Cursusmap Natuurmanagement · 2018-10-25 · Onderscheid milieu-inbreuken en milieumisdrijven ......
337
Cursusmap Natuurmanagement Specialisatie boswachter Tweede editie, 2018.
Transcript of Cursusmap Natuurmanagement · 2018-10-25 · Onderscheid milieu-inbreuken en milieumisdrijven ......
Cursusmap
Natuurmanagement
Specialisatie boswachter
Tweede editie, 2018.
Inhoudstafel
Inleiding tot de cursus natuurmanagement specialisatie boswachter ... 11
Les voorbereiden met cursustekst en online .................................................................................... 11
Werken met ecopedia ....................................................................................................................... 12
Inhoud van de cursus ........................................................................................................................ 12
Een deel is zelfstudie ......................................................................................................................... 12
Natuurstreefbeelden inleiding ............................................................... 14
Wat zijn natuurstreefbeelden? ......................................................................................................... 14
Drie types van natuurstreefbeelden .............................................................................................. 14
Factoren, kenmerken en abiotiek ..................................................................................................... 17
Kenmerken ..................................................................................................................................... 18
Abiotiek .......................................................................................................................................... 19
Factoren ......................................................................................................................................... 20
Criteria inzake natuurbeheer ............................................................................................................ 21
Onderhoud-, herstel- en ontwikkelingsbeheer ................................................................................. 22
Typische natuurherstelmaatregelen .............................................................................................. 23
Herkennen van natuurstreefbeelden vegetaties .............................................................................. 26
Meer lezen over natuurstreefbeelden en hun beheer ..................................................................... 27
Natuurstreefbeelden bossen ................................................................. 30
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van bossen ................................................................... 30
Minimum structuurareaal (MSA) .................................................................................................. 30
Bosconstantie ................................................................................................................................ 30
Aanwezigheid van sleutelsoorten .................................................................................................. 31
Verticale structuur ......................................................................................................................... 31
Horizontale structuur ..................................................................................................................... 31
Dood hout ...................................................................................................................................... 32
Invasieve exoten ............................................................................................................................ 33
Verruiging, ruderalisering en vergrassing ..................................................................................... 33
Algemene beheeringrepen bij bossen............................................................................................... 34
Bosrandbeheer .............................................................................................................................. 34
Hakhout ......................................................................................................................................... 34
Ringen van bomen ......................................................................................................................... 34
Nulbeheer ...................................................................................................................................... 35
Behouden van voldoende dood hout ............................................................................................. 36
Aanduiden van zone met als hoofdfunctie natuur ........................................................................ 36
Andere beheertechnieken .............................................................................................................. 37
Te kennen natuurstreefbeelden bos ................................................................................................. 37
Veldbies-Beukenbossen (9110) ...................................................................................................... 37
Eiken-Beukenbossen op zure bodems (9120) ................................................................................ 38
Eiken-Beukenbossen met Wilde hyacint en Parelgras-Beukenbossen (9130) ............................... 38
Essen-Eikenbossen zonder Wilde hyacint (9160) ........................................................................... 39
Oude Eiken-Berkenbossen op zeer voedselarm zand (9190) ......................................................... 39
Structuurrijke, oude aanplanten van Grove den (rbbppm) ........................................................... 40
Bronbos (91E0_vc, 91E0_bron) ..................................................................................................... 41
Valleibossen (91E0_va, 91E0_veb) ................................................................................................ 41
Ruigt Elzenbos (91E0_vn, 91E0_eutr) ............................................................................................ 42
Matig voedselrijk broekbos (91E0_vm, 91E0_meso) ..................................................................... 42
Voedselarm broekbos (91E0_vo, 91E0_oli) ................................................................................... 43
Wilgenvloedbos, Zachthoutooibos (91E0_sf, 91E0_wvb) .............................................................. 43
Natuurstreefbeelden struwelen ............................................................. 46
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden struwelen ......................................................................... 46
Brem- en gaspeldoornstruweel (rbbsg) ......................................................................................... 46
Doornstruweel van leemhoudende gronden (rbbsp) ..................................................................... 46
Gagelstruweel (rbbsm) .................................................................................................................. 47
Moerasbos van breedbladige wilgen (rbbsf) ................................................................................. 47
Vochtig wilgenstruweel op venige en zure grond (rbbso) ............................................................. 47
Natuurstreefbeelden ruigtes ................................................................. 50
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van ruigtes ................................................................... 50
Beheer van ruigtes............................................................................................................................. 51
Cyclisch maaien ............................................................................................................................. 51
Begrazing ....................................................................................................................................... 51
Waterbeheer.................................................................................................................................. 52
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden Ruigtes ............................................................................. 52
Moerasspirearuigtes (6430_hf) ..................................................................................................... 52
Ruigtes van het Harig wilgenroosjesverbond (6430_hw) .............................................................. 53
Voedselrijke boszomen met minder algemene plantensoorten (6430_bz) ................................... 53
Moerasspirearuigte met graslandkenmerken (rbbhf) ................................................................... 54
Natuurstreefbeelden heide .................................................................... 56
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van heide...................................................................... 56
Bedekking door dwergstuiken ....................................................................................................... 56
Ouderdomsstructuur van Struikhei ................................................................................................ 56
Verbossing ..................................................................................................................................... 57
Vergrassing .................................................................................................................................... 57
Verruiging ...................................................................................................................................... 58
Invasieve exoten ............................................................................................................................ 58
Beheeringrepen bij heide .................................................................................................................. 58
Begrazen ........................................................................................................................................ 58
Maaien........................................................................................................................................... 60
Branden ......................................................................................................................................... 61
Chopperen ..................................................................................................................................... 63
Plaggen .......................................................................................................................................... 64
Boomopslag verwijderen ............................................................................................................... 66
Herstel van de waterhuishouding .................................................................................................. 66
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden heide ................................................................................ 67
Vochtige tot natte heide (4010) .................................................................................................... 67
Slenken en plagplekken op vochtige bodems in de heide (7150) .................................................. 68
Droge heide (4030) ........................................................................................................................ 68
Natuurstreefbeelden landduinen ........................................................... 72
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van landduinen ............................................................ 72
Open zand en éénjarige plantensoorten ....................................................................................... 72
Invasieve exoten ............................................................................................................................ 72
Verbossing ..................................................................................................................................... 73
Vergrassing .................................................................................................................................... 73
Beheeringrepen bij landduinen ......................................................................................................... 73
Uitzeven, frezen, eggen en ploegen van zandbodems .................................................................. 73
Kleinschalig plaggen ...................................................................................................................... 73
Verwijderen van opslag van bomen en struiken ........................................................................... 74
Begrazen ........................................................................................................................................ 74
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden van landduinen ................................................................ 75
Buntgraslanden op zandduinen (2330_bu) ................................................................................... 75
Dwerghavergraslanden (2330_dw) ............................................................................................... 76
Duinheide, Psammofiele heide (2310) ........................................................................................... 76
Natuurstreefbeelden graslanden ........................................................... 78
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van graslanden ............................................................. 78
Voedselrijkdom .............................................................................................................................. 78
Structuur ........................................................................................................................................ 78
Open bodem en mossen ................................................................................................................ 78
Verbossing en verbraming ............................................................................................................. 79
Vergrassing .................................................................................................................................... 79
Vervilting ....................................................................................................................................... 79
Verruiging en verstoring ................................................................................................................ 79
Vernatting en verdroging .............................................................................................................. 80
Algemene beheeringrepen bij graslanden ........................................................................................ 80
Maaien........................................................................................................................................... 81
Begrazen ........................................................................................................................................ 83
Waterbeheer.................................................................................................................................. 86
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden Grasland ........................................................................... 87
Voedselarm of voedselrijk ............................................................................................................. 87
Blauwgraslanden en Veldrusgraslanden (6410_ve en 6410_mo) ................................................. 87
Droog heischraal grasland (6230_hn) ........................................................................................... 88
Soortenrijke graslanden van zure bodems, subtype struisgrasland (6230_ha) ............................ 89
Vochtig heischraal grasland (6230_hmo) ...................................................................................... 89
Droog kalkrijk heischraal grasland (6230_hnk) ............................................................................. 90
Grote vossenstaartgraslanden met Weidekervel, Weidekervel-torkruid, … (6510_hua) .............. 90
Soortenrijke glanshavergraslanden (6510_hu) ............................................................................. 91
Soortenrijke glanshaverhooilanden met Grote pimpernel (6510_hus) ......................................... 91
Kamgrasland (rbbkam) .................................................................................................................. 92
Soortenrijke kalkrijke kamgraslanden (6510_huk) ........................................................................ 92
Soortenrijk dotterbloemgrasland (rbbhc) ...................................................................................... 93
Zilverschoongrasland (rbbzil) ........................................................................................................ 93
Zilte graslanden (1330_hpr en 1310_pol) ..................................................................................... 94
Natuurstreefbeelden moeras ................................................................. 98
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van moerassen ............................................................. 98
Water ............................................................................................................................................. 98
Dynamiek ....................................................................................................................................... 98
Verbossing ..................................................................................................................................... 98
Strooisellaag .................................................................................................................................. 99
Vergrassing .................................................................................................................................... 99
Algemene beheeringrepen bij moerassen ........................................................................................ 99
Maaien........................................................................................................................................... 99
Waterbeheer................................................................................................................................ 100
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden Moeras ........................................................................... 101
Grote zeggenvegetaties (rrbmc) .................................................................................................. 101
Kleine zeggenvegetatie (rbbms) .................................................................................................. 101
Overgangsveen en trilvenen (7140)............................................................................................. 102
Rietland (rbbmr) .......................................................................................................................... 103
Rietland met Echte heemst, Moeraslathyrus en/of Moerasmelkdistel (6430_mr) ..................... 104
Natuurstreefbeelden water ................................................................. 106
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van wateren ............................................................... 106
Waterkwaliteit ............................................................................................................................. 106
Helderheid ................................................................................................................................... 106
Verlanding ................................................................................................................................... 107
Beheer .......................................................................................................................................... 108
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden water .............................................................................. 109
Ondiepe beken en rivieren met goede structuur en watervegetaties (3260) .............................. 109
Open wateren met vele waterplanten (3150) ............................................................................. 109
Vennen (3110 en 3130) ............................................................................................................... 110
Natuurstreefbeelden kusten ................................................................ 112
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden kusten ............................................................................ 114
Buitendijks gelegen slikvegetaties (1310_zk en 1310_zv) ........................................................... 114
Buitendijks gelegen schorrenvegetaties (1330_da) .................................................................... 114
Vastgelegde duinen (2130) .......................................................................................................... 115
Duinstruweel met Duindoorn (2160) ........................................................................................... 115
Duinvalleien met Kruipwilg (2170) .............................................................................................. 115
Wandelende duinen met Helmgras (2120).................................................................................. 116
Vochtige duinvalleien (2190) ....................................................................................................... 116
Zelfstudie ......................................................................................................................................... 116
Bosbeheer ........................................................................................... 118
Vereiste voorkennis ......................................................................................................................... 118
Dunning en houtkwaliteit ................................................................................................................ 119
Herkennen van houtgebreken ..................................................................................................... 119
QD-methode vs. Toekomstboommethode (en Ongelijkvormig hooghoutbeheer) ...................... 126
Keuze van wijkers bij toekomstbomen ........................................................................................ 129
Dunning uitvoeren in de praktijk ................................................................................................. 130
Doeldiameter en kapbaarheid ..................................................................................................... 131
Meten van bomen en bossen .......................................................................................................... 134
Meten van de dikte van bomen ................................................................................................... 134
Meten van de hoogte van bomen ............................................................................................... 135
Volume van gevelde stammen .................................................................................................... 138
Volume van bomen op stam ........................................................................................................ 140
Meten van de bestandsvoorraad................................................................................................. 142
Bosexploitatie .................................................................................................................................. 144
Exploitatiemethoden ................................................................................................................... 144
Relatie tussen exploitatiemethode en schadebeeld .................................................................... 145
Moreel belang van de keuze van exploitatiemethode ................................................................ 146
Bestandsontsluiting met vaste ruimingspistes ............................................................................ 146
Aanduiden van ruimingspistes .................................................................................................... 148
Invloed van bosexploitatie op het ecosysteem ............................................................................ 151
Bosverjonging .................................................................................................................................. 159
Kunstmatige verjonging – keuze plantsoen – inkuilen – inboeten .............................................. 159
Kunstmatige verjonging – planttechnieken ................................................................................. 162
Wildschadepreventie ................................................................................................................... 163
Het natuurbeheerplan ......................................................................... 176
Wat is een natuurbeheerplan?........................................................................................................ 176
Noot i.v.m. de nieuwe regelgeving .............................................................................................. 176
Voor welke terreinen? Vrijwillig of verplicht?.............................................................................. 177
Adaptief beheer ........................................................................................................................... 178
Verschillende ambitieniveaus zijn mogelijk .................................................................................... 179
De 3 functies van een natuurterrein ............................................................................................... 181
De ecologische functie ................................................................................................................. 182
De sociale functie ......................................................................................................................... 184
De economische functie ............................................................................................................... 185
Stapsgewijs doorheen de opmaak van een natuurbeheerplan ...................................................... 187
Verkenning ................................................................................................................................... 187
Inventaris ..................................................................................................................................... 189
Beheerdoelstellingen ................................................................................................................... 191
Beheermaatregelen ..................................................................................................................... 193
Opvolging .................................................................................................................................... 194
Biologische waarderingskaart, habitatkaart en natuurstreefbeelden .. 198
De biologische waarderingskaart, BWK .......................................................................................... 198
Het groene boekje en de aanvullende tekst ................................................................................ 198
Een aantal belangrijke regels bij de BWK .................................................................................... 199
De BWK lezen ............................................................................................................................... 201
Zelf een BWK-code toekennen/nakijken ...................................................................................... 202
De habitatkaart ................................................................................................................................ 202
Zelf habitattype of regionaal belangrijk biotoop bepalen ........................................................... 203
Natuurstreefbeelden vegetaties, regionaal belangrijke biotopen en Natura 2000 habitats .......... 203
Gebruik van machines en veiligheid .................................................... 206
Wet op het welzijn .......................................................................................................................... 206
Persoonlijke veiligheidsmiddelen (PBM’s) ...................................................................................... 206
De helm ........................................................................................................................................ 207
Het vizier ...................................................................................................................................... 207
De veiligheidsbril ......................................................................................................................... 207
De handschoenen ........................................................................................................................ 208
De zaagbeveiligde broek ............................................................................................................. 208
De bosmaaierbroek/heggenschaarveilige broek ......................................................................... 209
Schoenen ..................................................................................................................................... 209
Signalisatiekleding ....................................................................................................................... 209
Gehoorbescherming .................................................................................................................... 210
De kettingzaag ................................................................................................................................. 211
Veiligheidsvoorzieningen op een kettingzaag ............................................................................. 211
Hoe kan je veilig een boom vellen? ................................................................................................. 212
Velhulpmiddelen .......................................................................................................................... 212
De bosmaaier .................................................................................................................................. 214
De veiligheidsvoorzieningen op een bosmaaier: ......................................................................... 216
De éénassige trekker ....................................................................................................................... 217
Tractor ............................................................................................................................................. 218
Het juiste maaiwerktuig kiezen ....................................................................................................... 220
Maaiwerktuigen die de vegetatie op lengte afmaaien ............................................................... 220
Schijvenmaaier ............................................................................................................................ 223
Maaiwerktuigen die de vegetatie versnipperen ............................................................................. 224
Slag- of cirkelmaaier .................................................................................................................... 225
Klepelmaaier ................................................................................................................................ 225
Vijzelmaaier ................................................................................................................................. 227
Bio-smeermiddelen ......................................................................................................................... 227
Voorkomen is beter dan genezen ................................................................................................ 228
Alternatief .................................................................................................................................... 228
Bodemverdichting ........................................................................................................................... 229
Relatie bodemdruk en het contactoppervlak met de bodem ...................................................... 230
Communicatieve vaardigheden voor boswachters ............................... 234
Gastheerschap/gastvrouwschap ..................................................................................................... 234
Communicatie middelen ................................................................................................................. 238
Opvangen van klachten en bezwaren ............................................................................................. 242
Omgaan met verbale agressie ......................................................................................................... 251
Escalatiesituaties ......................................................................................................................... 253
Proces verbaal en verslag van vaststelling ...................................................................................... 256
Enkele schrijftips.............................................................................................................................. 277
Natuurwetgeving voor boswachters .................................................... 282
Boswachters, taken en relatie met wetgeving ................................................................................ 282
Ecologische functie: uitvoering natuurbeheer(plan), maatregelen en concessies ......................... 283
Horizontale maatregelen: stand-still, zorgplicht, ecologische compensatie, schade vermijden . 283
Gebiedsgericht beleid .................................................................................................................. 284
Bepalingen in het VEN: de VEN-verboden ................................................................................... 285
Speciale beschermingszones: natuurvergunningsplicht .............................................................. 288
Reservaten ................................................................................................................................... 288
Maatregelen om de natuur te beschermen buiten VEN, SBZ en reservaten ............................... 289
Natuurbeheerplannen ................................................................................................................. 290
Opvolgen inrichtings- en beheerwerken ...................................................................................... 291
Gebruiksovereenkomsten ............................................................................................................ 295
Invasieve uitheemse soorten .......................................................................................................... 296
Uitheemse soorten of exoten ...................................................................................................... 296
Beleid rond invasieve exoten .......................................................................................................... 296
Europese verordening .................................................................................................................. 296
Welke soorten staan op de lijst? ................................................................................................. 298
Economische functie: houtverkoop en exploitatie ......................................................................... 299
Duurzame houtexploitatie in Vlaamse bossen ............................................................................ 299
Bomen blessen/schalmen/markering .......................................................................................... 299
Houtverkoop: openbaar of uit de hand? ..................................................................................... 301
Erkenning van kopers en exploitanten ........................................................................................ 303
Toezicht en controle op erkenningsvoorwaarden ....................................................................... 307
Verantwoordelijkheden kopers en exploitanten van een lot hout .............................................. 310
Vellings- en exploitatietermijnen ................................................................................................. 312
Vervoer en transport van hout .................................................................................................... 315
Jacht ............................................................................................................................................. 317
Sociale functie: principiële toegankelijkheid en activiteiten in natuurterreinen ............................ 321
Basisregel: principiële toegankelijkheid ...................................................................................... 321
Verbodsbepalingen van belang voor recreatie ............................................................................ 323
Toegankelijkheidsregeling ........................................................................................................... 323
Activiteiten organiseren .............................................................................................................. 325
Toezicht en handhaving .................................................................................................................. 332
Het milieuhandhavingsdecreet .................................................................................................... 332
Cel Natuurinspectie ..................................................................................................................... 332
Handhaving – toezicht - opsporing .............................................................................................. 332
Onderscheid milieu-inbreuken en milieumisdrijven..................................................................... 333
Een voorbeeld: optreden boswachter bij sluikstorten in ANB-domeinen .................................... 335
Bronnen en eindtermen .................................................................................................................. 337
Inleiding cursus 11
Inleiding tot de cursus natuurmanagement specialisatie boswachter
De cursus natuurmanagement boswachter is gericht naar iedereen die het
basisgetuigschrift natuurmanagement heeft behaald of een getuigschrift heeft in de
bosbouwbekwaamheid welk de voorloper was van natuurmanagement. Zonder één van
deze getuigschriften kan men niet deel nemen aan deze cursus en / of het examen.
In deze cursus ligt de nadruk op de herkenning en het beheer van natuurstreefbeelden
en leer je hoe een natuurbeheerplan eruit ziet. Daarnaast behandelen we de wetgeving
en de communicatieve vaardigheden die voor een boswachter van belang zijn. Ook
materiaal en veilig komt aan bod.
Deze cursus bestaat uit twaalf contactdagen. Naast de contactdagen is er ook
inhoudelijke ondersteuning via www.ecopedia.be.
Net zoals in de basiscursus moet je bereid zijn om voldoende tijd vrij te maken voor
zelfstudie, tijdens maar ook na de cursus. Kennis over natuur opbouwen en soorten leren
herkennen doe je niet in zes maanden en ook niet met 2 cursussen van 6 maanden.
Les voorbereiden met cursustekst en online
De lessen bereid je zelf voor. Dat doe je met behulp van deze cursusmap en lesmateriaal
dat zal verschijnen op www.ecopedia.be/pagina/natuurmanagement-specialisatie-
boswachter. Als cursist heb je dus toegang tot internet nodig. Tijdens de les zelf ga je
dieper in op vragen en is er meer tijd voor oefeningen en discussie. Als cursusmateriaal
krijg je deze werkmap met daarin cursusteksten en verwijzingen naar materiaal op
www.ecopedia.be. Reken per les ongeveer 3 tot 4 uur voorbereidingstijd (de cursustekst
lezen plus het online voortraject raadplegen op ecopedia). Soms kan dit wat meer zijn,
soms wat minder.
Al de te kennen leerstof staat in je cursusmap, met uitzondering van de soortenkennis.
De verplichte soorten leer je herkennen door middel van zelfstudie. Op ecopedia vind je
informatie die je kan helpen om de soorten onder de knie te krijgen.
Ecopedia gebruik je om:
je les voor te bereiden;
extra informatie te raadplegen;
filmpjes en schema’s te bekijken die de leerstof duidelijker maken;
een quiz te doen.
Belangrijk: lees het lesmateriaal in je cursusmap en doe de voorbereiding op
ecopedia voordat je naar de les komt.
Inleiding cursus 12
Werken met ecopedia
Op www.ecopedia.be/pagina/natuurmanagement-specialisatie-boswachter kan je het
online lesmateriaal raadplegen. Het online lesmateriaal is opgesplitst in trajecten.
Sommige lessen hebben één traject andere lessen hebben er meerdere.
Wanneer je in een traject zit, staat er bovenaan de webpagina een groene balk met
daarop de titels van de pagina's. Via deze balk kan je navigeren doorheen het traject.
Soms is er een zijsprong, deze staat dan lager in de groen balk. Elk traject begint met
een overzichtspagina.
Soms staan er linken naar webpagina's buiten het traject, dit voor extra informatie. Als
je buiten het traject bent merk je dit onmiddellijk doordat er bovenaan geen groene balk
meer staat. Terugkeren naar het traject doe je door één of meerdere malen op de knop
'ga naar vorige pagina' te klikken. Een test of quiz opent zich in een nieuw tabblad. Na de
test sluit je dit tabblad, zo kom je terug in het tabblad van het traject.
Nog een laatste tip: met crtl + en crtl - kan je de grootte van een webpagina aanpassen.
Inhoud van de cursus
Let op de volgorde die de cursusmap volgt is niet noodzakelijk de volgorde waarin de
lessen doorgaan. Kijk altijd naar het lessenschema om te weten welke les wanneer
doorgaat. De cursus bestaat uit 12 contactdagen met volgende thema’s:
1. Natuurstreefbeelden inleiding, natuurtreefbeelden heide en landduinen.
2. Natuurwetgeving voor boswachter.
3. Communicatieve vaardigheden voor boswachters, deel 1.
4. Communicatieve vaardigheden voor boswachters, deel 2.
5. Het natuurbeheerplan en kaartmateriaal.
6. Bosbeheer 1. (hele dag buiten)
7. Bosbeheer 2. (hele dag buiten)
8. Gebruik van machines en veiligheid. (hele dag buiten)
9. Natuurstreefbeelden bos. (hele dag buiten)
10. Natuurstreefbeelden schrale natuur. (hele dag buiten)
11. Natuurstreefbeelden grasland en moeras. (hele dag buiten)
12. Veldoefening om kennis toe te passen op het terrein. (zeker een deel buiten)
Een deel is zelfstudie
Volgende onderwerpen zijn grotendeels zelfstudie:
- Natuurstreefbeelden kusten, water, ruigte en struweel.
- Soortenkennis.
Inleiding natuurstreefbeelden 13
Natuurstreefbeelden
inleiding
Inleiding natuurstreefbeelden 14
Natuurstreefbeelden inleiding
Wat zijn natuurstreefbeelden?
Een natuurstreefbeeld is een nagestreefd biotoop, mozaïek van biotopen of een
leefgebied van een soort dat je wil behouden of verkrijgen via een goed natuurbeheer.
Voorbeelden zijn droge heide, een mozaïeklandschap van vochtige ruigtes en
wilgenstruweel of het leefgebied van de watervleermuis.
In Vlaanderen werken we met een vaste lijst van natuurstreefbeelden die zijn
opgenomen in bijlage 3 van het besluit van de Vlaamse regering betreffende de
natuurbeheerplannen en de erkenning van natuurreservaten. Dit besluit is een uitvoering
van de aanpassingen van het natuur- en bosdecreet welke in werking is getreden eind
2017. Het besluit en de bijlage kan je terugvinden op de Vlaamse codex,
https://codex.vlaanderen.be/, zoek op ‘natuurbeheerplannen en de erkenning van
natuurreservaten’ open het juiste besluit en kijk naar bijlage 3.
Deze bijlage gebruik je dus om te weten welke natuurstreefbeelden je mag gebruiken als
doel in een beheerplan. Zoals reeds gezien in Natuurmanagement basis kan je een
beheerplan opstellen voor natuurterreinen van type 1, 2, 3 of 4 of een combinatie
hiervan. Meer informatie over de nieuwe stijl van beheerplannen vind je verder in deze
cursus bij het onderdeel natuurbeheerplannen.
Drie types van natuurstreefbeelden
Er zijn drie types van natuurstreefbeelden:
1. Natuurstreefbeelden vegetaties: dit zijn goed ontwikkelde vegetaties, met
kenmerkende plant- en diersoorten en bepalende abiotische kenmerken zoals
laagste grondwaterstand en hoeveelheid beschikbaar stikstof.
2. Natuurstreefbeelden leefgebieden: hierbij moet het natuurstreefbeeld een
onderdeel zijn van het habitat van een beschermde soort.
3. Natuurstreefbeeld procesgestuurde natuur: deze natuurstreefbeelden bestaan uit
een complex van goed ontwikkelde vegetaties en/of leefgebieden van beschermde
soorten. Het zijn mozaïeklandschappen ontstaan door extensieve begrazing,
dynamische processen zoals wind, waterwerking of successie. Ook onbeheerde
climaxvegetaties behoren hiertoe.
Natuurstreefbeelden vegetaties
Deze natuurstreefbeelden worden omschreven aan de hand van de aanwezige vegetatie.
Voor herkenning zijn de kenmerkende plantensoorten van belang.
Inleiding natuurstreefbeelden 15
Er zijn drie types van natuurstreefbeelden vegetaties:
1. Europees beschermde habitats
2. Regionaal belangrijke biotopen
3. Andere vegetaties
De Europees beschermde habitats zijn de in Vlaanderen voorkomende habitats die
beschermd zijn door de habitatrichtlijn. Een opsomming van de regionaal belangrijke
biotopen (afgekort rbb’s) en de andere vegetaties vind je in bijlage 3 van het hiervoor
genoemde besluit. In de hierop volgende hoofdstukken kan je de Natura 2000 habitats
herkennen aan een code die begint met een nummer, de regionaal belangrijke biotopen
hebben een code die begint met rbb.
De natuurstreefbeelden vegetatie zijn een combinatie van 2 indelingen, zijnde de
Europees beschermde habitats en de BWK-indeling. Dit is duidelijk te zien in de codes die
de natuurstreefbeelden krijgen. We maken dit duidelijk met een aantal voorbeelden.
Het natuurstreefbeeld vochtige tot natte heide is een Europees beschermd habitat. De
code voor dit natuurstreefbeeld is 4010. Dit is ook de Europese code voor dit habitattype.
De officiële titel voor dit habitat is trouwens Noord-Atlantische vochtige heide met Erica
tetralix. Maar we proberen deze meestal langere en moeilijkere titels niet te veel te
gebruiken.
Maar de code van Europees beschermde habitats is niet altijd gewoon een nummer. Het
kan ook een nummer zijn in combinatie met een lettercode. Deze lettercode is vaak,
maar niet altijd afkomstig van de BWK-indeling. Dit is het geval voor alle Europees
beschermde habitat met subtypes.
Een voorbeeld maakt dit weer duidelijk. Op droge zandgronden en landduinen zijn er
twee types van pioniersgraslanden zijnde buntgras-graslanden en
dwerghavergraslanden. Beide vallen onder de habitatcode 2330. We onderscheiden ze
door aan de cijfercode een lettercode toe te voegen. Zijnde 2330_bu voor buntgras-
graslanden en 2330_dw voor dwerghavergraslanden. In dit voorbeeld zijn de lettercodes
geen BWK-code. Dit is wel het geval bij bossen op vochtige tot natte bodems. Deze
hebben allemaal als Europese code 91E0. Maar er zijn veel subtypes zoals bijvoorbeeld
91E0_vc, wat staat voor bronbossen, waarbij vc de BWK-code is van bronbos. 91E0_vm
staat dan weer voor een ander subtype zijnde mesotroof elzenbroekbos, waarbij vm dan
weer de bwk-code is.
Regionaal belangrijke biotopen maken ook gebruik van de BWK-lettercode. Zo staat
rbbmr voor het regionaal belangrijk biotoop (rrb) rietland (mr). Maar let op niet alle mr’s
op een BWK-kaart zijn regionaal belangrijke rietlanden. Om een regionaal belangrijk
biotoop (rbb) te zijn moet je aan een aantal eisen voldoen. Nagaan of een vegetatie een
Europees beschermd habitat is of een rbb kan je met behulp van veldsleutels. Deze
worden gemaakt door het inbo. Met behulp van deze sleutels bepaald je ook de BWK-
Inleiding natuurstreefbeelden 16
code. Deze bestaan nog niet voor alle biotoopgroepen maar al wel voor bossen, heide en
stilstaand water. Je kan deze sleutels vinden op https://www.inbo.be/nl/de-biologische-
waarderingskaart-bwk onder ‘handleiding en veldsleutels’.
Voor type 3 en 4 natuurterreinen komen alle Europees beschermde habitats en een
aantal regionaal belangrijke biotopen in aanmerking als streefbeeld. Voor type 2 komen
ook nog een aantal andere ecologisch waardevolle vegetaties in aanmerking.
In het beheerplan wordt per perceel aangegeven wat het na te streven natuurstreefbeeld
is. Het herkennen en bepalen van deze natuurstreefbeelden vegetaties komt op het einde
van dit hoofdstuk aan bod.
Natuurstreefbeelden leefgebieden
Bij de opmaak van beheerplannen wordt normaal eerst gewerkt met natuurtreefbeelden
vegetaties. Als er nog soorten zijn die extra aandacht en extra beheer vragen kan je ook
werken met leefgebieden van diersoorten. Een leefgebied omvat het geheel van biotopen
die een soort nodig heeft tijdens een deel van of de gehele levenscyclus om te voorzien
in haar behoeften inzake voeding, beschutting en voortplanting.
De soorten die in aanmerking komen voor natuurterreinen type 3 en 4 zijn:
- de Europees beschermde soorten van de habitat- en vogelrichtlijn,
- de typische soorten van Europees beschermd habitats,
- de soorten met een goedgekeurd soortenbeschermingsprogramma.
Voor type 2 natuurterreinen zijn ook leefgebieden van soorten die beschermd zijn
overeenkomstig het soortenbesluit van 15 mei 2009 natuurstreefbeelden.
Om na te gaan of een soort tot één van bovenvermelde categorieën behoort kan je de
links op deze pagina raadplegen: https://www.ecopedia.be/pagina/natuurstreefbeelden-
leefgebieden.
Het natuurstreefbeeld leefgebied van een soort zal in het beheerplan bestaan uit percelen
die natuurtreefbeeld vegetatie zijn of andere vegetaties zoals kleine
landschapselementen en structuurrijke overgangen. Deze vegetaties moeten natuurlijk
deel uit maken van het leefgebied van de soort. In het beheerplan wordt ook duidelijk
aangeven welk extra beheer nodig is voor deze diersoorten. Voor dit beheer kan je dan
eventueel subsidies krijgen.
De vereisten van het leefgebied voor soorten van de Vogel- en Habitatrichtlijn staan in de
overeenkomstige LSVI-tabellen van het inbo. Voor bepaalde soorten kan men ook beroep
doen op goedgekeurde soortenbeschermingsprogramma’s. Maar ook vele andere bronnen
die specifiek over een bepaalde soort of soortengroep gaan kan je raadplegen, bv. het
Inleiding natuurstreefbeelden 17
boek “Handboek voor beheerders, Europese natuurdoelstellingen op terrein, deel 2
soorten”.
Natuurlijk kan je in een beheerplan ook aandacht geven aan zeldzame plantensoorten. Er
zijn namelijk ook typische plantensoorten voor Europees beschermde habitats en de rode
lijst geeft je informatie over zeldzaamheid. Meestal worden deze soorten goed beheerd
door het reguliere beheer. Maar als specifieke maatregelen nodig zijn om deze zeldzame
plantensoorten te behouden neem je deze natuurlijk op in je beheerplan.
Natuurstreefbeelden procesgestuurde natuur
In dit streefbeeld zijn natuurlijke processen zoals getijdewerking, natuurlijke
bosdynamiek, vegetatiedynamiek onder extensieve begrazing … een doel op zich. De
vegetaties zijn het resultaat van deze processen en kunnen veranderen in ruimte en tijd.
Dit streefbeeld wordt als volgt gedefinieerd:
- voor vegetaties is er een mozaïek van streefbeelden. In het beheerplan geef je
een inschatting van het relatief oppervlakteaandeel (%) van de verschillende
natuurstreefbeelden vegetaties. Aangezien het om dynamische natuur gaat,
kan dit onder de vorm van een vork. Bijvoorbeeld 40 tot 50 % droge heide
(code 4030), 15 tot 20 % natte heide (code 4010), 3 tot 5 % slenken en
plagplekken (7150) en 30 tot 40 % structuurrijke, oude aanplanten van Grove
den (rbbppm).
- voor soorten geef je aan voor welke soorten het streefbeeld procesgestuurde
natuur fungeert als leefgebied.
Factoren, kenmerken en abiotiek
Natuurstreefbeelden kan je beschrijven op basis van kenmerken en worden beïnvloed
door factoren. Ook de abiotiek van het milieu speelt een belangrijke rol voor het
natuurstreefbeeld. Daarnaast is het beheer ook een bepalende factor. Informatie over
natuurstreefbeelden bevat dus volgende belangrijke info:
- Beschrijving van het natuurstreefbeeld op basis van kenmerken zoals
kenmerkende soorten en structuur.
- Beschrijving van het abiotisch bereik. Dit zijn de abiotische condities die nodig zijn
voor het streefbeeld.
- Beschrijving van de factoren die een invloed hebben op het natuurstreefbeeld.
Factoren kunnen een invloed hebben op zowel de abiotiek als de biotiek.
- Beschrijving van het goede beheer. Het beheer moet er voor zorgen dat het
natuurstreefbeeld in een goede toestand komt of blijft. Waar mogelijk zal het
beheer dus invloed uitoefenen op factoren. Het natuurbeheer probeert zo de
kenmerken in een goede staat te brengen.
Inleiding natuurstreefbeelden 18
Kenmerken
Kenmerken zijn waarneembare en dus meetbare eigenschappen van een
natuurstreefbeeld of een ander beheerdoel. Deze kenmerken worden beïnvloed door de
factoren, het beheer en de abiotiek. Het opmeten/waarnemen van deze kenmerken geeft
informatie over de toestand van het natuurstreefbeeld. Bepaalde specifieke kenmerken
ga je selecteren om het beheer te evalueren. Deze kenmerken geven je info over de
kwaliteit van je beheer en het al dan niet behalen van je doel. Je selecteert hierbij
kenmerken die info geven over het beheer en je gestelde doelen. Een voorbeeld hiervan
is het percentage dood hout in een bosnatuurstreefbeeld. Deze informatie kan je
gebruiken om je beheer i.v.m. dood hout te evalueren en eventueel bij te sturen.
In deze cursus zullen we de kenmerken per biotoopgroep bespreken. We verwachten van
jou dat je weet wat de belangrijke kenmerken zijn voor graslanden, bossen, moerassen…
We verwachten niet dat je alle kenmerken kent per streefbeeld.
Wel moet je een beschrijving kennen van elk natuurstreefbeeld. In deze beschrijving zijn
een aantal kenmerken zoals kenmerkende plantensoorten opgenomen.
LSVI als bron voor kenmerken
Voor de Europees beschermde habitats zijn gewenste kenmerken te vinden in de LSVI-
tabellen (LSVI = lokale staat van instandhouding). Ook informatie over de factoren kan
je hierin deels vinden. Op dit moment werken we met de tweede versie van de LSVI en is
de derde versie in opbouw. Ook voor de regionaal belangrijke biotopen worden LSVI-
tabellen gemaakt, maar deze zijn nog niet afgewerkt.
Voor het bepalen van de kenmerken en factoren van een bepaald natuurstreefbeeld mag
je gerust ook andere informatie gebruiken dan de LSVI-tabellen. Maar voor de Europees
beschermde habitats en in de toekomst ook voor de regionaal belangrijke biotopen geven
de LSVI-tabellen duidelijk aan welke kenmerken in welke staat moeten zijn om een goed
ontwikkeld natuurstreefbeeld te hebben.
Een voorbeeld om dit duidelijk te maken. Het natuurstreefbeeld soortenrijke
glanshaverhooilanden is een Europees beschermd habitattype. In de LSVI-tabellen versie
2 vinden we volgende kenmerkende voor een goede tot voldoende staat:
- hoge grassen hebben een bedekking < 70 %
- middelhoge en lage grassen hebben een bedekking > 5 %
- geen enkele soort is dominant (bedekking > 50 %) aanwezig
- verruigingsindicatoren hebben een bedekking <30 %
- op minder dan 30 % van het grasland is er een strooisellaag aanwezig
- verbossing is minder dan 10 % aanwezig
- het aantal kenmerkende soorten (sleutelsoorten) is ≥ 7
- de kenmerkende soorten hebben samen een bedekking > 50 %.
Inleiding natuurstreefbeelden 19
Deze kenmerken geven duidelijk aan hoe dit natuurstreefbeeld moet ontwikkeld zijn om
in goede tot voldoende staat te zijn.
Abiotiek
Niet elk natuurstreefbeeld kan op elke plaats voorkomen. De eigenschappen van de
bodem en het water bepalen in grote mate welke natuurstreefbeeld op een bepaalde
plaats voorkomt. Natuurstreefbeelden komen meestal voor binnen een bepaald bereik
van abiotische eigenschappen. We noemen dit het abiotisch bereik van een
natuurstreefbeeld. We weten reeds veel van deze abiotische bereiken maar zeker niet
alles. Van alle natuurstreefbeelden is dus niet perfect geweten wat hun abiotisch bereik is
voor een bepaalde parameter.
Belangrijke abiotische eigenschappen/parameters zijn bijvoorbeeld:
- Grondwaterafhankelijk of niet. Zo ja welke eigenschappen heeft dit grondwater.
Bv. de gemiddelde grondwaterstand in het voorjaar of de hoeveelheid kalk in het
grondwater.
- Totaal aan stikstof (N) in de bodem
- Totaal aan fosfaat (P) in de bodem
- Totaal aan beschikbaar fosfaat in de bodem
- Is overstroming met gebiedsvreemd water gewenst of niet
Bij het werken met abiotische parameters moet je op volgende zaken letten:
- Dezelfde parameter kan soms op verschillende manieren gemeten worden. Zo kan
je de pH van de bodem met de H2O-methode of met de KCL-methode. Je moet
dus goed bekijken welke methode gebruikt is om vergelijkingen te maken.
- Parameters lijken soms hetzelfde maar zijn dit niet. Er is voorbeeld een groot
verschil tussen het meten van de totale gehalte aan fosfaat in een bodem t.o.v.
het beschikbaar fosfaat. Men gebruikt hiervoor dan ook verschillende
meettechnieken en het zijn verschillende parameters.
- Het abiotisch bereik wordt per parameter bepaald maar de natuur is veel
complexer. Abiotische en biotische parameters hebben complexe invloeden op
elkaar.
- Veel gegevens komen nu nog uit het buitenland. De vraag is of we deze zomaar
kunnen toepassen in Vlaanderen.
In deze cursus zal de abiotiek per natuurtreefbeeld besproken worden maar niet per
parameter in detail. Je zal hierbij leren wat de algemene abiotische voorwaarden zijn
voor het natuurstreefbeeld. Zo zal je bijvoorbeeld leren of het natuurstreefbeeld op matig
voedselrijke of arme bodems staat en grondwaterafhankelijk is of niet. Daarnaast zal je
een aantal parameters in detail bekijken, leren opzoeken en leren interpreteren.
Inleiding natuurstreefbeelden 20
Een publicatie van het inbo met de abiotiek per Europees beschermd habitattype vind je
hier: https://www.ecopedia.be/pagina/abiotiek-van-natuurstreefbeelden.
Factoren
Factoren zijn invloeden of processen die het ecosysteem sturen. Voorbeelden van
factoren zijn verbossing of de atmosferische depositie. Sommige factoren, zoals
verbossing, kan je als beheerder beïnvloeden. Bij andere factoren lukt dit nauwelijks of
niet. Bijvoorbeeld de atmosferische depositie kan je als beheerder niet rechtstreeks
wijzigen. Hiervoor kunnen wel acties genomen worden door het beleid. Op het terrein
kan je proberen de negatieve effecten van een bepaalde factor te milderen door een
specifiek beheer. Maar dit is niet altijd mogelijk. Wanneer belangrijke factoren niet in
orde zijn en je deze niet kan wijzigen is het verwezenlijken van een specifiek
natuurstreefbeeld niet mogelijk.
Zowel de biotiek als de abiotiek van een streefbeeld worden beïnvloed door factoren. Zo
heeft vermesting een invloed op de hoeveelheid stikstof en fosfor in de bodem en het
water. Deze wijziging in abiotiek heeft vaak een effect op de biotiek van het
natuurstreefbeeld. Zo zal een verhoogde stikstofdepositie in graslanden meestal leiden
tot een verhoogde productie en nemen sterk groeiende grassen toe ten koste van
kruiden. Hierdoor wijzigen de kenmerken van het natuurstreefbeeld. In dit voorbeeld
gaat het aantal kenmerkende kruiden achteruit en neemt de vergrassing toe.
De invloed van vele factoren is complex en niet altijd eenduidig. In deze cursus
bespreken we de factoren niet per streefbeeld. Wel bekijken we een aantal cases zodat je
de belangrijkste factoren leert kennen en weet wat hun effecten zijn.
Beheer
Beheer is de factor die we het meeste onder controle hebben. Het is voor de beheerder
de belangrijkste factor om zijn doel te realiseren. Door het juiste beheer te voeren
proberen we de kenmerken van een natuurstreefbeeld in goede toestand te krijgen.
Zo kan je met het ringen van bomen het percentage dood hout doen toenemen. Dit is
een gericht beheermaatregel om het kenmerk ‘percentage dood hout’ in orde te krijgen.
Bij de meest bostypes moet dit minstens 4 % zijn en streven we naar 10 %.
Niet alle factoren zijn te sturen met actief beheer in een gebied. De depositie van stikstof
kan je niet stoppen door een actief beheer. Wel kan je proberen extra
beheermaatregelen te treffen om het negatief effect van de factor te milderen. Veel
belangrijker bij zulke factoren is een beleid dat de factor aan de bron aanpakt.
Instrumenten om dit aan te pakken in speciale beschermingszones zijn de voortoets en
de passende beoordeling.
Inleiding natuurstreefbeelden 21
De programmatische aanpas stikstof (PAS) is ook een voorbeeld. De factor
stikstofdepositie is namelijk voor heel wat natuurstreefbeelden een probleem. Via de PAS
wordt er gezocht naar een oplossing hiervoor.
Criteria inzake natuurbeheer
De criteria inzake natuurbeheer vind je in de bijlage bij het ‘besluit van de Vlaamse
regering houdende vaststelling van de criteria voor geïntegreerd natuurbeheer’. Deze
criteria vormen de algemene leidraad bij het opmaken van natuurbeheerplannen. Ze
dienen als garantie voor een duurzaam beheer op maat van het natuurterrein. Hierbij
streef je naar een optimale invulling van zowel de ecologische, de sociale als de
economische functie binnen de lokale draagkracht van een gebied.
Voor elk van de drie functies zijn criteria opgesteld. Hierbij onderscheid je eerst een
algemeen principe, waaraan het terreinbeheer voor deze functie moet voldoen. Dat wordt
vervolgens uitgewerkt in kwalitatieve criteria, die verder verfijnd worden in indicatoren.
Indicatoren zijn meetbare en controleerbare parameters.
Bij het toepassen van de criteria gelden enkele belangrijke randvoorwaarden:
- Voor type 1 terreinen moet het beheerplan alleen voldoen aan de volgende
criteria:
- instandhouding van de aanwezige natuurkwaliteit en het natuurlijk milieu;
- naleving van de zorgplicht van het natuurdecreet.
- Voor terreinen van type 2, 3 of 4 zijn alle criteria en indicatoren relevant. Een
afwijking hiervan kan, mits dit gemotiveerd wordt in het beheerplan. De afwijking
mag evenwel geen belemmering vormen voor de realisatie van de
beheerdoelstellingen;
- De criteria worden opgedeeld in horizontale maatregelen welke van toepassing
zijn op heel het terrein en maatregelen die maar gelden op bepaalde locaties waar
bepaalde doelen zijn gelegd.
De volledige criteria vind je op de Vlaamse codex, https://codex.vlaanderen.be/ , zoek
op ‘criteria geïntegreerd natuurbeheer’. De criteria zelf vind je in de bijlage. Een
samenvatting van de criteria kan je terug vinden op de website van ANB
https://www.natuurenbos.be/beleid-wetgeving/natuurbeheer/natuurbeheerplan . Ook
veel andere info over het nieuwe beheerplan kan je hier vinden.
Hieronder enkele voorbeelden:
1° criterium 1.1: horizontale maatregelen met betrekking tot de kwaliteit van het
natuurlijk milieu.
- indicator 1.1.1: de beheerder zorgt, binnen de mogelijkheden van het beheerplan,
voor een natuurlijke waterhuishouding.
Inleiding natuurstreefbeelden 22
- indicator 1.1.2: natuurvreemde stoffen en producten die de bodemkwaliteit of de
natuurwaarden kunnen schaden, worden zo veel mogelijk uit het terrein geweerd.
3° criterium 1.3. natuurstreefbeelden: de beheerder zorgt voor de realisatie van
natuurstreefbeelden. Dit is geen horizontale maatregel, maar enkel van toepassing op
locaties die als doel een bepaald natuurstreefbeeld hebben.
- indicator 1.3.1: de beheerder neemt de nodige beheermaatregelen om de
vooropgestelde natuurstreefbeelden te realiseren en om de wenselijke
kwaliteitsnormen te behalen binnen de termijn, bepaald in het natuurbeheerplan.
- indicator 1.3.2: de beheerder neemt de nodige beheermaatregelen om het
vooropgestelde natuurstreefbeeld optimaal af te stemmen op de goedgekeurde
instandhoudingsdoelstellingen, de goedgekeurde managementplannen Natura
2000, op andere goedgekeurde managementplannen, op goedgekeurde
soortbeschermingsprogramma’s en in voorkomend geval op de
natuurrichtplannen.
Onderhoud-, herstel- en ontwikkelingsbeheer
Wanneer we een natuurstreefbeeld willen behouden gaan we onderhouds- of
instandhoudingsbeheer uitvoeren. Beide termen zeggen hetzelfde. De uitgevoerde
beheermaatregelen hebben als doel het natuurstreefbeeld in goede staat te houden.
Wanneer een streefbeeld gedegradeerd is moet je herstelbeheer uitvoeren, ook soms
omvormingsbeheer genoemd. De beheeringrepen moeten dan zorgen dat het
natuurstreefbeeld zijn vooropgestelde kenmerken terug ontwikkelt. Voorbeeld van
herstelbeheer zijn het maaien van graslanden eind mei om zo de dominantie van grassen
te doorbreken. De graslanden kunnen dan opnieuw kruidenrijker worden als de
abiotische randvoorwaarden in orde zijn. Door deze beheermaatregel wordt de
vergrassing en de dominantie van soorten aangepakt. Eens het herstel is ingezet zal je
op het goede moment moeten omschakelen naar instandhoudingsbeheer.
