy powysze dane prozopograficzne zostay w miar potrzeb rwnie wykorzystane. 3 Dla uproszczenia notacji posugujemy si przyjtym w paleografii systemem skrtw na okrelenie czasu powstania rekopisu. Na przykad pocztek IX wieku zapisujemy IXin, schyek IXex, poow wieku IXmed, pierwszy kwarta IX,1/4, drug tercj IX,2/3, drugie dziesiciolecie IX,2/10, przeom stuleci VIII/IX.

Wstp

11

renesansie northumbryjskim z przeomu VII i VIII wieku okres rozkwitu kultury anglosaskiej, jaki notujemy za panowania krla Alfreda Wielkiego (zm. 899/901)4. Po trzecie, znaczca dziaalno misjonarzy anglosaskich w pastwie karoliskim, zauwaalna od drugiej tercji VIII wieku, ustaje na pocztku wieku IX. Pniejszaich obecno na kontynencie, mimo e dugo jeszcze bya w duej mierze refleksem wczeniejszych akcji misyjnych, stopniowo zmieniaa swj charakter. Odnowienie kontaktw Anglosasw z kontynentem, jakie obserwujemy od drugiej wierci Xwieku, miao cakowicie inne przyczyny, gdy zwizane byo z dokonujc si wwczas odnow benedyktysk na kontynencie i jej recepcj w klasztorach anglosaskich5. Sowo wyjanienia naley si jeszcze uytemu w tytule terminowi skryptorium. Za skryptorium uwaamy wyodrbnione miejsce zarwno w sposb fizyczny,jak i organizacyjny przy okrelonej instytucji, najczciej kocielnej, w ktrym kodeksy byy kopiowane przez wicej ni jednego skryb w duszym przedziale czasu6. W naszym przypadku interesujca jest wszelka dziaalno rkopimienna Anglosasw na kontynencie, ktra zostawia lad w rkopisach, take wwczas, gdy nie jest ona wynikiem pracy w skryptorium w cisym tego sowa znaczeniu, zwaszcza e wikszo z nich przebywaa na kontynencie w charakterze pielgrzymw imisjonarzy, a wic w warunkach niesprzyjajcych uformowaniu stabilnych warsztatw pracy pisarskiej. Poniewa, jak wykazujemy ju w rozdziale pierwszym i niemal w kadym nastpnym, anglosaska praktyka rkopimienna bya bardzo podobna do tej, jaka charakteryzowaa rwnie Iryjczykw, nie zawsze mona w jednoznaczny sposb okreli cechy paleograficzne rkopisw: czy s one efektem oddziaywa anglosaskich, czy iryjskich. Z tego powodu w naszej analizie uwzgldniamy w znacznym zakresie rwnie rkopisy iryjskie oraz dziaalno skrybw Iryjczykw. Obszerne uwzgldnienie rkopisw iryjskich umoliwio znaczne uzupenienie i lepsze zrozu4 Bardzo dobry wgld w kultur anglosask epoki Alfreda daje A. J. Frantzen, King Alfred, Boston 1986; por. take J. L. Nelson, A King Across the See: Alfred Continental Perspective, TRHS, 36(1986), s. 45-68. 5 Dysponujemy dwoma doskonaymi zarysami kontaktw kulturalnych Anglosasw z kontynentem: W. Levison, England and the Continent in the Eight Century, Oxford 1946; V. Ortenberg, The English Church and the Continent in the Tenth and Eleventh Centuries: Cultural, Spiritual, and Artistic Exchanges, Oxford 1992. Ta ostatnia praca szeroko uwzgldnia rwnie okres wczeniejszy, bdc swoistym uzupenieniem do ksiki Levisona. Luk dla IX wieku tylko w niewielkim stopniu zapenia J.L.Nelson, The Franks and the English in the Ninth Century Reconsidered, [w:] The Preservation and Transmission of Anglo-Saxon Culture, ed. P. E. Szarmachy, J. T. Rosenthal, Kalamazoo 1997, s.141-158. Dla czasw Karola Wielkiego najnowsze ujcie u M. Garrison, The English and the Irish at the Court of Charlemagne, [w:] Karl der Grosse und sein Nachwirken 1200 Jahre Kultur und Wissenschaft in Europa, hrsg. P. Butzer, M. Kerner, W. Oberschelp, Bd. 1, Turnhout 1997, s. 97-123. O recepcji reformy benedyktyskiej jako gwnym czynniku ponownego oywienia kontaktw w Xwieku zob.: P.Wormald, Aethelwold and his Continental Counterparts: Contact, Comparision, Contrast, [w:] Bishop Aethelwold: His Career and Influence, ed. B. Yorke, Woodbridge 1988, s. 13-42; D. N. Dumville, English Caroline Script and Monastic History: Studies in Benedictinism, A. D. 950-1030, Woodbridge 1993 (na podstawie recepcji kontynentalnych technik rkopimiennych autor przeledzi rozprzestrzenianie si w Anglii w X wieku promieniujcej z kontynentu odnowy benedyktyskiej). 6 Por. R. McKitterick, Manuscripts and Scriptoria, s. 202.

12

Wstp

mienie wynikw analiz cech paleograficznych rkopisw anglosaskich. Z jednej strony pozwalaj one na interpretacje rzadko wystpujcych cech w rkopisach anglosaskich i stanowi doskonay materia porwnawczy, a z drugiej pozwalaj trafniej ustali zestaw takich cech, ktre jednoznacznie mog by uznane za anglosaskie. Dla naszego problemu, ktry koncentruje si przecie gwnie na oddziaywaniach anglosaskich na kontynencie, jest to o tyle wane, e w tymsamym czasie mamy do czynienia z podobn do anglosaskiej, a chronologicznie nawet znacznie wczeniejsz, penetracj kontynentu przez Iryjczykw7. Istnieje wic due niebezpieczestwo zbyt pochopnego, bezpodstawnego, niekiedy bdnego potraktowania cech paleograficznych, bdcych ladami po dziaalnoci Iryjczykw, jako cech anglosaskich. W pracy uywamy przymiotnika insularny wwczas, gdy mwimy o cechach wsplnych dla rkopisw iryjskich i anglosaskich, albo gdy nie jestemy wstanie konkretnie okreli charakteru owych wpyww, to znaczy iryjskich lub anglosaskich. Par sw wyjanienia naley si metodzie badawczej przyjtej w pracy. Podstaw analiz i naszego wnioskowania s informacje o rkopisach uzyskane z drukowanych opisw paleograficzno-kodykologicznych lub wrcz z pojedynczych wzmianek o insularnych cechach rkopisw8. W niewielu przypadkach moglimy, korzystajc z publikowanych podobizn fragmentw rkopisw, wnie wasne uzupenienia. Autopsja rkopisw nie bya moliwa ze wzgldw finansowych iorganizacyjnych. Podstawow publikacj natury paleograficznej dla rkopisw powstaych do koca VIII wieku byy nieocenione Codices Latini Antiquiores9 (cyt. dalej CLA) wydawane przez Eliasa A. Lowego przy ogromnym udziale (w przypadku ogoszonych po wojnie tomw) monachijskiego paleografa Bernharda Bischoffa10. Nie znaczy to,e analizujc t grup rkopisw, korzystalimy wycznie z opiswzCLA. Tam, gdzie7 Por. klasyczn ju monografi A. Angenendta, Monachi peregrini. Studien zu Pirmin und den monastischen Vorstellungen des frhen Mittelalters, Mnchen 1972; tego, Die irische Peregrinatio und ihre Auswirkung auf dem Kontinent vor dem Jahre 800, [w:] Die Iren und Europa, s. 52-79; T.M.Charles-Edwards, The Social Background to Irish Peregrinatio, Celtica, 11(1976), s. 43-59; ostatnio M. J. Enright, Iromanie Irophobie Revisited, s. 367n; w tych pracach zob. dalsz literatur. 8 Dalej bdziemy dla uproszczenia uywa tylko przymiotnika paleograficzny, majc na myli rwnie aspekt kodykologiczny, chyba e zostanie inaczej zaznaczone. 9 Dzieje tego, rozpocztego w 1929 roku, przedsiwzicia wydawniczego oraz sposb pracy Lowego nad CLA przedstawi J. J. James, E. A. Lowe and Codices Latini Antiquiores, American Council of Learned Societies Newsletter, 20(1969), nr 5, s. 1-17. Omwienie gwnych zainteresowa badawczych Lowego zawiera recenzja zbioru jego drobniejszych prac J. Autenrieth, Palaeographical Papers, Gttingische Gelehrte Anzeigen, 229(1977), s. 112-27. Korzystanie z CLA jest utrudnione ze wzgldu na brak indeksu paleograficznego. W czasopimie American Philosophical Society, r. 1970, opublikowano przyznanie grantu badawczego Jamesowi J. Johnowi na opracowanie tego indeksu, ale z nieznanych nam powodw praca nie zostaa ukoczona albo nie opublikowano jej. 10 Mimo e Bischoff nie by wymieniany na karcie tytuowej tego wydawnictwa, to opublikowane po drugiej wojnie wiatowej tomy w ogromnej czci powstay na podstawie jego obserwacji i analiz rkopisw, a Addenda (B. Bischoff, B. Brown, J. J. John, Addenda to Codices Latini Antiquiores, (I)MS, 47(1985); (II) MS, 54(1992), s. 286-307) powstay ju pod jego formalnym kierownictwem. Por. take J. T. Brown, E. A. Lowe and Codices Latini Antiquiores, Scrittura e civilt, 1(1977), s. 187.

