RECENZENTProf. dr hab. med. Janina Sokołowska-Pituchowa

PROJEKT OKŁADKIMarcin BruchnalskiNa okładce preparat anatomiczny ze zbiorów Muzeum Anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium MedicumFot. Jacenty Urbaniak

OPRACOWANIE GRAFICZNE RYCINJacenty UrbaniakJerzy Walocha

© Copyright by Jerzy Walocha, Janusz Gorczyca& Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoWydanie I, Kraków 2013All rights reserved

Nowa edycja Anatomii Prawidłowej Człowieka jest kontynuacją i rozwinięciem poprzednich wydań serii podręczników pod redakcją prof. Andrzeja Skawiny. Wprowadzono niezbędne poprawki merytoryczne i całość wzbogacono o nomenklaturę anglojęzyczną.

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicz-nych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3579-5

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Pamięci Profesora

dr. hab. med. Andrzeja Skawiny

SPIS TREŚCI

Zarys rozwoju czaszki .......................................................................................................................................... 9 Kość czołowa ........................................................................................................................................................... 14Kość potyliczna ...................................................................................................................................................... 18Kość ciemieniowa .................................................................................................................................................. 22Kość klinowa ........................................................................................................................................................... 24Kość sitowa .............................................................................................................................................................. 29Kość skroniowa ...................................................................................................................................................... 32Kanały kości skroniowej ...................................................................................................................................... 40Narząd przedsionkowo-ślimakowy ................................................................................................................ 44

Ucho ................................................................................................................................................................... 44Ucho zewnętrzne .................................................................................................................................................. 45Błona bębenkowa ................................................................................................................................................. 47Ucho środkowe ...................................................................................................................................................... 49

Kosteczki słuchowe ....................................................................................................................................... 52Połączenia kosteczek słuchowych ........................................................................................................... 53Zawartość jamy bębenkowej .................................................................................................................... 54

Ucho wewnętrzne, czyli błędnik ...................................................................................................................... 56Błędnik błoniasty ................................................................................................................................................... 60Jama czaszki – powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki. Dół przedni, środkowy i tylny czaszki. Chrząstkozrosty czaszki ......................................................................................................... 64

Dół przedni czaszki ....................................................................................................................................... 64Dół środkowy czaszki ................................................................................................................................... 65Dół tylny czaszki ............................................................................................................................................. 68Chrząstkozrosty czaszki ............................................................................................................................... 69

Ściana tylna czaszki .............................................................................................................................................. 72Czaszka trzewna – twarzoczaszka ................................................................................................................... 73

Szczęka .............................................................................................................................................................. 73Kość jarzmowa ....................................................................................................................................................... 77Kość łzowa ............................................................................................................................................................... 79Kość podniebienna .............................................................................................................................................. 80Kość nosowa ........................................................................................................................................................... 82Lemiesz ..................................................................................................................................................................... 82Małżowina nosowa dolna .................................................................................................................................. 83Kość gnykowa ......................................................................................................................................................... 84Żuchwa ...................................................................................................................................................................... 85Staw skroniowo-żuchwowy .............................................................................................................................. 88Ściana przednia czaszki (twarz kostna) – oczodół ..................................................................................... 90

Oczodół ............................................................................................................................................................ 90Jama nosowa ......................................................................................................................................................... 93Zatoki przynosowe (oboczne nosa) .............................................................................................................. 96Jama ustna .............................................................................................................................................................. 97Nerwy czaszkowe i miejsca ich wyjścia z czaszki ....................................................................................... 99Ściana boczna czaszki .......................................................................................................................................... 102

8

Dół skroniowy ................................................................................................................................................. 102Dół zażuchwowy ............................................................................................................................................ 103Dół podskroniowy ......................................................................................................................................... 104Dół skrzydłowo-podniebienny ................................................................................................................. 105

Różnice czaszki związane z wiekiem i płcią ................................................................................................. 107Najważniejsze zniekształcenia rozwojowe czaszki.................................................................................... 108

Piśmiennictwo ..................................................................................................................................................... 109Spis rycin ................................................................................................................................................................ 111

ZARYS ROZWOJU CZASZKI

Szkielet człowieka rozwija się z blaszki bocznej i przyosiowej mezodermy oraz z komó-rek grzebieni nerwowych. Znajdująca się po obu stronach cewy nerwowej (neural tube, tuba neuralis) mezoderma przyosiowa tworzy w części głowowej szereg odcinków, zwanych somitomerami, natomiast w odcinku potyliczno-ogonowym – somitami. Każdy somit różnicuje się na część przyśrodkowo-brzuszną (sklerotom) oraz grzbietowo-- brzuszną (dermatomiotom). Z komórek sklerotomu powstają kręgi oraz żebra, natomiast z dermatomiotomów wyodrębniają się mięśnie szkieletowe, skóra i tkanka podskórna. Z końcem 4. tygodnia komórki sklerotomów tworzą zarodkową tkankę łączną (mezenchymę). Komórki tej tkanki zachowują potencjał wielokierunkowego różnicowania się oraz mogą migrować. Kości obręczy barkowej i miednicznej oraz kości kończyn różnicują się z blaszki mezodermy ściennej ścian tułowia. Komórki grzebieni nerwowych okolicy głowowej przekształcają się w komórki mezenchymatyczne, które ulegają włączeniu w obręb powstających kości twarzoczaszki. Somity potyliczne oraz somitomery biorą udział w wytworzeniu kości sklepienia i podstawy czaszki.