Bij natuurontwikkeling gaan we één of meerdere éénmalige ingrepen uitvoeren. Deze
ingrepen gaan de biotiek of abiotiek sterk wijzigen. Voorbeelden zijn het verwijderen van
een bos of het afgraven van grond. Doel van deze ingrepen is om een goede
uitgangssituatie te creëren voor het tot doel gestelde natuurstreefbeeld. Zo kan het
afgraven van een deel van de bodem nodig zijn om de hoeveelheid fosfaat in de bodem
laag genoeg te krijgen, of is het verwijderen van de boomlaag nodig om een grasland of
heide te creëren. Na de éénmalige ingreep is dan ontwikkelingsbeheer nodig om het
gewenste natuurstreefbeeld te bereiken. Eens het natuurstreefbeeld is bereikt voer je
een instandhoudings- of onderhoudsbeheer uit.
Inleiding natuurstreefbeelden 23
Typische natuurherstelmaatregelen
Voedselrijke gronden verschralen
Wanneer gronden in natuurbeheer komen die vroeger onder landbouwgebruik waren, is
de grote hoeveelheid fosfaat in de bodem vaak een probleem voor de ontwikkeling van
soortenrijke natuurstreefbeelden. De hoeveelheid fosfaat in de bodem moet dan sterk
dalen voordat natuurherstel mogelijk is. Afhankelijk van hoeveel en hoe diep fosfaat in
de bodem zit zijn er verschillende opties:
1) Maar een beetje teveel fosfaat aanwezig, via maaien en afvoeren proberen we dit
op te lossen.
2) Vrij veel fosfaat aanwezig, uitmijnen is mogelijks een oplossing.
3) Zeer veel fosfaat aanwezig, ontgronden is mogelijks een oplossing.
Naast herstel naar soortenrijke natuurstreefbeelden die lage fosfaatconcentraties eisen is
het ook mogelijk voor een ander natuurtype te kiezen. Vaak zal dit type dan wat
plantensoorten betreft niet zo soortenrijk worden. Je werkt dan best rond
structuurvariatie wat voor heel wat fauna belangrijk is. We denken dan aan
Inleiding natuurstreefbeelden 24
natuurbeelden waarbij veel structuur mogelijk is zoals bos, bosranden, struweel en
ruigte.
Bij natuurherstel is een goede voorstudie essentieel. De studie geeft dan aan op welke
gronden best welk beheer wordt gevoerd. Zo kan je een goede keuze maken tussen
maaien, uitmijnen, ontgronden of een ander natuurdoel kiezen.
Uitmijnen
Bij uitmijnen gaan we proberen via het oogsten van een gewas zoveel mogelijk fosfaat
uit de bodem te krijgen. Dit kan door nog een aantal jaar een gewas (maïs, boekweit) te
telen maar enkel met stikstof en kalium te bemesten. Ook het inzaaien met een
gras/klaver mengsel is mogelijk. De klaver zal dan zorgen voor stikstof, zelf kan je dan
nog aan kaliumbemesting doen.
Uitmijnen zorgt voor een versnelde afvoer van fosfaat t.o.v. gewoon maaien. Wanneer dit
in samenwerking kan met een landbouwer kunnen de kosten laag blijven omdat er nog
een gewas geoogst wordt. Echter na verloop van tijd zal de productie verlagen en stopt
de samenwerking of moet de landbouwer compensatie krijgen.
Uitmijnen vertrekkend vanuit een akker is eenvoudiger dan vanuit een bestaand
grasland. Bij een bestaand grasland zal je ofwel:
- moeten omploegen wat een vernietiging betekent van het aanwezige biotoop
- moeten bemesten met stikstof en kalium op het bestaand grasland, waarbij de
aanwezig vegetatie voor de uitmijning moet zorgen. De resultaten kunnen in dit
geval sterk variëren en zijn waarschijnlijk afhankelijk van de reeds aanwezige
plantensoorten.
Uitmijnen is een recente en nieuwe techniek waarbij we nog veel moeten leren over het
hoe en wanneer we deze techniek het best toepassen.
Ontgronden, afgraven
Wanneer de hoeveelheid fosfaat veel te hoog is kan er geopteerd worden om te
ontgronden. Hierbij wordt vaak 30 cm of meer van de grond afgegraven. Vaak moet er
meer dan de bouwvoor worden afgegraven omdat de fosfaat dieper in de bodem is
gedrongen. De bouwvoor is dat deel van de bodem dat wordt/werd bewerkt door
bijvoorbeeld ploegen. Het is duidelijk dat deze maatregel ook nadelen heeft:
- de aanwezige fauna en flora wordt volledig vernietigd
- de zaadbank wordt volledig of bijna volledig verwijderd
- de bodem wordt zwaar verstoord waarbij een deel van het bufferend vermogen
verdwijnt
Inleiding natuurstreefbeelden 25
- het is een zeer dure maatregel, hoewel 20 jaar of langer maaien en afvoeren
voordat het doel bereikt wordt ook duur is
- er is een daling van het maaiveld waardoor je een badkuip kan krijgen. Je moet
dus goed op de hoogte zijn van de grondwaterstanden.
Van bos naar een ander natuurstreefbeeld
Gronden die vroeger bebost zijn, hebben als voordeel dat ze vaak niet of nauwelijks
bemest zijn. Het fosfaatprobleem dat we hiervoor vermelden is dus vaak niet van
toepassing. Onder de (recent) aangeplante boomlaag kunnen ook nog soorten staan van
de vroegere vegetatie (grasland of heide) en in de bodem is mogelijks een zaadbank
aanwezig (vaak het geval bij heide). Het herstellen van het open biotoop is dan mogelijk.
Natuurlijk heeft het verwijderen van het bos als groot nadeel dat je het bosbiotoop
vernietigt. Waardevolle bosbiotopen komen dus zeker niet in aanmerking. Enkel vrij
soortenarme recente bebossingen komen hiervoor in aanmerking. Vaak gaat het dan om
gelijkjarige en niet gemengde bestanden van den op zandgronden of van cultuurpopulier
op voedselrijkere gronden.
Bij het herstel van het nieuwe, meer open biotoop is het van belang dat:
- indien er een dikke strooisellaag ligt deze ook wordt verwijderd;
- het terrein in orde is voor het vervolgbeheer, indien dit machinaal maaien is
moeten ook de stonken verwijderd worden (stronken frezen);
- waar mogelijk je dood hout en stronken laat staan voor structuurvariatie.
Inleiding natuurstreefbeelden 26
Herkennen van natuurstreefbeelden vegetaties
Natuurstreefbeelden vegetaties worden voornamelijk beschreven via kenmerkende
plantensoorten. Structuur en zichtbare abiotische kenmerken helpen ook bij de
herkenning. Ook de geografisch locatie geeft je informatie, sommige streefbeelden
komen namelijk alleen voor in bepaalde regio’s. Zo zijn er heel wat streefbeelden die je
alleen aan de kust vindt. In het totaal zijn er iets meer dan 100 natuurstreefbeelden
vegetaties.
De natuurstreefbeelden vegetaties kan je groeperen in biotoopgroepen. Volgende
biotoopgroepen onderscheiden we:
- Strand en duinen
- Slikken en schorren
- Stilstaande wateren
- Moerassen
- Heide, landduinen en hoogveen
- Graslanden
- Ruigten en pioniervegetaties
- Struwelen
- Bossen
In de volgende hoofstukken zullen we de natuurstreefbeelden behandelen per
biotoopgroep. Van sommige streefbeelden moet je enkel een korte beschrijving kennen,
van andere moet je ook soorten kunnen herkennen en weten hoe ze best beheerd
worden. Het herkennen van een biotoopgroep is meestal niet zo moeilijk, maar soms kan
je wel twijfelen, bijvoorbeeld tussen struweel en bos of tussen ruigte en grasland en
sommige moerasvegetaties.
Natuurstreefbeelden herkennen is niet eenvoudig. Voor een goede herkenning heb je
heel wat ervaring en soortenkennis nodig. Dat is de reden waarom je voor deze cursus
heel wat soorten moet kennen. Het leren herkennen van soorten is zelfstudie. Dit kan je
leren door ze eerst via foto’s en afbeeldingen te herkennen. Eens je de soorten op deze
manier herkent moet je naar buiten om de kennis te oefenen en nog eens te oefenen. Af
en toe meegaan met personen die reeds heel wat soortenkennis hebben helpt zeer veel
en is de manier om het goed te leren.
Maar er zijn ook hulpmiddelen die het eenvoudiger maken om het natuurstreefbeeld of
natuurbeeld op een bepaalde locatie te herkennen. Je kan hiervoor als volgt te werk
gaan.
Stap 1 zoek de BWK-code en habitatcode op. Via de biologische waarderingskaart
(BWK) die gebiedsdekkend voor Vlaanderen is gemaakt kan je de BWK-code(s) van je
perceel terug vinden. De BWK-code vind je onder eenheid 1, 2 en andere eenheden als
Inleiding natuurstreefbeelden 27
er nog meer zijn. Een voorbeeld van een BWK-code is mr, welk staat voor rietland. De
habitatcode kan je vinden via de habitatkaart. Beide kaarten vind je op geopunt.be.
Stap 2 zoek op wat de BWK-code en habitatcode wil zeggen. BWK-codes en
habitatcodes zijn afkortingen voor een vegetatiebeschrijving. Wat de code wil zeggen zal
je leren tijdens de les kaartmateriaal. Kijk in dat hoofdstuk voor meer informatie
hierover.
Stap 3 verifieer op terrein of de BWK-code nog correct is. De BWK-kaart versie
twee is opgemaakt tussen 1997 en 2010. Vooral in habitatrichtlijngebieden wordt nu de
BWK up to date gemaakt. Maar sommige karteringen zijn vrij oud en kunnen gewijzigd
zijn. Ook kleine fouten zijn mogelijk. Indien de code niet meer correct is probeer dan zelf
de juiste code te geven. Meer informatie over de BWK-codes en hoe je ze moet
gebruiken krijg in de les kaartmateriaal.
Je kan ook rechtstreeks het natuurstreefbeeld en de BWK bepalen. Hiervoor moet je wel
de natuurstreefbeelden goed kennen. Zoals reeds eerder vermeld maakt het inbo
veldsleutels om rechtstreeks de BWK-code, habitatcode en dus het aanwezig
natuur(streef)beeld te bepalen.
Let wel op het aanwezig natuurbeeld is daarom niet gelijk aan het natuurstreefbeeld. Het
kan zijn dat je als beheerder het aanwezig natuurbeeld wil herstellen of wil laten
ontwikkelen naar een anders natuurstreefbeeld.
Je kan ook zelf de biotoopgroepen indelen in kleinere groepen om dan in de kleinere
groep het juiste streefbeeld te zoeken. Bijvoorbeeld de graslanden kan je opsplitsen in
graslanden op matig voedselrijke bodems en graslanden op arme bodems. Je kan ze dan
nog eens opsplitsen in droge en vochtige types. Maar hiervoor heb je wel heel wat kennis
nodig. De opsplitsing in verschillende groepen komt aan bod in de hoofstukken van de
verschillende biotoopgroepen.
Meer lezen over natuurstreefbeelden en hun beheer
In de volgende lessen zal je de natuurstreefbeelden meer in detail leren kennen. Meer
informatie over de natuurstreefbeelden, Natura 2000 habitats en regionaal belangrijke
biotopen vind je ook in volgende bronnen:
- www.ecopedia.be/natuursteefbeelden_inleiding , als eerste worden hier de
natuurstreefbeelden vegetatie uitgewerkt
- www.natura2000.vlaanderen.be , de Natura 2000 website van het ANB
- Handboek voor beheerders, Europese natuurdoelstellingen op het terrein, deel 1
habitats. Van Uytvanck J. & De Blust G.(red) , 2012, inbo Lannoo. Dit boek geeft
informatie over het beheer van Natura 2000 habitats.
Inleiding natuurstreefbeelden 28
- Handboek voor beheerders, Europese natuurdoelstellingen op het terrein, deel 2
soorten. Van Uytvanck J. & Goethals V.(red) , 2014, inbo & Lannoo. Dit boek geeft
informatie over het beheer van Europees beschermde soorten in Vlaanderen.
- Europees beschermde natuur in Vlaanderen en het Belgisch deel van de Noordzee.
Decleer K. (red). 2007, inbo. In dit boek vind je een omschrijving van alle
Europees beschermde habitats en soorten van Vlaanderen. De inhoud kan je ook
raadplegen op ecopedia. Het boek kan je downloaden op de website van het inbo.
Je kan het niet meer kopen. https://www.ecopedia.be/pagina/europees-
beschermde-natuur-0 .
- De verschillende LSVI-tabellen. Deze kan je downloaden via de website van het
inbo of op
www.ecopedia.be/1117/encyclopedie/Lokale_Staat_Van_Instandhouding
- Het wettelijk kader rond natuurstreefbeelden en ook info over het nieuwe
beheerplan vind je op https://www.natuurenbos.be/beleid-
wetgeving/natuurbeheer/natuurbeheerplan
- Bepaling van het gunstig abiotisch bereik voor Europese habitattypen in
Vlaanderen Overzicht 2014, Maud Raman et al., 2014, inbo. Deze publicatie kan
je downloaden op https://www.ecopedia.be/pagina/abiotiek-van-
natuurstreefbeelden.
Natuurstreefbeelden bossen 29
Natuurstreefbeelden
bossen
Natuurstreefbeelden bossen 30
Natuurstreefbeelden bossen
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van bossen
Bossen zijn structuurrijke vegetaties die opgebouwd zijn uit meerdere vegetatielagen
zoals de boom-, struik- en kruidlaag. Bij goed ontwikkelde bossen is er een variatie aan
inheems standplaatsgeschikte boomsoorten en zijn de bomen van verschillende leeftijden
en diameterklassen. Ook oude bomen en dood hout zijn belangrijke kenmerken. In het
bos en bij de overgang naar andere biotopen is het belangrijk dat er aandacht is voor
bosranden en open plekken.
Deze variatie in plekken met jonge bomen, volgroeide bomen, oude stervende bomen,
open plekken en bosranden kan alleen in bossen van een bepaalde oppervlakte. Goed
ontwikkelde bossen mogen dus niet te klein zijn.
Volgende ecologische kenmerken zijn belangrijk bij bossen:
- minimum structuurareaal, de minimum oppervlakte voor een goed ontwikkeld
bosstreefbeeld
- bosconstantie
- aanwezigheid van sleutelsoorten in de boom-, struik- en kruidlaag
- verticale structuur (boom-,struik-, en kruidlaag)
- horizontale structuur
- dood hout
- invasieve exoten in de boom- en struik- en kruidlaag
- aanwezigheid van verruigingsindicatoren
Minimum structuurareaal (MSA)
De minimale oppervlakte om in een natuurlijk bos alle ontwikkelingsstadia naast elkaar
te laten bestaan, van verjongingsgroep tot de verouderingsfase, wordt aangeduid met de
term ‘minimum structuurareaal’ (MSA). Deze minimale oppervlakte is noodzakelijk voor
de volwaardige ontwikkeling van een habitat. Het MSA is afhankelijk van het bostype en
varieert van 10 ha tot 50 ha. Ook in beheerde bossen kan je doorgaans op een
vergelijkbare oppervlakte de meeste ontwikkelingsstadia naast elkaar aantreffen of
ontwikkelen.
Bosconstantie
De bosconstantie is de aaneengesloten periode dat het landgebruik ‘bos’ is geweest. De
bosconstantie kan niet in het veld ingeschat worden, maar wordt beoordeeld op basis van
de bosleeftijdskaart. Deze kan je raadplegen op www.geopunt.be, via Kaarten en
plaatsen > natuur en milieu > bos > bosleeftijd.
Natuurstreefbeelden bossen 31
Uit tal van onderzoeken blijkt dat oude bossen (bossen met een hoge bosconstante)
doorgaans veel meer typische bossoorten herbergen dan recente bebossingen. Deze
grotere soortenrijkdom wordt niet alleen gekenmerkt door de aanwezigheid van een
typische flora van voorjaarsbloeiers maar ook door een grotere soortenrijkdom aan tal
van kleine, onopvallende organismen met een vaak verborgen levenswijze of met
moeilijk te determineren soorten zoals bv. insecten of paddenstoelen. De beoordeling van
de sleutelsoorten van de kruidlaag bevat wel soorten die aan oude bossen gebonden zijn.
Maar voor de vele andere specifieke soorten is het veel eenvoudiger om voorwaarden te
stellen aan de bosconstantie in de veronderstelling dat hier over het algemeen meer
typische bosgebonden soorten zullen voorkomen. Ook de bodemontwikkeling en daarmee
gepaarde ecologische processen verschillen tussen oude bossen en bebossingen.
Aanwezigheid van sleutelsoorten
Bij alle natuurstreefbeelden is de aanwezigheid van sleutelsoorten belangrijk.
Sleutelsoorten zijn vaak typische soorten die duiden op een goede ontwikkeling. Bij de
kruidlaag-sleutelsoorten van bossen zitten daarom vaak oude bosplanten. Moeilijk te
herkennen en zeer zeldzame soorten worden zoveel mogelijk vermeden. Anders dan bij
andere biotoopgroepen wordt bij bossen de kruidlaag apart bekeken van de boom- en de
struiklaag. Er zijn dus ook sleutelsoorten voor de boom- en de struiklaag.
Verticale structuur
Bossen met een goede structuur hebben naast een boomlaag ook een struik- en een
kruidlaag. De aanwezigheid van deze gelaagdheid noemen we de verticale structuur. Bij
sommige bostypes die van nature wat donkerder zijn, is deze wat minder aanwezig maar
in alle bostypes wordt deze structuur verwacht.
- Onder de kruidlaag wordt begrepen: de laag met kruidachtige gewassen en
verjonging van de struik- en de boomlaag tot 2 m hoogte.
- De struiklaag is de laag met houtige gewassen groter dan 2 m maar met een
diameter (op borsthoogte) kleiner dan 7 cm.
- De boomlaag is de laag met houtige gewassen met een diameter (op borsthoogte)
van minstens 7 cm.
De afwezigheid van een goede verticale structuur duidt vaak op een verdonkering van
het bos. De beheerder kan dan door dunningen het bos lichter maken, maar het
verwijderen van de struiklaag kan ook door beheer gebeurd zijn, bijvoorbeeld bij een
exploitatie. Tijdens de houthoogst is het van belang aandacht te hebben voor de stuik-
en de kruidlaag, welke veel schade kunnen oplopen door bijvoorbeeld bodemcompactie.
Horizontale structuur
Bij een goede horizontale structuur is het bos ongelijkjarig en zijn de boomsoorten
gemengd. Indien er bosingrepen gebeuren worden deze toegepast op kleine schaal (tot
Natuurstreefbeelden bossen 32
0,3 ha, plenterslagstructuur) of via een iets grotere mozaïekstructuur (0,3 – 1 ha,
femelslagstructuur).
In het bosbestand zijn er dan ook verschillende groeiklassen aanwezig, waarbij we
streven naar de aanwezigheid van groeiklasse 7 met daarbij ook twee tot vier andere
groeiklassen. Bij voedselarme broekbossen en wilgenvloedbossen worden de bomen vaak
niet zo dik. Bij deze bostypes is groeiklasse 5 en 6 i.p.v. 7 ook goed.
De verschillende groeifase worden als volgt gedefinieerd:
- klasse 1 = open plek
- klasse 2 = vroege stadia van natuurlijke bebossing met habitat-typische
pioniershoutsoorten (gemiddelde hoogte < 2 meter)
- klasse 3 = jonge boompjes (gemiddelde hoogte 2 meter)
- klasse 4 = jong hout (gemiddelde hoogte > 2 m tot diameter 13 cm)
- klasse 5 = hout met geringe tot middelmatige dikte (diameter 14-49 cm)
- klasse 6 = dik hout (diameter 50-79 cm)
- klasse 7 = zeer dik hout (vanaf diameter 80 cm)
Dood hout
Het aandeel dood hout is een belangrijk kenmerk in de structuurbeoordeling in functie
van de aanwezigheid van tal van organismen die gebonden zijn aan dood hout. Een zeer
groot aandeel van de biodiversiteit van bossen is op de een of andere manier afhankelijk
van de aanwezigheid van dood hout. Het aandeel dood hout zegt echter niet altijd
voldoende over de kwaliteit van het dood hout. Elke aan dood hout gebonden soort heeft
een eigen voorkeur qua boomsoort, dimensie, afbraakstadium, liggend of staand,
overschaduwing en vochtgehalte van het dood hout. Het opnemen van al deze prameters
is echter onmogelijk op het veld, daarom wordt er voor dood hout gekeken naar de
verhouding tussen het volume dood hout en het totale volume hout.
Dik dood hout is voor vele kritische soorten belangrijk, tal van zeldzaam geworden
soorten komen enkel voor als er voldoende dik dood hout aanwezig is. Anderzijds kan het
bosbeheer hier sterk op inspelen. Daarom wordt er naast het totale aandeel dood hout
ook een tweede criterium beoordeeld, nl. het voorkomen van dikke dode bomen. Bij de
beoordeling wordt ook dood hout van uitheemse boomsoorten meegenomen. In de
meeste onderzoeken wordt er geen of slechts weinig verschil gevonden tussen de
biodiversiteit van uitheems dood hout t.o.v. inheems.
De twee kenmerken die we in het bos dus bekijken zijn:
- volume dood hout t.o.v. het totale volume aan hout in het bos uitgedrukt in %.
Voor een goede staat ligt dit op ≥ 4%, maar we streven best naar 10 %.
- het aantal dikke (diameter > 40 cm) dode bomen per ha. Hierbij streven we
minstens naar 1/ha maar er zijn best drie of meer dikke dode bomen per ha.
Natuurstreefbeelden bossen 33
Invasieve exoten
Invasieve exoten in bossen worden afzonderlijk bekeken in de kruidlaag en de boom- en
de struiklaag. Voor een goed ontwikkeld bosnatuurstreefbeeld streven we naar bestanden
met inheemse boomsoorten. Maar soms zijn uitheemse bomen de enige dikke of holle
bomen in het bos en zou het verwijderen ervan kunnen lijden tot het verdwijnen van
holtebewonende dieren of organismen die aan oude of dikke bomen gebonden zijn. De
aanwezige exotische boomsoorten zijn meestal ook eenvoudiger te beheren dan
invasieve kruidsoorten, hoewel dit niet bij elke invasieve boom- of struiksoort het geval
is. In de meeste bossen streven we daarom naar het hoogstens sporadisch (≤ 5 %)
voorkomen van invasieve kruidachtigen, voor de boom- en struiklaag ligt de drempel wat
hoger, zijnde ≤ 10%. Maar ook in de boomlaag streeft men best op termijn naar het
slechts sporadisch voorkomen van exoten.
Verruiging, ruderalisering en vergrassing
De opdeling in verruiging, ruderalisering en vergrassing is in bossen niet zo eenvoudig te
zien. Daarom dat al deze soorten onder één kernmerk worden beoordeeld, met name
verruiging. Belangrijke negatieve indicatoren zijn:
- Gewone braam (Rubus fruticosus), Brede stekelvaren (Dryopteris dilatata), Witbol
(Holcus lanatus:mollis), Pijpenstrootje (Molinia caerulea) en Bochtige smele
(Deschampsia flexuosa) wijzen vaak op stikstofaanrijking, bij de laatste twee
eventueel in combinatie met verzuring. Verdroging van natte bostypen geeft een
versnelde afbraak van het organisch materiaal in de bodem wat eveneens voor
stikstofaanrijking en bodemverzuring zorgt waardoor dezelfde indicatorsoorten
gaan domineren.
- Vlier (Sambucus nigra), Grote brandnetel (Urtica dioica), Hondsdraf (Glechoma
hederacea) en Kleefkruid (Galium aparine) wijzen op fosforaanrijking.
- Waterpeper (Polygonum hydropiper), Pitrus (Juncus effusus) en IJle zegge (Carex
remota) wijzen op bodemverdichting meestal als gevolg van bosexploitaties met
zware machines.
Natuurstreefbeelden bossen 34
Algemene beheeringrepen bij bossen
Bosrandbeheer
Mantels en zomen vormen de geleidelijke overgang van bos naar grasland (of open
vegetatietypen) en zijn een belangrijk onderdeel van een natuurlijk systeem. Vele
ongewervelden (vlinders, zweefvliegen …) en planten zijn kenmerkend voor dit
gevarieerde milieu. Door intensief gebruik van het bos en zijn omgeving (onder andere
landbouwgebieden) ontbreken goed ontwikkelde mantels en zomen bijna altijd. Zomen
zijn kruidenrijk en bevatten typische zoomsoorten en ruigtekruiden. Ze kunnen best
beheerd worden door te maaien (rotatiebeheer met cyclus van 2-3 jaar).
Mantels bestaan uit (doorn)struiken en laag vertakkende bomen (hakhout). Ze worden
beheerd door periodiek kappen (rotatiebeheer met cyclus 8-16 jaar), waarbij je de
struiksoorten kan sparen bij het kapbeheer. Indien je te weinig ruimte hebt kan het ook
nodig zijn de struiksoorten te kappen zodat deze kleiner blijven.
Hakhout
Beheervorm waarbij meerstammige bomen en struiken worden behouden door periodiek
kappen dicht bij de grond. Op deze manier ontstaan stobben die opnieuw uitlopen. Niet
alle boomsoorten zijn hiervoor geschikt (bij ons voornamelijk toegepast bij zomereik,
gewone es, zwarte els, hazelaar, linde-, iepen- en wilgensoorten). Bospercelen van ± een
halve hectare worden in een rotatiecyclus van 8-16 jaar gekapt. Deze beheervorm gaat
gepaard met een periodieke verhoging van de lichttoevoer op de bosbodem. Dit
bevordert de ontwikkeling van bloemrijke bosvegetaties in mesotrofe en voedselrijke
bossen. Vaak is het nodig om samen met de periodieke kap van een perceel eventueel
bramenvegetaties te maaien (tot de kroonsluiting zich hersteld heeft).
Het kappen gebeurt vanaf november tot eind februari als de bomen en struiken in rust
zijn. De stam wordt schuin afgezaagd zodat er geen water blijft op staan. De hoogte van
de overblijvende stobbe is best gelijk aan de diameter van de stam. Meestal is dat zo’n
20 tot 40 cm.
Hakhout pas je toe in de mantel maar kan je ook toepassen op percelen, je krijgt dan
een hakhoutbos.
Ringen van bomen
Het ringen van bomen pas je toe als je staand dood hout wil creëren. Hierbij wordt met
behulp van een kettingzaag, bijl of frees de schors verwijderd over een ringvormige
strook rond de stam. De breedte van de strook hangt af van de boomsoort: ± 3 cm
breed voor de meeste naaldbomen en berken, 5-10 cm voor beuken, 20-30 cm voor
eiken. Hierdoor sterft de boom staande. Veelal worden hiervoor te verwijderen exoten
Natuurstreefbeelden bossen 35
uitgekozen (bv. Amerikaanse eiken, populieren …). Staand dood hout is in vele bossen
zeldzaam en is van belang voor onder andere vogels, vleermuizen en ongewervelden.
Beschermen van ecologische waardevolle bomen
Net zoals je toekomstbomen kan aanduiden voor houtexploitatie kan je ook bomen
aanduiden die een belangrijke rol hebben voor de biodiversiteit. Deze bomen worden dan
gespaard bij exploitatie en dragen bij tot een biodivers bos. We kijken dan vooral naar
- dikke, inheemse bomen
- zeldzame inheemse bomen die thuishoren in het natuurstreefbeeld maar nog
weinig aanwezig zijn
- broed-, nest- of koloniebomen van bijzondere vogels of zoogdieren
- gastbomen van bijzondere paddenstoelen, insecten of andere natuurwaarden
- holle, afgebroken, kromme of gevorkte bomen
Nulbeheer
Bij het starten met nulbeheer in bossen zijn er vaak een aantal startmaatregelen voordat
het eigenlijke nulbeheer begint. Startmaatregelen zijn bijvoorbeeld het verwijderen van
de exoten, het afsluiten van wandelwegen en, indien nodig, het herstel van de
waterhuishouding. Wanneer na dit startbeheer geen beheermatergelen meer worden
uitgevoerd, spreken we van integrale bosreservaten. Deze reservaten hebben als eerste
een wetenschappelijke functie om na te gaan hoe bossen evolueren zonder menselijk
ingrijpen. Omdat deze bossen op termijn meer dood hout en structuur krijgen, is er vaak
ook een positief effect op de biodiversiteit.
Nulbeheer zal echter niet altijd de diversiteit verhogen, in bepaalde fases zal het bos
bijvoorbeeld donkerder worden en zullen kruidachtige planten misschien achteruitgaan.
Maar indien het bosreservaat voldoende groot is zal er op een andere plaats een opening
vallen. Daarom functioneert nulbeheer alleen goed als je voldoende oppervlakte hebt.
Voor een volledige ontwikkeling van spontane processen is dan ook een oppervlakte van
minstens het minimum structuurareaal vereist, best is dit zelfs meer.
Om de hoeveelheid oude, dikke, stervende en dode bomen op termijn te doen toenemen
kan je ook kleine delen van het bos uit productie nemen en hier nulbeheer op toepassen.
Deze verouderingseilanden zijn minstens 1 hectare en beste enkele hectaren groot.
Maar er zijn duidelijk ook een aantal situaties waar nulbeheer minder is aangewezen,
zoals bij:
- het in stand houden van historische middel- of hakhoutbossen
- het onderhouden van soortenrijke open plekken en bosranden
- het behouden van een zeldzame, kruidenrijke ondergroei die een specifiek beheer
vereist
Natuurstreefbeelden bossen 36
- in homogene aanplantingen die nog moeten omgevormd worden naar gemengde,
structuurrijke bossen
- In kleinere bossen, hier kan je wel werken met verouderingseilanden
Behouden van voldoende dood hout
Vele van onze huidige bossen hebben te weinig dood hout. De hoeveelheid dood hout kan
je vermeerderen door:
bij exploitaties het kroonhout te laten liggen
bomen met een beschadigde stamvoet boven de beschadiging af te zagen
het nalaten niet-economische dunningsproducten te exploiteren
kwijnende bomen te laten staan
staande en liggende, dode bomen laten liggen of staan
actief het aandeel verhogen door te ringen of te vellen en de dode boom te laten
staan of liggen
De hoeveelheid dood hout bouwt zich langzaam op. Het aandeel ten opzichte van de
totale houtvoorraad moet minstens 4 % zijn en er wordt gestreefd naar 10 %. Omdat
vele organismen die in dood hout leven enkel in bomen van een bepaalde grootte
voorkomen is het belangrijk om ook voldoende dikkere dode bomen te hebben. Verder is
het belangrijk om een goede spreiding te hebben over boomsoorten, verteringsklassen,
staande en liggende bomen en zonbeschenen en beschaduwde bomen. Voor bossen die
nu al grote hoeveelheden dood hout hebben, is het minstens de doelstelling het aandeel
dood hout te bewaren.
Aanduiden van zone met als hoofdfunctie natuur
In een bos waar houtproductie een grote rol speelt, is het belangrijk ecologische
waardevolle kwetsbare zones af te bakenen. Het kan gaan om ecologisch zeer
waardevolle bosbestanden met bijvoorbeeld veel oude of dode bomen, om zones met
zeer waardevolle vegetaties in de open sfeer (bv. natte heide, poelen, soortenrijk
graslandje) of bijzondere faunawaarden (bv. dassenburcht, reigerkolonies, broedbomen
van roofvogels). Dergelijke zones kunnen verder ook moeilijk exploiteerbare terreinen
omvatten zoals hellingen, brongebieden en afgelegen stukjes. Ook ecologisch
waardevolle bosranden met geleidelijke overgangen van bos naar open terrein kunnen
hierin opgenomen worden.
Voor elk van deze zones moet je vervolgens nagaan wat het geschikte beheer kan zijn.
Het kan zijn dat in deze zones op een andere manier of niet meer aan houtexploitatie
gedaan wordt. Andere zones zoals bosranden en open plekken hebben een beheer dat
totaal anders is dat de rest van het bos.
Bij voorkeur wordt minstens 5 % van het bosverbreidingsgebied aangeduid en wordt
hierbinnen maximaal rekening gehouden met actuele natuurwaarden of -potenties. Bij
Natuurstreefbeelden bossen 37
bossen die nu al rijk zijn aan bijzondere biotopen is het de bedoeling om deze rijkdom
minstens te behouden.
Andere beheertechnieken
Naast een ecologische functie hebben vele bossen ook een economische functie namelijk
de productie van hout. Bij het bespreken van de natuurstreefbeelden gaan we hier niet
dieper op in, dit aspect heb je deels gezien in natuurmanagement basis en komt verder
aan bod in de lessen bosbeheer. Vele beheertechnieken die je bij bosbeheer ziet zal je
ook inzetten voor de ecologische doelen van het natuurstreefbeeld. Variabel dunnen,
toekomstbomen, Qd zijn allemaal technieken die je nodig hebt om onze bossen te laten
evolueren naar structuurrijke gemengde biodiverse bossen.
Te kennen natuurstreefbeelden bos
Bij de meeste natuurstreefbeelden bos wordt er geen aparte informatie gegeven over het
beheer. Bij bossen zijn volgende algemene zaken van belang:
- Let bij zure leembodems met weinig bodemactiviteit op bodemverdichting.
- In vochtige tot natte bostypes kan je niet werken met zware bosmachines. Hier
zijn aangepaste exploitatiemethodes nodig en de meest kwetsbare zones moet je
vrijwaren van exploitatie.
- Welke beheertechnieken je toepast, hangt grotendeels af van de kenmerken
waaraan je moet werken. Deze zijn bij bossen meestal onafhankelijk van het
natuurstreefbeeld.
Veldbies-Beukenbossen (9110)
Officiële naam: Beukenbossen van het type Luzulo-Fagetum
Beschrijving: Dit natuurstreefbeeld omvat de beukenbossen op zure bodems,
gekenmerkt door het sporadisch voorkomen van Witte veldbies, Trosvlier,
Kranssalomonszegel en Grote veldbies. Vaak vergezeld door andere soorten van zure
voedselarme bossen zoals Adelaarsvaren en Bochtige smele. Het is een typisch
continentaal en submontaan bostype van Centraal-Europa, dat zeer wijdverbreid
voorkomt in Wallonië, Duitsland en Frankrijk. In Vlaanderen komt dit bostype, aan de
uiterste rand van zijn areaal, slechts marginaal voor. Het verschil met het
natuurstreefbeeld Eiken-Beukenbossen op zure bodems is het voorkomen van een aantal
meer continentale soorten zoals Trosvlier, Kranssalomonszegel en Witte veldbies.
Abiotiek: Zure voedselarme bodems waarvan de textuur van de bodems sterk
verschillen. De strooisellaag kan erg dik zijn (tot 13 cm) door de dominante boomsoorten
eik en beuk. Het type is meestal grondwateronafhankelijk.
Natuurstreefbeelden bossen 38
Eiken-Beukenbossen op zure bodems (9120)
Officiële naam: Atlantische zuurminnende beukenbossen met Ilex en soms ook Taxus in
de ondergroei (Quercion robori-petraeae of Ilici-Fagenion)
Deze beukenbossen komen voor op zure, droge bodems. De boomlaag van dit bostype
kan gedomineerd worden door Zomereik als gevolg van het vroegere beheer, maar van
nature is Beuk dominant in deze bossen. Kenmerkende soorten voor de boom- en
struiklaag zijn Beuk, Zomereik, Wintereik, Ruwe berk, Lijsterbes Hulst en Hazelaar. In de
kruidlaag vinden we typische soorten van de vrij zure, arme, oude bossen zoals Lelietje-
van-dalen, Dalkruid, Witte klaverzuring, Gewone salomonszegel en Adelaarsvaren.
Abiotiek: Zure, voedselarme bodems waarvan de textuur van de bodems sterk
verschillen. De strooisellaag kan erg dik zijn (tot 13 cm) door de dominante boomsoorten
eik en beuk. Het type is meestal grondwateronafhankelijk.
Eiken-Beukenbossen met Wilde hyacint en Parelgras-Beukenbossen (9130)
Officiële naam: Beukenbossen van het type Asperulo-Fagetum
Beschrijving: Dit natuurstreefbeeld omvat de beukenbossen met een goed ontwikkelde
voorjaarsflora, die voorkomen op licht zure tot pH-neutrale bodems met een goed
verteerde humuslaag. Ten opzichte van de Eiken-Beukenbossen zijn de bodems minder
arm en is de strooisellaag minder dik. Typisch voor deze bossen is het voorkomen van
Wilde Hyacint. De aanwezigheid van Wilde hyacint (wat een Atlantische soort is), is het
verschil met het natuurstreefbeeld Essen-Eikenbossen zonder Wilde hyacint.
Daarnaast is er ook nog een subtype met Lievevrouwebedstro en Eenbloemig parelgras
maar goed ontwikkeld vind je dit enkel in de Voerstreek. Kleine, minder goed
ontwikkelde plekjes vind je ook in de Vlaamse Ardennen.
Kenmerkende soorten in de boom- en struiklaag zijn Beuk, Zomereik, Es, Zoete kers,
Zomerlinde en Rode kornoelje. De kruidlaag is rijk aan lentebloeiers zoals Wilde hyacint,
Muskuskruid, Gevlekte aronskelk, Gele dovenetel en Witte klaverzuring.
Abiotiek: Dit natuurstreefbeeld is sterk gebonden aan leembodems en erg gevoelig voor
verzuring. Indien de pH te laag zakt, verdwijnen de lentebloeiers van minder zure
bodems. Het evolueert dan naar de Eiken-Beukenbossen op zure bodems met veel
minder lentebloeiers en een dikkere strooisellaag. Wilde hyacint en Witte klaverzuring
kunnen hier nog het best tegen. De soortenrijke vormen vind je dan ook op meer
neutrale bodems.
Natuurstreefbeelden bossen 39
Essen-Eikenbossen zonder Wilde hyacint (9160)
Officiële naam: Sub-Atlantische en Midden-Europese wintereikenbossen of eiken-
haagbeukbossen behoren de tot het Carpinion-betuli
Beschrijving: Het natuurstreefbeeld Essen-eikenbossen zonder Wilde hyacint komt op
dezelfde standplaatsen voor als het natuurstreefbeeld Eiken-Beukenbossen met Wilde
hyacint. Het grote verschil is de afwezigheid van Wilde hyacint. Net zoals in dit vorige
type komt het voor op licht zure tot meer neutrale bodem. Ook hier zijn de bossen met
meer neutrale bodem rijker aan lentebloeiers.
Kruidachtige planten die voorkomen op de wat zuurdere leembodems zijn bijvoorbeeld
Bosanemoon, Gele dovenetel, Gewone salomonszegel en Witte klaverzuring. Op bodems
die meer neutraal zijn vinden we soorten als Eenbes, Aardbeiganzerik, Slanke
sleutelbloem en Daslook. Vaak zijn deze bodems ook wat vochtiger.
In de boomlaag staan soorten als Zomereik, Wintereik, Haagbeuk, Spaanse aak, Gewone
esdoorn en Zoete kers.
Abiotiek: Dit natuurstreefbeeld is sterk gebonden aan leembodems en erg gevoelig voor
verzuring. Indien de pH te laag zakt verdwijnen de lentebloeiers van minder zure
bodems. Het evolueert dan naar de Eiken-Beukenbossen op zure bodems met veel
minder lentebloeiers en een dikkere strooisellaag. De soortenrijke vormen vind je dan
ook op meer neutrale bodems.
Oude Eiken-Berkenbossen op zeer voedselarm zand (9190)
Officiële naam: Oude zuurminnende eikenbossen op zandvlakten met Quercus robur.
Beschrijving : Op voedselarme zandgronden staan bossen met Zomereik en Ruwe berk
en in mindere mate ook Wintereik en Beuk. Iets lager in de boomlaag vinden we
Lijsterbes en Sporkehout, echte struiksoorten zijn nauwelijks aanwezig. De kruidlaag is
arm en bestaat vooral uit Bochtige smele, Blauwe bosbes, Struikhei en grassen en
kruiden van zure bodems. In de vochtige variant kan Pijpenstrootje dominant zijn.
Van nature komt dit natuurstreefbeeld voor als een tussenstadium in de successie van
heide naar de climaxvegetatie Eiken-Beukenbossen op zure bodems. De eiken-
berkenbossen die we nu aantreffen zijn ofwel oude successiestadia vanuit
heidevegetaties, ofwel het resultaat van voormalig intensief beheer waarbij er veel
gekapt werd maar ook het strooisel werd verwijderd. Op de armste zandgronden in de
Kempen gaat de spontane successie zeer traag. Hier kan het zonder al te intensief
beheer behouden blijven. Momenteel komen relicten ook op heel wat andere plaatsen
met rijkere zandbodems voor. Onder het huidige beheer waarbij de strooisellaag zich wel
kan opbouwen en bij natuurlijke successie evolueren deze bossen doorgaans naar het
Natuurstreefbeelden bossen 40
streefbeeld Eiken-beukenbossen op zure bodems. In de meeste gevallen zal er hier niet
ingegrepen worden en zal de successie plaats vinden.
Enkel in uitzonderlijke gevallen met belangrijke oppervlakten of zeer goed ontwikkelde
voorbeelden van dit habitattype waarin zeldzame lichtminnende plant- of diersoorten (bv.
gladde slang) voorkomen, wordt dit habitattype ook als einddoel gesteld op rijkere
zandgronden. Een ijle variant van dit type kan ook gecreëerd of behouden worden als
verbindingsgebied tussen bestaande waardevolle heidegebieden. Het behoud van dit
habitattype vereist het actief tegengaan of periodiek terugdringen van de successie door
onder meer kappen, afvoeren van strooisel, plaggen en/of maaien met afvoeren, al dan
niet in combinatie met extensieve begrazing.
In veel gevallen zal beheer voor dit type gebeuren in een mozaïeklandschap waarbij
gesloten en ijle typen van dit bos worden nagestreefd, in combinatie met droge heide en
allerhande overgangen. In ruimte en tijd worden verschillende beheervormen vlekvormig
afgewisseld (rotatiebeheer). Zo kan in dit bostype sterk gekapt worden met behoud van
een aantal oude en ecologisch waardevolle bomen in combinatie met het verwijderen van
strooisel en eventueel plaatselijk plaggen.
Een dergelijke kapvlakte kan daarna een aantal jaren als heide met opgaande bomen
beheerd worden om nadien weer spontaan te verbossen. Het beheer kan ook deels uit ijl
middelhoutbeheer en plaatselijk hakhoutbeheer bestaan. De successie kan ook
tegengegaan worden door kapbeheer te combineren met een extensieve begrazing die
geregeld onderbroken wordt om verjonging toe te laten.
Abiotiek: Droog tot vochtig, voedselarm, zuur zand.
Beheer: Om dit bostype te behouden moet het bos lichtrijk blijven en mag de
strooisellaag niet te dik worden. Regelmatig moeten sterke kappingen in het hakhout en
de boomopslag uitgevoerd worden zodat een lichtrijk bos ontstaat, waarbij vooral eiken,
berken en lijsterbes worden nagestreefd. Als strooiselophoping plaatsvindt en soorten als
struikhei achteruitgaan, kan strooiselafvoer met eventueel plaatselijk maaien en plaggen
uitgevoerd worden. Ook periodieke stootbegrazing of permanente extensieve jaarrond- of
seizoensbegrazing kunnen daartoe ingezet worden.
Structuurrijke, oude aanplanten van Grove den (rbbppm)
Officiële naam: Structuurrijke, oude bestanden van Grove den met een minimale
leeftijd van tachtig jaar.
Beschrijving: Enkel oude Grove dennenbossen met een rijke structuur en een
ondergroei van Blauwe bosbes, Struikhei en/of varens behoren tot dit natuurstreefbeeld.
Er mag geen dominantie zijn van Amerikaanse vogelkers en er moet een natuurlijke,
rijke vegetatie en paddenstoelen aanwezig zijn. In de ondergroei kunnen reeds soorten
aanwezig zijn van de oude eiken-berkenbossen zoals Zomereik, Ruwe Berk, Lijsterbes of
Natuurstreefbeelden bossen 41
Sporkehout. De meeste van deze bossen zijn aanplantingen van vroeger voor de
mijnbouw.
Abiotiek: Voedselarme, droge, zure zandgronden.
Bronbos (91E0_vc, 91E0_bron)
Officiële naam: Bossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior
(Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae), subtype: Goudveil-essenbos (Carici-
Remotae fraxinetum).
Beschrijving: Het Goudveil-Essenbos komt voor aan bronnen en bronbeken, op lemige
tot zandlemige bodems in reliëfrijke omgeving. Door het reliëf en een hoge
grondwatertafel zal het grondwater op bepaalde plaatsen aan de oppervlakte komen. Op
deze plekken kan je typische bronflora vinden zoals Paarbladig en Verspreidbladig
goudveil, Reuzenpaardenstaart en Bittere veldkers. Dit type wordt ook kortweg “bronbos”
genoemd.
Abiotiek: Permanent hoge grondwatertafel met uittredend grondwater in reliëfrijke
omgeving. Bronnen hebben meestal een hoge pH, maar die kan ook kalkarm zijn en de
bodem kan een uiteenlopende textuur hebben. De grondwaterstand is relatief constant
en hoog. Overstromingen treden sporadisch op en zijn beperkt in hoogte en duur.
Bronbossen hebben een intermediaire nutriëntenbeschikbaarheid.
Beheer: Bronbossen zijn zeer gevoelig voor verstoring, het zijn meestal maar kleine
oppervlaktes in het bos. Het aanduiden van deze natuurzones is belangrijk om er voor te
zorgen dat er geen bosbouwmachines in deze zone komen. Ook recreatie moet vermeden
worden.
Valleibossen (91E0_va, 91E0_veb)
Officiële naam: Bossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior
(Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae), Subtype: beekbegeleidend vogelkers-
essenbos en essen-iepenbos (Pruno-Fraxinetum).
Beschrijving: Valleibossen komen overwegend voor op bodems die ’s winters vanuit de
waterloop kortstondig kunnen overstromen. De boomlaag is soortenrijk, naast Es komen
ook Europese vogelkers, Grauwe abeel, Iep , Zomereik en Zoete kers voor. Typisch is de
combinatie van bossoorten (rijke voorjaarsflora) met vochtminnende soorten en
ruigtesoorten van rijke bodems. De rijke voorjaarsflora bestaat o.a. uit Slanke
sleutelbloem, Daslook, Eenbes, Bosanemoon en Speenkruid. Vochtminnende soorten zijn
o.a. Echte valeriaan, Kruipend zenegroen en Moerasspirea. Ook meer ruderale soorten
zoals Dagkoekoeksbloem, Grote brandnetel en Kleefkruid kunnen voorkomen. Op
kwelplaatsen zijn vaak ook soorten aanwezig van bronbossen. Op de hoger gelegen
plaatsen kan een overgang worden waargenomen naar Essen-Eikenbossen zonder Wilde
Natuurstreefbeelden bossen 42
hyacint (9160). In het natuurlijk verspreidingsgebied van Wilde hyacint kan dit een
overgang zijn naar Eiken-Beukenbossen met Wilde hyacint (habitattype 9130).
Abiotiek: Meestal zijn deze bossen beekbegeleidend maar ze kunnen ook voorkomen op
andere plaatsen die voldoende vochtig zijn. Het type komt voor op plaatsen waar het
grondwater in de winter meestal niet lager komt dan 30 cm onder het maaiveld. In de
zomer mag de bodem oppervlakkig uitdrogen. Er is nauwelijks een strooisellaag
aanwezig en het grondwater is baserijk. De pH van de bodem is vrij hoog (pH KCL > 5).
Deze bossen zijn zeer gevoelig voor aanrijking met fosfaat. Bij overstroming met
fosfaatrijkwater zal de vegetatie sterk verruigen en gedomineerd worden door Grote
brandnetel.
Ruigt Elzenbos (91E0_vn, 91E0_eutr)
Officiële naam: Bossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior
(Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae), Subtype: Ruigt elzenbos (Filipendulo-
Alnetum, Macrophorbio-Alnetum, Cirsio-Alnetum)
Beschrijving: Het voedselrijke Elzenbos is typerend voor vrij voedselrijke, natte
standplaatsen en heeft soms een soortenarme ondergroei gedomineerd door grote
zeggesoorten (Oeverzegge en Moeraszegge). Maar er zijn ook soortenrijkere varianten
met soorten zoals Gele lis, Grote kattenstaart, Wolfspoot, Grote wederik, Moerasspirea,
Koninginnenkruid en Moesdistel. In de boomlaag is Zwarte els dominant.
Het betreft vaak jonge bossen, aangeplant of spontaan ontwikkeld vanuit voedselrijke,
natte hooilanden. Ook matig voedselrijke elzenbroekenbossen die verdrogen of
overstromen met voedselrijk oppervlaktewater evolueren naar ruigt Elzenbos. Bij een te
grote voedselaanrijking en verdroging gaan ruigtekruiden als Grote brandnetel
domineren.