Wstp

13

wliteraturze opublikowanej przed ukazaniem si poszczeglnych tomw ustalenia odnonie do cech insularnych odbiegaj od ekspertyz Lowego, staralimy si wmiar moliwoci to uwzgldnia. Oczywicie, przeprowadzenie systematycznej kwerendy caej literatury nie byo moliwe. Ograniczylimy si tutaj jedynie do publikacji monograficznych dotyczcych poszczeglnych rkopisw inajwaniejszych prac. Mimo doniosoci dziea Lowego, jego CLA sprawiaj czytelnikowi sporotrudnoci, ktre mog mie znaczny wpyw na ocen danego rkopisu. Najczciej wnioski Lowego, dotyczce przypisania manuskryptw do konkretnych skryptoriw bd ich datowania, oraz inne uoglnienia podane s bez uzasadnienia11. Terminologia bywa niekonsekwentna i mylca dla czytelnika nie obytego z CLA. Przykadem jest tu stosowanie okrele geograficznych typu North-east France lub East France; nie wiadomo, jakie konkretnie terytorium mia Lowe na myli, jak bardzo na wschd znajduje si East France. Czsto te nie s wyjanione powody takiej, a nie innej atrybucji rkopisu. Czytelnik zdanyjest na zbyt wiele domysw, gdy przesanki Lowego nie zawsze s czytelne12. Podobnie rzecz si przedstawia, jeli chodzi o datowanie rkopisw13. Czasem mona natkn si na istotne dla nas braki w opisie zamieszczonym w CLA, ktre nie zawsze moglimy skorygowa na podstawie innych opisw. Niekonsekwentne s wyliczania abrewiacji i konfuzji liter. Jest to o tyle istotne, e nie wiadomo,jakimi kryteriami kierowa si Lowe przy ich wyborze. Dla nas istotn zalet autora stanowi jego wyczulenie na cechy insularne w rkopisach. Chocia i pod tym wzgldem zdarzay mu si omyki. Naley sobie zda spraw z tego, e milczenie Lowego o wpywach insularnych w konkretnych rkopisach byo wynikiem nie tylko przeocze, ale ich niedostrzeenia bd nieprzypisywania pewnych cech wpywom insularnym. Jak bdziemy si starali wykaza w niniejszej pracy, wiele cech paleograficznych nie da si jednoznacznie interpretowa jako insularne istd midzy innymi te rozbienoci14. Osobnym problemem jest nomenklatura pisma uywana w CLA, ktr trzeba traktowa ostronie, ale na szczcie dziki zamieszczonym prbkom pisma mona j kontrolowa. Trzeba rwnie zauway, e ogromny wpyw na atrybucje rkopisw przez Lowego wywara wybitna ksika W. Levisona England and the Continent in the Eight Century, wydana w 1946roku. Jej autor wyszed z zaoenia, e wystpowanie anglosaskich rkopisw na kontynencie oraz uywanie w niektrych skryptoriach anglosaskiego pisma jest przejawem dziaalnoci Anglosasw iich wpyww.Por. J. J. James, E. A. Lowe and Codices, s. 15. Por. krytyk sposobu okrelania proweniencji skryptualnej oraz innych cech w rkopisach wCLA, dokonan przez R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 295n. 13 Por. gruntown krytyk datowania przez Lowego rkopisw z Bobbio oraz ich przypisania jako produktw tego skryptorium, przeprowadzon przez P. Engelberta, Zur Frhgeschichte, s. 239n. 14 Por. przykady niedostrzegania przez Lowego adnych cech insularnych: BAMBERG, Stadtarchiv, Frag. 43, CAVA, Archivio della Badia, 2, KARLSRUHE, BLB, Aug. 182, KLN, Dombibl. 83 II, LYON, Bibliothque de la Ville, 483, Clm. 14470, BN, lat. 152, BN, nouv. acq. lat. 1575 i 2334 (f. 3, 4, 8, 37-8, 60-4, 122, 129), ST. GALLEN, Stiftsbibl. 125, ST. PETERSBURG, O. v. I. 3, Q. v. I. 16, TOURS, BM, 10, VATICANO, lat. 5765, VATICANO, Pal. lat. 216 (f. 20-133) i 493 (f. 19-99), Reg. lat. 11, ZRICH, Zentralbibliothek, Rhen. 30.11 12

14

Wstp

Przy czym jednoznacznie identyfikowa uywanie anglosaskiego pisma jako rezultatu pracy Anglosasa. Znaczenie pracy Levisona byo tak wielkie, e w powojennych tomach CLA wida oddziaywanie jego historycznej interpretacji anglosaskich cech paleograficznych15. Kolejnym fundamentalnym dzieem, z ktrego korzystalimy podczas pracy, byy ustalenia Bischoffa, opublikowane w kilku jego monografiach oraz w pierwszej czci pomiertnie wydanego katalogu rkopisw kontynentalnych z IX wieku16. Wielu paleografw i wydawcw tekstw aciskich cytuje w swoich pracach nie opublikowane nigdzie indziej opinie Bischoffa o wykorzystywanych przez nich rkopisach. Opinie Bischoffa odnonie do miejsca powstania rkopisw i ich datowania oraz innych cech uwaane s za najbardziej miarodajne, take wwczas, gdy badacz koryguje ustalenia Lowego. Faworyzowanie pod tym wzgldem Bischoffa jest uwarunkowane przekonaniem powszechnie zreszt akceptowanym przez rodowisko paleografw17 e posiad on najpeniejsz i najbardziej wszechstronn wiedz o rkopisach wczesnoredniowiecznych i jego atrybucje paleograficzne stanowi swoisty wzorzec oraz punkt odniesienia. Pomiertnie ukaza si pierwszy tom katalogu kontynentalnych rkopisw z IX wieku (bez wizygockich), bdcy odpowiednikiem na mniejsz skal CLA. Obejmuje on nieco ponad dwa tysice rkopisw na okoo siedem tysicy szacowanych z tego okresu18. Nie znaczy to, e ignorowalimy opinie innych badaczy zostay one potraktowane jako mniej lub bardziej ugruntowane propozycje alternatywne. Kady z opisw paleograficznych jest ju wstpn interpretacj autorsk, anie wycznie obiektywnym zapisem obserwacji. adnego te z opisw nie naley traktowa jako kompletnego, chyba e mamy do czynienia ze skrupulatnymi analizami towarzyszcymi wydaniom faksymilowym. Nadzieje, e przynajmniej zadowalajc wiedz o paleograficznych aspektach rkopisw znajdziemy w drukowanych katalogach zasobw rkopimiennych poszczeglnych bibliotek, zostay tylko w niewielkim stopniu spenione19. PrzydatTak u R. McKitterick, Anglo-Saxon Missionaries, s. 295. Zasoby dawnej biblioteki w Wrzburgu: B. Bischoff, J. Hofmann, Libri Sancti Kyliani. Die Wrzburger Schreibschule und die Dombibliothek im VIII. und IX. Jahrhundert (cyt. dalej LsK); wLorsch: B. Bischoff, Die Abtei Lorsch im Spiegel ihrer Handschriften; przedstawienie skryptoriw poudniowoniemieckich: B. Bischoff, Die sdostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit. Waniejsze jego drobne prace zostay zebrane w: B. Bischoff, Mittelalterliche Studien, Bd. 1-3, Stuttgart 1966-1981 (cyt. dalej B. Bischoff, MS). 17 Ju w 1934 roku nauczyciel Bischoffa P. Lehmann (tego, EdM, 2, s. 196) tak go w skrcie scharakteryzowa: trotz seiner Jugend groe palographische Erfahrung besitzt und vorsichtig zu urteilen pflegt. Dorobek naukowy Bischoffa i jego znaczenie dla nauki omwia B. Krbis w zapisce pomiertnej powiconej temu badaczowi, S, 36(1997), s. 168-170. 18 B. Bischoff, Der Katalog der festlndischen Handschriften des 9. Jahrhunderts (cyt. dalej BKFH). Por. omwienie metody Bischoffa przez H. Hoffmanna, Bernhard Bischoff und die Palographie des 9.Jahrhunderts, DA 55(1999), s. 549-590. 19 Kompletny opis stanu skatalogowania zasobw rkopimiennych przynosi kilkakrotnie wznawiane i uzupeniane dzieo P. O. Kristellera, Latin Manuscript Books before 1600: A List of the Printed Catalogues and Unpublished Inventories of Extant Collections, ostatnie wydanie pod red. S. Krmera,15 16

Wstp

15

no katalogw drukowanych, nawet tych renomowanych i zasobnych w zbiory rkopimienne bibliotek, jest bardzo rna i zalena zarwno od kwalifikacji ich autorw, jak i przyjtych standardw edytorskich. Std te nierwny poziom opisu, jakim dysponujemy, i spore dysproporcje w jego naukowej wartoci20. Pod tym wzgldem najkorzystniej wyrniay si katalogi bibliotek z krajw niemieckojzycznych zreszt nie tylko te nowsze21. Pomimo tych zastrzee, katalogi daway jednak najpeniejsze opisy, a nawet te nienajlepsze mogy istotnie uzupeni wiedz o rkopisie (zawarto, objto, proweniencj, datowanie), o ktrym wiadomo z innej literatury, e wykazywa pewne cechy insularne22. W naszej kwerendzie katalogw drukowanych kierowalimy si wskazwkami bibliograficznymi zamieszczonymi w wydawnictwie Paula Oskara Kristellera23, dziki ktremu moglimy dotrze do wikszoci tego typu publikacji. Niestety, nie moglimy korzysta z katalogu rkopisw redniowiecznych wraz z ich opisami, ktry jest prowadzony przy Institut de Recherche et dHistoire des Textes w Paryu. Z przyczyn od nas niezalenych tylko literatura przedmiotu opublikowana do 1998 roku zostaa przez nas systematycznie wykorzystana, co nieznaczy, e nie uwzgldnialimy prac najnowszych. Zebrane przez nas informacje o wybranych paleograficznych aspektach rkopisw anglosaskich lub wykazujcych wpywy insularne (z wyczeniem tych, ktre wykazuj tylko cechy iryjskie) zostay usystematyzowane w formie Katalogu, zamieszczonego w postaci pliku na doczonym do ksiki noniku CD-ROM, do ktrego odsyamy Czytelnika, gdy powoujemy si na konkretny rkopis anglosaski lub insularny, powstay na kontynencie bd na kontynent importowany z Wysp Brytyjskich. Jeli za odwoujemy si do rkopisw anglosaskich powstaych na Wyspach Brytyjskich, ktre ich nigdy nie opuciy, lub iryjskich, to najpotrzebniejsze dane o nich znajdowa si bd w przypisach. Jeli chodzi o t ostatni grup, to w przypadku rkopisw ujtych w CLA odsyamy Czytelnikw, chccych si wicej dowiedzie o danym rkopisie, do tego wanie wydawnictwa z dodaniem nowszej literatury i ewentualnie wynikajcych z niej uzupenie. W przypadku rkopisw zIX wieku staralimy si uwzgldni w opisie paleograficznym wszystkie cechyMnchen 1993. Czciej cytowane przez nas katalogi zaczone s na kocu wykazu literatury. Podczas przegldania katalogw uywalimy indeksw jedynie pomocniczo, gdy wielokrotnie okazay si one zawodne i niekompletne. 20 Oglnie o problemach zwizanych z katalogowaniem rkopisw por. W. J. Wilson, Manuscript Cataloging, Traditio, 12(1956), s. 457-555, oraz artykuy zawarte w zbiorze Zur Katalogisierung mittelalterlicher und neuerer Handschriften, Frankfurt a/M 1967. Osobnym problemem jest rna nomenklatura stosowana w katalogach, ktra nieraz uniemoliwiaa waciwe zrozumienie myli autorw katalogw. 21 Por. F. Dressler, Rezensionen zu den Handschriften-Katalogen, Zeitschrift fr Bibliothekswesen und Bibliographie, 27(1980), s. 492-511. 22 Duo racji jest w stwierdzeniu Bischoffa, jakie pado w dyskusji z A. Vernet: Wir wollen die Arbeiten der Historiker untersttzen; es ist aber nicht mglich in Handschriftenktalogen fr jeden Spezialisten jede gewnschte Informationen zu bieten, da der Bearbeiter berfordet ist, por. Settimane, 22, Spoleto 1995, s. 130. 23 P. O. Kristeller, Latin Manuscript Books.

