C. NORTHCOTE PARKINSON

Prawo zwoki

Zbir esejw Tumaczy Juliusz Kydryski Ilustrowa Bohdan Bocianowski Ksika i Wiedza". 1967 Tytuy oryginaw: .The Law of Delay" ,The Law and the Profits" wyd. John Murray, Londyn 1960

Prawo zwoki*1Ju wiele lat temu dowiedziono, e istnieje Obrzydliwy Czowiek-Nie". Stwierdzono, e w kadej instytucji s ludzie, ktrzy na kad propozycj mwi Nie", czciowo po to, eby unikn brania za ni odpowiedzialnoci, a czciowo - eby uchroni si przed prac, ktr mogaby za sob pocign decyzja pozytywna. Mwic Tak" stwarza si t straszliw moliwo, e trzeba bdzie co zrobi. Zawsze istnieje ryzyko wyraenia zgody na co, co moe okaza si bdem. Mwic Nie" ryzykuje si duo mniej, gdy nikt nie bdzie mg potem dowie, e zaproponowana akcja suyaby istotnie zamierzonemu celowi. Dlatego dla Czowieka--Nie" odmowa jest celem samym w sobie, pozwala unikn puapek i wysikw, ktre mogyby wynikn z powiedzenia Tak". Dowiedziono take, e na pewnych szczeblach wadzy Ludzie-Nie" i Ludzie-Tak" wymieniaj si nawzajem i e do nikogo z nich nie docieraj adne argumenty. Gdy odpowied brzmi Nie", waciw reakcj nie jest argumentowanie, lecz przeniesienie caej dyskusji na inny szczebel instytucji, gdzie odpowied bdzie brzmiaa Tak". To s fakty od dawna dowiedzione, a obecnie oglnie znane wszystkim pracownikom administracji. Jednake w naszym zmieniajcym si wiecie nie ma nic statycznego i ostatnie badania wykazuj, e Obrzydliwego Czowieka-Nie" zastpuje czsto Zwlekajcy Odkadacz. Zamiast powiedzie Nie" ZO mwi: We Waciwym Czasie" (naukowo: WWC), a te sowa zapowiadaj Odmow Przez Zwok (naukowo: OPZ). Teoria OPZ opiera si na ustaleniu przyblionego pojcia, jaki okres zwoki bdzie si rwna odmowie. Jeli czowiekowi toncemu, wzywajcemu pomocy, odkrzykniemy: We waciwym czasie", po czym nastpi piciominutowa pauza, bdzie to ze wzgldw praktycznych odpowied negatywna. Dlaczego? Poniewa zwoka trwa duej ni ycie tego, kto nie umie pywa. Ta sama zasada wietnie dziaa w przypadku prawnym. A rozwiedziona z B domaga si opieki nad crk (liczc lat 17), lecz adwokat informuje j, e zanim sprawa zostanie rozstrzygnita, crka bdzie ju penoletnia. W dziedzinie sprzeday detalicznej dostawca towarw elaznych B informuje A, e maszynka do strzyenia trawnikw, ktrej sobie yczy, moe by dostarczona za sze miesicy (tzn. w grudniu). Wszystko to s przykady na OPZ w jej prostszych formach.

Nowy wymiarTam gdzie jaka naglca sprawa wymaga uzdrawiajcego ustawodawstwa, zwoka przybiera nowy wymiar. Jednake krytyczna przerwa wci jest uzaleniona od przewidywanego okresu ycia projektodawcy. W wypadku prawa rozwodowego, ktre najczciej wymaga rewizji, Zwlekajcy Odkadacz przede wszystkim dowiaduje si o wiek i zdrowie reformatora zgaszajcego projekt ustawy. Przyjmujc 70 lat za podstaw swego obliczenia zagodzonego czynnikami ubezpieczeniowymi dochodzi do wniosku, e reformator A moe prawdopodobnie agitowa za swym projektem jeszcze przez osiem lat. Odmowa Przez Zwok (OPZ) oznacza, e postpowanie We waciwym czasie" (WWC) bdzie w tym wypadku znaczy: dziewi lat od teraz.1 Dziki uprzejmoci Rank Xerox LTD. Times", wrzesie 1966.

Uwiadomienie sobie, e WWC jest wiksze ni Przewidywany Okres ycia (PO) reformatora, czsto wystarczy dla utrcenia caego pomysu na samym pocztku. Dla wielu ludzi nastawionych altruistycznie wiadomo, e czego nie mona zrobi w cigu ich ycia, jest rwnoznaczna ze wiadomoci, e nie mona tego zrobi w ogle. Tam gdzie jaka poyteczna reforma wchodzi w ycie, jak to od czasu do czasu musi si zdarzy, jest to rezultat faktu, e reformator yje i pracuje o cae lata duej, ni mona byo przypuszcza.

NienawiW ten sposb reformator moe przey Zwlekajcego Odkadacza ZO, ktry specjaln nienawici darzy reformatorw modszych od siebie. Dlatego zdarzaj si wypadki, e czynnik WWC jest mniejszy ni PO, a w konsekwencji powstaje jakie mao przekonywajce ustawodawstwo. Lecz ludzie tacy jak Sir Alan Herbert nigdy nie byli, liczni, a w gruncie rzeczy maj oni skonno do wymarcia. Przecitny reformator czy innowator poddaje si znacznie atwiej, pozostawiajc ZO na stanowisku siy, gotowego do utrcenia nastpnej propozycji przy uyciu tej samej techniki. Tak wic rozmylnie planuje si zwok jako form odmowy i przedua si j na tyle, aby obja przewidywany okres ycia osoby, ktrej propozycja zostaa woona do szuflady. ZWOKA JEST NAJBARDZIEJ ZABJCZ FORM ODMOWY. Tak brzmi Prawo Zwoki Parkinsona. Matematycznie wyraa si ono w rwnaniu, gdzie: Z = PO, czyli Przewidywany Okres ycia osoby, od ktrej pochodzi proponowana reforma. M = WWC, czyli czas upywajcy pomidzy pierwsz propozycj a ostatecznym rozwizaniem, L = liczba nie nalecych do rzeczy problemw wprowadzonych do dyskusji i W = wiek Zwlekajcego Odkadacza.

x=

+L 3 W

x=

+L 3 W

Zatem x jest dugoci zwoki, ktra rwna si odmowie. W tym miejscu koniecznie trzeba podkreli, e Zwlekajcy Odkadacz rzadko mwi prosto z mostu: Tego si nie da zrobi w cigu paskiego ycia". Pozwala, eby ten fakt ujawni si w trakcie dyskusji. - Nasz najlepsz metod - zaczyna - jest powoanie Komisji Proceduralnej.

Cyniczny podkomitet-- Da nam to Zarys Propozycji, ktrej rozmaite fragmenty zostan przedstawione podkomitetom utworzonym po to, aby zajy si prawnymi, finansowymi, cynicznymi, technicznymi, politycznymi, histerycznymi, statystycznymi, bezskutecznymi i zwykymi aspektami planu. Podkomitety przedstawi swoje sprawozdania Komisji Proceduralnej, ktra nastpnie ogosi Sprawozdanie Tymczasowe. Powinno si je przedoy Komisji Badawczej, ktra zbierze si nie pniej ni w roku 1973. Zadaniem Komisji bdzie zalecenie procedury, ktr powinnimy przyj przy podejmowaniu decyzji, a przede wszystkim zastanowienie si, czy naley w ogle dalej co robi w tej sprawie. Po krtkiej przerwie dla zaczerpnicia oddechu ZO ukoczy na odwrocie koperty swoje

obliczenia, ile Zwoki bdzie si rwna Odmowie. Nakreliwszy proces, ktry bdzie si cign do roku, powiedzmy, 1975, zorientowa si, e dat docelow jest rok 1980. Mwi wic dalej, co nastpuje: - Jeli przyjmiemy - a podkrelam, e nie jest to tylko kwestia formalna - jeli przyjmiemy, e naley podj akcj, wwczas kocowe sprawozdanie Komisji zostanie przesane do Midzydepartamentalnej Partii Pracy, ktra zaleci skad Komisji Planowania. Zadaniem Komisji Planowania bdzie dotrze do staego podsekretarza stanu, ktry przedoy spraw ministrowi. Jeeli jego reakcja okae si przychylna, sprawa zostanie wniesiona na Konferencj Partyjn w Skegness. I Partia zadecyduje, czy Czas jest Odpowiedni - czy nie jest za wczenie przed Powszechnymi Wyborami, a moe za wczenie po nich. W wietle tej decyzji zadaniem ministra bdzie wydanie dyrektywy. Jednake w tym stadium sprawy nie bdzie on mg zrobi nic wicej, jak tylko, w zasadzie, zaleci potrzeb dalszych bada.

Dlaczego nie?"To zwykle wystarczy, eby pogrzeba spraw, przy czym nie uyto ani jednego argumentu przeciwko omawianej propozycji. Reformator dostrzega przed sob jedynie wizj nie koczcych si komitetw, prbujcych zadecydowa, czy w tym przypadku naley dokona wstpnych bada punktw, ktre trzeba przedstawi Komisji. Komitetologia (nauka o posiedzeniach komitetw) jest star metod grania na zwok, lecz w nowoczesnym wiecie technika zwoki rozwina si wskutek powszechnie panujcego pogldu o koniecznoci przeprowadzania bada. Jak wiemy, w sprawach naukowych gwn zasad jest poznanie faktw. Ta sama zasada zastosowana do problemw ludzkich oznacza, e fala przestpstw nie jest spraw reguy, lecz oceny. Jeeli w Los Angeles buntuj si Murzyni, pierwsz nasz reakcj jest policzenie Murzynw, a drug rozstrzygnicie, czy s oni tak czarni, jak ich maluj. To poszukiwanie faktw jest zatem namiastk, gdy decyzja jest powszechnie znana. Nie zauwaamy rwnie, e owo poszukiwanie faktw jest take namiastk Myli. Miesice, ktre spdzamy na wysuchiwaniu opinii statystykw, psychologw, grafologw, socjologw, alchemikw i alienistw, nie s tylko miesicami zwykej bezczynnoci. Ich rezultatem jest stumienie naszej myli nawaem spraw nie nalecych do rzeczy. Musimy uwiadomi sobie, e decyzje zale od istnienia ludzi posiadajcych wiedz zarwno ogln, jak specjalistyczn, ludzi, ktrzy czsto s Prawem sami dla siebie, ludzi, ktrzy o wiele czciej pytaj: Dlaczego nie?" ni: Dlaczego?"

Nieodpowiedni zawdOficerw uczyo si zwykle w wojsku, a moe wci jeszcze ich si uczy, jak naley przeprowadzi ocen sytuacji. Zaczyna si (mogoby tak by) od ustalenia teoretycznej pozycji krytycznej. Wrg posuwa si naprzd z punktu A w kierunku punktu B, most zostaje wysadzony w punkcie X, a linia kolejowa zniszczona w punkcie Y, pomidzy tob a najblisz formacj caa komunikacja jest przerwana. Wrd pociskw, wybuchajcych z wszystkich stron, znkany oficer ma usi i u gry arkusza papieru formatu 13V2X17 cali napisa Ocena sytuacji", podkreli ten

tytu, zanim przejdzie do podawania szczegw na temat swego Celu, Czynnikw, ktre mog wpyn na jego Zdobycie, Drg otwartych z jednej i z drugiej strony, i Wnioskw, do ktrych nieuniknienie zmierza. Nigdy nie przyznano adnych dodatnich punktw za dojcie do wniosku, e przede wszystkim zawd oficera jest nieodpowiednio wybranym zawodem. Bez wtpienia jednak takie wiczenie umysowe posiada swoj warto. Czy ludzie rzeczywicie robi to wszystko podczas bitwy, czy nie, logika Oceny godna jest polecenia. I kto mgby przypuszcza, e najpowszechniejszy bd wynikajcy z braku dowiadczenia to za interpretacja faktw. Jednake w praktyce prawdziw przeszkod by zawsze paragraf Cel". Dla wikszoci ludzi o wiele trudniej jest zdecydowa si na to, co maj prbowa zrobi, ni opisa, w jaki sposb proponuj to zrobi. Co do Czynnikw oddziaujcych na sytuacj, to ogldane z jednej i z drugiej strony, s one wane tylko o tyle, o ile maj zwizek z Celem. Dlatego jeli Cel jest zy, aden element Oceny nie bdzie w porzdku. Spostrzeenie to sprawdza si zarwno podczas pokoju, jak na wojnie i urodzonym przywdc jest ten, kto najpierw rozwaa swj Cel, a dopiero potem pozycje statystyczne.

Szybkie krenieDzisiejszy przywdca musi pokona wiele przeszkd, a Zwoka jest czsto najgorsz z nich. Lecz w pewien sposb przychodzi mu na ratunek postp techniczny. Nastpio na przykad powane ulepszenie w procesie powielania i mnoenia czytelnych dokumentw dla ich szybkiego krenia. Memoranda s zwykle wartociowe, poniewa pochodz od tych, ktrzy s najbardziej aktywni i dlatego najlepiej poinformowani. Pochodz one przede wszystkim od tych, ktrzy najpierw je przemyleli. Co wicej, przekonujemy si, e autor krcego memorandum co najmniej pod trzema wzgldami znajduje si w bardziej korzystnym pooeniu od swych kolegw. Okreli swj cel. Podkopa zaufanie komisji do tych, ktrzy go nie przeczytali. Na koniec dostarczy co, co moe si sta podstaw ugody. Ale memoranda s moe mniej wane ni korespondencja. I jeli istnieje jaki pomys, ktry bardziej ni inny moe pomc w zaatwieniu sprawy, jest nim wysyanie listw w kserografowanym duplikacie. Zamiast dyktowania odpowiedzi adresat moe zanotowa swoj uwag na marginesie duplikatu: Zgoda", Niemoliwe", albo zwyczajnie: Brednie!"