Czaszkę dzielimy na czaszkę mózgową, inaczej mózgoczaszkę (neurocranium) oraz czaszkę trzewną, inaczej twarzoczaszkę (viscerocranium). W toku rozwoju mózgoczaszki da się wyodrębnić dwie części, których przekształcenia zachodzą w za-sadzie jednoczasowo:

1. Część błoniastą (desmocranium), zbudowaną z kości płaskich osłaniających mózgowie.

2. Część chrzęstną (chondrocranium), w skład której wchodzą głównie kości podstawy czaszki.

Sklepienie czaszki oraz ściany boczne (kość czołowa, kości ciemieniowe, łuski kości skroniowych, części kości potylicznej) rozwijają się z komórek mezenchymy, zagęsz-czających się dokoła rozwijającego się mózgowia, ulegających następowo kostnieniu na podłożu błoniastym. W miejscach, gdzie łączą się dwie lub więcej kości, szwy są szczególnie poszerzone i wytwarzają ciemiączka (fontanelle, fonticuli). Wyróżniamy 6 ciemiączek:

• Czołowe (przednie) występujące w miejscu skrzyżowania szwu strzałkowego i czołowego z wieńcowym (na połączeniu dwóch kości ciemieniowych z dwiema kośćmi czołowymi).

• Potyliczne (tylne) znajdujące się w miejscu połączenia szwu strzałkowego ze szwem węgłowym.

• Klinowe (boczne – przednie) położone na styku skrzydła większego kości klino-wej, kąta klinowego kości ciemieniowej, łuski kości skroniowej i kości czołowej.

• Sutkowe (boczne – tylne), które leży w miejscu połączenia części sutkowej kości skroniowej, kąta sutkowego kości ciemieniowej i części łuskowej kości potylicznej.

Ciemiączka i szwy występujące w toku rozwoju czaszki zapewniają właściwe jej ukształtowanie w czasie rozwoju (jej adaptację do warunków panujących w kanale rodnym).

10

Ryc. 1. Czaszka noworodka: A – widok z góry; B – widok z boku, według Sadlera

Czaszka chrzęstna jest utworzona przez kilka oddzielnych chrząstek, które łączą się, a następnie na ich podłożu odbywa się kostnienie, prowadzące w ostatecznym efekcie do powstania podstawy czaszki. Ważną rolę w początkowym okresie rozwoju podstawy czaszki odgrywa struna grzbietowa (notochord, chorda dorsalis). Po obu stronach odcinka głowowego struny grzbietowej mezenchyma ulega procesowi chrzęstnienia, przez co powstają pasma tkanki chrzęstnej, tzw. chrząstki przystrunowe (parachor-dal cartilages, cartilagines parachordales). Chrząstki te, łącząc się z sobą oraz z trzema sklerotomami potylicznymi, tworzą część podstawną kości potylicznej (ok.

PIŚMIENNICTWO

1. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Anatomia topograficzna. Przewodnik do ćwiczeń prosektoryjnych polsko-angielski. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.

2. Aleksandrowicz R., Gołąb B., Narkiewicz O.: Mianownictwo anatomiczne. PZWL, Warszawa 1989.

3. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Słownik mian anatomicznych łacińsko--polsko-angielski. PZWL, Warszawa 1997.

4. Bartel H.: Embriologia. PZWL, Warszawa 1999.5. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka, T. I. Anatomia ogólna, kości, stawy

i więzadła, mięśnie. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1990.6. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. II. Trzewia. Pod red. W. Łasińskiego.

PZWL, Warszawa 1992.7. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. III. Układ naczyniowy. Pod red.

W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1993.8. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. V. Układ nerwowy obwodowy.

Układ nerwowy autonomiczny. Powłoka wspólna. Narządy zmysłów. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1989.

9. Chung K. W.: Gross Anatomy. 3rd edition. Williams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1995.

10. Fix J. D., Dudek R. W.: Embryology. Williams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1994.

11. Lippert H.: Anatomia. T. 2., Wydanie I polskie pod redakcją R. Aleksandrowicza. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 1998.

12. Łasiński W. Anatomia głowy dla stomatologów. PZWL, Warszawa 1993.13. Moore K.L., Persaud T.V.N.: The Developing Human. Clinically Oriented Embry-

ology. W.B. Saunders Company, Philadelphia, London, Toronto, Montreal, Sydney, Tokio 1998.