16

Wstp

insularne, jakie udao si odtworzy na podstawie zapisek w literaturze, wraz zca znan nam literatur dotyczc kadego z manuskryptw. Na potrzeb skatalogowania rkopisw anglosaskich i wykazujcych wpywy anglosaskie wskazywali ju pierwsi badacze kultury anglosaskiej. Przedsiwzite w kocu XVII wieku prby zebrania informacji o wszystkich dostpnych rkopisach anglosaskich ukierunkowane byy przede wszystkim na manuskrypty zawierajce teksty w jzyku staroangielskim. W 1689 roku George Hickes opublikowa jako zacznik do wydanego w 1659 roku Dictionarium Saxonico-Latino-Anglicum wykaz rkopisw zawierajcy midzy innymi teksty staroangielskie. W1697 roku Edward Bernard wyda Catalogi librorum manuscriptorum Angliae et Hyberniae, zawierajce ponad dwadziecia tysicy rkopisw, a ostatni na ponad dwa stulecia tego typu publikacj by opublikowany w 1705 roku Catalogus Historico-Criticus autorstwa Humphreya Wanleya24. Wybitnym osigniciem minionego pwiecza jest Catalogue of Manuscript Containing Anglo-Saxon, wydany przez Neila Ripleya Kera w1957 roku. Nie dysponujemy penym wykazem rkopisw anglosaskich. Informacje na ten temat rozproszone s w publikacjach o rozmaitych celach25 i w katalogach bibliotekangielskich. Pierwszego podsumowania w postaci listy rkopisw napisanych wAnglii w okresie anglosaskim dokona w 1981 roku Helmut Gneuss na podstawie zapisek prowadzonych od 1953 roku26. Natomiast jeli chodzi o kontynentalne rkopisy, napisane anglosaskim pismem albo wykazujce anglosaskie wpywy paleograficzne lub w jaki inny sposb zwizane z anglosask tradycj rkopimienn, to byy one dotd poza wszelk systematyczn ewidencj. W naszym Katalogu udao si zebra informacje o nieco ponad tysicu szeciuset rkopisach, ktre wykazuj wpywy anglosaskie lub oglnie insularne. Ich chronologiczn dyspersj pokazuje tabela 1. Warto zauway, e niemal poowa interesujcych nas manuskryptw (siedemset trzydzieci sze) rejestrowana jest wCLA.

24 Wszystkie cytaty za H. Gneuss, Der lteste Katalog der angelschsischen Handschriften und seine Nachfolger, [w:] Anglo-Saxonica. Beitrge zur Vor- und Frhgeschichte der englischen Sprache und zur altenglischen Literatur, ed. K. R. Grinda, C.-D. Vetzel, Mnchen 1993, s. 91-106. 25 Por. CLA; J. J. G. Alexander, Insular Manuscripts from the 6th to the 9th Century; Th. Ohlgren, Insular and Anglo-Saxon Illuminated Manuscript: An Iconographic Catalogue c. A. D. 625 to 1100, New York-London 1986; F. Avril, P. Stirnemann, Manuscrits enlumins dorigine insulaire VIIe-XXe sicle; E. Temple, Anglo-Saxon Manuscripts 900-1066, London 1976. 26 H. Gneuss, A Preliminary list of Manuscripts Written or Owned in England up to 1100, ASE, 9(1981), s. 1-60; oraz uzupenienia w: tego, Liturgical Books in Anglo-Saxon England and Their Old English Terminology, [w:] Learning and Literature in Anglo-Saxon England, ed. M. Lapidge, H. Gneuss, Cambridge 1985, s. 91-141. W obu publikacjach rkopisy s jedynie wyliczone z podaniem zaledwie miejsca i daty powstania oraz proweniencji. Uzupeniajcy charakter ma praca J. Morrish, Dated and Datable Manuscripts Copied in England During the Ninth Century: A Preliminary List, Medieval Studies, 50(1988), s. 512-538.

Wstp Tabela 1.

17

Przedzia czasu Napisane przed kocem VII wieku Przeom VII/VIII wieku Pierwsza poowa VIII wieku Poowa VIII wieku Druga poowa VIII wieku Datowane oglnie na wiek VIII Przeom VIII i IX wieku Pierwsza poowa IX wieku Poowa IX wieku Druga poowa IX wieku Datowane oglnie na wiek IX Przeom IX i X wieku Suma

Liczba rkopisw 19 (1%)27 20 (1%) 70 (4%) 33 (2%) 256 (16%) 54 (3%) 274 (17%) 586 (35%) 66 (4%) 177 (12%) 50 (3%) 30 (2%) 1635

W trakcie analizy uwzgldnialimy dla celw porwnawczych okoo dwustu siedemdziesiciu rkopisw iryjskich i z iryjskimi wpywami, w ktrych nie rejestrujemy adnych cech anglosaskich. Okoo dwustu dwudziestu z nich powstao w tym czasie na kontynencie, a okoo pidziesiciu jest importem z Irlandii. Katalog rkopisw iryjskich zosta umieszczony w formie pliku tekstowego na noniku CD-ROM. Pod wzgldem zastosowanej metody badawczej nie moglimy si wzorowa na dotychczasowym dorobku paleografii i musielimy wypracowa wasn procedur28. Skada si ona generalnie rzecz ujmujc, dotyczy to niemal wszystkich rozStosunek procentowy odnosi si do cakowitej liczby rkopisw w Katalogu. Jedynie metoda Lowego, zastosowana do analizy znakw korekcyjnych uwaana za wzorcow dla tego rodzaja bada jest tosama z jedn z naszych gwnych przesanek, to jest analiz zjawiska27 28

18

Wstp

dziaw z trzech etapw. Pierwszym byo zbadanie, w jakim stopniu kada zwyrnionych cech moe by uznana za cech typow lub nawet wystpujc wycznie w rkopisach, ktre z pewnoci powstay w skryptoriach anglosaskich na Wyspach Brytyjskich, i na tej podstawie moe by traktowana jako charakterystyczna dla anglosaskiej bd insularnej praktyki rkopimiennej. Kadlimy przy tym nacisk (w przypadkach, gdy byo to moliwe) na ustalenie genezy owych cech, poniewa rozpoznanie rde, na podstawie ktrych Anglosasi rozwinli wasn oryginaln technik rkopimienn, miao nam umoliwi wskazanie okolicznoci, mogcych doprowadzi do niezalenego od wpyww anglosaskich wyksztacenia si wniektrych orodkach kontynentalnych podobnych praktyk wwyniku korzystania ztych samych inspiracji. Drugim etapem bya szczegowa analiza na przykadachkonkretnych opublikowanych ekspertyz paleograficzych sposobu wykorzystywania kadej z rozpatrywanych cech jako wyznacznika wpyww anglosaskich (insularnych) oraz krytyka rozpoznanych na tej podstawie procedur badawczych. Trzeci za etap stanowia analiza kadej z cech osobno na podstawie zebranego wKatalogu materiau i ustalenie, w jakim zakresie dana cecha rzeczywicie odzwierciedla wpywy anglosaskie na proces produkcji kontynentalnych rkopisw. Na tym etapie posugujemy si bardzo uproszczon ze wzgldu na zwykle ma prb analiz statystyczn, w ktrej kada z cech konfrontowana jest z innymi, uznanymi przez nas za szczeglnie wane. aden zinteresujcych nas problemw badawczych w paleografii wczesnoredniowiecznej nie by dotd rozpatrywany na tak, a nawet porwnywaln skal anipod wzgldem wielkoci badanej prby, ani ta porwnawczego29. Analiza tego typu bya moliwa dopiero przy wykorzystaniukomputerowej bazy danych (Microsoft Access 97 i 2000). Rozwaania nasze si rzeczy musz wnika w najistotniejsze problemy paleografii insularnej. Gdyby odwoywa si tylko do oglnych podrcznikw paleografii, to paleografia insularna nie jest w szczeglny sposb wyodrbniona ani uprzywilejowana. Ale jeli zdoamy ogarn pimiennictwo naukowe dotyczce paleografii, to zauwaymy, e zajmuje ona szczeglne miejsce. Wynika to z faktu jak ju dzisiaj, z perspektywy czasu, moemy stwierdzi e Ludwig Traube i Paul Lehmann z Monachium, zaoyciele filologii aciskiej redniowiecza30, zwracajc uwaz uwzgldnieniem wszystkich dostpnych rkopisw. Jednak Lowe nie mg bra pod uwag dostatecznie szerokiego ta porwnawczego, por. E. A. Lowe, The Oldest Omission Signs in Latin Manuscripts. Their Origin and Significance, [w:] Miscellanea Giovanni Mercati, t. 6, Vaticano1946, s. 36-79, przedruk w: tego, Pal. Pap., s. 349-380. 29 Por.: C. Bozzolo, E. Ornato, Les dimension des feuillets dans les manuscrits franais du Moyen Age, [w:] tyche, Pour une histoire du livre manuscrit au Moyen Age. Trois essais de codicologie quantitative, Paris 1980, s. 215-351; F. M. Bischoff, Unterwegs Statistik und Datenverarbeitung in den Historischen Hilfswissenschaften, [w:] Mabillons Spur. Zweiundzwanzig Miszellen aus dem Fachgebiet fr Historische Hilfswissenschaftender Philipps-Universitt Marburg zum 80. Geburtstag von Walter Heinemeyer, hrsg. P. Rck, Marburg 1992, s. 23-38. 30 Por. B. Krbis, W stulecie monachijskiej filologii aciskiej redniowiecza, S, 36(1997), s. 73-83.