Abiotiek: Het ruigt elzenbroek bos heeft vaak hoge grondwaterstanden in de winter
(enkele centimeters boven maaiveld) maar deze kunnen vrij diep zakken in de zomer, tot
80 cm onder maaiveld. Het grondwater is baserijk en de pH van de bodem is vrij hoog
(pH KCL > 5)
Beheer: In vochtige bossen moet je opletten met houtexploitatie; deze bossen zijn
gevoelig voor bodemverdichting. Op plaatsen die geen droge periode hebben kan je niet
of zeer moeilijk exploiteren.
Matig voedselrijk broekbos (91E0_vm, 91E0_meso)
Officiële naam: Bossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior
(Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae), subtype: mesotroof broekbos op minder
voedselrijke standplaatsen (Carici elongatae-Alnetum).
Natuurstreefbeelden bossen 43
Beschrijving: Mesotrofe broekbossen komen voor op matig voedselrijke standplaatsen
en worden getypeerd door soorten als Moerasvaren, Elzenzegge, Zwarte bes en in de
Kempen ook Slangenwortel. Dit bostype kan zich ook spontaan ontwikkelen in de
verlandingssuccessie door verbossing van mesotrofe trilvenen. Bij toevoer van basenrijke
kwel komen ook soorten van bronbossen voor en in de ondiepe plasjes kunnen dan
amfibische soorten als Waterviolier aangetroffen worden. In de boomlaag is Zwarte els
dominant.
Abiotiek: Vrij baserijk grondwater dat gedurende heel het jaar dicht tegen het maaiveld
staat. De grondwaterschommelingen moeten zeer beperkt zijn. De pH van de bodem is
licht zuur.
Beheer: Broekbossen zijn meestal te nat en daardoor te kwetsbaar voor houtexploitatie.
De belangrijkste beheermaatregel is zorgen voor een goede waterhuishouding.
Voedselarm broekbos (91E0_vo, 91E0_oli)
Officiële naam: Bossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior
(Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae), Subtype: oligotroof broekbos, inclusief
elzen-berkenbroekbos en berkenbroekbos (Carici laevigata-Alnetum).
Beschrijving: Oligotrofe broekbossen zijn bossen die zich ontwikkelen op voedselarme
plaatsen met mineraalarm grondwater dat gedurende het hele jaar dicht tegen het
maaiveld staat. Dit bostype ontwikkelt zich ook spontaan in de verlandingssuccessie door
verbossing van oligotrofe venen. Typische soorten zijn o.a. Zachte berk, veenmossen,
Koningsvaren, Klein glidkruid, Moerasviooltje en Zompzegge.
Abiotiek: Voedselarme plaatsen met mineraalarm grondwater dat gedurende het hele
jaar dicht tegen het maaiveld staat.
Beheer: Broekbossen zijn meestal te nat en daardoor te kwetsbaar voor houtexploitatie.
De belangrijkste beheermaatregel is zorgen voor een goede waterhuishouding.
Wilgenvloedbos, Zachthoutooibos (91E0_sf, 91E0_wvb)
Officiële naam: Bossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior
(Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae), Subtype: zachthoutooibos (wilgenvloedbos;
Salicetum albae).
Beschrijving: Wilgenvloedbossen of Zachthoutooibossen zijn typische climaxbossen van
hoog uitgroeiende wilgen in de natuurlijke overstromingszones van grote rivieren.
Karakteristiek zijn de regelmatige, langdurige overstromingen, vooral in het
winterhalfjaar. De karakteristieke boomsoort is de Schietwilg, die bij langdurige
overstromingen een typisch kluwen van stamwortels kan ontwikkelen. Minder frequent
voorkomende soorten zijn de Kraakwilg en de zeer zeldzame Zwarte populier;
Natuurstreefbeelden bossen 44
struikvormende wilgensoorten zoals Grauwe wilg en Katwilg kunnen in de ondergroei
voorkomen. In de ondergroei komen overwegend algemene soorten van moeras en natte
ruigte voor, zoals Gele lis, Riet, Oeverzegge en Rietgras.
Wilgenbossen in natte terreinen, die niet of slechts zeer uitzonderlijk onderhevig zijn aan
extreme overstromingsdynamiek, worden niet tot dit subtype gerekend. Ze vormen
meestal het pioniersstadium in de successie naar een ander bostype. In de hoger gelegen
delen van natuurlijke overstromingsgebieden kunnen pionier-wilgenbossen evolueren
naar ‘hardhout-ooibos’.
Abiotiek: Regelmatige, langdurige overstromingen, vooral in het winterhalfjaar. In
getijdenrivieren komen types voor die dagelijks tweemaal overstromen.
Natuurstreefbeelden ruigtes 45
Natuurstreefbeelden
struwelen
Natuurstreefbeelden ruigtes 46
Natuurstreefbeelden struwelen
Struwelen en mantels zijn vegetaties die bestaan uit struiken. Struweel is een algemene
term en mantel slaat op een struweel van een bosrand. Een mantelvegetatie loopt
meestal langs een bos dat in ontwikkeling is en bevat soms sluierelementen (lianen,
kruidige klimplanten, …). De ruigte langs een mantel wordt zoom genoemd.
In een beperkt aantal gevallen kan struweel beschouwd worden als climaxvegetatie. Zo
zal een gagelstruweel door de abiotiek langdurig bosvorming kunnen weerstaan. Op
plaatsen waar zich bomen kunnen ontwikkelen in het struweel is meestal een zekere
vorm van beheer nodig om de struwelen te behouden. Zonder beheer zullen deze
struwelen bos worden.
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden struwelen
Brem- en gaspeldoornstruweel (rbbsg)
Officiële naam: Brem- en gaspeldoornstruwelen
Beschrijving: Dit type staat voor begroeiingen waar Brem veel voorkomt of domineert.
Soms komt ook de veel zeldzamere Gaspeldoorn voor. Bremstruwelen bedekken zelden
volledige percelen. In de meeste gevallen komt dit type voor als lijnvormige vegetatie in
bermen of bosranden. Van nature komt Brem voor op lichtrijke plaatsen met een eerder
droge en vrij voedselarme bodem. Brem is een pioniersstruweelsoort van voedselarme
gronden. Daarom wordt het ook vaak aangetroffen op verstoorde gronden, daar waar de
voedselarme bodem naar boven gewerkt is (bv. op industrieterreinen of verlaten akkers).
Bij verdere successie treedt verbossing op.
Doornstruweel van leemhoudende gronden (rbbsp)
Officiële naam: Doornstruwelen van leemhoudende gronden
Beschrijving: Dit zijn struwelen die gedomineerd worden door houtige, doornige
soorten zoals Sleedoorn, meidoorn (eenstijlige en tweestijlige) en/of rozen. We vinden de
doornige struwelen vooral terug als houtkanten en uitgegroeide hagen. Doornstruweel
wordt soms ook vlakvormig aangetroffen, bijvoorbeeld als onderetage in
populieraanplantingen. Plaatselijk zijn het mantelzoomvegetaties met doornige soorten.
Naast doornige soorten kunnen ook struiksoorten voorkomen zoals Rode kornoelje,
Gelderse roos, Gewone vlier en Hazelaar.
Beheer: Een zekere vorm van beheer of verstoring is nodig om deze struwelen te
behouden, vooral bij mantels, hagen en op andere plaatsen waar zich bomen kunnen
ontwikkelen in het struweel die uiteindelijk het struweel zullen omvormen tot bos.
Natuurstreefbeelden ruigtes 47
Het beheer bestaat dan uit het in hakhout zetten: om de paar jaar worden de
stammetjes afgezaagd tot enige decimeters boven de grond. Vervolgens lopen de bomen
opnieuw uit. De omlooptijd (de tijd tussen twee hakbeurten) is soortafhankelijk: trage
groeiers zoals Sleedoorn en meidoorn om de 7 à 10 jaar, snelle groeiers zoals Gewone es
en wilg kan je om de 5 jaar afzetten. Langer wachten kan, maar dat levert onder meer
scheurgevaar op. Ook lopen sommige soorten moeilijker uit als je langer wacht.
Scheuren kan je voorkomen door eerst 40 cm hoger af te zagen en dan pas op de goede
hoogte af te zetten.
Afzetten kan als de bomen in rust zijn en als het niet te hard vriest. Meestal dus ergens
tussen november en maart. Zaag ook niet volledig horizontaal maar enigszins schuin
zodat regenwater kan afvloeien. In het belang van fauna wordt soms gefaseerd gewerkt,
elke keer wordt de helft of een derde afgezet, vooral als er geen andere hagen of
bosmantels in de buurt zijn. Het afzetten van de boomsoorten is essentieel. De
struiksoorten kan je ofwel mee afzetten of, als je voldoende plaats hebt, kan je er ook
voor kiezen om niet af te zetten.
Gagelstruweel (rbbsm)
Officiële naam: Gagelstruweel
Beschrijving: Dit zijn struwelen die gekenmerkt worden door de aanwezigheid van
Wilde gagel. De ondergroei bestaat vaak uit Pijpenstrootje, soms met nog soorten van
natte heide, zuur laagveen of venoevers.
Wilde gagel groeit overwegend op natte, voedselarme tot matig voedselrijke zand- tot
lichte zandleemgronden en op veen. Gagel kan ook voorkomen in oligotrofe broekbossen.
Moerasbos van breedbladige wilgen (rbbsf)
Officiële naam: Moerasbos van breedbladige wilgen
Beschrijving: Wilgenstruwelen op matig voedselrijke bodems met een permanent hoge
waterstand behoren tot dit type. De struiklaag bestaat uit breedbladige wilgen, meestal
Grauwe wilg, maar ook Geoorde wilg of Boswilg kunnen voorkomen. In de ondergroei
vind je soorten van moerasbossen zoals Gele lis, grote zeggesoorten, Bitterzoet en
Dotterbloem. Door de hoge waterstand gaat de successie naar een Ruig Elzenbos of
Mesotroof Elzenbroekbos traag.
Vochtig wilgenstruweel op venige en zure grond (rbbso)
Officiële naam: Vochtig wilgenstruweel op venige en zure grond
Beschrijving: De vochtige wilgenstruwelen op venige of zure grond worden
aangetroffen in voedselarme, vochtige tot zeer natte milieus. Naast Geoorde wilg, de
Natuurstreefbeelden ruigtes 48
enige kensoort, kunnen andere boomsoorten zoals Grauwe wilg, Zachte berk of
Sporkehout een belangrijk deel uitmaken van het struweel.
De ondergroei bevat voornamelijk soorten uit voedselarme moerasvegetaties, die vaak
met verminderde vitaliteit (zonder te bloeien) standhouden in de schaduw van de boom–
en struiklaag. Er zijn weinig of geen differentiërende soorten in de kruidlaag. Dit type
situeert zich vaak op de grens van voedselarme broekbossen en moerassen en treedt
daar veelal mantelvormend op.
Natuurstreefbeelden ruigtes 49
Natuurstreefbeelden
ruigtes
Natuurstreefbeelden ruigtes 50
Natuurstreefbeelden ruigtes
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van ruigtes
Ruigtes zijn vegetaties die gedomineerd worden door forse, hoge kruiden en grassen.
Deze kruiden en grassen sterven in de winter bovengronds af en vormen op die manier
soms dikke voedselrijke strooiselpakketten. Door die dikke strooisellaag kunnen soorten
van graslanden maar met moeite kiemen, de forse kruiden priemen hier wel elke lente
door. Dikke strooiselpakketten zorgen echter ook in ruigtes voor soortenarmere
vegetaties. Het afvoeren van het maaisel is dan ook nodig in dit soort type van
vegetaties.
Ruigtes ontstaan als het beheer extensiever wordt, als graslanden niet elk jaar meer
worden gemaaid en het strooisel zich opbouwt. Als het beheer helemaal wegvalt of nog
extensiever wordt, ontstaat struweel en uiteindelijk bos. Het is dus de opdracht om toch
een minimaal beheer te voeren.
Ruigtes kunnen heel bloemrijk zijn en ze zijn door hun voedselaanbod en beschutting dan
ook bijzonder belangrijk voor fauna. Het is een zeer geschikt landbiotoop voor amfibieën,
sabelsprinkhanen komen er in grote getale voor en ook voor veel vogelsoorten is het een
geschikt voedsel- en nestgebied.
Bijzondere ruigtes zijn boszomen, het zijn de kruidenrijke randen tussen de bosmantel
(struiken) en het open veld.
Natuurstreefbeelden ruigtes 51
Beheer van ruigtes
Cyclisch maaien
Met cyclisch maaibeheer wordt bedoeld dat de ruigte niet elk jaar volledig wordt
gemaaid. Jaarlijkse maaibeurten leiden namelijk tot graslandvegetaties. Bij de van
nature zeer productieve natte ruigtes wordt een cyclus van 2-3 jaar aangeraden, bij de
boszomen cycli van 2-5 jaar. Bij cyclisch maaibeheer wordt de te beheren oppervlakte
dus in twee tot vijf eenheden verdeeld met een evenwaardige oppervlakte of werklast.
Elk jaar wordt één van deze delen gemaaid met afvoer van het maaisel.
Vaak worden boszomen en ruigtes samen beheerd met graslanden die jaarlijks worden
gemaaid. Boszomen vormen de minder intensief gemaaide overgangen naar het bos.
Tussen waterloop en natte ruigte kunnen zich in het ideale geval ook onbeheerde maar
dynamische moeraszones bevinden, tussen bos en zoom bevindt zich in het ideale geval
ook een mantelvegetatie die bestaat uit struwelen of bomen in hakhoutvorm, die
eveneens in een cyclus van 7-10 jaar worden gekapt.
Aangezien de meeste soortenrijke ruigtes of boszomen vooral uit zomerbloeiers bestaan,
wordt de maaibeurt in de nazomer uitgevoerd (eind augustus tot half oktober). In deze
periode worden van nature ook de laagste grondwaterstanden gemeten, wat ook gunstig
is voor machinaal maaien en waardoor bodemschade of het wegzakken van
maaimachines vermeden kan worden.
Begrazing
Begrazing is een belangrijke maatregel voor grotere terreinen, waar voldoende ruimte is
om (op vaak niet te voorspellen plaatsten) ruigtes en boszomen te laten ontwikkelen. Dit
proces gaat ook gepaard met struweelvorming in deze ruigtes of langs bosranden. In
kleinere terreinen is cyclisch maaibeheer aan de orde.
Bij gestuurd of cyclisch graasbeheer worden veelal tijdelijke rasters geplaatst, dat is ook
meteen een van de grote nadelen, want dit vraag veel werk. Daarom wordt er best
geopteerd om de volledige natte ruigte om de 2-3 jaar (eventueel mee met aanpalend
grasland) te laten begrazen en niet jaarlijks te werken met een deel van het perceel. Dit
heeft vooral zin bij iets grotere terreinen (> 5 ha). Voor kleinere terreinen wordt best
enkel cyclisch maaibeheer voorzien.
In grote terreinen (> 10 ha) is een scheiding door rasters met andere begraasde
vegetatietypen niet nodig. Doordat het om extensieve begrazing gaat, worden bestaande
natte ruigtes in de oeverzone of bestaande boszomen niet elk jaar volledig afgegraasd.
In graslanden zullen zich op een tijdspanne van 10-15 jaar spontaan zoomvegetaties
ontwikkelen als de graasdruk lager is dan 125 graasdagen per hectare per jaar (0,3 GVE
(= grootvee-eenheden)/ha/jaar of 0,6 GVE/ha/zomerseizoen). In deze structuurrijke
zoomvegetaties ontwikkelen zich struwelen en individuele bomen of bosjes.
Natuurstreefbeelden ruigtes 52
Waterbeheer
De mooiste ruigtes ontwikkelen zich op vochtige, relatief rijke bodems. Die liggen vlakbij
waterlopen, regelmatig overstroomde gebieden of op plekken met een hoge
grondwatertafel. Waterbeheer zal erin bestaan te zorgen voor een voldoende hoge
grondwatertafel en waar nodig een regelmatige inlaat van niet verontreinigd water. Ook
een natuurlijk peilregime is belangrijk: hoge grondwaterstanden in het voorjaar en lagere
(maar niet te laag) in het najaar.
Maar ook langs matig voedselrijke boszomen kunnen zich mooie ruigtes ontwikkelen.
Deze zijn meestal niet aan grondwater gebonden.
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden Ruigtes
Moerasspirearuigtes (6430_hf)
Officiële naam: Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland en van montane
en alpiene zones, subtype: moerasspireaverbond.
Beschrijving: Dit zijn ruigtes op natte tot vochtige voedselrijke grond zonder een
duidelijk graslandkarakter. Typische soorten zijn Moersspirea, Poelruit en Moesdistel.
Deze ruigtes komen van nature voor in valleien en langs rivieroevers. Het betreft ruigtes
en zomen op natte, vaak stikstofrijke plaatsen, die in mindere of meerdere mate onder
invloed staan van overstromingen, hetzij door oppervlaktewater, hetzij door opstijgend
grondwater. Het habitattype is beperkt tot alluviale moerasvegetaties zonder een
duidelijk graslandkarakter (bv. geen dominantie van grassen of andere typische
graslandsoorten). Kensoorten zijn Moerasspirea, Poelruit, Adderwortel, Moesdistel, Harig
wilgenroosje, Echte valeriaan en Bosbies. Daarnaast komen veel andere ruigtekruiden
voor zoals Grote wederik, Gewone smeerwortel, Grote kattenstaart, Gewone engelwortel,
Moerasandoorn en Koninginnenkruid. Op voedselarmere bodems zijn deze ruigtes vaak
minder fors ontwikkeld. In deze vegetaties speelt Grote wederik vaak een dominante rol
en kunnen soorten voorkomen van voedselarme milieus zoals Pijpenstrootje,
Biezenknoppen, Melkeppe, Waternavel en Gespleten hennepnetel. Het
Moerasspireaverbond vormt een tussenstadium in de successie naar Elzenbroekbos
(habitattype 91E0).
Abiotiek: Hoewel dit type op natte en relatief rijke bodemtypes voorkomt, is er toch een
bovengrens wat fosfaat betreft. Zeker als de wat zeldzamere ruigtesoorten aanwezig zijn
moet opgelet worden met te fosfaatrijk overstromingswater. Wat het grondwater betreft
zijn er niet meteen bijzondere vereisten, als het maar niet te mineraalarm is. Qua
abiotiek komt deze ruigte overeen met het dotterbloemgrasland.
Beheer: Om deze ruigtes in stand te houden is een cyclisch kap- en maaibeheer
noodzakelijk, waarbij eventuele boomopslag om de 5-10 jaar verwijderd wordt. Maaien
Natuurstreefbeelden ruigtes 53
gebeurt best om de 2-3 jaar. Voor de fauna is een rotatiebeheer in dit geval steeds aan
te bevelen, zodat niet alles in hetzelfde jaar wordt gemaaid.
Ruigtes van het Harig wilgenroosjesverbond (6430_hw)
Officiële naam: Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland en van montane
en alpiene zones, subtype: verbond van Harig wilgenroosje.
Beschrijving: Het verbond van Harig wilgenroosje omvat natte ruigtes langs waterlopen
op voedselrijkere standplaatsen dan het Moerasspirearuigtes. Deze vegetaties zijn
voornamelijk gekenmerkt door de massale aanwezigheid en dominantie van Harig
wilgenroosje. In goed ontwikkelde gemeenschappen komen daarnaast ook Gewone
smeerwortel, Haagwinde, Moerasandoorn, Groot hoefblad en Koninginnenkruid voor.
Plaatselijk kunnen zeldzame ruigtesoorten zoals bijvoorbeeld Zomerklokje voorkomen.
Voedselrijke boszomen met minder algemene plantensoorten (6430_bz)
Officiële naam: Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland en van montane
en alpiene zones, subtype: nitrofiele boszomen met minder algemene plantensoorten.
Beschrijving: Nitrofiele (=voedselrijke) boszomen en -ruigtes komen voor langs
schaduwrijke randen van bossen of dreven, op zones die nooit overstromen. De
belangrijkste kensoorten zijn Grote brandnetel, Kleefkruid, Hondsdraf, Look-zonder-look,
Witte dovenetel en Zevenblad, naast soorten als Dagkoekoeksbloem, Geel nagelkruid,
Bosandoorn, Grote muur en Robertskruid. Maar om tot dit type te behoren moeten de
ruigtes ook een of meerdere zeldzame of bedreigde plantensoorten bevatten. Het gaat
o.a. om soorten als Kruidvlier, Gevlekte dovenetel, Kruisbladwalstro, Boslathyrus of
Gewone agrimonie.
Voedselrijke ruigtes herbergen doorgaans een grote faunistische diversiteit. Zonnige,
kruidenrijke zomen langs bosranden, met veel schermbloemigen en composieten,
trekken grote aantallen bloembezoekende insecten zoals vlinders en zweefvliegen aan.
Veel insecten van open milieus zijn op ruigtes aangewezen voor hun voortplanting:
doordat de vegetatie niet of slechts onregelmatig gemaaid of begraasd wordt, kunnen de
soorten er hun levenscyclus ongestoord voltooien. Ook de bodemactieve ongewervelde
fauna, o.a. spinnen, is doorgaans heel rijk aan soorten. De combinatie van voedselrijke,
natte ruigte en zonnige, bloemrijke graslanden en boszomen is het leefgebied van de
Spaanse vlag, een dagactieve nachtvlinder en bijlage 2 soort van de Habitatrichtlijn, die
bij ons aan de uiterste noordgrens van zijn areaal voorkomt. Andere vermeldenswaardige
vlindersoorten van dit habitattype zijn o.a. Kleine ijsvogelvlinder en Grote
weerschijnvlinder. Typische sprinkhanensoorten zijn Bramensprinkhaan en de zeldzamere
Greppelsprinkhaan, Moerassprinkhaan en Gouden sprinkhaan. Ook voor andere
diersoorten hebben ruigtes een grote waarde, waaronder tal van broedvogels zoals
Rietzanger, Blauwborst (bijlage 1-soort van de Vogelrichtlijn) en Paapje.
Natuurstreefbeelden ruigtes 54
Abiotiek: Langs bosranden en in open plekken in loofbos of in holle wegen of graften
komt het habitattype ook voor op matig vochtige, humeuze bodems, vaak op (licht)
beschaduwde standplaatsen.
Beheer: In essentie verschillen de maatregelen niet van het hierboven vermelde cyclisch
maaibeheer en de gestuurde of extensieve begrazing.
Aangezien zomen in of naast bos voorkomen, verschilt evenwel de ontwikkeling van dat
natuurtype. De ontwikkeling moet vaak voorafgegaan worden door het kappen van een
bosstrook, de meeste bossen hebben hooghout tot aan de bosgrens. Dit houdt een
definitieve kap in op kansrijke zones (zuidrand bv.) aan de bosrand, langs te smalle
paden en open plekken of langs waterlopen.
Indien voldoende ruimte kan je de bosrand ook extern van het bos laten ontstaan met
als groot voordeel dat je geen deel van het bos moet kappen. De grond waar je deze
bosrand laat ontstaan mag wel niet te voedselrijk zijn. Dit is vaak wel het geval bij
akkers of graslanden die onder landbouw zijn geweest. Wat structuur betreft kan je wel
een bosrand laten ontstaan maar een zeer soortenrijke ruigte is dan niet te verwachten.
Na het ontwikkelen van de zoom wordt er overgeschakeld op een cyclisch maaibeheer.
Ook kan een deel van de gekapte bosstrook worden beheerd als een hakhoutbos of als
cyclisch gekapte mantelvegetatie. Dit verhoogt de structuurrijkdom van de zoom en zijn
omgeving en de afwisseling in het lichtmilieu.
Moerasspirearuigte met graslandkenmerken (rbbhf)
Officiële naam: Moerasspirearuigte met graslandkenmerken
Beschrijving: Dit is een vegetatietype dat tussen vochtig hooiland en
moerasspirearuigte in zit. De bedekking met grassen (met uitzondering van riet en
rietgras) is hoger dan 30 %.
Natuurstreefbeelden heide 55
Natuurstreefbeelden
heide
Natuurstreefbeelden heide 56
Natuurstreefbeelden heide
Wat een heide juist is heb je reeds gezien in de cursus natuurmanagement basis. Herlees
dus dit deel in de basiscursus als je dit deel niet meer kent.
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van heide
Een heidevegetatie is te herkennen aan de aanwezigheid van dwergstruiken zoals
Struikhei en Gewone dophei. Naast deze dwergstuiken is Pijpenstrootje vaak de enige
soort met een hogere bedekking. Ook Adelaarsvaren of Bochtige smele kunnen veel
aanwezig zijn.
Wanneer meer dan 50 % van de heide wordt gedomineerd door de grassen
Pijpenstrootje, Bochtige smele en/of Struisgras is de heide niet meer in goede toestand.
Een heide in goede staat mag gerust een percentage aan grassen hebben maar de
bedekking van de voorgenoemde soorten moet variëren, zodat er delen zijn met weinig
vergrassing en sommige delen met wat meer.
Aan de hand van volgende kenmerken kan je beoordelen of de heide in goede staat is:
bedekking door dwergstruiken
bij droge heide de ouderdomsstructuur van Struikhei
verbossing
vergrassing
verruiging
invasieve exoten
voor de open landduinstreefbeelden is ook het % open begroeien en het %
kaal zand van belang
Bedekking door dwergstuiken
In goed ontwikkelde heidevegetaties zijn dwergstuiken abundant tot co-dominant
aanwezig. In vochtige heide gaat het over Struikhei en Gewone dophei. In droge heide
kan hierbij ook Blauwe bosbes, Rode dophei of Rode bosbes staan. De bedekking van al
deze dwergstuiken samen is een belangrijk structuurkenmerk voor heidevegetaties.
Ouderdomsstructuur van Struikhei
De levenscyclus van Struikhei kent vier fasen. Elke fase verschilt qua bedekking,
productie en bloei van Struikhei, maar ook qua microklimaat en soortensamenstelling.
Meer fasen betekent meer structuur en een hogere soortenrijkdom.
Natuurstreefbeelden heide 57
Figuur met de 4 fases van de levenscyclus van heide
Verbossing
Een heidelandschap is een open landschap dat zonder beheer evolueert naar bos. Om de
heide te behouden is actief beheer nodig dat de verbossing tegengaat. Een te hoog
percentage aan verbossing duidt daarom op een slechte staat. Bij verbossing rekenen we
alle boom- en struiksoorten (niet de dwergstuiken). Oude solitaire bomen en kleine oude
boomgroepjes (< 400 m2) worden niet meegerekend, deze zijn belangrijk voor fauna.
Aan de randen met bos is het ook belangrijk dat heide en bos geleidelijk in elkaar
overgaan via golvende bosranden en variaties in verbossing.
Vergrassing
Door verzuring, vermesting, verstoring van de waterhuishouding en slecht beheer kan
heide vergrassen. De belangrijkste soort hierbij is Pijpenstrootje, maar ook Bochtige
smele en Struisgras kunnen voor vergrassing zorgen. Wanneer meer dan 50 % van de
heidevegetatie bestaat uit één van deze grassen is de heide niet meer in goede toestand.
Natuurstreefbeelden heide 58
Verruiging
Vooral droge heide is gevoelig voor verruiging. De twee soorten die in de heide duiden op
verruiging zijn Braam en Adelaarsvaren. Vooral percelen die iets rijker zijn aan
voedingstoffen of voormalige bospercelen kunnen door deze soorten worden
gedomineerd.
Invasieve exoten
Grijs kronkelsteeltje (Campylopus introflexus) is een belangrijke invasieve exoot in droge
heide. Deze exoot verdringt andere mossoorten en neemt open zandbiotoop in.
Beheeringrepen bij heide
Begrazen
Begrazing is de belangrijkste basisbeheermaatregel in de heide. Er kan begraasd worden
met schapen, koeien, paarden en/of geiten. De begrazing kan heel het jaar rond
gebeuren (jaarrondbegrazing) of in een bepaalde periode (seizoensbegrazing). Op heide
wordt er gewerkt met één groot vast raster (dat nog kan opgedeeld zijn), met
verplaatsbare rasters of/en met een herder. Meestal is er een extensieve begrazing maar
soms is er op bepaalde delen een stootbegrazing om bijvoorbeeld vergrassing terug te
dringen. Runderen en schapen zijn het meest aangewezen. Paarden zijn goed als er veel
Bochtige smele is of als er ook een deel droge graslanden aanwezig zijn. Met geiten moet
je opletten want zij kunnen zeer selectief zijn en zo veel zeldzame planten opeten.
Hou bij begrazing rekening met:
Je kan de begrazing het best sturen met een herder en in minder mate met
verplaatsbare rasters.
In vochtige heide met veel lange grassen zoals Pijpenstrootje kan je beter
begrazen met runderen dan met schapen. Is de vegetatie laag genoeg dan
kunnen ook schapen worden ingezet. Je kan de vegetatie verlagen door eerst
te grazen met runderen of door te maaien.
Werk enkel met een vast raster en jaarrondbegrazing als het terrein meer dan
40 ha groot is.
Weet dat je elk jaar in de winter de grazers moet kunnen vangen en indien
nodig ontwormen.
Bij jaarrondbegrazing moet vaak zeer extensief worden begraasd, want in de
winter is er weinig eten op de heide. Dit kan opgelost worden als er ook
graslanden mee in het begrazingsblok zitten, of in de winter ter beschikking
worden gesteld voor de grazers. Het aanbieden van extra mineralen aan de
grazers kan nodig zijn.
Natuurstreefbeelden heide 59
De begrazingsintensiteit varieert best in ruimte. Dit kan door de grazers te
sturen door een herder, maar ook met een verplaatsbare rasters of het
opdelen van het vast raster in verschillende delen.
Grazers kan je aantrekken/sturen met drinkgelegenheid en brandplekken (met
fris groene vegetatie).
De begrazingsintensiteit varieert best in de tijd. In de maanden november tot
april is er niet veel voedsel beschikbaar op de heide, zeker niet als er veel
Pijpenstrootje staat. Als je werkt met seizoensbegrazing zal je dus vooral van
mei tot oktober begrazen. Bij jaarrondbegrazing kan je opteren om in het
groeiseizoen extra grazers in te zetten.
Optimaal wordt er ongeveer 60 % van de grassen gegeten en 30 % van
heidestruiken. Bochtige smele en Struisgrassen moet je al vanaf half mei
begrazen zodat ze niet in bloei komen, Pijpenstrootje begraas je best vanaf
half juni.
De begrazing moet resulteren in variatie in vegetatiestructuur met gebieden
die veel begraasd worden en gebieden die nauwelijks begraasd worden. Dit
moet je goed opvolgen en hieraan je begrazingsintensiteit in tijd en ruimte
aanpassen.
Je moet de begrazingsdichtheid goed bepalen en indien nodig bijsturen.
Richtcijfers geven is hier zeer moeilijk. Begrazingsdichtheden variëren van één
GVE/10 ha tot drie GVE/10 ha bij seizoensbegrazing (GVE = grootvee-
eenheid). Zoals reeds gezegd liggen deze aantallen in de winter veel lager en
is jaarrondbegrazing vaak enkel mogelijk als er ook graslanden mee in de
begrazing zitten of er zeer veel Bochtige smele aanwezig is.
Als je werkt met een herder, zorg je best voor een goede kaart met daarop
duidelijk het aantal graasdagen per zone. Een graasdag is gelijk een één dag
grazen met één schaap. Je werkt hier dus niet met GVE.
Gebruik ook andere beheertechnieken die aanvullend werken op begrazing.
Zet begrazing in op stukken die je eerst gemaaid, gebrand, gechopperd,
geplagd of gekapt hebt.
Scherm sommige delen af van begrazing tijdens het broedseizoen. Ook
belangrijke habitats voor reptielen of kwetsbare flora moet je afschermen.
Voordelen van begrazing:
Begrazing zorgt voor variatie in vegetatiestructuur.
Begrazing verjongt de heide.
Begrazing kan vergrassing tegengaan en zelfs terugdringen als men gericht
begraast op grassen. Dit via stootbegrazing met een herder of met
verplaatsbare rasters. Het best kan je hiervoor een aantal keer in het
groeiseizoen terugkomen op de plaatsen met een dominantie van grassen en
deze dan telkens intensief begrazen.
Begrazing zorgt voor mest wat essentieel is voor fauna en de paddenstoelen
die leven van mest.
Natuurstreefbeelden heide 60
Begrazing zorgt voor open plaatsen en paden waar de dieren veel lopen en
rusten of zelfs woelkuilen maken.
Nadelen van begrazing:
Begrazing op kleine terreinen is niet zo eenvoudig.
Grazers kunnen fauna zoals weidevogels verstoren en kwetsbare vegetatie
opeten of stuktrappen. Begrazing met een herder of uitrasteren kan dit
oplossen.
Alternatieven voor begrazing in de heide:
Als er een mogelijkheid is om te begrazen is begrazen het aangewezen
beheer.
Indien begrazing niet mogelijk is, zal je via maaien, plaggen en chopperen de
heide moeten verjongen. Dit moet op kleine schaal en in smalle stroken zodat
je toch voor enige structuurvariatie zorgt. De structuurvariatie van begrazing
kan je echter niet creëren met maaien, chopperen en plaggen.
Maaien
Het maaien van heidevegetaties wordt toegepast om de begroeiing te verjongen. Dit kan
zowel in droge als in natte heide. Het verjongen lukt wel alleen als de heideplanten
minder dan 15 jaar oud zijn. Er kan gemaaid worden met een bosmaaier,
trommelmaaier, vijzelmaaier of klepelmaaier. Het afgemaaide materiaal moet je
afvoeren. Het maaien gebeurt één keer om de 10 tot 15 jaar.
Bij het maaien van heide moet je letten op:
Geen te grote aaneengesloten oppervlaktes maaien, best in stroken van 5 tot
10 m. Als er veel gemaaid moet worden, kan je maaien volgens het
visgraatmotief.
Bij een te dikke strooisellaag (meer dan 4 cm) is maaien geen oplossing. Dan
wordt beter gewerkt met branden, chopperen of plaggen.
Als je grazers ter beschikking hebt laat je deze grazen op de gemaaide
stukken.
Het afgemaaide materiaal van goed ontwikkelde heide kan je gebruiken om
plag- of chopperplekken te enten. Dit doe je best in herfst bij regenachtig
weer, zodat schimmels en micro-organismen niet uitdrogen en mee geënt
worden.
Voordat je met stootbegrazing begint om vergrassing te verwijderen kan je
het perceel best eerst maaien.
Een robuuste klepelmaaier kan je ook wat lager instellen zodat deze juist in de
bodem gaat. Je bent dan aan het chopperen.
Maaien en chopperen in de heide doe je van juli tot maart.
Natuurstreefbeelden heide 61
Let bij het maaitijdstip op aanwezige doelsoorten. Zorg dat gewenste
plantensoorten in zaad staan. Gewenste diersoorten moeten mobiel zijn of niet
meer aanwezig zijn in de vegetatie (kunnen onder de grond zitten of
weggetrokken zijn naar een andere plek).
Voordelen van maaien:
De bodem wordt niet verstoord en er blijft strooisel liggen, wat beter is voor
heel wat bodemdieren.
Bij het maaien van Struikhei en Gewone dophei krijg je snel opnieuw
bloeiende planten wat landschappelijk mooi is en van groot belang voor
bloembezoekende insecten.
Er verdwijnen bij de afvoer van het materiaal voedingstoffen.
Bij kleinschalig maaien kan je zorgen voor meer structuurvariatie.
Het is een ingreep die je ook eenvoudig op kleine terreinen kan toepassen.
Nadelen van maaien:
Indien toegepast op een grote aaneengesloten oppervlakte krijg je
structuurarme gelijkjarige heide.
Het biotoop wijzigt drastisch van de ene dag op de andere, daarom moet je
het maaitijdstip goed kiezen.
Ten opzichte van branden neem je meer mineralen weg, wat in mineraalarme
systemen zoals de heide een nadeel is.
Alternatieven voor maaien in de heide:
Verjongen van de heide kan ook met begrazing. Maar maaien kan zeker ook in
gebieden waar begraasd wordt, het is dan een extra beheermaatregel die
zorgt voor extra biodiversiteit.
Verjonging van de heide kan ook met branden maar dit kan enkel in grote
heidegebieden. In deze grotere gebieden zal je zowel begrazen, maaien en
indien mogelijk branden.
Branden
Brandbeheer is tot 1980 een veel gebruikte beheertechniek geweest in de heide. Op dit
moment wordt deze techniek minder toegepast omdat bij brandbeheer de heide meer
zou vergrassen. Goed brandbeheer in combinatie met begrazing kan echter vergrassing
juist verwijderen. Het branden van de heide gebeurt in de winter als de vegetatie droog
is. Er wordt tegen de wind in gebrand en indien nodig wordt er een tegenbrand
aangestoken. Struikhei jonger dan 15 jaar zal bij een niet te intensieve brand opnieuw
uitlopen vanuit de wortels, oudere heide sterft meestal en zal kiemen vanuit het zaad.
Bij brandbeheer in de heide moet je letten op:
Natuurstreefbeelden heide 62
Je brandt tegen de wind in. Dit zorgt voor minder intensieve branden, zo kan
je de brand beter controleren.
Als ongeveer de helft van het perceel is afgebrand steek je een tegenbrand
aan om zo de brand gecontroleerd te stoppen.
De brandplek mag niet te groot zijn, maximaal 0,5 ha.
Rond de brandplek moet er een pad zijn zonder vegetatie of met gemaaide
vegetatie van 2 meter breed. Bij een gemaaid pad kan je best zorgen dat het
pad nat wordt gemaakt.
Rond zones die je niet wil afbranden maai je de vegetatie weg.
Je bent ten minste met twee en best met vier om de brand te controleren. Om
de brand te controleren heb je vuurzwepen nodig om het vuur waar nodig uit
te kloppen.
Je brandt enkel als de vegetatie droog is (best na 11 u) en in de winter. Vaak
is eind februari de beste periode.
Je brandt enkel als er een matige wind is van ongeveer 2 Beaufort.
Je zorgt voor goede communicatie, de nodige vergunningen en contacteert de
brandweer.
Na het branden moet er altijd aan begrazing worden gedaan.
Met het brandbeheer kan je de grazers sturen, brandplekken zullen fris groen
uitgroeien en grazers aantrekken. Als je elk jaar een aantal brandplekken
maakt zullen de grazers deze plekken meer bezoeken en andere plekken
minder intensief begrazen. Als je maar één brandplek hebt kan het zijn dat
deze te intensief wordt begraasd. Met een herder kan je dit natuurlijk sturen.
Voordelen van branden:
Het is een extra soort beheermaatregel die voor extra diversiteit zorgt.
Het zorgt voor verjonging van de heide.
Met de brand wordt er stikstof afgevoerd maar blijven nuttige mineralen en
fosfaat aanwezig, wat zeer belangrijk is in mineraalarme systemen zoals de
heide.
Het is een mogelijk alternatief voor plaggen en chopperen, welke wel
essentiële mineralen afvoeren en voor nog meer verstoring van de bodem
zorgen.
Het is een vrij goedkope beheertechniek.
Nadelen van branden:
Deze techniek is alleen geschikt voor grotere gebieden.
Er moet altijd kunnen begraasd worden na het branden.
Branden is schadelijk voor de aanwezige fauna en flora maar is minder
verstorend dan plaggen of chopperen.
Alternatieve voor branden:
Natuurstreefbeelden heide 63
Verjongen van de heide kan ook door begrazen of door maaien maar branden
geeft een ander resultaat en dus een extra variatie.
Bij chopperen blijft ook een deel van de humusrijke laag aanwezig maar dit
zorgt voor meer verstoring van de bodem dan branden.
Chopperen
Chopperen is het verwijderen van de vegetatie en een deel van de bovenste humuslaag.
Het kan worden toegepast tot een humuslaag van 4 cm. Het is een maatregel tussen
maaien en plaggen. De humuslaag wordt bij chopperen niet volledig verwijderd.
Chopperen gebeurt met een robuuste klepelmaaier waarbij de klepels een paar
centimeter in de bodem gaan. Het choppermateriaal wordt direct opgezogen en
afgevoerd. Chopperen kan je zowel in droge als vochtige heide, meestal wordt het
gedaan in heide die reeds vergrast is. In natte heide moet je wel zien dat het
choppertoestel niet te zwaar is voor de vochtige bodem. Hier moet je dan werken met
brede banden of met rupsvoertuigen.
Bij het chopperen van heide moet je letten op:
Geen te grote aaneengesloten oppervlaktes chopperen. Best in stroken van 5
tot 10 m. Als er veel gechopperd moet worden kan je chopperen volgens het
visgraatmotief.
Bij een te dikke strooisellaag (meer dan 4 cm) en te sterke vergrassing is
chopperen niet aan te raden.
Wanneer er in de heide snel bomen tot kieming komen moet je opletten met
chopperen want een chopperplek is vaak een ideale kiemingsbodem voor
bomen.
Het choppermateriaal kan je gebruiken om een plagplek te enten. Dit doe je
dan best op een regenachtige dag in de herfst zodat schimmels en micro-
organismen niet uitdrogen.
Chopperen is een nieuwe beheertechniek waar we nog niet zoveel ervaring
mee hebben.
Chopperen in de heide doe je van juli tot oktober.
Voordelen van chopperen:
Het is goedkoper dan plaggen en zorgt voor verjonging van de heide.
Het zorgt voor de afvoer van vrij veel voedingstoffen.
Het zorgt voor het verwijderen van de strooisellaag, maar niet de volledige
humuslaag. Hierdoor blijven een deel van de mineralen en fosfaat nog in de
bodem wat belangrijk is in mineraalarme systemen zoals de heide.
Natuurstreefbeelden heide 64
Nadelen van chopperen:
Net zoals bij plaggen wordt de bodem zwaar verstoord en de vegetatie volledig
vernietigd.
Chopperen is net zoals plaggen zeer destructief voor de fauna.
Ook al blijft een deel van de mineralen en fosfaat aanwezig er wordt ook een
vrij groot deel meegenomen.
Choppermachines maken de bodem uniform vlak en verwijderen microreliëf.
Alternatieven voor chopperen:
Indien de heide niet vergrast is kan je ze ook onderhouden door begrazing of
maaibeheer. Deze ingrepen zijn veel minder verstorend.
Vergrassing van de heide kan je ook tegengaan en terugdringen door gerichte
stootbegrazing.
Ook branden met daarna een goed begrazingsbeheer kan vergrassing
terugdringen.
Wil je echte kleinschalige pionierssituaties dan kan je beter kleinschalig
plaggen.
Plaggen
Bij plaggen wordt de bodem afgeschraapt en verwijder je al de vegetatie en het strooisel.
Meestal plag je tussen een diepte van 5 tot 10 cm om de vegetatiezode (dus ook de
wortels) te verwijderen. Het verwijderen van minerale bodem is niet de bedoeling. Op
zandgronden bekom je na het plaggen best een zwart-wit patroon, waarbij de zwarte
vlekken een dunne organische laag zijn met daarin zaden vanuit de zaadbank. Plaggen is
een beheertechniek die vooral wordt toegepast op de heide.
Bij plaggen hou je rekening met:
Reliëfvolgend plaggen net tot op de minerale bodem. Dieper plaggen zal de
aanwezig zaadbank volledig verwijderen.
Het laten liggen van een beperkte hoeveelheid organisch materiaal (zwart-wit
patroon) is nuttig voor herstel vanuit de zaadbank.
Kleinschalig plaggen of plaggen via een visgraatmotief is nodig zodat herstel
vanuit aanliggende niet geplagde delen mogelijk is.
Plaggen van nat naar droog zorgt voor een gradiënt op de plagplek welke
zorgt voor meer diversiteit.
Zorg ervoor dat je plagplek niet langdurig onder water komt te staan doordat
je een badkuip hebt gegraven. Indien je een soort badkuip hebt, zorg je voor
afwatering.
Kwetsbare populaties van fauna en flora mag je niet mee plaggen.
Zorg dat je bij het plaggen geen archeologische relicten stuk maakt.
Natuurstreefbeelden heide 65
Na het plaggen op arme zure droge zandgronden is het meestal nodig te
bekalken met ongeveer 2 ton kalk per ha.
Ook in natte heide kan bekalken nodig zijn, er moeten dan wel aanwijzigen
zijn dat je te maken hebt met een vochtige heide die oorspronkelijk op zwak
gebufferde bodem staat.
Plaggen in de heide wordt best gedaan van augustus tot oktober.
Het plagmateriaal van goed ontwikkelde heide kan je gebruiken om
plagplekken of afgegraven percelen te enten. Zo zullen de doelsoorten zich
sneller vestigen. Ongewenste soorten krijgen dan minder kans omdat de
gewenste soorten onmiddellijk de plaats innemen. Zo kan je hopelijk
voorkomen dat soorten als Pijpenstrootje of Bochtige smele (opnieuw) een
groot aandeel uitmaken van de vegetatie.
Voordelen van plaggen:
Er is een afvoer van veel nutriënten zoals stikstof maar ook fosfaat. Afvoer
van fosfaat is op zure arme zandgronden echter geen voordeel maar een
nadeel.
Het volledig verwijderen van strooisel en vegetatie is nuttig indien er een
ongewenste vegetatie aanwezig is. Dit is het meest nuttig bij een dominantie
van Pijpenstrootje, Pitrus en Bochtige smele.
Er ontstaat een pionierssituatie die nuttig is voor een aantal soorten.
Voorbeelden van pionierssituaties zijn open droge graslanden, open plekken in
de droge heide en open plekken met zonnedauw, Witte en Bruine snavelbies
en Moeraswolfsklauw in de natte heide.
Nadelen van plaggen:
Er is afvoer van veel mineralen die nodig zijn in mineraalarme systemen zoals
de heide.
Het is een zeer zware verstoring voor fauna en flora, op de plagplek zelf is
alles vernietigd.
Er ontstaat een kale bodem waarop veel bomen kunnen kiemen.
Het is een dure maatregel.
Werd vroeger en nu soms nog op veel te grote oppervlaktes toegepast.
Alternatieven voor plaggen bij heideherstel:
Intensieve stootbegrazing kan ook de vergrassing terugdringen.
Brandbeheer in combinatie met begrazing kan ook vergrassing terugdringen.
Voor kleinschalig plaggen (wat je doet voor het behouden van pioniersituaties)
zijn geen echte alternatieven en dit is ook geen probleem. Begrazing, recreatie
of windwerking kan wel zorgen dat de pioniersituatie langer standhoudt.
Natuurstreefbeelden heide 66
Boomopslag verwijderen
In open biotopen die niet elk jaar gemaaid worden kan het nodig zijn boomopslag te
verwijderen. Dit zijn vooral gebieden die beheerd worden met begrazing zoals heide, de
kustduinen en mozaïeklandschappen met grasland, ruigte en struweel. In al deze
biotopen zijn groepjes bomen, struweel en solitaire bomen belangrijke elementen in het
landschap voor de biodiversiteit. Het volledig verwijderen van alle opslag is dus niet
goed. Hoeveel opslag er in het landschap gewenst is, moet goed beschreven staan in het
beheerplan en gekoppeld zijn aan de doelsoorten. Wanneer het terrein voldoende groot is
kan je hierin variëren met grotere open plekken met nagenoeg geen opslag en plekken
met meer opslag ergens anders. In kleinere terreinen zal je een keuze moeten maken.
Maar altijd moet je bij de overgang van het open biotoop naar het bos zorgen voor een
geleidelijke overgang via een bosrand.
Bij het verwijderen van boomopslag let je op:
Niet alle boomopslag en struwelen moet je verwijderen. Hoeveel opslag er
mag staan moet goed beschreven staan in het beheerplan en kan variëren in
verschillende zones. Hoe dichter bij de bosrand hoe meer opslag je laat staan.
Jonge boompjes kan je verwijderen door begrazing of kunnen uitgetrokken
worden. Oudere boompjes tot ongeveer 1,7 m kan je best verwijderen met
een bosmaaier met een zaagblad. Tot een bepaald formaat kan je de
boompjes ook uittrekken met een kraan. Dikke en grote bomen zal je moeten
verwijderen met een kettingzaag.
Het afgezaagde of uitgetrokken materiaal moet je opruimen. Hier en daar kan
je hopen maken van houtig materiaal. Maar het meeste van het materiaal
moet je afvoeren. Af en toe kan je ook een volledige grote boom laten liggen.
