Gazi Universitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli .. -

Araştırma Merkezi

.A.

HACI BEKTAŞ VELi Araştırma Dergisi

Research Quarterly

·.

Sum~~~ 2004/30

DİVAN ŞİİRİNDE HZ. BİLAL

Hüseyin GÜFfA*

ÖZET

Hz.Bilal, Hz. Peygamber'in ashabından biri ve müezzinidir. Çok gür ve mües­sir bir sese sahiptir. Divan şiirinde teninin rengi, ezanı okuyan ilk kişi oluşu, içe iş­

leyen dokunaklı sesi, hak dini kabulü esnasında çektiği eziyetler, Hz. Peygamber'e olan sadakati ve uhrevi mükafatı gibi özellikleriyle konu edilmiştir. Bu araştırma,

Hz. Bilal'in sayılan bu özelliklerinin Divan şiirine nasrl yansıdığını tespit etmek ve örneklendirmek amacıyla yapr/mıştır.

ABSTRACT Bilal, who is one of the faithful fol/owers of the Prophet Muhammad, and his

muezzin. He has got a very strong and influential voice. He was being talked

about in c/assical Ottoman Poetry with a number of his characteristics such as the colour of his skin, his being of the first person of reciting the azan, his touching vo­

ice, his suffering from being badly treated for his religious belief, his loyalty to the

Prophet Muhammad, and his reward in the other wor/d. This research was done in order to establish and exemplify how Bilal's characteristics mentioned above were reflected to c/assical Ottoman Poetry.

Anahtar Kelimeler: Bilal, Ezan, Müezzin.

Keywords: Bilal, Tthe azan, Mmuezzin.

Adı Bilal, künyesi Ebu Abdullah'tır. Babası Rebah, annesi Hamame'dir. Anne­

sine nispetle İbn-i Hamame olarak da anılmıştır. Anne ve babası aslen Habeşi ol­

makla birlikte kendisi Hicret'ten yaklaşık olarak kırk sene önce 581 'de Mekke'de

doğmuş ve Beni Cumah'a intisap etmiştir.

Hz. Bilal, İslam dinini ilk kabul edenlerden biridir. Hak dini kabulü esnasında ·

eziyet ve işkence lere maruz kalmış, bu durumuna şahit olan Hz. Ebu Bekir, iman

etmemiş güçlü bir kölesini karşılık vererek onu kurtarmış ve Allah yolunda azad

etmiştir.

Hz. Bilal gür ve müessir bir sese sahip olduğu için, Hz. Muhammed onu mü­

ezzin olarak görevlendirmiş, Hz. Peygamber yaşadığı sürece onun has müezzini

Hacı Bektaş Veli/ 2004-30 -------------------- 383

Hüseyin Güfta ------------------------

olarak görev yapmıştır. Hz. Peygamberin vefatından sonra biri Kudüs'te Hz.

Ömer'in, diğeri de tekrar geldiği Medine'de Hz. Hasan ve Hüseyin'in ısrarıyla ol­

mak üzere sadece iki defa ezan okumuştur.

Hz. Bilal, Hz. Peygamber'in bütün gazalarına katılmış ve onun hizmetinde bu­

lunmuştur. Derin bir muhabbetle bağlı olduğu Hz. Peygamber vefat ettikten son­

ra, ayrılık acısına tahammül edememiş, ilk halife Hz. Ebu Bekir'den izin alarak

Medine'den ayrılıp Şam'a gitmiştir. Şam'a yerleşmiş, burada evlenmiş ve hayatın ı sürdürmüştür. 640-641 'de Şam' da vefat etmiştir(Nedvl-Ansarl, 1969: il, 119-135;

Fayda, 1992: VI, 152-153; Berki-Keskioğlu, 2000: 73-74).

Türk-İslam kültüründe Hz. Bilal, çocuklara ve camilere isim olmuş, sesi gür ve

müessir müezzinlere benzetme unsuru olarak kullanılmıştır. Divan şiiri geleneğin­

de de "Bilal", "Bilal-i Habeş1' ve "Bilal-i Mustafa" olarak anılmış·; teninin rengi,

ezanı okuyan ilk kişi oluşu, gür ve dokunaklı sesi, hak dini kabulü esnasında çek­

tiği eziyetler, Hz. Peygambere olan sadakati ve nail olacağı uhrevi mükafat gibi

özellikleriyle Divan şairlerine ilham kaynağı olmuştur. Bu özelliklerinin Divan şi­

irine yansımaları, "Şekli ve Şemaili'', "Çektiği Eziyetler'', "Müezzin Oluşu ve Sesi­

nin Tesiri'', "Hz. Peygamber'e Sadakat!' ve" Uhrevi Mükafatı" başlıkları altında ele

alınacak ve örnek beyitlerle delillendirilecektir.

1. Şekli ve Şemaili Hz. Bilal, uzun boylu, zayıf ve kuru yüzlü, gür saçlı ve siyah tenli biri idi(KS,

Vll, 482; Fayda, 1992: VI, 153). Aslen Habeşi ve siyah tenli olması dolayısıyla" Bi­

lal-i Habeş1'1 olarak anılmışsa da, o "suretde Habeşi, manada Kureyşldir." (Tulum,

2001: 85).

Hz. Bilal, siyah tenli biriydi. İslam dinini kabu l etmeden önce bir köle idi, ka­

bul ettikten sonra yüce.bir şahsiyet oldu:

S iyeh-gulamı şehenşah-ı cümle alemdir

Cihan u can olup bende-i Bilal-i Ali

Esrar Dede2

Dedi Cebrayil işit ya Muhammed

Ezanı okusun şol abd-i esved

Yazıcıoğlu Mehmed(M.11.178)

Divan şiiri geleneğinde Hz. Bilal'in şekli ve şemaili konu edilirken en çok onun

siyah tenli oluşundan bahsedilmiştir. Hz. Bilal'in siyah teni; sevgilinin beni, saçı

ve aşığın gözündeki varlığına, rindmeşrep şairin söyleyişine, geceye, mirac gece-

384 - ------------------ Hacı Bektaş Veli/ 2004-30

-------------------- Divan Şiirinde Hz. Bilal

sine, Ka'be'ye, miraciyelerde gök ile ilgili cisimlere benzetme unsuru olarak kulla­

nılmıştır.

Divan şiiri geleneğinde sevgilinin beni, genellikle yüz ve yüze dair ·güzellilik

unsurları ile birlikte zikredilmiştir. Sevgilinin yüzü; cennet, güzellik gül bahçesi ve­

ya güzellik camii olarak tasawur edilince, beni de cennette olan veya güzellik ca­

miinde sala okuyan siyah tenli Bilal şeklinde düşünülür.

