D

S

A

D

D

A

S

D

Journal of Military Medicine

2021, Volume 23, Issue 7

Pages: 599-609

doi 10.30491/JMM.23.7.599

*Corresponding author: Shahram Molavynejad, Email: shahrambaraz@ajums.ac.ir

The Effect of Foot Reflexology on the Severity of Musculoskeletal Pain and

Fatigue of Nursing Staff: A Clinical Trial Study

Hojatollah Mirzaeenia 1, Shahram Molavynejad 1*, Abdolali Shariati 1,

Mohammad Hosein Haghighizadeh 2

1 Nursing Care Research Center in Chronic Diseases, School of Nursing and Midwifery, Ahvaz Jundishapur University of

Medical Sciences, Ahvaz, Iran 2 School of Health, Ahvaz Jundishapur University of Medical Sciences, Ahvaz, Iran

Received: 21 December 2020 Accepted: 6 October 2021

Abstract Background and Aim: Due to the nature of tasks, nursing is a job with a high prevalence of skeletal and

muscular disorders, which increased skeletal muscle pain and fatigue. The aim of this study was to determine the

effect of foot reflexology on the severity of skeletal and muscular pain and fatigue of nursing staff.

Methods: In this clinical trial study, all nurses in NEZAJA in the southwest of Iran (60 nurses) were selected

between August and January 2017 according to the entry criteria and then randomly assigned to two groups of

intervention and control. For the intervention group, according to the location of the pain, the foot reflexology

protocol was administered during 9 sessions for 3 weeks and 3 sessions of 30 minutes per week. Data collection

tools included a demographic information questionnaire, Nordic Musculoskeletal Questionnaire, numerical scale

of pain intensity and fatigue.

Results: The results of our study also showed that out of 9 parts of the body, the intensity of pain in the neck

(P = <0.001), back (P = 0.003), knees (P = 0.010), feet (P = 0.002), thigh (P = <0.001) and hand (P = <0.001)

after reflexology was significantly reduced in the intervention group compared to the control group. Reflexology

also reduced fatigue in the intervention group, but this reduction was not statistically significant compared to the

control group (P = 0.129).

Conclusion: The results showed that reflexology reduced the severity of musculoskeletal pain in some parts

of the body and reduced fatigue. Therefore, it is recommended that foot reflexology be used as a simple and cost-

effective method to reduce the severity of skeletal and muscular pain in nurses.

Keywords: Reflexology, Fatigue, Musculoskeletal Pain, Nurses.

[ D

OI:

10.

3049

1/JM

M.2

3.7.

599

] [

Dow

nloa

ded

from

mili

tary

med

j.ir

on 2

022-

06-1

5 ]

1 / 11

D

S

A

D

D

A

S

D

نظامي طب مجله

1400 مهر ،7 شماره ،23 هدور

599-609: صفحات doi 10.30491/JMM.23.7.599

shahrambaraz@ajums.ac.ir پست الکترونیک: .نژادشهرام مولوی :نویسنده مسئول*

14/07/1400پذیرش مقاله: 01/10/1399 دریافت مقاله:

عضلاني و خستگي کادر پرستاری: یک مطالعه -تاثير رفلكسولوژی پا بر شدت دردهای اسكلتي

کارآزمایي باليني

2زاده ، محمدحسين حقيقي1، عبدالعلي شریعتي*1نژاد، شهرام مولوی1نيااله ميرزایيحجت

مزمن، دانشکده پرستاری مامایی، دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور، اهواز، ایرانمرکز تحقیقات مراقبت پرستاری در بیماریهای 1

دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور، اهواز، ایران 2

دهكيچ

شغل پرستاری به دلیل ماهیت وظایف از جمله مشاغلی که شیوع اختلالات اسکلتی و عضلانی در آن بالا بوده که ف:هدزمينه و

گردد. این مطالعه با هدف تاثیر رفلکسولوژی پا بر شدت دردهای اسکلتی و عضلانی اسکلتی و خستگی روزانه میهمین امر سبب دردهای .عضلانی و خستگی کادر پرستاری انجام شد

1397ی مرداد تا دی ماه سال کارآزمایی بالینی تصادفی، تمام پرستاران نزاجا جنوب غرب کشور در فاصه زمان در این مطالعه ها:روش

. برای گروه مداخله با توجه و کنترل تخصیص یافتندبه دو گروه مداخله با توجه به معیارهای ورود انتخاب و سپس به روش گمارش تصادفی شد. ابزار گردآوری ای اعمالدقیقه 30جلسه 3هفته و هر هفته 3جلسه به مدت 9پروتکل رفلکسولوژی کف پا در طی به محل درد،

.ستگی بوداطلاعات شامل پرسشنامه اطلاعات دموگرافیک، اختلالات اسکلتی و عضلانی نوردیک، مقیاس عددی شدت درد و خ

، ( P= 010/0(، زانو ) P= 003/0) ، کمر(> 001/0P) های گردنقسمت بدن، شدت درد در قسمت 9از نشان داد که نتایج مطالعهها: یافته

اهش یافت. همچنین کطور معناداری درگروه مداخله نسبت به گروه کنترل به (> 001/0P)( و دست > 001/0P) (، ران P= 002/0پا ) اری معنادار نشده بوداین کاهش در مقایسه با گروه کنترل از نظر آم رفلکسولوژی باعث کاهش خستگی در گروه مداخله شده بود ولی

(129/0 =P ). ی بدن و کاهش خستگی هانتایج نشان داد که رفلکسولوژی باعث کاهش شدت دردهای عضلانی اسکتی در اکثر قسمت گيری:نتيجه

ای اسکلتی و عضلانی در اثربخش در جهت کاهش شدت دردهعنوان یک روش ساده و هزینه به شود رفلکسولوژی پاگردید. لذا پیشنهاد می .پرستاران مورد استفاده قرار بگیرد

.رفلکسولوژی، خستگی، درد عضلانی اسکلتی، پرستاران :هاکليدواژه

[ D

OI:

10.

3049

1/JM

M.2

3.7.

599

] [

Dow

nloa

ded

from

mili

tary

med

j.ir

on 2

022-

06-1

5 ]

2 / 11

601 / یعضلان-یاسکلت یپا بر شدت دردها یتاثیر رفلکسولوژ

J Mil Med 2021, Volume 23, Issue 7

مقدمهعنوان اختلالات ترومای اسکلتی که به-اختلالات عضلانی

اشی نترین اختلالات سلامت شوند، جزء شایعتجمعی شناخته میوزها، رباشند. این اختلالات ممکن است از کار در پرستاران می

. تخمین (1)ها بعد از کار پرستاری بوجود آیند ها یا حتی سالماه 40-90شود شیوع این اختلالات درمیان پرستاران بین زده می

در در یک مطالعه (2017و همکاران ) Ribeiro(. 2درصد باشد )اسکلتی ناشی -پرتقال گزارش کردند که بروز اختلالات عضلانی

باشد می درصد 89ماهه در پرستاران تقریبا 12از کار دریک دوره صد( و در 63وط به درد در ناحیه کمر )که بیشترین فراوانی مرب

(. 3ت )درصد( بوده اس 7کمترین نیز مربوط به درد ناحیه آرنج ) 100ه ک( در شیراز نشان داد 2017زمانیان و همکاران ) مطالعه