Wstp

19

g w swoich pionierskich badaniach na aspekty paleograficzne w dziejach przekazu tekstw aciskich, zauwayli ogromny wpyw Iryjczykw i Anglosasw na rozprzestrzenianie si tekstw we wczesnoredniowiecznej Europie. Skonio to ich do podjcia prb wyodrbnienia tych cech paleograficznych, ktre potwierdzayby insularne tropy w dziejach przekazu tekstu. Prowadzone rwnoczenie ze szko monachijsk badania Wallacea Martina Lindsaya nad pismem iryjskim oraz jego monografia aciskich abrewiacji pooyy fundament pod paleografi insularn31. aden z wymienionych badaczy nie zebra jednak swoich obserwacji w systematycznym wykadzie problemu32. I ten stan rzeczy trwa do dzi nie powstaa jeszcze monografia, ktra podsumowaaby dotychczasowe dowiadczenia paleografii odnonie do tak zwanych cech insularnych33. Nie znaczy to, e nie byo w ogle prb usystematyzowania problemu. Pierwszy zarys da Lowe w 1935 roku, przy okazji opublikowania drugiego tomu CLA, obejmujcego wikszo rkopisw insularnych34. Nad monografi traktujc osymptomach insularnych w paleografii pracowa Charles H. Beeson, ale nie zdy jej opublikowa przed mierci ani nie zachowaa si w jego spucinie35. Jego uczennica, Blanche B. Boyer, wspomniaa w 1947 roku o zebranym przez siebie katalogu rkopisw insularnych, ktry zawiera okoo czterystu pozycji w caoci insularnych, pidziesit czciowo insularnych, pidziesit z korekturami, glosami iwpisami insularnymi oraz okoo pidziesit z wpywami insularnymi na pismo. Take niestety ta praca nigdy nie ukazaa si drukiem36. Podsumowanie ponad pwiekowego okresu bada nad paleografi insularn zawiera artyku Ludwiga Bielera31 Podstawowe prace W. M. Lindsaya: Early Irish Minuscule, Oxford 1910; Irish Cursive Script, ZCP, 9(1913), s. 301-308; Notae Latinae. An Account of Abbreviation in Latin Mss. of the Early Minuscule Period (c. 700-850), Cambridge 1915, reprint z Supplementem opracowanym przez D. Bainsa, Hildesheim 1963. 32 Obserwacje obu autorw odnonie do paleografii insularnej s rozproszone w ich drobniejszych pracach, ktre doczekay si reedycji w zbiorowych tomach: L. Traube, Vorlesungen und Abhandlungen; P. Lehmann, Erforschung des Mittelalters, oraz w seriach artykuw tego autora, zatytuowanych Mitteilungen aus Handschriften i Fuldaer Studien, zob. wykaz literatury. 33 Praca W. Kellera, Angelschsische Palaeographie. Die Schrift der Angelsachsen mit besonderer Rcksicht auf die Denkmler in der Volkssprache, Berlin 1906, nosi troch mylcy tytu, gdy dotyczy wprawdzie rkopisw anglosaskich, ale z tekstami staroangielskimi, i chocia wiele zawartych tam przykadw jest pomocnych ju choby dla porwnania w poznawaniu aciskiej paleografii anglosaskiej, to praca ta nie moe by traktowana jako jej systematyczny zarys. 34 Wstp do CLA, II. W drugim wydaniu tego tomu z 1972 roku, ktre wymuszone byo postpem bada nad rkopisami insularnymi znajdujcymi si w bibliotekach kontynentalnych i opublikowanymi w nastpnych tomach CLA, Lowe wprowadzi pewne autopoprawki. Drobniejsze prace, zebrane iwydane przez L. Bielera w dwch tomach Palaeographical Papers 1907-1965, pozwalaj zapozna si zjego wkadem do paleografii insularnej. 35 Tak stwierdza P. Lehmann, EdM, 2, s. 5. 36 B. B. Boyer, Insular Contribution, s. 209n. Cz zasobu tego katalogu rozproszona jest w kilku drobniejszych pracach tej badaczki. Cho autorka nigdzie wyranie tego nie stwierdzia, mona sdzi po jej artykuach oraz na podstawie zbieranego przez ni materiau, e prowadzia prace zmierzajce do usystematyzowania problemu. Takie te nadzieje wyraa L. Bieler, Insular Palaeography, s. 267, gdzie wspomina rwnie jej nieukoczone studia nad monografi dotyczc pisma iryjskiego.

20

Wstp

z1949 roku. Jest to jednoczenie zarys programu badawczego, ktry mia doprowadzi do powstania kompletnejmonografiipismairyjskiego wterminologii Bielera chodzi o pismo iryjskie i anglosaskie; rwnie to przedsiwzicie niedoczekao sirealizacji37.Dalsze postpy w paleografii insularnej zostay poczynione przy okazji faksymilowych wyda najwaniejszych rkopisw insularnych38oraz w wielu pracach, w ktrych poszczeglne teksty poddano szczegowej analizie paleograficznej. Krtki, ale doskonay zarys rozwoju pisma iryjskiego przedstawi przed pitnastu laty Julian T. Brown39. Trzeba te wspomnie o podrcznikowym ujciu Bischoffa40. Praca nasza ma wczy si w ten nurt badawczy w dwojaki sposb. Po pierwsze, ju sam Katalog jest niezbdnym narzdziem dla innych osb zajmujcych si podobnymi problemami. Po drugie, w naszych rozwaaniach nad metod prbujemy ustosunkowa si do panujcego w paleografii insularnej paradygmatu badawczego a zarazem w tych momentach, w ktrych czulimy si kompetentni (przy tym nie ograniczeni brakiem dostpu do kluczowych rkopisw), da wasne propozycje rozwizania niektrych problemw paleografii insularnej. W toku naszych bada wyrnilimy kilka cech, ktre pozwalaj w bardzo zrnicowanym zreszt stopniu owe wpywy uchwyci i przeledzi bd nie mog by naszym zdaniem wykorzystywane do tego celu, mimo i przypisuje si im takie znaczenie. Zajlimy si wic problemami kodykologicznymi, obejmujcymi: rodzaj pergaminu, sposb uoenia kart i ich liniowania (rozdzia drugi). Zagadnienie to byo znane dotychczasowej nauce, ale po raz pierwszy dokonana zostaa kompleksowa analiza kodykologii insularnej. Wzmocnilimy z jednej strony wag tej cechy dla oceny wpyww anglosaskich i insularnych, ale jednoczenie wskazalimy pewne istotne zawioci interpretacyjne, ktre umykay uwadze paleografw. W rozdziale trzecim, traktujcym o pimie, zajlimy si tylko kilkoma najwaniejszymi problemami. Podwaona zostaa zasadno etnicznej interpretacji pisma, zakadajcej cisy zwizek midzy konkretnym rodzajem pisma a etnosem uywajcego go skryby; po drugie, wskazalimy na istotne sprzecznoci nie tylko wsamych zaoeniach (nie zawsze jasno wyraonych) lecych u podstaw powszechnie panujcego przekonania, i pismo uywane przez Iryjczykw jest z zasady rne37 L. Bieler, Insular Palaeography, s. 267-289. Autor daje krtki przegld gwnych problemw paleografii insularnej wraz z konceptem jej przyszej monografii oraz omawia najwaniejsz literatur. Podkrela rwnie, s. 289, e punktem wyjcia musi by a complete survey of Insular manuscripts, or manuscripts with Insular features, in Continental scriptoria. W opublikowanym w 1985 roku artykule W. OSullivan, Insular Calligraphy: Current State and Problems, autor skupia si tylko na wybranych problemach. 38 Evangeliorum Quattuor Codex Cenannensis; Evangeliorum Quattuor Codex Lindisfarnensis; Evangeliorum Quattuor Codex Durmachanus; P. Hunter Blair, The Moore Bede; D. H. Wright, The Vespasian Psalter; Durham Gospels, ed. C. D. Verey et. al. 39 J. T. Brown, The Irish Element, s. 101nn. Por. rwnie tego, Latin Palaeography since Traube, s. 361nn. 40 B. Bischoff, Palographie des rmischen Altertums, s. 107-122.

Wstp

21

od stosowanego przez Anglosasw. Zwrcilimy uwag na niemal wcale nie analizowany dotd problem uczenia si pisania przez wczesnoredniowiecznych skrybw a take na proces przejmowania przez nich innych stylw pisarskich i znaczenie tych zagadnie dla kwestii poruszanej w pracy. Wskazalimy rwnie na zestaw problemw dotd nie wyartykuowanych w nauce, a zwizanych z ocen wpyww anglosaskich (i iryjskich) na podstawie stosowanych abrewiacji. W rozdziale czwartym zajlimy si niemal zupenie pomijanym w praktyce badawczej problemem znaczenia interpunkcji jako wyznacznika wpyww anglosaskich. W rozdziale pitym przeanalizowalimy przydatnoci znakw korekcyjnych oraz samych korektur. Omawiajc bardzo obszernie zagadnienie, jakim s anglosaskie iluminacje iornamentyka (rozdzia szsty), skupilimy si zaledwie na trzech najwaniejszych aspektach: genezie ornamentyki anglosaskiej, ktra z kolei po drugie pozwala lepiej uchwyci charakterystyczne cechy iluminatorstwa anglosaskiego, oraz po trzecie, na wpywach anglosaskiego iluminatorstwa na praktyk skrybw kontynentalnych i drogach percepcji wzorcw anglosaskich w pracowniach kontynentalnych. W tym rozdziale, ze wzgldu na rozlego zagadnienia, nie rocimy sobie pretensji nie tylko do wyczerpania tematu, ale nawet do penego nawietlenia gwnych wtkw. Ograniczamy si tu gwnie do sformuowania kilku wanych problemw badawczych. W czci powiconej imionom skrybw (rozdzia sidmy) zwracamy uwag na skomplikowane problemy zwizane z okreleniem na podstawie imion etnosu kopisty. W rozdziale smym rozwaamy, na ile obecno glos anglosaskich i starogrnoniemieckich moe by wynikiem wpyww rodowiska anglosaskiego na powstanie konkretnego rkopisu lub wpyww na praktyk rkopimienn stosowan w danym orodku pisarskim, a z kolei, w jakim stopniu obecno glos iryjskich i celtyckich moe owe wpywy wykluczy. W rozdziale dziewitym zajlimy si znajomoci run u skrybw karoliskich jako ewentualnym ladem po oddziaywaniach anglosaskich, wskazujc, e ich analiza suca nawietleniu naszego problemu jest szczeglnie skomplikowana, ale w pewnych warunkach mog one jednoznacznie potwierdza silne wpywy anglosaskie. W rozdziale dziesitym, traktujcym o grece, wzmocnilimy argumenty tych zpaleografw i historykw kultury, ktrzy neguj przypisywanie wycznie Iryjczykom znajomoci greki i posugiwanie si ni w rkopisach. Przydatno dla naszych celw wpisw i kolofonw skrybw o specyficznej treci i formule zostaa omwiona w rozdziale jedenastym. Krytycznie ocenilimy w rozdziale dwunastym znaczenie hibernizmw w acinie jako cechy okrelajcej iryjsk proweniencj tekstu lub lad jego przejcia przez iryjskie rce, co bywa interpretowane na niekorzy ewentualnych wpyww anglosaskich. Zainspirowani zapomnian w nauce, a przez nas odwieon hipo-

22

Wstp

tez sprzed ponad pwiecza, wyjanilimy genez oraz rzeczywiste funkcje podwajania litery s lub upraszczania do pojedynczego s tam, gdzie powinno by podwjne s, co jest zjawiskiem charakterystycznym dla tekstw pochodzenia iryjskiego ianglosaskiego. Podwaylimy zasadno metod, ktre prowadz do przypisywania wycznie Iryjczykom wprowadzenia pewnych innowacji (hibernizmw) w acinie wczesnoredniowiecznej. Zakwestionowalimy (rozdzia trzynasty) sensowno odwoywania si w ocenie rodzaju wpyww insularnych (to znaczy iryjskie czy anglosaskie) do proweniencji samego tekstu i tradycji rkopimiennej, z ktrej si tekst wywodzi. Omwilimy rwnie warto analizy technik wykonania opraw kodeksw wkontekcie wpyww anglosaskich na praktyk rkopimienn kontynentalnych skryptoriw (rozdzia czternasty). Nieodzowne okazao si rwnie rozpatrzenie dwch szerszych problemw, ktre niejako sumuj wyniki uzyskane we wczeniejszych rozdziaach. Pierwszy dotyczy sposobu, w jaki moemy spord rkopisw wykazujcych wycznie cechy anglosaskie wyoni te, ktre faktycznie powstay na Wyspach Brytyjskich i zostay przywiezione na kontynent, od tych, ktre powstay na kontynencie za spraw pracujcego na obczynie Anglosasa lub w orodku pielgnujcym anglosask praktyk rkopimienn (rozdzia pitnasty). Drugi problem (rozdzia szesnasty) obejmuje skomplikowan problematyk zwizan z identyfikowaniem na podstawie cech wkontynentalnych rkopisach ich anglosaskich (a raczej insularnych) wzorcw, zktrych byy one kopiowane. Dzikuj Panu Profesorowi Jerzemu Strzelczykowi, ktrego wsparcie izachta byy mi pomocne w badaniach i pracy nad niniejsz rozpraw. Szczeglne podzikowania nale si Panu Profesorowi Peterowi Johankowi za serdeczn gocin podczas mojego ptorarocznego pobytu w Mnster oraz Paniom Ewie Rogalskiej i Ewie Sobczak z Wypoyczalni Midzybibliotecznej Biblioteki Uniwersyteckiej wPoznaniu za zaangaowanie wsprowadzaniu niezbdnej literatury. Recenzentom, .p. Profesor Brygidzie Krbis i Panu Profesorowi Edwardowi Potkowskiemu, dzikuj za trud szczegowej lektury dysertacji, ktra bya podstaw niniejszej ksiki. Koledze Doktorowi Zdzisawowi Pentkowi wdziczny jestem za cenne uwagi, ktre suyy mi podczas przygotowa ostatecznej wersji tekstu. Magosi, ktra zwtpia we mnie, dzikuj za to, e wtpia po cichu.