Dikke bomen zaag je best af op een hoogte van 1,5 m of meer. Zo laat je een
stronk staan die nuttig is als rustplaats/uitkijkpost voor vogel, voor schimmels
en voor houtkevers. Zorg er wel voor dat deze stronken niet te veel in de weg
staan voor andere (latere) beheeringrepen.
Exotische en invasieve boomsoorten verwijder je altijd. In heide zijn Spork,
Lijsterbes en Zomereik zeer waardevol, dus laat zeker een aantal van deze
soorten staan.
Deze werkzaamheden worden in de wintermaanden uitgevoerd.
Herstel van de waterhuishouding
Goed ontwikkelde vochtige heide heeft een stabiel waterpeil nodig. Het geleidelijk
dempen of opstuwen van alle ontwateringsgreppels en –grachten tot het grondwater in
de winter en vroege lente aan het maaiveld staat is daarom nodig. In de zomer mag het
grondwaterpeil maximaal 30 cm wegzakken in zandgronden tot 50 cm als er wat meer
leem is. Voor veenvormende natte heide blijft het peil best heel het jaar nabij het
maaiveld.
Natuurstreefbeelden heide 67
Het kappen van bos en boomopslag in de nabijheid van en op de natte heide is ook
aangewezen. Zo zal de verdamping verminderen en dit heeft vrij snel een positief effect
op de grondwatertafel.
Met water dat van buiten de heide komt moet je wel opletten. Indien dit geëutrofieerd is
mag dit niet in de natte heide doordringen. Dit water kan je niet gebruiken om het
waterpeil te verhogen en wordt omgeleid zodat het buiten het heidegebied blijft.
Bij het herstellen van de waterhuishouding let je op:
Zorg voor een geleidelijke stijging van het peil. Dit door het peil maar enkele
centimeters per jaar te laten stijgen.
Zorg ervoor dat er geen grote delen in de winter volledig en lange tijd onder
water staan. Het peil moet in de winter komen tot aan het maaiveld.
Belangrijk is dat het peil in de zomer niet te diep wegzakt.
Gebruik geen gebiedsvreemd water dat geëutrofieerd is.
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden heide
Er zijn drie te kennen natuurstreefbeelden die bij de heide horen. Maar ook vegetaties
van de biotoopgroepen water (vennen), moeras (venen) en landduinen horen bij het
heidelandschap. De beschrijving van deze natuurstreefbeelden vind je bij deze
biotoopgroepen. Twee natuurstreefbeelden hebben een code die begint met 4 wat de
heide-codes zijn, 1 natuurstreefbeeld heeft een code welk begint met een 7 (7150), dit
zijn de moerassen. Maar het natuurstreefbeeld slenken en plagplekken (7150) komt
enkel voor in combinatie met vochtige heide daarom dat we dit hier behandelen.
Vochtige tot natte heide (4010)
Officiële naam: Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix.
Beschrijving: Vochtige heide komt voor op voedselarme zure zandgrond. De vegetatie
bestaat uit dwergstruiken van Gewone dophei en Struikhei, vaak met een goed
ontwikkelde moslaag met diverse soorten veenmossen en levermossen. Verder vind je er
soorten als Trekrus en Veenpluis. Naast deze soorten komen in goed ontwikkelde
vochtige heide ook zeldzamere soorten voor als Klokjesgentiaan, Beenbreek en Veenbies.
Mozaïeken van Pijpenstrootjevegetaties of Gagelstruwelen met natte heide behoren ook
tot het natuurstreefbeeld. Ook vegetaties die gedomineerd worden door Pijpenstrootje en
in een heidelandschap liggen, behoren tot dit streefbeeld, maar ze zijn wel een
gedegradeerde vorm.
Monotone Pijpenstrootjesvegetaties die niet in een heidelandschap liggen zonder
bijkomende typische soorten van natte heide, worden niet tot dit natuurstreefbeeld
Natuurstreefbeelden heide 68
gerekend. Ze behoren tot het natuurstreefbeeld ‘vegetatie gedomineerd door
Pijpenstrootje’.
Abiotiek: Vochtige heide komt voor op natte, voedselarme zure zandgrond, soms ook
leemhoudend zand of veen. De vegetaties zijn grondwaterafhankelijk.
Grondwaterstanden mogen niet te sterk fluctueren. Een kleine daling van de
grondwaterstand kan snel een verandering in de (dominante) soorten teweegbrengen.
Met vaak een dominantie van Pijpenstrootje als gevolg. Soortenrijke natte heide
vegetaties zijn gebonden aan zwak gebufferde bodemcondities.
Beheer: De twee belangrijkste beheermaatregelen voor de vochtige heide zijn het
herstel van de waterhuishouding en een begrazingsbeheer. Daarnaast worden alle andere
hiervoor vernoemde beheertechnieken ook toegepast.
Slenken en plagplekken op vochtige bodems in de heide (7150)
Officiële naam: Slenken in veengronden met vegetatie behorend tot het
Rhynchosporion.
Beschrijving: Dit natuurbeeld bestaat uit pioniergemeenschappen met zonnedauw,
Moeraswolfsklauw en Snavelbies op plaatsen met naakt veen zoals plagplekken of
periodiek overstroomde zandige oevers van vennen. Vaak komt het natuurbeeld slechts
over een geringe oppervlakte voor in combinatie met natte heide en vennen. Na enkele
jaren evolueren deze begroeiingen doorgaans naar natte heidevegetaties. Aan vennen of
in slenken in natte heide kunnen ze langer blijven voortbestaan onder invloed van
natuurlijke waterpeilschommelingen. Bij de indeling van de Natura 2000 habitats vind je
dit natuurstreefbeeld ook terug onder de venen.
Abiotiek: Natte tot vochtige voedselarme bodems. Vaak pioniersituaties.
Beheer: Kleinschalig plaggen in de vochtige heide en loodrecht op de oever van vennen.
Zorgen voor een goede waterhuishouding waarbij de natuurlijke schommelingen in de
waterstand hersteld worden.
Droge heide (4030)
Officiële naam: Droge Europese heide.
Beschrijving: Droge heidevegetaties worden gedomineerd door de altijdgroene
dwergstruiken van Struikhei. De vegetatie is vaak niet hoger dan 1 m. Plaatselijk kan
boom- of struikopslag aanwezig zijn. Deze halfnatuurlijke vegetaties zijn van nature rijk
aan mossen en korstmossen, vooral op oudere leeftijd als de heidestruiken openvallen.
Op arme, zure zandbodems is het aantal plantensoorten beperkt; op meer lemige
bodems en voormalig beakkerde heidebodems is de heidevegetatie doorgaans rijker aan
kruiden en grassen. Naast Struikhei komen in goed ontwikkelde droge heide soorten voor
Natuurstreefbeelden heide 69
als Stekelbrem en Kruipbrem. Grassen zoals Pijpenstrootje, Bochtige smele en Fijn
schapengras hebben steeds een gering aandeel in goed ontwikkelde heide.
Niet goed ontwikkelde droge heide kan je herkennen aan:
- dominantie van Pijpenstrootje en/of Bochtige smele
- dominantie van Adelaarsvaren en/of bramen
- te hoog aandeel van bomen en struiken
- een structuurloze gelijkjarige begroeien van Struikhei.
Abiotiek: Het habitattype komt meestal voor op droge, zure, voedselarme zandgronden.
Droge heiden kunnen ook voorkomen op iets voedselrijkere bodems als lemig zand en
zijn grondwateronafhankelijk, waarbij het grondwater meer dan een meter onder het
maaiveld kan wegzakken.
Beheer: de belangrijkste beheermaatregel is begrazing. Daarnaast worden alle hiervoor
beschreven beheertechnieken toegepast, behalve het herstel van de waterhuishouding.
Deze laatste beheertechniek is enkel van toepassing in de vochtige heide.
Natuurstreefbeelden heide 70
Natuurstreefbeelden landduinen 71
Natuurstreefbeelden
landduinen
Natuurstreefbeelden landduinen 72
Natuurstreefbeelden landduinen
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van landduinen
De natuurstreefbeelden van landduinen komen meestal voor in een heidelandschap. Maar
ook op plaatsen waar geen heide is, kunnen deze streefbeelden voorkomen. De
streefbeelden zijn altijd gebonden aan zure voedselarme en droge zangrond met een
beperkte humuslaag.
Duinhabitats worden van nature in stand gehouden door winddynamiek. Het zijn habitats
waarvan een deel van de bodem vaak niet begroeid is. Bij goed ontwikkelde
streefbeelden is er steeds een aandeel éénjarige planten. Bij deze streefbeelden is er
steeds een afwisseling tussen fixatie en dynamiek. Wanneer de dynamiek niet meer
aanwezig is, zal de vegetatie volledig sluiten en evolueren deze streefbeelden naar droge
heide of schrale graslanden.
Belangrijke kenmerken voor deze biotoopgroep zijn:
het aandeel open zand
het aandeel éénjarigen
de aanwezigheid van invasieve exoten
vergrassing
verbossing
Voor het streefbeeld duinheide zijn de kenmerken bijna hetzelfde als voor droge heide,
alleen moet er bij dit streefbeeld een aandeel zijn van open vegetatie en kaal zand.
Open zand en éénjarige plantensoorten
Bij alle streefbeelden van deze biotoopgroep is dynamiek belangrijk. Deze dynamiek
zorgt voor open zand en/of een groot aandeel éénjarige planten. Het percentage open
zand of het aandeel éénjarige planten is dan ook een belangrijk criterium voor goed
ontwikkelde streefbeelden.
Invasieve exoten
Grijs kronkelsteeltje (Campylopus introflexus) is een belangrijke invasieve exoot in al de
streefbeelden van deze biotoopgroep. Deze exoot zorgt voor een versnelde fixatie en dus
een vermindering van de dynamiek. Plaggen en zorgen voor voldoende dynamiek kan
deze exoot doen afnemen.
Natuurstreefbeelden landduinen 73
Verbossing
De streefbeelden open graslanden zijn vegetaties op dynamische milieus. Verbossing is
duidelijk een teken van fixatie en het verdwijnen van dynamiek. Verbossing moet dan
ook vermeden worden.
Vergrassing
Net zoals op de heide kunnen grassen een te groot aandeel innemen in de vegetatie. Het
gaat hier over de zelfde soorten als bij heide, met name Pijpenstrootje, Bochtige smele
en Struisgras.
Beheeringrepen bij landduinen
Uitzeven, frezen, eggen en ploegen van zandbodems
Wat: Zinvolle maatregel voor het herstel van open zandplekken in vegetatietypen uit de
eerste successiestadia, waarbij er nog geen sprake is van bodemvorming. Bij het
uitzeven van zand wordt het aanwezige plantenmateriaal (dood of levend) verwijderd
met een zeefmachine of stuifzandreiniger. Bij frezen wordt de bodem losgemaakt,
waardoor hij vatbaarder wordt voor wind. Eggen en ploegen beogen hetzelfde effect,
maar het resultaat is minder goed. Vanaf het stadium dat de vegetatie meer dan 70%
van de bodem bedekt, zijn deze maatregelen minder zinvol en is plaggen met inzet van
graafmachines de enige optie.
Frequentie: Eenmalig om verstuiving op gang te brengen, eventueel herhaald om de
drie tot vijf jaar voor het behoud van de specifieke pioniervegetaties met veel open zand.
Wanneer: Het hele jaar mogelijk. De zomer geeft meer kans op verstuiving, maar
verstoring van dieren is dan vaak groter.
Hoeveel: Maximaal enkele ha per jaar.
Machines en materialen: Zeefmachine, frees, schijveneg, ploeg.
Kleinschalig plaggen
Wat: Het verwijderen van de zode- en humuslaag op kleine plekken. Deze maatregel is
zinvol op kleine terreinen, kanaal- of wegbermen waar er geen andere bodemverstorende
dynamiek is (bv. door wind of begrazing).
Frequentie: Het plaggen moet gebeuren in een rotatiesysteem, waardoor ruimtelijk
verspreide plekken ontstaan met open zand, korstmosvegetaties, buntgras-heidespurrie-
en droge heidevegetaties. De plagfrequentie ligt daarom ook niet vast. Plekken waar
korstmosvegetaties ontstaan, moeten niet geplagd worden zolang ze niet verder
Natuurstreefbeelden landduinen 74
evolueren. Plekken waar zich heide ontwikkelt (5-15 jaar) kunnen opnieuw geplagd
worden. Plekken waar permanent pioniervegetaties gewenst zijn, worden om de drie tot
vijf jaar geplagd.
Wanneer: Herfst
Hoeveel: Plekken van minimaal 100 m² zijn wenselijk.
Machines en materialen: Graafmachine, vrachtwagen, plaggenschop.
Verwijderen van opslag van bomen en struiken
Wat: Voor het behoud van het mozaïek van Buntgras met korstmos- en heidevegetaties
is het van belang op geregelde tijdstippen lokale opslag van berken en vliegdennen te
verwijderen. Wanneer grote bomen verwijderd moeten worden, is de mate van
verstoring van belang. Goed ontwikkelde korstmossenvegetaties kunnen zich 15-20 jaar
en misschien wel langer handhaven. Hoewel ze open zand nodig hebben om zich te
vestigen, kan verstoring door het uitslepen van hout de vestiging van Grijs
kronkelsteeltje bevorderen. Daarom is zeker in gevoelige gebieden (met hoge
stikstofdepositie) voorzichtigheid geboden bij lokale kappingen. Anderzijds zijn solitaire
bomen zoals eiken, berken, maar ook solitaire vliegdennen, zeer belangrijk voor de fauna
(schuil- en broedgelegenheid, voedselvoorziening …). Het laten staan van dergelijke
bomen en lokale opslag draagt sterk bij aan het behoud van een gevarieerde fauna. Voor
paddenstoelen kunnen vliegdennen zowel op de toppen van duinen als in de laagten van
groot belang zijn. Een zorgvuldige afweging van de voordelen van kappen versus de
aantasting van huidige landschappelijke waarden en natuurwaarden is dus belangrijk.
Frequentie: Het kappen van lokale opslag in een rotatiebeheer met zo weinig mogelijk
verstoring lijkt een goede behoudsmaatregel. De frequentie wordt gevarieerd zodat jonge
opslag (0-5 jaar), jonge bomen (10-20) jaar en oudere bomen (> 20 jaar) verspreid in
het gebied blijven.
Wanneer: Herfst en winter
Hoeveel: Sterk terreinafhankelijk. Er wordt een grotendeels open uitzicht nagestreefd,
met slechts enkele bomen (0-5) of bomengroepjes (0-1) per ha.
Machines en materialen: Hoofdzakelijk handenarbeid, paard, ijzeren paard, kar.
Begrazen
Wat: Voor de inzet van grazers op voedselarme gronden zijn op zijn minst enkele
hectaren nodig (min. 5 ha). Naast het (zeer) kort houden van de vegetatie, is een matige
verstoring van de bodem wenselijk voor het behoud van het habitattype. Daarom wordt
best gekozen voor grazers die zeer kort kunnen grazen en tegelijkertijd geen te zware
Natuurstreefbeelden landduinen 75
bodemverstoring veroorzaken. Schapen en geiten zijn daarom het meest geschikt.
Begrazing met deze dieren lijkt vooral interessant om opslag van houtige gewassen
tegen te gaan, maar kan het dichtgroeien van open zandplekken niet altijd vermijden.
Over het algemeen is de fauna van stuifduinen gevoeliger voor de effecten van grote
grazers dan de vegetatie.
Maken stuifzandplekken deel uit van een groter gebied dat vrij begraasd wordt,
bijvoorbeeld een heide, en zijn het daarin de enige open en droge plaatsen, dan is de
kans niet gering dat deze plekken uitgekozen worden door de schapen om er gedurende
een deel van de dag te rusten. Sterke bemesting en totale vertrappeling van de
pioniervegetaties zullen dan het gevolg zijn. Dit moet vermeden worden, omdat dit het
verdwijnen van de korstmosvegetaties en de dominantie van Grijs kronkelsteeltje sterk
in de hand werkt.
Frequentie: Schapen en geiten kunnen jaarrond ingeschakeld worden. Als alternatief
kunnen de terreinen ook opgenomen worden in de trajecten van kuddes met herder (bv.
kanaalbermen), die dan frequent bezocht mogen worden (dagelijks).
Hoeveel: Middelgrote grazers zoals schapen: tot één dier/ha/jaar. Het vooropstellen van
een bepaalde graasdruk is echter zeer moeilijk, omdat de habitat bijna altijd samen met
andere vegetatietypen zal voorkomen (droge en natte heide, schraal grasland, open
bos). Daarom is het beter direct op het terrein zichtbare indicatoren te hanteren, zoals
het optreden van onbegroeide plekken, de hoogte van de vegetatie en de vitaliteit van
korstmosvegetaties. Aan de hand hiervan kan de graasdruk gestuurd worden. Zoals
hiervoor gesteld, moet er ook nagegaan worden of de stuifzandhabitat niet de enige
potentiële rustplaats is. Is dat het geval, dan moet de graasdruk zeer laag gehouden
worden, of moet men afzien van begrazing.
Machines en materialen: (Vang)rasters, veetransport (kar, vrachtwagen),
mineralenblok, permanente drinkplaatsen of –bakken.
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden van landduinen
Buntgraslanden op zandduinen (2330_bu)
Officiële titel: Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen,
subtype: buntgrasverbond.
Beschrijving: Het Buntgras ‘grasland' is een pioniersvegetatie op stuivend, droog, zuur
en voedselarm zand. Het komt slechts plaatselijk voor in de Kempen en aan de kust en
heeft daarom natuurbehoudswaarde. Slechts weinig hogere planten hebben zich kunnen
aanpassen aan dit extreme milieu. Gewoonlijk domineren korstmossen en mossen.
Kenmerkende soorten zijn Buntgras, Heidespurrie, Ruig haarmos en diverse
korstmossen.
Natuurstreefbeelden landduinen 76
Abiotiek: Op stuivend, droog, zuur en voedselarm zandgronden. Het type is
grondwateronafhankelijk.
Beheer: Op kleine schaal kan door uitzeven, frezen of plaggen de successie teruggezet
worden naar open zand. Zo kan dit natuurtreefbeeld zich opnieuw ontwikkelen. Voor het
open houden van de duinen via windwerking zijn grote aangesloten oppervlaktes nodig.
Voor zulke grote projecten worden experten geraadpleegd.
Dwerghavergraslanden (2330_dw)
Officiële naam: Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen,
subtype: dwerghaververbond.
Beschrijving: Ten opzichte van Buntgraslanden ontwikkelen deze graslanden zich op
iets voedselrijkere of licht leemhoudende zandgronden. De Dwerghavergraslanden zijn
lage vegetaties met een hoog aandeel éénjarigen. Kenmerkende soorten zijn Vroege
haver, Klein vogelpootje, Klein tasjeskruid en Dwergviltkruid. Maar soorten zoals Klein
tasjeskruid en Vroege haver kan je ook terugvinden in Buntgraslanden.
Indien er geen verstoring is van de bodem ontwikkelt het Dwerghavergrasland zich
verder naar een gesloten Struisgrasland. Vaak komt het in mozaïek voor met
Struisgraslanden.
Duinheide, Psammofiele heide (2310)
Officiële naam: Psammofiele heide met Calluna en Genista
Beschrijving: Dit heidetype komt voor op landduinen in het binnenland. De term
‘psammofiel’ verwijst naar het Griekse woord ‘psammos’, wat zand betekent. In
tegenstelling tot droge heide komt dit type uitsluitend voor op voedselarme, droge, zure
zandbodems zonder profielontwikkeling. Het gebrek aan bodemprofiel is typisch voor
geologisch jonge en/of door winddynamiek zeer dynamische zandafzettingen en duinen.
Dergelijke landduinen ontstaan als gevolg van zandverstuiving door natuurlijke processen
of door allerlei verstoringen (overbegrazing, brand, overbetreding).
De vegetatie lijkt sterk op deze van Droge heide (4030) maar er zijn meer plekken met
open zand. Duinheide komt meestal in mozaïek voor met Buntgrasland (2330_bu). De
kenmerkende soorten zijn dan ook een combinatie van Droge heide en Buntgrasland
zijnde Struikhei, Stekelbrem, Kruipbrem, Buntgras, Heidespurrie, Klein tasjeskruid en
Dwergviltkruid.
Abiotiek: Op droge, zure en voedselarme zandduinen zonder bodemprofiel en
grondwateronafhankelijk.
Beheer: hetzelfde als Droge heide, zie daar voor informatie over beheer.
Natuurstreefbeelden graslanden 77
Natuurstreefbeelden
graslanden
Natuurstreefbeelden graslanden 78
Natuurstreefbeelden graslanden
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van graslanden
Grasland is een biotoop met een vegetatie die gedomineerd wordt door grassen. De
meeste graslanden zijn cultuurgraslanden die in gebruik zijn voor de veeteelt,
bijvoorbeeld als weiland (waar vee graast) of als hooiland (waar gehooid wordt voor
wintervoer). In West-Europa kan grootschalig grasland enkel voorkomen onder menselijk
beheer, vandaar dat ze meestal halfnatuurlijke ecosystemen worden genoemd. Grote
graslanden komen hier van nature dus niet voor. Als een grasland niet wordt beheerd,
krijgen we een successie naar ruigte, struweel en uiteindelijk bos.
We overlopen eerst de belangrijkste eigenschappen en factoren.
Voedselrijkdom
Bij de meeste agrarische graslanden is de invloed van voedselrijkdom (bemesting)
allesoverheersend. De begroeiing bestaat daarom uit een gering aantal algemene
plantensoorten, ongeacht verschillen in grondsoort en vochttoestand. De gewasproductie
ligt dan op een hoog niveau en dat is ook de bedoeling, want het is de preferentiële
toestand voor landbouw. Echter, voor natuurbehoud streven we naar een rijkdom aan
soorten. Pas bij een relatief lage voedingstoestand van de bodem en een minder hoge
gewasproductie kunnen de verschillen in omgevingsfactoren wèl tot uitdrukking komen.
Er is dan sprake van een gebiedskarakteristieke, gevarieerde gras-kruidenbegroeiing met
minder algemene plantensoorten en de bijbehorende variatie aan dieren (vlinders,
sprinkhanen, weidevogels, bodemleven e.d.). Een instrument om aan te geven waar je
zit op de schaal tussen de meest vermeste graslanden en de zeer voedselarme, met
zeldzame soorten begroeide schraalgraslanden zijn de graslandfases (zie hieronder)
Structuur
Structuur van graslanden slaat op de gelaagdheid van de vegetatie. Zeker bij graslanden
op rijke bodem is meestal slechts één laag aanwezig. Pas als de dominante grassen het
opgeven, krijg je naast hogere grassen (Glanshaver, Grote vossenstaart) ook middelhoge
grassen (Reukgras, Kamgras) en eventueel ook een moslaag.
Open bodem en mossen
Bij heel schrale graslandtypes, zoals heischrale graslanden, is de bodem niet volledig
bedekt met vegetatie. Door dynamiek, zoals een lichte betreding door begrazing, door
overstroming of windwerking kan de bodem plaatselijk kaal zijn. Dit is geen nadeel maar
noodzakelijk voor de duurzame instandhouding van deze vegetaties. Kale plekjes zijn
niet enkel belangrijk voor kieming van planten, veel insecten maken er ook gebruik van
Natuurstreefbeelden graslanden 79
om op te warmen of nestholletjes te graven. Hiertoe mogen deze dynamieken echter ook
niet te intensief zijn. Door de schrale bodem is de heraangroei van de vegetatie immers
traag.
Verbossing en verbraming
Dit wordt als nadelig beschouwd bij graslanden. Een bomenrij, wilgenkoepel of hier en
daar wat grote bramen in een groter graslandcomplex zijn natuurlijk geen probleem,
integendeel. Ze vormen structuren die voor nestelende zangvogels, verpoppende vlinders
of roepende sabelsprinkhanen belangrijk zijn. Tenzij er weidevogels aanwezig zijn (zij
hebben zeer uitgestrekte open landschappen nodig), zijn zij een aanwinst voor de
biodiversiteit. Maar graslandsoorten zijn lichtminnend, het open karakter moet dus
behouden blijven.
Verbossing houdt een bedreiging in voor deze types omdat zoom- en ruigtevegetaties
vaak niet correct of intensief genoeg beheerd worden en doorschieten naar struweel of
bos waardoor een bosrand opschuift naar binnen
Vergrassing
Vergrassing klinkt wat raar als het over graslanden gaat. In deze context wordt een
verstoring bedoeld waarbij enkele dominante grassoorten de vegetatie overnemen zoals
gestreepte witbol. Dat is vaak een gevolg van verrijking van de bodem (die op zich een
gevolg kan zijn van verdroging maar meestal atmosferische depositie) en/of een te
extensief beheer. Deze factor wordt ook dominantie genoemd.
Vervilting
Als het gras niet gemaaid of afgegraasd wordt, leggen de halmen zich plat en ‘s winters
sterven ze af. Het resultaat is een dik pak opeengestapeld gras waarvan de onderste laag
maar langzaam verteert. Vervilting is een bijzondere vorm van vergrassing. Het hangt
dikwijls ook samen met de dominantie van een aantal grassoorten (bv. Gewoon
struisgras, Gestreepte witbol) die bovendien de grasmat in sterke mate gaan sluiten.
Vervilting treedt ook vaak op als gevolg van verzuring en/of atmosferische
stikstofdepositie.
Bij herstel van verruigde graslanden is het dan ook belangrijk deze viltlaag te
verwijderen. Dit kan door de eerste keer of keren voldoende laag te maaien zodat de
viltlaag mee wordt weggenomen met het hooibeheer.
Verruiging en verstoring
Verruiging is een wijziging in soortensamenstelling als gevolg van een (voormalige)
bodemverstoring, een wijziging in voedselrijkdom (bv. bemesting, bodemverdichting,
inbreng gebiedsvreemd bodemmateriaal, plotse en sterke verdroging …). Toename van
Natuurstreefbeelden graslanden 80
verruigingsindicatoren geeft een sterker signaal in voedselarme dan in voedselrijke
milieus. Het voorkomen van planten van rijkere milieus of verstoringen zoals Akkerdistel
in schrale graslanden wijst dus op verruiging
Vernatting en verdroging
Vooral grondwaterafhankelijke graslanden zijn gevoelig voor veranderingen in
grondwaterpeilen. Het gebeurt eerder zelden dat drogere graslanden te maken krijgen
met vernatting, hoewel het in het kader van overstromingsmaatregelen of herstel van
het vroegere peilbeheer wel kan gebeuren. Peilbeheer is bij nattere graslanden heel
belangrijk. Daarbij moet er niet enkel gelet worden op de waterhoeveelheid in het juiste
seizoen, maar ook op de kwaliteit. Ecosystemen die gebaseerd zijn op basenrijke kwel
kunnen snel degraderen als het water teveel opgehouden wordt. Daarbij gaat zuurder en
basenarm regenwater als een laag op het kwelwater liggen en brengt het buiten bereik
van de wortels. Zie ook Ecohydrologie in Natuurmanagement basis.
Algemene beheeringrepen bij graslanden
Hoofddoel van botanisch ontwikkelings- en onderhoudsbeheer is het tot stand brengen
van gevarieerde, bloemrijke graslanden. Veelal wordt gestart vanuit een soortenarme
vegetatie, bijna steeds veroorzaakt door een te grote voedselrijkdom. In het proces van
ontwikkeling van botanisch waardevolle graslanden door verschralingsbeheer kunnen we
een aantal fasen en graslandtypen onderscheiden. Deze fasen krijgen een nummer van 0
tot 5. De naam van deze fases staat los van de naam van de natuurstreefbeelden, het
geeft een indicatie waar het grasland zich bevindt tussen soortenarme startpositie en
einddoel (streefbeeld).
Fase Graslandfase Soorten per 25
m²
Soortenrijkdom
0 Raaigrasweide 5-10 zeer soortenarm
1 Grassen-mix 10-15 soortenarm
2 Dominant-stadium 10-15 soortenarm
Vanaf hier neemt de soortenrijkdom sneller toe
3 Gras-kruidenmix 15-25 matig soortenrijk
4 Bloemrijk grasland 20-40 soortenrijk
5 Schraalland Meer dan 30 soortenrijk tot zeer soortenrijk
In beginsel kan elk van de fasen het startpunt zijn. In de praktijk ligt het beginpunt vaak
in fase 0 of 1. De eindfase is afhankelijk van de bodem- en vochttoestand, maar meer
nog van het beheer en de correcte uitvoering hiervan. Op zandige bodems kan het
opschuiven naar interessante fases duidelijk sneller gaan dan op leem of klei, maar maai
op de verkeerde tijdstippen of voer het maaisel slecht af, en je blijft lang hangen bij
oninteressante fases.
Natuurstreefbeelden graslanden 81
De graslanden in de fasen 0, 1 en 2 kenmerken zich door een gering aantal vooral gras-
soorten. In fase 0 komt vooral Engels raaigras voor, een diepgroene blinkend wat vettig
aandoend gras. De grasmat is daardoor monotoon blinkend groen.
In fase 1 is de grasmat een lappendeken van enkele grassoorten. Ruw beemdgras is nu
het meest voorkomend. Het mozaïekpatroon van de grassoorten en dus groentinten is
grof. De kleuren variëren van licht- tot donkergroen. Her en der komen soms grote
plekken (haarden) van kruiden voor. Zo'n haard bestaat dan uit slechts één nitrofiele
soort zoals Kruipende boterbloem of Paardenbloem. Deze fase dus heel bloemrijk zijn,
maar het aantal soorten is laag, zowel qua planten als dieren.
Ook in fase 2 komen deze kruiden voor, maar omdat de voedselrijkdom nog verder
afgenomen is, worden de eigenschappen van de bodem steeds belangrijker, zelfs in die
mate dat bepaalde grassoorten kunnen domineren. De hoeveelheid voedsel is namelijk
groot genoeg om bepaalde soorten toe te laten zich zeer concurrentieel op te stellen.
Afhankelijk van de bodemsoort bestaat de grasmat dan voor meer dan de helft uit
Gestreepte witbol, Grote vossenstaart en/of Gewone glanshaver.
Gestreepte witbol heeft een zeer brede ecologische amplitude qua bodem- en
vochtvereisten. Het is een van de weinige grassen met een permanente zaadvoorraad in
de bodem. Daarom is het vaak de eerste opvolger van uit cultuur genomen graslanden.
Grote vossenstaart komt vooral voor op zwaardere bodems (zandleem, leem, klei) op 's
winters overstroomd grasland. Gewone glanshaver komt vooral voor in wegbermen en op
dijken. Het wordt op zowat alle (vochtige) bodems aangetroffen behalve op de arme
zandbodems.
Pas vanaf fase 3 (gras-kruidenmix) neemt de botanische betekenis van de graslanden
sterk toe. Het aantal soorten stijgt omdat de voedselrijkdom niet toelaat dat een of
enkele soorten domineren over de rest. De hoogproductieve grassen blijven aanwezig
maar domineren niet meer. Laagproductieve grassen nemen nu de plaats in (Gewoon
reukgras, Rood zwenkgras, Gewoon struisgras). Aangezien deze plantensoorten niet
dominant zijn, laten ze veel ruimte voor kruidachtigen en schijngrassen zoals zegges.
Natuurstreefbeelden in goede toestand bevinden zich steeds in fase 4 en de schrale types
(ondermeer blauwgraslanden, heischrale graslanden) in fase 5. Dat wil in de praktijk
zeggen dat de bodem meestal flink moet verschraald worden.
Maaien
Maaien en afvoeren onttrekt voedingsstoffen aan de grond. Als we niet bemesten als
compensatie kunnen we spreken van verschraling. Verschralingsbeheer is nodig als de
bodem te rijk is om alle soorten van het natuurstreefbeeld kansen te geven. Zo lang dit
het geval is, is maaien en afvoeren aan de orde. Bij overdreven grote voedselrijkdom
Natuurstreefbeelden graslanden 82
(voormalige akker), kan zelfs plaggen of afgraven nodig zijn. De afname van vooral
fosfaat in de bodem is beperkt met enkel maaibeheer.
Eenmaal de doelen bereikt, wordt dikwijls nog gemaaid om de atmosferische depositie te
compenseren en verbossing tegen te gaan. Het aantal maaibeurten neemt in de tijd wel
af, van driemaal (of meer) per jaar (fase 0) tot eenmaal per jaar (fase 5).
Het succes van verschralen door maaien verschilt per bodemtype. Bij klei- en
veengronden onder matig droge tot droge condities wordt dit proces tegengewerkt. Het
natuurlijk voedingsstoffenleverend vermogen van deze gronden leidt, in combinatie met
depositie vanuit de lucht, tot een relatief trage bodemverschraling. Op zandbodems kan
echter binnen de paar jaar flink succes worden geboekt.
Naast de hoeveelheid afgevoerd materiaal beïnvloedt ook het maaitijdstip de gras-
kruidenverhouding en de onderlinge grassenconcurrentie op een directie manier. Het
effect hiervan wordt meestal onderschat. Een voorbeeld: Gestreepte witbol kent een
sterke groei in de maand mei, gevolgd door de bloei einde mei en zaadzetting begin juni.
Einde mei zitten de reserves van de plant bovengronds zonder dat er al zaad is gevormd.
Door te maaien einde mei kan deze plant geen zaad meer vormen. Hergroei gaat trager
omdat hij zijn voorraad kwijt is. Maaien na 15 juni zal deze plant echter bevoordeligen, al
het zaad is reeds gevallen een deel van de reserves zit terug in de wortelstokken. Te laat
of te vroeg maaien zorgt dus voor een zeer trage vooruitgang in het halen van de
beheerdoelstellingen.
Wat de zaadzetting van de kruidachtigen betreft (de zogenaamde reden om te maaien na
15 juni), de meeste kruiden uit de fasen 3 en 4 kennen een trage voorjaarsontwikkeling
Na een maaibeurt einde mei groeien deze kruiden relatief snel terug door en kunnen zelfs
zo de hergroei van de tot dan toe dominante grassoorten helpen onderdrukken. Ze
bloeien vervolgens alsnog en zetten zaad in de vroege zomer.
Naarmate de fases opschuiven moeten echter het maaitijdstip worden verlaat, aangezien
de gras- en kruidensoorten alsmaar later in zaad komen. Door de lagere
voedselhoeveelheden duurt het langer voor de plant aan bloei en zaadzetting kan
beginnen. Bij sommige natuurstreefbeelden kan er rekening gehouden worden met
specifieke plantensoorten zoals Grote pimpernel. Hieronder een schema met
maaitijdstippen per fase. Besef wel dat het juiste tijdstip afhangt van de
weersomstandigheden in het voorjaar (koel of warm, droog of vochtig) en op het
moment van maaien (droog weer). In de eerste fases zijn er drie maaibeurten, in
schraalland slechts één.
Natuurstreefbeelden graslanden 83
Van belang is ook dat de grasmat voldoend kort de winter in gaat om vervilting te
voorkomen. Een vervilte grasmat is nadelig voor zaadkieming en ontwikkeling van jonge
planten.
Vroeger maaien kan overigens in conflict zijn met het belang van weidevogels. Als er
echter bewust gekozen is voor een botanische hoofddoelstelling dan is uitstel van maaien
ter bevordering van het broedsucces niet verstandig. De botanische ontwikkeling valt stil
en de doelstelling wordt bij lange na niet gehaald. Er moet dus gekozen worden.
Sommigen gaan toch vroeg maaien als er al weidevogels voorkomen en passen
nestmarkering toe. Het effect hiervan is echter niet groot. Bovendien hebben de kuikens
van weidevogels erg veel insecten nodig, die pas massaal aanwezig zijn bij de hogere
fases. Als fase 3 en 4 bereikt zijn, valt het maaitijdstip volgens schema na 15 juni. Het is
dan wel raadzaam bij de keuze van het maaitijdstip rekening te houden met eventueel
aanwezige weidevogels. Maaien vóór 1 juli is voor deze soorten erg nadelig. In de meeste
gevallen moet gekozen worden tussen weidevogelbeheer en botanisch beheer.
Ten slotte kan een volledig terrein in één keer maaien nadelig zijn voor kleinere dieren,
die hun habitat verdwenen zien. Een ideaal vlindervriendelijk grasland heeft veel
bloemen en structuur (lang en kort gras) en is afgeboord met houtkanten, struwelen of
ruigtes. Door te maaien worden bloemen weggehaald alsook een flink aandeel rupsen,
eieren en poppen. Niet alles ineens maaien (gefaseerd maaien) of een lage dichtheid aan
vee erop zetten (extensief begrazen, zie verder) is voor graslandvlinders beter.
Begrazen
Begrazing verschraalt niet of nauwelijks. Hoogstens is er een verschuiving in
nutriëntengehalte doorheen het terrein. Bijvoorbeeld van plaatsen waar gegraasd wordt
Natuurstreefbeelden graslanden 84
naar de latrine en/of slaapplaatsen. Vooral paardachtigen grazen erg kort, maar gaan
zelden uitwerpselen deponeren op graasplaatsen. Ook een herder met een passerende
schaapskudde kan een bepaalde verschraling veroorzaken. Bij jaarrondbegrazing met
runderen is er geen verschralend effect.
Begrazing wordt daarentegen meestal ingezet om een variatie in ruimte en tijd te
verkrijgen in de vegetatie. Een gemaaid hooiland kent in de tijd enorme variaties (eerst
vlakdekkend bloemrijk tot volledig kort gemaaid). Een begraasd grasland met lage
veebezetting en diverse soorten grazers daarentegen is een permanente afwisseling van
kort grasland, lang grasland, ruigtes en struikgewas. Hier en daar zijn er kale
woelplekken, betredingsplekken, latrines etc. waardoor de structuurvariatie heel groot is.
Bijkomende troef is er de mest die verwerkt wordt door een hele reeks organismen zoals
vliegen en kevers, wat de biodiversiteit en het voedselaanbod voor bv. weidevogels en
vleermuizen ten goede komt. De meeste gedomesticeerde grazers worden echter
ontwormd en krijgen diergeneesmiddelen, waardoor de mest in het beste geval
oneetbaar of zelfs giftig wordt voor insecten. Dat heeft een sterk effect op de wilde
mestfauna. Soorten die grote insecten als mestkevers eten zoals klauwieren en grotere
vleermuissoorten zijn in Vlaanderen onder meer daardoor erg zeldzaam geworden.
Dieren op stal houden terwijl ze ontwormd worden is een van de mogelijke oplossingen,
maar bij grote gebieden met halfwilde grazers niet steeds makkelijk.
Het probleem bij de planning van begrazing is de ideale veebezetting. Is die te laag, dan
zal het gebied stilaan verbossen. Is die te hoog, dan is er weinig variatie door
overbegrazing. Van nature trekken de grazers rond van wintergebieden naar
zomergebieden, worden ze opgejaagd door roofdieren, sterven ze massaal af bij heel
strenge winters … Dat zijn allemaal natuurlijke processen die wij in de relatief kleine
reservaten niet kunnen toelaten. Vandaar dat de veebezetting zo nauw kan steken.
De Vlaamse graslanden worden in de eerste plaats begraasd door runderen. Tot voor
enkele tientallen jaren waren er vooral lokale dubbeldoelrassen, die redelijk wat melk
produceerden, maar ook voor het vlees werden gehouden. Nu is het aantal courant
gehouden rassen globaal genomen verminderd en is er meer specialisatie. De standaard
melkkoe behoort tot het ras Holstein en enkele rassen zoals Belgian blue en Limousin
worden voor het vlees gehouden. Op zich graast elke koe hetzelfde, maar productief vee
kan meestal niet zelf bevallen, heeft veel zorg nodig en maakt weinig vet aan, waardoor
ze in de winter niet buiten kunnen gehouden worden. Voor seizoensbegrazing is dat niet
zo'n probleem, maar voor jaarrondbegrazing (zie verder) zijn deze rassen niet geschikt.
In het natuurbeheer worden daarom meestal zelfredzame rassen gehouden die de
winterkou moeiteloos trotseren en zelfstandig kunnen kalven. In heel wat
natuurgebieden zijn uit Schotland afkomstige runderrassen aanwezig: Galloway, Schotse
hooglander en Aberdeen Angus. Ook bij de paarden zijn enkele rassen populair: de
Shetlandpony en de Poolse Konik, die nog het dichtst bij de oorspronkelijke wilde tarpan
zit. Op de schraalste terreinen wordt de voorkeur gegeven aan schapen, terwijl ezels en
Natuurstreefbeelden graslanden 85
geiten weinig gebruikt worden, vooral dan in meer ruige situaties met veel struwelen
zoals duinbossen.
De regelgeving voor grazers in natuurgebieden is in Vlaanderen dezelfde als voor de
veehouderij in de landbouw. Zo moeten runderen, schapen en geiten oormerken dragen
en zijn een aantal veterinaire onderzoeken verplicht. De meeste begraasde
natuurgebieden worden beheerd in samenwerking met lokale landbouwers door middel
van concessies, gebruiksovereenkomsten of de traditionele landbouwpacht. Op veel
plaatsen wordt de begrazingsdruk begrensd en dit wordt gewoonlijk uitgedrukt in
grootvee-eenheden per ha of GVE. 1 GVE komt overeen met een volwassen koe of drie
volwassen schapen.
Er zijn verschillende manieren om grazers in te zetten. Bij jaarrondbegrazing zijn de
dieren in alle seizoenen aanwezig binnen een vast raster. In de winter moeten ze
overleven van het dode gras, wat vervilting tegengaat.
Bij seizoensbegrazing zijn ze slechts aanwezig in een bepaalde periode van enkele
maanden. Meestal betreft dit nabegrazing in het najaar, waarbij in het voorjaar gemaaid
wordt. De grazers zorgen er dan voor dat de vegetatie korter de winter ingaat. Dikwijls
wordt hiervoor een beheerovereenkomst met een boer gesloten.
Bij stootbegrazing zijn de grazers slechts enkele dagen tot enkele weken aanwezig,
eventueel binnen een op maat geplaatst tijdelijk raster. Hierbij wordt de vegetatie op
korte tijd erg kort begraasd. Ook soorten die niet graag gegeten worden, kunnen zo
worden opgeruimd door de dieren iets langer te laten staan.
Hoewel begrazen minder intens lijkt dan maaien, moet het werk niet onderschat worden.
Begrazen vraagt de aanleg en onderhoud van een stevig raster, veilige toegangspoorten
voor beheerders en publiek en de aanleg van een vangkraal. De dieren moeten jaarlijks
gevangen worden om te ontwormen en om jonge dieren te oormerken, bij paardachtigen
moeten de hoeven gekapt worden, schapen worden geschoren enzovoort. Maaien en
afvoeren is dus niet per se meer werk en leidt vooral voor botanisch beheer tot betere
resultaten.
Maaien en hooien Extensieve begrazing
Afvoer van voedingstoffen Relatief efficiënt Weinig
Structuurdiversiteit Klein Groot: mozaïekstructuur
Voorkomen van gradiënten Weinig: uniform beheer Veel
Grenzen met omgeving Scherp Kunnen geleidelijk zijn
Bloemenrijkdom Groot Kleiner
Mate van zelfregulatie Klein Relatief groot
Voorspelbaarheid Meer Weinig
Vergelijking effecten van maaien en hooien en van extensieve begrazing
Natuurstreefbeelden graslanden 86
Waterbeheer
Waterbeheer is uitgebreid aan bod gekomen in Natuurmanagement I (zie
https://www.ecopedia.be/traject/biotoop-moeras-en-water). We nemen hier een stuk
tekst over die van toepassing is op dit hoofdstuk.
Vegetaties van gebieden met een hoge grondwaterstand, bijvoorbeeld door kwel, zijn
dikwijls rijk aan soorten. Afhankelijk van de samenstelling van het kwelwater (eerder
zuur, kalkrijk, ijzerrijk, beide) zijn andere vegetatietypes te verwachten. Even belangrijk
is hoeveel kwelwater er bovenkomt en de schommelingen daarvan. Soms komt kwel
nauwelijks tot de wortelzone, terwijl het in andere situaties echte moerassen vormt. Welk
water wanneer ter beschikking is zal het vegetatietype bepalen.
Als beheerder is het dus interessant te weten hoe het met het grondwater gesteld is,
want je kan niet naar een vegetatietype streven (natuurstreefbeeld) als dat niet in
overeenstemming is met de hydrologie van het gebied.
Die hydrologie kan je maar te weten komen door metingen te doen. We willen weten hoe
diep het grondwater zit en hoe het gedurende het jaar schommelt. Daarvoor werk je met
peilbuizen of piëzometers. Je zal over langere tijd metingen moeten doen, want de
situatie kan jaar per jaar nogal verschillen onder invloed van het weer. Iemand met
plantenkennis kan overigens aan de vegetatie ook heel wat afleiden, maar verandering
van de vegetatie na verdroging gaat met vertraging. Bij metingen zie je meteen als er
problemen zijn.
Bij graslanden in agrarisch gebied is het dikwijls zo dat de jaarvariatie in peilen niet de
natuurlijke cyclus volgt. In het voorjaar staat van nature het water het hoogst, en de
nazomer het laagst. Landbouwers zien graag net omgekeerde, een lage stand in het
voorjaar om de bodem te kunnen bewerken en een hogere stand in de nazomer als de
gewassen aan het afrijpen zijn. Dit heeft zijn effect op de omliggende gebieden. Het is
voor een beheerder met een relatief klein gebied niet mogelijk dat op te lossen. Het
opstuwen van beekjes heeft ook weer zijn effect op het omliggende gebied. Bovendien is
opstuwen voor een hogere grondwatertafel niet steeds aangeraden, want zo wordt veel
relatief zuur regenwater tegengehouden. De laag regenwater duwt het kwelwater naar
beneden, buiten de wortelzone van de planten. Dit zorgt voor een verandering van de
vegetatie.
Een goed peilbeheer is niet eenvoudig, maar wel noodzakelijk voor
grondwaterafhankelijke natuurstreefbeelden.
Natuurstreefbeelden graslanden 87
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden Grasland
In deze cursus komen enkel de voor het examen te kennen types voor. Ga naar
ecopedia.be voor een volledig overzicht van de natuurstreefbeelden voor Vlaanderen.
In deze lijst vind je zowel Natura 2000 habitats als Regionaal belangrijke biotopen. De
eerste hebben een nummer, eventueel gevolgd door een extra indeling (zoals 641_ve),
de tweede hebben een code die begint met ‘rbb’.
Sommige types moet je wat uitgebreider kennen dan andere, dan verwachten we dat je
naast een korte beschrijving ook het beheer en een paar kensoorten kent. De soorten die
opgegeven zijn, moet je qua naam kunnen koppelen aan het betreffende natuurtype. Een
aantal daarvan moet je ook op het zicht kunnen herkennen, die soorten vind je in een
aparte soortenlijst.
Voedselarm of voedselrijk
In natuurmanagement basis heb je reeds het verschil geleerd tussen voedselrijke en
voedselarme graslanden. We herhalen hier kort nog even de soorten die wijzen op rijkere
gronden en op armere bodems.
Soorten die meestal voorkomen op matig voedselrijke gronden zijn: Veldzuring,
Pinksterbloem, Scherpe boterbloem, Rode klaver, Knoopkruid, Margriet, Glanshaver,
Gestreepte witbol en Grote vossenstaart.
Soorten van armere gronden zijn: Hazenpootje, Zandblauwtje, Muizenoor, Grasklokje,
Gewoon biggenkruid, Klein vogelpootje, Tormentil, Liggend walstro, Tandjesgras,
Borstelgras.
Natuurlijk zijn er graslanden waar je zowel soorten zal vinden van wat rijkere gronden en
soorten van armere gronden.
Blauwgraslanden en Veldrusgraslanden (6410_ve en 6410_mo)
Officiële naam: Grasland met Molinia op kalkhoudende, venige of lemige kleibodem
(Molinion caeruleae) subtype: blauwgrasland (6410_mo) en
subtype: basenarme Molinion-graslanden, inclusief de veldrusassociatie (6410_ve).
Beschrijving: Blauwgraslanden of vochtige schraallanden zijn onbemeste, één keer per
jaar gehooide graslanden die 's winters plasdras staan en 's zomers oppervlakkig
uitdrogen. We onderscheiden in Vlaanderen twee types blauwgrasland als
natuurstreefbeeld. Een streefbeeld met basenrijke kwel en een tweede met basenarme
kwel.
