Czy pojęcia abstrakcyjne są jak pióra dinozaurów?Obiektyfikacja jako narzędzie poznawcze w świetle badań nad gestem i

językiem osób mówiących po polsku oraz angielsku.

Anna JelecZakład Językoznawstwa Kognitywnego

Wydział Anglistyki, UAM Poznań

Plan prezentacji• Wstęp

• Rozdział 1: Teoria Metafory Konceptualnej i jej znaczenie dla kognitywistyki.

• Rozdział II: Teoria Obiektyfikacji. Podstawowe terminy i założenia.

• Rozdział III: Obiektyfikacja jako cecha wyłaniająca się w procesie metafory konceptualnej.

• Rozdział IV: Metafora konceptualna, obiektyfikacja i gest.

• Rozdział V: Efekty obiektyfikacji w gestach dzieci i młodzieży niewidomej i niedowidzącej.

• Podsumowanie: Czy pojęcia abstrakcyjne są jak pióra dinozaurów?

Wstęp

• Teoria ucieleśnionego poznania (embodied cognition) mówi, że struktury umysłowe powiązane są z doświadczeniem fizycznym/zmysłowym.

• Językoznawstwo kognitywne zakłada, że język jest ściśle powiązany z umysłowymi procesami dotyczącymi postrzegania świata.

• Poprzez badanie mowy otrzymujemy obraz struktury pojęciowej.

Czy koncepty abstrakcyjne są jak pióra dinozaurów?

• Jeżeli pojęcia konkretne (pudło, banan) są osadzone w doświadczeniu fizycznym to w jaki sposób rozumiemy pojęcia abstrakcyjne (miłość, wszechświat)?

• Kooptacja - termin w biologii ewolucyjnej oznaczający proces przysposabiania się - w procesie ewolucji - pewnych istniejących już, złożonych struktur do nowych funkcji, np. pióra dinozaurów oryginalnie miały być narządami chłodzenia.

• Czy pojęcia abstrakcyjne są rezultatem kooptacji mechanizmu tworzenia pojęć konkretnych?

Rozdział I: Teoria Metafory Konceptualnej

Metafora nie jest zjawiskiem językowym lecz mechanizmem

poznawczym (Gibbs 2011: 541)

• TMK wykazuje, że pojęcia abstrakcyjne mają podstawy fizyczne, i rozumiane są poprzez metafory (Lakoff i Johnson 1980; Lakoff 1993; Lakoff i Johnson 1999).

• Według TMK myślenie abstrakcyjne to proces odnoszący się do fizycznego (ucieleśnionego) doświadczenia.

• Metafora konceptualna rozumiana jest jako mapowanie, czyli przyporządkowanie elementom domeny źródłowej elementów domeny docelowej.

• Dowodem na istnienie metafor konceptualnych są metaforyczne wyrażenia językowe.

Teoria Metafory Konceptualnej

Empiryczne dowody na TMK• Systematyczna analiza wyrażeń językowych w wielu językach

przeprowadzana na poziomie teoretycznym.

• Wiele badań wykazuje wpływ ucieleśnionego doświadczenia na rozumienie pojęć abstrakcyjnych takich jak:

• emocje (Kövecses 2003)• przestrzeń (Casasanto 2010) • czas (Miles et al. 2010)• etc...

• Założenie, że istnieje silne połączenie pomiędzy doświadczeniem cielesnym a strukturą pojęciową poparte jest równie silnymi dowodami. Wygląda na to, że pojęcia abstrakcyjne rozumiane są w odniesieniu do konkretnych.

• W czym leży problem?

• falsyfikowalność

• moc przewidywania

• brak kryteriów do oceny konkretności

Dyscypliny nauki oparte o dowody empiryczne nie uznają TMK za wartościową.

W obecnej formie TMK nie może być uznana za teorię naukową:

• TMK w obecnej formie jest niemożliwa do obalenia (Vervaeke & Kennedy 2004).

• TMK nie spełnia kryterium falsyfikowalności Poppera (1959)

• tzn. niemożliwe jest postawienie hipotezy dotyczącej metaforycznego zrozumienia dowolnego pojęcia w taki sposób aby jej odrzucenie obalało TMK.

Falsyfikowalność

MIŁOŚĆ TO PODRÓŻ

• Znalezienie wyrażenia, które nie odpowiada metaforze konceptualnej zawartej w hipotezie nie obala TMK...

• ...a jedynie oznacza odkrycie nowej metafory konceptualnej.

• Przeszliśmy razem długą drogę = MIŁOŚĆ to PODRÓŻ

• Utknął w tym związku = MIŁOŚĆ to MOCZARY?