1. CECHY KODYKOLOGICZNESam termin codicologie1 pojawi si w obiegu naukowym do pno, bo dopiero w opublikowanej w Paryu w 1949 roku pracy Alphonsea Daina Les manuscrits. Wedug niego, kodykologia jest nauk, ktrej obiektem bada s same rkopisy, a nie ich pismo2. Franois Masai nieco inaczej zarysowa stosunek midzy paleografi i kodykologi. Jego zdaniem, paleografia jest nauk zajmujc si tylko pismem, natomiast kodykologia zajmuje si dzieami rkopimiennymi jako pewnymi caociami, w tym take pismem. Podkreli on cis zaleno obu dyscyplin3. Zadania kodykologii mog by pojmowane dwojako: w wszym zakresie, gdy przyjmuje si, e powinna ona zajmowa si kodeksem lub rkopisem jako przedmiotami materialnymi, oraz w szerszym wymiarze, gdy obiektem jej bada jest sam kodeks we wszystkich jego aspektach, cznie z tekstem oraz z umiejscowieniem go w szerokim kontekcie humanistycznym4. W niniejszej pracy przyjlimy wsze pojmowanie zada kodykologii, przede wszystkim dlatego, aby uwypukli dwa gwne etapy powstawania rkopisu: przygotowanie materiau, na ktrym pisano, oraz sam proces pisania5.1 Polskim odpowiednikiem tego terminu jest kodykologia, cho przez pewien czas funkcjonowaa rwnolegle kodeksologia, por. recenzj J. Wiesioowskiego, S, 11(1966), s. 155; przeciw uywaniu tego drugiego terminu susznie oponowa J. Zathey, Problem rkopisoznawstwa, s. 465. 2 A. Dain, Les manuscrits, Paris 1949, s. 71. Jak podaje E. Potkowski, Problemy, s. 195, terminem kodykologia posugiwa si ju na pocztku naszego wieku polski historyk ksidz Jan Fijaek. 3 F. Masai, Palographie et codicologie, s. 279n; tego, La palographie grco-latine, s.281n. Por. gos w dyskusji P. Spunara, Dfinition de la palographie, Scriptorium, 12(1958), s. 108-110. Rozwj bada kodykologicznych przedstawi D. Muzurelle, Le progrs en codicologie, [w:] Rationalisierung der Buchherstellung im Mittelalter und in der frhen Neuzeit, Marburg 1994, s. 33-40. W polskim pimiennictwie pierwsze obszerne omwienie problematyki nie liczc krtkiego komunikatu J.Szymaskiego, Kodykologia: nowa dyscyplina historyczna, s. 71-74 przedstawi dopiero E.Potkowski, Problemy, s. 195n. 4 E. Potkowski, Problemy, s. 198n, dodaje jeszcze trzeci zakres bada, nazwany przez niego kodykologi porwnawcz, ktry obejmuje rekonstrukcj produkcji konkretnych skryptoriw i zasobw bibliotek. Nie wydaje nam si, aby w ujciu Potkowskiego zasadne byo wydzielanie tego zakresu bada od tego, co nazywa on kultur rkopisu. 5 Pod wzgldem terminologicznym panuje do dzisiaj pewne zamieszanie, wynikajce z lokalnych tradycji. Podrcznik monachijczyka B. Bischoffa, Palographie des rmischen Altertums und des abendlndischen Mittelalters, Berlin 1979, w tytule ktrego uwypukla si termin paleografia, skada

24

1. Cechy kodykologiczne

Mimo koncentrowania si badaczy rkopisw przede wszystkim na zjawiskach paleograficznych, nie zaniedbywano w badaniach nad rkopisami aspektw kodykologicznych, zwaszcza e do wczenie doceniono wag cech kodykologicznych dla waciwej interpretacji obserwacji paleograficznych. Dowartociowanie oraz usystematyzowanie stanu bada znalaza kodykologia w terminologii niemieckiej bliska pojciu Handschriftenkunde dopiero w wydanej w 1871 roku, a pniej kilkakrotnie uzupenianej i wznawianej, pracy Wilhelma Wattenbacha Schriftwesen im Mittelalter. U swych pocztkw kodykologia koncentrowaa si gwnie na badaniu materiaw, na ktrych pisano. Dopiero pniej zwracano uwag na inne aspekty rkopisw, takie jak liniowanie i sposb formowania skadek. Nie dysponujemy waciwie adnym podrcznikiem kodykologii, ktry ujmowaby t dziedzin od strony praktyki badawczej. Dorobek poszczeglnych gazi kodykologii, to znaczy bada nad pergaminem i procesem jego formowania wkodeks, sposobami oprawiania kodeksw, opisem materiaw pimiennych: pir iinkaustu, jest rozproszony w literaturze naukowej. Rezultaty niemal stuletnich bada nad kodykologi rkopisw powstaych na Wyspach Brytyjskich obojtnie czy w skryptoriach iryjskich, czy anglosaskich pozwalaj stwierdzi, e ich cechy kodykologiczne s na tyle odrbne od odpowiednich cech rkopisw kontynentalnych, i mona mwi o kodykologii insularnej, rozumianej jako zesp cech charakterystycznych tylko dla tej grupy rkopisw. Zaobserwowane rnice midzy rkopisami iryjskimi a anglosaskimi s tak mae w zakresie cech kodykologicznych, e nie mamy waciwie pewnoci, czy w ogle rkopisy wywodzce si z obu tradycji insularnych rniy si w istotnym stopniu pod wzgldem kodykologicznym. Jeli jednak chcielibymy si skupi na wyodrbnieniu rnic, to powinnimy raczej mwi o istnieniu pewnych mniej lub bardziej uwidaczniajcych si tendencji w kadej z dwch grup rkopisw insularnych, anieli o istotnych rnicach.

si z trzech czci: pierwsza to Handschriftenkunde czyli kodykologia, druga to Geschichte der lateinischen Schrift czyli waciwa paleografia, oraz ostatnia Die Handschrift in der Kulturgeschichte. Podobny zakres rzeczowy obejmuj zarwno podrcznik J. Lemairea, ktry nosi tytu Introduction la codicologie, jak i czeskiego badacza I. Hlavka, Uvod do latinsk kodikologie, Praha 1978, a take kompendium wiedeczyka O. Mazala, Lehrbuch der Handschriftenkunde, nawizujce do niemieckojzycznej tradycji posugiwania si terminem Handschriftenkunde. Na szczcie badacze rkopisw nie tocz bojw o terminologi. Projekt uporzdkowania terminologii kodykologicznej zosta zaprezentowany podczas konferencji Midzynarodowego Komitetu Paleograficznego w 1981 roku, por.: komunikat D. Muzerelle, Le vocabulaire codicologique, [w:] Palographie 1981, s. 40-46; tego, Vocabulaire codicologique: repertoire mthodologiques des termes franais relatifs aux manuscrits, Paris 1985.

1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych

25

1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznychCechy kodykologiczne s bardzo czsto wykorzystywane w celu uchwycenia ewentualnych wpyww insularnych na kodeks i skryptorium, w ktrym powsta rkopis. Jednak nawet pobiena analiza sposobw posugiwania si t grup cech wykazuje, e nie zostay wypracowane wsplne kryteria stosowania ich, a co wicej e panuje w tej materii spory chaos. Std spotykamy si z rkopisami, ktre na podstawie tych samych cech kodykologicznych podlegaj odmiennej ocenie co do miejsca i czasu powstania, a owe rozbienoci mog wystpowa nawet utego samego badacza. Pierwszy powany krok w kierunku przeamania sztywnych kryteriw kodykologicznych, jakie dla rkopisw insularnych wypracowa Lowe, uczyni w 1962 roku Bischoff w recenzji jego ksiki English Uncial. Bischoff wykaza bezzasadno niemal automatycznego przypisywania przez Lowego skryptoriom kontynentalnym tych rkopisw, ktre zawieray cho w czci pergamin typu kontynentalnego, a metodami paleograficznymi nie mona byo okreli ich pochodzenia6. Jednak nadal spotykamy si z uywaniem tego wyznacznika w lad za Lowem7. Obok rodzaju pergaminu rwnie sposb liniowania uwaany jest za wane kryterium mogce okreli proweniencj rkopisu, na co przykadem jest BRUXELLES, Bibl. Royale II 7538 (saec. VIIIin), ktry wedug ustale Lowego napisany zosta we Woszech, ale liniowanie rkopisu po zoeniu skadki byo, zdaniem Bischoffa, wystarczajcym powodem do przypuszczenia, e chodzi o dzieo powstae w Anglii. Nie wiadomo, z jakiego powodu brak liniowania w WRZBURG, UB, M. p. th.q. 24 (saec. VIII-IX) Bischoff uwaa za przesank wskazujc na powstanie tego rkopisu na kontynencie, skoro niemal wszystkie nieliniowane rkopisy pochodz z Irlandii, ewentualnie z Bobbio8, i wystpienie tej cechy akurat w tym manuskrypcie moe wynika wanie z nawizania do iryjskiej tradycji obecnej w Wrzburgu w rnych formach, take za porednictwem anglosaskim9. Zarejestrowane6 Przedruk w tego, MS, 2, s. 328-339, tu s. 338. Jako przykady takich atrybucji na podstawie tylko pergaminu mona przytoczy: BRUXELLES, Bibl. Royale II 1052 (f. 137-140) oraz Bibl. Royale II 1069 (f. 59-97). Sam Bischoff nie by konsekwentny, poniewa uycie kilku foliaw z pergaminu zowczej skry w WRZBURG, UB, M. p. th. f 149a, zdecydowao o przypisaniu tego kodeksu jakiemu skryptorium na kontynencie, por. LsK, 6n. 7 Por. WRZBURG, UB, M. p. th. f. 149a, ktry, zdaniem Lowego, a za nim rwnie R.McKitterick, Anglo-Saxon, s. 330, powsta na kontynencie, gdy w jego czci uyto kontynentalnego pergaminu. Ale ju Hans Thurn nie uwzgldnia tego faktu jako przesdzajcego o miejscu powstania rkopisu ilokalizuje jego macierzyste skryptorium w Mercji. 8 Rkopisy powstae w Irlandii i nieliniowane: DUBLIN, Royal Irish Academy S. N. (saec. VII, 1/2; VIex?), CLA, II, 266; DSSELDORF, Landes- und Stadtbibl. B. 212 etc., (saec. VIII); CLA, VIII, XI, 1185; KARLSRUHE, BLB, Aug. 195 (f. 19) (saec. VIII-IX); CLA, VIII, 1089; MILANO, Ambros. F. 60 sup. (ff. 1-46, 58-77) (saec. VIII), CLA, III, 336; ST. OMER, BM, 342 bis (f. B) (saec. VII-VIII; VIIIex, B.Bischoff, MS, 1, s. 240), CLA, VI, 828; WIEN, NB, 15298, (saec. VIII), CLA, X, 1511; ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1395 (s. 444-447), (saec. VIII), CLA, VII, 991. 9 Na przykad Listy witego Pawa z iryjskimi glosami w WRZBURG, UB, M. p. th. f. 12, oraz obecno Iryjczykw Klemensa i Probusa w pierwszej poowie IX wieku, por. LsK, s. 28.