-یماه گذشته حداقل یک اختلال عضلان 12درصد پرستاران در درد اسکلتی را تجربه کرده بودند، بیشترین مشکلات مربوط به

عات (. همچنین در مطال4پشت، کمر، نشیمن و زانو بوده است ) انجام شده دیگر گزارش شده است که بیشترین درد ناشی از

ستاران به ترتیب مربوط به درد عضلانی در پر-اختلالات اسکلتیدهد که ان می(. شواهد نش7-5باشد )کمر، گردن، شانه و زانو می

ستگی با فاکتورهای فردی، سکلتی و خا-بین دردهای عضلانیامل مشاجره ش(. این فاکتورها 8روانی و اجتماعی ارتباط وجود دارد )

رستانی، عقاید با بیماران و همراه بیماران، نارضایتی از مدیریت بیمادیدن های طولانی با بیماران بدحال،متفاوت با پزشکان، تماس

یر وضعیت و تغی (، ساعات طولانی کار؛ انتقال9مکرر مرگ بیماران )تاندارد دادن بیماران، بلند کردن جسم سنگین، حالات بدنی غیراس

وفرد در موقع انجام دادن کارهای مراقبتی مانند خم شدن رد در (، سازمانی که ف10فلکسیون زیاد، سن، جنس، توده بدنی )

جمله کند، سازماندهی محل کار و فرهنگ سازمانی ازآن کار میانجام هایی که هر روز در محل کارو فعالیت هاها، ارزشنگرش

در محل (. تقاضای بالای شغلی، تاثیر کم1،11باشد )شود، میمی-لاشتهای سازمانی، عدم تعدل کار، عدم دخالت در تصمیم گیری

پاداش به افزایش دردهای عضلانی اسکلتی کمک کرده است وان و کارکناین مسئله نارضایتی کارکنان از شغل، خستگی، غیبت

همراه های بهداشتی درمانیها دلار هزینه برای سازمانمیلیونز ا(. همچنین گزارش شده است که خستگی ناشی 12داشته است )

رک تکار و دردهای عضلانی اسکلتی مهمترین عامل تغییر شغل، تاری کمبود نیروی پرس حرفه در پرستاران، بازنشستگی زودرس و

(.13) گذاردیمکیفیت زندگی پرستاران تاثیرات منفی ( و بر 10) بوده استدر پرستاری، خستگی به عنوان احساسات ذهنی پرستاران از

شود که ی و روحی یا خستگی مفرط تعریف میخستگی حاد جسمکند و باعث اختلال در وضعیت کلی غیرمترقبه را ایجاد مییک

ای پرستاری هها برای انجام مراقبتتوانایی جسمی و شناختی آن های(. خستگی ناشی از کار اثرات منفی بر کیفیت مراقبت14) شودمی

پرستاری، احساس خوب بودن و سلامتی پرستار، رضایت بیمار و

(.15) ایمنی بیمار و پرستار و دارداه مدت های استراحت کوتستارانی که ساعات طولانی با دورهپر

کتی ی، روانی و حرختکنند ممکن است دچار اختلال شناکار مییزه و به واکنش کند، اختلال در قضاوت، کاهش انگشوند که منجر

می (. همچنین شواهد محک16) شودافزایش خطاهای پرستاری میی و دهد افزایش دردهای عضلانی اسکلتوجود دارد که نشان می

طر خستگی باعث کاهش عملکرد سیستم ایمنی بدن و در نتیجه خی مزمن (. لذا تسکین دردها14) شودیبت میابتلا به بیماری و غ

ی جزء ر در پرستاران بایستعضلانی اسکلتی و خستگی ناشی از کا های مکملهای سیستم بهداشتی درمانی باشد. درماناولویت

ستفاده اتواند برای تسکین درد و خستگی دارویی و غیردارویی میهش د کاهای دارویی ماننشوند. ولی با توجه به عوارض درمان

ت و استفراغ، تشنج، خارش، یبوس عملکرد سیستم تنفسی، تهوع،تواند یاحتباس ادراری، مداخلات غیردارویی بدون داشتن عوارض م

اند به تو. طب مکمل و جایگزین می(17) مورد استفاده قرارگیرندار عنوان مکمل مداخلات پزشکی در مدیریت دردهای مزمن به ک

گرفته شود.یک روش از طب مکمل و جایگزین است که رفلکسولوژی

تفاده از یک سیستم پیچیده اس" تواند به صورت زیر تعریف شود:میشود، آن منطقه از پا با این که معمولاً روی پاها انجام میلمسی،

تفکر که مسئول نقشه کلی بدن است )هر عضو بدن یک منطقه (. اگرچه 18) "شود.ه خود در پا دارد( ماساژ داده میمخصوص ب

های مکانیسم دقیق رفلکسولوژی ناشناخته است ولی تئوریمختلفی در این زمینه وجود دارد. در رفلکسولوژی، که تحریک

ز انگشتان به مسیرهای عصبی است، مناطق رفلکس با استفاده ان های عصبی، بازگرداندن جریان مناسب جریامنظور انتقال تکانه

هدف و حفظ هموستاز بدن هایامخون، افزایش خونرسانی به اند(. همچنین بیان شده است که رفلکسولوژی 19) شوندتحریک می

طرف دیگر بر (. از20) دهدتوان شفادهندگی بدن را افزایش میدروازه از طریق فعال شدن کنترل درد، این اساس تئوری دروازه

شود.نهایت درد احساس نمی شود، و درهای ضخیم بسته میتاندونهای ضخیم در کف دست و پا قرار دارند لذا با ماساژ این تاندون

ها،رفلکسولوژیست (. براساس نظر دیگر17) یابدها درد تسکین میدونتان و تجمع اسیداوریک بدن، هایسیستم و هاارگان در اختلال علت

اعصاب مسیر در تواندکه می است انرژی مسیرهای در کلسیم

مسدود را لنف جریان و کند ایجاد پا اختلال کف در موجود انتهایی

نهایت در مواد این شدن شکسته سبب نقاط کند. ماساژ بازتابی این

رسپتورهای درواقع رفکسی نقاط شود،می هاآن یا حذف جذب و های فیزیولوژیکیاسترس هاآن تحریک که هستند عصبی

.(21) شودمی عمیق سبب آرامسازی و دهدمی کاهش را عضلانیولوژی کف پا در مطالعات متعددی از جمله برای تسکین درد کسرفل

(، 17و اضطراب در جراحی لاپاراوسکوپی کوله سیستکتومی )(، مدیریت 19خستگی و کیفیت زندگی بیماران همودیالیزی )

[ D

OI:

10.

3049

1/JM

M.2

3.7.