14. Sadler T. W.: Medical embryology. Williams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1990.

15. Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 1988.16. Urbanowicz Z.: Anatomia człowieka. Słownik encyklopedyczny. Lublin 2000.17. Whitemore I.: Terminologia Anatomica. IFAA, FCAT. Georg Thieme Verlag, Germany,

1998.18. Williams P. L., Warwick R., Dyson M., Bannister L. W.: Gray’s Anatomy. 27th edition.

Churchill Livingstone, Edinburgh, London, Melbourne and New York 1989.19. Woźniak W. Anatomia człowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław

2001.

SPIS RYCIN stronaRyc. 1. Czaszka noworodka: A – widok z góry; B – widok z boku, według Sadlera ................. 10Ryc. 2. Rozwój części chrzęstnej czaszki – schematy wzorowane na Clarze (za Bochenkiem)

oraz według Bartla ............................................................................................................................ 11Ryc. 3. Elementy czaszki wywodzące się z chrząstek łuków skrzelowych. Adaptacja

według Sadlera ................................................................................................................................... 12Ryc. 4. Kość czołowa (widok z przodu) .................................................................................................... 15Ryc. 5. Kość czołowa (widok z tyłu) ........................................................................................................... 16Ryc. 6. Kość potyliczna (widok z tyłu) ...................................................................................................... 19Ryc. 7. Kość potyliczna (widok z przodu) ................................................................................................ 21Ryc. 8. Kość ciemieniowa (widok od zewnątrz) .................................................................................... 22Ryc. 9. Kość klinowa (widok z góry) – według Graya .......................................................................... 25Ryc. 10. Kość klinowa (widok z tyłu) – według Graya ........................................................................... 26Ryc. 11. Kość klinowa (widok z przodu) – według Graya ..................................................................... 27Ryc. 12. Kość sitowa (widok z boku) ............................................................................................................ 29Ryc. 13. Kość sitowa (przekrój czołowy) .................................................................................................... 30Ryc. 14. Kość skroniowa (widok z boku) – według Graya. A – widok ogólny;

B – powiększenie okolicy dołu żuchwowego ......................................................................... 33Ryc. 15. Kość skroniowa (widok z dołu) – według Graya ..................................................................... 35Ryc. 16. Kość skroniowa (widok od strony przyśrodkowej) – według Graya ............................... 36Ryc. 17. Dno przewodu słuchowego wewnętrznego ........................................................................... 37Ryc. 18. Kość skroniowa (przekrój) – według Graya .............................................................................. 41Ryc. 19. Ucho zewnętrzne i środkowe (przekrój) – wzorowane na Grayu ..................................... 46Ryc. 20. Błona bębenkowa ............................................................................................................................. 47Ryc. 21. Przekrój jamy bębenkowej ............................................................................................................ 51Ryc. 22. Młoteczek ............................................................................................................................................. 53Ryc. 23. Kowadełko ........................................................................................................................................... 53Ryc. 24. Strzemiączko ....................................................................................................................................... 53Ryc. 25. Błędnik kostny (ściana boczna) .................................................................................................... 56Ryc. 26. Błędnik kostny (widok od strony przyśrodkowej) .................................................................. 57Ryc. 27. Ślimak kostny (przekrój) ................................................................................................................. 59Ryc. 28. Błędnik błoniasty ............................................................................................................................... 61Ryc. 29. Schemat przekroju czołowego zatoki jamistej – wzorowane na Grayu ........................ 66Ryc. 30. Szczęka – widok od strony bocznej ............................................................................................ 73Ryc. 31. Szczęka – widok od strony przyśrodkowej ............................................................................... 75Ryc. 32. Kość jarzmowa .................................................................................................................................... 78Ryc. 33. Kość łzowa ........................................................................................................................................... 79Ryc. 34. Kość podniebienna: A – widok z tyłu; B – widok od strony przyśrodkowej;

C – widok z boku ................................................................................................................................ 81Ryc. 35. Kość nosowa ........................................................................................................................................ 82Ryc. 36. Lemiesz .................................................................................................................................................. 82Ryc. 37. Małżowina nosowa dolna (powierzchnia boczna) ................................................................ 83Ryc. 38. Kość gnykowa .................................................................................................................................... 84Ryc. 39. Żuchwa .................................................................................................................................................. 86

112

Ryc. 40. Żuchwa (widok z tyłu) ...................................................................................................................... 87Ryc. 41. Więzadła stawu skroniowo-żuchwowego: A – widok z boku; B – widok od strony

przyśrodkowej .................................................................................................................................... 89Ryc. 42. Ściana boczna jamy nosowej – wzorowane na Grayu.......................................................... 94Ryc. 43. Podniebienie kostne ......................................................................................................................... 97

REDAKTORDorota Węgierska

KOREKTABarbara Rydzewska

SKŁAD I ŁAMANIEHanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83