• Ona ma romans = MIŁOŚĆ to PRZEDMIOT?

• Między nimi nawiązało się uczucie = MIŁOŚĆ to SZNUREK?

Moc przewidywania• Dowolne dwa pojęcia są nieskończenie podobne.

• Teoretycznie metafory konceptualne mogą generować dowolną ilość odwzorowań. Ale tak się nie dzieje.

• Fenomen ten to nadgeneracja czyli „produkcja niemożliwych lub nieakceptowalnych odwzorowań na podstawie istniejącej metafory, która użyta została wcześniej do stworzenia akceptowalnych przykładów” (Ruiz de Mendoza Ibáñez i Pérez Hernández 2011: 180)

• “dowody empiryczne mogą wspierać jedynie model, który jest wystarczająco precyzyjny aby generować możliwe do przetestowania hipotezy” (Murphy 1997: 102).

• Jeśli pojęcia abstrakcyjne jak budynki rozumiane są poprzez pojęcia konkretne jak budynki to powinniśmy być w stanie zaobserwować wszystkie aspekty budynków w wyrażeniach opisujących teorie (McGlone 2007: 114)

• fundamenty (założenia) • architekci (autorzy)• podwaliny (podstawy) • ? klatki schodowe• ? korytarze • ? systemy przeciwpożarowe

TEORIE TO BUDYNKI

Konkretność

• Odwzorowania metaforyczne są jednokierunkowe: • domeny źródłowe zazwyczaj są bardziej konkretne niż

domeny docelowe (Ungerer and Schmid 2006: 121)

• Problem: jak obiektywnie zmierzyć konkretność domeny

• proponowane rozwiązanie: konkretny = osadzony w bezpośrednim doświadczeniu fizycznym i/lub społecznym (Ritchie 2003)

• jak zmierzyć „osadzenie w doświadczeniu”? • co jest źródłem struktury konceptualnej odwzorowań?

Problemy, które należy rozwiązać:

• falsyfikowalność

• Czy TMK jest w stanie wygenerować hipotezę której obalenie obala całą teorię?

• moc przewidywania• Czy TMK generuje testowalne hipotezy?

• konkretność• Czy TMK przedstawia obiektywne kryteria mierzące

konkretność danego pojęcia/domeny?

Rozdział II: Teoria Obiektyfikacji. Podstawowe

terminy i założenia.

Teoria Obiektyfikacji• Szwedek (2002, 2011) zaproponował, iż źródłem struktury

pojęciowej jest obiektyfikacja, ontologiczny proces metaforyzacji, w wyniku którego pojęcia abstrakcyjne zostają przyswojone w kategoriach pojęć konkretnych.

• Zobiektyfikowane pojęcie dziedziczy też inne własności obiektu/przedmiotu, jak struktura i orientacja.

• Teoria Obiektyfikacji:• to źródło struktury przed-metaforycznej pojęć• zapewnia stopniowalne kryteria do oceny konkretności• przewiduje odwzorowanie cech domeny źródłowej na

docelowej

BABCIA to PRZEDMIOT

BABCIA to PRZEDMIOT

BABCIA to PRZEDMIOT

BABCIA to SKARB

BABCIA to PRZEDMIOT

BABCIA to SKARB

Zabieram jutro drogą babcię na zakupy.

BABCIA to PRZEDMIOT

BABCIA to SKARB

OT + TMK

• falsyfikowalność

• Czy TMK jest w stanie wygenerować hipotezę której obalenie podważa całą teorię?

• Odkrycie wyrażenia metaforycznego, które nie zawiera odniesienia do obiektu obaliłoby OT.

• Ma to zastosowanie zarówno w analizie mowy jak i gestu.

OT + TMK

• moc przewidywania

• Czy TMK generuje testowalne hipotezy?

• Odwzorowanie cech możliwe jedynie w przypadku, gdy są one częścią struktury przed-metaforycznej domeny źródłowej oraz docelowej.

OT + TMK

• konkretność

• Czy TMK przedstawia obiektywne kryteria mierzące konkretność danego pojęcia/domeny?

• Szwedek (2002, 2011) proponuje namacalność jako kryterium oceny konkretności pojęcia.

• Obiekt (fizyczny) to coś, co można doświadczyć za pomocą dotyku, lub coś co posiada gęstość.

• Jest to kryterium teoretyczne. W praktyce więcej zmysłów może być zaangażowane w tworzenie pojęcia obiektu/przedmiotu (Mandler 1992).

Czy możemy udowodnić istnienie obiektyfikacji?

Rozdział III: Obiektyfikacja jako cecha

wyłaniająca się w procesie metafory konceptualnej.