599

] [

Dow

nloa

ded

from

mili

tary

med

j.ir

on 2

022-

06-1

5 ]

3 / 11

و همکاران نیامیرزایی / 602

1400 مهر، 7 ، شماره23 دوره مجله طب نظامي

(، کیفیت زندگی 22) نوروپاتی محیطی ناشی از شیمی درمانی درد بعد از هیسترکتومی(، اضطراب و 23) بیماران سرطان پستان

( بکار 25) ( درد و کیفیت خواب در بیماران آرتریت روماتوئید24)های گرفته شده است. افراد نظامی جهت انجام وظایف و ماموریت

محوله، ساعات زیادی را صرف آمادگی جسمانی بالا و توان رزمی های مختلف طی دوره آموزشی و تحصیلی کند. هرچند برنامهمی

جویان در مراکز آموزش نظامی به میزان زیادی قدرت بدنی، دانش، اما دهدها را افزایش میاستقامت، چابکی و آمادگی جسمانی آن

دچار ، افراد تحت آموزشهادر کنار سودمندی این آموزشگردند. همچنین کمبود نیروی اختلالات عضلانی اسکلتی می

زیاد بر پرسنل های نظامی و فشارکاریپرستاری در بیمارستانپرستاری، انعطاف پذیری کمتر در پرستاران نظامی و همچنین وجود مشکلات فراوان ارتباطی و جو غیرحمایتی در سیستم پرستاری کشور، بروز مشکلات عضلانی اسکلتی و خستگی در

باشد و پرستاران نظامی، خیلی فراوان می پرستاران و بخصوص درفاده از روش های طب مکمل مانند از طرف دیگر به دلیل عدم است

رفلکسولوژی توسط پرستاران به عنوان یک روش رایج و روتین تاثیر برای تسکین درد و خستگی خودشان، لذا این تحقیق با هدف

پرستاران خستگی و لوژی پا بر دردهای عضلانی اسکلتیرفلکسو

.ارتش انجام شد های بیمارستان در شاغل

هاروش

گيرینمونه و روش نمونه نوع مطالعه، حجم

این یک مطالعه کارآزمایی بالینی تصادفی با گروه کنترل بود توسط کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی جندی 1397که در سال

به IR.AJUMS.REC.1397.214شاپور اهواز با کد اخلاق کدلینی با ن در سامانه کارآزمایی باتصویب رسید. همچنی

IRCT20180911041006N1 به ثبت رسیده است. جامعه نفر( 60) پرستاری کادر آماری و نمونه این پژوهش شامل تمامی

شهید بیمارستان (کشور غرب جنوب نزاجا زیر نظر هایبیمارستان

ها با کمک بودند. نمونهدزفول( بیمارستان ارتش و اهواز نیاکینفر( و گروه کنترل 30جدول اعداد تصادفی به دو گروه آزمون )

دول اعداد تصادفی جهت استفاده از جنفر( تخصیص یافتند. 30)چپ به راست تعیین ابتدا محقق جهت خواندن اعداد جدول را از

برای را و اعداد فرد مداخلهگروه برای را اعداد زوج نمود سپس (.1گرفت )نمودار گروه کنترل در نظر

نمودار کانسورت فرآیند مطالعه .1-نمودار

پرستار( 60بررسی از نظر معیارهای ورود )

(0خروج از مطالعه )

پرستار( 60تصادفی سازی به دو گروه )

پرستار( 30مداخله ) پرستار( 30کنترل )

(0ریزش در موقع پیگیری ) (0ریزش در موقع پیگیری ) پیگیری

پرستار(30 تجزیه تحلیل داده ها ) پرستار( 30تجزیه تحلیل داده ها ) تحلیل

[ D

OI:

10.

3049

1/JM

M.2

3.7.

599

] [

Dow

nloa

ded

from

mili

tary

med

j.ir

on 2

022-

06-1

5 ]

4 / 11

603 / یعضلان-یاسکلت یپا بر شدت دردها یتاثیر رفلکسولوژ

J Mil Med 2021, Volume 23, Issue 7

پا رفلکسولوژیشمای شماتیک نقاط .1-شكل

معيارهای ورود و خروج پژوهش

ی بر کادر پرستار( 1بودند: معیارهای ورود شامل موارد زیر ن های بداساس پرسشنامه نوردیک دارای درد در یکی از قسمت

ها، پشت، آرنح ها، کمر، دست، مچ دست مانند گردن، شانه ها،ت خستگی افرادی با شد (2د؛ نها، زانو، مچ پاها و پاها باشران

( 4سال؛ 20سن بالای ( 3؛ NRSحداقل یک بر اساس ابزار د و در طی سه سال گذشته هیچگونهنای نباشفهورزشکار حر

خم پا ، عدم داشتن ز (5د؛ نقهرمانی در زمینه ورزشی نداشته باشوارد معفونت کف پا و نوروپاتی محیطی. معیارهای خروج شامل

رکت ش (2عدم تکمیل پرسشنامه یا تکمیل ناقص، (1زیر بودند: ناقص در جلسات رفلکسولوژی.

ابزار پژوهش

این پرسشنامه نامه اطلاعات جمعيت شناختي: پرسش

ایمحقق ساخته شامل سن، جنس، وضعیت تأهل، بیماری زمینه بود. گذار بر میزان درد و سابقه کاریتأثیر

د، یکی از این پرسشنامه استاندارپرسشنامه نوردیک:

های اختلالات های تعیین علائم و نشانهترین پرسشنامهمعمولو همکارانش در Kuorinkaعضلانی اسکلتی است که توسط

(. از این پرسشنامه برای بررسی 26) ارائه و توسعه یافت 1987سال عضلانی در نواحی مختلف بدن شامل: -شیوع اختلات اسکلتی

زانو، ها، ها، رانا، کمر، دست، مچ دستهها، پشت، آرنحگردن، شانهنواحی فوق را و سابقه بروز درد در شوداستفاده میمچ پاها و پاها

Pughدهد. ثبات درونی این ابزار در مطالعه مورد بررسی قرار می گزارش 81/0-92/0و همکاران برای سوالات پرسشنامه نوردیک بین

(. پایایی پرسشنامه نوردیک به وسیله ازگلی و همکاران 27) گردید (.28) ورد تأیید قرار گرفتم 91/0بررسی و با ضریب همبستگی

شدت درد و معيار عددی سنجش درد و خستگي:

NRS (Numericساعت گذشته با استفاده از 24در خستگی

Rating Scale 10( در محدوده صفر )نداشتن درد و خستگی( تا ر )بیشترین شدت درد و خستگی( سنجیده شد. هر چه عدد بیشت

ی این باشد. پایایستگی میدهنده شدت بیشتر درد و خباشد نشان (.29) گزارش گردید 94/0و همکاران Halm ابزار در مطالعه

ای شدت درد پایایی این ابزار قبلا توسط میلادی نیا و همکاران بر (. 30،31) دست آمده استه. ب/90و خستگی در بیماران سرطانی

کسب مجوزهای لازم از پژوهشگر پس از انجام مداخله:

نشگاه جندی شاپور اهواز و گرفتن معاونت پژوهشی و فناوری دای معرفی نامه کتبی از دانشکده پرستاری و مامایی علوم پزشک

های تحت نظر نزاجا جنوب غرب جندی شاپور اهواز به بیمارستانکشور )بیمارستان شهید نیاکی اهواز و بیمارستان ارتش دزفول(

ه و پس از شرح روند و اهداف پژوهش همکاری مراجعه کردمسئولین را جلب نموده است. سپس پژوهشگر با حضور در بیمارستان شهید نیاکی اهواز و بیمارستان ارتش دزفول، برای افرادی که مشخصات نمونه پژوهش را داشتند اهداف مطالعه را توضیح داده و رضایت آگاهانه کتبی از پرستاران برای شرکت درمطالعه را گرفت و کار مطالعاتی خود را شروع کرد. بعد از تعیین محل اختلال عضلانی اسکلتی با پرسشنامه نوردیک، برای گروه

ای کف جلسه 9ل درد، پروتکل رفلکسولوژی آزمون با توجه به محپا توسط پژوهشگر و مجری همکار وی که دوره آموزشی و کسب

هفته 3ارت فیزیوتراپیست به مدت مهارت را گذرانده بودند و با نظ

[ D

OI:

10.