Natuurstreefbeelden graslanden 88
Blauwgraslanden danken hun naam aan de aspectbepalende (groen)blauwachtige kleur
door de aanwezigheid van soorten als Pijpenstrootje, Blauwe zegge, Zeegroene zegge,
Blonde zegge, Tandjesgras en Blauwe knoop. Blauwgraslanden kunnen echter ook bruin
ogen door de aanwezigheid van mossen en soorten als Biezenknoppen. Blauwgraslanden
zijn mesotroof, dus matig voedselrijk tot voedselarm maar niet zeer voedselarm. Ze
zitten tussen de Dotterbloemgraslanden (voedselrijker) en de Vochtige heischrale
graslanden (voedselarmer). Ze hebben dan ook soorten die in beide van deze
streefbeelden ook voorkomen.
Droog heischraal grasland (6230_hn)
Officiële naam: Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems van berggebieden
(en van submontane gebieden in het binnenland van Europa), subtype: droge heischrale
graslanden.
Beschrijving: Heischrale graslanden zijn vegetaties op voedselarme, meestal (zwak)
zure, lemige zandbodems waarin grassen zoals Borstelgras, Tandjesgras, Pijpenstrootje
en struisgrassoorten domineren, maar waarin kruiden en heidestruiken eveneens talrijk
aanwezig kunnen zijn. Het betreft soortenrijke graslanden met een gesloten grasmat.
Soorten van heischrale graslanden prefereren minder zure, meer gebufferde bodems dan
soorten van de heide. Heischrale graslanden ontstaan vaak door het maaien, betreden,
beweiden, plaggen, afbranden of verstoren van heidevegetaties.
Enkele kensoorten voor heischraal grasland (vochtig en droog) zijn o.a. Borstelgras,
Hondsviooltje, Liggend walstro, Tandjesgras, Tormentil, Stijve ogentroost. Kenmerkend
voor het droge type zijn onder meer Mannetjesereprijs, Klein vogelpootje en
Zandblauwtje. In het Droog heischraal grasland domineert Struikhei niet, maar is
gewoonlijk wel aanwezig.
Dit graslandtype vind je vaak in hetzelfde landschap als droge heide, maar het komt bv.
ook op bospaden voor. Alhoewel deze vegetatie in Vlaanderen zeldzaam is komt ze toch
het meest voor van alle types heischraal grasland.
Abiotiek: Heischrale graslanden zijn gebonden aan onbemeste, matig zure tot neutrale,
droge tot vochtige gronden en komen meestal voor op lemige zandgronden of
uitgeloogde zandleemgronden, maar soms ook op zand of veen. De bodems zijn minder
zuur (pH 4-6,5) in vergelijking met heide. Bij droog heischraal grasland bevindt de
grondwatertafel zich buiten het bereik van de vegetatie.
Beheer: Maaien is de meest aangewezen beheervorm, zeker voor kleine relicten. Hierbij
wordt er één keer per jaar gemaaid in september, dan hebben alle plantensoorten zaad
gezet. Voor grotere gebieden is eventueel een combinatie mogelijk met nabegrazing. Ook
extensieve seizoensbegrazing kan een geschikte beheersvorm zijn.
Natuurstreefbeelden graslanden 89
Het instandhouden of ontwikkelen van mozaïeken van open plekken, ruigtes en zomen
en overgangen naar andere waardevolle habitattypes is belangrijk voor de rijke,
ongewervelde fauna.
Intensieve betreding of frequente bodemverstoring dienen vermeden te worden. In
verruigde vegetaties is herstel van de soortenrijkdom mogelijk door gerichte
beheersmaatregelen, zoals maaien en nabeweiden, al dan niet in combinatie met
kleinschalig plaggen. In de aanvangsperiode is vaak een intensief beheer nodig om
woekering van Adelaarsvaren, bramen of Amerikaanse vogelkers tegen te gaan.
Soortenrijke graslanden van zure bodems, subtype struisgrasland (6230_ha)
Officiële naam: Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems van berggebieden
(en van submontane gebieden in het binnenland van Europa), subtype: soortenrijke
graslanden van het struisgrasverbond.
Beschrijving: Soortenrijke struisgraslanden en droge zure heischrale graslanden
(6230_hn en 6230_ha) hebben dezelfde kenmerkende soorten, deze twee
natuurstreefbeelden lijken dus veel op elkaar. De meer kenmerkende soorten voor
struisgraslanden zijn bv. Onderaardse klaver en Steenanjer. Ook Muizenoor en
Grasklokje vind je soms in dit type. Deze laatste twee vind je ook soms in heischrale
graslanden.
Struisgraslanden zijn wat productiever dan heischrale graslanden waarbij er soorten
voorkomen van iets rijkere gronden zoals Hazepootje, Akkerhoornbloem, Gewone
veldbies, Duizendblad en Klein vogelpootje. Maar, komen er enkel soorten voor van deze
iets rijkere gronden dan heb je te maken met een soortenarmer type ‘struisgrasland’
(niet in de cursus besproken) in plaats van dit ‘Soortenrijke struisgrasland 6230_ha’, en
dit behoort dan niet tot dit streefbeeld. Naast deze algemenere soorten moeten er dus
ook een de kenmerkende soorten voorkomen.
Abiotiek: Soortenrijke struisgraslanden komen voor op voedselarme zure gronden. De
bodem is echter iets rijker dan bij heischrale graslanden.
Beheer: Het beheer bestaat uit jaarlijks één keer maaien in september of uit begrazing.
Vochtig heischraal grasland (6230_hmo)
Officiële naam: Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems van berggebieden
(en van submontane gebieden in het binnenland van Europa), subtype: vochtige
heischrale graslanden (6230_hmo).
Beschrijving: Voor een algemene beschrijving en soorten van heischrale graslanden, zie
het vorige type. Vochtige heischrale graslanden komen meestal voor op gelijkaardige,
Natuurstreefbeelden graslanden 90
maar vochtige bodems. Soorten die duiden op een vochtige tot natte karakter zijn
Heidekartelblad, Liggende vleugeltjesbloem, Klokjesgentiaan en Dopheide.
Heidekartelblad en Liggende vleugeltjesbloem zijn kenmerkende soorten voor heischrale
graslanden. Klokjesgentiaan en Dopheide komen ook voor in de vochtige heide.
Abiotiek: Dit type komt voor op humeus vochtig lemig zand, zandleem, leem en zand en
dit op vrij zure voedselarme bodems. Ten opzichte van heide komt het voor op iets meer
gebufferde gronden met wat meer voedselrijkdom.
Beheer: Het beheer bestaat uit één keer per jaar maaien in september. Zorg er hierbij
voor dat de doelsoorten in zaad kunnen komen. Zo heb je Blauwe knooppopulaties die
reeds bloeien in juli en welke in zaad staan eind augustus. Maar er zijn ook populaties
van Blauwe knoop die later bloeien en pas eind september of nog later in zaad staan.
Later maaien heeft ook als voordeel dat de bodem meestal wat droger is.
Droog kalkrijk heischraal grasland (6230_hnk)
Officiële naam: soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems van berggebieden
(en van submontane gebieden in het binnenland van Europa), subtype: droge kalkrijkere
heischrale graslanden (Betonica- Brachypodietum).
Beschrijving: Deze graslandgemeenschap behoort tot de Heischrale graslanden met bv.
Tormentil en Tandjesgras op voedselarme, onbemeste, droge bodem. Het heischrale
grasland op kalkbodem is soortenrijker en kalkrijker dan de andere heischrale
graslanden. Typische soorten zijn bv. Betonie, Schermhavikskruid, Kleine bevernel en
Voorjaarszegge. Dit graslandtype is zeer zeldzaam en heeft een bijzonder hoge
natuurbehoudswaarde.
Grote vossenstaartgraslanden met Weidekervel, Weidekervel-torkruid en of Kievitsbloem (6510_hua)
Officiële naam: Laaggelegen schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba
officinalis), subtype: verbond van Grote vossenstaart (Alopecurion).
Beschrijving: Grote vossenstaartgraslanden situeren zich tussen de drogere
glanshavergraslanden en de nattere moerasvegetaties en of dotterbloemgraslanden.
Goed ontwikkelde grote vossenstaartgraslanden bestaan uit een kruidenrijke graszode
die vrij evenwichtig opgebouwd is uit hoge en middelhoge grassen. Geen enkele
plantensoort domineert de vegetatie. In dit streefbeeld moet Weidekervel en/of
Weidekerveltorkruid aanwezig zijn. Daarnaast komen er ook andere kenmerkende
soorten voor zoals Grote vossenstaart, Groot streepzaad, Grote ratelaar, Veldlathyrus,
Echte koekoeksbloem en Waterkruiskruid.
Natuurstreefbeelden graslanden 91
Abiotiek: In de winter staan grote vossenstaartgraslanden gedurende enkele weken of
langer onder water. Overstromingen in de zomer zijn echter niet gewenst voor deze
vegetatie. De bodem bestaat uit matig voedselrijke (venige) (zand)leem of klei.
Soortenrijke glanshavergraslanden (6510_hu)
Officiële naam: Laaggelegen schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba
officinalis), subtype: Glanshavergraslanden (Arrhenaterion).
Beschrijving: Goed ontwikkelde glanshavergraslanden zijn kruiden- en bloemenrijk met
composieten zoals Margriet, Knoopkruid en Groot streepzaad. Goede kenmerkende
soorten zijn bv. Grote bevernel, Groot streepzaad, Glad walstro en Beemdkroon. De
grassen vormen een mozaïek van middelhoge en hoge soorten, waarbij geen enkele
grassoort dominant is. Ze komen voor op matig voedselrijke vrij droge zandleem, leem of
klei. Het zijn hooilanden die twee keer per jaar gemaaid worden of hooiweiden die eerst
gemaaid worden en dan nabegrazing krijgen.
Abiotiek: Deze hooilanden komen voor op matig voedselrijke bodems van lemig zand,
zandleem, leem of klei.
Beheer: Voor de instandhouding van soortenrijke Glanshavergraslanden is een
volgehouden maaibeheer noodzakelijk. In de regel worden deze graslanden twee keer
per jaar gemaaid. Bij voorkeur met per perceel weinig spreiding in het maaitijdstip en
met aandacht voor de bloei en zaadvorming van de bijzondere soorten. De eerste
maaibeurt ligt vaak tussen 15 juni en 15 juli. Maar er zijn ook glanshaverhooilanden die
al 15 mei gemaaid worden. De tweede maaibeurt valt tussen 15 augustus en 15
september. Belangrijk bij het bepalen van de maaidatum van goed ontwikkelde
glanshavergraslanden is het in zaad komen van de doelsoorten. Deze kunnen in zaad
staan bij de eerste maaibeurt maar kunnen ook in bloem en zaad komen tussen de
eerste en de tweede maaibeurt. De beheerder moet dus goed bepalen welke soorten in
zaad moeten komen. Na relatief vroeg maaien kunnen bepaalde kruiden alsnog
uitgroeien en in bloei komen. Maaitijdstippen die al lang gehanteerd worden en die voor
een goed en soortenrijk glanshaver grasland gezorgd hebben worden best gewoon
aangehouden.
Ook nabegrazing is mogelijk, dit kan na de eerste maaibeurt vanaf half augustus of later
als de doelsoorten nog in zaad moeten komen.
Soortenrijke glanshaverhooilanden met Grote pimpernel (6510_hus)
Officiële naam: Laaggelegen schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba
officinalis), subtype: glanshavergraslanden met Grote pimpernel.
Beschrijving: Dit type is bijna hetzelfde als het vorige type: soortenrijke
glanshaverhooilanden. Het verschil is dat er nu Grote pimpernel in voorkomt, een
Natuurstreefbeelden graslanden 92
zeldzame soort in Vlaanderen. Meestal is dit type ook een vrij vochtig
Glanshaverhooiland.
Kamgrasland (rbbkam)
Officiële naam: Kamgrasland.
Beschrijving: Kamgrasland of Kamgrasweide is een permanent begraasd grasland
(vooral door runderen) op voedselrijkere bodem met als opvallende soort Kamgras.
Aangezien Kamgras nu (bijna) niet meer wordt ingezaaid, is zijn voorkomen in
landbouwgraslanden sterk verminderd, maar zeldzaam is deze soort (nog) niet. De
Kamgrasweide is dan ook typisch voorkomend in historisch permanent grasland dat niet
recent omgeploegd werd. Andere kenmerkende soorten zijn Madeliefje, Witte klaver en
Timotheegras. Meestal zijn er ook soorten aanwezig van matig voedselrijke graslanden
zoals Pinksterbloem, Veldzuring, Scherpe boterbloem en Rode klaver.
Kamgrasland is vanwege zijn opvallende vegetatiestructuur vrij gemakkelijk te
herkennen, hoewel het op floristische basis eerder negatief gekenmerkt is (er zijn minder
soorten aanwezig). Dit laatste is de reden waarom het in de literatuur dikwijls niet
onderscheiden wordt van het Glanshaver-verbond. Het is vooral een continu gebruik als
graasweide, in combinatie met de belangrijkste soort Kamgras.
Abiotiek: Kamgraslanden komen op de meeste bodems voor, maar op de lichtste
bodems (zand, veen, zandleem) is hun voorkomen vaak gebonden aan een lichte vorm
van bemesting, terwijl ze op de zwaardere gronden (klei, leem) ook zonder bemesting
kunnen ontstaan en gedijen. Verder is Kamgrasland grondwateronafhankelijk.
Beheer: Begrazing speelt een essentiële rol bij het ontstaan en instandhouding van dit
vegetatietype. Daarbij blijkt het type grazer relatief van geringer belang. De optimale
dichtheden en begrazingsduur is echter niet zo duidelijk.
Kamgrasland op lichtere bodem is meestal ontstaan na een vorm van lichte bemesting.
In dat geval is de halfnatuurlijke voorganger veelal een ander type grasland (BWK: Ha,
Hn …) met grotere natuurbehoudswaarde dan kamgrasland. Het stopzetten van de
bemesting kan hier een eerste stap zijn in het herstelproces van een natuurlijker
graslandtype. Ook over het bemesten in poldergraslanden ten behoeve van weidevogels
is er wat discussie, omdat het de botanische doelen hypothekeert en uitspoeling in de
grachten veroorzaakt.
Soortenrijke kalkrijke kamgraslanden (6510_huk)
Officiële naam: Laaggelegen schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba
officinalis), subtype: kalkrijk kamgrasland (Galio-Trifolietum).
Natuurstreefbeelden graslanden 93
Beschrijving: Deze graslandvegetatie behoort tot de Kamgrasweide, een uitgesproken
weidegemeenschap, vooral begraasd door runderen op voedselrijkere bodem. Dit
begraasde graslandtype komt voor op voor op kalkrijkere bodem, meestal op hellingen,
en zijn zeldzaam. Je vindt ze vooral in de Voerstreek en Zuid Limburg. Gulden
sleutelbloem en Beemdkroon zijn soorten die hier vaak voorkomen.
Soortenrijk dotterbloemgrasland (rbbhc)
Officiële naam: Dotterbloemgrasland.
Beschrijving: Dotterbloemgraslanden zijn vooral drassige, gemaaide hooilanden al of
niet met nabeweiding. Er is steeds invloed van het grondwater, dat zowel basenarm als
basenrijk kan zijn. De bodem is vrij voedselrijk en gewoonlijk groeien de planten
weelderig met een bloemrijk aspect. Het Dottergrasland is sterk achteruitgegaan in
Vlaanderen en heeft een duidelijke natuurbehoudswaarde. Van de talrijke kenmerkende
soorten kunnen we vermelden: Dotterbloem, Echte koekoeksbloem, Grote ratelaar,
Brede orchis, Bosbies, Waterkruiskruid en Tweerijige zegge. Vooral door het afnemend
belang van hooibeheer zijn veel Dotterbloemgraslanden tegenwoordig in een
verruigingsfase ofwel worden ze nu begraasd. Goede voorbeelden zijn hoofdzakelijk op
natuurreservaten aangewezen voor hun voortbestaan.
Abiotiek: Deze graslanden staan in de winter plasdras maar in de zomer is een zekere
doorluchting van de bodem nodig, dus een daling van de grondwatertafel. Bij permanent
hogere grondwatertafels heb je eerder bijvoorbeeld zeggenvegetaties, die vaak grenzen
aan Dotterbloemgrasland. Die grondwaterdaling werd verkregen in de vorm van
ontwateringsgreppeltjes of slootjes. Kwel kan al dan niet aanwezig zijn. Het water en/of
de bodem zijn voedselrijker dan voor graslandtypes als blauwgrasland of heischraal
grasland. Overstroming is minder uitgesproken dan bij Vossenstaartgraslanden maar kan
kortstondig voorkomen.
Beheer: Dotterbloemgraslanden worden in de regel één tot twee keer gemaaid en
werden in het verleden meestal licht bemest, hoewel dat in het huidige natuurbeheer
meestal niet meer gebeurt. Ook nabegrazing komt voor, toch worden onder hooibeheer
de zuiverste vormen aangetroffen.
De eerste maaibeurt valt traditioneel laat vanwege de vochtige bodem in het voorjaar,
typisch half juni.
Zilverschoongrasland (rbbzil)
Officiële naam: Zilverschoongrasland.
Beschrijving: De standplaatsen van het Zilverschoongraslanden worden gekenmerkt
door betreding en in het vroege voorjaar langdurig hoge waterstanden of
overstromingen. Daarna wordt het meestal veel droger en kan het vee komen grazen. De
Natuurstreefbeelden graslanden 94
bodem is (zeer) voedselrijk en de meest typische vorm betreft permanente weiden met
depressies of grachten, waarlangs het Zilverschoongrasland voorkomt. Typische soorten
zijn Zilverschoon, Fioringras en Geknikte vossenstaart. Ook de Europees beschermde
soort Kruipend moerasscherm komt in dit type voor.
Abiotiek: Een wisselende grondwaterstand wordt vaak als een van de meest
kenmerkende milieuparameters voor Zilverschoongrasland opgegeven, maar er zijn
aanwijzingen dat bij de goed ontwikkelde voorbeelden de schommelingen eerder gering
zijn en grotere schommelingen biodiversiteitsverlies tot gevolg hebben. In elk geval kan
dit type maar blijven bestaan door een zekere dynamiek van betreding en lichte
overstroming.
Beheer: Door de grazers vanaf april, mei op het grasland te laten wordt een groot deel
van het grasland begraasd. Wanneer er grondbroeders aanwezig zijn start de begrazing
vaak na 15 juni. Je moet dan opletten dat de grasmat niet vervilt omdat de grazers niet
alles opeten. De grazers gaan van het grasland als het voedsel op is. Indien er stukken
van het grasland minder of niet worden begraasd is dit voordelig voor de fauna.
Bij overbegrazing zal er geen structuur meer zijn en zal men vaak bijvoederen.
Bijvoederen zorgt echter voor een bemesting van het grasland en dit is niet gewenst.
Overbegrazing is ook minder interessant voor de fauna.
Wanneer bepaalde delen van het grasland weinig tot niet begraasd worden kan er ruigte
en struweel ontstaan. Indien je dit niet wenst zal je het beheer moeten intensiveren.
Zilte graslanden (1330_hpr en 1310_pol)
Officiële naam: Atlantische schorren (Glauco-Puccinellietalia maritimae), subtype:
binnendijkse zilte vegetaties (1330_hpr) en éénjarige pioniersvegetaties van slik en
zandgebieden met Salicorniasoorten en andere zoutminnende planten, subtype:
binnendijks gelegen zeekraalvegetaties (1310_pol).
Zilte graslanden komen binnendijks voor aan de kust, in de polders en aan de Zeeschelde
op plaatsen waar zilt grondwater aanwezig is of waar zilte kwel optreedt vanuit zoute of
sterk brakke waterlopen of kanalen. De zoutminnende vegetatie neemt zelden meer dan
de helft van de perceelsoppervlakte in. Op perceelsniveau is ze meestal terug te vinden
in ondiepe greppels en depressies. Goed ontwikkelde zilte vegetaties zijn vaak beperkt
tot perceelsranden of oeverbegroeiingen van kreken. Begrazing is noodzakelijk voor de
instandhouding van de typische vegetatie.
De kenmerkende soorten zijn voor een deel hetzelfde als deze van slikken en schorren.
Het gaat bijvoorbeeld om soorten zoals Kweldergras (verschillende soorten), Zulte en
Zeekraal. Indien binnendijks het type wordt gedomineerd door Zeekraal krijgen ze de
code 1310_pol (binnendijks gelegen zeekraalvegetaties). Zijn er ook andere soorten
Natuurstreefbeelden graslanden 95
aanwezig van de schorre dan behoort het tot het type 1330_hpr (binnendijks gelegen
schorrenvegetaties).
Natuurstreefbeelden graslanden 96
Natuurstreefbeelden moeras 97
Natuurstreefbeelden
moeras
Natuurstreefbeelden moeras 98
Natuurstreefbeelden moeras
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van moerassen
De veen- en moerashabitattypen verschillen onderling sterk van elkaar zowel qua
soortensamenstelling als naar standplaatscondities. Door het unieke karakter van
bepaalde venen en moerassen zijn er ook zeer specifieke criteria voor structuur en
sleutelsoorten vereist. We overlopen ze hier even.
Water
Moerassen worden gekenmerkt door een permanente hoge grondwaterstand, dat kan
zowel grondwater, oppervlaktewater als neerslagwater zijn. Uit het vak Moeras en water
weten we intussen dat die verschillende watertypes ook verschillende samenstellingen
kennen. In het kort is neerslagwater arm aan voedingsstoffen en zuur, oppervlaktewater
neutraal van zuurtegraad en rijk aan voedingsstoffen en grondwater kan wat verschillen,
maar meestal neutraal tot kalkrijk en arm aan voedingsstoffen.
Dynamiek
Een stabiel waterniveau zal een ander ecosysteem opleveren dan een waterniveau met
veel schommelingen. Grote zeggenvegetaties zijn typisch voor plaatsen die in de winter
overstroomd zijn, maar in de zomer droogvallen. Overgangsvenen kennen daarentegen
een zeer stabiel grondwaterpeil.
Verbossing
Ook moerassen worden op den duur bos door verlanding en/of gebrek aan dynamiek. Op
heel natte standplaatsen zal je nooit grote bomen krijgen, die waaien om. Maar
verbossing is een probleem, vooral als er verdroging optreedt. Boomzaden kunnen
kiemen en wortels krijgen grip.
Bij trilvenen, drijvende vegetatiepakketten, kunnen bomen ertoe leiden dat het pakket
geankerd geraakt en niet meer kan meebewegen met de watertafel. Het verwijderen van
bomen in natte ecosystemen leidt meestal ook tot schade aan de bodem. Verbossing
moet dus zoveel mogelijk vermeden worden. Enkele wilgenkoepels in een rietmoeras is
geen probleem en goed voor fauna, maar elzenzaailingen in een overgangsveen moeten
zo snel mogelijk aangepakt worden.
Natuurstreefbeelden moeras 99
Strooisellaag
Hoe hoger de primaire productie (plantengroei), hoe dikker de strooisellaag zal worden.
In sommige systemen is zo'n laag normaal (Grote zeggenvegetaties bv.), terwijl in lage
productiesystemen (overgangsveen) dit eerder wijst op een te lage beheerintensiteit.
Hier zal een te dikke strooisellaag verhinderen dat de sleutelsoorten moeilijk tot kieming
komen en achteruitgaan of zich niet kunnen herstellen. Is de strooisellaag beperkt dan is
ook de schade beperkt. Omdat een strooisellaag voor sommige diersoorten (bv.
Zeggenkorfslak) een belangrijk deel uitmaakt van de habitat, kan, wanneer zulke soorten
als doel gesteld worden, hiervan afgeweken worden
Vergrassing
Vergrassing duidt op het toenemen van de hoeveelheid gras (geen schijngras zoals
zeggen!) in de vegetatie. Vergrassing van schrale moerasecosystemen met Pijpenstrootje
wijst op een verminderde dynamiek en/of eutrofiëring, met evolutie naar (vergraste)
natte heide tot gevolg. Dynamiek is een noodzakelijke vereiste om het pionierskarakter
van het habitattype duurzaam te kunnen handhaven. Vergrassing door andere
grassoorten kan toegekend worden aan voedselaanrijking of verdroging. Hoge
bedekkingen van Pijpenstrootje zijn eerder het gevolg zijn van gecombineerde
problemen.
Algemene beheeringrepen bij moerassen
Maaien
Maaien van natte ecosystemen vormt een uitdaging voor de beheerder. Door het hoge
watergehalte kan de bodem weinig druk aan en is daardoor snel beschadigd.
Er zijn hiervoor verschillende oplossingen:
- Manueel maaien: met bosmaaier of zeis. Bij kleine oppervlaktes zoals
overgangsvenen is dit aangeraden.
- Maaien met lichte machines zoals een maaibalk. Ook maaibalken kunnen met
dubbele banden worden uitgerust om de bodemdruk te verlagen. Vergeet niet dat
telkens ook het maaisel moet worden afgevoerd en dat dat meestal manueel
gebeurt.
- Het gebruik van een pistenbully of Soft track bij grotere oppervlaktes. Dit zijn
rupsvoertuigen, omgebouwd uit bijvoorbeeld de ski-industrie. Door de rupsbanden
wordt het gewicht over een groot oppervlakte verdeeld, waardoor de druk op de
bodem klein is. Ze werken in één werkgang, dit wil zeggen dat ze het maaisel
onmiddellijk nat afvoeren. Dit kan door opzuiging indien gemaaid wordt met een
klepelmaaier of door automatisch oprapen indien gewerkt wordt met een
maaibalk. Door de lage bodemdruk en één werkgang zijn deze rupsvoertuigen
Natuurstreefbeelden moeras 100
ideaal voor venige natte bodems. Kleine zeggenvegetatie is een typisch
natuurtype dat wordt gemaaid met rupsvoertuigen.
o Gespecialiseerde maai- en hooimachines en goed opgeleide mensen die het
te maaien terrein door en door kennen zijn daarom belangrijk om dit
groter wordend aantal terreinen te kunnen maaien. Meer informatie op
Ecopedia.
Waterbeheer
Als de veranderingen in de watercondities niet naar de wens van de beheerder zijn, kan
hij in bepaalde mate ingrijpen. De ongewenste situaties kunnen zijn:
- verdroging (dalende grondwatertafel, verminderde aanvoer)
- vernatting (stijgende grondwatertafel, opstuwing van water)
- verkeerd water (neerslagwater of oppervlaktewater waar je liever grondwater
hebt bijvoorbeeld)
De beheerder heeft een aantal instrumenten ter beschikking om aan peilbeheer te doen.
In dergelijke vochtige tot natte gebieden ligt meestal wel een resem grachtjes die het
kwelwater moesten afvoeren om het gebied toegankelijk te kunnen maken om te kunnen
hooien. Als die grachtjes niet meer onderhouden worden, verlanden ze en stijgt het
waterniveau in het gebied. Dat hoeft niet steeds goed nieuws te zijn, het opgehouden
water kan grotendeels bestaan uit neerslagwater. Dat heeft andere eigenschappen dan
grondwater met een sterke verandering van bijvoorbeeld de pH tot gevolg. En dus ook
een verandering van de vegetaties.
Door de grachtjes te schonen, kan er extra water worden afgevoerd. Het neerslagwater
blijft niet meer op het terrein staan, maar stroomt af, waardoor de kwel terug kan
opstijgen. Immers, een laag neerslagwater drukt het grondwater naar beneden, buiten
het bereik van de plantenwortels. De grondwaterminnende vegetatie sterft af en wordt
ingenomen door een zuurminnende vegetatie.
Maak je de grachten te diep, dan wordt ook te veel bodemwater afgevoerd, waardoor het
algemeen waterpeil daalt. Hierdoor krijgen planten van vochtige omstandigheden
onvoldoende water. Erger is soms de lokale verdroging van het veenpakket. Dat veen is
eeuwenoud plantaardig materiaal dat steeds onder water heeft gezeten en daardoor niet
kon afbreken (composteren). Nu komt dat ineens droog te liggen waardoor het veraardt,
het organisch materiaal breekt af tot nitraten en fosfaten. In het slechtste geval kan zo
het hele gebied niet alleen sterk verrijken met voedingsstoffen, maar ook flink lager
komen te liggen. Het herstellen van de oorspronkelijke hydrologie zal er dan enkel toe
leiden dat je met een vijver eindigt. Het duurt vervolgens eeuwen of zelfs langer voor die
veenlaag terug is opgebouwd
Verdroging gaat op die manier veel verder dan wat je eerst zou verwachten en de
oplossing ligt dikwijls niet meteen voor de hand. Integendeel, de mogelijke oplossingen
Natuurstreefbeelden moeras 101
opstuwen van water (vb. een gracht afdammen) of inlaten van oppervlaktewater
(bevloeien met beekwater vb.) hebben elk hun negatieve invloeden op de al zieltogende
zeldzame vegetatie.
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden Moeras
In deze lijst komen enkel de te kennen types voor. Ga naar Ecopedia.be voor een
volledig overzicht van de natuurstreefbeelden voor Vlaanderen.
In deze lijst vind je zowel Natura 2000-habitats (met een nummer) als Regionaal
belangrijke biotopen (code startend met rbb).
Sommige types moet je wat uitgebreider kennen dan andere, dan verwachten we ook dat
je het beheer en een paar kensoorten kent. De soorten die opgegeven zijn, moet je qua
naam kunnen koppelen aan het betreffende natuurtype.
Grote zeggenvegetaties (rrbmc)
Officiële naam: Grote zeggenvegetaties.
Beschrijving: Grote zeggenvegetaties zijn dichte, laagblijvende en eerder soortenarme
vegetaties, gedomineerd door één of meerdere grote zeggensoorten zoals Scherpe
zegge, Oeverzegge en Moeraszegge. Grote zeggenvegetaties zijn hoogproductief en vaak
is er dan ook een dikke strooisellaag aanwezig. Een bijzondere soort hier is de
Zeggenkorfslak, een habitatrichtlijnsoort van Annex II. Het is een zeer klein slakje van 2
mm dat enkel in de kalkrijke zeggenvegetaties te vinden is.
Abiotiek: Grote zeggenvegetaties komen zowel voor op leem- of kleibodems, als op
veenpakketten. Relatief grote schommelingen in de waterstand kunnen plaatsvinden,
maar de grondwatertafel zakt in de zomer nooit meer dan enkele tientallen centimeters
onder het maaiveld. Er is eveneens een langdurige overstroming nodig om het
vegetatietype in stand te houden. Het voorkomen van grote zeggenvegetaties is
bijgevolg beperkt tot beek- en riviervalleien.
Beheer: Grote zeggengemeenschappen dienen eens in de één tot drie jaar in de herfst
gemaaid te worden om te voorkomen dat ze verruigen en overgaan in natte ruigtes of
elzenbroekbos.
Kleine zeggenvegetatie (rbbms)
Officiële naam: Kleine zeggenvegetaties niet vervat in overgangsveen (type 7140).
Beschrijving: Kleine zeggenvegetaties zijn mesotrofe moerassystemen. Het zijn meestal
vrij gesloten vegetaties met een relatief soortenrijke kruidlaag met bijvoorbeeld
Wateraardbei, Waterdrieblad en Gewone waternavel en Moeraskartelblad. Vaak is er ook
een goed ontwikkelde moslaag met onder meer enkele opvallende veenmossen.
Natuurstreefbeelden moeras 102
Abiotiek: Kleine zeggenvegetaties worden gevoed door basenarm grondwater. De
watertafel bevindt zich jaarrond ter hoogte van, of net onder, het maaiveld en dit vaak ten gevolge van het optreden van kwel.
Beheer: Jaarlijks maaien en afvoeren van het maaisel ofwel hooien is noodzakelijk voor
de instandhouding van Kleine zeggenvegetaties. Als het maaien stopt, ontwikkelen
struwelen of ruigtes zich snel. Natte schraalgraslanden werden vanouds laat in het
zomerseizoen, meestal begin augustus, met de hand gemaaid. De grote biodiversiteit
hangt daarmee samen. Het gebruiken van maaimachines kan ook invloed hebben op de
biodiversiteit. Belangrijk is dat het maaibeheer voorzichtig gebeurt en dat het
afgemaaide plantenmateriaal volledig wordt afgevoerd. Vroeg in de zomer maaien kan in
zeer natte graslanden op veengronden resulteren in ernstige verstoring van het
bodemprofiel en bodemverdichting. Het is dan ook beter daar met het maaien te wachten
tot in een drogere periode. Indien nodig kan incidenteel in de winter worden gemaaid,
wanneer de zode bevroren is. Door kleine, lichte machines te gebruiken is
bodemverdichting en bodembeschadiging te voorkomen. Het gebruik van machines met
zeer brede banden vermindert wel de druk per cm2 op de bodem, maar het feit dat brede
banden op een veel groter deel van het graslandoppervlak drukken, betekent ook dat op
en in de bodem levende dieren een veel groter risico lopen te worden overreden.
Overgangsveen en trilvenen (7140)
Officiële naam:
- Overgangs- en trilveen, subtype: Basenrijk trilveen met Ronde zegge (vooral in
relatie met alkalische laagveenvegetaties) (7140_base)
- Overgangs- en trilveen, subtype: mineraalarm, circum-neutraal overgangsveen
(7140_meso)
- Overgangs- en trilveen, subtype: varen- en/of (veen)mosrijke rietlanden op
drijftillen (7140_mrd)
- Overgangs- en trilveen, subtype: oligotroof en zuur overgangsveen (in relatie met
hoogveenvegetaties en natte heide) (7140_oli)
Beschrijving: Overgangsvenen zijn actieve verlandingsvegetaties. Waar oeverplanten
en mossen matten beginnen vormen die ofwel op het wateroppervlak groeien dan wel
vanop de bodem de waterkolom helemaal vullen, verdwijnt het open water.
Er is actieve veenvorming (veenmossen en afgestorven planten vormen een onverteerde
dikke laag veen) en de vegetatie staat steeds onder invloed van water van enerzijds
neerslagwater en anderzijds grond- en/of oppervlaktewater. Met ‘overgangsmilieu’ wordt
bedoeld dat de venen zich situeren tussen water- en landgemeenschappen of tussen
hoog- en laagveen.
Natuurstreefbeelden moeras 103
Er zijn verschillende types overgangsvenen, die verschillen in watersamenstelling
(zuurtegraad) en daardoor ook in kensoorten.
- oligotroof en zuur overgangsveen (7140_oli)
- varen- en/of (veen)mosrijke rietlanden op drijftillen (7140_mrd)
- mineraalarm, circum-neutraal overgangsveen (7140_meso)
- basenrijk trilveen met ronde zegge (7140_base)
Abiotiek: Om veenontwikkeling mogelijk te maken is het een absolute vereiste dat zich
heel het jaar water in de buurt van het bodemoppervlak bevindt. Een daling van het
(grond)waterpeil leidt tot een verhoogde zuurstoftoevoer, wat de veenafbraak stimuleert.
Ook vernatting kan tot nadelige effecten leiden, omdat de veenvormende soorten vooral
in het groeiseizoen slecht aan overstromingen aangepast zijn.
Naast een wijziging van de (grond)waterstand zijn deze venen ook gevoelig voor een
toename van de voedselrijkdom omdat ze gebonden zijn aan oligo- tot mesotrofe
milieus.
Rietland (rbbmr)
Officiële naam: Rietland en andere Phragmition-vegetaties.
Beschrijving: Dit type betreft vaak homogene rietvegetaties in of nabij waterlichamen.
We treffen ze aan in relatief ondiepe delen van vijvers, plassen en grachten. Behalve Riet
kunnen ook soorten als Grote lisdodde, Liesgras of Rietgras de vegetatie domineren.
Uniforme soortenarme vegetaties van Liesgras of Rietgras zijn zwak ontwikkelde types en
behoren niet tot dit natuurstreefbeeld.
Rietland kan vrij rijk zijn aan mossen of moerasplanten zoals Moerasvaren, Watermunt,
Gele lis, Wolfspoot en Zwanenbloem.
Abiotiek: Rietland komt voor op natte tot vochtige bodems en staat onder invloed van
oppervlaktewater. Belangrijk voor de rietgroei is enige aanvoer van voedingsstoffen via
Natuurstreefbeelden moeras 104
het water om er voor te zorgen dat de bodem niet te zuur wordt. Riet kan nog groeien in
enige decimeters water en is dus bestand tegen overstromingen.
Beheer: Zonder maaibeheer en watertoevoer zal rietland op termijn overgaan naar
struweel en bos.
Als het doel is een dichte rietvegetatie te verkrijgen, bijvoorbeeld voor rietvogels als
Kleine karekiet en Woudaapje, willen we vooral bekomen dat het water open blijft en het
riet gezond. We maaien in de winter de stengels af. Dat kan vrij eenvoudig tijdens
strenge vorst door het riet te maaien of af te snijden op het ijs. Het tijdelijk droogleggen
van het rietmoeras om het te maaien is ook mogelijk, op voorwaarde dat het grondwater
weer snel op peil is en de rietstompjes niet onder water komen te staan. Let er ook op
van geen gebiedsvreemd geëutrofieerd water te gebruiken. Het Riet zelf heeft van
wintermaaien nauwelijks last, aangezien alle voedingsstoffen van de plant in de winter in
de wortelstokken zitten. Dit maaien voorkomt dat er veel bladeren en dode stengels in
het water belanden waardoor het snel verlandt door een opstapeling van organisch
materiaal.
Maaien moet best niet jaarlijks gebeuren, en het maaien gebeurt best gefaseerd. Elk jaar
een andere plaats maaien, en om de vier jaar op elke plaats terugkomen. Vogels die oud
riet nodig hebben, behouden zo hun biotoop en de opslag van struiken en bomen wordt
onderdrukt. De zones die wat droger zijn dienen iets meer gemaaid dan de diepere
zones. Die verlanden ook minder snel. Drogere zones zijn gevoelig voor het
wegconcurreren van riet door Grote brandnetel en Harig wilgenroosje. Het opstapelen
van organisch materiaal zal er op termijn toe leiden dat het rietmoeras verdwijnt. In
rivierbegeleidende moerassen is het mogelijk dat een flinke overstroming dat organisch
materiaal meeneemt. Beheer is dan niet nodig.
Het is ook belangrijk om enkele wilgen in een rietland toe te staan. Hier wordt de
biodiversiteit positief door beïnvloed. De rietplanten moeten zo laag mogelijk bij de
grond, maar wel boven de hoogste waterspiegel gemaaid worden. Als er water in de
stoppels kan lopen, sterven de meeste planten, omdat de luchttoevoer naar de wortels
dan wordt afgesneden.
Rietland met Echte heemst, Moeraslathyrus en/of Moerasmelkdistel (6430_mr)
Officiële naam: Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland en van montane
en alpiene zones, subtype: rietlanden met Echte heemst, Moeraslathyrus en/of
Moerasmelkdistel (6430_mr)
Beschrijving: Dit zijn wat brakke rietlanden met een beperkt aantal zouttolerante
soorten. Kensoorten zijn bijvoorbeeld Echte heemst en Moeraslathyrus. Het voorkomen
van dit type is grotendeels beperkt tot de kustpolders en het krekengebied in noord
Oost-Vlaanderen. Bij de LSVI staat dit natuurstreefbeeld bij de ruigtes.
Natuurstreefbeelden water 105
Natuurstreefbeelden
water
Natuurstreefbeelden water 106
Natuurstreefbeelden water
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van wateren
Het beheer van wateren is aan bod gekomen bij Natuurmanagement I, in het traject
biotoop water en moeras. We nemen hier enkele relevante delen over. Lees wel het traject opnieuw voor meer verdieping.
Waterkwaliteit
De biologische kwaliteit van stilstaand water kan je afmeten volgens verschillende criteria:
- de helderheid en de aanwezige nutriënten,
- het zuurstofgehalte, de zuurstofverzadiging en kritische invertebraten,
- het voorkomen van de verschillende plantenzones,
- de chemische waterkwaliteit en de geleidbaarheid, - de zuurtegraad en de hardheid.
Enkel helderheid bespreken we hieronder opnieuw.
Helderheid
Helder water betekent licht voor ondergedoken waterplanten. Ondergedoken
waterplanten geven voedsel, beschutting en zuurstof aan waterdieren. Troebel water
leidt tot zuurstoftekort en een verarmde biodiversiteit. De eerste indruk van een poel of
vijver valt of staat met deze eigenschap: helder water met veel ondergedoken
waterplanten enerzijds of troebel water anderzijds, eventueel bedekt met eendenkroos of
andere drijvende waterplanten.
Troebelheid kan veroorzaakt worden door twee zaken: algen en/of opgewoeld materiaal.
Algen zijn steeds aanwezig. Ze geven het water een groene of bruine, bruingele schijn.
Ze kunnen echter het water troebel maken als de dichtheid te hoog is. De oorzaak is dan
een teveel aan opgeloste fosfaten. Dat kan tijdelijk zijn: tijdens de winter is er geen
plantengroei en bouwt zich een fosfaatreserve op in het water, waar de algen bij de
eerste warme dagen van profiteren. Het water vertroebelt dan tijdelijk in het voorjaar.
Als er echt teveel voedingsstoffen aanwezig zijn, is het water permanent troebel. Ook als
vee, vissen, watervogels of stroming de bodem opwoelen, is het water soms permanent
troebel.
Troebel water door algen en helder water vormen twee kanten van een balans en ze
vormen elk een vrij stabiel evenwicht. Helder water heeft veel waterplanten, die ook
voedingsstoffen opnemen. Bovendien zullen watervlooien nog eens extra veel algen uit
het water filteren. Eventuele vissen die watervlooien eten (planktivore vis) en vissen die
bodemdieren eten en dus de bodem sterk opwoelen (bentivore vis) zullen door snoeken
Natuurstreefbeelden water 107
efficiënt worden bejaagd, waardoor de populatieniveaus laag zijn. Hierdoor krijgen algen
geen kans en blijft het water helder.
Bij een te hoge voedselrijkdom van het water, zullen de algen kunnen overheersen. De
watervlooien worden eventueel nog eens massaal opgegeten door planktivore vissen en
de bentivoren woelen de bodem op. Door de troebelheid kan een snoek niet efficiënt
jagen. Ondergedoken waterplanten sterven af door lichtgebrek en het systeem stort in.
We zitten nu in een troebel evenwicht van geëutrofieerd water met bodemwoelers.
Verlanding
Zolang water een minimale stroomsnelheid heeft, wordt meer materiaal meegevoerd dan
afgezet. Bij stilstaand of heel traag stromend water zal materiaal dat van hogerop is
meegevoerd de bodem bedekken. Fijne slibdeeltjes, klei, dode waterplanten,
uitwerpselen van vissen, dode eencellige algen, inwaaiend stof en bladeren stapelen zich
op. Aangezien de bodem van stilstaand of traag stromend water meestal zeer
zuurstofarm is door een gebrek aan menging met de bovenliggende waterkolom, zal het
organisch materiaal daar zeer traag verteren. Snelle vertering gebeurt immers door
aerobe micro-organismen (zij die zuurstof nodig hebben). Zonder zuurstof is vertering
ook mogelijk (anaëroob, met vorming van methaangas), maar dat gaat heel traag. Het
materiaal stapelt zich op en de sliblaag wordt steeds dikker.
Tegelijkertijd vindt een tweede proces plaats. Een aantal oeverplanten is in staat om via
wortelstokken een mat op het water te leggen om hun eigen habitat uit te breiden.
Natuurstreefbeelden water 108
Waterdrieblad, Slangenwortel, Wateraardbei zijn in staat een wateroppervlak dicht te
groeien. Ze vormen drijfzomen of kraggen, die kunnen losscheuren en drijftillen vormen.
Drijftillen kunnen ook ontstaan op massa’s drijvende waterplanten als Krabbenscheer.
Voedselarme drijftillen en -zomen zijn pareltjes van biodiversiteit en zijn zelfs Europees
beschermd (zie Overgangsvegetaties bij Moerassen)
Helaas zijn tegenwoordig op een aantal plaatsen exotische waterplanten als
Parelvederkruid, Waterteunisbloem, Watercrassula en Grote waternavel verantwoordelijk
voor het snel dichtgroeien van open water. In tegenstelling tot het proces met inheemse
soorten, waarbij de mat veelal samengesteld is uit veel en zeldzame soorten, zullen de
matten van de exotische soorten bijna steeds uit een enkele soort bestaan en
tegelijkertijd het onderwaterleven verstikken.
Hoe dan ook, verlanding heeft tot gevolg dat stilstaand water steeds zal overgaan naar
een moerassituatie en uiteindelijk naar een broekbos op venige bodem. Dat veenpakket
bouwt zich steeds meer op, tot het zo dik geworden is dat het maaiveld boven het bereik
van het grondwater gekomen is. Op dat moment verandert de situatie sterk en spreken
we van regenwatergevoed hoogveen, dat (zeer) arm is aan voedingstoffen en vrij zuur.
De planten die hierin leven hebben niks meer te maken met het relatief rijke laagveen.
Beheer
Het beheer is vooral gericht op het behoud van een optimale waterkwaliteit. De volgende
maatregelen kunnen worden genomen:
- Tegengaan van waterverontreiniging en eutrofiëring, bijvoorbeeld door tegengaan
overstromingen of inlaat van oppervlaktewater.
- Tegengaan van verzuring en vermesting van het aangevoerde grondwater.
Hiervoor zijn vaak maatregelen nodig die buiten het natuurterrein vallen.
- Aangepast visstand- en watervogelbeheer, bijvoorbeeld door het afvangen van
Canadese ganzen, het verwijderen van de grote karperachtigen of exotische
soorten als de blauwbandgrondel.
- Aangepast exotenbeheer, het tijdig herkennen van invasieve plantensoorten zoals
Parelvederkruid, Waterteunisbloem en Watercrassula en het snel nemen van de
juiste beheermaatregelen en (langdurige) nazorg.
- Aangepast recreatief beheer: het reguleren van hengelsport, zwemrecreatie en
andere, het beschermen van de oevervegetatie.
- Verwijderen van de sliblaag zodat er opnieuw naakte bodem is en de hoeveelheid
voedingstoffen in het water vermindert.
- Tegengaan van volledige verlanding door voorzichtig ruimen, waarbij zones van
het waterlichaam onaangeroerd blijven om herkolonisatie te vergemakkelijken.
- Vermijden van overmatige beschaduwing en opstapeling van bladmateriaal, het
aanpakken van bomenrijen (vooral aan de zuidrand).
Natuurstreefbeelden water 109
Voor grote vennen het open maken van het landschap zodat de wind voor golven
kan zorgen en er open zand blijft.
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden water
Ondiepe beken en rivieren met goede structuur en watervegetaties (3260)
Officiële naam: Submontane en laagland rivieren met vegetaties behorend tot het
Ranunculion fluitans en het Callitricho-Batrachion.
Beschrijving: Dit habitattype bestaat uit ondiepe, zowel relatief snel als traag
stromende rivieren en beken met helder water en een goed ontwikkelde
waterplantenvegetatie. De samenstelling van de vegetatie kan sterk variëren naargelang
voedselrijkdom, (variatie in) stroomsnelheid, waterdiepte en bodemsubstraat. Ook de
mate van beschaduwing speelt een rol, vooral bij smallere waterlopen. Sommige
waterlopen kunnen 's zomers gedeeltelijk droogvallen.
Kenmerkend zijn ondergedoken of drijvende waterranonkelvegetaties (vooral Vlottende
en Grote waterranonkel), naast andere waterplanten zoals diverse soorten sterrenkrozen
en fonteinkruiden.
Dit Natura2000-habitat is overigens geen natuurstreefbeeld.
Open wateren met vele waterplanten (3150)
Officiële naam: Van nature eutrofe meren met vegetaties van het type Magnopotamion
of Hydrocharition.
Beschrijving: Dit habitattype komt voor in ondiepe tot vrij diepe, stilstaande tot zeer
zwak stromende, wateren op voedselrijke bodem, zoals meren, plassen, vijvers en
afgesneden meanders. Het water is van nature rijk aan voedingsstoffen door chemische
uitwisseling met de bodem. In tegenstelling tot hypertrofe (extreem voedselrijke)
wateren is fosfaat meestal limiterend en het water is helder zonder zelfs maar periodieke
algenbloei. Het vegetatietype en de bijhorende faunagemeenschap kunnen ook
voorkomen in sloten, vaarten of brede watergangen met goede waterkwaliteit. Enkele
typische plantensoorten zijn Kikkerbeet, Groot blaasjeskruid en Krabbenscheer.