UproszczenieW tym miejscu susznie mona by zapyta, czy mnoenie dokumentw nie opnia przypadkiem zaatwienia sprawy, zamiast j przyspieszy. Zapewne, jest to moliwe, lecz nie nieuniknione. W historii wynalazek druku by podobn, a moe bardziej niebezpieczn nowoci, co wynalazek prochu strzelniczego. Ale nastpia po nim nie stagnacja, lecz zmiana. Wynalazek kserografii oznacza stadium rozwoju o niemal rwnym znaczeniu. Jednak ci, ktrzy z ulg zwracaj si do czynnoci kopiowania i powielania, nie wymagajcej ani specjalnego personelu, ani specjalnego wyszkolenia, powinni pamita o dwch faktach. Po pierwsze, atwo powielania czyni jeszcze bardziej wanym to, aby oryginalny dokument by jasny, czytelny i zwizy. W obecnym dziennikarstwie daje si zauway smutny kontrast pomidzy wietnym wyposaeniem

technicznym a zupenym brakiem czujnoci redakcyjnej. W ten sposb gonik wydaje si logicznym rezultatem tego, e nikt nie ma nic do powiedzenia. Wraz z udoskonaleniem kserografii potrzeba nam nowego i wyszego poziomu angielszczyzny. Ludzie musz uczy si w biurze tego, czego nigdy (widocznie) nie nauczyli si w szkole. Umiejtno pisania sama w sobie te nie wystarcza tym, ktrzy nigdy nie nauczyli si czyta. Przy tak uproszczonej dokumentacji musimy mie urzdnikw, ktrzy potrafi tylko rzuci okiem na stronice, a przecie poj ich tre. Nie jest to takie trudne, jak si wydaje, a z pewnoci bdzie czym zasadniczym w cigu najbliszych lat. Zauwamy wreszcie, e kserografia zaoszczdza nam czas na wykonywanie innych prac. Dawne formy powielania od druku poczwszy - w rezultacie powikszay list tych, do ktrych miay dotrze. Tam gdzie kopie ma otrzyma 78 osb, zamawiamy ich zawsze 100, po prostu na wszelki wypadek. Kiedy woskwka ju zostaa wykonana, zorientowalimy si, e lepiej zatrzyma 22 kopie w zapasie, ni ewentualnie przygotowa pniej now. Ale zapasowe kopie stanowi marnotrawstwo papieru i miejsca w magazynie, wanie takie marnotrawstwo, nad ktrym administrator zawsze ubolewa. Wobec tego naturaln reakcj jest rozesanie wikszoci kopii ludziom, ktrych dotycz one tylko marginesowo, dodajc ich nazwiska do rozdzielnika. Lecz skoro liczba raz osigna cyfr 100, nastpna partia obiegowego materiau dojdzie do cyfry 120, przy czym z ostatnimi 20 sztukami bdzie znw ten sam problem. W ten sposb rozdzielniki maj przyrodzon tendencj wzrostu. Wyduajca si lista w sposb niemal nieunikniony musi obj tych, ktrzy coraz gorzej umiej czyta. Oklnik dociera zatem do osb, ktrych szybko pojmowania zmniejsza si stopniowo na kadym szczeblu. Coraz wicej ludzi na coraz niszych szczeblach spdza coraz wicej czasu, czytajc coraz wicej rzeczy, dotyczcych ich coraz mniej. Wszystko to jest strat czasu i pienidzy. Jedn z korzyci kserografii jest to, e sekretarka moe w pierwszym rzucie zamwi 78 kopii, wiedzc o tym, e w kadej chwili moe ich mie wicej bez adnego specjalnego wysiku i kosztu. Prawa Zwoki Parkinsona nie mona oczywicie poprawi ani odwoa. Jest ono rwnie trwae, jak Prawo Cikoci. Jednake, podobnie jak inne Prawa Natury, mona je obej.

Wrzesie 1966 Jak napisa prac doktorskPodrnik, ktry zrzdzeniem losu odwiedzi wiele amerykaskich uniwersytetw i college'w, musi dostrzec, jak bardzo rni si one pod wzgldem reputacji, charakteru i rozmiarw. Musi take zwrci uwag na cechy, ktre s im wsplne. Zacznijmy od tego, e istnieje budynek, ktry powsta w roku 1882. Usytuowany centralnie, zbudowany solidnie z prostego kamienia, z gotyck bram i z wie zegarow - aden orodek uniwersytecki nie moe si bez niego obej. Jest to najlepszy fragment konstrukcji budowlanej, jak uniwersytet posiada lub bdzie kiedykolwiek posiada, i nie ma adnej nadziei, eby si kiedy zawali. Przeciwnie, przetrwa on z pewnoci wszystko inne, cznie z najnowszym, funkcjonalnym budynkiem, ktry jest na ukoczeniu i w ktrym bdzie si mieci Wydzia Fizyki. Zwiedzajcy nie zawsze moe obejrze gmach z roku

1882, lecz wie instynktownie, e on istnieje i e przydzielono go administracji, matematyce lub prawu. Dalej znajduje si Biblioteka Uniwersytecka, ktra zawsze przerasta swoje pomieszczenia i wanie si powiksza albo przenosi gdzie indziej. Oparto j na zym systemie klasyfikacji, ale teraz jest ju za pno, aby to zmieni. W budowie znajduje si take Nowe Audytorium, budowla w ksztacie grzyba, zaprojektowana w czasie rozmw na temat koncertw muzyki klasycznej, lecz w rzeczywistoci przeznaczona do gry w koszykwk. Pozbycie si owego audytorium jest w praktyce niemoliwe, najlepsz rzecz, jak kady rektor moe uczyni, to odwlec ukoczenie jego budo-wy i zasoni je drzewami. W wikszoci orodkw uniwersyteckich istnieje take Problem Planowania, ktry wynika z Bdw Przeszoci. Najpowszechniejszy bd polega na tym, e zbudowano budynki tymczasowe, ktre zawsze potrafi przetrwa pidziesit ,lat, na miejscu potrzebnym pod budow Wydziau Inynierii Elektrycznej. Inny powszechny, lecz niezmienny bd to budowa domw dla stowarzysze studenckich na Przestrzeni Potrzebnej dla Dalszego Rozwoju. Gdzie mniej lub wicej poza polem widzenia znajduj si zgrzybiae baraki przeznaczone dla onatych studentw; mieszkania, ktre podupady od czasu, kiedy suyy za Pomieszczenie Wydziau, a jeszcze bardziej od czasu, kiedy pierwotnie stanowiy pomieszczenie dla jecw wojennych. Cakowicie poza polem widzenia znajduje si niszczejca budowla, ktra bya najpierw domem rektora, a obecnie mieci si w niej Klub Wydziau. Dotd istnieje moliwo uoglnie. Moemy te zaryzykowa dalsze przypuszczenie, e gdzie w obrbie uniwersytetu, wyryte na niezniszczalnym granicie, znajduje si szlachetne motto, ktre przywieca wyszym studiom. Nikt waciwie nie moe go zobaczy. Nikt nie moe powiedzie dokadnie, gdzie ono jest. Jednake nawet najstarszy wychowanek uczelni nie moe zdecydowanie zaprzeczy, e go nie ma. Ot ukryta, czy te nie ukryta, w cieniu dzikiego wina inskrypcja istnieje i brzmi nastpujco: ATWIEJ COS ZACZ, NI Z TYM SKOCZY". W ramach zwykego eseju nie mona w peni wyjani gbi i subtelnoci tego aforyzmu. Mona go zastosowa zarwno do polityki uniwersyteckiej, jak i do wysiku podjtego przez fakultet dla wykonania pracy, ktr powinna bya wykona szkoa rednia. Mona go zastosowa do Dziaalnoci Owiatowej i do Programu Nauk Spoecznych, do wicze wojskowych i do orkiestry. W gruncie rzeczy mona na ten temat napisa ksik. Tutaj na tych niewielu stronach zajmiemy si nim jedynie w odniesieniu do Przebiegu Studiw, prowadzcych do uzyskania stopnia Doktora Filozofii. Rozpocz takie studia jest wzgldnie atwo. Wyrwa si z nich z pergaminem w rku jest coraz trudniej. Zabiera to take coraz wicej czasu, zwykle sze lat, a zdarza si, e i osiem. Istnieje wiele obiekcji natury ekonomicznej, spoecznej, a nawet uczuciowej przeciwko powicaniu szeciu lat na zdobycie wyszego stopnia naukowego. Lecz owe akademickie niedogodnoci staj si jeszcze powaniejsze, poniewa koa bada naukowych obracajc si, dr sobie coraz to gbsz kolein, z ktrej wielu uczonym nigdy nie udaje si wydosta. Dopuszczono do tego, eby praca doktorska, czsto na bahy temat, nadajcy si do szybkiego opracowania i odoenia na bok, staa si dzieem ycia. W obliczu owego niebezpieczestwa, ktre samo stanowi tylko jeden aspekt Prawa rzdzcego wyszym wyksztaceniem, oddamy doktorantowi przysug spoeczn

ofiarowujc mu przewodnik uatwiajcy osignicie pewnego i szybkiego sukcesu. Tak wanie przysug spoeczn chcemy teraz wywiadczy. Dla studenta, ktry przeczyta niniejsze strony ze skupion uwag, napisanie udanej pracy nie bdzie obecnie adnym problemem. I czemu miaoby nim by? Prace naukowe, jak wiemy, nale do dwch zasadniczych typw. W pracach humanistycznych uczono kandydata ocenia si wedug iloci i niejasnoci przypisw, zupenie tak, jak akademick pozycj college'u mierzy si iloci centymetrw oplatajcego je bluszczu. W pracach, ktrych tematem s nauki cise, wiedz kandydata ocenia si rwnie atwo wedug iloci i zoonoci rwna. Dlatego gwarancj penego sukcesu, zwaszcza jeli idzie o nauki spoeczne, jest napisanie pracy, ktra zawieraaby zarwno przypisy, jak i rwnania. Taka mieszanina wiedzy i uczonoci nigdy jeszcze nie zawioda. Sztuki czenia przypisw i rwna najlepiej nauczy si na przykadzie. Przypumy, e tematem twojej pracy s podatki, jest to zupenie dobry temat socjologiczny, ktremu dotychczas powicano bardzo mao uwagi. Przypumy dalej, e rozprawa zaczyna si naprawd od drugiego rozdziau. Oparty na tych przypuszczeniach tekst powinien brzmie mniej wicej w ten sposb: Rozdzia II :PODATKI W WIECIE STAROYTNYM Do najwczeniejszych systemw podatkowych, o ktrych posiadamy szczegowe wiadomoci, zalicza si system Chaldejczykw, u ktrych 10% podatek by rzecz zwyk2, lecz czsto przekraczan. Za czasw Dariusza, krla Persji3, obliczono4, e jego dochody skarbowe doszy do sumy 28 000 000 funtw wg wartoci z roku 19045, przy czym dodatkow danin przyjmowano w naturze, a domiar spacano eunuchami6. Nie wiemy, niestety, w jakim stosunku byy te sumy do dochodu narodowego ani do dochodw jednostek, ale zdaje si, i uczeni na og zgadzaj si co do tego, e w obydwu wypadkach nie osigny one 10%, z wyjtkiem profesora Schnitzelsauerkrauta, ktrego pogldy, jak si zdaje, podzielali inni przedstawiciele uniwersytetu w Getyndze 7. Wspominamy o tym jedynie po to, aby uzasadni powoanie si na Niemcw. To zawsze dobrze wyglda w pracy naukowej. Nieco dalej powoamy si te na Chiczykw. Pewne dokumenty odnalezione w Niniwie rzucaj nieco wiata na trudnoci2 Patrz: Population et Capital dans Le Monde Miditerranie Antique. Publication de la Faculte des Lettres de l'Universitside Strasbourg. Fascicule 18. Eugene Cavaignac, Professeur d'histoire ancienne a la Faculte des Lettres. Librairie Istra, Maison d'edition, Paris, 57 Rue de Richelieu, 1925, s. 113. 3 Syn Hystaspesa, ur. circa 550, zm. 485. p.n.e. Nie myli z Dariuszem Kodomanusem, synem Arsakesa i Sysigambis, potomkiem Dariusza Notosa. O szczegach jego dojcia do wadzy, patrz Von Hammer, Annal. Vienn 9, s. 19, Bahr ad Ctes, 133. 4 Vide supra. 5 Obliczenie wartoci tej sumy w walucie Stanw Zjednoczonych z roku 1954 stao si tematem pracy doktorskiej przedoonej w tym roku na Uniwersytecie Michigan, ktr jednak odrzucono ze wzgldu na braki kandydata w rachunku dzielenia. 6 Vide infra. 7 Patrz H. Braun w Nachr. d. Gesellschaft d. Wissensch zuGottingen, philhiste Klasse, 1905, 221 sqq.