3049

1/JM

M.2

3.7.

599

] [

Dow

nloa

ded

from

mili

tary

med

j.ir

on 2

022-

06-1

5 ]

5 / 11

و همکاران نیامیرزایی / 604

1400 مهر، 7 ، شماره23 دوره مجله طب نظامي

مقایسه دو گروه کنترل و مداخله از نظر متغیرهای جمعیت شناختی .1-جدول

نتيجه آزمون گروه مداخله گروه کنترل متغير

)درصد( فراوانی

𝞆2 = 0/606 P = 0/436 15 (50) (40) 12 زن *جنس

15 (50) (60) 18 مرد

𝞆2 = 2/700 P = 0/10 17 (7/56) 23 (66/76) متاهل *وضعيت تاهل

13 (3/43) 7 (34/23) مجرد

P =00/1 2 (7/6) 3 (10) دارد **سابقه بيماری

28 (3/93) 27 (90) ندارد

-t = 105/0 31/ 80± 90/5 63/31 ± 35/6 ***)سال ( سن P = 917/0

t = 525/0 76/4 ± 002/3 20/5 ± 37/3 ***سابقه شغلي )سال( P = 601/0

آزمون تی مستقلبا استفاده از 05/0در سطح *** معنی داری؛ با استفاده از تست دقیق فیشر 05/0** معنی داری در سطح با استفاده از تست کای اسکویر؛ 05/0معنی داری در سطح *

های کنترل و مداخلهناحیه بدن در گروه 9عضلانی در -مقایسه شیوع اختلالات اسکلتی .2-جدول

متغير

مداخله کنترل

ندارد دارد ندارد دارد نتيجه آزمون

)درصد( فراواني )درصد( فراواني

𝞆2 = 0/067 P = 0/796 14 (7/46) 16 (3/53) 15 (50) 15 (50) قبل گردن

𝞆2 = 0/601 P = 0/438 16 (3/53) 14 (7/46) 13 (3/43) 17 (7/56) بعد

𝞆2 = 1/684 P = 0/194 16 (3/53) 14 (7/46) 11 (7/36) 19 (3/63) قبل دست

𝞆2 = 1/684 P = 0/194 19 (3/63) 11 (7/36) 14 (7/46) 16 (3/53) بعد

𝞆2 = 1/701 P = 0/301 18 (60) 12 (40) 14 (7/46) 16 (3/53) قبل شانه

𝞆2 = 1/111 P = 0/292 20 (7/66) 10 (3/33) 16 (3/53) 14 (7/46) بعد

𝞆2 = 0/617 P = 0/432 14 (7/46) 16 (3/53) 11 (7/36) 19 (3/63) قبل زانو

𝞆2 = 0/601 P = 0/438 22 (3/73) 8 (7/26) 11 (7/36) 19 (3/63) بعد

𝞆2 = 0/067 P = 0/795 14 (7/46) 16 (3/53) 13 (3/43) 17 (7/56) قبل آرنج

𝞆2 = 1/071 P = 0/301 16 (3/53) 14 (7/46) 12 (40) 18 (60) بعد

𝞆2 = 0/601 P = 0/438 14 (7/46) 16 (3/53) 17 (7/56) 13 (3/43) قبل پا

𝞆2 = 0/635 P = 0/426 20 (7/66) 10 (3/33) 17 (7/56) 13 (3/43) بعد

𝞆2 = 1/071 P = 0/301 18 (60) 12 (40) 14 (7/46) 16 (3/53) قبل پشت

𝞆2 = 3/270 P = 0/071 19 (3/63) 11 (7/36) 12 (40) 18 (60) بعد

𝞆2 = 1/491 P = 0/222 5 (7/16) 25 (3/83) 9 (30) 21 (70) قبل ران

𝞆2 = 5/554 P = 0/018 17 (7/56) 13 (3/43) 8 (7/26) 22 (3/73) بعد

𝞆2 = 1/684 P = 0/194 16 (3/53) 14 (7/46) 11 (7/36) 19 (3/63) قبل کمر

𝞆2 = 2/411 P = 0/121 17 (7/56) 13 (3/43) 11 (7/36) 19 (3/63) بعد کای اسکوئربا استفاده از آزمون 05/0داری سطح معنی *

دقیقه( روی گروه 15)برای هر پا ایدقیقه 30جلسه 3و هر هفته از هر آزمون، اعمال شد. مراحل رفلکسولوژی بدین صورت بود که

شد روی تخت معاینه در یک های پژوهش خواسته مییک از واحدهایش را ببندد و در یک اتاق ساکت و روشن دراز کشیده، چشم

قطره 5تا 3وضعیت کاملا آرام قرار گیرد. برای تسهیل ماساژ روغن بچه استفاده شد. بعد از ماساژ ملایم پا، با دست چپ پاشنه

کرد. شار به کف پا آن را از مچ خم و راست میپا را نگه داشته و با فشد، و ماساژ بر روی سپس رفلکسولوژی پا از بالا به پایین انجام می

شد نقاط غده هیپوفیز، هیپوتالاموس، مغز و غده صنوبری شروع میو پس از آن ماساژ بر روی نقاط واقع در محل مدولا اسپینالیس )از

نه( اعمال شد. سپس فشار انگشت بزرگ تا وسط قسمت پشت پاش

شد. ( اعمال میSolar Plexusبر روی پلکسوس خورشیدی )گرفت و با سپس، ماساژور پاشنه یک پای بیمار را با یک دست می

-انگشت شست دست دیگر، بر روی نقاط رفلکسی مربوط به مهره

های کمر، ستون فقرات، مچ پا یا هر اندامی که براساس پرسشنامه د آن توسط فرد تعین شده بود، فشارهای متناوب نوردیک محل در

کرددی به صورت رفت و برگشتی وارد میخصوص موجی و دوهب دقیقه برای هر دو پا انجام می شد 30مدت (. این کار در1 )شکل

. از انجام رفلکسولوژی روی پا با حوله پوشانده شد (. بعد24،25)ساعت پس 24-48که به مدت شدپس از این از آنان خواسته می

از اتمام هر جلسه مایعات فراوان مصرف کنند. شدت درد و خستگی .سولوژی سنجیده شدکقبل از رفلکسولوژی و بعد از پایان سه هفته رفل

[ D

OI:

10.

3049

1/JM

M.2

3.7.