Sevgilinin siyah beni, Bi lal'dir:

Ol hal-i siyeh Bilal ü lebler

Yakut biri birisi mercan

Bakl(D.331)

Sevgilinin yüzü cennet, beni de siyah tenli Bilal'dir. Bilal-i HabeşT'yi cennette

görenler, sevgilinin yüzündeki siyah benlerine benzetirler:

Yüzünde benlerine benzedirler

Görenler cennet içinde Bilali

UsOll(D.234)

Sevgilinin yüzü güzellik gül bahçesi, dudağı cennet suyu, beni ise siyah bir da­

nedir. Sevgilinin güzellik gül bahçesi olan yüzünde yer alan Kevser suyu dudağı­

nın üzerindeki siyah bir dane benini görenler, Bilal-i Habeşi cennette Kevser suyu­

na düştü, derler:

Hal ü lebini gülşen-i hüsnünde gören der

Cennetde Bi lal-i Habeşi Kevsere düşdi

Ahmed Paşa(D.285)

Hal ü la'lin mi bu yahOd Kevser üstinde Bilal

Zülfü haddin mi bu yahOd ateş içinde Halil

Ahmed Paşa(D.207)

Dedi la'linde görüp dane-i hal-i siyehin

Ab- ı Kevserde karar etdi Bilal-i Habeşi

Necatl(D.438)

Sevgilinin çene çukurundaki beni, güzellik camii olan yüzünde sala okuyan bir

müezzindir. Bu durum, Ka'be'de kuyu için~e ezan okuyan Hz. Bi lal'i andırmakta­

dır:

Cami'-i hüsne sala eyler zenahdanında hal

Çah içinde Ka'bede gOya ezan okur Bilal

Fevrl(L T.442)

Hacı Bekraş Veli/ 2004-30 -------------------- 385

Hüseyin Cüfta ------------------------

Servi boylu sevgilinin kulak mer:nesindeki siyah beni, kudret nurundan bir mi­

nare üstünde Hz. Muhammed'in siyah tenli sahabisi Bilal'dir:

Ya hod ol serv-i balanın bünagOşundaki hali

Bilal-i Mustafadır nOr-ı kudretden menar üzre

Taşlıcalı Yahya(D.513)

Siyah renk ilgisi ile, sevgilinin saçı da Hz. Bilal'in tenine benzetilmiştir. Sevgi­

linin, kulağına düşmüş siyah saçı, ezan okurken sesi daha gür çıksın diye elini ku­

lağına koymuş olan Hz. Bilal'in bir parmağı gibidir:

Cami'-i hüsne sala etmez ise n'eyler ola

Zülfi gOşunda çü engüşt-i Bilal-i Habeşi

Necatl(D.414)

Rindmeşrep Divan şairi, gelenek çerçevesinde kaleme aldığı şiir lerde şarap iç­

tiğini söylemekten çekinmediği gibi bu özelliği ile övündüğü de olmuştur. Renk iti­

barıyla, bazen içtiği şarap ile Hz. Bilal'in ten rengi arasında ilgi kurmuştur :

Şişe-i reng-i Bilali alalım destimize

Varalım küp dibine farzı eda eyleyelim

Çankırılı Kadri(ETEM.78)

Gecenin karanlığı ile Hz. Bilal'in ten rengi arasında da ilgi kurulmuştur. Gece

ve gündüz, güzel bir sebebe bağlanarak, Paşa'nın kapısında meşhur iki kul olarak

tasawur edilmiştir. Sadakat ve renk ilgisiyle, Paşa'nın kapısında gece Bilal, gündüz

FerrOh'tur:

Kapında nam ile biri FerrOh biri Bilal

İ ki kulundur uşbu sabah u mesa-yı iyd

Hayretı3

Gerçekte gece karanlık, Ka'be'nin örtüsü de siyahtır; fakat şair, mirac gecesi ile

Ka'be'nin, Bilal-i Habeşi gibi Allah yolunda Hz. Peygamber'in hizmetine kabul

edilebilmek için, onun ten rengi olan siyaha büründükleri sebebine bağlar:

Kara giyer şeb-i mi'rac u Hazret-i Ka'be

Misal-i mürşid-i kamil muhassılu'l-ama l

Garazları bu ki makbOl-i hıdmeti olalar

Hemlşe bar-geh-i Kibriyada misl-i Bilal

Necatı4

Göz Ka'be'dir, sevgilinin gözdeki varlığı ise siyah tenli Bilal'dir. Ka'be'nin Bi­

lal'i varsa, sadık aşığın gözünün aynasında da sevgilinin varlığının hayali devamlı

olarak yer almaktadır:

386 -------------'------- Hacı Bektaş Veli/ 2004-30

- ------------------- Divan Şiirinde Hz. Bilal

Hall degildir ayine-i dldeden müdam

Yarin vücOdı Ka'besinin bir Bilali var

Taşlıcalı Yahya(0.316)

Hz. Bilal'in siyah teni miraciyelere de konu olmuştur. Mirac gecesinin karanlı­

ğı ve maneVı havası ile Hz. Bilal'in siyah teni ve iman abidesi oluşu arasında ilgi

kurulmuştur. Ümmühanl'nin evinin Hz. Muhamhıed'e göğe yükselmenin başlan­

gıç noktası olduğu, kainatın nur ile kaplandığı ve feleğin, uğruna binlerce sabah ı

kurban ettiği mirac gecesinde; gece, irfan sahibi Bilal gibi siyah bir nur içinde iman

nuru olmuştur:

Bir şeb ki saray-ı Ümmühan!

Olmuşdı o mahın asumanı

Manend-i Bi lal-i sahib-irfan

NOr- ı siyeh içre nOr-ı iman

Ol leyle için sipihr-i gerdan

Etdi nice bin sabahı kurban

Şeyh GalibS

Mirac, her hale aşina olsun diye, Allah'ın Hz. Muhammed'e Cebrail vasıtasıy­

la bir davetidir. Hz. Peygamber, mirac davetine icabet etmiş, Sidretü'l-münteha'ya

kadar Cebrfül'in rehberliğinde göğe yükselmiş, bu mertebeden sonra gökleri tek

başına kat etmiştir. İlm-i nücOma göre, yedinci felekte bulunan, göğün sultanı olan

güneşin hazinedarı ve siyah rengi temsil eden Keyvan(Zühal, Satürn) gezegeni, Hz.