zwizane ze ciganiem podatkw w Tyrze ciganiu podatkw w Atenach10

8

i Sydonie 9, lecz jeszcze wicej wiemy o

, o czyni wzmianka dowodzi, e autor uczszcza do

waciwej szkoy (co czyni rzeczywicie) 11. A zatem Ateny daj nam wczesny przykad tego, co nazywamy demokracj12. Nie znaczyo to, e Ateczycy posiadali wasne dochody13, gdy dochody ich pochodziy gwnie z sum zbieranych w innych czciach Grecji14. Posiadamy na to liczne dowody archeologiczne15, a z, napisw pochodzcych z okresu wojny archidamijskiej17 16

wiemy, e patnoci dokonywano w okresie Festiwalu18

Dionizyjskiego . Przypuszcza si, e jeden z owych napisw

czyni t procedur

znonie jasn. Inny napis, ktry ma by wkrtce odkryty w miejscu dawnego mietnika poza bram Dipylonu w Atenach, rzuci jeszcze wicej wiata na zagadnienie podatkw, skoro tylko autor znajdzie czas, aby go zagrzeba i rozejrze si za jakim wsplnikiem, z ktrym odgrzebie go na nowo. Zrekonstruowany wygld tej tablicy pokazany jest na Planszy I. Naley rozumie, e cz zakreskowana jest t jedyn, ktra si zachowaa. Nie moe by wtpliwoci co do oglnego znaczenia, ani co do faktu, e obowizek zwoywania Eklezji spada na prytanis; nasza wiedza o tym pozwala nam atwiej odcyfrowa i przetumaczy napis, a take atwiej go uoy. Ciekawym szczegem na cokole jest nie zapisane miejsce porodku. Jednake zastanawiajc si nad dowodami epigraficznymi, a take na podstawie studiw pewnych nie uporzdkowanych fragmentw, uwzgldniajc take odpowiedni szeroko tablicy w zwizku z jej symetryczn rekonstrukcj, bez trudnoci dojdziemy do wniosku, e napis na cokole (jakkolwiek nigdy nie napisany w caoci) mia brzmie, jak nastpuje: -----------------------------------------------------8 Tyr, Tyrus lub Tyros, rniasto w Fenicji. Szczegowo patrzStrabo, 16, Herod, 2, 44, Mela I, 17, Curt. 4, 4, Aen I, 6, 339, Ovidius I eta, Met. 5, 10 i Lukan 3. Albo nie patrzcie, jeli wolicie. 9 Sydon, Sajda lub Sido, miasto w Fenicji, tworzce wsplny organizm miejski z Tyrem, co byo rzecz bardziej moraln, ni by si mogo wydawa. Te dwie miejscowoci byy od siebie oddalone tylko o pi mil. Obywatele Sydonu byli biegli w matematyce i przysowiowo nieuczciwi, a ich kobiety (jak nas poinformowano) szczeglnie piknie haftoway. 10 Waciwie Athenae, stolica Attyki, i nazwa zwykle nadawana we wspczesnej literaturze caemu temu pastwu. Zaoona przez Kekropsa w roku 1550 p.n.e. Uderzajc cech Aten jest strome wzgrze uwieczone czym, co, zdaje si, jest klasztorem. Jest to jedynie przypuszczenie, poniewa nikt nigdy tam nie by. Wszystkie zdjcia Aten wykonywane s tak, e fotograf stoi tyem do wzgrza. W adnej sali, w ktrej naucza si kultury klasycznej, nie moe zabrakn stalorytu przedstawiajcego Partenon, wityni powicon Atenie, zbudowan na Akropolu i zniszczon, lecz niezupenie, przez Wenecjan w roku 1687. 11 Ibid. 12 Demokracja ateska bya wynalazkiem dziewitnastowiecznym i w gruncie rzeczy zdaje si, e staa si demokracj dokadnie w tym samym czasie, co Stany Zjednoczone. 13 Patrz, passim, Dokumenty o daninach ateskich. Benjamin Dean Merritt, profesor Instytutu Studiw Wyszych, Harvard, Cambridge, 1957. 14 Grecja albo Graecia, kraj zamieszkay przez ludno nazywan w rozmaitych okresach Achajami, Argiwami, Danaami, Dorami, Hellenami, Jonami, Myrmidonami, Pelazgami i (w kocu) Grekami. 15 W jakim miejscu naley wprowadzi troch archeologii, eby pokaza, e autor nie jest byle kim. 16 Archidamos, syn Teopompusa, krla Sparty, zmar wczeniej od ojca. Gdyby w tym okresie pacono podatek spadkowy, skutki mogyby istotnie by bardzo powane. 17 Vide Zollverein, Die Bevlkerung der gr.-rom. Welt, 1891, Cf. Wagner. Gesch. d. rm. Kupferpragung, 53. 18 Znany jako 2F. I3. 97, informacja, do ktrej poznania bardzo zachca si czytelnika. Waciwie ta osobliwa tablica zostaa rozbita na kawaki, prawdopodobnie motem kowalskim i zapewne przez lorda Elgin w napadzie rozdranienia. Mona j zoy razem, lecz tak, e w praktyce nie ma to adnego znaczenia.

Jednake pod warunkiem, e adne miasto nie zapaci daniny wikszej, ni to okrela Prawo Parkinsona -----------------------------------------------------Nie ma potrzeby podkrela penego znaczenia tego zasadniczego odkrycia. Nigdzie nie stwierdza si, e owo zastrzeenie odnosi si do Drugiego Prawa Parkinsona, lecz to oczywicie wynika z kontekstu. Przechodzc do pniejszego okresu, musimy nastpnie odwoa si do Praw Skarbowych Ptolemeusza Filadelfosa19, ktry rzdzi Egiptem20 od ok. 284 do 245 p.n.e., wstpujc na tron po Ptolemeuszu I2122

, ktry by nieprawym23 synem Filipa

Macedoskiego. w24 Filip, czwarty syn Amyntasa, krla Macedonii, polubi Olimpiad, crk Neoptolemosa etc. Papirus skarbowy25, odkryty przez profesora Flindersa Petrie w roku 1895, jest dla nas autorytatywnym rdem, jeli idzie o metody cigania podatkw stosowane w ptolemejskim Egipcie, i z niego dowiadujemy si, e metody cigania podatkw byy w owych czasach wysoko rozwinite. To samo wraenie odnosimy ze studiw nad Syri pod panowaniem Seleucydw. Lecz tam take stopa podatkowa nie bya wygrowana 26... (i tak dalej i tak dalej).19 Ptolemeusz Filadelfos zosta tak nazwany, poniewa zabi dwch swoich braci, z ktrych kady mgby by pretendowa do tronu egipskiego. Pniej nada swe imi miastu Filadelfia, jednake jego zwizek z nim pozostaje niejasny. Polubi l-o Arsinoe, crk Lizymacha, i 2-o Arsinoe, swoj wasn siostr; posunicie z kadego punktu widzenia zbytecznie kopotliwe. (Vide infra, przypis). 20 Egipt albo Aegyptus, cz Afryki, obejmujca Dolin Nilu i Delt (Vide Atlas). 21 (Skrelone przez cenzur). 22 Ptolemeusz lub Ptolemaeus I, genera w subie Aleksandra Wielkiego, a pniej krl Egiptu (Vide supra), panowa przez trzydzieci dziewi lat w Aleksandrii, gdzie zbudowa latarni morsk Pharos, zaoy Bibliotek Aleksandryjsk, a take muzeum, gdzie pord eksponatw znajdowali si wybitni uczeni. Mia mniej kopotw z Cyprem ni inni po nim. 23 Sowo nieprawy" jest terminem atwo zrozumiaym dla czytelnikw posiadajcych podstawowe wiadomoci z biologii, lecz nieatwo je wytumaczy damom i dzieciom. Matka Ptolemeusza Filadelfosa, podobnie jak obydwie jego ony, miaa na imi Arsinoe, co z psychologicznego punktu widzenia wydaje si interesujce. Cho bya blisk przyjacik Filipa Macedoskiego, polubia ona (Arsinoe) Lagusa, Macedoczyka, pochodzcego ze zej strony Central Parku. Wszystko to razem byo czym wysoce niepomylnym. 24 Filip, czwarty syn Amyntasa, krla Macedonii, wstpi na tron i szczliwie powikszy swoje dominia. Polubi l-o Olimpiad, crk Neoptolemosa (ktry, naley to przypomnie, by krlem Molossw), i 2-o Kleopatr, lecz nie t, o ktrej czytelnik chciaby sobie poczyta. Filipa nie naley myli z innym mczyzn tego samego imienia, ktry pochodzi z Pamfilii i napisa dug, zawikan, niedokadn i zupenie nieczyteln histori wiata a do - i wcznie czasw Teodozjusza II. Owi dwaj Filipowie byli nie tylko rnymi ludmi, lecz yli w rnych epokach i zbieno ich imion jest zwykym przypadkiem. 25 Prawa Skarbowe Ptolemeusza Filadelfosa. Wydane na pod stawie greckiego papirusa z Bodleian Library, w przekadzie, z komentarzem i z zacznikami B. P. Grenfella, M. A., wykadowcy Queen's College, Oxford, wykadowcy Craven, i ze wstpem Wielebnego J. P. Mahaffy, D. D. Hon. D. C. L., wykadowcy Trinity College, Dublin. Oxford, 1896. Papirus Skarbowy skada si z dwch zwojw, z ktrych pierwszy zdoby profesor Flinders Petrie w latach 1893-1894, a drugi - Mr. B. P. Grenfell, M. A., w latach 1894-1895. Jakkolwiek pisane przez wielu przepisywaczy, oba zwoje pochodz z 27 roku panowania Filadelfosa, tzn. z 259/8 p.n.e. Cho Filadelfos nie jest wymieniony w adnym ze zwojw, powtarza si w nich wzmianka o 27 roku panowania, a czytelnik pamita, e aden inny Ptolemeusz (a do VII Filometora) nie panowa tak dugo. Pochodzenie papirusu z tego okresu zostao ponadto stwierdzone w konsultacjach z naukowcami demotycznymi, z numizmatykami, bizantynistami i hagiografami; odbyo si wiele dyskusji, w czasie ktrych Mr. Grenfell przynajmniej raz zosta, dotkliwie pobity. 26 Vide Cavaignac, op. cit. s. 113. Le Budget des Seleucides: Le Pseudo-Aristote distingue 4 sortes d'economies: 1'economie royale, Peconomie satrapique, Peconomie politique (nous dirions municipale), 1'economie domestique". Ale nie wszyscy studiujcy finanse syryjskie za Seleucydw przyjmuj t klasyfikacj. Profesor Hogwash uznaje tylko dwa z tych dziaw, a dr Fogwell uznaje tylko jeden. Inne uwagi w owym skomplikowanym przedmiocie -

(UWAGA DLA ZECERA: Prosz zoy powysze w taki sposb, aby jedna caa strona obejmowaa tylko przypisy, bez adnego innego tekstu). Odpoczwszy chwil, czytelnik powinien zda sobie spraw, e cel techniczny polega dotychczas na tym, aby zwiksza stosunek przypisw do tekstu dopty, dopki nie dojdzie si do strony, gdzie nie bdzie w ogle adnego tekstu. Wtedy egzaminujcemu bdzie bardzo trudno przypomnie sobie, o czym rozdzia mia traktowa. Mona przyj, e w tym miejscu egzaminujcy zostanie wytrcony z rwnowagi. Kiedy jest on jeszcze otpiay z podziwu i przeraony gbi twej wiedzy, musisz nagle zmieni taktyk. Teraz nadszed czas na wprowadzenie twych rezerw matematycznych. A zatem nagle rozpoczniesz cign dalej w ten sposb: O ile w ptolemejskim Egipcie, a take w Syrii pod panowaniem Seleucydw opodatkowanie bywao zwykle rozsdne, o tyle w niektrych innych krajach, a szczeglnie w pnym okresie cesarstwa rzymskiego zdarzay si wypadki nadmiernych podatkw. Ze studiw nad wymiarem podatkw, istniejcym za panowania ostatnich cesarzy, mona wyprowadzi wspczynnik klski; punkt, w ktrym nadmierne opodatkowanie spowoduje rzeczywisty bunt. Wspczynnik klski mona dokadnie wymierzy za pomoc formuy:

r ab = y mgdzie r = stosunek osb paccych bezporedni podatek do tych, ktrzy cign wyrane korzyci (aby obliczy t liczb, winno si pomin* podatek poredni, np. podatek obrotowy, jako e zrwnoway si to z liczb osb cigncych niewyrane korzyci); m = cakowita liczba roboczogodzin przeznaczonych na wypenianie formularzy zwizanych z dochodami, czy to za pored-nictwem Departamentu Podatku Dochodowego, Ce i Akcyzy, czy te innych takich Departamentw, jakie mogyby by lub jakie zaraz mona wymyli dla obaamucenia spoeczestwa, nie zapominajc przy tym o trudzie tych, ktrzy mozol si w imieniu ofiar; a = zdolnoci cakowicie zmarnowane na rozwizanie przeciwstawnych problemw uchylania si od pacenia podatkw i cigania ich; b = dochd, ktry mona odpisa cakowicie na zasadzie dziaania albo Pierwszego Prawa Parkinsona, albo jednego z procesw przedstawionych w niniejszej pracy (rozdziay 7-12). Ta prosta formua daje nam y, pod ktrym bdziemy rozumie narodowe podatki. W czasie wojny klska zblia si nieuchronnie, gdy

y < w (n + t)gdzie to = wola przetrwania; n - cakowita mobilizacja do podjcia dodatkowego wysiku, at = zdolnoci, jakie jeszcze s osigalne. A w okresie pokoju, gdyzob. Appendix XXXI.

y>

100 (h-s) l

gdzie s oznacza punkt, w ktrym indywidualny patnik podatkw bdzie prbowa unikn dalszej konfiskaty mienia za pomoc gwatownych rodkw; 1 = czas, jaki upyn pomidzy otrzymaniem zarobkw a wzrostem kosztw utrzymania, a h = zmarnowane godziny wskutek restrykcyjnych praktyk i strajkw. Tutaj osigne kulminacyjny punkt swej pracy, Moment Prawdy, punkt, w ktrym egzaminator raczej przyzna ci doktorat, ni sprbuje czyta dalej. Daj jeszcze na kilku nastpnych stronach troch algebry, a potem niech rzecz skoczy si w sposb najbardziej dla ciebie wygodny. Niektrzy kandydaci do stopnia Doktora Filozofii wypeniaj reszt tomu fragmentami ze sprawozda Kongresu. Inni posuwaj si tak daleko, e ostatnie sto stron pozostawiaj nie zapisane. Jakkolwiek obierzesz metod, moesz spokojnie przyj, e nagy zwrot do matematyki zupenie zdezorganizuje twego egzaminatora i uczyni go niezdolnym do zebrania myli. Wynikiem tego bdzie nie tylko doktorat, lecz take dopuszczenie do habilitacji. I tutaj oczekuje ci nemezis. Bez adnej intencji z twej strony wsikniesz w pogardzany i marnie patny zawd i wtedy raz jeszcze przekonasz si, e ATWIEJ CO ZACZ, NI Z TYM SKOCZY.