Abiotiek: Het habitattype komt voor in permanent, beschut, stilstaand tot zeer zwak
stromend voedselrijk water op bodems met een belangrijke leem-, veen- en/of kleifractie
en/of kalkrijke bodems. De waterdiepte kan zeer gering zijn, maar kan ook enkele
meters bedragen. Het bereik omvat zowel kleine (smalle slootjes, poelen,
laagveenplasjes) als grote wateren (vaarten, vijvers, zand-, klei- of grindwinningsputten,
meren). Het water bevat vrij veel opgeloste basen (doorgaans pH ≥ 7) en opgeloste
mineralen. Er is geen overmatige eutrofiëring zodat de groei van draadalgen en
Natuurstreefbeelden water 110
fytoplankton beperkt blijft, terwijl een evenwichtig zoöplankton- en visbestand eveneens
bijdragen aan de helderheid van het water. Ook het optreden van ijzerrijke kwel of kalk
in de bodem kunnen een belangrijke impact hebben op de nutriëntenbeschikbaarheid.
Vennen (3110 en 3130)
Officiële namen:
- Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakten (Littorelletalia
uniflora, 3110)
- Oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren met vegetatie behorend tot de
Littorelletalia uniflora en/of de Isoeto-Nanojuncetea, subtype:
Oeverkruidgemeenschappen (Littorelletea) (3130_aom)
- Oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren met vegetatie behorend tot de
Littorelletalia uniflora en/of de Isoeto-Nanojuncetea, subtype: Eénjarige
dwergbiezenvegetaties (Isoeto-Nanojuncetea) (3130_na).
Beschrijving: Een ven is een voedselarme waterplas. Er bestaan verschillende types van
vennen, afhankelijk van het buffervermogen van het water. Het water in de vennen is
afkomstig van neerslag of van grondwater van de nabije omgeving. Hierdoor is dit water
arm aan mineralen en heeft het weinig buffers. Buffers zijn basische stoffen (zoals kalk
en magnesium) die zuren kunnen neutraliseren. Vennen die iets mineraalrijker water
krijgen bestaan ook. Deze zijn meestal matig voedselarm en hebben meer buffers.
De vegetatie in zeer voedselarme en weinig gebufferde vennen is schaars en bestaat uit
rozetvormende planten met priemvormige bladeren zoals Waterlobelia en Oeverkruid
(type 3110). Waterlobelia is extreem zeldzaam in Vlaanderen.
De iets meer gebufferde, matig voedselarme vennen hebben meer vegetatie. Deze
bestaat uit soorten zoals Oeverkruid en Moerashertshooi, in het water kunnen
fonteinkruiden groeien (type 3130).
Natuurstreefbeelden kusten 111
Natuurstreefbeelden
kusten
Natuurstreefbeelden kusten 112
Natuurstreefbeelden kusten
De tekening op de volgende pagina toont in grote lijnen hoe een duinecosysteem
ontstaat.
De zee zet zand af op het strand. Als het zand (tijdelijk) droger is kan het verder
landinwaarts waaien tot op het hoge strand. Hier en daar ontstaan kleine zandbultjes. Als
het regent blijft daar een klein beetje zoet water in staan, bovenop het zwaardere zoute
water. Bepaalde plantensoorten zijn gespecialiseerd in deze embryonale duinen en
leggen het zand vast. Dat proces heet primaire verstuiving en wordt gevolgd door fixatie. De vegetatie zal meer zand vasthouden, waardoor het duintje steeds groter wordt.
Deze grotere duinen, die erg snel kunnen groeien, zijn het leefgebied van het Helmgras,
een bleekgeelgroene grassoort die in staat is de snelle hoogtegroei te volgen. De grotere
duinen het dichtst bij de zee zijn daarom meestal helmduinen, bijgenaamd blonde of
witte duinen. Dit Helmgras kan enkel goed overleven als er zand bijkomt. Eenmaal het
duin gefixeerd is, nemen andere soorten het over zoals Duindoorn, een struik. Ook
mossen kunnen duinen fixeren, bv. het Duinsterretje. Deze nemen soms grote
oppervlaktes in zodat we van een Mosduin spreken.
Duinen met Duindoorn worden ook grijze duinen genoemd. Duindoorn werkt net als
Helmgras met wortelstokken om een duin snel in te nemen. Dat is de reden waarom een
duin maar bedekt wordt door enkele planten die elk grote oppervlaktes zand innemen, de
naburige struiken behoren tot dezelfde plant. Als zo’n plant doodgaat, zijn er meteen veel
struiken weg. Het zand valt dan kaal, en nu is er een secundaire verstuiving mogelijk. De
primaire gebeurde op het strand. Dat kan ook gebeuren wanneer Helmgras wordt weggegeten door grazers, het gras verdwijnt door te zware betreding enzovoort.
Bij deze secundaire verstuiving stuift het zand naar het noordoosten (de hoofdrichting
van de wind komt uit zuidwesten) in de vorm van brede, hoefijzervormige stuifduinen,
paraboolduinen genaamd. Het zand stuift weg tot onderaan de grondwatertafel wordt
bereikt, nat zand stuift immers niet. Het relatief vlakke gebied dat achterblijft wordt een
duinpan genoemd. Aangezien de grondwatertafel niet stabiel is, zal een duinpan ook
nooit volledig vlak zijn, de hoogte van het maaiveld hangt af van hoe hoog het
grondwater stond ten tijde van de verstuiving. Door het ontstane microreliëf is een
diverse plantengroei mogelijk en hier en daar ook een duinpoel of -meertje. Die ontstaan door verstuivingen in zeer droge jaren.
In zo’n duinpan zullen eerst pionierplanten groeien, maar naarmate de successie vordert
ook graslandplanten, vervolgens kruipwilg en uiteindelijk duindoornstruweel en
duinbossen. Deze ontwikkeling zal omgekeerd worden als er opnieuw een stuifduin
passeert. Alle planten sterven af door onderstuiving door een metersdik zandpakket, en er ontstaat opnieuw een pioniersituatie. Verstuiving is de motor van de duinbiodiversiteit.
Duinen die verder landinwaarts worden geblazen, zullen uiteindelijk ontkalken eenmaal
alle schelpen zijn opgelost door het zuurdere regenwater. Er ontstaan dan zogenaamde ‘vastgelegde ontkalkte duinen’.
Natuurstreefbeelden kusten 113
Natuurstreefbeelden kusten 114
In de duinengordel kunnen door stormen openingen ontstaan. Tussen en achter de
duinengordel komen daarom van nature kreken en zwinnen voor die bij vloed zout water
binnen brengen. Daar ontstaat slikken (dagelijks overstroomd) en schorren (bij
springvloed overstroomd). Verder landinwaarts kunnen bepaalde slikken ook ontstaan
zonder echte overstroming, maar puur door zoute kwel: de binnendijkse zilte vegetaties.
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden kusten
Buitendijks gelegen slikvegetaties (1310_zk en 1310_zv)
Officiële namen:
- Eenjarige pioniersvegetaties van slik en zandgebieden met Salicorniasoorten en
andere zoutminnende planten, subtype: buitendijks gelegen zeekraalvegetaties
(1310_zk)
- Eenjarige pioniersvegetaties van slik en zandgebieden met Salicorniasoorten en
andere zoutminnende planten, subtype: buitendijks hoog schor met
zeevetmuurvegetaties (Saginion maritimae) (1310_zv)
Beschrijving: Deze soortenarme pioniervegetaties met Zeekraalsoorten en vaak ook
Klein schorrenkruid komen van nature voor op wat beschutte slikken die door de vloed
dagelijks overstromen met zout of sterk brak water. Door de beschutting kan Zeekraal
massaal ontkiemen zonder te worden weggespoeld. Vaak komt dit habitattype voor in
combinatie met schorren. Zeekraalvegetaties in het Schelde- en IJzerestuarium
overlappen met het habitattype 1130 (estuaria). Binnendijks vind je deze vegetaties
terug in zilte kreken in de polders, in uitgeveende of uitgebrikte (waar het veen of klei
ooit weggegraven is) poldergraslanden die in contact staan met zilt grondwater en in laag
gelegen weiden onder invloed van zilte kwel vanuit zoute of sterk brakke waterlopen.
Hier blijven deze begroeiingen meestal beperkt tot vlekken of smalle linten in contact
met andere zilte vegetaties. Zeekraal vindt hier geschikte groeiplaatsen in trapgaten van
het vee en op drooggevallen slikoevers.
Buitendijks gelegen schorrenvegetaties (1330_da)
Officiële naam: Atlantische schorren (Glauco-Puccinellietalia maritimae), subtype:
buitendijkse schorren (1330_da).
Beschrijving: Schorren (in Nederland kwelders genoemd) komen voor op zilte (=zoute)
standplaatsen in de nabijheid van de zee, die niet bij elk hoog tij overstromen, maar
enkel bij springtij, tweemaal per maand. Meestal worden ze doorsneden door een stelsel
van kreken en geulen. Aan de randen van deze kreken en geulen komen hoger gelegen,
zandige oeverwallen voor; in de kommen bezinken na elke overstroming de fijnere
kleideeltjes. Door toenemende sedimentatie gaan de plantengemeenschappen van de
lage schorre geleidelijk over in gemeenschappen van de hoge schorre. Gewoon
kweldergras is de typische kensoort voor lage schorren die vaker en langer onder water
komen, terwijl Gewone zoutmelde en Zulte het aspect bepalen op hoger gelegen, vaak
meer zandige plaatsen. Op middelhoge schorren die minder frequent overstromen,
Natuurstreefbeelden kusten 115
treden Lamsoor en Zeeweegbree op de voorgrond. Op begraasde, hoge schorren
ontwikkelen zich korte grazige vegetaties met Engels gras en Melkkruid.
Vastgelegde duinen (2130)
Officiële namen:
- Vastgelegde duinen met kruidvegetatie (grijze duinen), subtype: duingraslanden
van kalkarme milieus (2130_had).
- Vastgelegde duinen met kruidvegetatie (grijze duinen), subtype: duingraslanden
van kalkrijke milieus (2130_hd)
Beschrijving: Dit habitattype bestaat uit duingraslanden en mosduinen met een grote
diversiteit aan vegetatietypen, bepaald door verschillen in vocht- en kalkgehalte, beheer,
winddynamiek en zonexpositie. Mosduinen ontstaan in een eerste fase, nadat een duin
niet meer stuift en het Helmgras verdwijnt. In kalkrijke duinen verdwijnt Helm reeds na
vijf tot tien jaar.
Mosduinen gaan dan verder evolueren naar duingraslanden. Eerst met een aantal
pioniersoorten zoals Kruipend stalkruid en Duinviooltje. Later in de successie komen in
het duingrasland soorten voor als Geel zonneroosje en Nachtsilene. Deze graslanden zijn
zeer soortenrijk. Mosduinen zijn uiterst zeldzaam in Vlaanderen en Europa. Goed
ontwikkelde vormen zijn in verschillende duingebieden te vinden maar doorgaans slechts
over een geringe oppervlakte.
Duinstruweel met Duindoorn (2160)
Officiële naam: Duinen met Hippophae rhamnoides
Beschrijving: Duindoorn is in de duinen de belangrijkste struweelpionier. Door het
stopzetten van het historische begrazingsbeheer en de kleinschalige akkerbouw in de
duinen heeft dit habitattype zich in de loop van de 20ste eeuw sterk uitgebreid.
Duindoornstruwelen kunnen zich ontwikkelen uit diverse vegetatietypen zoals gefixeerde
Helmduinen, mosduinen en graslanden. De soort is het meest vitaal in jonge vochtige
duinvalleien. Door de stikstoffixatie in wortelknolletjes kan Duindoorn zich gemakkelijk
vestigen en zich met wortelstokken uitbreiden op voedselarme zandbodems. Na verloop
van tijd vestigen zich andere struiken zoals Wilde liguster, Gewone vlier, Eenstijlige
meidoorn, Sleedoorn en diverse soorten braam en roos.
Duinvalleien met Kruipwilg (2170)
Officiële naam: Duinen met Salix repens ssp. Argentea (Salicion arenaria).
Beschrijving: Dit habitattype omvat de dwergstruwelen met dominantie van Kruipwilg
in en nabij vochtige duinvalleien. In dit habitattype hebben ze een karakteristieke hoogte
van slechts 0,5 tot 1 m. Vaak komen ze in mozaïek voor met Vochtig duingrasland en
Natuurstreefbeelden kusten 116
natte pioniervegetaties (habitattype 2190). Typische soorten zijn Rond wintergroen,
Zeegroene zegge en Moeraswespenorchis. Op drogere plaatsen komen
Kruipwilgstruwelen vaak voor in mozaïek met drogere duingraslanden en mosduinen
(habitattype 2130).
Wandelende duinen met Helmgras (2120)
Officiële namen:
- Wandelende duinen op de strandwal met Ammophila arenaria (witte duinen),
variant helmduin.
- Wandelende duinen op de strandwal met Ammophila arenaria (witte duinen),
variant vegetatieloos stuifduin.
Beschrijving: Dit habitattype bestaat uit min of meer mobiele kustduinen met actieve
zandverstuivingen. Op de meest dynamische plaatsen bestaat de gemeenschap uit een
ijle Helmvegetatie. In gefixeerde duinen neemt de groei van Helm af, waarschijnlijk door
infectie met bodemaaltjes, en kan het organische materiaal zich ophopen. Vaak ontstaat
er dan een moslaag en wordt de successie ingezet naar mosduinen en duingraslanden
(type 2130).
Vochtige duinvalleien (2190)
Officiële naam: Vochtige duinvalleien, subtype: duinpannen met kalkminnende
vegetaties (2190_mp).
Beschrijving: Vochtige duinvalleien kunnen ontstaan op twee manieren. In eerste
instantie betreft het ‘primaire’ duinvalleien. Deze ontstaan door ontzilting van
strandvlakten die na het ontstaan van een nieuwe duinengordel of een zeedijk afgesloten
worden van de zee. In Vlaanderen betreft het echter meestal ‘secundaire’ duinvalleien,
ontstaan in grotere duincomplexen door het uitstuiven van het zand tot op het niveau
van het zoete grondwater. Onder invloed van seizoenale fluctuaties in het grondwaterpeil
kunnen tijdelijke tot semipermanente duinplassen en poelen ontstaan. Als een duinpan in
een droog jaar met een lage grondwaterstand uitgestoven is, zal er grondwater boven
het maaiveld treden in de jaren erop.
Zelfstudie
In dit hoofdstuk worden kort de biotoopgroepen behandeld die voorkomen aan de kust:
strand, duinen, slikken en schorren. Deze natuurstreefbeelden moet je kort kennen. Tijdens de les worden ze niet behandeld.
Bosbeheer 117
Bosbeheer voor
boswachter
Bosbeheer 118
Bosbeheer
Vereiste voorkennis
Alle leerstof van de beide delen van Bosbeheer uit het voortraject natuurmanagement
basis wordt nog steeds beschouwd als actieve leerstof. Ook wat betreft de te kennen
boomsoorten (zie hieronder), moet van de meesten de ‘wintervacht’ gekend zijn. Kijk
voor de juiste informatie in de Excel lijst van ‘te kennen soorten’.
Je kan de soorten terugvinden op Bomenwijzer (zoek best op wetenschappelijke naam)
en door zelfstudie verder inoefenen. Ook de bomen- en knoppenwaaier (www.inverde-
shop.be/ontspannen-in-de-natuur) kunnen je helpen om soorten te herkennen op
terrein. Een goede Nederlandse site met veel foto’s is www.bomengids.nl. Lijst van 20
struik- en boomsoorten:
Loofbomen
- Fagus sylvatica - Beuk
- Quercus petraea en robur – Winter- en Zomereik
- Betula pendula - Ruwe berk
- Castanea sativa - Tamme kastanje
- Quercus rubra - Amerikaanse eik
- Alnus glutinosa - Zwarte els
- Sorbus aucuparia - Lijsterbes
- Carpinus betulus - Haagbeuk
- Corylus avellana - Hazelaar
- Tilia spp. platyphyllos en cordata – Zomer- en winterlinde
- Populus x canadensis - Canadapopulier
- Salix spp. alba en caprea – Schietwilg en Boswilg
- Prunus serotina - Amerikaanse vogelkers
- Prunus avium - Boskers
- Fraxinus excelsior - Gewone es
- Acer pseudoplatanus - Gewone esdoorn
Naaldbomen
- Picea abies - Fijnspar
- Pinus sylvestris - Grove den
- Pinus nigra var. Corsicana - Corsikaanse den
- Larix spp. decidua en kaempferi – Europese en Japanse lork
Bosbeheer 119
Dunning en houtkwaliteit
Hoogdunning is momenteel de meest toegepaste dunningsmethode in Nederland en
Vlaanderen. De basisprincipes leerde je al in Natuurmanagement basis. Een belangrijke
bijdrage aan de ontwikkeling van dit systeem leverde de Zwitser, Walter Schädelin, in
1934. Hij ontwikkelde de ‘Auslesedurchforstung’; letterlijk de ‘selectiedunning’. Bij deze
methode worden in de selectiefase steeds opnieuw de beste bomen geselecteerd en
vrijgesteld. Na verschillende dunningsrondes (het aantal rondes is afhankelijk van soort,
dunningsintensiteit en groeiplaats) zijn de beste bomen onbetwist en kan van echte
selectie geen sprake meer zijn. Dan gaat de dunning over in de volgende fase, door
Schädelin de ‘Lichtwuchsdurchforstung’ genoemd (letterlijk: licht-groei-dunning). Tijdens
deze fase gaat het niet meer om het uitselecteren van de beste bomen, maar het
vrijhouden van deze bomen van concurrentie.
Tot de leerstof behoren twee vormen van selectieve hoogdunning: de toekomstbomen-
en de QD-methode. In tegenstelling tot wat Schädelin voorstelde, wordt nu gewerkt met
een éénmalige selectie van toekomstbomen. Deze bomen bepalen dus meteen het
eindbeeld. De beide methoden verplichten de bosbeheerder tot deze interessante
denkoefening. Hierbij is de focus op een beperkte selectie bomen van (potentieel) hoge
houtkwaliteit gericht. Tegelijk gaat ook de nodige aandacht naar bomen met zogenaamde
‘microhabitats’, zoals holtes en scheuren. Dergelijke bomen hebben weinig potentieel
naar houtkwaliteit, maar zijn wel belangrijk voor de biodiversiteit. Deze manier van
dunnen draagt bij tot een beter ‘geïntegreerd’ bosbeheer, waarbij economische en
ecologische doelen zo goed mogelijk met elkaar worden verweven. Dit geïntegreerd,
multifunctioneel bosbeheer staat hoog op de Europese agenda, zowel binnen het
natuurbeleid (2020-doelen, Natura 2000) als het bosbeleid (European Forest Strategy).
Herkennen van houtgebreken
Als de huidige trend zich verder zet en er van de bosbeheerder verwacht wordt
inspanningen te doen voor een multifunctioneel bosbeheer dat inkomsten uit houtoogst
combineert met het realiseren van gewenste natuurkwaliteit, dan komt dit neer op de
economische (hout)waarde te concentreren in zo min mogelijk bomen van hoge kwaliteit.
Het kunnen herkennen van houtgebreken die een (negatieve) invloed hebben op de
verkoopwaarde is van belang vanaf het moment van eerste dunning tot en met de
eindkap.
Alle hieronder beschreven houtgebreken zijn van toepassing bij evaluatie van stammen
bij eindkap. Ze zijn onder te verdelen in drie grote categorieën: takkigheid, vervorming
en beschadigingen/aantastingen. Daarnaast zijn er nog gebreken die niet op stam te zien
zijn, maar enkel nadat de boom is geveld (hier niet beschreven). Bij selectie van
toekomstbomen in de stakenfase moet een beoordeling gemaakt worden op de
potentiële toekomstige kwaliteit. Geen al te gemakkelijke opgave die gepaard gaat met
de nodige onzekerheid. Volgende zaken kunnen wél met zekerheid in de stakenfase
afgekeurd worden: niet-vitale bomen, te sterke kromming (kan niet meer
Bosbeheer 120
gecompenseerd worden), te sterke betakking (zijtakken te dik/talrijk), vork op lage
hoogte (lager dan 6 à 8 m) of duidelijke fouten in de stam zoals vorstscheuren.
Om het aandeel houtgebreken tot een minimum te herleiden, moet de beheerder
volgende zaken in orde hebben:
- Bomen zijn perfect standplaatsgeschikt
- Zorg voor een goede begeleiding van kwaliteitsbomen (goed lichtklimaat,
natuurlijke stamreiniging, wildbescherming …)
- Toepassen van goede bosbehandeling op het juiste tijdstip (vorm- en opsnoei,
dunning …)
Bosbeheer 121
V.l.n.r. en v.b.n.o.: dode en levende noest, waterlot, vorken, taklittekens (Robbie Goris)
Bosbeheer 122
Takkigheid
Omschrijving Gevolg
Vorken De stam loopt vanaf de vork verder in
twee of meer deelstammen. Van
genetische of toevallige aard
(beschadiging eindknop).
De bruikbare stamlengte neemt af
(rendementsverlies); er is een
verhoogd risico op scheuren (ook
bij het vellen); mogelijks kunnen
water en schimmels verder in de
stam treden (bij plakoksels).
Waterlot Waterlot is de verzamelnaam van
verschillende types scheutgroei aan de
stam. Verschijnen mogelijks bij plotse
wijzigingen in groeifactoren (water,
licht) of na snoei of beschadigingen.
Leidt soms tot een woekering over groot
deel van de stamlengte. Kan ook
genetisch van aard zijn.
Verlaagt over het algemeen de
houtwaarde. In de stakenfase kan
bij voldoende keuze als
toekomstboom gekozen worden
(dus voor de 1e dunning) voor die
boom met de minste
waterlotvorming. Indien niet
mogelijk, moet na de dunning de
waterlotvorming opgevolgd en
indien nodig opgesnoeid worden.
In zeldzame gevallen kan een
volledige stambedekking met
waterlot gegeerd zijn voor
meubelhout en inlegwerk
(vogeloogjesfineer).
Noesten De noest is het gedeelte van een tak in
het stamhout. Deze kan
omwald/afgegrendeld of open zijn, en
gezond of rot. Op stam zijn ze zichtbaar
omdat er ofwel nog een levende of dode
tak aanwezig is, ofwel omdat er een
taklitteken te bemerken is.
Noesten zorgen voor een
afwijkende vezelrichting en
beïnvloeden dus de mechanische
eigenschappen van het hout. De
waardevermindering is afhankelijk
van het aantal, de grootte en de
toestand (levend/dood) van de
noesten. Voor elke soort zijn
aparte, gedetailleerde criteria en
normen. Over het algemeen is
een levende noest minder erg dan
een dode. Afhankelijk van hoe
lang de noest is overgroeid, geeft
dit een andere tekening (litteken)
op de schors (zie onderstaande
figuur)
Bosbeheer 123
Vervorming
Omschrijving Gevolg
Draaigroei Mogelijks erfelijke eigenschap waarbij
houtvezels in axiale richting
spiraalsgewijs getorst zijn. Dit
houtgebrek is meestal goed op te
merken aan de schors.
Het hout is weinig elastisch,
werkt enorm tijdens het drogen,
laat zich moeilijker klieven. Als de
draaigroei groot is (meer dan 8
cm per lopende meter uitspringen
van verticale as), wordt dit uit
alle mogelijke kwaliteitsklassen
gebannen.
Rimpelgroei Afwijking van de jaarringen t.o.v. de
cirkelvormige stamdoorsnede.
Mogelijks veroorzaakt door lokaal
afsterven van cambium, dat leidt tot
longitudinale rimpels in de stam
Veroorzaakt rendementsverlies
(op de zagerij).
Kromming Kromming en dus afwijking van de
stam in verticale richting t.o.v. de
loodrechte. Mogelijks veroorzaakt door
genetische eigenschappen,
groeiplaatsfactoren (wind, sneeuw, …)
of andere bosbouwkundige factoren
(concurrentie en groei).
Veroorzaakt rendementsverlies
(op de zagerij) en het hout is
‘nerveus’ (het hout werkt). Is
vooral bij naaldhout nefast (max.
2 à 3 cm afwijking per lopende
meter, te meten vanaf of hoger
dan borsthoogte). Bij loofhout
mag dat al iets meer zijn,
aangezien kortere sortimenten
gezaagd worden.
Maserknol Eerder zeldzame bolvormige,
geïsoleerde tumor (woekering van
cellen). Het bezit een zeer warrige
houtvezelstructuur. Worden mogelijks
geïnduceerd door beschadiging van het
cambium of bacteriële of dierlijke
aantasting.
Als de maserknol voldoende groot
en gezond (niet rot) is, is deze
zeer gegeerd als meubel- of
fineerhout en voor inlegwerk.
Bosbeheer 124
Beschadigingen/aantastingen
Omschrijving Gevolg
Vorstscheur Longitudinale en radiale scheur in
het stamhout. Oorzaak is de
vorstwerking. Meestal gaat de
scheur tot in het hart van stam en
kan over enkele meters lopen.
Houtwaarde wordt volledig
herleid tot laagste klasse.
Exploitatieschade Schade aan overblijvende opstand
bij het vellen (ontschorsen) of
ruimen van bomen (beschadiging
stamvoet, wortelaanloop).
Kan inrotting en aantasting
(schimmels) veroorzaken;
rendementsverlies.
Wildschade Beschadiging van de bast door
wildsoorten (hert, ree, konijn,
haas …).
Kan inrotting en aantasting
(schimmels) veroorzaken;
rendementsverlies.
Vreemde lichamen Incorporatie van vreemde
objecten (zoals oorlogsresten,
ijzerdraad, wildbescherming …) in
het stamhout.
Kan inrotting en verkleuring
veroorzaken;
rendementsverlies.
Bosbeheer 125
V.l.n.r. en v.b.n.o.: draaigroei, rimpelgroei, kromming, kromming, maserknol (Robbie
Goris)
Bosbeheer 126
V.l.n.r.: vorstscheur, exploitatieschade (Robbie Goris)
QD-methode vs. Toekomstboommethode (en Ongelijkvormig hooghoutbeheer)
In aanvulling en ter extra verduidelijking van de leerstof van Bosbeheer deel 2 –
natuurmanagement basis, hieronder nog eens de voornaamste verschillen en
raakvlakken van de twee belangrijkste boomgerichte dunningsmethodes
(‘TB’=toekomstboom). Het is aanbevolen de leerstof uit natuurmanagement basis
voorafgaand nogmaals op te frissen.
TB-methode QD-methode Opmerking
Omslagpunt 2/5 eindhoogte ¼ eindhoogte
Dunningsnoodzaa
k
Wanneer
toekomstboom hier
om vraagt
Wanneer toekomstboom
hier om vraagt
Dunningsintensit
eit
Meestal 2 à 3
concurrenten per TB
100% vrije kronen na 1e of
2e dunning
Waterlotgevoelige
soorten in 2
dunningsrondes
100% vrije kronen
bezorgen
Dunningsomloop 4-6-8 jaar
naargelang van de
leeftijd; later langere
omlooptijd
3 à 4 jaar in jonge fase;
later langere omlooptijd
Afhankelijk van de
boomsoort
Maximum aantal
TB per ha
60 à 100 25 à 40 Afhankelijk van de
boomsoort
Bosbeheer 127
Doelstelling Structuurrijk bos +
individuele
stamkwaliteit TB
(kwaliteit: zaaghout)
Meer nog dan TB-methode,
structuurrijk bos + hogere
individuele stamkwaliteit TB
(kwaliteit: fineerhout)
Voor welke
boomsoorten?
Alle boomsoorten In principe alle
boomsoorten; vooral
interessant bij soorten zoals
Berk, Beuk, Esdoorn, …
Het respecteren van deze spelregels (maximum aantal toekomstbomen,
dunningsintensiteit …) geeft een goede garantie dat niet méér geoogst zal worden dan de
bijgroei. Een vaak voorkomende fout bij beide methodes is het aanduiden van te veel
toekomstbomen (men is niet streng genoeg) met als gevolg dat vaak te grote gaten
ontstaan in het bos. Het uiteindelijke gevolg is dat de doelstelling wordt ondermijnd:
geen structuurrijke bosopstand en geen goede behandeling van kwaliteitsbomen.
Een beheerder kan dus bij dunning kiezen om met toekomstbomen te werken, volgens
de TB-methode of de QD-methode. Dit kan toegepast worden in gelijkjarige,
gelijkvormige bosbestanden (bijvoorbeeld een aanplantingsblok van 2 ha zomereik) om
deze naar een toestand van ongelijkvormigheid en ongelijkjarigheid te brengen door
dunning en gespreide eindkap van individuele bomen. Anderzijds gebruikt men
toekomstbomendunning ook in bosbestanden die reeds ongelijkvomig zijn. Het
ongelijkvormig hooghoutbeheer is hier een voorbeeld van (zie verder). Bij deze
beheerbenadering zijn het beheer van kwaliteitsbomen en hun behandeling tot hun
exploiteerbare afmetingen belangrijke principes. Bij de dunning wordt in functie van
toekomstbomen zowel in de bovenetage als in de onderetage gewerkt (toekomstbomen
in alle diameterklassen wegens ongelijkvormigheid)
Bosbeheer 128
In ongelijkvormig bos valt het meeste zonlicht diffuus naar binnen
(Bron: Forêt Wallonne asbl)
In het ongelijkvormig hooghoutbeheer (FR: futaie irrégulière) wordt beslist om tot
kapping over te gaan op basis van individuele kaprijpheid van bomen (doeldiameter).
Behoud van een optimale voorraad op stam is een basisbeginsel bij deze
beheerbenadering. Onderstaande tabel toont richtcijfers voor de belangrijkste
boomsoorten in Wallonië. Als vuistregel wordt bij elke interventie 15-25 % van de
houtvoorraad (naar grondvlak en volume) weggenomen: 15 % voor korte omlopen (8
jaar), 25 % voor lange omlopen (12 jaar). Bij elke rotatie wordt zo de aanwas
weggekapt. Samen met de eindkap van individuele kwaliteitsbomen op doeldiameter
zorgt dit voor een structuurrijke opstand, een diffuus en gefilterd licht, en uiteindelijk de
continue ontwikkeling van zaailingen die zo typisch is aan deze benadering. Het in de
hand houden van de wildstand is essentieel voor het toepassen van deze benadering.
Bosbeheer 129
Voorbeelden van grondvlak bij ongelijkvormig hooghoutbeheer voor verschillende
boomsoorten vóór en na dunning (Bron: Forêt Wallonne asbl)
Keuze van wijkers bij toekomstbomen
Voor de keuze van toekomstbomen, naargelang de gekozen methode, verwijzen we naar
de leerstof van natuurmanagement basis. Een goede toekomstboom is in eerste instantie
supervitaal, dominant, van potentieel goede kwaliteit (=afwezigheid van grote gebreken)
en staat op de gewenste afstand tot andere toekomstbomen.
Enige aandacht bij het aantekenen van de dunning rondom de toekomstbomen. Als de
kroon 100 % vrij moet staan na dunning, zoals bij QD voor snelle groeiers met een
lichtboomkarakter, dan is het in feite niet zo moeilijk. Toch valt in dit specifieke geval in
de praktijk op te merken dat vaak te zwak – lees: te weinig concurrenten – gedund
wordt. Hou rekening met het feit dat na de dunning gedurende 3 à 4 jaar de kroon van
de toekomstboom nog steeds vrij moet blijven. Dun dus stevig genoeg!
Indien niet alle concurrenten in één dunningsronde moeten worden gekapt, zoals bij de
toekomstboommethode of QD-methode voor waterlotgevoelige soorten, dan moet keuze
in de wijkers gemaakt worden. De bedoeling is dat eerst de grootste concurrenten
weggenomen worden. Dat zijn de bomen die de gesteltakken van de toekomstboom
hinderen (zie afbeelding hieronder). Een veel gemaakte fout is dat net de andere
concurrenten worden geviseerd, daar waar de kroon van de toekomstboom reeds is
samen- of weggedrukt. Deze zijn niet prioritair, aangezien de grootste groei op dat
moment in de stukken met gesteltakken zit. Deze van groeiruimte voorzien krijgt dus
eerst aandacht.
Bosbeheer 130
Het aantekenen van de wijkers staat in het teken van het wegnemen van de grootste
concurrenten (Helmut Rieger, Landesforsten Rheinland-Pfalz)
Dunning uitvoeren in de praktijk
Voorafgaand aan de daadwerkelijke dunning wordt het werk uitgezet door bomen in het
bos te markeren. Het markeren van de bomen die gekapt, of juist zorgvuldig behouden
moeten worden, wordt blessen, smetten, hameren of schalmen genoemd. Eenvoudig
bleswerk komt in onze oudere gemengde bossen met meervoudige doelstellingen
eigenlijk niet meer voor. Tegenwoordig moet een schalmer vaak meerdere tegenstrijdige
doelstellingen in één opstand proberen te combineren, gebruikmakend van de situatie
zoals die nu is. Hierbij dient hij zijn kennis van de groeiritmes en potenties van de
aanwezige boomsoorten op de groeiplaats te hebben.
In de openbare bossen wordt traditioneel in brigade geschalmd. Hierbij lopen drie of vier
mensen op rij door het bos, en markeren ze de dunning in parallelle stroken. Het
markeren gebeurt met een schalmbijl of hamer. Hiermee wordt een stuk schors van de
boom geslagen, soms tweezijdig, en wordt het merkteken in het hout geslagen. De
dunningsbomen worden voornamelijk opgemeten met een digitale meetklem.
In veel bossen worden de bomen tegenwoordig gemarkeerd met spuitbussen
bosmarkeerverf. Oranje en rode kleurtinten worden het meest gebruikt voor te oogsten
bomen. Geel en groen zijn doorgaans slecht zichtbaar in het bos. Blauw wordt bijna
uitsluitend gebruikt voor het markeren van toekomstbomen en wit is een handige kleur
om bijvoorbeeld randmarkeringen van ruimingspistes te maken. Als verftekens merkbaar
Bosbeheer 131
langer dan een jaar zichtbaar moeten blijven, is speciale bosmarkeerverf (langdurig
zichtbaar) aangewezen.
Algemeen gesteld worden de volgende stappen in volgorde uitgevoerd:
- Loop een rondje door en om het te dunnen bestand. Zo voorkom je
gedesoriënteerd te geraken, beoordeel je of een geplande dunning echt nodig
is, merk je eventuele bijzonderheden of aandachtspunten voor de
bosexploitatie op.
- Aanleg van de ruimingspistes (zie verder onder hoofdstuk ‘bosexploitatie’)
- Markeren van de bomen. Het schalmen van bomen die bij dunning gekapt
moeten worden, kan door een stuk van de schors te verwijderen met de
schalmbijl/blesmes, of met verf. Bomen met een specifieke functie
(toekomstboom, habitatboom) worden meestal met verf gemarkeerd, soms
met touwtjes of markeringslint.
Selecteer geen mooie bomen voor (kwaliteit)houtproductie direct langs een
ruimingspiste, want deze zullen zeker beschadigd raken tijdens een oogstronde. Hou bij
het markeren van bomen rekening met degene voor wie deze markering bedoeld is. Vaak
wordt het uiteindelijke werk uitgevoerd door oogstmachines. Breng de markering daarom
niet te laag aan. Vaak is de richting van waar de machine of de zaagploeg komt ook
bekend. Als dat zo is, kan daar met de markering ook rekening mee gehouden worden.
Bij het markeren van te oogsten bomen is het raadzaam voor de bosbeheerder om er op
te letten of de gemerkte boom zonder grote problemen kan vallen. Bij dunningen in licht
boomhout zijn er doorgaans weinig problemen te verwachten. Kritischer zijn de velling
van randbomen en de oogst van zware bomen tussen lichter hout, bijvoorbeeld in
ongelijkvormige bestanden. Er wordt dan best nagekeken of er in het waarschijnlijke
valtraject van de boom geen andere bomen in de weg staan. Zo nodig worden extra
bomen gemarkeerd om de exploitatie praktisch uitvoerbaar te maken.
In uitzonderlijke gevallen zal er in de voorwaarden bij een verkoop op stam opgelegd
worden dat de kruin moet verwijderd worden vóór de velling. Een pijl op de boom
aanbrengen met een verplichte velrichting is ook mogelijk. Dat gebeurt wel eens om
bepaalde plekken met verjonging te vrijwaren.
Doeldiameter en kapbaarheid
Waar in bossen met een vrije bosontwikkeling een periode van vitaliteitverlies en verval
optreedt gevolgd door verjonging, wordt in behandelde bossen de generatiewisseling
voor deze vervalfase ingezet door natuurlijke of kunstmatige verjonging. Afhankelijk van
de ruimtelijke schaal en de gekozen beheerbenadering kan verjonging plaatsgrijpen in
vrijkomen ruimte van een enkele gekapte boom tot op niveau van een volledige
bosopstand.
Bosbeheer 132
Bij de boomgeoriënteerde beheerbenaderingen (vb. QD, ongelijkvormig hooghoutbeheer)
werkt men met doeldiameters om de kapbaarheid te beoordelen. De doeldiameter van
een boom is de diameter op borsthoogte vanaf wanneer de eindkap zinvol is. De
doeldiameter is een minimale dikte; naargelang van het ontwaardingsrisico en de
standplaatskwaliteit kan het economisch zinvol zijn om de kwaliteitsboom in kwestie
beduidend dikker te laten worden alvorens hem te oogsten.
Een mogelijke valkuil van het werken met doeldiameters is om deze minimale
oogstdiameter als starre richtwaarde, waarop een boom moet geoogst worden, te
beschouwen. De bedoeling van doeldiameters is net om bomen individueel te oogsten in
een bos met een ongelijkvormige structuur en om exploitatieoffers te vermijden. Bij
kaalslagsystemen wordt de kaprijpheid op leeftijd gedefinieerd (normaal bos: bedrijfstijd,
gemiddelde diameter bij kaalkap), met als gevolg dat bij de kaalkap een beduidend
aandeel van de bomen aan een suboptimale dikte geoogst worden.
De minimale vereiste voor een stam van hoge kwaliteit is dat er een takvrije stammantel
van 20 cm dik aanwezig is.
- In het ideale geval zit die mantel kwaliteitshout rond een dunne takhoudende kern
van minder dan 10 cm diameter (bestaande uit juveniel hout en overwalde
takstompen of snoeiwonden). Dit is mogelijk bij snel kwalificerende
lichtboomsoorten zoals berk en zwarte els, of bij schaduwboomsoorten die onder
scherm zijn opgegroeid (bv. beuk, esdoorn).
- Naargelang van de boomsoort en de groeiomstandigheden in de kwalificeringsfase
is er tot 5 à 10 cm diameter extra nodig, opdat de houtvezel van de stam zich kan
rechten en zo beperkte krommingen uitgroeien of kromme houtvezels die over
takaanzetten zijn gegroeid compenseren. Hiermee moet rekening gehouden
worden, zeker als het gaat om exemplaren die stammen uit een verjonging met
lage stamtallen.
- Bij boomsoorten zoals eik, kers, olm en kastanje wordt het lichtere spinthout niet
voor hoogwaardige toepassingen gebruikt. De gemiddelde spinthoutdikte (2 à 5
cm) moet dus toegevoegd worden aan de berekening van de doeldiameter.
- Hetzelfde geldt voor de schorsdikte. Soorten zoals berk, beuk en esdoorn hebben
tot op hoge leeftijd een dunne schors van ongeveer 1 cm dik. Bij soorten zoals
eik, populier, Douglas en grove den kan de schors beduidend dikker zijn. Ook de
schorsdikte draagt bij aan de berekening van de doeldiameter.
Met behulp van deze informatie kunnen als voorbeeld 3 doeldiameters bepaald worden.
Voorbeeld 1: Berk ontstaan uit dichte natuurlijke verjonging: takhoudende kern (5 cm) +
takvrije mantel kwaliteitshout (20 + 20 cm) + schorsdikte (2 cm) maakt 47 cm.
Aangezien berk een vroegdynamische boomsoort is en met toenemende leeftijd het risico
op houtverkleuring en kernrot sterk toeneemt, is het niet zinvol om de doeldiameter ver
te overschrijden bij de eindkap.
Bosbeheer 133
Voorbeeld 2: Esdoorn uit een ‘gewone’ aanplanting met plantafstanden van 1,5 m bij 1,5
m: takhoudende kern (13 cm) + overwalling van afgestorven takken (5 cm) + takvrije
mantel kwaliteitshout (20 + 20 cm) + schorsdikte (2 cm) maakt 60 cm.
Voorbeeld 3: Zomereik uit een ‘gewone’ aanplanting: takhoudende kern (15 cm) +
overwalling van afgestorven takken (5 cm) + takvrije mantel kwaliteitshout (20 + 20
cm) + dikte van het spinthout (10 cm) + schorsdikte (5 cm) maakt 75 cm. Aangezien het
risico op ontwaarding van eikenhout door rot of verkleuring minimaal is bij vitale bomen,
is het economisch zinvol om de eindkap later dan bij het bereiken van de minimale
doeldiameter te doen. Een eik met een DBH van 95 cm zal een mantel kwaliteitshout van
30 cm i.p.v. 20 cm hebben, waardoor het verwerkingsrendement en de houtwaarde
toeneemt. Tijdens de periode van 30 à 40 jaar die nodig zijn om dit extra kwaliteitshout
bij te groeien, zal de waardebijgroei van deze eik bovengemiddeld hoog zijn.
In verscheidene publicaties worden doeldiameters per boomsoort en standplaatskwaliteit
opgesomd. Dit is geen algemeen geldende waarheid, maar wel een handige richtlijn voor
beheerders. De doeldiameter wordt vastgelegd door de beheerder in functie van zijn
economische doelstelling, met de boombiologie en de houttechnologische mogelijkheden
van de boomsoort in kwestie als randvoorwaarden.
Minder
geschikte
standplaats
Geschikte
standplaats
Optimale
standplaats
Opmerking
beuk 60 65 70 Rode kernverkleuring
mogelijk
eik 60 65 70
es 55 60 Opletten voor risico van
bruine kernverkleuring
esdoorn 55 60
kers 45 50 50 Opletten op risico van
kernrot
linde 50 55 60
berk 45 45 Op latere leeftijd kans op
kernrot
Haagbeuk 45 45
Amerikaanse eik 80 80
Fijnspar 40 50 50
Grove den 50 60 60
lork 50 65 65
Douglasspar 50 80 80
Tabel: Doeldiameters op 150 cm in Saarland, Duitsland
(http://www.saarland.de/dokumente/thema_naturnutzung/waldbaurichtlinien_saarland.pdf )
Bosbeheer 134
Meten van bomen en bossen
Het houtvolume meten kan verschillende redenen hebben: houtverkoop op stam,
beheerplanning, uitgesleepte stammen opmeten, groeimonitoring …
In België is de houtverkoop op stam gebruikelijk. Bij het aanduiden van de te kappen
bomen wordt hun omtrek of diameter op borsthoogte gemeten (omtrek = diameter x
3,14). Per dikteklasse wordt een hoogtemeting gedaan en zo kan het houtvolume van
het volledige houtlot berekend worden (kuberen). Dit is een volumeschatting, maar ze is
erg gebruikelijk om de houtverkoop op te baseren.
Bij de verkoop van zaaghout wordt er per kwaliteit een eenheidsprijs afgesproken.
Vervolgens worden de stammen of stamstukken individueel gemeten om het houtvolume
te bepalen.
Meten van de dikte van bomen
Om de dikte van een boom te kennen, kunnen zowel de diameter als de omtrek gemeten
worden. Deze wordt gemeten met een meetlint (omtrek) of een meetklem (diameter).
Een meting met meetlint is nauwkeuriger en beter herhaalbaar dan met een meetklem,
maar wel trager. Een ander voordeel is dat er geen beperking van dikte is (=bruikbaar bij
zeer dikke bomen), bij een meetklem wordt dit begrensd door de maximum opening van
de schuiflat.
Een meetklem bestaat uit een lat van 0,65 à 1 meter lang die in centimeters verdeeld
is. Loodrecht op de lat zijn twee benen bevestigd waarvan één been vast zit en het
andere over de lat kan geschoven worden.
Een goede meetklem voldoet aan de volgende eisen:
- de meetlat moet recht zijn, voldoende lang en onvervormbaar;
- de centimeterverdeling moet nauwkeurig en goed afleesbaar zijn;
- de benen moeten evenwijdig zijn en loodrecht op de lat staan en in hetzelfde
vlak liggen;
Bosbeheer 135
- het beweegbare been moet gemakkelijk te verschuiven zijn, maar er mag
geen speling op zitten waardoor van de loodrechte stand wordt afgeweken.
Bij bomen op stam wordt de diameter gemeten op borsthoogte (vaak afgekort als ‘Dbh’),
dit is op 1,3 meter hoogte. Bij gevelde bomen gebeurt de meting in de helft van de
werkhoutlengte van de te meten stam. De diameter wordt gemeten met een meetlint of
een meetklem.
Bij het meten met een meetklem wordt het meetvlak loodrecht op de lengteas van de
boom gehouden. De lat wordt tegen de stam gedrukt. Om nauwkeuriger te werken
kunnen twee diametermetingen loodrecht op elkaar uitgevoerd worden waarvan het
gemiddelde genomen wordt.
Meten van de hoogte van bomen
De totale lengte van een boom, van de voet tot de top, is de spilhoutlengte. Voor het
bepalen van het commerciële houtvolume is vooral de lengte van het stuk stam dat als
hout verkocht kan worden, de zogenaamde werkhoutlengte, belangrijk. De
werkhoutlengte is de lengte van de stam gemeten boven de stobbe (ca. 10 cm boven
maaiveld) tot het punt waar de stam wordt afgetopt. Afhankelijk van de uiteindelijke
houttoepassing verschilt het bij welke diameter de stam wordt afgetopt. De
aftopdiameter kan variëren van 7 tot 12 cm.
Voor de meting van de hoogte bestaan meerdere soorten hoogtemeters:
- principe van vaste kijkhoek: houthakkerskruis, dendrometer van Franck
- principe van vaste afstand tot de boom: Blume-Leiss, Suunto
- elektronische toestellen met variabele kijkhoek en afstand: Vertex
De basismethode voor het meten van de boomhoogte gebruikt een rechthoekige
driehoek met twee gelijke zijden. Houd de driehoek zodanig dat je over de schuine zijde
naar de top van de boom (in het verlengde van de spil) kijkt. Hierbij houd je één
rechthoekzijde horizontaal. Zo’n eenvoudige boomhoogtemeter kun je maken met
twee stokjes van gelijke lengte (=het houthakkerskruis). De dendrometer van Franck is
een tweede uitvoering hiervan (foto hieronder).
Bosbeheer 136
Loop nu voor- of achteruit tot je nog net de top ziet. De hoogte van de boom is nu gelijk
aan de afstand tot de boom plus je ooghoogte. Dit valt te verklaren met
driehoeksmeetkunde. In de twee rechthoekige driehoeken OCD en Ocd geldt de
verhouding: CD/cd = OC/Oc. Als de twee rechthoekszijden Oc en cd even lang zijn, zijn
ook de afstanden OC en CD gelijk. De afstand OC plus je ooghoogte geeft dan de hoogte
van de boom.
Let wel, bij het gebruik van een boomhoogtemeter dient men de horizontale afstand tot
de boom te meten. Als de boom op een helling groeit, gebruik je best een hoogtemeter
die de kijkhoek meet (vb. Suunto).
Twee clinometers: Blume-Leiss (links) en Suunto (rechts)
Het meten van hoeken gebeurt met een clinometer. De Suunto-hoogtemeter en Blume-
Leiss zijn zo’n instrumenten. De meting gebeurt vanop een welbepaalde afstand van de
boom. De beste meting gebeurt vanop een afstand die de hoogte van de boom benadert.
Omdat deze afstand gekend is, kan de hoogte bepaald worden.
Voor de hoogtemeting met een Suunto kijkt men, terwijl men het toestel naar de top van
de boom richt, met één oog in het vizier van het toestel en met het andere oog naar de
top van de boom. Door het vizier zie je een schaalverdeling waarop de hoogte kan
afgelezen worden. Er zijn slechts twee schaalverdelingen in het toestel, overeenkomend
met een afstand tot de boom van 15 en 20 meter. Als men zich op een afstand van 30 of
40 meter bevindt, wordt de waarneming afgelezen op de schaal van resp. 15 meter of 20
meter en vermenigvuldigd met twee.
Vervolgens kijk je op een zelfde manier naar de voet van de boom. In de meeste
gevallen tel je dan beide waarden op om de totale boomhoogte te bekomen. Echter, in
sterk hellend terrein kan het zijn dat de waarnemer zich onder of boven het niveau van
de te meten boom bevindt. Wees aandachtig dat je dan de kleinste waarde aftrekt van
de grootste waarde.