599

] [

Dow

nloa

ded

from

mili

tary

med

j.ir

on 2

022-

06-1

5 ]

6 / 11

605 / یعضلان-یاسکلت یپا بر شدت دردها یتاثیر رفلکسولوژ

J Mil Med 2021, Volume 23, Issue 7

بدن قبل و بعد از مداخله رفلکسولوژی میانگین شدت درد در نواحی مختلف مقایسه .3-جدولگانه اختلالات 9ابعاد

ضلانيع-اسكلتي

نتيجه آزمون تي مستقل مداخله کنترل

انحراف معیار میانگین انحراف معیار میانگین

گردن=t 18/1 80/5 24/1 33/6 قبل 702/1 P= 094/0

=t 85/0 63/5 93/0 53/6 بعد 896/3 P<0.001

=t نتیجه آزمون تی زوجی 797/0- P= 243/0 t= 409/1 P= 257/0 -

کمر=t 13/1 13/6 12/1 80/5 قبل 141/1- P= 259/0

=t 89/0 53/5 40/1 40/6 بعد 846/2 P= 003/0

=t نتیجه آزمون تی زوجی 895/1 P= 068/0 t= 071/3 P= 005/0 -

شانه=t 99/0 20/5 90/0 73/5 قبل 168/2 P= 034/0

=t 24/1 33/5 006/1 76/5 بعد 485/1 P= 143/0

=t نتیجه آزمون تی زوجی 205/0 - P= 839/0 t= 626/0 - P= 536/0 -

زانو=t 23/1 83/6 32/1 63/6 قبل 605/0- P= 548/0

=t 97/0 46/5 25/1 23/6 بعد 650/2 P= 010/0

=t نتیجه آزمون تی زوجی 682/1- P= 103/0 t= 397/4 P<0.001 -

آرنج=t 17/1 06/5 89/0 46/5 قبل 483/1 P= 144/0

=t 99/0 33/5 93/0 60/5 بعد 702/1 P= 288/0

=t نتیجه آزمون تی زوجی 161/1- P= 255/0 t= 188/1- P= 245/0 -

پا=t 25/1 73/6 16/1 86/6 قبل 426/0 P= 672/0

=t 27/1 50/5 25/1 53/6 بعد 161/3 P= 002/0

=t نتیجه آزمون تی زوجی 095/1 P= 283/0 t= 613/3 P= 001/0 -

پشت=t 86/0 06/6 94/0 16/6 قبل 426/0 P= 672/0

=t 20/1 00/6 77/0 13/6 بعد 510/0 P= 612/0

=t نتیجه آزمون تی زوجی 189/0 P= 851/0 t= 348/0 P= 730/0 -

ران=t 95/0 30/6 13/1 60/6 قبل 110/1 P= 271/0

=t 04/1 06/5 73/0 46/6 بعد 002/6 P<0.001

=t نتیجه آزمون تی زوجی 559/0 P= 580/0 t= 401/5 P<0.001 -

دست=t 33/1 13/6 80/0 20/6 قبل 235/0 P= 815/0

=t 85/0 03/5 91/0 16/6 بعد 976/4 P<0.001

=t نتیجه آزمون تی زوجی 177/0 P= 861/0 t= 034/4 P<0.001 -

های کنترل و مداخلهمقایسه میانگین شدت خستگی در گروه .4-جدول

متغير مداخله کنترل

نتيجه آزمون تي مستقل میانگین ± انحراف معیار

خستگي

)نمره کل(

=t 23/49 ± 26/16 00/50 ± 66/13 قبل 198/0 P= 844/0

t=1/539 P=0/129 03/46 ± 96/11 63/50 ± 17/11 بعد

=t نتيجه آزمون تي زوجي 857/0 - P= 398/0 t= 254/1 P= 220/0 -

ر حفظ پرستاران خانم به منظولازم به ذکر است که رفلکسولوژی

آقا شئونات اسلامی توسط مجری همکار و رفلکسولوژی پرستارانمدت نیز توسط مجری طرح زیر نظر فیزیوتراپیست انجام گردید.

بوده 1397 زمان انجام مداخله در فاصه زمانی مرداد تا دی ماه سالین ی اطاست. زمان انجام مداخله بعد از اتمام شیفت بوده است.

ل هیچگونه مداخله ای صورت نگرفت.مدت برای گروه کنتر

ها با کمک تحلیل داده ها:و تحليل آماری داده تجزیه

انجام گرفت. نرمال بودن متغیرهای 21نسخه SPSSنرم افزار بر اساس بررسی شد. Shapiro-Wilkکمی با استفاده از آزمون

از رفلکسولوژی آزمون برای مقایسه شدت درد و خستگی قبل و بعددر هر گروه از آزمون تی زوجی، برای مقایسه شدت درد و خستگی در دو گروه از آزمون تی مستقل و برای مقایسه اطلاعات کیفی دموگرافیک دو گروه از آزمون کای دو و تست دقیق فیشر استفاده

در نظر گرفته شد. 05/0سطح معناداری شد.

ل نتیجه طرح پژوهش حاضر حاصملاحظات اخلاقي:

که در IR.AJUMS.REC.1397.214تحقیقاتی با کد اخلاق هواز در دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور ا 1397 /19/3تاریخ

.تصویب شده است

[ D

OI:

10.

3049

1/JM

M.2

3.7.

599

] [

Dow

nloa

ded

from

mili

tary

med

j.ir

on 2

022-

06-1

5 ]

7 / 11

و همکاران نیامیرزایی / 606

1400 مهر، 7 ، شماره23 دوره مجله طب نظامي

نتایجدند و نفر بو 60کننده در مطالعه تعداد کل پرستاران شرکت

اضر (. نتایج مطالعه ح1هیچ گونه ریزشی وجود نداشت )تصویر ± 35/6نشان داد که میانگین سنی پرستاران در گروه کنترل

بقه سال بود. سا 80/31 ± 90/5سال و در گروه مداخله 63/31

اخله و در گروه مد 20/5± 37/3شغلی پرستاران در گروه کنترل

50 درصد پرستاران گروه کنترل و 60سال بود. 76/4 ± 002/3رل از نظر درصد در گروه مداخله مرد بودند. دو گروه مداخله و کنت

اشتند دار آماری ندبا هم تفاوت معنی متغیرهای جمعیت شناختی .(1)جدول

له شدت درد پس از مداخ نشان داد میانگین 3نتایج جدول ر، زانو، های گردن، کمرفلکسولوژی پا، در گروه مداخله در اندام

دار نیپا، ران و دست کاهش یافته و این کاهش از نظر آماری معهای ام( و در گروه کنترل از نظر شدت درد در اند> 05/0Pبود )

افته یبدن )به غیر از کمر که شدت درد در گروه کنترل افزایش (.< 05/0Pایجاد نشد )داری بود( تغییر معنی

نتایج مطالعه حاضر نشان داد که میانگین شدت خستگی ز نظر است ولی ا درگروه مداخله بعد از رفلکسولوژی کاهش یافته

روه دار نبود. همچنین این کاهش در مقایسه با گآماری معنی .(4( )جدول < 05/0P) دار نبودکنترل از نظر آماری معنی

بحث

ی و بر سولوژکنشان داد که قبل از انجام رفلنتایج مطالعه ما زانو، وردیک بیشترین مناطق درگیر شامل ران ،اساس پرسشنامه ن

ین راستا اکمر، دست، گردن، پا، پشت و شانه بوده است. در آرنج ، نشان داد که 2018همکاران در سال و Brienنتایج مطالعه