Prosz mi da Biay Dom!Wiele z naszych marze o wadzy i o prestiu mona by odkry ju w dawnych Baniach z tysica i jednej nocy". Kalif klaszcze w donie, a niewolnicy momentalnie padaj na twarz. Przywiedcie do mnie Wielkiego Wezyra!" - grzmi. Niewolnicy znikaj i wracaj po kilku sekundach z zadyszanym Wielkim Wezyrem. Pniej w cigu dnia w nieco zmienionym nastroju mwi agodniej: Przywiedcie mi z haremu t dziewczyn z Isfahanu..." Albo moe to by zakwefiona Fatima, ktra mwi do eunucha: Zaprowad mnie do twego pana!" Obojtnie: na rozkaz czy nie na rozkaz, poddani dostaj si w ten sposb przed Oblicze. Oto marzenie, ktrego nowoczesnym i zmechanizowanym ekwiwalentem jest - telefon. e telefon jest namiastk marzenia, to wida z jzyka, jakiego uywa si w rozmowach. Prosz mi da ambasad Boliwii!" albo Prosz mi da Pentagon!", Prosz mi da Biay Dom!" albo Prosz mi da Kreml!" danego obiektu maj oczywicie dostarczy zdyszani niewolnicy. W przeciwnym razie - i bardziej stosownie - powinni bymy mwi: Prosz zwrci uwag Departamentu Stanu na mj bagalny gos!" Pniej w cigu dnia moglibymy uy innego tonu, by mrukn: Prosz mi da Elizabeth Taylor...", aby poprosi j o datek na cel dobroczynny, lecz wci z odrobin fantastycznej aluzji, jakby sugerujcej na p ukryt ulego. Dlatego telefon sta si symbolem wadzy i pci. Z jednej strony mamy fikcyjnego wyszego urzdnika wydajcego zwize telefoniczne rozkazy niewidocznym lecz przypuszczalnie drcym poddanym. Z drugiej mamy rozpromienion, wymarzon dziewczyn z ogoszenia, lekko owinit w rcznik, ze suchawk w rce. Mogaby ona, teoretycznie, rozmawia ze swym agentem

podatkowym lub dentyst, ale nasuwa si nam raczej myl o romansie. Pozwala to kobietom utosami si z ni, a mczyznom utosami si z ukochanym, ktrego ona sucha. Ale czy fikcja zgadza si z istotnym stanem rzeczy? W sprawach interesw czsto si zgadza, gdy telefonu uywa si jako rekwizytu. Wobec jakiej publicznoci? Wobec stenotypistki, wobec prokurenta, ktry przypadkiem jest w biurze, wobec modszego urzdnika, ktry wanie wszed, a moe i wobec dziewczyny z centrali; niewielka to publiczno, ale lepsza ni adna. Korzystamy z niej tak samo, jak komik telewizyjny korzysta z pracownikw technicznych studia, jako skromnej namiastki widzw, ktrych on sam nie moe oglda i ktrych reakcji nie moe odgadn. Tote telefon naley do grupy innych rzekomo funkcjonalnych maszyn. Automobil teoretycznie jest rodkiem przenoszenia si z punktu A do punktu B, lecz w praktyce traktuje si go jako symbol wadzy i pci. Motorwka jest teoretycznie rodkiem transportu, lecz w gruncie rzeczy symbolizuje pe i wadz. Tak samo rancho i basen pywacki, podr dookoa wiata i posiado na Florydzie. I tak oto telefon, ktrego zupenie rozsdnie mona uywa do zamawiania towarw w sklepie lub przywoania montera, przemieni si - na wysokim szczeblu urzdowym - w jeszcze jedno narzdzie symbolizmu. Jednake normalnie nie nadaje si do rzeczywistego (w przeciwiestwie do dramatycznego tylko) manifestowania wadzy. Jest na przykad zym rodkiem kontroli pomidzy central i podlegym jej zakadami. Dramatyzuje tylko subordynacj, nieprzekazujc efektywnych polece. Dlatego jest ulubionym instrumentem panikarzy, histerykw, krzykaczy i mtniakw. Z wyjtkiem ostatecznej koniecznoci, wadz wykonuje si najlepiej w drodze osobistego kontaktu i dyrektywy pisemnej, a jeszcze lepiej przez poczenie tych dwch czynnikw, przy czym pierwszy daje natchnienie, a drugi listownie poleca, co naley robi. Mwi si, e prezydent Johnson telefonuje naogowo, sigajc po suchawk tak machinalnie, jak genera siga po map lub starsza dama po sw robtk. Dlatego bdzie rzecz naturaln, gdy zapytamy, czy istniej po temu jakie specjalne powody, czy te oznacza to (jak mona by podejrzewa) brak organizacji i metody. Ale na pocztek suszna bdzie tylko uwaga, e prezydent Stanw Zjednoczonych ma do wykonania takie zadania, ktre kadego urzdnika doprowadziyby do stanu drenia i do telefonicznego obdu. Niezalenie od wszystkich obowizkw ceremonialnych, ktre w Anglii przypadaj krlowej, sprawuje on ca wadz wykonawcz i wszystkie funkcje partyjne, ktre w Anglii przypadaj premierowi. I podczas gdy zakres jego odpowiedzialnoci jest nieograniczony, jego rzeczywist wadz ogranicza konstytucja i Kongres, opinia publiczna i prasa. Dlatego do pewnego stopnia brzczenie w centrali telefonicznej Biaego Domu jest bdem systemu. To, co zaplanowano dla wolnej federacji gmin wiejskich, nie jest z koniecznoci najlepszym modelem organizacji dla dzisiejszego wiata. Dlaczego jednak prezydent - a waciwie kady wyszy urzdnik - staje si naogowcem telefonu? Chocia w instrument ma w sobie co symbolicznego, co moe hipnotyzowa pretendentw do wadzy, to z pewnoci nie powinien by atrakcyjny dla tych, ktrzy s ju na szczycie. Prezydent nadaje styl zachowaniu si wysokiego urzdnika, nie potrzebuje go naladowa. aden gest ani aden haas nie sprawi, aby wydawa si wikszy, ni jest. Czemu

wic ucieka si do tej pantomimy wadzy? Prbujc rozwiza ten kopotliwy problem, musimy przyzna, e telefon, obok stron ujemnych, ma rwnie strony dodatnie. Po pierwsze, moe on przekaza (jeli to jest podane) nastrj popiechu i kryzysu. Po drugie - umoliwia przeoonemu odoenie suchawki po wydaniu polece, udaremniajc w ten sposb wszelk dyskusj, obiekcje i dosyszalny protest. Po trzecie - mona go uy do odparowania wszelkiej dalszej reakcji. Prezydent wyszed z biura i nie wiemy, kiedy wrci" - kamie sekretarka. Na to interesant, zgaszajcy si osobicie, moe odpowiedzie: Bzdury! Widziaem go, jak wchodzi"; ale niewiele mona osign z oddalenia, rozmawiajc z dziewczyn z centrali. Przepraszam" - powie i linia znw si wycza. Zachodzi jednak pytanie,, czy s to naprawd dodatnie strony telefonu. Gdy zwykle nie ma adnej notatki o tym, co zostao powiedziane, adnej pewnoci, e instrukcje zostay zrozumiane, ani penego zaufania, e nastpi po nich jakakolwiek akcja. Ach, ale po wydaniu polecenia telefonicznego mona przecie wysa list lub telegram, jeli chodzi tylko o zanotowanie sprawy". Oczywicie mona, ale powstaje kwestia, czy poprzednia rozmowa telefoniczna bya potrzebna. Czy jakiekolwiek kroki zostan podjte, zanim nadejdzie list? W transakcji handlowej, gdzie w gr wchodz pienidze, odpowied prawie na pewno brzmi: Nie". Czy to samo nie odnosi si rwnie do polityki? Wydaje si by faktem, e rozmowa telefoniczna wskazuje na pewne wahanie ze strony wadzy. Jest ona sondowaniem opinii, prb dowiedzenia si, co naley uczyni, prb dojcia do ewentualnej decyzji. Jaka bdzie lokalna reakcja, jeli...?" Czy sdzi pan, e Kongres zgodzi si na co takiego, jak...?" Czyj kraje NATO popr nas, jeli odrzucimy...?" Ten rodzaj bada moe by potrzebny, ale z pewnoci winien odbywa si na szczeblu poniej szczytu, pomidzy powiedzmy numerami trzecimi" po kadej stronie.! Gdy w wyniku gonego mylenia na szczycie nastpuje osabienie siy decyzji wwczas, kiedy ona zapadnie. Jeli trba dwiczy niepewnym tonem, kt bdzie] si przygotowywa do bitwy? To prawda, e telefon jest najbardziej uyteczny na szczeblach niszych i rednich oraz pomidzy ludmi mniej wicej rwnej rangi, jak to si dzieje szczeglnie midzy rwnymi, braki jakiejkolwiek notatki moe by bardzo korzystny, pozwalajc na rzucanie powiedze, ktrych nikt nie powierzyby papierowi. Czy mylisz, e Dithering nadawaby si na ambasadora w Snafie?" Po maej pauzie! nastpuje zabjcza uwaga: No c... pochodzi z bardzo! dobrej rodziny..." W sprawach handlowych tak samo po krtkiej pauzie mwi si: No c... to jest staraj firma..." Ale takie powiedzenia, jak te, najlepiej brzmia midzy rwnymi sobie. Na najwyszym szczeblu telefon powinno si uwaa za niebezpieczny narkotyk, poniewa udaje on i dramatyzuje dziaanie, ktre w rzeczywistoci moe spowodowa tylko baagan. Kontakt* telefoniczny, ktry moe by niemal bezustanny na szczeblach niszych, winien by rzadszy na rednich, a niemal wyjtkowy na szczycie. Na kadym kolejnym wyszym szczeblu winno si spdza przy telefonie poow czasu spdzanego na stopniu niszym, przy czyni dwie godziny dziennie spdzane na szczeblu czwartym od gry, staj si pitnastoma minutami na szczeblu pierwszym.

Jednake nawet uywany waciwie telefon ma swoje niebezpieczne strony. Zacznijmy od tego, e moe zaj wtpliwo co do identycznoci osoby, z ktr rozmawiamy. - Gadaj goniej! - wrzeszczy niszy oficer na le syszalnej linii. - Czy pan wie, kto ja jestem? - mwi spokojny gos z gwnej kwatery. - Nie. - Jestem gwnodowodzcym. Po krtkim milczeniu niszy oficer pyta: - A czy pan wie, kto ja jestem? Usyszawszy odpowied: - Nie, mwi: - To chwa Bogu. I szybko odkada suchawk. Istnieje rwnie niebezpieczestwo artu. Wyszy urzdnik dzwoni z budki telefonicznej do swego kolegi, naladujc gos prezesa: Mianuj pana czonkiem zarzdu". Nastpnym razem, kiedy taki telefon jest prawdziwy, ofiara poprzedniego kawau odpowiada brutalnym wrzaskiem, z ktrego potem musi si jako wytumaczy. Wreszcie na koniec istnieje moliwo pomyki co do stref czasu. W porze obiadowej postanawiamy zadzwoni z Los Angeles do naszych przyjaci w Londynie, tylko po to, eby si dowiedzie, e pooyli si ju spa. Zbyt mao mona tu zapisa po stronie korzyci, lecz nieche i to mao zostanie powiedziane. Gdy telefon, ktry pozostawia nas bezbronnymi wobec ataku, daje nam take rodki odwetu, o czym wiadczy ponisza anegdota. W miejscowym komisariacie policji szorstko odmwiono wszelkich informacji reporterowi, wypytujcemu o jak drobn strzelanin. Wobec tego o 915 wieczorem reporter poskary si bezporednio komendantowi policji, ktry przyrzek od siebie z domu, e zbada t spraw. O drugiej w nocy komendant zadzwoni do waciciela (nie do redaktora) gazety i rozpocz wylewnie usprawiedliwia si. Nie potrafi panu po-wiedzie, jak mi przykro... To okropne, e ktryz

moich oficerw... W peni zdaj sobie spraw, e prasa ma

prawo... Badam wanie t spraw i zatelefonuj do pana jeszcze za godzin... Nikt bardziej ode mnie nie stara si dostarcza czytelnikom penych informacji... Bd zawiadamia pana osobicie o dalszym rozwoju wypadkw... itd., itd., itd. Oh, na mio bosk! - zawoaa pica ofiara. - Mam za swoje, wygra pan!" W ten sposb komendant policji Upewni si, e reporter dostanie rano piekieln awantur. Istniej inne sposoby zabicia kota, ni da mu udawi si mietank. Lecz to jest jeden z nich, a umoliwia go wanie telefon.