Bosbeheer 137
Bovendien moet bij sterke hellingen (> 4°) een correctie op de gemeten hoogte worden
doorgevoerd. Dus m.a.w. als de lijn tussen het waarnemend oog en ooghoogte op de
boomstam sterk afwijkt van de horizontale. De correctiefactor is meestal te vinden op de
achterzijde van het meettoestel (Suunto, Blume-Leiss). Een voorbeeldje ter illustratie:
Ter verduidelijking: de hoek α op de afbeelding rechts (achterzijde Suunto) betreft de
hellingshoek en verschilt dus van de hoek α op de schets links.
Sommige apparaten bevatten naast een clinometer om de hoek te meten van de
waarnemer naar de top van de boom en naar de basis van de stam, ook een
laserafstandsmeter om de afstand van de waarnemer tot de stam van de boom te meten
en een rekenmachine om enkele driehoeksberekeningen uit te voeren zodat de hoogte
Bosbeheer 138
automatisch berekend wordt. Dit is het geval bij een gecombineerde laser-clinometer of
ultrasoon-clinometer.
Een gecombineerde laser-clinometer (Nikon Forestry Pro) en gecombineerde ultrasoon-
clinometer (Haglof Vertex)
Naast deze meer vernuftige manieren, kan je nog steeds de afstand tot een boom te
weten komen door:
- de afstand af te stappen: kan afhankelijk van de terreincondities nogal eens
onnauwkeurig zijn …
- een rollintmeter of houthakkersmeetlint te gebruiken. Voordelen zijn de
eenvoud en de lage prijs; nadeel is dat het in dicht bos lastig is de rechte lijn
te meten tussen waarnemer en boom.
Tot slot nog enkele praktische tips bij het meten van de hoogte:
- De afstand tot de boom moet minstens even groot zijn als de boom hoog is.
Als de afstand kleiner is, gaat de meetfout op de hoeken te groot zijn. Door de
afstand groot genoeg te maken, blijft de foutmarge beperkt.
- Indien de boom een brede kroon heeft, kan de hoogte gemakkelijk worden
onderschat doordat je met de laser een lagere tak raakt. Daarom is het in
dergelijke gevallen belangrijk om meerdere keren te meten. Zo nodig vanuit
verschillende locaties.
Volume van gevelde stammen
De gebruikelijke eenheid voor houtvolume is de kubieke meter, afgekort m³. Dat is een
kubus van 1 x 1 x 1 meter massief hout. Naargelang de houtsoort weegt die in verse
toestand 600 à 1100 kg/m³. Bij houtverkoop op stam, beheerplanning en
aanwasbepaling is het gebruikelijk om over kubieke meters hout te spreken.
Bij gestapeld hout (bv. brandhout) is het niet handig om van elk stuk apart het volume te
gaan bepalen, zeker niet als het om gekliefd hout gaat. Dan is het gebruikelijk om met
een stapelmaat te werken, namelijk de stère. Een stère is het hout dat gestapeld is in
Bosbeheer 139
een ruimte van 1 x 1 x 1 meter. Het verband tussen een stère en een kubieke meter is
de stapelfactor.
De stapelfactor is gemiddeld 2/3 of 66%. Dat wil zeggen dat drie stère gestapeld hout
ongeveer twee m³ massief hout bevat. Hoe korter en regelmatiger de stukken hout zijn,
hoe groter de stapelfactor is. Bij los gestort brandhout zit er veel lucht tussen de
houtblokken; de stapelfactor is dan maar ongeveer 50 %.
In tegenstelling tot de kubieke meter, is de stère geen eenduidige maat qua houtmassa.
In de stapelruimte kan er meer of minder hout zitten, naargelang de aard van het hout
en de stapeling. Het voordeel van de stèremaat is dat ze gemakkelijk te meten is: lengte
x breedte x hoogte van de stapel.
Bij het bepalen van het volume van een boomstam wordt de stam beschouwd als een
cilinder met een omtrek die even groot is als de omtrek van de stam in de helft van zijn
lengte. In de bosbouw is dit bekend als de formule van Huber. Het volume is dan de
oppervlakte van de stamdoorsnede in het midden van de stam vermenigvuldigd met de
lengte (L):
V = π × D²/4 × L
Bosbeheer 140
Volume van bomen op stam
Het volume van een boom op stam kan op verschillende manieren worden bepaald,
namelijk met behulp van een vormgetal, het verloop of met kubeertarieven.
Bij bomen op stam is het niet praktisch om de stamdiameter op halve stamhoogte te
meten. Daarom werkt men met de diameter op borsthoogte en een correctiefactor voor
de afwijking van de stamvorm ten opzichte van een cilinder. Deze correctiefactor wordt
het vormgetal genoemd. Het vormgetal (f) geeft de verhouding weer tussen het
werkelijke volume van de boom en het volume van een cilinder met als diameter van het
grondvlak, de diameter op borsthoogte. De waarde van dit vormgetal is altijd kleiner dan
1 en ligt gewoonlijk tussen 0,40 en 0,90. Een boom die bijna een perfecte cilinder
benadert, zal een vormgetal van bijna 1 hebben. Een boom met een sterk afwijkende
vorm (sterk verloop, zie verder) zal een laag vormgetal hebben van ongeveer 0,40. Het
vormgetal verschilt van boomsoort tot boomsoort en binnen een boomsoort nog eens
met de boomhoogte. Als de boomhoogte stijgt, dan daalt het vormgetal. Ouderdom,
standplaats, bedrijfsvorm en de plaats van de boom in de opstand beïnvloeden slechts in
mindere mate het vormgetal. Het verschil tussen een solitaire boom en een bosboom is
dan wel weer groter. Een nogal cilinderachtig ogende bosboom kan best een hoog
vormgetal hebben (vb. 0,70), terwijl een zwaar betakte randboom eerder een laag
vormgetal heeft (vb. 0,45).
Het volstaat in de formule voor de volumeberekening de diameter op borsthoogte in te
vullen en de resulterende waarde te vermenigvuldigen met het vormgetal om een
schatting van het werkelijke volume te vinden. Als het volume van een afzonderlijke
boom berekend wordt met behulp van het vormgetal kunnen fouten tot 15 % voorkomen
ten opzichte van het werkelijke volume. Voor een volledige opstand middelen deze
fouten uit en zal de waarde van het houtvolume dus nauwkeuriger zijn.
Het verloop is de diameterafname per lopende meter in cm/m. In bosopstanden is een
verloop van 1 à 3 cm/m normaal. Als het verloop gekend is, kan je de middendiameter
gaan berekenen. En met die middendiameter bereken je het volume met de formule van
Huber. In de praktijk gebruikt men echter het vormgetal voor een vlugge schatting en
kubeertarieven (zie verder) voor een nauwkeurige kubering.
Met behulp van kubeertarieven kan het volume in kubieke meter van een bepaalde
boomsoort met een bepaalde (totale) hoogte en een bepaalde diameter of omtrek op
borsthoogte worden afgelezen (zie voorbeeld tabel hieronder). Achter deze tabellen gaan
vrij ingewikkelde formules schuil die zijn gebaseerd op heel wat metingen van gekapte
bomen. Kubeertarieven zijn specifiek per boomsoort en per groeiplaats. Je vindt de
tabellen en bijhorende formules o.m. in Dik (1990, 1996) voor Nederland en Berben et
al. (1983), Dagnelie et al. (1985) en Quataert et al. (2011) voor België. Deze formules
zijn verwerkt in het kubeersysteem IVANHO van het Agentschap voor Natuur en Bos.
Bosbeheer 141
Het nadeel van deze tarieven toe te passen over het volledige grondgebied van het
Vlaams Gewest is dat er abstractie gemaakt wordt van de verschillen in verloop,
veroorzaakt door de verschillen in groeiplaats. Een voordeel is dan weer dat in alle
provincies de volumebepaling op dezelfde manier gebeurt.
Hieronder een voorbeeld van zo’n tabel voor beuk (D150=diameter op 1,5m hoogte;
OMT150=omtrek op 1,5m hoogte; volumes in de tabel in m³):
D
150
OMT15
0 Totale Hoogte (m)
(cm) (cm) 10 12 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34
7,96 25
0,0
1
0,0
2
0,0
2
0,0
2
0,0
2
0,0
2
0,0
3
0,0
3
0,0
3
0,0
3
0,0
4
0,0
4
0,0
4
0,0
4
11,1
4 35
0,0
4
0,0
5
0,0
5
0,0
6
0,0
6
0,0
7
0,0
8
0,0
9
0,0
9
0,1
0
0,1
1
0,1
2
0,1
2
0,1
3
14,3
2 45
0,0
7
0,0
9
0,0
9
0,1
0
0,1
2
0,1
3
0,1
4
0,1
6
0,1
7
0,1
9
0,2
0
0,2
1
0,2
3
0,2
4
17,5
1 55
0,1
1
0,1
3
0,1
3
0,1
6
0,1
8
0,2
0
0,2
2
0,2
5
0,2
7
0,2
9
0,3
1
0,3
3
0,3
6
0,3
8
20,6
9 65
0,1
5
0,1
9
0,1
9
0,2
2
0,2
5
0,2
8
0,3
1
0,3
5
0,3
8
0,4
1
0,4
4
0,4
7
0,5
1
0,5
4
23,8
7 75
0,2
0
0,2
4
0,2
4
0,2
9
0,3
3
0,3
7
0,4
2
0,4
6
0,5
0
0,5
5
0,5
9
0,6
3
0,6
8
0,7
2
27,0
6 85
0,2
5
0,3
0
0,3
0
0,3
6
0,4
2
0,4
7
0,5
3
0,5
9
0,6
4
0,7
0
0,7
6
0,8
1
0,8
7
0,9
3
30,2
4 95
0,3
0
0,3
7
0,3
7
0,4
4
0,5
1
0,5
8
0,6
6
0,7
3
0,8
0
0,8
7
0,9
4
1,0
1
1,0
9
1,1
6
33,4
2 105
0,3
5
0,4
4
0,4
4
0,5
3
0,6
2
0,7
0
0,7
9
0,8
8
0,9
7
1,0
6
1,1
4
1,2
3
1,3
2
1,4
1
36,6
1 115
0,4
1
0,5
1
0,5
1
0,6
2
0,7
2
0,8
3
0,9
4
1,0
4
1,1
5
1,2
6
1,3
6
1,4
7
1,5
7
1,6
8
39,7
9 125
0,4
6
0,5
9
0,5
9
0,7
1
0,8
4
0,9
7
1,0
9
1,2
2
1,3
4
1,4
7
1,6
0
1,7
2
1,8
5
1,9
7
42,9
7 135
0,5
2
0,6
7
0,6
7
0,8
1
0,9
6
1,1
1
1,2
6
1,4
0
1,5
5
1,7
0
1,8
5
1,9
9
2,1
4
2,2
9
46,1
5 145
0,5
8
0,7
5
0,7
5
0,9
2
1,0
9
1,2
6
1,4
3
1,6
0
1,7
7
1,9
4
2,1
1
2,2
8
2,4
5
2,6
2
49,3
4 155
0,6
3
0,8
3
0,8
3
1,0
2
1,2
2
1,4
1
1,6
1
1,8
1
2,0
0
2,2
0
2,3
9
2,5
9
2,7
8
2,9
8
52,5
2 165
0,6
9
0,9
1
0,9
1
1,1
3
1,3
6
1,5
8
1,8
0
2,0
2
2,2
4
2,4
6
2,6
9
2,9
1
3,1
3
3,3
5
55,7 175 0,7 1,0 1,0 1,2 1,5 1,7 1,9 2,2 2,4 2,7 2,9 3,2 3,4 3,7
Bosbeheer 142
0 5 0 0 5 0 4 9 4 9 4 9 4 9 4
58,8
9 185
0,8
0
1,0
8
1,0
8
1,3
6
1,6
4
1,9
2
2,2
0
2,4
8
2,7
6
3,0
3
3,3
1
3,5
9
3,8
7
4,1
5
62,0
7 195
0,8
5
1,1
6
1,1
6
1,4
7
1,7
8
2,0
9
2,4
1
2,7
2
3,0
3
3,3
4
3,6
5
3,9
6
4,2
7
4,5
8
65,2
5 205
0,9
0
1,2
5
1,2
5
1,5
9
1,9
3
2,2
8
2,6
2
2,9
6
3,3
1
3,6
5
3,9
9
4,3
4
4,6
8
5,0
2
68,4
4 215
0,9
5
1,3
3
1,3
3
1,7
0
2,0
8
2,4
6
2,8
4
3,2
2
3,6
0
3,9
7
4,3
5
4,7
3
5,1
1
5,4
9
71,6
2 225
0,9
9
1,4
1
1,4
1
1,8
2
2,2
3
2,6
5
3,0
6
3,4
8
3,8
9
4,3
1
4,7
2
5,1
4
5,5
5
5,9
6
74,8
0 235
1,0
3
1,4
8
1,4
8
1,9
3
2,3
9
2,8
4
3,2
9
3,7
4
4,2
0
4,6
5
5,1
0
5,5
5
6,0
1
6,4
6
In de praktijk is het gebruik van de kubeertarieven van Dagnelie handig bij het
aanduiden van dunningen:
Kies de boom die weg moet i.f.v. je bosbeheercriteria.
Markeer de boom en meet de diameter op borsthoogte (noteren op papier of
opslaan in een digitale meetklem).
Als je klaar bent met het perceel, meet je de totale boomhoogte van enkele
bomen per dikteklasse.
Om het volume te bepalen, ga je in het kubeertarief kijken welk gemiddeld
volume er hoort bij een bepaalde diameter- en hoogteklasse.
Vermenigvuldigen met het aantal bomen dat je zo gemarkeerd hebt, geeft het
totale dunningsvolume.
Aangezien de kubeertarieven van Dagnelie op formules gebaseerd zijn, kan je
de metingen ook in een spreadsheet invoeren en de computer het volume
laten berekenen.
Meten van de bestandsvoorraad
Er zijn verschillende manieren om de staande voorraad te bepalen.
Een snelle en eenvoudige manier is aan de hand van het (bestands)grondvlak. Het
houtvolume in de opstand is dan grondvlak x gemiddelde werkhoutlengte (= bruikbaar
hout) van de bomen x vormgetal. Het bestandsvormgetal ligt gewoonlijk tussen 0,40 en
0,50. Een voorbeeld: met de relascoop van Bitterlich wordt op drie verschillende plaatsen
in een opstand een grondvlak gemeten van 19, 22 en 20 m²/ha. Dat geeft een
gemiddeld grondvlak van ongeveer 20 m²/ha. De gemiddelde werkhouthoogte van de
bomen is 23 m. Grondvlak x hoogte x vormgetal (0,45) is dan 207 m³/ha.
Indien nauwkeuriger cijfers nodig zijn, moet er meer gemeten worden. Ofwel meet men
alle bomen in de opstand (= volopname). Je rangschikt ze in diameter- of
Bosbeheer 143
omtrekklassen en meet per omtrekklasse ook enkele totale hoogtes. Ofwel meet men de
bomen in enkele representatieve proefvlakken. Proefvlakken geven vooral een goed
beeld van de toestand van de opstand als het gaat om homogene opstanden of
opstanden waarbij de verschillende boomsoorten en/of leeftijden gelijkmatig verspreid
zijn. Omdat metingen in proefvlakken vrij veel tijd vergen, wordt er minder en minder
gebruik van gemaakt. In het geval van heterogene bestanden zit er soms niets anders op
dan een volopname uit te voeren. Wil men dat niet doen, dan kan men kiezen voor een
transectopname waarbij een strook van 10 meter breed wordt geïnventariseerd, dwars
door het bestand heen.
In Vlaanderen bestaat het standaard bosbouwproefvlak uit vier concentrische cirkels,
waarbij per cirkel een aantal metingen worden uitgevoerd op de zaailingen en bomen in
de cirkel. De positie van het middelpunt van de proefvlakcirkels is willekeurig, zolang de
proefvlakken maar een representatief beeld geven van de opstand. De grootte van het
proefvlak is afhankelijk van de aard en de samenstelling van het bestand dat men gaat
opmeten. Het proefvlak wordt groter genomen als het bestand heterogener is. Kleinere
proefvlakken sparen tijd en geld, maar een deel van de nauwkeurigheid gaat verloren. Er
wordt aangenomen dat het proefvlak toch minstens 20 bomen dient te bevatten. Stem
daar de grootte van de cirkel op af. Voor een handleiding voor het gebruik van
steekproefcirkels bij dendrometrische metingen wordt verwezen naar Waterinckx &
Roelandt (2001).
Bosbeheer 144
Bosexploitatie
Bosexploitatie of houtoogst is een verzameling van deelprocessen, die start bij het
voorbereiden van de oogstmaatregel en eindigt bij het hout dat klaar ligt voor transport
met de vrachtwagen.
Het voorbereiden van de oogstmaatregel gebeurt door de bosbeheerder:
- Bereikbaarheid van de percelen, ontsluiting door boswegen
- Beoordelen van de terreingesteldheid
- Opzoeken, markeren of aanleggen van vaste ruimingspistes
- Markeren van bomen die moeten gekapt worden, kubering bij verkoop op
stam
- Bepalen van randvoorwaarden voor exploitatie (op stam:
verkoopvoorwaarden)
Het uitvoeren van de exploitatie gebeurt door gespecialiseerde werkkrachten. De
verschillende deelprocessen van de exploitatie worden met vaktermen benoemd:
- Vellen is de boom laag boven de grond afzagen zodat hij in een vooraf
bepaalde richting valt (de velrichting).
- Onttakken is het glad langs de stam verwijderen van de takken.
- Korten is het dwars doorzagen van de stam, meestal in vooraf vastgestelde
sortimentsmaten.
- Opwerken is de verzameling van onttakken en korten, dus het hout van een
gevelde boom klaar maken voor de verdere verwerking.
- Uitslepen is het hout van de velplaats over de grond wegtrekken naar de
stapelplaats.
- Uitrijden is korthout opladen en naar de stapelplaats rijden.
- Ruimen is de algemene term voor uitslepen of uitrijden.
- Voorconcentreren is het verplaatsen van hout van de velplaats naar de
ruimingspiste.
Het vellen en opwerken kan motormanueel of gemechaniseerd verlopen. Het ruimen
gebeurt normaal met speciale bosbouwmachines of omgebouwde landbouwtractoren.
Paarden kunnen op kwetsbare bodems zinvol ingezet worden bij het voorconcentreren
van licht hout of sortimenten.
Er bestaat een brede waaier aan technieken voor het uitvoeren van een bosexploitatie.
Exploitatiemethoden
Exploitatiemethoden zijn min of meer vaste werkwijzen waarbij hout met bepaalde
machines en technieken geveld, opgewerkt en geruimd wordt. Technisch gezien bestaan
er heel veel mogelijkheden. Naargelang de exploitatiekost, de beschikbare technologie en
Bosbeheer 145
de impact op het ecosysteem, kan een bepaalde exploitatiemethode de voorkeur
genieten.
Enkele exploitatiemethoden worden als ‘standaard’ beschouwd, bijvoorbeeld de volledig
gemechaniseerde exploitatie van korthout met harvester en forwarder in middelzwaar
naaldhout. Bij de exploitatie van zwaar zaaghout in loofbossen is de standaard een
motormanuele velling gevolgd door het uitslepen van langhout met een skidder.
In populierenbossen gebeurt het ondersteunen van het motormanueel vellen en
opwerken dikwijls met een rupskraan. Aansluitend worden de stammen
voorgeconcentreerd om ze dan met een skidder uit te slepen. Eventueel worden de
takken en toppen met de rupskraan of met een forwarder verzameld op hopen.
Relatie tussen exploitatiemethode en schadebeeld
Bosexploitatie zonder schade is onmogelijk. Elke exploitatiemethode die vakkundig is
uitgevoerd, heeft zijn typische ‘schadebeeld’. Ongelukken zoals een boom die afwijkt bij
de velling zijn altijd mogelijk, maar horen beperkt te blijven. Men spreekt hierbij van
‘onvermijdbare schade’.
Consequente velschade, schorsschade door machines bij de ruiming en vlaksgewijze
spoorvorming wijzen op een slechte werkwijze: gebrekkige voorbereiding, onvakkundige
of onzorgvuldige uitvoering of verkeerd tijdstip van de exploitatie. Een degelijke
planning, uitvoering en opvolging van de exploitatie moeten vermijdbare schade
voorkomen.
Naargelang de toegepaste exploitatiemethode, varieert het schadebeeld. Enkele
hoofdlijnen:
- Uitslepen van langhout geeft meer schorsschade aan de stamvoeten van
blijvende bomen dan uitrijden van korthout.
- Gemechaniseerde velling kan aanwezige verjonging beschadigen doordat de
harvester hele bomen voorconcentreert met de kraan. Uitslepen van gericht
geveld langhout dat motormanueel onttakt wordt, geeft in dergelijke gevallen
minder schade.
- Bij eenzelfde vochtgehalte, geeft uitslepen van langhout meer
bodemverwonding en insporing dan uitrijden van korthout.
- Bij volledig gemechaniseerde exploitatie moet het netwerk van vaste
ruimingspistes veel dichter gelegd worden dan bij motormanuele of
gecombineerde methoden: tussenafstand van strikt 20 meter t.o.v.
tussenafstand van 40 à 50 meter.
Het vrijwaren van de bodem en het blijvend bestand (kapitaal) is de basis van het
natuurgetrouwe bosbeheer. In West- en Centraal Europa wordt bijna de helft van de
Bosbeheer 146
houtaanwas bij selectieve kappingen (bv. dunningen, eindkap op doeldiameter) geoogst.
Door het blijvend bestand is dergelijke houtoogst moeilijker dan bij kaalslagsystemen.
Moreel belang van de keuze van exploitatiemethode
Van alle beheermaatregelen die een bosbeheerder kan uitvoeren, is de bosexploitatie
degene waarbij op heel korte tijd schade aan het ecosysteem kan berokkend worden
waarvan de effecten decennia lang nawerken. Vooral het ruimen met zware
bosbouwmachines (uitslepen, uitrijden) is een factor die in veel bossen al voor bijna
vlaksgewijze bodemverdichting of zware bodemverstoring heeft gezorgd.
Gedurende een periode van enkele decennia heeft de mechanisatie van de bosexploitatie
een hoge vlucht genomen. Actuele machinegewichten bedragen gemakkelijk 15 à 35 ton.
Bij het rijden laten deze machines lijnvormige sporen van verdichte bodem na, een
proces dat geen equivalent in de natuur heeft.
Men kan vaststellen dat een ongecontroleerde inzet van dergelijke zware machines een
aanzienlijk aandeel van het bosecosysteem beschadigt en dat die schade tijdens een
lange periode nawerkt.
Onder de huidige economische omstandigheden, met een marktprijs voor bosexploitatie
die al jarenlang stagneert en kosten die gestaag toenemen (brandstof, financiering en
vooral loonkost), valt te verwachten dat de inzet van zware productieve machines niet
zal afnemen. Technologische ontwikkelingen zoals meer aangedreven wielen, bredere
banden of rupsen brengen in de praktijk weinig bijkomende bodembescherming met zich
mee, eenvoudigweg omdat mensen met die technologie zwaardere gewichten
verplaatsen om hun productiviteit op te drijven.
Het aansturen van zware bosbouwmachines zal in de toekomst een plaats in het
takenpakket van de bosbeheerder blijven innemen, als die het vrijwaren van een
gezonde bosbodem ernstig wil nemen.
Voor de Lage Landen, met een groot aandeel uitgeloogde bodems en een hoge
atmosferische depositielast van verzurende en vermestende stoffen, is dit des te
belangrijker. Verzurende en vermestende deposities hebben immers negatieve invloeden
op de biologische bodemactiviteit, waardoor de herstelcapaciteit van de bodem voor
verdichting vermindert.
Bestandsontsluiting met vaste ruimingspistes
De ontsluiting van bosbestanden met rijpaden heeft verschillende doelen.
- Ecologisch: de belasting van de bodem door zware machines, en de
bodemverdichting die daarmee gepaard gaat, concentreren op een beperkte
oppervlakte.
Bosbeheer 147
- Economisch: efficiënte inzet van gespecialiseerde machines op stroken die
relatief recht en hindernisvrij zijn.
- Organisatorisch: de indeling van een bosbestand in ruimingspistes en
tussenvelden maakt bosbouwkundige werkzaamheden overzichtelijker en helpt
bij de keuze van de velrichting tijdens de exploitatie.
In normaal berijdbaar terrein zijn vaste ruimingspistes de eerste keuze als
bestandsontsluiting voor exploitatiemachines. Vaste ruimingspistes, ook wel
uitsleeppistes of dunningspaden genoemd, zijn boomvrije stroken van ongeveer 4 meter
breed die op regelmatige afstand door het bosbestand lopen.
Vaste ruimingspiste met dubbele witte verfstreep als randmarkering. Hier zijn de
ruimingspistes genummerd voor de overzichtelijkheid van de exploitatie.
Bosbouwmachines kunnen er rijden over het natuurlijk terrein; er is dus geen
grondverzet of verharding nodig om vaste ruimingspistes aan te leggen. Ruimingspistes
worden in het terrein aangeduid met verfmarkeringen. Als er veel hinderende vegetatie
op de ruimingspiste groeit, wordt soms een bosfrees ingezet om de piste begaanbaar te
maken. Hellingen tot 30 % gelden als ‘berijdbaar’. Mits enkele technische aanpassingen,
kunnen geladen exploitatiemachines maximaal 15 % bergop en 30 % bergaf rijden.
Rest nog de keuze van de afstand tussen de ruimingspistes:
- Pistes op 20 meter: bij volledig gemechaniseerde bosexploitatie, met
harvester en forwarder, is dit de standaard. De kraanreikwijdte van de
harvester bedraagt in de meeste gevallen 10 meter, dus alle bomen staan in
de kraanzone om machinaal geoogst te worden. Het is belangrijk dat de
afstand strikt aangehouden wordt en dat de pistes parallel aan elkaar
Bosbeheer 148
verlopen. Enkele meters kronkelen in verschillende richtingen kan al snel tot
gevolg hebben dat bomen buiten de kraanzone staan.
- Pistes op 40 meter: Voor vaste ruimingspistes op wijdere afstand is 40
meter een standaard. Bij de productie van kwaliteitshout (bijvoorbeeld QD-
methode met 25 à 40 toekomstbomen per hectare) zijn afstanden tussen
ruimingspistes van 40 meter en meer een noodzaak om systematische
wortelbeschadiging van toekomstbomen te kunnen vermijden. Aangezien bij
ruimingspistes om de 40 meter steeds een zeker aandeel motormanueel werk
nodig is bij de exploitatie, ontstaat er een praktisch voordeel bij het aanduiden
van de ruimingspistes. De tussenafstand hoeft niet zo strikt aangehouden te
worden als bij de volledig gemechaniseerde houtoogst: een afwijking van 5 à
10 meter op de tussenafstand is weinig beduidend voor het verloop van de
exploitatie.
- Pistes op meer dan 40 meter: Het is technisch mogelijk om vaste
ruimingpistes 50 meter en verder uit elkaar te leggen. De stammen moeten
dan over een grotere afstand bijgetrokken worden met een lier, wat zich
natuurlijk vertaalt in een hogere exploitatiekost en in een toenemende kans op
bestandsschade.
Aanduiden van ruimingspistes
De richting van de ruimingspistes tegenover de bosweg wordt dikwijls haaks gekozen,
omdat er meestal korthout wordt uitgereden. Als er met de draaicirkel van de
uitrijcombinatie rekening gehouden wordt, maakt de richting van de ruimingspistes in
vlak terrein dus weinig uit. Haaks op de weg werkt dan het handigst. Voor het uitslepen
van langhout is het best om de pistes schuin ten opzichte van de bosweg te leggen, om
schade aan randbomen bij het draaien met de lange boomstammen te beperken.
Bosbeheer 149
Ruimingpistes worden schuin tegenover de bosweg gelegd als er langhout moet
uitgesleept worden (links). Bij de korthoutmethode maakt de richting minder uit. Haaks
op de weg werken is dan het meest praktisch (rechts).
In hellend terrein is het belangrijk om de ruimingspistes recht op de helling te leggen,
om te vermijden dat machines in de problemen komen met dwarshellingen van meer dan
5 %. Op een topografische kaart zou dat betekenen dat de ruimingspistes haaks op de
hoogtelijnen verlopen.
Vaste ruimingspistes worden in de regel als rechte lijnen uitgezet. Als in jonge bossen de
plantrijen gevolgd kunnen worden, maakt dat het aanduiden van de pistes heel
gemakkelijk. Om de inkijk in ruimingspistes in jonge bossen te beperken, worden soms
aan het begin van de pistes een knik voorzien.
In dit jonge dennenbos is aan het begin van elke ruimingspiste een knik gemaakt om de
inkijk vanaf de bosweg te beperken.
Bosbeheer 150
Het verloop van een vaste ruimingspiste wordt op bomen, zaailingen en struiken
aangeduid met bosmarkeerverf. Bomen die op de piste staan en geoogst moeten worden
om de machines door te laten, krijgen in de regel een verticale streep aan de voor- en
achterkant gezien vanuit de rijrichting van de machine. Zo een verticale streep is best 40
à 50 cm lang.
In bossen met een wat lager stamtal neemt de noodzaak toe om ook de randen van de
ruimingspiste te markeren. Zo is het na de velling, als alle bomen met verticale strepen
tegen de grond liggen, nog duidelijk waar de machines moeten rijden om het hout af te
voeren. Een dubbele horizontale lijn van 30 à 40 cm lang wordt aangeraden, omdat
hierdoor de verwarring met ‘gewone’ markeringen vermeden wordt.
In dunningsbestanden helpen de randmarkeringen ook om de ruimingspistes terug te
vinden bij een volgende dunning. Het gebruik van langdurig zichtbare bosmarkeerverf is
aangewezen, best in een andere kleur dan die waarmee de te oogsten bomen gemerkt
worden.
Vaak wordt de ingang van de ruimingspiste aan de bosweg weergegeven met een
hoofdletter I op de eerste boom die moet geveld worden. Een eindpunt van de
ruimingspiste, bijvoorbeeld voor een steile helling of een natte plek waar geen
machineverkeer gewenst is, wordt duidelijk gemaakt met een hoofdletter T.
Het onderstaande schema is een samenvatting van de meest gebruikte verfmarkeringen
bij bosexploitatie, in het bijzonder voor het aanduiden van vaste ruimingspistes.
Overzicht van verfmarkeringen bij bosexploitatie.
Bosbeheer 151
Voor het uitzetten van ruimingspistes is een goede kennis van exploitatiemethoden
nodig. Op probleempunten moet er immers ingeschat kunnen worden of de machines
door kunnen, dan wel dat er extra bomen moeten weggenomen worden of dat er naar
een andere werkwijze moet gezocht worden.
Het markeren van parallelle rechte lijnen in het bos vraagt een goed richtingsgevoel,
zeker in bossen met veel ondergroei. Hulpmiddelen zoals de tussenafstand afstappen,
meten met een lintmeter of een kompas kunnen helpen. Met twee personen kan je,
naargelang de overzichtelijkheid van het bosbestand, met 40 à 80 meter tussen elkaar
de tussenafstand van de ruimingspistes meten en dan naar elkaar toewerken om de
bomen te markeren. Werkkledij met signaalkleuren komt hierbij goed van pas.
Invloed van bosexploitatie op het ecosysteem
Voor de volledigheid worden hieronder de mogelijke invloeden van bosexploitatie op het
ecosysteem opgesomd. Hierna wordt dieper ingegaan op bodemschade en verstoring.
- Bodemschade (zie verder)
- Chemische vervuiling: afkomstig van het normale gebruik van
bedrijfsstoffen (vooral smeermiddelen en brandstoffen), door lekken bij
pannes en bij morsen van bedrijfsstoffen. Ook het gebruik van
markeermiddelen (verf, plastic lint) kan vreemde stoffen in het bosecosysteem
brengen. Voor de opslag, het vervoer en het gebruik van bedrijfsstoffen
(meestal gevaarlijke stoffen zoals brandstof) geldt de nationale wetgeving. Bij
ernstige vervuiling gelden verplichtingen voor bodemsanering.
- Bestandsschade: beschadiging van bomen, nevenetage, struiken en
zaailingen. Dit omvat
o Velschade, door een vallende boom die langs de stam glijdt of een
boom versplintert.
o Sleepschade, door een boomstam of een kabel die langs de stamvoet
getrokken wordt.
o Stootschade door machinebewegingen
- Schade aan bodemvegetatie: In veel gevallen is de beschadiging van
kruidachtige planten, varens, grassen en bramen weinig relevant bij
bosexploitatie. Na één of enkele jaren heeft die vegetatie zich hersteld. In
sommige gevallen leidt open scheuren van een dichte vegetatiemat zelfs tot
de vestiging van bomen en struiken, die bijdragen aan een gevarieerde
bosstructuur. Kruidachtige planten met een korte groeiperiode, zoals
voorjaarsbloeiers, kunnen gevoeliger zijn voor beschadigingen, vooral in de
lente. In sommige bossen worden daarom restricties voor de exploitatie in het
voorjaar opgelegd. Esthetische argumenten wegen hierbij ook zwaar door.
Beschadiging van de bodemvegetatie gaat dikwijls gepaard met vlaksgewijze
berijding door zware machines.
- Verstoring (zie verder)
Bosbeheer 152
Bodemschade
De bosbodem vormt de basis van het bosecosysteem, als houvast voor de boomwortels
en voor het leveren van voedingsstoffen, water en lucht. De biologische activiteit van
allerlei bodemorganismen, vooral schimmels, bacteriën en ongewervelden, zorgt voor de
strooiselafbraak en het beschikbaar stellen van voedingsstoffen (mineralisatie).
De natuurlijke opbouw van de bosbodem kan verstoord worden door interactie met
slepend hout en rijdende machines; we spreken dan van bodemschade. Hierna worden
verschillende schadevormen besproken.
Bodemverwonding
Bij het neerkomen van gevelde bomen en het bijtrekken van boomstammen met een lier
of een kraan ontstaat oppervlakkige bodemverwonding. Deze verstoring beperkt zich
meestal tot de strooisellaag en de oppervlakkige bodemhorizonten en gaat dikwijls zelfs
gepaard met het loswoelen van de bodem. Deze vorm van oppervlakkige bodemschade is
vrijwel onbeduidend voor het bosecosysteem. In bossen met een dikke strooisellaag
wordt bodemverwonding wel eens als een positief effect van bosexploitatie beschouwd,
omdat het doorbreken van de strooisellaag de natuurlijke verjonging van bomen en
struiken kan in gang zetten.
Bodemverdichting
Een bosbodem heeft een uitgebreid poriënsysteem. De grootste poriën zorgen voor een
snel lucht- en watertransport, terwijl de kleinste poriën een grote
uitwisselingsoppervlakte voor micro-organismen bieden. Vooral de grote poriën zijn
kwetsbaar voor samendrukking onder invloed van mechanische belasting. Dat proces
wordt bodemverdichting genoemd.
Verstoring van het poriënsysteem gebeurt door een complexe interactie van verschillende
krachten: contactdruk (gewicht van de machine per contactoppervlakte), schuifkrachten
(door rijden, sturen en wielslip) en trillingen (motor, machinebewegingen).
Als de band of de rups van een bosbouwmachine over de bodem rolt, zal het gewicht van
de machine en de lading het samendrukken of verstoren van de poriën tot gevolg
hebben. Het grootste verdichtingseffect gebeurt al bij één keer overrijden. Bovendien kan
het natuurlijke herstel van de bodemverdichting tientallen jaren in beslag nemen.
Daarom is het erg belangrijk dat rijbewegingen van machines:
- Op een zo klein mogelijke oppervlakte gebeuren, om een maximale
oppervlakte bosbodem onverstoord te laten.
- Steeds op hetzelfde tracé gebeuren, om het aandeel verdichte bodem niet te
laten uitbreiden bij volgende oogstmaatregelen.
Bosbeheer 153
Bosbouwmachines een vrij parcours laten rijden, wat op termijn leidt tot vlaksgewijze
bodemverdichting, wordt in het hedendaagse bosbeheer als onverantwoord beschouwd.
Bodemverdichting is een degradatie van het poriënsysteem van de bosbodem. Plassen op
de bosbodem na een regenbui wijzen op bodemverdichting.
Afhankelijk van de bodemtextuur kan algemeen gesteld worden dat bodems met een
fijne textuur (leem, klei) best geëxploiteerd worden in droge omstandigheden (dan
sterkste binding tussen bodempartikels). Bodems met een grovere textuur (zand,
zandleem) daarentegen worden best geëxploiteerd bij een tussenliggend vochtgehalte.
Spoorvorming
Als machines onder last over de bosbodem rijden, ontstaan rijsporen door de wielslip.
Zelfs in optimale omstandigheden vertonen de wielen van terreinvoertuigen ongeveer 10
à 15 % slip.
Bodems met een fijne textuur (leem, klei) hebben een lage draagkracht als ze
waterverzadigd zijn. Een rijdende machine kan inzakken in die omstandigheden,
waardoor meteen rijsporen ontstaan. Daarom moeten exploitatiewerkzaamheden
onderbroken worden als de bodem te nat is.
Verschillende factoren hebben invloed op het verloop van de insporing:
- bodemtextuur en skeletaandeel (stenen)
- bodemvochtgehalte
- aantal passages van de machine
- gewicht van de gesleepte last
- asbelasting van de machine
- aantal aangedreven wielen en het aandrijfsysteem (bv. mechanisch of
hydrostatisch)
- grootte, breedte en vuldruk van de banden
Bosbeheer 154
- gebruik van bijkomende tractiehulpmiddelen rond banden (kettingen, bogie-
tracks met dragende of trekkende profielplaten)
- lengte en breedte van de rupsen
Diepe rijsporen moeten vermeden worden:
- Ze vormen een verstoring van het bosecosysteem omdat ze een
groeiplaatswijziging tot gevolg hebben.
- Ze kunnen de houtwaarde aantasten door wortelbeschadigingen.
- Ze veroorzaken problemen voor de technische berijdbaarheid van vaste
ruimingspistes.
- Ze zorgen voor een zeer negatieve perceptie over bosbeheer bij bosbezoekers.
Het berijden van een kleibodem resulteerde hier in diepe sporen waarin regenwater blijft
staan. Dit blijft niet zonder gevolgen voor het bodemecosysteem en de vegetatie (foto:
Evy Ampoorter).
Als de bosbodem voldoende diep bevroren is (30 à 40 cm), zal er geen spoorvorming
optreden door het machineverkeer. Dit is een winter met een Elfstedentocht en de ideale
toestand voor bosexploitatie. Door klimaatverandering neemt het gemiddelde aantal
vriesdagen en de lengte van de vriesperiode af, waardoor een voldoende vriesdiepte
bijna nooit meer bereikt wordt. In dunningsbestanden schermen de bomen en de
strooisellaag de bodem af, zodat diepe vorst hier praktisch uitgesloten is. In de praktijk
komt een diep bevroren bosbodem dus maar weinig voor in het bos van de Lage Landen.
Verstoring
De aanwezigheid van mensen en machines brengt een verstoring van het bosecosysteem
met zich mee. Vooral voor fauna-elementen kan dit relevant zijn. Bij de aanwezigheid
van zeldzame of beschermde diersoorten kunnen beschermingsmaatregelen nodig zijn:
Bosbeheer 155
Bosexploitatie zonder verstoring is niet mogelijk. Een goede planning van de
exploitatiemethode en de uitvoeringsperiode kan de verstoring beperken. De
bosbeheerder moet hierbij prioriteiten bepalen in functie van de aanwezige fauna en de
bodemkwetsbaarheid.
Kwetsbare zones of elementen kunnen best duidelijk gemarkeerd worden op terrein en
aangegeven in een exploitatieplan dat de bosbeheerder met de uitvoerders overloopt
voor de aanvang van de werken. Periodes waarin niet mag gewerkt worden, kunnen in
de exploitatievoorwaarden of overeenkomst met de aannemer opgenomen worden.
Beleidsmatig wordt de omgang met verstoring bij bosexploitatie in Vlaanderen geregeld
met de schoontijd.
Omgezaagde kolonieboom van vleermuizen (Foto: Alex Lefevre)
Toepassen van de schoontijd
Schoontijd is de periode waarin exploitatie (velling, bewerking, ruiming) niet toegelaten
is. Standaard is transport (over de bosweg) wel nog toegelaten. Afwijkingen hierop
kunnen worden opgenomen, bv. verbod transport tijdens (deel van) schoontijd, toelaten
manueel bewerken (kruin) hout.
De toepassing van de schoontijd werd in het verleden bij opmaak van het beheerplan, bij
verlenen van de kapmachtiging, of in de verkoopsvoorwaarden meestal als standaard
schoontijd van 1 april tot 30 juni vastgelegd op niveau van bos of bosbestand. De interne
richtlijn van het ANB 2010/02 tracht de schoontijd meer op basis van de actuele situatie
af te stemmen.
De mogelijkheden inzake opleggen van schoontijd zijn dus:
- standaard schoontijd van 1 april tot 30 juni
- geen schoontijd
- afwijken periode schoontijd: inkorten of uitbreiden periode schoontijd
Bosbeheer 156
Het afwegingskader bestaat uit vier stappen. Als basis voor het afwegingskader geldt als
eerste stap analyse van het bestandstype en de structuurkenmerken. Aanvullend wordt
bijgestuurd in stap twee op basis van de vegetatiekenmerken en in stap drie op basis van
de aanwezige fauna. In stap vier wordt de schoontijd in zijn totaliteit bekeken.
Stap 1: Analyse bestandstype en structuurkenmerken
Voor het bepalen van de structuurkenmerken kan men aannemen dat hoe diverser de
structuur, hoe diverser de biologische rijkdom. Waarbij ervan uitgegaan wordt dat best
per bostype de mate van structuur verschillend wordt geïnterpreteerd. Op basis van de
bepaling van het bostype en het toepassen van de indicatoren, die de mate van structuur
bepalen, wordt bepaald of op basis hiervan een standaard schoontijd al dan niet
wenselijk is. Bostypes zijn: loofbos en gemengd bos (incl. 20 tot 50 % NH; met
uitzondering van populier; incl. hakhout en middelhout); naaldbos; populier.
Indicatoren die de structuur bepalen:
- Horizontale bosstructuur goed ontwikkeld: aanwezigheid groepsgewijze of
individuele menging en/of aanwezigheid van open plekken of/en uitgebreide
mantelzoomvegetatie.
- Verticale bosstructuur goed ontwikkeld: ruime aanwezigheid van kruid- en
struikvegetatie.
- Leeftijdsstructuur: aanwezigheid van ongelijkjarig bos of oud-aftakelend bos.
- Aanwezigheid van dikke bomen: dikke (dbh > 40 cm) en zeer dikke (dbh > 80
cm) bomen.
- Aanwezigheid van staand en liggend dood hout: aanwezigheid dikke (dbh > 40
cm) tot zeer dikke sortimenten (dbh > 80 cm).
Bosbeheer 157
Het beslissingskader om standaard schoontijd op te leggen op basis van de indeling
volgens structuur en bestandstype is dan de volgende:
Structuur
Bostype Hoog Matig Laag
Loofhout en
gemengd
drie of meer
indicatoren ruim
aanwezig
twee indicatoren
ruim aanwezig of tot
drie indicatoren in
mindere mate
aanwezig
geen of slechts één
van de indicatoren
aanwezig
Naaldhout drie of meer
indicatoren ruim
aanwezig
twee indicatoren
ruim aanwezig of tot
drie indicatoren in
mindere mate
aanwezig
geen of slechts één
van de indicatoren
aanwezig
Populier verticale
bosstructuur in
meer dan helft bos
goed ontwikkeld
aanwezigheid
struiklaag gering
geen struiklaag
aanwezig
Standaard schoontijd
Geen schoontijd
Stap 2: aanvullende benadering via vegetatiekenmerken
Op basis van de vegetatiekenmerken, uiteraard samengaand met bodemkenmerken,
wordt indien nodig de uitkomst van stap één bijgestuurd. Bij aanwezigheid van
kwetsbare vegetatietypes (voorjaarsflora) is het aangewezen om de schoontijd vroeger
te laten vallen namelijk van 1 maart tot 31 mei.
Stap 3: aanvullende benadering via aanwezig fauna
Op basis van de kennis van de aanwezigheid van bepaalde fauna, wordt indien nodig de
uitkomst van stap 1 + stap 2 bijgestuurd. Dit kan inhouden dat de schoontijdperiode
moet worden bijgestuurd of dit kan ook inhouden dat dit net niet wenselijk is indien beter
andere maatregelen tot bescherming kunnen leiden.
De lijst met vogelsoorten werd gebaseerd op enerzijds soorten van de Rode Lijst en
bijlage I van de vogelrichtlijn, aangevuld met indicatorsoorten. De lijst met vogelsoorten
werd opgedeeld in drie groepen. Enerzijds groep 1, broedvogels die regelmatig als
broedvogels in bos voorkomen en waarvan de impact bij het nemen van maatregelen
groot is. Anderzijds groep 2 waarvan de impact bij het nemen maatregelen geringer is
(wegens meer in open terrein, koloniebroeders … ) en tot slot groep 3 de roofvogels.
Bosbeheer 158
Voor de vogels wordt per soort het belang van de soort betreffende natuurwaarde
meegegeven en de meest geschikte schoontijd. Algemeen kan er worden vanuit gegaan
dat als vervroegde schoontijd algemeen van 15/02 tot 30/06 kan gelden en als verlengde
schoontijd 1/04 tot 31/08 kan worden genomen. In bijgaande tabel (bijlage) worden per
soort ter info nog eens de best geschikte periodes meegegeven.
Kennis van de aanwezigheid van een vogelsoort kan inhouden dat:
de nestplaats (boom) gekend is
enkel geweten is dat een broedplaats aanwezig is in een gebied (perceel,
bestand, bos, bosgebied).
De te nemen maatregelen verschillen als zodanig, namelijk:
- bij kennis nestplaats (boom)
1. wordt steeds de boom gevrijwaard van velling (niet hameren, als
voorbehouden boom aanduiden)
2. wordt voor soorten met hoge kwetsbaarheid (RL code 1,2,3, Z of VR)
steeds een zone (100 meter) rond de boom gevrijwaard gedurende de voor
die soort meest geschikte schoontijd (soms zal dit overeenkomen met gans
het lot, soms met een deel van het lot) (zone 200 m voor draaihals, kwak,
rode wouw, zwarte wouw)
3. wordt voor soorten met mindere kwetsbaarheid (RL code N) afgewogen of
dit afhankelijk van de regio (soort reeds frequent of niet frequent
aanwezig) nodig is om hier extra maatregelen te nemen
- bij kennis broedplaats in een gebied
1. Enkel voor de soorten met hoge kwetsbaarheid (RL code 1,2,3, Z of VR) en
waarvan de vermoede broedplaats goed kan worden gespecificeerd tot op
lot (of bos) niveau, wordt voor deze zone de meest geschikte schoontijd
opgelegd.
Voor roofvogels moeten al dan niet bewoonde horsten steeds gespaard blijven.
Voor de mogelijk te nemen maatregelen of in te lassen schoontijdperiodes voor de
reptielen en amfibieën, zoogdieren en insecten, wordt vertrokken van de kennis van de
daadwerkelijke aanwezigheid van de soort in het betrokken bestand.
Stap 4: Totaliteit beslissingskader bij bosexploitatie
Deze laatste stap heeft als doel de uitkomst van de eerste drie stappen op niveau van de
regio/provincie te bekijken en een aantal reflecties te maken met betrekking tot de
totaliteit van de exploitaties en exploitatieomstandigheden. Zodat (1) indien wenselijk de
schoontijd nog lichtjes kan worden bijgestuurd en (2) om na te gaan of alles is
meegenomen in de verkoopsvoorwaarden.
Bosbeheer 159
Bosverjonging
In de cursustekst van Bosbeheer natuurmanagement basis werden reeds de
basisprincipes van natuurlijke en kunstmatige verjonging aangehaald. Hier leerde je de
verschilpunten tussen de beide verjongingsmethodes. In dit hoofdstuk komen we meer te
weten over bosplantsoen, planttechnieken en wildschadepreventie.
Kunstmatige verjonging – keuze plantsoen – inkuilen – inboeten
De boomsoortenkeuze werd reeds eerder behandeld. Een volgende stap in de
voorbereidingen van de (her)bebossing is de keuze van het type plantsoen.
Plantmateriaal kan uit zaden zijn opgekweekt (generatief) of door middel van stekken
zijn vermeerderd (vegetatief). Gestekt plantmateriaal is alleen relevant bij het gebruik
van populier en wilg. Wilg en populier kunnen zowel als beworteld plantsoen of als poten
of stekken worden geplant. Poten en stekken hebben geen wortels. Poten hebben in
tegenstelling tot stekken wel een intacte eindscheut.