26

1. Cechy kodykologiczne

przez nas rkopisy nieliniowane pochodz gwnie z Irlandii (siedem) oraz z Irlandii lub Bobbio (pi)10, jeden z kontynentalnego orodka z wpywami iryjskimi11, jeden wreszcie z poudniowo-zachodniej Anglii12. Powysze przykady pokazuj, e przynajmniej niektre kryteria natury kodykologicznej nie s poparte wczeniejsz analiz rkopisw, co musi si rzeczy prowadzi do formuowania na ich podstawie wnioskw o wtpliwej wartoci poznawczej. Oprcz dwch wspomnianych wyej podstawowych cech kodykologicznych, take inne bywaj okazyjnie wykorzystywane w celu okrelenia rodzaju wpyww, ktrym ulega rkopis podczas jego tworzenia, ale nie maj one wikszego znaczenia ze wzgldu na rzadko, z jak w ogle wystpuj w kodeksach.

1.1.1. Rodzaj skrBadania nad pergaminem wyrosy na gruncie dyplomatyki, mimo e wedug osdu jej zaoyciela Mabillona, wypowiedzianego w 1681 roku de membranis nulla controversia esse potest13. W poowie XVIII wieku (w latach 1750-1765) dwaj Mauryni wydali Nouveau trait de diplomatique, w ktrym po raz pierwszy potraktowano pergamin i sposb jego przygotowania jako elementy umoliwiajce datowanie i ustalenie miejsca powstania dokumentu14. Przeomem w docenieniu pergaminu w badaniach nad rkopisami byo uchwycenie przez Wilhelma Wattenbacha i Ludwiga Rockingera w ich pracach z lat 1871-1872 terytorialnego zrnicowania pergaminw na tak zwany typ pnocny, czyli pergamin ze skr cielcych, oraz typ poudniowy, produkowany ze skr owczych. Pierwszy zwrci uwag na rnice midzy pergaminem kontynentalnym ainsularnym Lowe w pierwszym tomie Codices Latini Antiquiores. Zauway on, e wyspiarze uywali pergaminu ze skr cielcych, natomiast w skryptoriach kontynentalnych produkowano pergamin ze skr owczych. Na tej podstawie nada nowe znaczenie uywanym wczeniej zamiennie w jzyku angielskim terminom parchment i vellum. To pierwsze okrelenie Lowe zastrzeg dla pergaminu z owczej lub koziej skry, drugie dla pergaminu ze skry cielcej15. W rok pniej, przyMILANO, Ambros. I. 61 sup., (saec. VII, 2/2; VII-VIII) (McNamara); CLA, III, 350; Ambros. O. 212 sup., (saec. VIIex), CLA, III, 361; NAPOLI, Bibl. Naz. IV. A. 8 (ff. 1-39), (saec. VIII), CLA, III, 400 oraz F. IV. 1 Fasc. 5 + 6, (saec. VIII-IX), CLA, IV, 452. 11 ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1395 (s. 444-447), Visitatio infirmorum; Irlandia(?); Irlandia lub iryjska kolonia na kontynencie (Duft) [St. Gallen], saec. VIII; VIII, 2/2 (Duft). Napisany na nieliniowanym insularnym pergaminie iryjsk majusku. LIT.: CLA, VII, 991; CLLA, 106; J. Duft, P. Meyer, Dieirischen Miniaturen, s. 43, 66, 79n, Taf. 29 (s. 445); J. Duft, Irische Handschriftenberlieferung, s.931. 12 SPANGENBERG, Pfarrbibliothek, S. N. [teraz: MARBURG, Staatsarchiv 319 Pfarrei Spangenberg Hr 1], (saec. VIII, 1/2). 13 Cyt. za P. Rck, Zum Stand, s. 19. 14 Cyt. za tame s. 13n, tam te znajduje si zarys dziejw bada nad pergaminem. 15 CLA, I, s. XI. Tam te stwierdzenie, e mimo braku naukowych metod, kady laik potrafi rozrni pergamin owczy od cielcego. Podstaw koncepcji Lowego bya prba chronologicznego10

1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych

27

okazji wydania drugiego tomu CLA, Lowe dokona rewizji swojego pogldu na t spraw (s. XII) i zrezygnowa z rozgraniczenia obu typw pergaminu tylko na podstawie rodzaju skr zwierzcych, gdy stwierdzi, e rnice midzy nimi wynikaj nie tyle ze stosowania skry odmiennych gatunkw zwierzt, co z poddania skr (take owczych) w krgu insularnym innemu procesowi technologicznemu oraz z rnej gruboci samych skr po wyprawieniu. Terminologia wprowadzona przez Lowego nie bya niestety wolna od uomnoci. Jak moemy wnioskowa zlektury opisw w CLA, badacz utosami vellum z pergaminem insularnym, niezalenie od rodzaju zwierzcia, z ktrego pochodzi skra, a termin parchment z pergaminem przygotowanym w stylu kontynentalnym. Terminologia ta bya stosowana we wszystkich tomach CLA, ale niekonsekwentnie, czego przyczynnie udao nam si ustali. Czasami Lowe opatrywa termin vellum dodatkowym przymiotnikiem insular, tak jakby potrzebne byo uzupeniajce okrelenie dla vellum zdefinicji przecie insularne lub uywa sformuowania insular parchment (!). Niekiedy unika tej terminologii i ucieka si do prostego opisu pergaminu, nazywajc go neutralnie membrane z odpowiednim okreleniem: insular lub continental16. Czsto stosowa kwalifikacj insular membrane, by moe wwczas, gdy nie by pewien rodzaju skry, z ktrej powsta pergamin, lub tylko z sobie znanych powodw. Zamieszanie terminologiczne wprowadzone w CLA miao negatywne skutki dla kodykologii, gdy najczciej nie da si ustali, czy autor opisu paleograficznego, stosujc powysze terminy, ma na myli rozrnienie pergaminu wedug gatunku zwierzt czy wedug sposobu jego przygotowania. Pod tym wzgldem atwiej zorientowa si w terminologii niemieckiej, w ktrej stosuje si gwnie terminy Schafpergament i Kalbpergament, jednoznacznie uwzgldniajce ju w nazwie gatunek zwierzt, ze skr ktrych spreparowano pergamin. Z prac Bischoffa nie wynika jednak jasno zarysowany zakres znaczeniowy terminu Kalbpergament. Raz moemy odnie wraenie, e jest on tosamy zpergaminem insularnym17, innym razem, e oznacza po prostu zaakcentowanie gatunku zwierzcia, z ktrego zrobiono pergamin, ale niezalenie od rozrnienia poj insularny i kontynentalny, poniewa wielokrotnie termin Kalbpergament opatrzony jest, w zalenoci od potrzeby, dodatkowym przymiotnikiem insular. Chocia zpodrcznikowego ujcia tego zagadnienia przez Bischoffa wynika zasada podziau obu rodzajw pergaminu, podobna jak u Lowego, to znaczy na podstawie techniki

igeograficznego uchwycenia zrnicowania rodzaju pergaminu, podjta przez M. Thompsona, Introduction to Greek and Latin Palaeography, Oxford 1912, cyt. za: P. Rck, Zum Stand, s.18;M.P.Brown, Continental, s. 57. Historyczny rozwj terminw parchment i vellum przedstawi W.L.Ustick, Parchment and Vellum, s. 439-443, ktry nie uwzgldni jeszcze koncepcji Lowego. 16 Por. CLA, III, 355: Membrane thick and rough to the touch co mogoby wskazywa na insularny sposb spreparowania pergaminu. Wydaje nam si, e by to unik Lowego, dotyczcy tych przypadkw, w ktrych nie by on pewien, z jakiego rodzaju pergaminem ma do czynienia. 17 Porwnajmy choby opini Bischoffa o skryptorium w Lorsch, tego, Die Abtei, s. 35, wktrym stosowanie Kalbpergament byo wynikiem adaptacji praktyk insularnych, a uywanie Schafpergament w Metz stanowio zdaniem badacza przejaw dominowania praktyki kontynentalnej, por. tame.