Jzyk dziennikarski27Moje dziennikarskie wspomnienia sigaj dziecistwa i dni, kiedy czasami zanosiem artykuy mojego ojca do starego Yorkshire Herald". Pamitam, jak pnym wieczorem, w kadym razie pnym dla dwunastolatka, odnajdywaem drog poprzez sabo owietlone korytarze, pord stukotu pras pukaem do drzwi redaktora i wrczaem artyku samemu wielkiemu czowiekowi. Nie27 Przemwienie wygoszone w Amerykaskim Stowarzyszeniu Redaktorw Gazet w Waszyngtonie, 22. IV. 1960

byo tam adnych porednich biur ani osobistych asystentw. Nie proponowano, eby przyj znowu w czwartek przyszego tygodnia. By tam po prostu tylko redaktor i ja. W nastpnych latach artykuy byy moje, a nie mojego ojca. W owych czasach gazeta miaa tylko jednego redaktora i on pisywa artyku wstpny. aden niedzielny poranek nie liczy si, jeli Mr Garvin z Observera" nie przedstawi wiatu dokadnie swoich pogldw. To leao w wielkich tradycjach Thunderera" i w Londynie sprawy wyglday tak, e podejrzewano, i redaktor Timesa" kontroluje kraj, by moe w zowrogiej spce z arcybiskupem Canterbury i gubernatorem Banku Angielskiego. W owych czasach - i na to pragn pooy nacisk - gazeta miaa tylko jednego redaktora, a on by potg w kraju. Moje dowiadczenia dziennikarskie wzbogacaem nastpnie w Fortnightly", ktry ukazywa si zawsze raz w miesicu, a potem wsppracowaem z takimi pismami, jak Times", Economist", The Saturday Evening .Post", The New York Times", Punh", The Straits Times", Esuire" i z wieloma innymi gazetami i periodykami. Byem staym wsppracownikiem Econo-mista" i specjalnym korespondentem Manchester Guardian" w 1957 roku. W czasie nieobecnoci Mr Vernon Bartletta, w czasie jego urlopu, poszczciom

j gi - gdy przysaem sprawozdanie z wydarze i

uroczystoci zwizanych z uzyskaniem niepodlegoci przez Malaje. Winienem doda, e moja ona pochodzi - ze strony matki - z tej samej rodziny, co Anthony Trollope - a Trollope by zaoycielem Fortnightly" - i kiedy zarczylimy si, bya zastpc redaktora Women's Illustrated", a nastpnie prowadzia dzia poszukiwa zaginionych" w malajskim Sunday Times". A zatem nigdy nie trzymaem si zbyt daleko od farby drukarskiej. I w cigu mniej wicej trzydziestu lat obserwowaem, jak dziennikarskie rzemioso stacza si ze stopnia profesji do stopnia przewanie raczej podego handlu. Redaktorzy starej daty zostali wyparci przez dyrektorw administracyjnych i pod porzdkowani pod wzgldem politycznym dyrektorom agencji ogoszeniowych. Tutaj, w Stanach Zjednoczonych, gazeta staa si rodkiem reklamowym, po siadajcym akurat do materiau prasowego na to, aby zachowa teoretyczny nakad. Sam bdc dziennikarzem, nie mog patrze na wiele biecych gazet z uczuciem dumy. Jednake moim dzisiejszym tematem nie jest stan dziennikarstwa, lecz jzyk uywany przez dziennikarzy. Temat ten sformuowano dla mnie surowo: Dziennikarze nie umiej pisa". Nie podzielam tak bardzo tego zdania ani te, gdyby tak byo, nie ujawniabym tych uczu przed tak specjaln publicznoci. Podobnie jak dobra, istnieje take za reklama osobista. Czuj jednake, e s pewne rzeczy, ktre trzeba powiedzie na temat jzyka uywanego przez dziennikarzy. W wikszoci stanw Unii - poza Illinois - najpowszechniej uywanym jzykiem jest angielski; i w tym wanie jzyku drukuje si wikszo naszych gazet. Wypowiadajc si na temat dobrego i zego uywania tego jzyka, chciabym przede wszystkim zaznaczy, e zdaj sobie spraw z trudnoci zwizanych z yciem dziennikarza. Istniej wykwintni pisarze, ktrzy raz na trzy lata wydaj cienki tomik, pozostawiajc sobie cae tygodnie na zastanawianie si, czy uy tego czy innego zdania. Wynikiem tego moe by, cho czasem nie

jest, wypolerowany wzr angielskiej prozy. Piszc do gazet mamy do wykonania zadanie tego samego rodzaju, z t jednak rnic, e musimy to robi codziennie. Nie powinno nikogo dziwi, jeli nasz poziom bdzie nieco niszy, nasze osignicia nieco mniejsze. Pracujemy w terminach tak sztywnych, jak aktorzy i radiowcy. Choby piro omdlewao i choby niebo walio si na gow, jutrzejsza gazeta musi i na maszyn. Jednake biorc pod uwag to wszystko, wci jeszcze istnieje powd, aby ubolewa nad rodzajem jzyka, jakiego czsto si uywa. Nie jest te zupenie suszne twierdzenie, e popiech tumaczy wszystko. Bardziej istotny jest poziom wyksztacenia dziennikarza i jego pogld na temat ycze czytelnikw. Chciabym powici nieco uwagi tym dwm czynnikom, poniewa nad obydwoma troch si zastanawiaem. By moe, nie jest ju teraz wyjtkiem mody dziennikarz, ktry uczszcza do szkoy dziennikarskiej; na wydzia uniwersytecki powicony, zdawaoby si, tej szczeglnej umiejtnoci. Ciekaw cech owych szk jest to, e ich absolwenci rzadko kiedy znaj stenografi. Skoro tak jest, suszne wydaje si pytanie, czego si nauczyli-Odpowiedzi na to pytanie nie s bynajmniej jednomylne. W niektrych college'ach studentw dziennikarstwa zachca si do wydawania gazety studenckiej, co ja uwaam za strat czasu. W innych - gdzie gazeta studencka mocno tkwi w rkach przyszych inynierw i chemikw, studentom daje si do niewyrany kurs zagadnie wspczesnych. Na adnym z tych wykadw studenci nie naucz si, jak naley pisa po angielsku. By moe, na pewnym etapie studiw mwi im si, jak trzeba redagowa gazet; ale tego na pocztku nikt nie bdzie od nich wymaga. Musi take powsta jeszcze dalsza wtpliwo co do profesorw tego przedmiotu. Jeli oni rzeczywicie wiedz, jak trzeba redagowa gazet, czasem dziwimy si, czemu tego nie robi. Moe dlatego, e mwienie na ten temat jest atwiejsze, a zapewne nawet lepiej patne? Charakter i los takich szk dziennikarstwa musi w duej mierze zalee od osb, ktre mog zaoferowa posad ich absolwentom; przy tym wikszo z nich istotnie nie nadaje si nawet do dziennikarskiej kariery. Dlatego wydawcom gazet nietrudno bdzie ustali pewnych norm, zarwno dajc pierwszestwo absolwentom, ktrzy nie studiowali dziennikarstwa, jak i stawiajc warunek, e ci, ktrzy je studiowali, musz posiada dobr znajomo stenografii, pisania na maszynie, drukarstwa, kompozycji i dokonywania skrtw. Ja sam skonny bybym przyj, e dziennikarstwa najlepiej uczy si w redakcji gazety i e najlepszym do mego wprowadzeniem byby solidny kurs jzykw, ekonomii lub historii. Nic biedniejszego ni w nowoczesny pogld, e wszystkiego powinno si uczy w szkole. Mj nastpny punkt dotyczy ycze czytelnikw. Czytaem ostatnio znakomite dzieo Johna Keatsa Zuchwae Rydwany". Rni si z nim tylko w jednej kwestii, a mianowicie w jego wci podtrzymywanym mniemaniu, e poda jest, przynajmniej do pewnego stopnia, stwarzana przez popyt. Jest to zapewne pozostao czego, o czym czytalimy niegdy w jakim podrczniku elementarnej ekonomii. I oczywicie w jakim elementarnym sensie jest to suszne. W rosncym miecie, pozbawionym lokalnej gazety, moe komu przyj do gowy, e istnieje jej niezaspokojona potrzeba i, by moe, tak jest rzeczywicie.

Jednake w naszym skomplikowanym spoeczestwie o wiele czciej poda stwarza popyt. Publiczno moe nie kupowa wszystkiego, co si jej oferuje, ale rzadko wyobrazi sobie co, czego nie mona by kupi. Ktokolwiek stwarza poda, musi zazwyczaj take stwarza popyt. Tak samo jest z pras. Publiczno mona pouczy, aby przyja pewien pogld, jaka powinna by gazeta (lub film, czy program telewizyjny), ale mona j te pouczy, eby przyja co innego. Wszelka obiegowa opinia o tym, co ma si rzekomo podoba czytelnikom, nie ma wielkiego znaczenia. Dlatego gazety speniaj potencjalnie misj wychowawcz. Nie ma powodu, eby nie miay one poprawi smaku czytelnikw, take jeli idzie o styl prozy. Jednake powtpiewam, czy to jest wanie to, co wiele z nich czyni. Istniej przyczyny, eby mniema, i czytelnicy wymagaj mao, a otrzymuj jeszcze mniej, o ile w ogle co otrzymuj. Jzyk angielski jest wspaniaym rodkiem do wyraenia jakiej historii lub jakiej idei. Brak mu lakonicznoci aciny i surowej precyzji francuszczyzny. Ofiarowuje on midzy innymi olbrzymi wybr sw, uszlachetnionych odwiecznym istnieniem w rnorodnej literaturze. W dziele o szerokim zasigu, w Ksidze Liturgii", bogactwo jzyka obrazuje po prostu rozwleko stylu. Pismo wite przenosi nas w rne miejsca, abymy uznali i wyznali nasze wielorakie grzechy i nieprawoci, i zakazuje nam zataja lub ukrywa je przed Wszechmogcym Bogiem. Na kade dwa sowa, jedno z nich pochodzi z aciny, a drugie - z jzykw germaskich. W ten sposb jzyk ofiarowuje pniejszemu pisarzowi (ktry nie posiada moe wyczucia synonimw z okresu Tudorw) wybr sw o bardzo podobnym, lecz nie identycznym znaczeniu. Zatem my, pisarze, uywajcy mowy angielskiej, dysponujemy ustawicznymi alternatywami. Moemy waha si lub namyla, moemy wybiera lub selekcjonowa. Potem przychodzi czasem na myl sowo odpowiednie lub waciwe, ktre nadaje si lub jest akuratne. Idzie jednak o to, e sowa, jakkolwiek podobne, nie s te same. Istniej subtelne odcienie znacze i oczywicie rnice w dwiku. Sowa: odpowiedni", waciwy", nadajcy si" lub stosowny" nie oznaczaj dokadnie tego samego, a gdyby nawet oznaczay, powinnimy zdecydowa si, czy rytm zdania poddaje w tym miejscu sowo czterosylabowe, trzy-, dwusylabowe, czy moe nawet zawierajce tylko jedn sylab28. Kiedy podczas drugiej wojny wiatowej niemiecki samolot wyldowa przez pomyk na brytyjskim lotnisku, a jego zaoga zrozumiawszy swj bd mdrze wystartowaa natychmiast do Francji, pewien oficer w Ministerstwie Lotnictwa otrzyma zbadanie przygotowania oklnika, w ktrym naleao opisa ten wypadek. Przy kocu rzeczowego sprawozdania wydawa si podany jaki komentarz, choby tylko dla pouczenia innych. Po gbokim namyle oficer, kimkolwiek on by, napisa, co nastpuje: To jest niezadowalajce". Mg uy kadego z rnych innych sw: przeraane", straszne", skandaliczne", naganne", wstrtne", haniebne" lub ze". Ale odrzuci je wszystkie i moim zdaniem bardzo susznie wybra sowo niezadowalajce". Z wielu subtelnych powodw doszed widocznie do wniosku, e to sowo wywrze najwiksza wraenie. I wywaro. Ja przynajmniej nigdy nie za pomniaem tego komentarza ani (w rezultacie) wyda renia,28 W oryginale angielskimim sowa: appropriate", suitable", i apt" zawierajce wymienion przez autora kolejn ilo sylab,

do ktrego si odnosi. Gdybym suy jeszcze w armii lub w lotnictwie, byaby to jedna z wielu moliwych sytuacji, nad ktr bym si zastanawia i na ktr starabym si by przygotowany. Tak samo sygna z okrtu flagowego Good" i nastpujcy w chwil po nim dalszy sygna ,,God" stara si unika. Wzmianka o tym arcydziele zagodzenia formy powinna przypomnie nam o bogactwie naszego; jzyka. Powinna moe take nasun myl, e krzyczce nagwki stpiy swj efekt wskutek powtarzania si; do tego stopnia, e spokojniejsze owiadczenie zwraca waciwie wiksz uwag. Byoby tak zapewne, gdyby niektrzy redaktorzy zdali sobie spraw, ile maych lub duych sensacji potrafi strawi ich czytelnicy. Jeli codziennie zdarza si kryzys polityczny, jeli na kadej stronie tytuowej zostaje zgwacona jedna uczennica, a druga zamordowana w sam czas na wieczorne wydanie, efekt nowoci jest stracony. Wiksz uwag przyciga wwczas gazeta, ktra zapewnia swych czytelnikw, e nic wanego si nie dzieje. Nie chc cign dalej tego paradoksu, chtnie jednak upierabym si, e najlepsze dziennikarstwo nie polega na wyborze czcionki tytuowej, lecz na doborze i umiejscowieniu sw. Tym, co wchaniamy i co pamitamy, jest dokadno obserwacji, zwizo stylu i oryginalno wyraonej myli. Czy istnieje antologia wielkiego dziennikarstwa w jzyku angielskim? Jeli nie, warto by si zastanowi nad jej projektem. Byaby to ksika z ktrej mody dziennikarz mgby si wiele nauczy. A co jest w tej nauce najwaniejsze? Proponowabym, aby pierwsza lekcja modego reportera bya negatywna. Wierzy on pocztkowo, e istnieje co takiego jak literatura; co, na co moe naraony by w szkole i czego od tamtych czasw troskliwie unika. Literatura, to znaczy Szekspir, Wordsworth, Walt Whitman i T. S. Eliot; obejmuje ona ksiki, ktre naley wspomina z szacunkiem, lecz ktre odstawia si na pk. Przeciwiestwem literatury jest w jego umyle dziennikarstwo, co zupenie rnego. Dziennikarstwo, to znaczy Time Magazine", Readers Digest" i New York Times" Esquire", Playboy" i Kronika Jakatam". Ot, jeli idzie o styl dziennikarski, pierwsza lekcja z pewnoci brzmi tak: sztuka pisarza jest zawsze tym samym. Bez wzgldu na to, czy pisze si ksiki czy artykuy, pisarz prbuje przekaza sw wiedz i wyrazi swoje myli jasno, krtko, precyzyjnie, z pasj i z wdzikiem. Dostosowuje on swj styl do aktualnych czytelnikw i do miejsca, jakim dysponuje; ale c z tego? To dostosowywanie ma mae znaczenie. Jestem rwnoczenie pisarzem i dziennikarzem i pisz zupenie tym samym stylem tak dla wydawcw, jak dla redaktorw. Nawiasem mwic by okres w mym yciu, kiedy pisywaem opowiadania dla wieczornej prasy londyskiej i prowincjonalnej. Opowiadania musiay liczy dokadnie 1750 albo 1200 sw i omiel si powiedzie, e nie byy najgorszym materiaem do zapenienia przygotowanego miejsca na kolumnie. Kade z nich przynosio mi okoo 10 dolarw. Teraz spodziewabym si raczej wicej, ale gazety pewnie i tak nie miayby na nie miejsca. Zostayby wypchnite z Evening Standard" przez taki materia, jak publikowana czciami wersja mojej ksiki Prawo i zyski". Jeli odniosem jaki sukces jako pisarz i dziennikarz, zawdziczam to, jak sdz, w duej29 Good - dobry, God - Bg.29

miay bardzo, podobny skutek w uwiecznieniu bdu, ktrego przyszli oficerowie marynarki powinni