واحی کمر، ربوط به نبیشترین ناحیه گرفتار در پرستاران به ترتیب مران در همکا و Ribeiro(. نتایج مطالعه 32) باشدشانه و زانو می

فتار نشان داد که بیشترین نواحی عضلانی اسکلتی گر 2017سال ست دمچ و ،شانه ،های گردندر پرستاران به ترتیب کمر، مهره

اد که د(. نتایج مطالعه دادارخواه و همکاران نشان 3) باشدمیامل شهای عضلانی اسکلتی پرستاران به ترتیب بیماری فراوانی

درد مچ ،ردکمردرد، درد گردن، زانو درد، درد شانه، درد پشت، پا دیر ی درگهاکه از نظر فراوانی محل (33) باشددست و درد آرنج می

هاید به جنبهتوانباشند. این تفاوت میبا نتایج مطالعه ما متفاوت می هایی کهکاری پرستار مانند نوع بخش شرایطمختلف محیط و

ظایف نوع و کنند، حجم کاری پرستاری وپرستاران در آن کار میر افراد تواند دمحوله باشد. با توجه به این که نواحی درگیر می

وامل خطر شود این گونه ادعا کرد که عمختلف متفاوت باشد لذا میاوت دیگر متفهای خاصی هستند که از فردی به فرد فردی ویژگی

سعه است. نقش و سهم هر یک از این خصوصیات در منشأ و یا توی و اختلالات عضلانی اسکلتی باعث ایجاد اختلاف در ارگونوم

یرند. گشود که باید مورد تحلیل قرار دمیولوژیک میادبیات اپی

دت شنتایج مطالعه حاضر نشان داد، بعد از انجام مداخله، روه ران در گ های زانو، پا ور قسمتدردهای عضلانی اسکلتی د

نین در کل داری کمتر از گروه کنترل بود. همچطور معنیمداخله بهاری دطور معنیله بهشدت دردهای عضلانی اسکلتی در گروه مداخ

تایج مطالعات کمتر از گروه کنترل بود. نتایج مطالعه ما در راستای ناران و همک Babadi انجام شده در این زمینه است. نتایج مطالعه

کمر ( نشان داد که رفلکسولوژی پا باعث کاهش شدت درد2016)( 2008و همکاران ) Quinn(. مطالعه 34) در پرستاران شده است

هفته رفلکسولوژی شدت درد کمر در 6بعد از ن داد که نشاین ها همچنپرستاران به میزان چشمگیری کاهش داشته است. آن

ت درد سولوژی کاهش شدکبعد از اتمام رفل 18و 12های در هفته( 2018و همکاران ) Bakir(. نتایج مطالعه 35) را مشاهده کردند

یت سولوژی پا باعث کاهش درد و بهبود کیفکرفلنشان داد که (. 25) خواب در بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید شده است

رفلکسولوژی از طریق حل کردن اسیدهای اوریک و لاکتیک ن از تجمع ها به داخل گردش خوانباشته شده در پا و وارد کردن آن

و در گرددها از بدن میکند و باعث دفع آنها جلوگیری میآن (.36) گرددنتیجه باعث کاهش درد و خستگی می

همچنین در مطالعه حاضر، بعد از انجام مداخله، خستگیمعنادار ر آماریدرگروه مداخله کمتر شده بود ولی این کاهش از نظ

اد که ( نشان د2017نشده بود. نتایج مطالعه ریگی و همکاران )زیس تاثیر سولوژی پا بر خستگی زنان مبتلا به مولتیپل اسکلروکرفل

ستاداشته است و باعث کاهش معنادار خستگی در بیماران شده ارش کردند ( در مطالعه خودشان گز2012(. ایزدپناه و همکاران )37)

یک هجلس 2ای هفته و هفته 6کسولوژی پا به مدت ام رفلکه انج(. نتایج 38) ساعته باعث کاهش خستگی در زنان شده است

ا بر پ( نشان داد که رفلکسولوژی 2016و همکاران ) Unalمطالعه(. نتایج 19) خستگی و کیفیت خواب بیماران همودیالیزی تاثیر دارد

تواند به می اشد و این تفاوتبمطالعه ما با این مطالعات متفاوت میلسات جدلیل تفاوت در جامعه پژوهش، ابزار سنجش خستگی، تعداد

رفلکسولوژی، تداوم رفلکسولوژی پا و سنجش سریع خستگی تگی باشد. همچنین خسسولوژی میکبلافاصله بعد از اتمام رفل

ارد و دعاملی است که تحت تاثیر فاکتورهای روانی و جسمی قرار گی فاکتورهای روانی بیشتر از فاکتورهای جسمی بر خستشاید

( 2019مکاران )اثرگذار باشند. در این زمینه نتایج مطالعه بزازان و هی نشان داد که ارتباط قوی بین خستگی روانی و کیفیت زندگ

دیگر (. از طرف39) ها وجود داردپرستاران شاغل در بیمارستان. حضور بدنی و صبر نیاز دارد درمان رفلکسولوژی به زمان، قدرت

ساسیت طور مرتب مهم است. بنابراین، نشان دادن حدر جلسات بههای حبهاست. در طول درمان، انجام مصاقبل از شروع روند حیاتی

شتراک اهای مختلف و به نی، ملاقات با پرستاران با شخصیتطولایج تانهستند که بر گذاشتن چیزهای متفاوت با هر فرد، عواملی

(. 40) تواند تاثیرگذار باشدرفلکسولوژی می

[ D

OI:

10.

3049

1/JM

M.2

3.7.

599

] [

Dow

nloa

ded

from

mili

tary

med

j.ir

on 2

022-

06-1

5 ]

8 / 11

607 / یعضلان-یاسکلت یپا بر شدت دردها یتاثیر رفلکسولوژ

J Mil Med 2021, Volume 23, Issue 7

و ر دهای مطالعه این بود که این پژوهش فقط داز محدودیت م بود لذا کها و مدت زمان مداخله مرکز انجام گرفت و تعداد نمونه

مراکز ر در شود که مطالعات مشابه با تعداد نمونه بیشتپیشنهاد میوم ورت پذیرد. محدودیت دتری صمتعدد و در مدت زمان طولای

و خستگی باشد که فاکتورهای دیگری ممکن است بر دردمطالعه این میقتصادی اپرستاران موثر باشد مانند مسائل روحی و روانی، مسایل

یت . محدودو فرهگ سازمانی که در این مطالعه سنجش نشده است شرایط باشد که رفلکسولوژی پا به خاطرسوم این مطالعه این می

ر حالی فرهنگی کشورمان توسط دو فرد )مرد و زن( انجام گرفت، د حدودیتگرفت. مکسولوژی پا توسط یک نفر انجام میکه بهتر بود رفل

.ری بودچهارم این مطالعه این بود که معیار بررسی خستگی، دیداب بررسی تناسشود در مطالعات بعدی از ابزارهای ملذا پیشنهاد می

توجه ا بمحدودیت آخر پژوهش ما این بود که . خستگی استفاده شود سازی جنسیتی در دو گروه صورتهای بدنی، همسانبه تفاوت