28

1. Cechy kodykologiczne

obrbki skr, to jednak kadzie on silny nacisk na niemal pokrywajcy si z rozrnieniem technologicznym podzia wedug gatunku zwierzt18. Wobec udoskonalonych metod technicznych, pozwalajcych dokadnie okreli rodzaj pergaminu, wzrosa liczba znanych nam przykadw uywania przez wyspiarzy pergaminu ze skr owczych. Nie da si ju utrzyma tezy, e skry owcze ikozie byy uywane w krgu insularnym tylko w wyjtkowych przypadkach19. Tak wic spotykane w literaturze, take nowszej, okrelenia pergaminu jako insularnego tylko na podstawie zaobserwowania uycia skry cielcej nie mog by wiarygodne, zwaszcza wwczas, gdy z opisu kodeksu wynika, e jego autor utosamia pergamin ze skry cielcej z pergaminem insularnym. Zreszt samo okrelenie rodzaju skry uytej do przygotowania pergaminu nie jest atwe. Czsto trzeba ucieka si do specjalistycznych bada laboratoryjnych, gdy badania organoleptyczne okazuj si niewystarczajce, a nawet zwodnicze20. Jak przedstawia si faktyczny udzia obu rodzajw skr w pergaminach uywanych przez skrybw insularnych? Najstarsze rkopisy iryjskie napisane s na pergaminie ze skr owczych i nie zdradzaj jeszcze typowo insularnej technologii jego przygotowania21. Natomiast niemal wszystkie pniejsze rkopisy iryjskie napisane s na pergaminie przygotowanym na sposb insularny22. Pergamin typu kontynentalnego ze skr owczych pojawia si ju w najstarszych rkopisach anglosaskich z Northumbrii23. Sporadycznie by on uywany w przecigu18 B. Bischoff, Palographie des rmischen, s. 21n. Odnosimy wraenie, e podzia na pergamin insularny i kontynentalny u Bischoffa wynika z nie zawsze przejrzystych kryteriw, przez to opisy kodykologiczne autorstwa tego badacza s skomplikowane dla czytelnika. Przede wszystkim nie wiadomo, czy podzia w odnosi si do preferencji rodzaju skry, czy te sposobu jej przygotowania. By moe stan ten odzwierciedla trudnoci badawcze samego Bischoffa i ewolucj (lub niestabilno w tym wzgldzie) jego pogldw. 19 Por.: A. Di Majo, C. Federici, M. Palma, Indagine, s. 138n; tyche, Die Tierhautbestimmung, s.52; J. T. Brown, The Distribution, s. 128. 20 Cechy pergaminw cielcych, owczych i kozich, ktre s uchwytne organoleptycznie, zestawia E. Eisenlohr, Die Pergamente, s. 95. Rwnie wane s praktyczne wskazwki zebrane przez A. Cains, The Surface Examination of Skin, s. 172-174. 21 DUBLIN, Trinity College, 55 (saec. VIIin), CLA, II, 271; DUBLIN, Royal Irish Academy S.N.Cathach (saec. VII, 1/2), CLA, II, 266, pergamin tego ostatniego rkopisu Lowe okreli jako vellum; ST. GALLEN, Stiftsbibl. 1399a 1 (saec. VII), por. D. H. Wright, Some Notes, s. 447; W. OSullivan, Insular Calligraphy, s. 353. Do tego doczy naley niedawno odkryty WASHINGTON, (D. C.), TheFolger Shakespeare Library X. d. 536 (saec. VII), CLA, Add. I, 1864, ktry zosta sporzdzony prawdopodobnie w Irlandii. 22 Pergamin z koziej skry, ale spreparowany w stylu insularnym, znajduje si w pochodzcym zBobbio lub z Irlandii MILANO, Ambros. I. 61 sup. (saec. VII, 2/2), CLA, III, 350, oraz w powstaym wBobbio, ale napisanym iryjskim pismem MILANO, Ambros. D. 23 sup. (saec. VIII), CLA, III, 329; por. A. di Majo, C. Federici, M. Palma, Indagine, s. 138. 23 DURHAM, Catherdal Lib. MS A. II. 17 (ff. 2-102) + CAMBRIDGE, Magdalene College Pepysian MS 2981 (19) (saec. VII/VIII) z Lindisfarne. W CLA, II, 149, pergamin tego rkopisu okrelony zosta jako vellum insularnego typu. Jednak pniejsze badania wykazay obecno pergaminu kontynentalnego, por.: T. J. Brown, R. L. S. Bruce-Mitford, Codex Lindisfarnensis, s. 26n; J.T.Brown,Durham Gospels, s. 16; M. P. Brown, Continental, s. 58. Inne rodzime rkopisy anglosaskie zpergaminem zowczej skry: PARIS, BN, lat. 9389 (saec. VII-VIII) by moe z Lindisfarne, zob. Katalog; dwa

1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych

29

caego VIII wieku, ale o ile mona wnioskowa na podstawie tak maej liczby rkopisw, pod koniec tego stulecia wystpuje nawet pewne nasilenie tego zjawiska24. Jednake w wikszoci tych manuskryptw udzia pergaminu w typie kontynentalnym jest niewielki i obejmuje ledwie jedn, dwie skadki. Dlaczego insularni skrybowie preferowali skry cielce? Czy w ogle chodzi tutaj o wiadomy wybr, czy raczej o dostosowanie si do lokalnej poday skr konkretnego gatunku? Wikszo badaczy sdzi, e gwnym czynnikiem decydujcym o wyborze skr cielcych byy lepsze cechy wyprodukowanego z nich pergaminu, ktry by grubszy, nie ulega tak atwo przetarciu przy wymazywaniu starego tekstu lub podczas wpisywania poprawek, nie powodowa przewitywania tekstu bd iluminacji na drug stron25. Ale czy w takim razie na kontynencie nie rozpoznano si na tych niewtpliwych walorach pergaminw ze skr cielcych? Problem ten nie znalaz dotd zadowalajcego wyjanienia26. Niedawno dopiero zwrcono uwag na implikacje natury ekonomicznej, wynikajce z regionalizacji preferencji skr jednego gatunku zwierzt. Musielibymy przyj, e albo hodowla u Iroszkotw i Anglosasw bazowaa niemal wycznie na bydle i nie mieli oni praktycznie adnego wyboru, albo wiadomie decydowali si wycznie na skry cielce. Podobnie rzecz przedstawiaaby si w przypadku skrybw kontynentalnych: przewaga pergaminu z jednego gatunku zwierzt miaaby swoje uzasadnienie w gospodarce hodowlanej danych spoecznoci. We Woszech, gdzie hodowano gwnie owce, dziewidziesit procent przebadanych pergaminw wyprodukowanych zostao ze skr owczych ikozich. W Niemczech natomiast w tym samym czasie udzia perrkopisy z Waermouth: FIRENZE, Bibl. Laur. Amiatino 1 (saec. przed 716 rokiem), CLA, III, 299 oraz STONYHURST, College Library S. N. (saec. VII-VIII), wedug opinii Lowego, CLA, II, 260: vellum is somewhat glossy and smooth to the touch and of a fineness not customarily found in Insular MSS. Prawdopodobnie northumbryjski z pocztku VIII wieku jest Hereford, Cathedral Library P. II. 10 (lune karty), CLA, II, 158, ktrego pergamin zosta okrelony jako membrane of the smooth type, co naley chyba rozumie, e nie jest typowo insularny. Zdaniem Bischoffa, CAMBRAI, BM, 470 (saec. VIII, 1/2 lub VII-VIII, jak chce M. B. Parkes), powsta raczej w Anglii, nie za na kontynencie, mimo e w czci napisany zosta na kontynentalnym pergaminie, zob. Katalog. Zdaniem J. Brown, The Distribution and Significance, s. 133, uzupenienia do WRZBURG, UB, M. p. th. f. 68 (f. 1-21, 95-96), zostay wykonane w Northumbrii, inni badacze sdz, e uycie kontynentalnego pergaminu przemawia za kontynentaln proweniencj uzupenie, zob. Katalog. 24 Rkopisy powstae w kocu VIII wieku w Anglii, w ktrych uyto kontynentalnego pergaminu: LONDON, BL, Cotton Tiberius C. II (saec. VIIIex), CLA, II, 191; WORCESTER, Cathedral Chapter Lib., Add. 3 (saec. VIII), CLA, II, 264: membrane rather fine well prepared; OXFORD, Bodl. Lib. Hatton 93 (saec. VIII-IX), ktry zdaniem McKitterick mg powsta na kontynencie, zob. Katalog; STOCKHOLM, Kungligabiblioteket, A 135 (saec. VIIIex), zob. literatur w Katalogu. 25 W. OSullivan, Insular Calligraphy, s. 353. Cho pergamin insularny nie by przewitujcy, to wnapisanym najprawdopodobniej w Anglii BERLIN, DS, Fragm. 34, vellum obecnie przewituje. F.M.Bischoff, Systematische Lagenbrche, s. 91n, notuje przykady specjalnego wybierania pergaminu cielcego tylko na karty z iluminacjami i tablicami kanonw: DARMSTADT, LHB, 1957 (saec. okoo 830); VATICANO, lat. 7224-7225 (saec. IX, 1/3) z Salzburga, por. take SSBK, 2, s. 153. 26 M. L. Ryder, The Biology, s. 26, wysun hipotez, e preferowanie skr owczych na kontynencie wynikao z faktu posiadania przez te zwierzta biaej skry, i e nawet ze wzgldu na t cech ukierunkowana bya hodowla owiec.

30

1. Cechy kodykologiczne

gaminw cielcych by duo wikszy, ale te znaczenie byda w gospodarce terenw pooonych na pnoc od Alp byo wiksze27. Jednak wikszy udzia pergaminw ze skr cielcych w poudniowych Niemczech wyjania si zwykle w literaturze wpywami insularnymi na tamtejsze skryptoria28. Przewaga pergaminw cielcych w krgu insularnym moe wic mie uzasadnienie w podstawach gospodarczych, a nie by rezultatem wiadomego doboru dla celw rkopimiennych. Problem ten wymaga dokadniejszej analizy uwzgldniajcej problemy gospodarki hodowlanej we wczesnoredniowiecznej Europie. Jeli za chodzi o koszty samego pergaminu, to chyba nie byy one a tak wielkie, jak si zwykle przypuszcza, przy czym cena surowca nie bya zdaje si najwaniejsza29. W kocu skra bya jedn z czci odpadowych, dla ktrych podobnie jak dla rogw, koci etc. znajdowano zastosowanie, ale nie dla nich hodowano bydo czy owce. Z tego powodu naleaoby chyba odrzuci wszystkie hipotezy zakadajce wpyw zapotrzebowania na pergamin na rodzaj prowadzonej hodowli zwierzt. Skoro istotna rnica midzy pergaminem insularnym a kontynentalnym nie zaley w zasadzie od gatunku zwierzcia, ktrego skr wykorzystano do produkcji pergaminu, to dla naszych celw nie ma potrzeby rozbudowywa wtku o sposobach okrelania rodzaju skr uytych na wyprodukowanie pergaminu. Nie oznacza to jednak rezygnacji z posugiwania si tym kryterium, ale przyznanie mu funkcji pomocniczej. Nie bez powodu powicilimy nasz uwag zagadnieniu rodzaju uytych skr, gdy ustalenie przyczyn, ktre zdecydoway o odmiennych preferencjach w wyborze skr na kontynencie i u wyspiarzy, moe mie dla naszych celw badawczych kapitalne znaczenie. Jeli wybr w by u wyspiarzy wiadomy i nie by uzaleniony od warunkw zewntrznych, gwnie od poday konkretnego rodzaju skr, to moemy si spodziewa, e bdzie on odgrywa rol take podczas pracy Anglosasw27 A. Di Majo, C. Federici, M. Palma, Die Tierhautbestimmung, s. 54; tyche, La pergamena dei codici altomedievali italiani, s. 3n. 28 SSBK, 1, s. 29n, 135, 167; F. Unterkircher, Notitiae Regionum Urbis Romae et Urbis Constantinopolitanae, Glossarium Latino-Theotiscum [Umbrae codicum occidentalium, 2], Amsterdam 1960, s. XII. 29 B. Bischoff, Palographie des rmischen, s. 22, podnoszc kwesti wartoci pergaminu, odsya do ksiki . Lesne, Histoire de la proprit, s. 325n, w ktrej problem ten nie jest jednak szczeglnie uwypuklany. R. Gameson, The Cost, s. 2n, pokaza, e znane nam ceny, za jakie nabywano kodeksy w Anglii na pocztku VII wieku, nie odzwierciedlaj rzeczywistych kosztw ich produkcji, ale ich warto dla pewnego zamonego krgu zleceniodawcw. Nasuwa nam si, myl, e nabycie kodeksu od klasztoru mogo mie rwnie cel dewocyjny, std nierealnie wysokie ceny. O umiarkowanym koszcie pergaminu moe wiadczy wydatek okoo tysica piciuset skr cielcych, jakie zuyto jednorazowo wWearmouth-Jarrow na produkcj luksusowej Biblii dla papiea, ktrej czci jest Codex Amiatinus (FIRENZE, Bibl. Laur. Amiatino 1). W tym okresie, w tym samym skryptorium przepisano wiele innych dzie, nie mwic ju o pisarskiej dziaalnoci samego Bedy. Dostpne nam cenniki pergaminu z pnego redniowiecza, por. M. Gullick, From Parchmenter, s. 153n, nie oddaj rzeczywistoci wczesnego redniowiecza.