mierze waciwoci nisko ocenianej przez moich szkolnych nauczycieli: pewnej gupocie, jeli idzie o uczenie si pewnych rzeczy. Rezultat tego by taki, e inteligentnych ludzi w Harvard doprowadzaem do rozpaczy. Pomimo wielokrotnych wysikw z mej strony, eby zrozumie polityk Stanw Zjednoczonych, byem w tej sprawie tak zmieszany i zakopotany jak zawsze. Ale to moje ograniczenie umysowe, o ktrym tak dobrze wiedz moi wrogowie, a jeszcze lepiej moi przyjaciele, przynosi mi jedn korzy. Jeli raz co zrozumiem - tak jak ostatnio prbowaem zrozumie sprawy podatkowe - potrafi wytumaczy to innym. Dla kogo bardzo bystrego, dla kogo przedmiot by zawsze dziecinnie prosty, nie jest to moe zadanie tak atwe. Bardziej pompatyczni nie zawsze uwaaj za podane, aby to czy owo zostao wytumaczone w ogle. Ale ja wol jasne wytumaczenie i czasami podejrzewam, e dobry dziennikarz nie powinien by zbyt przemdrzay. Tyle o pierwszej lekcji dziennikarskiego stylu. Efemeryczna literatura moe by przecie literatur i powinny obowizywa j w duym stopniu te same prawa. Musi wyjania albo przekonywa, korzystajc w znacznej mierze z tej samej techniki, z jakiej korzystali i jak czasami odkrywali wielcy autorzy przeszoci. Ale co mamy zrobi z gazetami, ktre nie podejmuj. adnej prby, aby waciwie uywa naszego jzyka? Jest ich wiele i mgbym poda przykady. Ale tego pozwlcie mi podsun lekarstwo. Czy ojczysta gazeta lub jakie pismo nie mogoby zamieszcza regularnie kolumny, na ktrej ogaszano by publicznie najgorsze przykady zego dziennikarstwa? Taka kolumna, gromadzca wszystkie rozszczepione bezokoliczniki i podwjne przeczenia, wszystkie pomieszane metafory i wymczone dwuznacznoci, wicej zrobiaby dla dziennikarstwa ni jakakolwiek ilo podrcznikw gramatyki lub zawodowych poucze. To, czego nam potrzeba, to ola czapka, troskliwie i jawnie zakadana. Mnie samego kusi redagowanie takiej kolumny, mam ju zebranych kilka przykadw do pierwszego numeru. Taki prgierz lub taka ola czapka z doroczn nagrod dla gazety, ktra nie bya cytowana w ubiegym roku, zrobiaby wicej dobrego ni wszystkie uniwersytety razem wzite. Czemu by nie sprbowa?

Brodaci barbarzycyCzyby miaa wrci broda? Istniej oznaki, e to moliwe. W rozmaitych krajach yj modzi ludzie, ktrzy odoyli brzytw. Niektre brody s oznak buntu, symbolizuj sab tsknot za tym, aby by innym. S to brody takich ludzi, jak malarze, projektanci, architekci i poeci. Inne szpec tych, ktrym brak nawet owego profesjonalnego usprawiedliwienia. Kiedy spojrzymy dookoa, nie moemy zaprzeczy, e istnieje tendencja do wochatoci. Jeeli ten prd bdzie trwa, to, co wci jeszcze jest wyjtkiem, doskonale moe sta si regu. Na c wskazywaaby ta moda? Czy to sprawa bez znaczenia, czy dowd ywotnoci, czy te ruch, ktry w zarodku zostanie zmiadony ca potg publicznego potpienia i omieszenia? Na pierwszy rzut oka wydaje si, e zmiany mody w dziedzinie owosienia mskiej twarzy przedstawiaj si zupenie bezadnie, e moda ta ma przypywy i odpywy rwnie pozbawione sensu, jak dzieje wzrostu i upadku dolnego obrbu sukni. Ale pobiene spojrzenie na histori stroju

musi nas przekona, e mody mog by i czsto s znamienne. Tiurniura bya nie tylko modna, miaa te swoj psychologi. To samo dotyczy brody. Noszona przez ludy najbardziej prymitywne, staa si charakterystycznym rysem wielu staroytnych monarchii. Nieomal wszdzie bya symbolem dojrzaoci, mdroci i powanego wieku. Przeciw tej faszywej tradycji pierwsi zbuntowali si Grecy, ktrzy zaczli przyznawa wielk warto modoci, ywotnoci zgrabnej figurze. To, co zaczo si od mody, stao si ostatecznie regu, gdy Aleksander Wielki rozkaza swoim Macedoczykom goli si, czynic z tego spraw dyscypliny wojskowej. Jako pretekst poda, e przeciwnik w bitwie moe chwyci za brod. Prawdziwym motywem bya niewtpliwie ch podkrelenia szczeglnego charakteru tej cywilizacji, ktrej sta si reprezentantem. Ludzie Wschodu mogli sobie nosi brody, Europejczycy nie. Ta wanie tradycja przenikna do republikaskiego Rzymu i staa si rysem charakterystycznym dla okresu jego najwikszej ekspansji. Lecz c to oznaczao? Dlaczego miaoby to mie jakie znaczenie? Miao to znaczenie jako wyraz pewnej postawy wobec wadzy. W staroytnych monarchiach odziany w powczyst szat i brodaty patriarcha by uosobieniem dostojestwa, przy czym szata ukrywaa, by moe, fizyczne niedostwo, a broda osaniaa zapewne sabo podbrdka. Pierwsze lepsze popiersie rzymskiego senatora stanowi tu uderzajcy kontrast, ujawniajc w caej peni charakter twarzy. Jeszcze wikszym kontrastem jest pewien posg, na ktrym Aleksander pojawia si zupenie nagi. Wadza, odziana przez orientaln tradycj w mglist tajemniczo, w wiecie hellenistycznym powierzona zostaa naturze i mskoci ukazanej cakiem jawnie. O osobowoci sdzimy gwnie na podstawie oczu, ust i rk. Brodaty prorok o krzaczastych brwiach, z rkami ukrytymi w rkawach, moe nie mie (to jednak wida) ani inteligencji, ani humoru, ani siy. W bardziej demokratycznym spoeczestwie, przeciwnie, wyborcy mog susznie chcie zobaczy i usysze kandydata na urzd. Przecity podbrdek wiadczy o zdecydowaniu, sabe lub uparte linie wok ust, mikkie oznaki rozwizoci lub saboci - oto rysy, ktre moemy zechcie oceni. We wczesnym redniowieczu przyszli brodaci barbarzycy, a po nich rwnie brodaci zwolennicy islamu. Wtedy wanie losy Europy przedstawiay si najgorzej (w VI i VII w.n.e.), kiedy Frankowie zarzucili brzytw, pozostawiajc to wszystko, co zostao z cywilizacji kapastwu, ktre rwnoczenie i znamiennie - nie nosio brd. Kiedy po roku 1000 n. e. cywilizacja zacza odywa, jej zewntrznym symbolem bya gadko ogolona twarz. Do 1200 roku golono wszystkie podbrdki i tak by ju zostao, gdyby nie krucjaty. Liczni krzyowcy, naladujc swych muzumaskich przeciwnikw, wrcili do domu konno - brodaci i ubrani wedug mody pustynnej. W trzynasto- i czternastowiecznej Europie byo wiele brd, lecz moda golenia si przewaaa jeszcze po czasach Chaucera; do tego stopnia, e ustawa z roku 1447 nakazywaa Anglikom w Irlandii goli si, eby rnili si od Irlandczykw. Postp rzadko jest jednolity, istniay wic nieuniknione zahamowania; najgorsze z nich trzeba przypisa Henrykowi VIII, ktry zapuci brod w roku 1535. To naladownictwo mody francuskiej rozpowszechnio si szeroko, jakkolwiek spotkao si z pewnymi oporami prawnikw i duchowiestwa. Za czasw Jakuba I brody znw zaczy male,

przyjmujc za Karola I ksztat przystrzyony lub vandyckowski, a zniky zupenie za Karola II, ktry nosi tylko leciutki lad wsw. Stulecia od 1650 do 1850 roku oznaczaj dla Wielkiej Brytanii, a moe i dla caej Europy, okres najwikszych osigni. I przez cay ten okres lub przez wiksz jego cz na Zachodzie panowa powszechnie gadko ogolony podbrdek. Podczas gdy szesnastowieczny pisarz mg zauway, e wesoo byo w Izbie, gdy brody decydoway o wszystkim", to nie byo ju brd, eby rozmaza atrament na Deklaracji Niepodlegoci. Stany Zjednoczone, tak samo jak Brytyjska Wsplnota Narodw, stanowione zostay przez - i dla gadko ogolonych; przy czym ta ostatnia, nawiasem mwic, bya dzieem spoeczestwa, w ktrym nie noszono akietw. Wsy zaczy si pojawia w armii brytyjskiej po roku 1798 i byy wyranie widoczne pod Waterloo, ale tak one, jak i bokobrody w roku 1800 stanowiy jedynie wyjtki potwierdzajce regu. Co wicej, bokobrody skoczyy sw karier, jako oznaka sucych, zastrzeone dla majordoma, wonicy, lokaja, dokeja i chopaka stajennego. Pierwsze wiksze cofnicie si wspczesnej cywilizacji nastpio w latach 1845-1850. Trudno powiedzie, dlaczego tak si stao, lecz sam fakt nie ulega wtpliwoci. Wida to na przykad w architekturze. W pewnej chwili (1845) ludzie buduj sensowne, cho bezduszne domy o klasycznych ksztatach. Nieco pniej (1847) wznosz romantyczne budowle, co zbiega si, moe znamiennie, z Manifestem Komunistycznym. Zaraz potem nastpuje Napoleon III i moda na spiczaste brdki Trzeciego Cesarstwa. Przez pewien czas Francuza poznaje si po noszeniu tego dodatku, lecz Wojna Krymska poczya Francuzw i Brytyjczykw. Generaowie francuscy: St. Arnaud, Canrobert, Bosuet, Pellisier - wszyscy nosili brody. Brytyjczycy: Raglan, Cardigan, Evans, Brown, Burgoyne i Campbell - byli ogoleni. Gdy kampania skoczya si w roku 1858, bohaterowie Wielkiej Brytanii byli brodatymi palaczami cygar, ktrzy wycofali si, by y w odraajco brzydkich domach, zwanych Inkerman" i Alma". Inni, mniej bohaterscy, mogli przynajmniej naladowa .brod (i cardigana")30 i czynili tak. Nastpi Ruch |Ochotniczy, ktry kadego mczyzn w Wielkiej Brytanii uczyni onierzem i w ten sposb uprawni go, jeli nie zmusi, do zapuszczenia wsw. Tak wic wszdzie byy brody i wsy, a ich las zgstnia najbardziej w latach 1880-1890. W roku 1900 mska twarz zacza si wynurza z tych krzeww, lepiej byo j wida okoo roku 1910 i od tego czasu zostaa ju przewanie gadko ogolona, z tym, e brod wolno mie w brytyjskiej marynarce, a wsy (nie brod!) w brytyjskiej armii. Z tego historycznego zarysu jedno wynika jasno, mianowicie, e gadko ogolona twarz zwizana jest z Zachodem we wszystkich okresach jego przodownictwa. Broda charakteryzowaa okresy upadku i niepewnoci. Broda jest oson wahania i zwtpienia; pomidzy 1650 a 1850 nie byo ich wiele. Jak mona tego dowie? Zastanwmy si raz jeszcze nad ostatnim brodatym pwieczem 1858-1908. Architektura bya w upadku, zacza si rozwija dopiero od roku mniej wicej 1890. Sztuka, prawie martwa, zacza odywa dopiero pod koniec stulecia. Ubir by bardziej nonsensownie niewygodny ni kiedykolwiek przedtem czy potem. Umeblowanie i urzdzenie30 Rodzaj wenianego akietu, nazwany tak od nazwiska generala

wntrz osigno szczyt niewygody, brzydoty i masywnoci. Teatr by pozbawiony ycia, a powana muzyka ya dziedzictwem przeszoci. Religia wiele znaczya w yciu spoecznym, lecz wtpliwoci podkopyway jej podstawowe zasady. I podczas gdy Amerykanie wiedli wojn midzy sob, kaznodzieje wiedli wojn z samymi sob. Okres ten by istotnie pod kadym wzgldem bardzo nieatrakcyjny. Ale dlaczego w tym caym baaganie broda jest rzecz tak zasadnicz? Poniewa bya gstwin, poza ktr ludzie starsi mogli ukry swoje niepewnoci. Wezwany do objanienia prawdy Genesis, starszy teolog ukry si poza barier, ktra moga wyobraa mdro wiekw. Pytany o organizacj armii, ksi Cambridge mg wycofa si za sw brod, a posuniciu temu mg towarzyszy dym cygara. Interpelowany na tematy pci, wiktoriaski nauczyciel mg wykrtnie skudacie. Wypytywany przez on, wiktoriaski lekkoduch mg uy brody dla zakrycia rumieca. Broda, moga zaj miejsce mdroci, dowiadczenia, argumentu lub szczeroci. Moga da starszemu mczynie presti, nie oparty ani na adnych osigniciach, ani na zdolnociach umysowych. Moga suy - i suya - jako ochrona pretensjonalnoci, pompatycznoci, nieuczciwoci i tpoty. A teraz s oznaki, e broda moe powrci. Jeli tak si stanie, moemy by pewni, e jej celem bdzie to samo, co przedtem. Modzi ludzie, ktrzy teraz s brodaci, mog by jeszcze bardziej brodaci, gdy dojd do wieku redniego. A jeli teraz s w kopocie, gdy usiuj si zdecydowa, w co wierzy, lub co prbowa robi, w pniejszym yciu bd w jeszcze wikszym kopocie. Artysta, niezdolny do wyraenia si w sztuce, architekt, ktrego budowle s pozbawione sensu, projektant, nie umiejcy wyjani, o co mu idzie, i poeta, ktrego sowa s niezrozumiaym bekotem, to s owi brodacze przyszoci i przeciw nim jak na wojnie powinny powsta zastpy ludzi szczerych. Precz z ca t tajemniczoci i pretensjonalnoci! Patrzmy na siebie tacy, Jacy jestemy, nie pragnc wyda si mdrzejszymi ni w rzeczywistoci. Jeli chcemy wywrze wraenie na innych, niech ono bdzie wynikiem naszych czynw lub sw, a nie usiowaniem zwrcenia na siebie uwagi przez swj odmienny wygld. W marynarce brytyjskiej wolno nosi brody, lecz tylko wtedy, gdy wygldaj one przyzwoicie - wolno im rosn przez dwa tygodnie. Marynarzowi, ktry po tym okresie wyglda po prostu jak nie ogolony, kae si ogoli powtrnie. A przedtem marynarz musi prosi o pozwolenie na zapuszczenie brody". W rozleglejszym wiecie ldowym winno si stosowa ostrzejsz regu. Na wszystkie proby, z maymi wyjtkami, gos opinii publicznej powinien odpowiada dononie: ZAATWIONE ODMOWNIE!" Zalew papieru Zagadnienie papieru w nowoczesnym wiecie datuje si od wynalazku maszyny walcowej, ktrej zaczto uywa okoo roku 1867, a ktr wkrtce potem zastpiono ulepszonym modelem, zwizanym z nazwiskiem Fourdriniera. Wskutek tych wynalazkw papier wyrabiany ze szmat zastpiono taszym, lecz mniej trwaym papierem, wyrabianym z miazgi drzewnej. Od roku 1870 maszyna wesza w powszechne uycie i tak pozostao po dzi dzie. Wiele rodzajw papieru produkowanego w ten sposb przeznaczono do opakowa. Mamy zatem papiery tuszczoodporne,