Peygamber'in huzurunda siyah tenli Hz. Bilal'i şefaatçi kılarak yüzünü yere sür­

müş ve "Özür dilemek için bana bu gece kafidir, siyahı renklerin en üstünü ve gü­

zeli k ı l", niyazında bulunmuştur:&

Çün erdi sipihr-i heftümlne

Bahşetdi sa'adet alemine

Keyvan şefi' edip Bilali

Böyle deyip etdi rOy-mali

Besdir bana bu şeb özr-hahl

Bala-ter-i reng kıl siyahı

Şeyh Galib7

Hacı Bektaş Veli/ 2004-30 -------- - - ---------- 387

Hüseyin Güfta - - ----------------------

2. Çektiği Eziyetler

Hz. Bilal, İslam dininin tebliğ edilmeye başlandığı ilk yıllarda Beni Cumah'tan

Ümeyye b. Halef'in kölesiydi. Müşriklerin ileri gelen lerinden olan Ümeyye b. Ha­

lef, kölesi Bilal'in iman ettiğini öğrenince öfkelenir, İslam dininden döndürmek

için ona her türlü işkence ve eziyeti yapmaya başlar. Hz. BilıU'i öğle vaktinde sırt

üstü yatırır, büyük bir taş ı göğsüne koydurur ve İslam dininden dönmediği takdir­

de onu öldüreceğini söylerdi. Kızgın kum üzerinde s ırtı yanar, göğsünün üzerinde­

ki koca taştan nefesi tıkanır ve saatlerce acılar içerisinde kıvranırdı. Ancak efendi­

sinin emrini yerine getirip işkenceden kurtulma yerine, "Allah birdir, Allah birdir"

nidasıyla ona karşılık verirdi. Bu hal içinde bile Hz. Bilal tevhidden ayrılmamış,

her defasında, "Rabbim Allah'tır, O birdir" diyerek işkencelere göğüs germiştir.

Hz. Bilal'in maruz kaldığı bu işkencelere şahit olan Hz. Ebu Bekir, iman etmemiş

güçlü ve kuwetli bir kölesini karşılık vererek Hz. Bilal'i Ümeyye b. Halef'in elin­

den kurtarmış, onu Hz. Peygamber'in huzuruna getirip Allah rızası için azat etmiş

ve işkenceden kurtulmasına vesile olmuştur(Nedvl-Ansar7, 1969: il, 122-124; KS,

Vll, 480; Fayda, 1992: 152; Berki-Keskioğlu, 2000.: 73-74).

Hz. Bilal'in, dayanılması çok güç işkence ve eziyetlere maruz kalması ve bun­

lara tahammül etmesi Divan şairlerine ilham kaynağı olmuştur. Divan şairi, halini

devrin su ltanına arzederken, cahilleri ve münafıkları eleştirirken, çok sevdiği bir

şehzadenin ölümü dolayısıyla üzüntüsünü belirtip onun mekanının cennet olmas ı

için dua ederken Hz. Bilal'in maruz kaldığı eziyetleri bir kıstas veya benzetme un­

suru olarak kullanmıştır.

Kadir ve kıymetinin bilinmed iğinden, doğruyu söylediği için sözüne itibar edil­

mediğinden, elde mal ve mülkü kalmayıp fakir düştüğü ve makamdan mazu l ol­

duğunda etrafında dostları kalmadığından şikayet eden arif bir Divan şairi, halini

devrin sultanına arz ede.rken maruz kaldığı eziyetler ilgisiyle kendisini Hz. Bilal'e

benzetir:

Günümüz gün gibi bin dürlü zeval ile geçer

Kadrimiz bilmediler niteki mah-ı Ramazan

Gam degil hak sözimi dinlemese ehl-i nifak

Fasıkı muztaribü'l-hal eder avaz-ı ezan

. Taşladılar beni manend-i Bilal-i Habeşi

Başıma geldigini eyleyeyim bari beyan

Taşl ıcal ı Yahya8

388 -------------- ----- Hacı Bektaş Vefi/ 2004-30

-------------- - ----- Divan Şiirinde Hz. Bital

Cahillerin ve münafıkların doğru söze itibar etmemelerine şaşmamak gerekir;

çünkü Hak kelamı söyleyen Hz. Bilal de zamanında münafıkların taşlı saldırısına

uğramıştı:

Ma'arifin güherin takma gGş-ı nadana

Sözüm cevahirini dinle bahr-ı hayrete dal

Kelam-ı Hakkı işitse hücum eder cehele

Nişan-ı seng-i münafık olursa tan mı Bilal

Taşlıcalı Yahya{D.89}

Kanuni'nin oğlu Mustafa'nın, iftira neticesinde katledilmesi dolayısıyla kaleme

alınan bir mersiyede, dert ve eziyetlere maruz kalmaları ilgisi ile Hz. EyyOb, Hz.

Bilal ve Şehzade Mustafa aynı beyitte zikredilmişlerdir. Mersiyede, Şehzade Mus­

tafa'ya iftirada bulunan ve idamını infaz edenlere beddua edilmiş; dünyada rahat

yüzü görmemiş olan Şehzade'nin, kendisi gibi eziyete maruz kalan Hz. EyyOb ve

Bilal ile mekanlarının cennet ve dostluklarının ebedi olması için münacat edilm iş­

tir:

Kurusun eli kemend atan ana lal olsun

Kim aldı ise ayağını paymal olsun

Adüv ki eyledi bühtanı mümkin oldukça

Cihanda sıh hat ü rif'at ana muhal olsun

Cihanda çekdi o cümle ezanın alamın

Cinanda hem-demi EyyObla Bilal olsun

Mu'ini9

3. Müezzin Oluşu ve Sesinin Tesiri Divan şiirinde Hz. Bilal'in müezzin oluşu, bazen doğrudan verilen bilgi ile ifa­

de edilmiş, bazen muhtelif tasawur ve telmihlerle zikredilmiş, bazen de sadece

"Bilal" ismi kul lanılarak onun bu özelliğine işaret edilmiştir.

Hz. Peygamber, Medine'ye hicretten sonra Mescid-i Nebevi'yi tesis ederek mü­

minleri ibadete davet etti. Namaz kılmaya engel kalmadığı için beş vakit namazın

edasına başlandı. Hicret'in 1. yılına kadar müminlerin sayısının az olması ve top­

lu halde bulunmalarından dolayı namaz için özel bir çağrıya ihtiyaç hissedilmiyor­

du. Namaz vakti geldiğinde "essa/at, essa/at (Namaza buyurun, namaza buyurun}"

Hacı Bektaş Veli/ 2004-30 -------------------- 389

Hüseyin Cüfta ----- -------------------

şeklinde nida ediliyordu. Müminlerin sayısı arttığında bu şekilde namaza davet

usOlü onları toplamaya yeterli olmuyordu. Bundan sonra namaz vakitlerini bildi­

recek bir usulün bulunması gerektiği hususunda Hz. Peygamber, ashabı ile istişa­rede bulundu. Sahabller, boru veya çan çalınmasını, ateş yakılmasını veya yüksek

bir yere bayrak dikilmesini teklif ettiler. Hz. Peygamber, başka dinlere ait olmala­rı dolasıyla bu tekliflerin hiç birini uygun bulmadı. Ensardan Abdullah b. Zeyd'in

rüyas ı ve bunu teyid eden diğer sahabllerin sad ık rüyalarını tasvip etti ve ezan ı

okumakla Hz. Bilal'i görevlendirdi. Ezan, Hz. Bilal'e öğretildi ve müminler onun

sesiyle namaza davet edilmeye başlandı (Nedvl-Ansarl, 1969: il, 124-125):