Cechy wyłaniające się (emergentne)

• Mało istotna (non-salient) cecha wehikułu metafory, która staje się istotną cechą tematu w procesie metaforyzacji (Terai 2008).

• Użyteczne w badaniach procesów nieuświadomionych - jak obiektyfikacja.

• Emergencja to cecha wielu systemów (m.in. sieci neuronowych) - z prostych założeń wyłaniają się zaskakujące rezultaty.

• Badania pokazują, iż abstrakcyjne pojęcia w wyrażeniach metaforycznych oceniane są jako bardziej konkretne niż te same pojęcia przedstawione bez kontekstu (Jelec i Jaworska 2011).

Obiektyfikacja jako cecha wyłaniająca się (emergentna)

1

2

3

4

kontekst

solometaforyczny z torowaniem (primed)metaforyczny bez torowania (nonprimed)

objectification F(2,32) = 15.5 p<0.001PAIRWISE COMPARISONS[solo]vs[primed] p< 0.001[solo]vs[nonprimed] p< 0.001[primed]vs[nonprimed] p< 0.453

konk

retn

ość

(ska

la 1

-7)

Efekty obiektyfikacji widoczne są w mowie.

Ale czy sama mowa wystarcza do stawiania hipotez dotyczących procesów

umysłowych?

Rozdział IV: Metafora konceptualna,

obiektyfikacja i gest

Gesty i mowa

• Gest i mowa mają tę samą podstawę poznawczą (Casasanto 2010). Chodzi konkretnie o gesty intrapersonalne współwystępujące z mową.

• McNeill (1985) stwierdził, że gesty i mowa najprawdopodobniej są planowane i produkowane razem. Teorię te potwierdzają badania neuronów lustrzanych pokazujące korelację pomiędzy gestami a wyobrażeniami mentalnymi (Arbib 2006).

• Co najważniejsze, gesty metaforyczne stanowią dodatkowe źródło dowodów na TMK (co zwiększa wiarygodność teorii).

„Gest i mowa dają pełniejszy obraz działania umysłu niż analiza samej mowy”

(Alibali et al. 1999)

Gesty w badaniu metafory konceptualnej

• Gest metaforyczny zazwyczaj powiązany jest z mową i przedstawia abstrakcyjne pojęcie lub ideę w formie ruchu. Najczęściej dłonie tworzą kształt przedmiotu lub ruch dłoni i ramion sugeruje jego istnienie.

• Są to gesty ikoniczne, to znaczy przedstawiają obiekt/przedmiot ale nie mający bezpośredniego odniesienia do opisywanego pojęcia abstrakcyjnego.

• Np. „uderzające podobieństwo”

Rozdział V: Efekty obiektyfikacji w gestach dzieci i młodzieży niewidomej i

niedowidzącej.

Gesty osób niewidomych

•Długo zakładano, że osoby niewidome nie używają gestu (Dunlea 1987).

•Niewidome oraz niedowidzące dzieci oraz młodzież stosują gest podobnie często jak ich widzący rówieśnicy (Iverson i Goldin-Meadow 1998) mimo, że mają ograniczone możliwości uczenia się ich wzrokowo.

•Różnice występują w typach gestów.

Gest metaforyczny osób niewidomych

•Dotychczasowe badania nie wykazały użycia gestu metaforycznego u osób niewidomych.

•Wykazanie istnienia gestów metaforycznych w repertuarze gestowym osób niewidomych od urodzenia lub takich, które wcześnie utraciły wzrok poparłoby teorię o ucieleśnionej podstawie pojęć abstrakcyjnych (np. Szwedek 2002)

Badanie gestu niewidomych i niedowidzących dzieci i młodzieży

•Projekt badawczy „Poznawcza rola gestu w jezyku dzieci niewidomych i niedowidzących” finansowany przez NCN.

•Badano rozumienie pojęć abstrakcyjnych oraz konkretnych przez 6 dzieci, 6 nastolatków niewidomych praz niedowidzących oraz grupę kontrolną 6 nastolatków widzących.

•Badanie przeprowadzone przy użyciu programu komputerowego napisanego w PsyScript oraz dwóch kamer.

Użycie gestów metaforycznych

•W grupach niewidomych i niedowidzących nastolatków zaobserwowano gesty metaforyczne:•sukces jest w górze

•wiedza znajduje się w głowie

•programy komputerowe to przedmioty

•miłość to przedmiot, człowiek to pojemnik

•i in.