satynowe, bibukowe, papiery uywane na torebki sklepowe i na przylepce, na koperty z poborami i do owijania cukierkw. Z punktu widzenia opakowa papier sta si bogosawiestwem ludzkoci, kojarzc si jedynie z prostymi przyjemnociami ycia: z poborami, prowizjami, okazjami witecznymi i podarunkami. To prawda, e stay zwyczaj opakowywania wszystkiego stworzy dla gospodyni domowej problem, co zrobi z codziennym gromadzeniem si papieru, nie jest to jednak problem nie do rozwizania. Co do mnie, powiedziabym, e papier uywany do opakowa jest papierem nieszkodliwym, jeli nie dobroczynnym. Ale inne rodzaje papieru kojarz si z rzeczami bardziej szkodliwymi: z wtpliwym bogosawiestwem papieru uywanego na druk Pienidzy, na recepty lekarskie, na wezwania podatkowe i na proby o wiadczenia charytatywne. Jednake gorszy ni jakikolwiek z tych rodzajw jest papier uywany p0 prostu do korespondencji. Historycy zwykli byli zalicza papier i proch strzelniczy do wynalazkw, ktre dziel czasy nowoytne od historii redniowiecznej, uwaajc przy tym papier (do druku) za bardziej wybuchowy. Lecz papier uywany do korespondencji pozosta wzgldnie nieszkodliwy a do czasw po roku 1870. By ju w cigu XVI i XVIII wieku narzdziem biurokracji; lecz jeszcze nie w tych rozmiarach, do jakich musieli si przyzwyczai nasi dziadkowie. Sam biurokracj wynaleziono w istocie rzeczy w okresie duo wczeniejszym: w staroytnym Egipcie i w dynastycznych Chinach. W czasach nowoytnych odkry j na pewno Filip II, krl Hiszpanii, w celu kontroli imperium, ktrego Ameryka bya zaledwie czci. Lecz zwyky strumie wskazwek i instrukcji, upomnie i nagan, ktre Filip mg wysya, by ograniczony w swej masie wskutek istnienia gsiego pira i pergaminu, szmacianego papieru i atramentu. Podobnie ograniczone byy informacje, ktrych mg wymaga w cyfrach, statystykach i wykazach. I dla nas to dobrze, e tak wanie byo. Gdyby rozporzdza wspczesnymi rodkami druku i powielania, pisania na maszynie i powielaczu, potrafiby stumi bunt w Niderlandach po prostu ciarem korespondencji. Wilhelm Milczcy zostaby zmuszony do jeszcze bardziej kompletnego milczenia, a Elbieta I Angielska zmaraby o wiele wczeniej, ni to uczynia w rzeczywistoci. Dopiero po roku 1870 strumie papieru (taki, jakim go zna Filip II) sta si huczcym potokiem XX wieku. Dzi wszyscy grzniemy w papierze, brniemy po kostki w oklnikach rzdowych, po kolana w korespondencji, po piersi w ogoszeniach i ulotkach. Boe, uchowaj, abym powiedzia cokolwiek przeciwko fabrykowaniu papieru drukarskiego. Jako autor, wiem dobrze, e jest on ywotn si cywilizacji. Ale podobnie jak z innych dobrych rzeczy mona z niego zrobi zy uytek nawet fabrykant musi sobie z tego zdawa spraw. To nasze wasne stulecie rozwino szybko komunikacji, obfito papieru, zwielokrotnienie kopii i szeroko rozprzestrzeniony panalfabetyzm, czyli bezporednie przyczyny powodzi papieru. eby zilustrowa, co rozumiem przez powd papieru, poprosz, ebycie si zastanowili nad dniem pracy dwch dyrektorw. Nazw ich A i B. Dyrektor B przychodzi do biura, eby si przekona, i na jego tacy z korespondencj pitrz si teczki, dokumenty, listy i memoranda. Zanim potrafi przejrze wicej ni trzy spord nich, dzwoni telefon, a ledwie odoy suchawk, zjawia si pierwszy interesant. Pord ustawicznych przeszkd walczy z fal papieru, nie uporawszy si jeszcze z szecioma listami, gdy poczta przynosi ich o dziesi wicej. Walczy

dalej, ledwie zdywszy zje lunch, a pnym popoudniem ma ju sytuacj opanowan. Stos na tacy wpyww zacz si kurczy. Topnieje i znika, i ostatnie listy zostaj podpisane. Pnym wieczorem, dugo po odejciu wszystkich innych urzdnikw, dyrektor B wstaje z krzesa z uczuciem, e wygra walk. Zaatwi kadego interesanta, przyj kady telefon, a kady list, ktry wpyn, otrzyma odpowied. B czuje, e dobrze wykona sw prac. Omiela si sdzi, e niewielu innych potrafioby zrobi tak wiele. Znuony, zbiera si do odejcia. Ale czy naprawd dobrze pracowa? W istocie rzeczy nie dokona niczego. Pozwoli, eby powd papieru ograbia go z inicjatywy. Prowadzi tylko walk czysto defensywn, nie majc czasu, eby si czego dowiedzie, o czym pomyle lub co zaplanowa. A co by byo, gdyby zachorowa? Dzieje i legendy holenderskie pene s opowieci o tamach - o klsce, gdy morze je przeamie, o bohaterstwie chopca, siedzcego na rwie, ktrdy przepywa woda, o obietnicy rzdu, a nada si temu zagadnieniu zasadnicze pierwszestwo trudnej decyzji ma stanu, ktry wydaje rozkaz, by tamy otwarto. Nasz obraz przedstawia okolic lec poniej poziomu morza, ktr jedynie krucha bariera oddziela od zagraajcych wd. Tak samo jest z korespondencj B. Niech tylko zachoruje, a tamy prysn. Papier wleje si do biura spienionym potokiem. Prze leje si z tacy wpyww, spadnie kaskad z biurka i za wiruje wok fotela, a poziom wody podniesie si szybko z podogi ku sufitowi. Po dziesiciodniowej nieobecnoci B ju w ogle nie moe wrci. Biuro jest pene, drzwi na korytarz si nie domykaj i papier wylewa si na schody. Nie pozostaje mu nic innego, jak tylko popeni samobjstwo. W przeciwiestwie do tego dyrektor A, ktry rozpoczyna swj dzie pracy nieco wczeniej, o 930, odpowiedzia ju na pidziesit listw, czsto skrobic na nich tylko tak" lub nie". Potem koczy z tym i zaatwia sze lub osiem rozmw telefonicznych. O 950 zwouje konferencj personelu, ktra trwa dokadnie dziesi minut. O 10 udaje si w obchd fabryki, teraz zacza si jego prawdziwa codzienna praca. Wszystko widzi i z kadym zamienia par sw, zauwaa, gdy maszyna jest za gorca i gdzie marnuje si elektryczno, stwierdza, e zatka si kana, pyta nadzorc robotnikw, czy jego ona wrcia ju ze szpitala, dowiaduje si nazwiska nowego czeladnika, rozmyla nad sposobem zmiany systemu dostaw surowca. Jeli wrd robotnikw panuje niezadowolenie, dyrektor A widzi, jak ono narasta. Jeli kierownicy oddziau wkien lnianych maj jakie zmartwienia, A wie o nich wszystko. Jeli kawa w robotniczej kantynie nie nadaje si do picia, A bdzie pierwszy, ktry to stwierdzi. Gdyby w fabryce wybuch poar, A pierwszy znajdzie si na miejscu z rczn ganic. Korespondencja, ktra przyszpilia B do jego biurka, nie jest dla A jego dzienn prac; jest tylko przeszkod. On uwaa, e jego prawdziwa praca polega na kontakcie z ludmi i rzeczami, a nie z papierem; chyba e, oczywicie, produkowaby wanie papier. Niektrzy sdz, e dyrektor A jest rzeczywicie czowiekiem bardzo kompetentnym. Jest to dobrze znany typ czowieka w USA. Lecz czy wolno mi zwrci uwag, e dyrektor B te jest tu i wdzie dobrze znany? Czy wolno mi na koniec zwrci uwag, e uosabia on typ czowieka nieudolnego, ktry staje si zbyt powszechny - czowieka, ktry schroni si za swym biurkiem, czowieka, dla ktrego jego praca okazaa si czym, co go przerasta?

Administrowanie staje si zbyt czsto spraw upychania papierkw, podpisywania i parafowania. Czy pozostajemy w subie rzdowej, czy w prywatnym przedsibiorstwie, mamy to do zawdziczenia fabrykantom papieru; albo w kadym razie niektrym z nich. Ale pomidzy administracj publiczn a administracj wiata interesw istnieje rnica. Gdy poza papierem s istoty ludzkie i sprawy, czasem wane i cenne, czasem zwyke i tanie; i to wanie ze wzgldu na nie musimy stara si o sukcesy lub ponosi niepowodzenie w interesach. W administracji pastwowej wszystko zaczyna si i koczy na teczce z aktami. W interesach w koniec jest zbiorczym zestawieniem bilansowym z ogln sum wypisan czarno - lub czerwono. Znaczenie owego zestawienia bilansowego moe nie zawsze by oczywiste; lecz z pewnoci istnieje. Co wicej, stanowi werdykt, od ktrego nie ma odwoania. A porednim sprawc oglnego wyniku, wypisanego czerwono bilansu ujemnego przy kocu roku, jest czsto zalew papieru. Bo czowiek, ktrego czas upywa na zaatwianiu korespondencji, nie ma moliwoci pilnowania samego siebie, spotykania si z ludmi i zastanawiania si nad tym, dlaczego praca zorganizowana jest w pewien okrelony sposb - skoro mona by j wykona inaczej, jeli nawet jej cz mogaby okaza si niepotrzebna. W naszym wiecie koncerny przemysowe powikszaj si i cz z sob, stwarzajc wci wiksze jednostki i obsugujc wci bardziej rozlege rynki. Coraz nas wicej zostanie wcignitych w mechanizm kombinatw, ktry z koniecznoci staje si coraz bardziej rozprzestrzeniony i zawiy. Bdziemy musieli natkn si na wszystkie trudnoci, ktrych symptomem i symbolem zarazem sta si zalew papieru. I to s wanie trudnoci, ktre musimy sprbowa pokona. O ile jednak istnieje jakie rozwizanie, to sdz, e moe ono by nastpujce. Podczas gdy telefon, samolot i poczta lotnicza umoliwiy centralizacj w stopniu dotychczas nieosigalnym, podczas gdy centralna wadza w imperium przemysowym moe dzi wykonywa codzienn i cogodzinn kontrol nad jego odlegymi czciami, nie pociga to za sob w praktyce niczego mdrego. Powiedziabym, e najlepszych wynikw nie osiga si przez szczegowe nadzorowanie, lecz pozwalajc rozmaitym jednostkom ujawnia wasn inicjatyw. Ze wzgldw finansowych i ze wzgldu na masowe zakupy centralna kontrola moe by potrzebna. Ale nie dawcie jednostek produkcyjnych. Nie gnbcie ich dyrektywami. Nie zalewajcie ich papierem. Bd pracowa lepiej, jeli pozwoli im si na uywanie wasnego zdrowego rozsdku. Nie stwarzajcie takiej sytuacji, w ktrej zabija si wszelk inicjatyw wokoo, a wszelkie chwile wytchnienia w orodku kierowniczym. Nie wyobraajcie sobie nigdy, e dokument znaczy wicej ni yjcy czowiek. Pamitajcie na koniec, e waciwe nastpstwo spraw wyglda w ten sposb: 1) Rzecz, ktr naley wykona. 4)Sowo, ktre naley powiedzie. 6)Zdanie, ktre naley napisa. 8)Strona, ktr naley przeczyta. Drugie Prawo Parkinsona Wydatki wzrastaj wraz ze wzrostem dochodu. Drugie Prawo Parkinsona, podobnie jak