390

Çü kuwet tutdı şer' islam açıldı aleme a'lam

Namaza istedi i'lam ki nice edeler bürh§n

Kimi der çan çalın nakus kimi der karne-i camOs

Dediler kim gerek namus çü nesh oldı kamu edyan

ResOlullah işitd'anı pes oldı muntazır canı

Kim ere vahy-i Rabbani nedir diye ana Kur'an

Erişdi meclise nagah ki Zeydin oğlı Abdullah

Dedi ben görmüşüm vallah ki beyne'n-nevmi ve'l-yekzan

Ki gökden bir melek indi inüben hayıta kondı

Yüzini kıbleye döndi ki tekbir eyledi i'lan

Dedi pes dört kez ol Allahu ekber

Ezanın dedi elfazın mükerrer

Birazcık durdı geri okıdı ol

İki kez sonra kad kamet didi ol

Ömer dedi ki gördüm ben de el-hak

Anın hakkı ki ba's · etdi seni Hak

Nebi pes Cebrayile sordı anı

Ki kim okuya mescidde ezanı

------------------- Hacı Bektaş Veli /2004-30

-------------------- Divan Şiirinde Hz. Bi/at

Dedi Cebrayi 1 işit ya Muhammed

Ezanı okusun şol abd-i esved

Kim anın savtı a'ladır muhakkak

Mü'ezzinlerden anı yeg sever Hak

Firiştehler anı meşhOd ederler

Ki layıkdır ezanı anı derler

Bilale pes ezanı kıldı i'lam

Ki layıkdır ezanı anı derler

Yazıcıoğlu MehmedlO

Hz. Bilal, ezanı okuyarak beş vakit namaz ile Cuma namazını eda etmeleri için

müminleri namaza davet etmektedir:11

Çü vakt erdi Bilal eyledi kamet

Salat-ı subha kıldılar ikamet

Yemlnl(FN.1.401)

Heman ol dem Bilal eyledi kamet

Namaz-ı cum'a kılındı tamamet

Yemlnl(FN.1.537)

Hz. Bilal, dokunaklı ve gür sesli bir müezzindir. Öyle içe işleyen ve gür birse­se sahiptir ki, ezan okuduğunda ruhları aşka ve şevke getirir, onu dinleyen her ki­

şiyi kendinden geçirirdi:

Buyurdı mescidin sathına çıkdı

Ezan okudı kim canları yakdı

Yazıcıoğlu Mehmed12

Hz. Bilal, arş-ı a'la yaratıldığında levh-i mahfOza yazılmış olan "eşhedü en la

ilahe illallah(Allah'tan başka ilah olmadığına şehadet ederim)" sözünü, namaza

davet olarak bütün aleme yayan bir müezzindir:

Yaratdı arş-ı meddi Huda-yı celle celal

Yazıldı levh-i münlre heman-dem işbu makal

Cihana gulgule saldı okudı çünki Bilal

Sada-yı eşhedü en la ilahe ·illallah

Aşkl(DS.4)

Hacı Bektaş Veli/ 2004-30 -------------------- 391

Hüseyin Güfta ----------------- - ---- - -

Hz. Bilal, İslam tarihinde Hz. Peygamber'in müezzini olarak tanınmıştır. Medi­

ne'ye hicretten sonra, namaza davet usulü olarak ezan kabul edilince, Hz. Bilal

Hz. Peygamber tarafından müezzin tayin edildi. Hz. Bilal, Hicret'in 1. yılında eza­

nı Hz. Peygamber'in emriyle ilk defa okumakla meşhur olmuş, barışta ve savaşta

Hz. Peygamber' in müezzin liğini yapmıştır( Fayda, 1992: VI, 152; TDEA, 1977: 1,

428). Medine'de olduğu zamanlarda ezanı hep Hz. Bilal okumuş, bulunmadığın­

da ise Hz. Peygamber'in diğer müezzinleri ezanı okumuşlardır:

Mü'ezzinlerin dördi ma'IOm idi

Bilal idi hem İ bni MektGm idi

Medlnede okurdı bunlar ezan

Nice kim olurlar idi cavidan

Biri Sa'd idi kim Kubada tutupdı kenar

Ebu Mahzure Mekkede kılmış idi menar

Yazıcıoğlu Mehmed13

Hz. Muhammed, vahiy yoluyla ve Cebrail vasıtasıyla ecel inden haberdar oldu­

ğunda, Hz. Bilal'e ezan okuyup cemaati namaza davet etmesini emreder. Hz. Bi­

lal, emri hemen yerine getirir, ezan okuyarak ashabı camie toplar. Hz. Peygamber

minbere çıkar ve veda kabilinden bir hutbe irad eder:

Çü Cebra'il gelip Hakdan. bu vahyi eyledi pertab

Bu ayetden ResGlullah ecel hükmün edip deryab

Bilale emr kıldı kim namaza cem' ede ha!kı

Derildiler dolup mescid oturdılar kamu ashab

Çıkıp minberde Allahın kemaline sena etdi

Nihayetce belagatde hitabet eyledi lcab

Yazıcıoğlu Mehmedl4

Hz. Peygamber, ehl-i beytiyle vedalaştığı esnada Hz. Bilal ezan okur. Hz. Pey­

gamber, camie gidemeyecek kadar rahatsız olduğu için, yerine Hz. Ebu Bekir'in

imam olmasını Hz. Bilal'e söyler. Hz. Bilal doğrudan Hz. Ebu Bekir'in yanına gi­

der ve Hz. Peygamber'in emrini bildirir. Cemaate de Hz. Ebu Bekir'e uymalarını

söyler ve bunun Hz. Peygamber'in emri olduğunu bildirir:

392 -------------------- Hacı Bektaş Veli/ 2004-30

-------------------- Divan Şiirinde Hz. Bilal

Ehl-i beytiyle veda ederken erişdi Bilal

Geldi okudı ezan kim ta gele ehl-i salah

Hem selam etdi dedi kim ya ResGlallah namaz

Dedi versin Hak sana hayre'keza yevmü'l-kifah

Var EbG Bekre ayıt olsun imam

Yerime nasb eyledim olsun hümam

Dedi peygamber kim ol olsun imam

Ben anın tutdım kamu işin tamam

Mescide geldi Bilal etdi nida

Ta EbG Bekre edeler iktida

Dedi tutun ya Müselmanlar sözüme siz kulah

Kim ne buyurdı ResG lullah tutunuz tiz kulah

Kim yalınız kendüye meşgGI olupdur biliniz

Ya Ebu Bekr emr kıldı sana sen olgı 1 inah

Emr kıldı kim imamet edesin ashaba sen

İ şitip ashab kamu ağlaşdılar tutup sımah

Yazıcıoğlu Mehmed15

Hz. Bilal, namaz vakitlerinde ezan okumasının yanı sıra, Hz. Peygamber'in

emirlerini halka duyurma veya insanları onun huzuruna çağırma görevini de üst­

l enmiştir.