.ار گیردشود در مطالعات بعدی مورد توجه قرنگرفت و پیشنهاد می

گيرینتيجهی بر کاهش شدت نتایج مطالعه حاضر نشان داد که رفلکسولوژ

همچنین از نظر بالینی های بدن موثر است ودرد برخی از ارگانشود باعث کاهش خستگی در پرستاران شده است. لذا توصیه می

که این روش به عنوان یک روش ساده و هزینه اثربخش و بدون های دارویی توسط پرستاران برای عوارض جانبی، جایگزین روش

کاهش دردهای عضلانی و اسکلتی و خستگی بکار گرفته شود.بیمارستان برای این که بتوانند عملکرد سلامت نیروی پرستاری

باشد. لذا ضروری یای داشته باشند، نیاز ضروری ممناسب و حرفههایی را برای محل خدمت پرستاران برنامه است که موسسه

آموزش، بررسی و پیشگیری از اختلالات عضلانی اسکلتی و یک خستگی در میان پرستاران داشته باشد. همچنین آنالیز ارگونوم

محیط کاری پرستاران و ابزارهایی برای کمک به پرستاران در .باشدهای خاص شغلی مورد نیاز میموقعیت

همه نویسندگان در ارائه ایده و طرح نقش نویسندگان:

ها،ها، تحلیل و تفسیر دادهها، تکمیل پرسشنامهآوری دادهاولیه، جمعنگارش اولیه مقاله یا بازنگری آن سهیم بودند و همه با تأیید نهایی مقاله حاضر، مسئولیت دقت و صحت مطالب مندرج در آن را

.پذیرندمی

این مطالعه حاصل پایان نامه کارشناسی ارشد تشكر و قدرداني:

IR.AJUMS.REC.1397.214اخلاق با کد پرستاری داخلی جراحیجندی ولین دانشگاه علوم پزشکی از مسئ بدین وسیله باشد.می

زیر نظر هایبیمارستان و همچنین مسئولین و کارکنان شاپور اهواز

بیمارستان و اهواز نیاکی شهید بیمارستان (کشور غرب جنوب نزاجا .شودتشکر و قدردانی می دزفول( ارتش

تضاد گونههیچکه کنندمینویسندگان تصریح تضاد منافع:

.منافعی در مطالعه حاضر وجود ندارد

منابع1. Rahman HA, Abdul-Mumin K, Naing L.

Psychosocial factors, musculoskeletal disorders and

work-related fatigue amongst nurses in Brunei:

structural equation model approach. International

Emergency Nursing. 2017;34:17-22. doi:10.1016/

j.ienj.2017.04.001

2. Zamora‐Macorra M, Reding‐Bernal A, Martínez

Alcántara S, de los Ángeles Garrido González M.

Musculoskeletal disorders and occupational

demands in nurses at a tertiary care hospital in

Mexico City. Journal of Nursing Management.

2019;27(6):1084-90. doi:10.1111/jonm.12776

3. Ribeiro T, Serranheira F, Loureiro H. Work

related musculoskeletal disorders in primary health

care nurses. Applied Nursing Research. 2017;33:72-

7. doi:10.1016/j.apnr.2016.09.003

4. Zamanian Z, Norouzi F, Esfandiari Z, Rahgosai

M, Hasan F, Kohnavard B. Assessment of the

prevalence of musculoskeletal disorders in nurses.

Armaghane Danesh. 2017;21(10):976-86. [In Persian]

5. Nasiry D, Javadi Kahriz E, Khalatbary AR.

Musculoskeletal disorders and their relationship

with burnout among nurses; A descriptive analytical

study. Iranian Journal of Rehabilitation Research.

2017;3(2):44-52. [In Persian]

6. Sadeghian F, Coggon D, Ntani G, Hosseinzadeh

S. Predictors of low back pain in a longitudinal study

of Iranian nurses and office workers. Work. 2015;

51(2):239-44. doi:10.3233/WOR-141850

7. Shieh SH, Sung FC, Su CH, Tsai Y, Hsieh VC.

Increased low back pain risk in nurses with high

workload for patient care: A questionnaire survey.

Taiwanese Journal of Obstetrics and Gynecology.

2016;55(4):525-9. doi:10.1016/j.tjog.2016.06.013

8. Eatough EM, Way JD, Chang CH. Understanding

the link between psychosocial work stressors and

work-related musculoskeletal complaints. Applied

Ergonomics. 2012;43(3):554-63. doi:10.1016/j.aper

go.2011.08.009

9. Jaworek M, Marek T, Karwowski W, Andrzejczak

C, Genaidy AM. Burnout syndrome as a mediator

for the effect of work-related factors on

musculoskeletal complaints among hospital nurses.

International Journal of Industrial Ergonomics.

2010;40(3):368-75. doi:10.1016/j.ergon.2010.01.006

10. Heiden B, Weigl M, Angerer P, Müller A.

Association of age and physical job demands with

musculoskeletal disorders in nurses. Applied

ergonomics. 2013;44(4):652-8. doi:10.1016/j.aperg

o.2013.01.001

11. Piranveyseh P, Motamedzade M, Osatuke K,

Mohammadfam I, Moghimbeigi A, Soltanzadeh A,

et al. Association between psychosocial,

organizational and personal factors and prevalence

[ D

OI:

10.

3049

1/JM

M.2

3.7.

599

] [

Dow

nloa

ded

from

mili

tary

med

j.ir

on 2

022-

06-1

5 ]

9 / 11

و همکاران نیامیرزایی / 608

1400 مهر، 7 ، شماره23 دوره مجله طب نظامي

of musculoskeletal disorders in office workers.

International Journal of Occupational Safety and

Ergonomics. 2016;22(2):267-73. doi:10.1080/10803

548.2015.1135568

12. Amin NA, Nordin R, Fatt QK, Noah RM, Oxley

J. Relationship between psychosocial risk factors

and work-related musculoskeletal disorders among

public hospital nurses in Malaysia. Annals of

Occupational and Environmental Medicine. 2014;

26(1):23. doi:10.1186/s40557-014-0023-2

13. Martinez-Calderon J, Zamora-Campos C,

Navarro-Ledesma S, Luque-Suarez A. The role of

self-efficacy on the prognosis of chronic

musculoskeletal pain: a systematic review. The

Journal of Pain. 2018;19(1):10-34. doi:10.1016/j.

jpain.2017.08.008

14. Rahman HA, Abdul-Mumin K, Naing L.

Psychosocial work stressors, work fatigue, and

musculoskeletal Disorders: comparison between

emergency and critical care nurses in Brunei Public

Hospitals. Asian Nursing research. 2017;11(1):13-8.

doi:10.1016/j.anr.2017.01.003

15. Richardson A, McNoe B, Derrett S, Harcombe

H. Interventions to prevent and reduce the impact of

musculoskeletal injuries among nurses: A

systematic review. International Journal of Nursing

Studies. 2018;82:58-67. doi:10.1016/j.ijnurstu.2018

.03.018

16. Kolthoff KL, Hickman SE. Compassion fatigue

among nurses working with older adults. Geriatric

Nursing. 2017;38(2):106-9. doi:10.1016/j.gerinurse.