pierwsze, opiera si na codziennym dowiadczeniu, ujawnia si, skoro tylko si je ustali, jest rwnie oczywiste, jak proste. Kiedy kto otrzymuje podwyk pensji, zarwno on, jak i jego ona skonni s zastanawia si, w jaki sposb naley wyda w dodatkowy dochd: tyle na polis ubezpieczeniow, tyle na konto oszczdnociowe w banku, tyle na fundusz powierniczy dla dzieci. Mogliby rwnie dobrze oszczdzi sobie trudu, gdy w ogle adna podwyka nie wchodzi nigdy w rachub. Dodatkowa pensja zostaje spokojnie wchonita, pozostawiajc rodzin zaledwie ze zrwnowaonym budetem, a czsto z deficytem, ktry wanie wzrs. Indywidualne wydatki nie tylko wzrastaj wraz ze wzrostem dochodu, lecz maj tendencj do przekroczenia go, co prawdopodobnie dzieje si zawsze. Mniej powszechnie wiadomo, e to, co dotyczy jednostek, dotyczy rwnie rzdw. Jakikolwiek byby dochd pastwowy, zawsze znajdzie si naglca potrzeba wydania go. Lecz midzy rzdami a jednostkami istnieje ta zasadnicza rnica, e rzd rzadko zastanawia si, jaki jest jego dochd. Gdyby kto z nas zastosowa metody skarbu pastwa do naszych spraw prywatnych, powinni bymy zignorowa cao naszego dochodu i zastanawia si tylko nad tym, na co bymy chcieli go wyda. Moglibymy zdecydowa si na drugi samochd, na rozbudow domu, rwnie dobrze na motorwk, jak na Jacht, na posiado wiejsk w Cotswolds i na dugie wakacje na Bermudach. Wszystkie te rzeczy, moemy to sobie powiedzie, maj znaczenie zasadnicze. Pozostaoby jedynie dostosowa nasz dochd do opacenia tych wszystkich yciowych koniecznoci; i gdybymy w ogle oszczdzali, odbywaoby si to w dziedzinie podatkw. Odwrotnie rzd, ktry zastosowaby metody indywidualnej gospodarki finansowej do wydatkw publicznych, zaczby od prby oceny, jaki powinien by jego rzeczywisty dochd. Jeli ma si tyle do wydania, to ile trzeba przydzieli i na co? Rzd, ktry zdecydowaby si na to zupenie nowe podejcie, byby odpowiedzialny za rewolucj w publicznej gospodarce finansowej. W tych szkicach autor pragnie przede wszystkim podda myl, e taka rewolucja jest spniona. Dochd pastwowy w przeciwiestwie do dochodu osobistego jest historycznie zwizany z wojn. We wszystkich systemach skarbowych zawsze istniay wiadczenia na rzecz okresowych wydatkw na wypadek konfliktu. W okresie niebezpieczestwa, gdy zagroone s nasze interesy, nasze idee, nasz honor lub nawet nasza egzystencja, zgadzamy si zapaci prawie kad cen za zwycistwo. Wojna si koczy, a wraz z ni okresowe wydatki, ktre kady uwaa za mniej lub wicej nieuniknione. W teorii dochd pastwowy powinien spa do mniej wicej poprzedniego poziomu. W praktyce rzadko tak si dzieje. Podczas gdy dochd pastwowy utrzymuje si niemal na poziomie wojennym, wydatki w okresie pokoju wzrastaj do tego samego poziomu. W dawnych czasach dziaanie tego prawa lekko powstrzymyway, szczerze mwic, dwa czynniki, ktre nie dziaaj ju duej. Po pierwsze, zwykle sdzio si, e w okresie pokoju podatki trzeba nieco zredukowa, aby mc zwikszy je znowu w okresie wojny. Jednake w cigu stulecia, w ktrym kada wygrana wojna uwaana jest za ostatni, teoria ta nie znajduje ju poparcia. Po drugie, istniej rodzaje rozrzutnoci, ktre przynosz coraz mniejsze efekty. Wydatki na bankiety i przyjemnoci z tancereczkami maj (ostatecznie) jakie fizyczne granice. Niestety to samo nie

odnosi si do rozrzutnoci resortowych i technicznych. Doradcy ekonomiczni i kulturalni mog mnoy si poza granic, gdy o utrzymankach myli si ze znudzeniem, a nawet gdy myli si o nich jako o czym nie do zniesienia. Zarwno pod wzgldem finansowym, jak i estetycznym sytuacja nieskoczenie si pogorszya. W krajach takich jak Wielka Brytania i Stany Zjednoczone inicjatywa w publicznej gospodarce finansowej wychodzi od jednostek administracyjnych, ktre co roku okrelaj swoje potrzeby na rok przyszy. Po uwzgldnieniu kosztw aktualnych i kosztw na przyszo, dowiadczony urzdnik pastwowy dodaje do caej sumy 10%, przyjmujc (nie zawsze susznie), e jego dania zostan na jakim szczeblu zakwestionowane przez wydzia finansowy. Przyjmujc jednake, e oczekiwany spr nastpuje, dodane 10% zostaje skrelone na szczeblu resortu, gdy dochodzi do sporzdzenia cznego preliminarza. Do tego preliminarza szef resortu znowu dodaje 10%, przyjmujc (nie zawsze susznie), e jego dania zostan zakwestionowane Przez Ministerstwo Skarbu. Po oczekiwanej dyskusji zrewidowany preliminarz zostaje przedoony odpowiedzialnemu ministrowi; w Anglii jest nim minister skarbu, ktry czy dania wszystkich resortw w ogln sum i decyduje, jaki powinien by dochd, aby dorwna wydatkom. Po uzgodnieniu ze swymi kolegami Przedstawia narodowi rachunek. Oto jest oglna suma rzdowych potrzeb, a oto s podatki, ktre ludno bdzie musiaa zapaci. Lecz co si dzieje, spytacie, z gwarancjami? Czy nie przedkada si sprawozda i preliminarzy budetowych przedstawicielom narodu? Czy nie istnieje Ministerstwo Skarbu, ktre jak pies acuchowy ma strzec grosza publicznego? Czy nie ma przepisw ustanowionych po to, by hamoway rozrzutno i marnotrawstwo? Wszystkie te gwarancje niewtpliwie istniej. e s one daremne, wida to ze znanych rezultatw. Powody ich nieskutecznoci s jednak mniej oczywiste i, by moe, warto je zbada, s bowiem nie tylko ciekawe same w sobie, lecz take mog dostarczy klucza do moliwych ulepsze. Krtko mwic, odpowied polega na tym, e sprawozdania budetowe s bez znaczenia, Ministerstwo Skarbu dziaa niewaciwie, a przepisy s tak obmylone, e nie tyle utrudniaj, ile uniemoliwiaj oszczdno. eby zaj si najpierw sprawozdaniami i preliminarzami przedstawianymi Izbie Gmin i dostpnymi dla spoeczestwa, warto si dowiedzie, e procedura wpyww Skarbu Krlewskiego, datujca si mniej wicej od roku 1129 i obejmujca Kasjera, Karbownika31

,

Rewidenta Ksig, Kancelist, Pisarza Podatku Feudalnego i kilku Szambelanw, przetrwaa do roku 1826. Jednak niezalenie od tego, trzeba wiedzie o fakcie podstawowym - sprawozdania takie, jakie s, zostay przeznaczone do uytku w pewnym szczeglnym okresie historii. Zostay wprowadzone w ycie podczas Drugiej Wojny Holenderskiej (w roku 1666), a ich gwnym celem byo zapobieenie temu, aby Karol II nie wyda pienidzy przeznaczonych na marynark wojenn na ksiniczk Portsmouth. Nawet jeli idzie o ten cile ograniczony cel, obrana metoda nie odniosa adnego nadzwyczajnego sukcesu. Dlatego zrewidowano w system, tak e przybra sw obecn form w roku 1689 i od tego roku w mniejszym lub wikszym stopniu powstrzymywa31 W oryginale Tally-Cutter" - historycznie: urzdnik zajmujcy si sprawami wierzytelnoci - nazwa pochodzi od karbownicy", czyli karbowanego kija, ktrego poow dostawa wierzyciel, a poow dunik.

Wilhelma III od wydawania pienidzy na jego przyjaci - ktrzy nawet nie byli dziewcztami. Forma skadania sprawozda finansowych obmylona pocztkowo dla strzeenia szuflady z pienidzmi publicznymi datuje si od czasw, zanim jeszcze ludzie (z wyjtkiem takich niekonformistw jak Defoe) powszechnie znali podwjn ksigowo. Datuje si ona, co wicej, od czasw, gdy niewielu gentlemanw znao nawet cyfry arabskie, a tarcza zegara w gospodarskim obejciu pokazywaa tylko cyfry rzymskie, gdy mona byo przypuszcza, e ludzie posiadajcy klasyczne wyksztacenie bd je zna. Z tego powodu owe publiczne sprawozdania, nawet nie wedug ich ostatniego wzoru z roku 1689, staj si teraz przestarzae. To prawda, e w wyniku bada przeprowadzonych w latach 1828- 1829 zrewidowano je, ale wyraajcy gosy mniejszoci raport fachowego ksigowego odoono na bok wskutek zalece urzdnikw pastwowych; byli oni przeciwni podwjnej ksigowoci i pozostawili nietknity cay poprzedni baagan pomidzy aktywami i pasywami, rachunkiem majtkowym a rachunkiem biecym. Dlatego w roku 1904 Thomas Gibson Bowles, pose do parlamentu, mg opisa sprawozdanie finansowe jako niesystematyczne, nienaukowe, skomplikowane przedstawiane tak, aby ukry, a nawet faszowa fakty". W roku 1957 Mr John Applebey zauway, e ludzie odpowiedzialni za publiczne sprawozdania finansowe wydaj si by ogupieni nimi tak samo, jak wszyscy inni. Mwic pokrtce, suszny jest wniosek, e wszystkie sprawozdania budetowe niezupenie odpowiadaj biecym metodom rachunkowoci. Jako rodek kontroli jako system bezstronnej informacji, prawie e nie s warte papieru, na ktrym je wydrukowano. Sprawozdania, ktre mogyby zniesawi i zdyskredytowa trzeciorzdne towarzystwo, zajmujce si wycigami psw, s co rok uroczycie przedstawiane narodowi, a czsto przedstawiane s przez businessmana, ktry powinien sam wiedzie wicej i wie wicej. Dalekie od ulepszenia w formie, owe sprawozdania staj si bardziej skomplikowane i mtne, gdy wchodzce w gr sumy rozmnaaj si i puchn. S nieprawdziwe i nie-zbilansowane. W interesie sprawozdawcy jest podawanie faktw o pozycji finansowej w jzyku interesw, ktrym s pienidze. W tym jzyku ma on mwi prawd i tylko prawd. Lecz ci, ktrzy przedstawiaj sprawozdania narodowi, nie robi nic w tym rodzaju. Przedstawiaj oni tylko obraz archaicznego i dostojnego baaganu. A co na to Ministerstwo Skarbu, w stranik dobra publicznego? Przyjta zasada brzmi, e nad nowymi wydatkami czuwa ministerstwo, nad starymi same resorty. Ale jaki to jest rodzaj finansowej kontroli? Podzia odpowiedzialnoci nie ma znaczenia, gdy problem prawdziwej oszczdnoci jest jeden i jest niepodzielny. W takim systemie da si dodatkowego urzdnika, podczas gdy zatrzymuje si zbdnego. Nigdy si nie powie, e jaki urzd jest niepotrzebny, z obawy, e kiedy znowu si go bdzie potrzebowa, a jego przywrcenie bdzie oznacza nowe podanie do Ministerstwa Skarbu. Wyrzeczenie si etatu w departamencie A take wcale nie uatwi ustanowienia innego etatu w departamencie B, gdy w rzeczywistoci dwa te problemy rozstrzygaj osobne wadze jako sprawy najzupeniej sob nie zwizane. Taka praktyka moe jedynie prowadzi do nieodpowiedzialnej postawy wrd tych, ktrym nie wolno ogarn problemu jako caoci. A z dowiadczenia wiemy, e ludzie doroli traktowani jak dzieci potrafi zachowywa

si bardzo po dziecicemu. Rola przepisw obowizujcych urzdnika polega waciwie na dodaniu sztywnoci do marnotrawstwa. Cay system otwierania kredytw wygodny jest jedynie dla buchalterii kasowej, a bezuyteczny dla celw kontroli. eby od tego zacz, sumy przyznane resortowi nie reprezentuj kosztw, ktre on ponosi. Kredyty przyznawane siom ldowym nie obejmuj papieru, gdy dostarcza go Drukarnia Pastwowa Jej Krlewskiej Moci; kredyty przyznawane Drukarni Pastwowej nie obejmuj budynkw (gdy te nale do Urzdu Robt Publicznych) i tak to cignie si dalej. Otwarte kredyty nie zgadzaj si take z programem dziaalnoci. I tak fundusze Marynarki obejmuj pozycje od 1 (na pace) do 15 (na dodatkowe kwatery dla maestw), z oddzielnymi kredytami na takie rzeczy, jak budownictwo okrtowe, uzbrojenie i Urzd Admiralicji. Podobnie budet wojskowy jest podzielony na pozycje wedug nastpujcych funduszw: nr 1 pace, 7 zaopatrzenie, 9 magazyny wojskowe i tak dalej. Ale ani Marynarka, ani Armia nie s w ten sposb zorganizowane. Marynarka zorganizowana jest wedug jednostek pywajcych i ldowych. Armia zorganizowana jest wedug batalionw, baterii, magazynw i szk, dla ktrych nie wykazuje si osobno adnych kosztw. System ten zapewnia jedynie, e pienidze przeznaczone na pojazdy nie zostan wydane na bro. Ale co by si stao, gdyby zostay wydane? I gdzie przebiega linia rozrnienia? Parlament nie bdzie si tym zajmowa. Skrupulatna izba Gmin mogaby z pewnym poytkiem czuwa tylko nad stosunkiem kosztw administracji do kosztw wojskowych. Ile dodatkowych batalionw mona by utrzyma za sum wydan na wydzia finansowy Ministerstwa Wojny? Czego w razie niebezpieczestwa bdziemy potrzebowa z wikszym prawdopodobiestwem - formularzy czy bagnetw, ksig buchalteryjnych czy armat? To jest sprawa polityki, podczas gdy cakowity przydzia pienidzy na mundury jest prawie wycznie spraw eksperta. Obecna sztywno przepisw jest zwyk strat wysiku, pienidzy, czasu i nie suy adnemu poytecznemu celowi. Tyle o urzdowych gwarancjach. Poniewa s one bezskuteczne, jedynym hamulcem marnotrawstwa pozostaje prasa i opinia publiczna. Mona by pomyle, e ich dziaanie bdzie owocne, gdy prasa nie ywi zbytniej mioci do biurokracji, a w bezporednim interesie masy podatnikw ley zaatwienie ich spraw zg