Hz. Peygamber'in Kayser'e karşı çıkacağı bir seferin hazırlığı esnasında, Hz. Bi­

lal' in nidasıyla Medine' de bir anda gaza için binlerce sahabl toplanmıştır:

Gel imdi bu tarafdan dinle ahbar

Resül-i Hak nice buyurdı i yar

Münacat eyledi Allaha ol dem

Heman erişdi Cibrll-i mükerrem

Hacı Bektaş Veli/ 2004-30 ------ -------------- 393

Hüseyin Güfta - --- -------------- ---- --

Getirdi canib-i Hakdan selamı

Ki Cebrayil dedi böyle peyamı

Gaza emr etdi sana Hak Te'ala

Ki varsın Kaysere der sana Mevla

Çü vakıf oldı peygamber bu hale

Heman emr eyledi ol dem Bilale

Nida kılıp Medinede çığırdı

Gazadır deyü ashabı kığırdı

Derildi otuz üç bin gazi ashab

Sana şerh edeyim dinle nedir bab

Yemlni16

Hz. Peygamber, aralarında Hz. Ali ve Bilal'in de yer aldığı ashabı ile Ka'be'yi

tavaf ederken, Ka'be'nin örtüsünü tutmuş ağlayan bir kişi görür. Hz. Peygamber,

yüklü bir borca girerek aldığı mallarını taşıyan geminin Umman Denizi'nde bat­

ması üzerine Ka'be'ye sığınıp ağlayan Horasanlı bir tacir olduğunu sonradan öğ­

rendiği bu şahsı huzuruna çağırmak üzere Hz. Bilal'i görevlendirir. Hz. Bilal, şah­

sın yanına gelerek vefa kaynağı Muhammed Mustafa'nın kendisini çağırdığını söy­

ler. Tacir de huzuruna gelerek başından geçenleri Hz. Peygamber'e anlatır:

394

Erişdi Ka'betullaha peyember

Kamu ashablar hem bile Haydar

Tavaf eyler iken Ka'beyi ol mah

Görür bir piri ağlar liem kılur ah

Elile Ka'be örtisini tutmış

Bükülmiş beli olan güci gitmiş

inen zarllığıla inler ol er

Göricek piri o şefkatlü server

Dedi çağır Bilale piri gelsin

Görelim neye ağlar şerh kılsın

------- ------ - ------ Hacı Bektaş Ve/// 2004-30

---------- ---------- Divan Şiirinde Hz. Bilat

Bilal erdi pirin katına ol dem

Dedi gel seni isterler i adem

Pir aydur beni kim ister i kardaş

Benim enduh u gam içinde kallaş

Bilal aydur Muhammed Mustafadır

Kığırdan seni ol kan-ı vefadır

işidip bu kelamı geldi ol pir

ResOlullaha halin ede takrir

Yemlnl(FN. 1.423)

Hz. Bilal'in müezzin oluşu, Divan şiirinde doğrudan bilgi verilerek belirtilme­sinin yanı sıra, muhtelif teşbih, telmih ve tasawurlara da konu edilmiştir.

Küfr ehlinin elinden kurtarılmış, daha doğrusu fethedilmiş bir şehrin huzura er­

mesi, bu şehirde ikamet eden insanlara İslam dininin güzelliklerini, hükümlerini ve ibadet usullerini anlatacak, Mekke'nin fethinde Ka'be'ye çıkıp fetih ezanı okuyan

Hz. Bilal gibi, bir müezzin tayin etmekle mümkündür:

Kesdin ol iklimden ehl-i Firengin rağbetin

Açabilmez oldı küffar ol yana çeşm-i hayal

Halka i'lam etmege dln-i Muhammed ta'atin

Eyledin ol mescid-i Aksaya ta'y'i'n-i Bilal

FuzOf117

Gül bahçesinde, bülbül Bilal, gül fidanının dalı minare, bülbülün nağmesi ise

ezandır. Bilal sesli bülbül, minare hükmünde olan dala konup öterek gül bahçesi

alemini gaflet uykusundan uyandırmaktadır:

Nergis çemende kasd eder uyanmağa veli

Gözini açmış iken alır yine anı hab

Bülbül menar-ı şaha çıkıp nite kim Bilal

"Kumu' nidas ı ile eder aleme hitab18

Mesihi19

Hacı Bektaş Ve/// 2004-30 -------------------- 395

Hüseyin Cüfta ------------- -----------

Şair, köle olan Bilal, kaside sunup methettiği Şehzade MahmOd da efendi mer­

tebesindedir. Ka'be'de ezan okumak Hz. Bilal'e yaraştığı gibi, makamı yüce olan Şehzade'ye kaside takdim edip onu övmek de şaire yaraşmaktadır:

Okusun medhini kapında Necati benden

Yaraşır Ka'be hariminde neva kılsa Bilal

Necfüi20

Büyük şairlerin vefat etmesiyle şiirin bitmediğini belirterek kendisini büyük şa­irler zincirinin bir halkası olduğunu iddia eden ve sanatıyla övünen şair, "Bilal ve­

fat edince ezan okunmadı mı?" ifadesiyle iddiasını delillendirir:

Şeha zamanede ben ol sühanverim ki bugün

Dahi cüvan iken oldum emir-i mülk ü kemal

Demen ki şi'r hemin Hafız u Kemalindir

Ezan okunmadı mı dünyeden gidince Bilal

Hayali21

Müminlerin, Mekke'de iken müşriklerin şerrinden korunmak için ibadetlerini

yer altı odalarında gizlice yapmaları gibi, Divan şiiri geleneğinde de aşık, rakibin

yüzünden mezarda feryat ve figan etse, onun sesini işiten, "Bilal, kafir korkusun­

dan yerin altında ezan okuyor'', der:

Kabrde kılsam rakib ucundan efgan der gören

Havf-i kafirden zemin içre ezan okur Bilal

Mesihi22

Sevgilinin yüzünün nurundan feyizlenen ay, Beyt-i Ma'mQr'a çıkıp müezzin ol­

muş, "Ey iki haremin imamı Bilal-i Habeşi'nin ruhu" şeklinde nida etmektedir:

Beyt-i Ma'mOra çıkıp oldı mü'ezzin söyler

Ya imame'l-haremeyn rOh-ı Bilal-i Habeşi

Müştak(DS. 95)

Hz. Peygamber'e olan sevgi ve mahabbeti pekiştirmek, hasreti dindirmek, mah­

şerde onun şefaatine nail olmak maksadıyla ya~ılan na'tlarda, kalemin cızırtısının

Bilal nağmeli olması şairin hünerine çok önemli bir göstergedir:

Hüner odur reh-i na't-ı Resulde Es'ad

Sarir-i hamen ola nağme-i Bilal-engiz

Şeyhülislam Es'ad Efendi23

396 ------------ -------- Hacı Bektaş Veli/ 2004-30

-------------------- Divan Şiirinde Hz. Bilal

Hz. Bilal'in okuduğu ezanın manasını idrak edemeyen ve onu yaşayamayan ki­şinin, sadece mescide gitmekle Hz. Peygamber'i ve onun tebliğ ettiği İslam dini­ni tam manasıyla tanıması ve anlaması mümkün değildir:

Resulden ne alır mescid-i Resule giden

Ma'ani-i nagamat-ı Bilali anlamadan

Muallim Nacl(MNŞ.185)

Hafız, "yevme yünadi(seslenenin yakın bir yerden sesleneceği güne kulak ver)"yi okur; fakat bu nidayı hakkıyla bilip yaşayamaz. Bu nidayı hafız değil, an­cak gür ve tesirli sese sahip olan iman timsali Hz. Bilal bilir:

Hafız egerçi okur "yevme yünadi" vel124

Sen bu nidayı ana sor ki Bilali bilir

Neslml(D.180)

Bu alem bağının rüzgarı, "erihna ya Bila/(Ey Bilal, kalk -namaz kılmak için ezan oku- bizi ferahlandır)" hitabı olmakta ve ruhları anber kokusuna gark ederek rahatlatmaktadır:

Geh "erihna ya Bilal" olup neslm-i bağ-ı ins2S

Can meşamın bQy- ı ünsullah ederdi anberln

Aşık Çelebi(D.100)

Gönül ve canın, mahşer velvelesini değil, Hz. Bilal' in güzel sesini duyması için niyaz edilir:

Duymasın velvele-i mahşeri ya Rab dil ü can

Eylesin gOşumı pür nağme-i avaz-ı Bilal

Aşkl(ADŞS.91)

4. Hz. Peygamber'e Sadakati

Hz. Bilal, Hz. Peygamber'in ashabındandır. Hz. Muhammed vefat edinceye ka­dar savaşta ve barışta onun yanından hiç ayrılmamış ve vaktini ona hizmet etmek­le geçirmiştir. "Hatta sahabl ve tabiinden birçok şahsiyet, Hz. Bilal'den hadis riva­yet etmiştir."(KS, Vll, 482).

Hz. Bilal, Hz. Peygamber'in abdest suyunu temin etmek, sütre olarak kullandı­ğı harbeyi taşımak, şahsi ihtiyaçlarını karşılamak, savaşta özellikle geceleri korun­masını, gündüzleri ise gölgelenmesini sağlamak, yemeğini hazırlamak, beytülmal işlerine bakmak, emriyle bazı ödemeler yapmak, emirlerini halka duyurmak, elçi­leri ağırlamak, seriyye kumandanlarına sancak vermek, kadın esirleri muhafaza et­mek gibi işlerde görev almıştır(Fayda, 1992: VI, 152).

Hacı Bektaş Veli/ 2004-30 -------------------- 397

Hüseyin Güfta ------------------------

Hz. Bilal'in, Hz. Peygamber yaşadığı sürece yanından hiç ayrılmaması ve ona

sadakatle hizmet etmesi Divan şiirinde konu olmuş ve onun "Bilal-i Mustafa"26

şeklinde anılmasına vesile olmuştur.

Hz. Bilal, ömrü boyunca Hz. Peygamber'e bağlı kalmış ve ona içtenlikle hiz­

met etmiş sahabilerden biridir:

Dahi kulluk eden sahabe rical

Birisi Enesdi birisi Bilal

Birisi EbO Zerr-i Gaffari'di

Birisi de ·selman ki iç yar idi

Birisi dahi İbn-i Mes'Od idi

Hisali anın gayr-i ma'dOd idi

Yazıcıoğlu Mehmed27

Hz. Peygamber'in güzellik güneşi doğup alemi kaplayınca, onu seven ve onun

yolundan giden muhtelif milletlere ait her kişi, ne kadar hakir, düşkün ve talihsiz

biri olursa olsun, Bilal-i Habeşi gibi talihli, mesut ve yüce bir şahsiyet olur:

Çün doğup tutdı cihan yüzini hüsnün güneşi

Kim ola sevmeye bu vech ile sen mah-veşi

Türk ü Kürd ü Acem ü Hindi bilir bunı ki sen

Haşimisin Arabisin Medenisin Kureşisin

Sen emire kul olan her ne kadar müdbir ola

Bende-i mukbil olur misl-i Bilal-i Habeşi

Dede Ömer ROşeni28

İki alem serveri Hz. Peygamber'e olan aşırı mahabbet ve sadakat, kişinin ken­

disini devrinin yeni bir Bilal-i Habeşi'si olarak nitelemesine vesiledir:

398

Ey gözüm nOrı başım tacı vü ömrüm güneşi

Haşimiyyu Ebtahi Mekki Medeni vü Kureşi

Sen ki şahısın iki alemin hace bugün

Ben dahı bendelerin bendesiyim nev-Habeşi

Nihani29

- ------------------ Hacı Bektaş Veli/ 2004-30

-------------- ------ Divan Şiirinde Hz. Bi/at

s. Uhrevt Mükafatı

Hz. Bilal, her türlü eziyet ve işkenceye katlanarak hak dinde ısrar etmiş, Kur'an

ahlakıyla ahlaklanmış, özü sözü doğru iman timsali bir sahabidir. İslam dininin he­

nüz açıktan tebl iğ edilmediği zamanda Hz. Peygamber'e iman etmiş, Müslüman

olduğunu açıkça ifan eden yedi kişiden biridir.

Hz. Bi lal, Allah'ın sevdiği kullardan biridir.30 Mekanı, "Tanrı haslarının halka­

sındadır." (Mevlana, 2000: 111, 428-429). Hz. Peygamber'in övgüsüne ve mekanı­

nın cennet olduğu müjdesine mazhar olmuştur. Hz. Cabir'in rivayetine göre, Hz.