1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych

31

wskryptoriach kontynentalnych. Jeli za uwarunkowany by on innymi, nieuwiadomionymi motywami, to moglibymy si spodziewa, e wyspiarze bd si przystosowywa do kontynentalnych warunkw produkcji pergaminu. Niestety nasze szanse na zweryfikowanie obu przypuszcze s niewielkie, midzy innymi dlatego, e uywana w literaturze terminologia odnonie do pergaminw jest niejednorodna, co utrudnia badania nad czstotliwoci stosowania okrelonych skr bez koniecznoci odwoywania si do autopsji rkopisw. Natomiast panujcy wliteraturze pogld o wpywie Anglosasw na upowszechnienie si pergaminu cielcego na kontynencie, a zwaszcza w Niemczech, traktowalibymy jako niewystarczajco udokumentowan hipotez, poniewa sformuowana ona zostaa na do powierzchownych obserwacjach, nie popartych rzeteln analiz zjawiska.

1.1.2. Technologia przygotowania pergaminu30Podstawowe kryteria pozwalajce rozrni oba typy pergaminw wynikaj zrnic technologicznych, jakim skry zostay poddane podczas produkcji. Zasadnicz rnic midzy pergaminami insularnymi i kontynentalnymi jest dwustronne wyrwnanie pergaminu insularnego pumeksem. W efekcie tego zabiegu zanika rnica midzy stronami skr, to znaczy midzy miazg a wosiem. Ponadto pergamin insularny uzyskuje dziki temu bardziej chropowat powierzchni31. Pergamin insularny jest te ciemniejszy od kontynentalnego, co nie wynika z uycia innego rodzaju skr, ale z innej ich obrbki32. Pergamin kontynentalny jest natomiastcieszy, czasem nawet a przewitujcy, gadki, jego strony s wyranie odrnialne, gdy strona z wosiem nie jest dokadnie starta. Mimo podkrelania w literaturze, i w pergaminie insularnym strony s niemal nierozrnialne, to jednak z lektur opisw manuskryptw odnosimy wraenie, e stosunkowo czsto, czy to przyokazji okrelania stron, na ktrych dokonywano liniowania, czy sposobu wzajemnego uoenia kart w skadce, autorzy owych opisw rozrniali obie strony33.

30 Nie bdziemy referowa tutaj caego procesu fabrykowania pergaminu, poczwszy od obrbki surowych skr, ale skupimy si tylko na podstawowych zagadnieniach zwizanych cile z rnicami midzy pergaminem insularnym i kontynentalnym. Szczegy procesu technologicznego czytelnik znajdzie w artykuach opublikowanych w zbiorowej pracy Pergament: Geschichte Struktur Restaurierung Herstellung, Sigmaringen 1991. 31 Opis za B. Bischoffem, Palographie des rmischen, s. 21n. Zdaniem T. J. Brown, The Distribution, s. 128, pergamin insularny jest raczej gruby, o swoistej szorstkoci podobnej do zamszu. Widoczne s lady zdzierania po obu stronach, miazdze i wosiu, oraz obie strony s bardzo podobne do siebie, take pod wzgldem koloru. 32 A. di Majo, C. Federici, M. Palma, Indagine, s. 137. 33 Por. wypowied Lowego o pergaminie w powstaym w Anglii, CLA, II, 133: Vellum ofmediocre quality, coarse and rough to the touch, and greasy on the flesh-side. Jak podaje W. M. Lindsay, Collectanea, s. 24, w jednym z wpisw marginalnych z iryjskiego rkopisu z Irlandii skryba skary si, e pergamin jest wochaty znaczy to, e nie zawsze pergamin by dobrze obrobiony na obu stronach.

32

1. Cechy kodykologiczne

1.1.3. SkadkiWyprawiony pergamin wymaga wygadzenia, pocicia na karty34 i zoenia ich w skadk. Te czynnoci wykonywano w skryptorium, gdy zwizane byy one cile z waciwociami rkopisu, ktry mia by kopiowany35. Przynajmniej niektrzy kopici, jeli nie wikszo, sami przygotowywali sobie skadki36. Rnice midzy praktyk insularn i kontynentaln wystpuj rwnie w sposobie uoenia kart w skadce. Na kontynencie skadki formowano przewanie zczterech kart (tak zwane quaterniony), ktre po zoeniu daway osiem foliaw. W krgu insularnym, a zwaszcza w skryptoriach iryjskich, preferowano natomiast skadki z piciu kart quiniony (dziesi foliaw), i grubsze. W powstaym wIrlandii LONDON, BL, Add. 40416 (saec. VIII-IX), niektre skadki licz po szesnacie idwadziecia foliaw. W iryjskich ewangeliarzach kieszonkowych w jednej skadce mieci si nawet caa Ewangelia. A do VI wieku formowanie skadek w quiniony byo na aciskim Zachodzie rwnoprawnym zwyczajem z formowaniem ich w quaterniony37. Jak wskazuje wiele przykadw insularnej paleografii, Iryjczycy nawizywali w tradycji rkopimiennej do tradycji pnoantycznej, a wzgldna izolacja Irlandii czynia tamtejszych skrybw nieczuymi na nowe trendy pojawiajce si na kontynencie. Dlatego gdy na kontynencie ustalia si praktyka formowania quaternionw, to Iryjczycy trwali przy swojej, wywodzcej si z pnego antyku, technice preferujcej quiniony. Jak stwierdzi Lowe, iryjskie preferencje dla quinionw mog wynika nie tylko z powiza zpraktyk kodykologiczn pnego antyku, ale mog by nawizaniem do kodeksw ze Wschodu, gdzie skadki formowano wanie w quiniony. Zauway on te, e iryjskie sowo cn, okrelajce kodeks, wywodzi si z aciskiego quinion. Rwnie anglosaskie cine (ksika) jest zapoyczeniem ze staroiryjskiego38. Zdaniem Jeana34 Najwczeniejsze przedstawienie ikonograficzne skryby tncego noycami pergamin na karty zawiera ostatni folia w napisanym okoo 970 roku rkopisie MADRID, Archivo Histrico Nacional 1097B, por. S. Janzen, Pergament, s. 391 i Abb. 1. 35 Nie jestemy w stanie dokadnie okreli, jakie czynnoci przy przygotowaniu pergaminu wykonywano ju w skryptorium i czy naleao do nich rwnie wyrwnanie pumeksem obu stron. Prawdopodobnie ta czynno moga by wykonywana zarwno w garbarni, jak i przez skryb wskryptorium, por. diagram rekonstruujcy proces przygotowania pergaminu, opracowany przez S.Janzen, ber das Rasorium, s. 208. Cytat w nastpnym przypisie wskazywaby na to, e wygadzanie pumeksem mogo nastpowa nawet dopiero po przyciciu kart. 36 Najwczeniejszym potwierdzeniem udziau skryby w przygotowaniu skadek jest wiersz Waldrama z St. Gallen z koca IX wieku: Cutto membranas ad libros presulis aptans / Pumice corrodo pellique superflua tollo / Et pressandro premens ferrumque per aequora ducens, MGH Poetae 4, s. 314, por. M. Gullick, From Parchmenter, s. 149. T. A. M. Bishop, The Script of Corbie, s. 16, zauwaa w napisanych przez wielu skrybw kodeksach z Corbie korelacj midzy rodzajami skadek a odpowiednimi rkoma pisarskimi. 37 J. T. Brown, The Oldest Irish Manuscripts, s. 324. 38 CLA, II, s. XI. Trzeba jednak zaznaczy, e Lowe wypowiada si z pewn ostronoci oetymologii tego sowa. Jak podaje bardziej kompetentny w tym zakresie P.-Y. Lambert, Le vocabulaire du scribe irlandais, s. 158, staroiryjskie cn oznaczao w staroiryjskim z pewnoci quinion.

1.1. Charakterystyka insularnych cech kodykologicznych

33

Vezin, cech insularn nie jest nawet samo uywanie skadek odmiennych od quaternionw, ale rnorodno pod wzgldem gruboci skadek znajdowanych wjednym rkopisie, zwaszcza w manuskryptach z VII i VIII wieku39. Skrybowie wWearmouth-Jarrow pod wpywem wzorcw rzymskich skaniali si na przeomie VII i VIII wieku ku regularnemu formowaniu skadek w quaterniony, ale nie pozostawali zawsze wierni tym wzorcom. W kadym razie u Anglosasw uwidacznia si tendencja do bardziej systematycznego uywania quaternionw40. Podczas zbierania materiaw do naszej pracy nie bylimy wiadomi wartoci poznawczej obserwacji liczby kart w skadkach (wraz z ich powizaniem z tekstem) jako wskanika wpyww insularnych. Dlatego te nie moemy na razie jednoznacznie zweryfikowa spotykanego w nauce stwierdzenia, e preferowanie skadek grubszych ni quaterniony jest odzwierciedleniem wpyww insularnych41. Jednakowo badania wyrywkowe pozwalaj stwierdzi, e liczba kart przypadajcych na skadk nie jest dobrym wskanikiem wpyww insularnych, cho moe by dodatkowym, wzmacniajcym argumentem. Mimo dominowania na kontynencie skadek quaternionw, czsto spotyka si odstpstwa od tej zasady, ktre byy spowodowane gwnie chci dostosowania si skryby do objtoci przepisywanego tekstu42. A wic dodawano lub odejmowano od quaternionu jedn lub dwie karty, tworzc biniony, terniony i quiniony lub sexteniony43. W przypadku niektrych rkopisw moemy posuy si chyba kryterium liczby kart w skadce jako wskanikiem wpyww insularnych. Gdy mamy do czynienia z manuskryptem odpowiednio grubym, skadajcym si z kilkunastu skadek (co ogranicza rol przypadkowoci w sposobie ich ukadania), w ktrym zaobserwujemy, e odstpstwa od skadek quaternionw nie s podyktowane wewntrznym podziaem tekstu, oraz e quaterniony nie przewaaj w danym manuskrypcie, to wwczas z du ostronoci moemy pokusi si o domniemywanie przejaww wpyww insularnych. W literaturze przedmiotu nie spotkalimy si z analiz wpyww insularnych wrkopisach, dokonan tylko na podstawie gruboci skadek. Jedynie gdy inne cechy insularne s dostatecznie wyraziste, nieliczni badacze dodaj uwagi oformowaniu grubych skadek jako kolejnej cesze potwierdzajcej wpywy insularne w kodeksie. Jednym z powanych mankamentw utrudniajcych masow analiz statystyczn tego typu cechy kodykologicznej jest brak w wikszoci opublikowanych katalogw rkopisw szczegowych opisw uwzgldniajcych podzia dzieanaJ. Vezin, La ralisation materille, s. 28. Tame, s. 27n; J. T. Brown, The Oldest Irish Manuscripts, s. 322n. 41 Por. E. A. Lowe, [w:] CLA, V, 526 (dotyczy PARIS, BN, lat. 281 + 298). 42 Wedug szczegowej analizy kodykologicznej (jedynej chyba w literaturze) kodeksw woskich z VIII