•Jest to nowe odkrycie (Iverson i Goldin-Meadow 2007)

gest metaforyczny: małżeństwo

Inne sposoby wyrażenia pojęć abstrakcyjnych

•Zaobserwowano także inne (poznawcze) funkcje gestu:

•Odgrywanie/ symulowanie sytuacji

•Blindyzmy

•Taktowanie

•Egocentryzm

odgrywanie sytuacji: kryzys

taktowanie, blindyzmy: stres

egocentryzm: koperta

Podsumowanie Czy pojęcia abstrakcyjne są jak

pióra dinozaurów?

Wnioski:• Przeprowadzone badania mowy i gestu

wspierają założenie Teorii Obiektyfikacji, iż pojęcia abstrakcyjne mają naturę przedmiotu/obiektu.

• Co wskazywałoby na istnienie wspólnego mechanizmu konceptualizacji pojęć konkretnych i abstrakcyjnych.

• Niezbędne są oczywiście dalsze interdyscyplinarne badania.

BibliografiaLakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By (1st ed.). Chicago: University of Chicago Press.Lakoff, G. (1993). The contemporary theory of metaphor. In A. Ortony (Ed.), Metaphor and thought (Vol. 2, pp. 202–251). Cambridge: Cambridge University Press.Lakoff, G., & Johnson, M. (1999). Philosophy In The Flesh. New York: Basic Books.Gibbs, R. W. (2011). Evaluating Conceptual Metaphor Theory. Discourse Processes, 48(8), 529–562. doi:10.1080/0163853X.2011.606103Ritchie, D. (2003). ARGUMENT IS WAR - Or is it a game of chess? Multiple meanings in the analysis of implicit metaphors. Metaphor and Symbol, 18(2), 125–146. doi:10.1207/S15327868MS1802_4Ruiz de Mendoza Ibáñez, F. J., & Pérez Hernández, L. (2011). The Contemporary Theory of Metaphor: Myths, developments and challenges. Metaphor and Symbol, 26(3), 161–185. doi:10.1080/10926488.2011.583189Popper, K. R. (1959). The logic of scientific discovery (Vol. 1). London and New York: Basic Books.Vervaeke, J., & Kennedy, J. M. (1996). Metaphors in language and thought: falsification and multiple meanings. Metaphor and Symbolic Activity, 11(4), 273–284. doi:10.1207/s15327868ms1104_3Vervaeke, J., & Kennedy, J. M. (2004). Conceptual metaphor and abstract thought. Metaphor and Symbol, 19(3), 213–231. doi:10.1207/s15327868ms1903_3Murphy, G. L. (1997). Reasons to doubt the present evidence for metaphoric representation. Cognition, 62(1), 99–108.McGlone, M. S. (2007). What is the explanatory value of a conceptual metaphor? Language and Communication, 27(2), 109–126. doi:10.1016/j.langcom.2006.02.016Kövecses, Z. (2003). Metaphor and emotion: Language, culture, and body in human feeling. Cambridge: Cambridge University Press.Casasanto, D. (2010). Space for thinking. In V. Evans & P. Chilton (Eds.), Language, cognition and space: The state of the art and new directions (pp. 453–478). London: Equinox Publishing. Retrieved from Ungerer, F., & Schmid, H.-J. (2006). An introduction to cognitive linguistics (2nd ed.). Upper Saddle River: Pearson Education.Miles, L. K., Nind, L. K., & Macrae, C. N. (2010). Moving through time. Psychological Science, 21(2). doi:10.1177/0956797609359333Szwedek, A. (2009). Are prepositions metaphorical? In W. Oleksy & P. Stalmaszczyk (Eds.), Cognitive approaches to language and linguistic data. Studies in honor of Barbara Lewandowska-Tomaszczyk (pp. 171–180). Frankfurt am Mein: Peter Lang.Gibbs, R. W. (1996). Why many concepts are metaphorical. Cognition, 61, 309–319.Szwedek, A. (2002). Objectification: From object perception to metaphor creation. In K. Lewandowska-Tomaszczyk & K. Turewicz (Eds.), Cognitive Linguistics Today (pp. 159–175). Frankfurt am Mein: Peter Lang.Szwedek, A. (2011). The ultimate source domain. Review of Cognitive Linguistics, 9(2), 341–366. doi:10.1075/rcl.9.2.01szwJelec, A., & Jaworska, D. (2011). Mind: meet network. Emergence of features in conceptual metaphor. In Text processing and cognitive technologies. The XIII-th International Conference Cognitive Modeling in Linguistics. Proceedings (pp. 34–36). Presented at the XIIIth International Conference Cognitive Modelling in Linguistics, Korfu, Greece.Mandler, J. M. (1992). The foundations of conceptual thought in infancy. Cognitive Development, 7(3), 273–285. doi:10.1016/0885-2014(92)90016-K