Peygamber, "Ben kendimi cennete girmiş gördüm. Derken Ebu Talha'nın hanımı

Rumaysa ile karşılaştım. Kulağıma bir h ışırtı geldi. Bu kimin hışırtısı? dedim; Bi­

lal'in dedi ler."(KS, Xll, 251, Hadis No: 4373) buyurarak Bilal' in cennet ehlinden

olduğunu müjdelemiştir:

Kim emr ede varın siz de girin cennet makamına

Ne korkı ola ne gussa kılın diye sefer Allah

Bular ayda cehennemde Velid ile EbO Cehle

Suheyb ile Bilali biz der idik kim sever Allah

Siz and içip der idiniz ki rahmet eylemez hergiz

· Kim asla cennete koymaz bular gibi beşer Allah

Yazıcıoğlu Mehmed31

Cennetin kapıcısı olan büyük melek Rıdvan'ın, cenneti süslemesinin sebebi,

Hz. Muhammed'in, sahabilerinden Hz. Bilal'i kabul ettiğinden veya onun cenne­

te gelişinden dolayıdır:

Rıdvan behişti bu kadar arayiş etdigi

Budur k'ide kabOI Bilali Muhammedin

Ahmed Paşa(0.35)

Sonuç 1. Hz. Bilal, Divan şiiri geleneğinde ismi olan "Bilal" ile, aslen Habeşi ve siyah

tenli olması sebebiyle "B ilal-i Habeşi" ile, Hz. Peygamber'in ashabından olması ve

ona olan sadakati dolayısıyla da "B ilal-i Mustafa" i le anılmıştır.

2. Hz. Bilal'in şekli ve şemaili konu edilirken en çok teninin siyah oluşundan

bahsedilmiştir. Hz. Bilal'in siyah teni; sevgilinin beni, saçı ve aşığın gözündeki

varlığına, rindmeşrep Divan şairinin söyleyişine, geceye, mirac gecesine, Ka'be'ye,

miraciyelerde gök ile ilgili cisimlere benzetme unsuru olarak kullanılmıştır.

Hacı Bektaş Veli/ 2004-30 -------------------- 399

Hüseyin Güfta ------------ -------------

3. Divan şairi, halini devrin sultanına arzederken, cahilleri ve münafıkları eleş­

tirirken, çok sevdiği bir şehzadenin ölümü dolayısıyla üzüntüsünü belirtip onun

mekanının cennet olması için dua ederken, Hz. Bilal'in maruz kaldığı eziyetleri bir

kıstas veya benzetme unsuru olarak şiirine yansıtmıştır.

4. Hz. Bilal, İslam tarihinde müezzin veya Hz. Peygamberin müezzini olarak

tanınmıştır. Hz. Bilal'in müezzin oluşu, Divan şiirinde bazen doğrudan verilen bil­

gi ile belirtilmiş, bazen teşbih, telmih ve tasavvurlarla zikredilmiş, bazen de onun

bu özelliğine işaret etmek için sadece "Bilal" kullanılmıştır. Hz. Bilal' in, namaz va­

kitlerinde ezan okumasının yanı sıra, Hz. Peygamber'in emirlerini halka duyurma

ve insanları onun huzuruna çağırma görevini de üstlendiği tespit edilmiştir.

5. Hz. Bilal, Hz. Muhammed'e sadakatle hizmet eden sahabllerden biridir.

Ömrü boyunca Hz. Peygamber'e bağlı kalmış ve ona içtenlikle hizmet etmiştir.

Hz. Bilal'in, Hz. Peygamber yaşadığı sürece yanından ayrı lmaması, ona sadakatle

bağlı olması ve hizmet etmesi Divan şiirinde birçok beyte konu olmuştur.

6. Her türlü eziyete katlanarak hak dinde ısrar eden, güzel ahlak sahibi ve iman

timsali bir sahabl olan Hz. Bilal'in, cennet ehlinden olduğu Hz. Peygamber tara­

fından müjdelenmiştir.

DiPNOTLAR

2

3

4

5

6

Yard. Doç. Dr., MKÜ Eğitim Fakültesi

Ahmed Paşa D.285; Necati D.414, 438; Dede Ömer Ruşeni TEN.11; Taşlıcalı Yahya D.95; Müş­

tak DS.95

Esrar Dede D.175 "Na't-ı Şah(Hz. Ali)-ı Diger"

Hayreti D.41 ("Kaside-i lydiyye" başlıklı kasidede adı belirtilmeyen bir"Paşa'ya sunulan "medhi­ye"den alınmıştır).

Necati D.45 "Kaside-i Na't- ı ResOI"

Şeyh Galib HA.20 "Der Menkabet-i Mi'rac-ı Şerif-i Nebevi"

İlm-i nücOm hakkında ayrıntılı bilgi ve örnek beyitler için Bkz. Levend, Agah Sırrı (1984). Divan Edebiyatı. İstanbul: Enderun Yay., s.197-217 (A. S. Levend, bu beyitler için şöyle bir açık­

lama yapmaktadır: "Meratib-i sülOk yedidir. Allah'ın adı olan esma-i seb'adan her birinin bir nu­ru vardır. Yedinci ismin nuru, münteha-yı meratib-i nOr siyahtır. Salik, yedinci semaya çıktığı za­

man, nur, siyah olarak tecelli edermiş. Bu mertebeye gelince süluk tekmil edilmiş olur!').

7 Şeyh Galib HA.27-28 "Der Menkabet-i Mi'rac-ı Şerif-i Nebevi"

8 Yahya Bey D.95 (Kanuni Sultan Süleyman'a sunulan bir kasidenin "nesih" bölümünden alınmıştır). 9 Mu'ini TEM.140 "Şehzade Mustafa Mersiyesi" ·

10 Yazıcıoğlu Mehmed M.11.178 "Sebebü'l-ezan"

11 Yazıcıoğlu Mehmed M.11.178 "Sebebü'l-ezan"

12 Yazıcıoğlu Mehmed M.11.178 "SebebO'l-ezıin" 13 Yazıcıoğlu Mehmed M.11.293 "Faslün Fi'l-ashab"

400 Hacı Bektaş Veli/ 2004-30

Divan Şiirinde Hz. Bilal

14 Yazıcıoğlu Mehmed M.11.245 "Vefat-ı Resülullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem"

15 Yazıcıoğlu Mehmed M.11.249-250 "Vefat-ı ResCılullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem"

16 Yemini FN.1.271 "Azimet Kerden Der Resül Be-Kayser(Hz. Muhammed'in Kayser'e Karşı Sefere

Çıkması Hakkındadır)"

17 Fuzüli D.60 ("Kaside Der Medh-i Ayas Paşa Vati-i Bağdad" başlıklı kasidenin "medhiye" bölü­

münden alınmıştır).