2016.08.003

17. Koraş K, Karabulut N. The effect of foot

massage on postoperative pain and anxiety levels in

laparoscopic cholecystectomy surgery: a

randomized controlled experimental study. Journal

of PeriAnesthesia Nursing. 2019;34(3):551-8.

doi:10.1016/j.jopan.2018.07.006

18. Close C, Sinclair M, Mc Cullough J, Liddle D,

Hughes C. A pilot randomised controlled trial (RCT)

investigating the effectiveness of reflexology for

managing pregnancy low back and/or pelvic pain.

Complementary Therapies in Clinical Practice.

2016;23:117-24. doi:10.1016/j.ctcp.2015.05.002

19. Unal KS, Akpinar RB. The effect of foot

reflexology and back massage on hemodialysis

patients' fatigue and sleep quality. Complementary

Therapies in Clinical Practice. 2016;24:139-44.

doi:10.1016/j.ctcp.2016.06.004

20. Molavi Vardanjani M, Masoudi Alavi N, Razavi

NS, Aghajani M, Azizi-Fini E, Vaghefi SM. A

randomized-controlled trial examining the effects of

reflexology on anxiety of patients undergoing

coronary angiography. Nursing and Midwifery

Studies. 2013;2(3):3-9. doi:10.5812/nms.12167

21. Lalehgani H, Rafiei Z, Yarmohammadi P. The

effect of foot reflexology massage on pain of

patients undergoing lumbar disc surgery in

shahrekord hospitals. Journal of Clinical Nursing

and Midwifery. 2018;4(3). [In Persian]

22. Kurt S, Can G. Reflexology in the management

of chemotherapy induced peripheral neuropathy: a

pilot randomized controlled trial. European Journal

of Oncology Nursing. 2018;32:12-9. doi:10.1016/j.

ejon.2017.11.001

23. Özdelikara A, Tan M. The effect of reflexology

on the quality of life with breast cancer patients.

Complementary Therapies in Clinical Practice.

2017;29:122-9. doi:10.1016/j.ctcp.2017.09.004

24. Öztürk R, Sevil Ü, Sargin A, Yücebilgin MS.

The effects of reflexology on anxiety and pain in

patients after abdominal hysterectomy: a randomised

controlled trial. Complementary therapies in

medicine. 2018;36:107-12. doi:10.1016/j.ctim.2017.

12.005

25. Bakir E, Baglama SS, Gursoy S. The effects of

reflexology on pain and sleep deprivation in patients

with rheumatoid arthritis: a randomized controlled

trial. Complementary Therapies in Clinical Practice.

2018;31:315-9. doi:10.1016/j.ctcp.2018.02.017

26. Kuorinka I, Jonsson B, Kilbom A, Vinterberg H,

Biering-Sørensen F, Andersson G, et al.

Standardised Nordic questionnaires for the analysis

of musculoskeletal symptoms. Applied Ergonomics.

1987;18(3):233-7. doi:10.1016/0003-6870(87)9001 0-X

27. Pugh JD, Gelder L, Williams AM, Twigg DE,

Wilkinson AM, Blazevich AJ. Validity and

reliability of an online extended version of the

Nordic Musculoskeletal Questionnaire (NMQ‐E2)

to measure nurses' fitness. Journal of Clinical

Nursing. 2015;24(23-24):3550-63. doi:10.1111/jocn

.12971

28. Ozgoli G, Bathaiee A, Mirmohamad Ali H, Alavi

Majd M. Musculoskeletal Symptoms Assessment

Among Midwives, Hamedan, 2002. Iran Occupational

Health Journal. 2006;3(1):37-42. [In Persian]

29. Halm M, Bailey C, Pierre JS, Boutin N, Rojo S,

Shortt M, et al. Pilot evaluation of a functional pain

assessment scale. Clinical Nurse Specialist.

2019;33(1):12-21. doi:10.1097/NUR.00000000000

00416

30. Miladinia M, Baraz S, Shariati A, Malehi AS.

Effects of slow-stroke back massage on symptom

cluster in adult patients with acute leukemia:

supportive care in cancer nursing. Cancer Nursing.

2017;40(1):31-8. doi:10.1097/NCC.0000000000000353

31. Miladinia M, Baraz S, Ramezani M, Malehi AS.

The relationship between pain, fatigue, sleep

disorders and quality of life in adult patients with

acute leukaemia: During the first year after

diagnosis. European Journal of Cancer Care.

2018;27(1):e12762. doi:10.1111/ecc.12762

32. Brien K, Lukhele Z, Nhlapo JM, Pieterse A,

Swanepoel A, Wagener L, et al. Work-related

musculoskeletal disorders in nurses working in

South African spinal cord rehabilitation units.

International Journal of Africa Nursing Sciences.

2018; 8:107-11.

33. Dadarkhah A, Azema K, Abedi M. Prevalence of

musculoskeletal pains among nursing staff in AJA hospitals-Tehran. Ebnesina. 2013; 15(3):10-17. [In

Persian]

34. Babadi ME, Nazari F, Safari R, Abdoli S. The

effect of reflexology on pain perception aspects in

nurses with chronic low back pain in Isfahan. Iranian

Journal of Nursing and Midwifery Research.

[ D

OI:

10.

3049

1/JM

M.2

3.7.

599

] [

Dow

nloa

ded

from

mili

tary

med

j.ir

on 2

022-

06-1

5 ]

10 / 11

609 / یعضلان-یاسکلت یپا بر شدت دردها یتاثیر رفلکسولوژ

J Mil Med 2021, Volume 23, Issue 7

2016;21(5):487-92. doi:10.4103/1735-9066.193395

35. Quinn F, Hughes CM, Baxter GD. Reflexology

in the management of low back pain: a pilot

randomised controlled trial. Complementary

Therapies in Medicine. 2008;16(1):3-8. doi:10.1016

/j.ctim.2007.05.001

36. Dikmen HA, Terzioglu F. Effects of reflexology

and progressive muscle relaxation on pain, fatigue,

and quality of life during chemotherapy in

gynecologic cancer patients. Pain Management

Nursing. 2019;20(1):47-53. doi:10.1016/j.pmn.2018

.03.001

37. Rigi F, Adineh H. The effect of reflexology

massage on the fatigue severity in women with

multiple sclerosis. Nursing and Midwifery Journal.

2017;14(11):926-33. [In Persian]

38. Izadpanah A, Sahbaei F, Shojaei F, Fesharaki M.

Effect of Foot Reflexology on Fatigue in Women

Admitted to Rama Spa Massage Service Center.

Journal of Health and Care. 2012;14(4):35-43. [In

Persian]

39. Bazazan A, Dianat I, Mombeini Z, Aynehchi A,

Jafarabadi MA. Fatigue as a mediator of the

relationship between quality of life and mental

health problems in hospital nurses. Accident

Analysis & Prevention. 2019;126:31-6. doi:10.1016

/j.aap.2018.01.042

40. Gozuyesil E, Baser M. The effect of foot

reflexology applied to women aged between 40 and

60 on vasomotor complaints and quality of life.

Complementary Therapies in Clinical Practice.

2016;24:78-85. doi:10.1016/j.ctcp.2016.05.011

[ D

OI:

10.

3049

1/JM

M.2

3.7.

599

] [

Dow

nloa

ded

from

mili

tary

med

j.ir

on 2

022-

06-1

5 ]

Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)

11 / 11