18 "kümü": Kur'an, Bakara, 2/238

19 Mesihi 0.38 ("Der Sitayiş-i Ca'fer Beg" başlıklı kasidenin baharı tasvir eden "nesih" bölümünden

alınmıştır).

20 Necati D.87 ("Kaside-i Jyd Der Medh-i Sultan Mahmud" başlıklı kasidenin "fahriye" bölümünden

alınmıştır). 21 Hayali D.42 ("Kaside" başlıklı şiirin "fahriye" bölümünden alınmıştır).

22 Mesih! D.56 ("Der Sitayiş-i Defterdar Bedreddin Beg" başlıklı kasidenin, nice ehl-i kemalin yer al­

dığı bir has meclisin tasvir edildiği ve güzellik şahının emri üzerine Mesihi'nin bu mecliste söyle­

diği bir gazelin yer aldığı "nesib" bölümünden alınmıştır).

23 Şeyhülislam Es'ad Efendi D.227 (Bir gazelin "makta"' beytidir).

24 "yevme yünadT': Kur'an, Kaf, 50/41

25 el-Aclüni, Şeyh İsmail bin Muhammed (2000). Keşfü'l-hata ve Muzilü'l -ilbas. Beyrut: Müessese-

tü'r-risale, c.I, s.117, No: 312

26 Taşlıcalı Yahya D.513

27 Yazıcıoğlu Mehmed M.11.293 "Faslün Fi'l-ashab"

28 Dede Ömer RüşenT TEN.11 "Na't"

29 NihanT D.47 "Medh-i ResCılullah" 30 Yazıcıoğlu Mehmed M.11.178

31 Yazıcıoğlu Mehmed M.11.447-448 "El-mevtınü'l-hamisi'l-A'raf"

KAYNAKIAR EL-ACLÜNİ, Şeyh İsmail bin Muhammed (2000). Keşfü'l-hafa ve Muzilü'l-ilbas. ı, Beyrut: Müessesetü'r-

risale AKYÜZ, Kenan ve Diğerleri (1990). FuzO/i Divanı. Ankara: Akçağ Yay.

AYAN, Hüseyin (1990). Nesimi Divanı. Ankara: Akçağ Yay.

BERKİ, Ali Himmet-Keskioğlu, Osman (2000). Hatemü'l-enbiya Hazreti Muhammed ve Hayatı. Anka­

ra: Diyanet İşleri Bşk. Yay. CANIM, Rıdvan (2000). Latifi, Tezkiretü'ş-şu'ara ve Tabsıratü'n-nuzama. Ankara: Atatürk Kültür Mer-

kezi Yay. ÇAVUŞOGLU, Mehmed (1977). Yahya Bey, Divan. lstanbul: İstanbul Üniv. Yay.

ÇAVUŞOGLU, Mehmed-Tanyeri, M. Ali (1981). Hayreti, Divan. İstanbul: İstanbul Üniv. Yay. ÇELEBİOGLU, Amil (1996). Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediye. il, İstanbul: Mitli Eğitim Bak. Yay.

DOGAN, Ahmet (1995). Müştak Baba, Hayatı ve Edebi Şahsiyeti. Ankara: Akçağ Yay.

DOGAN, Muhammet Nur (1997). Lale Devri Şairi Şeyhülislam Es'ad ve Divanı. İstanbul: Milli Eğitim Bak. Yay.

DURSUN, Mesut (1990). Nihani Divanı. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi Üniv. Sosyal

Bilimler Ens.

Hacı Bektaş Veli/ 2004-30 ---------------------- 401

Hüseyin Güfta

FAYDA, Mustafa (1992). "Bilal-i Habeşi", İslam Ansiklopedisi. VI, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. HANÇERLIOCLU, Filiz (1988). Aşık Çelebi Divanı. {Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi

Üniv. Sosyal Bilimler Ens. HA YBER, Abdülkadir-Özbay, Hüseyin (1997). Muallim Naci'nin Şiirleri. lstanbul: Milli Eğitim Bak. Yay. HORA TA, Osman (1998). Esrar Dede, Hayatı, Eserleri, Şiir Dünyası ve Divanı. Ankara: Kültür Bak. Yay. iSEN, Mustafa (1990). Usöli Divanı. Ankara: Akçağ Yay. iSEN, Mustafa (1993). Acıyı Bal Eylemek, Türk Edebiyatında Mersiye. Ankara: Akçağ Yay. KÜÇÜK, Sabahattin (1994). Baki Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. MENCİ, Mine (1995). Mesihi Divanı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay. MEVLANA CELALEDDiN-i RÜMİ (2000). Mesnevi ve Şerhi. (Şerheden Abdülbaki Gölpınarlı), Ankara:

Kültür Bak. Yay. Nedvi, Muinüddin Ahmed-Ansari, Said Sahib (1969). BüyOk İslam Tarihi, Asrı Saadet, Peygamberimi­

zin Ashabı. (Haz. Eşref Edib), il, İstanbul: Sebilürreşad Neşriyat Okay, Orhan-Ayan, Hüseyin (1992). Şeyh Galib, Hüsnü Aşk. İstanbul: Dergah Yay. Onay, Ahmet Talat (1992). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar. (Haz. Cemal Kurnaz), Ankara: Türkiye

Diyanet Vakfı Yay. Pala, İskender (1988). Aşk/ ve Divanından Örnekler. Ankara: Kültür ve Turizm Bak. Yay. Pala, İskender (1995). Ansiklopedik Divan Şiiri Sôzlüğü. Ankara: Akçağ Yay. Tarlan, Ali Nihat (1992). Ahmet Paşa Divanı. Ankara: Akçağ Yay. Tarlan, Ali Nihat (1992). Hayali Divanı. Ankara: Akçağ Yay. Tarlan, Ali Nihat (1992). Necati Beg Divanı. Ankara: Akçağ Yay. Tepeli, Yusuf (2002). Derviş Muhammed Yemini, Fazilet-name. t, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. Tulum, Mertol (2001 ). Sinan Paşa, Tazarruname. Ankara: Milli Eğitim Bak. Yay. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977). 1, İstanbu l.: Dergah Yay.

Yeniterzi, Emine (1993). Türk Edebiyatında Na't(Antoloji). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.

KISALTMALAR ADŞS : Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü

D : Divan

DS : Divandan Seçmeler

ETEM : Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar

FN : Fazilet-name

HA : Hüsn ü Aşk

KS : Kütüb-i Sitte

LT : LatifiTezkiresi

M : Muhammediye

MNŞ : Muallim N:lci'nin Şiirleri

TDEA : Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi

TEM : Türk Edebiyatında Mersiye

TEN : Türk Edebiyatında Na't

402 Hacı Bektaş Veli/ 2004-30