Het bos- en haagplantsoen van andere soorten wordt opgekweekt uit zaad. Het betreft
meestal naaktwortelplantsoen en in veel mindere mate plugplantsoen. In tegenstelling
tot naaktwortelplantsoen wordt bij plugplantsoen het wortelstelsel omhuld door een
kleine hoeveel substraat. Doordat de wortels verpakt zitten in het substraat is er bij
aanplant geen sprake van een plantschok en wordt het wortelstelsel enigszins beschermd
tegen beschadigingen. Bovendien levert het substraat een kleine hoeveelheid
voedingsstoffen en houdt het iets beter vocht vast, zowel voor als na het planten. Vaak
worden nuttige mineralen en mycorrhiza toegevoegd. Plugplantsoen is veelal sneller en
eenvoudiger te planten, waardoor er minder fouten worden gemaakt. Het plantseizoen
van plugplantsoen is veel langer, in principe tot half juni en vanaf half augustus. Dit komt
doordat plugplantsoen prima ingevroren kan worden. Dit maakt het bijvoorbeeld mogelijk
om na de droge maanden april en mei te planten. Bijkomend voordeel is dat er dan volop
voedsel is voor bijvoorbeeld reeën, waardoor de kans op vraatschade verkleint. Een
nadeel is dat de aankoopprijs hoger is. Voordelen van naaktwortelplantsoen zijn dan
weer een kleiner transportvolume en dat het ook in grotere afmetingen leverbaar is.
Bij de keuze van grootte van plantsoen spelen volgende factoren een rol:
Kostprijs: logischerwijze moet er voor kleinere planten een lagere prijs betaald
worden. Grotere planten werden gedurende langere tijd in de boomkwekerijen
verzorgd, en kosten meer.
Groeiplaats: als er op het plantterrein een overvloedige en weelderige
vegetatie van hinderende planten verwacht wordt, moet voldoende groot
plantsoen gebruikt worden (zo niet: heel veel verplegingsarbeid). De
boompjes mogen niet overwoekerd, verstikt of platgedrukt worden door de
vegetatie (bramen, distels, netels, vogelkers enz.). Bij zeer kleine planten kan
men moeilijker een individuele bescherming tegen wildschade aanbrengen.
Bosbeheer 160
Stamtal: voor bebossingen in klein plantverband is het gebruik van klein
bosplantsoen voldoende om snelle kroonsluiting te bekomen (gebruik van
groot plantsoen bij hoog stamtal zou een zeer hoge kostprijs voor aanplant
betekenen).
Het evenwicht tussen kroonontwikkeling en wortelontwikkeling: hoe groter de
planten, hoe moeilijker het wordt het volledige wortelsysteem te bewaren bij
verplanting, en hoe groter de risico’s worden voor verstoring van het
evenwicht tussen boom en wortels (tenzij men kiest voor planten in pot).
Als het terrein ‘plantklaar’ is, en het bestelde plantgoed ter plaatse geleverd wordt,
kunnen de aanplantingen starten. Het eerste werk bestaat uit:
controle van de goede handelskwaliteit van de geleverde partij planten
de onmiddellijke inkuiling en eventuele bescherming van het plantsoen.
Bij aflevering van het plantgoed controleert men of de juiste boomsoort, de gevraagde
afmetingen en het gevraagde stamtal kloppen. Op een deel van de levering worden dan
volgende criteria gecontroleerd: verwondingen, vervormingen, vorken, frisheid,
stevigheid …
Als men zelf plantgoed transporteert, mogen de bomen niet aan de wind blootgesteld
worden. Steeds afdekken met een zeil, of verpakken zodat ze niet aan de wind
blootgesteld worden. Dadelijk na aankomst op het plantterrein moeten de jonge bomen
met hun wortels ingekuild worden in de bodem. Vakkundig inkuilen vereist volgende
aandachtspunten:
- Om onnodig transport van het plantmateriaal te voorkomen, dient de inkuillocatie bij
voorkeur dicht bij de plantlocatie te liggen.
- De kuilplaats dient een goede vochtvoorziening te hebben en voldoende gedraineerd
te zijn. Dit betekent dat de kuilplaats niet te droog mag zijn, maar ook niet te nat. Als
de wortels volledig onder water staan, bestaat de kans dat de planten afsterven door
gebrek aan zuurstoftoevoer naar de plant. Bij aanhoudende droogte kan het geen
kwaad de kuilplaats regelmatig te beregenen.
- De grond dient een goede structuur te hebben. Als de grond los en kruimelig is,
ontstaan er geen holtes rondom te wortels die uitdroging kunnen veroorzaken.
- De kuilplaats wordt bij voorkeur aangelegd op een beschutte en beschaduwde plek,
zodat het plantmateriaal niet onnodig te lijden heeft van uitdroging door wind en zon.
- Indien nodig dient de kuilplaats te worden beschermd tegen wildvraat door middel
van gaas.
- Bij het inkuilen worden soorten en herkomsten goed gescheiden en eventueel
gemerkt (geëtiketteerd).
- Plantmateriaal zonder kluit wordt schuin ingekuild in evenwijdig aan elkaar lopende
greppels. De afstand tussen de greppels is minimaal 1,5 maal de lengte van het
wortelgestel.
Bosbeheer 161
- Gebundeld bosplantsoen wordt voor het inkuilen losgesneden waarna de planten in
een enkele laag worden uitgespreid over de kuil. Dit voorkomt broei en
schimmelvorming.
- De wortels moeten met minimaal tien centimeter grond worden bedekt.
Tijdens de planting worden niet meer planten uit de inkuilgrachten gehaald dan nodig
voor onmiddellijk gebruik. Verdeel de planten niet over het ganse terrein voor de
planting, bescherm ze tijdens de werkzaamheden. Laat het plantgoed niet onbeschermd
liggen tijdens rustpauzes.
Inboeten ten slotte, is het vervangen van plantmateriaal dat na aanplant niet is
aangeslagen of beschadigd is geraakt, bijvoorbeeld door wild of overgroeiing door
onkruiden. Inboeten is alleen nodig indien het gewenste eindbeeld (doel) niet kan worden
gehaald. Over het algemeen worden productiebeplantingen, waarbij een hoog stamtal
moet zorgen voor een goede natuurlijke stamreiniging, eerder ingeboet dan beplantingen
met een ecologisch doel. In de praktijk wordt vaak de richtlijn aangehouden dat wordt
ingeboet bij een uitvalpercentage van meer dan tien procent. Uiteraard is de spreiding
van de uitval over de aanplant ook van belang. Zo hoeft soms alleen pleksgewijs
ingeboet te worden.
Voorafgaand aan de inboet dient te worden vastgesteld wat de oorzaak is van de uitval
van het plantmateriaal:
- verkeerde soortkeuze?,
- wildvraat?,
- onkruiddruk?,
- slechte kwaliteit van het plantmateriaal?,
- slecht plantwerk?,
- onvoldoende grondbewerking?,
- verdroging, ziekte, vorstschade?
- of vandalisme?
De oorzaak moet aangepakt worden voor het inboeten, want anders is de kans groot dat
de nieuwe planten ook weer afsterven of beschadigd raken. Zo kan bij inboet worden
gekozen voor een andere soort, het plaatsen van een wildraster of het uitvoeren van een
onkruidbestrijding. Maar ook als de oorzaak van de uitval weggenomen wordt, is
inboeten niet altijd succesvol. De nieuw aangeplante bomen en struiken hebben immers
een groeiachterstand en zijn daardoor gevoeliger voor lichtconcurrentie. Dit is met name
het geval bij lichtbehoeftige soorten, als er pas na twee of meer jaren wordt ingeboet en
bij het inboeten van kleine open plekken. Het ligt daarom voor de hand om direct na de
uitval in te boeten en eventueel groter plantmateriaal te gebruiken. Inboeten is vrijwel
altijd handwerk, waarbij de in deze paragraaf beschreven gereedschappen en
werkmethoden kunnen worden gebruikt.
Bosbeheer 162
Kunstmatige verjonging – planttechnieken
Vaak gebeuren de aanplantingen nog met de hand. Er zijn talloze handgereedschappen
beschikbaar om plantsoen te planten, waaronder o.a. (halfronde) plantschoppen, spades
en planthakken. Elk gereedschap heeft zijn eigen voor- en nadelen. De snelheid waarmee
geplant kan worden varieert, net als de ergonomische belasting en het energiegebruik.
Algemeen geldt dat de lengte van de spade of hak gelijk moet zijn aan de lengte van de
wortels van het plantsoen. In het geval van plugplantsoen gebruikt men speciaal hiervoor
ontwikkeld gereedschap.
Klein bosplantsoen wordt geplant door een spleetbeplanting: met de spade of met de
hak wordt een spleet in de grond gewrikt of gekapt, waarin de wortels van de boom
gestoken worden. Spleetbeplantingen uitgevoerd door ervaren planters verlopen
behoorlijk snel. De werksnelheid hangt onder andere af van het type van ondergrond,-
en van de staat van de standplaats (veel bramen of andere planten hinderen het werk).
In lichte zandgronden wordt veel makkelijker gewerkt dan op kleiige leemgrond of in
zware klei. Het werk met de hak gaat sneller dan met spade. Een goede planter voert
met gemiddeld plantsoen 450 tot 700 spleetplantingen uit per werkdag.
Foto’s v.l.n.r.: standaard boomspade, planthak met lang blad en steel, halfronde
plantschop, en Pottiputki. (www.grube.de; www.kwf.de; www.forst-bildung.de;
www.polet.be)
Groter bosplantsoen, van zodra het wortelgestel te groot is om in een plantspleet terecht
te kunnen, wordt aangeplant d.m.v. een kuilplanting. Met de spade wordt een plantput
gegraven, die ruimer is dan het volume van de wortels die erin komen.
Voor het planten van plugplantsoen zijn speciale plantgereedschappen beschikbaar. De
Finse Pottiputki is de meest bekende en wordt dan ook wereldwijd gebruikt. Het bestaat
uit een plantbuis en een bek. De Pottiputki is vooral geschikt voor zandbodems. Een
ervaren planter kan afhankelijk van de omstandigheden 2.000 tot 5.000 planten per dag
Bosbeheer 163
planten. Een andere speciaal voor plugplantsoen gemaakt plantgereedschap is een
halfronde plantschop (bijvoorbeeld de firma Lieco).
Bepaalde boomsoorten, bv. populierenklonen, kunnen als onbewortelde stek aangeplant
worden in een diep smal boorgat. Het boorgat kan worden gemaakt met een grondboor,
of een ijzeren staaf die met de hand in de grond gedreven en rondgewrikt wordt
(minstens 80 cm diep).
Buiten aanplanting via manuele arbeid, kan ook machinaal geplant worden met speciaal
ontworpen bosplantmachines. Het plantterrein moet in dat geval zeer goed plantklaar
gemaakt zijn, dit betekent volledig geklepeld, gefreesd, geploegd en/of geëgd en vrij van
obstakels. Voor aanvang van deze werken moet de beheerder zich de vraag stellen over
de wenselijkheid en het nut van deze werken. Vaak zijn dit bijzonder dure ingrepen en
moet wel overwogen worden of de kosten opwegen tegen de baten. Het heeft
bijvoorbeeld weinig of geen zin om kruinhout van een populierenkapping te ruimen als
men daarna opnieuw populier in ruim plantverband aanbrengt. Onderzoek heeft
uitgewezen dat handmatig planten algemeen gesteld tot kwalitatief beter plantwerk en
minder beschadigingen aan het plantmateriaal leidt. Bovendien is het goedkoper en leidt
het tot een iets betere groei na aanplant. Het kostenaspect van machinaal planten zal in
Vlaanderen in verband met de kleinschaligheid nog negatiever uitvallen. De
mogelijkheden voor machinaal planten zijn dus beperkt.
Wildschadepreventie
We beschouwen een gegeven bosecosysteem. Wildfauna maakt hier deel van uit. Ook de
mens speelt mee en benut enkele ecosysteemdiensten zoals de productie van hout. Voor
een bosbeheerder is er een evenwicht tussen wildfauna en het bos als er geen schade
optreedt aan de bosverjonging. In dat geval wordt de draagkracht of wildcapaciteit van
het terrein niet overschreden (in de context van beheerd bos). Laat nu een vaker
voorkomend onevenwicht of overcapaciteit het probleem zijn.
Bosbeheer 164
Een overzicht van de mogelijke wildsoorten en hun schadebeeld:
Vraatschade
(=knabbelen
aan scheuten
en knoppen)
Veegschade
(=gewei of
lichaam tegen
bomen schuren
om territorium af
te bakenen)
Schilschade
(=schors
losrukken)
Andere
Wild zwijn X Schade aan wortels
door wroeten;
omduwen van jonge
aanplant, met risico
op verdroging en
bevriezing van
wortels.
Edel-
/Damhert
X X X Schade aan
kruidlaag
Ree X X Schade aan
kruidlaag
Moeflon X X
Muntjak X X Schade aan
kruidlaag
Haas en
konijn
X X Graafschade door
konijn kan windval
bevorderen.
Probeer in eerste instantie via het bosbeheer en een goed afschotplan te zorgen voor een
populatie wildsoorten in evenwicht met het bosecosysteem. Is dit niet mogelijk, dan zijn
andere (en meestal duurdere) technieken voor wildschadepreventie mogelijk.
Een collectieve bescherming wordt uitgevoerd door het aanbrengen van een
omheining rond het aangeplante perceel. Collectieve bescherming wordt in de regel pas
interessant vanaf een oppervlakte groter dan een hectare. Het blijft immers een vrij dure
maatregel. Kleinere oppervlakten of een kleiner aantal planten beschermen kan vaak
goedkoper met individuele boombescherming. Collectief afrasteren van verjonging blijft
echter een effectieve maatregel, zeker bij een hoge wilddruk. Nadeel is dan weer dat het
wild integraal buiten gehouden wordt. Daardoor kan de druk om het omringend bos
verhoogd worden. Ten slotte moet regelmatig gecontroleerd worden op schade. Dus
minstens drie keer per jaar en na elke storm nakijken.
Bosbeheer 165
Foto’s van houten en metalen (gaas)rasters. De hoogte verschilt naargelang van het
aanwezige wild. Indien enkel reewild aanwezig is, dan heb je voldoende af met 1,5 à 2
meter. Indien ook edelhert te bespeuren valt, hanteer je best een hoogte van 2 meter of
meer. De uitvoeringen van gaasraster verschillen verder op vlak van maasgrootte en
dikte van de gaasdraad (>2 mm dikte nodig in geval van edelhert en/of wild zwijn)
(Foto’s: Jeroen Truyen)
In tegenstelling tot houten rasters kunnen gaasrasters meerdere keren gebruikt worden.
Anderzijds is voor het demonteren hiervan bijkomende arbeid nodig. Bij aanwezigheid
van konijn, haas en wild zwijn kun je het best het gaas onderaan een 20-30 centimeter
naar buiten toe plooien. Voor het wild zwijn wordt de effectiviteit van een gaasraster
soms in vraag gesteld. Een goed werkend alternatief is een elektrisch raster. Minimum
twee draden kunnen zo voor een korte periode (een tot drie groeiseizoenen)
bescherming bieden. Minstens een van de draden dient zich ongeveer op snuithoogte te
bevinden, zo’n 10 tot 20 cm boven het maaiveld. De andere kan dan op 30 tot 50 cm
hoogte geplaatst worden. Belangrijk is een regelmatige controle en maaibeurt van
kruidachtige vegetatie onder de elektrische draden om stroomverlies te vermijden.
Stroom wordt geleverd door batterijen of zonnecel (duurder).
Bosbeheer 166
Van de individuele beschermingsmethoden bieden de plantkokers en de plastieken
buisnetten de meest volledige bescherming tegen wildschade (plantkokers eveneens
tegen concurrerende kruidvegetatie). Andere beschermingen zijn eerder specifieker
gericht op een bepaalde wildschadevorm.
Foto’s v.l.n.r. en v.b.n.o.: buisnet, plantkoker, manchetknoppen, schilderskleefband,
spiraal, ijzeren boom gecombineerd met ongewassen schapenwol. (foto’s: Jeroen Truyen
en Martin Winnock)
Een volledig overzicht van alle beschermingsvormen vind je aan het eind van dit
hoofdstuk. Hieronder overlopen we de meer gebruikelijke en minder courante (maar te
overwegen) individuele beschermingsvormen.
- Buisnetten: bestaan in verschillende groottes en uitvoeringen (enkele en
dubbele mazen). Voor bescherming tegen ree is een hoogte van 1,2 m
gewenst. Als je ook met edelhert te maken hebt, dan is 1,80 m aan te raden.
Zit je enkel met konijn of haas, dan kun je lager gaan (tot resp. 0,5 en 0,8
m). Vereist een (houten) steunlatje (fijnspar of beter: robinia, tamme kastanje
of eik). Buisnet vastmaken aan steunlatje (nieten of spanbandjes).
Bosbeheer 167
- Plantkokers: bestaan in vierkante of ronde vorm. Ze zijn vervaardigd uit
plastic dat na verloop van tijd opgeruimd moet worden. Nieuwere materialen
kunnen gedeeltelijk of geheel afbreken onder invloed van licht (UV-licht).
Vereisen eveneens een begeleidend, houten steunlatje. Belangrijk zijn de
aanwezigheid van een zachte, afgebogen bovenrand en ventilatiegaten.
- Spiraal: Een kunststofspiraal (vaak PVC, dus nadien weghalen!) van een vijftal
centimeters breed wordt om de jonge boom gewonden. Het gemakkelijkste
wordt de spiraal aangebracht van beneden naar boven. Begin dus ter hoogte
van de wortelhals met het omwinden van de aangeplante boom. Best wordt
een uitvoering gekozen met ventilatieopeningen in de kunststof. De diameter
van de spiraal neemt toe met toename van de groeisnelheid, kwetsbaarheid
van de schors en grootte van het plantsoen. Voor inlandse eik bijvoorbeeld,
wordt vaak een diameter genomen van 5 tot 7 cm vanwege z’n beperkte
groeisnelheid en ruwere schors.
- Bamboestokken: Met deze simpele techniek wordt enkel veegschade
vermeden. Om de eindknop te beschermen tegen vraat moeten bijkomende
maatregelen getroffen worden. Een tot twee bamboestokken worden dicht
tegen de plant de grond in gebracht. Als alternatief kunnen gezaagde
fijnsparrenlatjes gebruikt worden. Zijn de te beschermen bomen iets groter,
dan kunnen eventueel ook gekliefde palen van duurzaam hardhout (eik,
tamme kastanje, robinia) aangewend worden.
- Eindknopmanchetten: enkel bij naaldhout van toepassing. Deze beschermen
de eindkop van de plant. Een kunststoffen knijper met uitsteeksels wordt net
onder de eindknop vastgeklikt. Verscheidene uitvoeringen en kleuren zijn
mogelijk. De blauwe kleur zou de meeste visuele impact hebben van alle
kleuren.
- (Schilders)kleefband: papieren schilderstape wordt net onder de eindknop
bevestigd. En wel als volgt: een aantal keer rond de twijg wikkelen en een
vlagje overlaten. Naast de visuele impact heeft vooral het gevoel van de tape
in de mond van het wild een afschrikkend effect. Naast een betere
zichtbaarheid van de planten voor latere verplegingswerken is het zeer
beperkte transportvolume ook een voordeel. Een nadeel is dat de bescherming
slechts beperkte tijd geldt (de eindscheut groeit verder uit)
- Wol: ongewassen schapenwol zou een afwerend effect hebben op wild.
Hiervoor dient een voldoende grote portie in de boom gehangen te worden.
Het beste gebeurt dit net onder de eindknop. De werkzaamheid duurt
ongeveer drie maanden. Daarna dient nieuwe wol te worden aangebracht.
Voor- en nadelen te vergelijken met schilderstape.
- Ijzeren boom: samengesteld uit samen gelaste, metalen staafjes: één
verticale, lange staaf waarop op regelmatige afstanden afstaande, kortere
staafjes staan. Deze ijzeren boom wordt langs de plant in de bodem gedrukt.
Let erop de plant niet te laten zigzaggen tussen de afstaande staafjes. Dit om
schade en krom- of ingroeien te vermijden. Kan meermaals gebruikt worden
maar biedt slechts bescherming tegen veegschade. Nogal groot en zwaar
transportvolume.
Bosbeheer 168
- Boomnet (op rol) of schorskrabber: bij schilschade zijn de geviseerde bomen
(bv. inlandse eik tussen 10- en 20-jarige leeftijd) al wat groter en dikker. Deze
maatregelen worden slechts toegepast op een beperkt aantal toekomstbomen
(veel arbeid). Met een schorskrabber snijdt men lichtjes de harskanalen door
in de bast van sommige naaldbomen. Hierdoor komt wondweefselvorming op
gang. De schors wordt hierdoor ruwer zonder dat het (kwaliteits)hout schade
ondervindt. Voor beide technieken is er een voorafgaande opsnoeibeurt nodig,
tenminste als er nog zijtakken aanwezig zijn op het betreffende stamstuk.
Bosbeheer 169
Ree
Wild
zwijn
Edelhert/
damhert
Moeflon Muntjak Haas &
Konijn
Kostprijs
(= aankoop
materiaal + arbeid
aan 0,5 €/min)
Vraat Veeg/Slag Vraat Veeg/Slag Schil Vraat Schil Vraat Schil Vraat
& schil
Houten raster
X X X X X X X
10 à 15 € per
lopende meter
of 4.000 à 6.000
€/hectare
Metalen gaasraster
X X (X) X X X X X X X X
7 à 11 € per
lopende meter
of 2.800 à 4.400
€/hectare
Buisnet
X X X X X X X
2,45 €/plant
(30 stuks/uur en
1,45 euro/stuk
materiaalkost)
Plantkoker
X X (X) (X) X X X X X
2,65 €/plant
(30 stuks/uur en
Bosbeheer 170
1,65 euro/stuk
materiaalkost)
Spiraal
X X
1,63 €/plant
(30 stuks/uur en
0,63 euro/stuk
materiaalkost)
Bamboestokken
X
0,83 €/plant
(80 stuks/uur en
0,45 euro/stuk
materiaalkost)
Eindknopmanchetten
(enkel naaldhout) X X X
2,65 €/plant
(30 stuks/uur en
1,65 euro/stuk
materiaalkost)
Plakband / Wol
X X X
0,51 €/plant
(60 stuks/uur en
0,01 euro/stuk
materiaalkost)
IJzeren boom
X
2,00 €/plant
(30 stuks/uur en
1,00 euro/stuk
materiaalkost)
Bosbeheer 171
Boomnet op rol
(100mm breed;
bescherming over 2m
hoogte; bdh = 20cm)
X X X
6,00 €/plant
(10 stuks/uur en
7,50 euro/stuk
materiaalkost)
Schorskrabber
X
2 à 6 €/plant
(afhankelijk van
type gereedschap)
Collectieve beschermingstechnieken
Individuele beschermingstechnieken
Overzicht van beschermingstechnieken ter wildschadepreventie (gebaseerd op KWF, Kuratorium für Waldarbeitun Forsttechnik e.V.,
Merkblatt Nr. 16/2012)
Bosbeheer 172
Bijlage: overzichtstabel schoontijd - vogels, reptielen, amfibieën, zoogdieren en insecten
Vogels
Soort mate bedreigd (1)
aanbevolen periode schoontijd
Opmerking
Broedvogels bos
appelvink N 15 feb 31 jul
bonte vliegenvanger N 15 apr 15 jul
boomleeuwerik 3, V 15 feb 31 aug
boompieper 2 1 apr 31 aug
fluiter N 15 apr 31 jul
gekraagde roodstaart 3 1 apr 15 jul
glanskop N 1 feb 30 jun
goudvink 2 15 feb 31 aug
houtsnip N 15 feb 15 jul
kleine bonte specht N 15 feb 30 jun broedplaats vooral dood hout pop
matkop 3 15 feb 30 jun
middelste bonte specht V 15 feb 30 jun
nachtegaal 3 15 apr 15 jul
nachtzwaluw 3, V 15 mei 31 aug
zomertortel 2 15 apr 15 jul
wielewaal 2 1 mei 15 jul
zwarte specht N, V 1 feb 30 jun dreefbomen
Broedvogels rand bos
aalscholver N 1 feb 15 jul koloniebroeder
blauwe reiger N 15 jan 15 jun koloniebroeder
roek N 15 mrt 30 jun koloniebroeder vb rijen pop
geelgors 2 15 mrt 31 jul
grauwe klauwier 1, V 15 mei 31 aug Voeren, langs bosrand bosreservaten
buidelmees Z 15 mrt 15 aug wilgenstruweel, beperkt aantal koppels
draaihals 1 15 apr 31 jul
ijsvogel N, V 1 mrt 15 aug
kleine barmsijs Z 15 feb 15 aug
kwak Z, V 1 apr 15 jul broekbossen
wintertaling N 1 mrt 15 jul
kramsvogel 2 1 mrt 15 jul
kruisbek 1 jan 31 mei
Roofvogels
boomvalk N 15 apr 31 aug
bosuil N 1 jan 30 jun
buizerd N 1 feb 15 jul
havik N 1 feb 15 jul
ransuil N 15 feb 15 jul
rode wouw Z, V 15 feb 31 jul
sperwer N 15 mrt 15 jul
torenvalk N 15 mrt 15 jul
wespendief N, V 15 mei 31 aug
zwarte wouw V 15 apr 15 aug
(1) mate bedreigd Rode Lijst: 1:met uitsterven bedreigd; 2:bedreigd; 3:kwetsbaar; Z:zeldzaam; N:actueel niet bedreigd Vogelrichtlijn: V: vermeld in bijlage I
Bosbeheer 173
Reptielen en amfibieën
Zoogdieren
Insecten
Soort Maatregel/schoontijd Opmerking
Adder Vermijden van verstoring in de onmiddellijke omgeving van het verblijf;
schoontijd 1 maart tot 30 oktober
Voorkomen: slechts op 2 à 3 locaties in Vlaanderen Gladde slang
Levendbarende hagedis
Verstoring ondergroei en bodem vermijden Voorkomen: Levendbarende hagedis slechts sporadisch in
bosverband; anderen enkel in oude bosbestanden
Hazelworm
Vuursalamander
Kamsalamander Vermijden verstoring zone rond poelen; Schoontijd 1 maart tot 30 september
Voorkomen: niet noodzakelijk aan bos gebonden Vroedmeesterpad
Andere amfibieën
Soort Maatregel/schoontijd Opmerking
Bever Vermijden beschadiging van de burcht
Boommarter Vermijden beschadiging nest;
Schoontijd van 1 maart tot 31 december
Voorkomen: Onduidelijke
verspreiding, slechts op 3à 4
locaties in Vlaanderen
Das Geen activiteiten in zone 100m rond
hoofdburcht (1 december tot 31 augustus)
Maatregel nodig enkel in
gebied waar prioriteitensoort
Hazelmuis Vermijden beschadiging ondergroei Voorkomen: enkel in gebied
Voeren
Vleermuizen Bomen met aanwezigheid vleermuizen sparen Bij noodzakelijke kap bij voorkeur in periode september-oktober vellen
Voorkomen: enkel in oude loofhoutbestanden (niet populier)
Rode bosmier Zone rond mierenhopen vrijwaren
Bosbeheer 174
Natuurbeheerplan 175
Natuurbeheerplan
Natuurbeheerplan 176
Het natuurbeheerplan
Wat is een natuurbeheerplan?
Een natuurbeheerplan is een middel om in een bepaald terrein, beheerd ten behoeve van
het natuurbehoud, bepaalde doelstellingen (i.v.m. ecologie, bosbeheer, landschap,
cultuurhistorie, recreatie…) te realiseren. De essentiële vraag voor elk terrein is: wat zijn
de belangrijke waarden, hoe wil je die behouden of ontwikkelen en welke maatregelen
zijn daarvoor nodig? Het natuurbeheerplan is bij voorkeur compact, gericht op de
essentie en geschreven op maat van het natuurterrein en de beheerder. Een duurzaam
en evenwichtig beheer staat hierbij steeds centraal. Het natuurbeheerplan beschrijft de
belangrijkste waarden van een gebied zowel voor de ecologische, de sociale als de
economische functie en maakt onderbouwde keuzes over de belangrijke doelstellingen
voor dit gebied. Het natuurbeheerplan moet ook duidelijk maken welke maatregelen
daarvoor nodig zijn, en hoe en waar die uitgevoerd worden. We willen ook weten of het
terrein onder het uitgevoerde beheer effectief in de juiste richting evolueert en waar
nodig het beheer bijsturen. Een natuurbeheerplan heeft een looptijd van 24 jaar, tenzij
anders bepaald bij de goedkeuring ervan.
Daarnaast is het natuurbeheerplan een administratief document. Het is een contract
tussen overheid en beheerder waarbij bepaalde vergoedingen staan tegenover een
bepaald engagement. Het natuurbeheerplan is ook een manier om te toetsen of de
voorziene doelen en maatregelen in overeenstemming zijn met beleidsmatige
randvoorwaarden, zoals bijvoorbeeld managementplannen,
soortenbeschermingsprogramma’s of beschermde landschappen. Dit vereist dat de
doelen en maatregelen eenduidig en volgens een afgesproken terminologie geformuleerd
worden.
De indiener van een natuurbeheerplan is ofwel de beheerder, ofwel een gevolmachtigde
van één of meer beheerders. De beheerder is de eigenaar van het terrein of de houder
van een zakelijk recht (bijvoorbeeld vruchtgebruik of erfpacht) of van een persoonlijk
recht (bijvoorbeeld huur of pacht), die belast is met het beheer van het terrein. Eén of
meer beheerders kunnen gezamenlijk een natuurbeheerplan opstellen voor terreinen die
ecologisch een samenhangend geheel vormen.
Noot i.v.m. de nieuwe regelgeving
Sinds 28 oktober 2017 wordt voor het opmaken van nieuwe beheerplannen de
regelgeving voor het nieuwe natuurbeheerplan toegepast. Voor deze regelgeving van
kracht werd, had men verschillende vormen van beheerplannen: bosbeheerplannen,
beheerplannen voor natuurreservaten, bermbeheerplannen, bomenbeheerplannen en
plannen voor harmonisch parkbeheer. Voor beheerplannen die goedgekeurd werden vóór
28 oktober 2017 blijft de oude regelgeving van toepassing en wordt er een
overgangsregeling voorzien om deze oude beheerplannen om te zetten naar
Natuurbeheerplan 177
natuurbeheerplannen. De regelgeving rond het nieuwe natuurbeheerplan maakt
onderdeel uit van de integratie van het Bosdecreet en het Natuurdecreet.
De voordelen van het nieuwe natuurbeheerplan zijn:
- Verschillende eigenaars en eigenaarscategorieën kunnen in één beheerplan
gecombineerd worden.
- Verschillende ambities kunnen in één beheerplan gecombineerd worden (zie
verder).
- Een beheerplan met één terreintype, één eigenaar en/of één ambitie blijft ook
mogelijk.
- Alle terreinbeheerders, gezamenlijk of individueel, kunnen natuurbeheerplannen
opmaken, aan natuurbeheer doen, volgens eenzelfde systeem en krijgen dezelfde
kansen.
- Eigenaars, privaat of openbaar, kunnen alle soorten natuurlijke vegetaties (bos,
heide, grasland, park, bermen, bomenrijen,…) in een natuurbeheerplan opnemen.
Erkende terreinbeherende natuurverenigingen kunnen ook zones beheren zonder
reservaatstatuut.
- Vereenvoudigde en gerichte inventarisaties zijn afgestemd op het gebied en de
beheerdoelstellingen.
- Aandacht voor flexibiliteit, minder administratie: de beheerder kan afwijken van
beheermaatregelen, zolang de realisatie van de in het natuurbeheerplan
goedgekeurde beheerdoelstellingen niet in het gedrang komt en deze wijziging
geen gevolg heeft naar derden.
- De opvolging (monitoring) gebeurt ter ondersteuning van het beheer, om de
beheermaatregelen of –doelstellingen bij te kunnen sturen waar nodig.
- Een hoger ambitieniveau zal ondersteund worden door meer en gerichte
subsidiemogelijkheden
Voor welke terreinen? Vrijwillig of verplicht?
Een natuurbeheerplan kan opgesteld worden voor alle terreinen die beheerd worden ten
behoeve van het natuurbehoud. Mogelijke terreinen zijn: bos, park, grasland (inclusief
hoogstamboomgaard), kleine landschapselementen (zoals dreven, hagen, bomenrijen,
bermen...), moeras, ruigte, struweel, vijvers,… Gebouwen kunnen enkel mee opgenomen
worden als ze een duidelijke functie hebben als leefgebied voor een beschermde soort.
Landbouwgronden kunnen niet opgenomen worden, tenzij ze expliciet beheerd worden
ten behoeve van natuurbehoud (bv. weidevogelbeheer).
Het opstellen van een natuurbeheerplan is in veel gevallen niet verplicht. Alleen voor de
volgende terreinen moet verplicht een natuurbeheerplan worden opgesteld:
- Natuurdomeinen; dit zijn terreinen in beheer van het Agentschap voor Natuur en
Bos
Natuurbeheerplan 178
- Openbare terreinen, beheerd ten behoeve van het natuurbehoud en waar
Europese natuurdoelen moeten gerealiseerd worden
Om aanspraak te kunnen maken op bepaalde subsidies en bepaalde fiscale voordelen is
een goedgekeurd natuurbeheerplan wel een vereiste.
Adaptief beheer
Bij de opmaak en de uitvoering van een natuurbeheerplan is het belangrijk te werken
volgens het concept van adaptief beheer. Tijdens de volledige looptijd van het
natuurbeheerplan volg je daarom de zogenaamde PDCA-cyclus. PCDA staat voor Plan,
Do, Check, Act.
Plan: Het opmaken van het natuurbeheerplan. Je formuleert beheerdoelstellingen voor
heel het gebied voor de ecologische, sociale en economische functies. Deze visie kan je
pas opstellen als je eerst een goede inventarisatie hebt gedaan van je gebied. Deze
beheerdoelstellingen worden duidelijk geformuleerd via meetbare gewenste
kenmerken. Ook de factoren die invloed hebben op het bereiken van het doel
worden besproken. Voor het bereiken van de doelstellingen zijn beheermaatregelen
nodig. In het natuurbeheerplan moet duidelijk staan welke beheermaatregelen waar en
wanneer zullen uitgevoerd worden, dit op niveau van de beheereenheid.
Do: Het belangrijkste bij natuurbeheer is de goede uitvoering van de geplande
beheermaatregelen. Dit is natuurlijk evident maar zeer belangrijk.
Check: Een eerste voorwaarde om na te gaan of het uitgevoerde beheer resultaat boekt,
is het registreren van de uitgevoerde werken. Het is onmogelijk het beheer te evalueren
als er niet duidelijk geweten is waar en wanneer welke beheermaatregel werd
uitgevoerd. Stap 1 bij beheerevaluatie is dan ook het registreren van de uitgevoerde
werken. Daarnaast is het ook noodzakelijk na te gaan of de gestelde beheerdoelstellingen
gehaald worden. Dit kan alleen als de beheerdoelstellingen goed en meetbaar
geformuleerd zijn. Bij de beheerevaluatie ga je dus na of de vooropgestelde gewenste
kenmerken gehaald worden.
Act: Pas je beheer aan indien uit de beheerevaluatie blijkt dat de beheerdoelstellingen
niet gehaald worden. Eerst kijk je of de beheermaatregelen goed werden uitgevoerd.
Maar misschien is het nodig andere beheermaatregelen toe te passen om het doel te
behalen. Het kan ook zijn dat het gestelde doel niet haalbaar is en aangepast moet
worden. Het doel aanpassen is mogelijk, maar deze aanpassingen moeten wel
goedgekeurd worden door het ANB.
Bij adaptief beheer denk je goed na over je doelstellingen. Je formuleert de
doelstellingen op een meetbare manier en evalueert ze. Waar nodig zal je bijsturen op
basis van de evaluatie. Deze cyclus waarbij je steeds beter het gebied leert kennen,
ervaring opdoet rond beheer en dit registreert noemen we adaptief beheer. Dit vertaalt
Natuurbeheerplan 179
zich in een natuurbeheerplan door de zesjaarlijkse evaluatie en het opmaken van een
nieuw natuurbeheerplan om de 24 jaar.
Wanneer de beheerder wil afwijken van de beheermaatregelen in het goedgekeurde
natuurbeheerplan, kan dat zonder officiële wijziging van het natuurbeheerplan indien
voldaan is aan volgende voorwaarden:
- De realisatie van het in het natuurbeheerplan opgenomen globaal kader en de
beheerdoelstellingen komt niet in het gedrang.
- De voorwaarden inzake natuurbeheer die zijn opgenomen in het natuurbeheerplan
worden gevolgd.
- De afwijking van de beheermaatregelen heeft geen gevolgen buiten het terrein.
Verschillende ambitieniveaus zijn mogelijk
De beheerder moet in zijn natuurbeheerplan aangeven welke delen van het natuurterrein
als type 1, 2, 3 of 4 beheerd worden, afhankelijk van het ambitieniveau voor de
ecologische functie:
Plan
DO
Check
Act
Natuurbeheerplan 180
Type 1: behoud van de aanwezige natuurkwaliteit. De beheerder zorgt ervoor dat de
aanwezige natuurkwaliteit en het natuurlijk milieu in stand gehouden worden en leeft de
zorgplicht na (d.w.z. bij ingrepen in de natuur wordt vernietiging of schade zoveel
mogelijk voorkomen, beperkt of hersteld). Hij stelt geen
specifieke natuurstreefbeelden tot doel.
Type 2: hogere natuurkwaliteit. De beheerder stelt over minstens 25% van de
oppervlakte van het terrein het realiseren van één of meerdere natuurstreefbeelden tot
doel. Voor het volledige terrein gelden de criteria voor geïntegreerd natuurbeheer1.
Type 3: hoogste natuurkwaliteit. De beheerder stelt over de volledige oppervlakte van
het terrein het realiseren van één of meerdere natuurstreefbeelden tot doel. Mits
motivatie kan hiervan afgeweken worden voor ten hoogste 10% van de oppervlakte van
het terrein. Voor heel het terrein gelden de criteria voor geïntegreerd natuurbeheer.
Type 4: natuurreservaat. Aanvullend op de voorwaarden voor type drie moet het terrein
voldoen aan het toetsingskader voor de Vlaamse natuurreservaten. De erkenning als
natuurreservaat vestigt een erfdienstbaarheid tot algemeen nut op het terrein, meer
bepaald een publiekrechtelijke erfdienstbaarheid van duurzaam gebruik en langdurig
beheer van het terrein als natuurreservaat. Een natuurbeheerplan type 4 staat synoniem
voor ‘natuurreservaat’. De beheerder kiest vrij welk type natuurbeheerplan hij wenst op
te maken, behalve in volgende situaties:
- Private terreinen, geheel of gedeeltelijk gelegen in VEN en/of in SBZ: minimaal
type twee.
- Alle openbare terreinen en natuurdomeinen: minimaal type twee.
- Natuurdomeinen verworven met het oog op de realisatie van de Europese
natuurdoelen: maximaal streven naar type drie of vier.
- In speciale beschermingszones, binnen de zoekzones, natuurdomeinen, openbare
terreinen en private terreinen, aangekocht met subsidies in uitvoering van het
Natuurdecreet: maximaal streven naar type drie of vier.
Combinatie van meerdere ambitieniveaus in één natuurbeheerplan is in bepaalde
gevallen mogelijk:
- Een natuurbeheerplan type één, met behoud van de aanwezige natuurkwaliteit,
kan niet gecombineerd worden met natuurbeheerplannen, types twee, drie of
vier, die een hogere natuurkwaliteit tot doel hebben. Een natuurbeheerplan van
type één moet enkel voldoen aan de zorgplicht en in bepaalde gevallen is de
goedkeuringsprocedure eenvoudiger.
- Terreinen van type twee, drie en vier kunnen wel gecombineerd worden in een
zelfde natuurbeheerplan. Deze natuurbeheerplannen moeten allen voldoen aan de
1 De criteria voor geïntegreerd natuurbeheer worden uitgelegd in het hoofdstuk ‘Fout! Verwijzingsbron niet
evonden.’.
Natuurbeheerplan 181
criteria voor geïntegreerd natuurbeheer. In dat geval wordt bij het
natuurbeheerplan een kaart gevoegd met aanduiding van de zones en het
bijhorend type. Deze zones kunnen niet overlappen. Elk punt van het terrein
behoort tot één enkel type.
De 3 functies van een natuurterrein
Bij het beheer van natuurterreinen streef je naar een duurzaam en evenwichtig beheer
waarbij rekening wordt gehouden met de drie functies van een natuurterrein:
- De ecologische functie heeft betrekking op het natuurbehoud, het behoud van
biodiversiteit en de milieubeschermende rol van het terrein;
- De sociale functie omvat onder meer de natuurbeleving en –educatie, de
toegankelijkheid met het oog op recreatie, de rol van het terrein voor
landschapszorg en het beheer van onroerend erfgoed; de rol van het terrein voor
wetenschappelijk onderzoek;
- De economische functie omvat het optimaal benutten van ecosysteemdiensten
of natuurvoordelen, waaronder de duurzame levering van goederen en diensten
(zoals hout, biomassa) en het streven naar een gunstige verhouding tussen
kosten en baten.
Het bespreken van de functie gebeurt vanuit vier invalshoeken:
1. Huidige toestand, actuele waarden, actueel gebruik van het terrein.
2. Van toepassing zijnde beschermingsstatuten, wetgeving en gevolgen voor het
beheer.
3. Potenties van het natuurterrein. Potenties omvatten heel wat aspecten zoals
bijvoorbeeld abiotische potenties, voorkomen van waardevolle relictvegetaties of
bijzondere soorten in de omgeving, historisch landgebruik,
gebiedskarakteristieken die het gebied bijzonder maken.
4. Visie van de beheerder(s). De beheerder beslist in belangrijke mate zelf over het
gewenste beheer voor het terrein, uiteraard voor zover dat past binnen de
wettelijke randvoorwaarden.
Voor elke functie worden de sterktes, zwaktes, bedreigingen en opportuniteiten
besproken (SWOT-analyse):
Sterktes en zwaktes slaan op interne eigenschappen van het terrein, onafhankelijk van
de omgeving.
- Sterktes zijn positieve kenmerken van het natuurterrein van een bepaalde
functie. Voorbeelden zijn goed ontwikkelde vegetaties of populaties, weinig
kwetsbare natuurwaarden voor bepaalde milieudrukken, productieve
standplaatsen voor bos, geschikte natuurlijke abiotiek, goed toegankelijke
terreinen voor recreatie.
Natuurbeheerplan 182
- Zwaktes zijn negatieve kenmerken van het natuurterrein van een bepaalde
functie. Voorbeelden van zwaktes zijn te kleine populaties, kwetsbare vegetaties,
brandgevoelige bosbestanden, slechte toegankelijkheid voor recreanten.
Kansen en bedreigingen hebben betrekking op externe ontwikkelingen,
gebeurtenissen of invloeden vanuit de omgeving op een functie. Het kan zowel gaan om
externe invloeden van buiten het terrein op een functie als om de invloed van de ene
functie op de andere functie in het terrein.
- Kansen zijn bestaande of mogelijke positieve externe invloeden vanuit de
omgeving op het terrein. Bijvoorbeeld beleidsmatige plannen met betrekking tot
natuurontwikkeling, mogelijkheden tot herkolonisatie vanuit naburige populaties.
- Bedreigingen zijn bestaande of mogelijke negatieve invloeden vanuit de
omgeving op het natuurterrein. Het kan gaan om negatieve milieudrukken,
plannen die bijkomende knelpunten veroorzaken.
Voor de verdere analyse kan je volgende vragen stellen:
Opportuniteiten Bedreigingen
Sterktes
Hoe maken we gebruik van
sterkte x om in te spelen op
kans y?
Hoe maken we gebruik van
sterkte x om bedreiging y af te
weren?
Zwaktes Hoe versterken we zwakte x
om in te spelen op kans y?
Hoe versterken we zwakte x om
bedreiging y af te weren?
Uit de SWOT-analyse blijkt welke functies belangrijk zijn voor het terrein en de
beheerder en wat de mogelijkheden en beperkingen voor elke functie zijn. Op basis
hiervan wordt bepaald in welke zones welke functies gelden. Hierbij is het mogelijk dat
functies elkaar overlappen.
De ecologische functie
Voor de omschrijving van ecologische doelen in natuurbeheerplannen worden
‘natuurstreefbeelden’ gebruikt. Een natuurstreefbeeld is een habitat, een ecosysteem
of een landschapstype dat als ecologisch einddoel in een natuurbeheerplan wordt
vooropgesteld. De natuurstreefbeelden waaruit gekozen kan worden om te voldoen aan
de voorwaarden voor natuurbeheerplannen van type twee, drie of vier worden vastgelegd
in bijlage 3 van het Besluit van de Vlaamse regering betreffende de
natuurbeheerplannen.
Natuurbeheerplan 183
Er zijn drie types natuurstreefbeelden2:
- Natuurstreefbeelden vegetaties
- Natuurstreefbeelden leefgebieden
- Natuurstreefbeelden procesgestuurde natuur
Een beheerder kan enkel kiezen voor type 3 en 4 indien voldaan wordt aan bijkomende
oppervlaktecriteria. Deze oppervlaktecriteria zijn:
1. Minstens één van de natuurstreefbeelden voor vegetaties moet in één ecologisch
aaneengesloten geheel gerealiseerd worden over volgende minimale oppervlakte:
Vegetatie Minimale oppervlakte (ha)
Strand en duinvegetaties 5,0
Slikken en schorren 5,0
Stilstaande wateren 0,5
Moerassen 0,5
Heiden en hoogveen 5,0
Halfnatuurlijke graslanden 0,5
Soortenrijke permanente graslanden 5,0
Ruigten en pioniersvegetaties 0,5
Struwelen 5,0
Bossen 10,0
2. Voor de leefgebieden van soorten wordt de minimaal nodige oppervlakte bepaald
met behulp van de beoordelingstabellen voor Europees te beschermen soorten
van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO):
a. Ontwikkeling van criteria voor de beoordeling van de lokale staat van
instandhouding van de vogelrichtlijnsoorten, Adriaans, P. & Ameeuw, G.
2008. Rapport INBO.R.2008.36
b. Ontwikkeling van criteria voor de beoordeling van de lokale staat van
instandhouding van de habitatrichtlijnsoorten, Adriaans, D., Adriaans, T. &
Ameeuw, G. 2008. Rapport INBO.R.2008.35
Voor het bepalen van de ecologische doelen hou je rekening de huidige toestand, de
actueel aanwezige natuurwaarden en met potenties in het gebied.
Voor de inventarisatie van de huidige toestand start je met de biologische
waarderingskaart (BWK). Tijdens de inventarisatie wordt de BWK up-to-date gemaakt en
vertaal je deze naar een habitatkaart met daarbij ook de regionale belangrijke biotopen
en andere vegetaties. Het resultaat moet een kaart zijn met daarop per beheereenheid
2 Meer informatie over welke natuurstreefbeelden er zijn en hoe je ze kan herkennen, vind je in eerdere
hoofdstukken van deze cursustekst.
Natuurbeheerplan 184
de actuele vegetatie. Deze aanpak werkt goed in een geperceleerd landschap. Hoe je met
de BWK moet werken en hoe je de vertaling moet doen naar
natuurstreefbeelden/habitattypes komt aan bod in het hoofdstuk BWK en habitatkaart.
In ongeperceleerde landschappen kan je ook vertrekken van de BWK maar zal je meer
met mozaïeken werken waarbij je verschillende natuurstreefbeelden vegetaties
combineert in één beheereenheid. Het beheer zal in zulke landschappen ook voor een
deel procesgericht zijn. Hier werk je dus met natuurstreefbeelden procesgestuurde
natuur.
Van de reeds aanwezige vegetaties bepaal je ook de kwaliteit. Voor Natura 2000 habitats
en regionaal belangrijke biotopen zal dit gaan via standaardfiches die afgeleid zijn van de
LSVI-tabellen (lokale staat van instandhouding). De standaardfiches kunnen gedownload
worden van de website van het Agentschap voor Natuur en Bos.
Daarnaast inventariseer je ook bijzondere natuurwaarden zoals oud-bosplanten, oude
bomen met holten, monumentale bomen, nestbomen van roofvogels, nesten van rode
bosmier, zeldzame en bedreigde boom-, struik- en plantensoorten.
Met al de informatie van de inventarisatie ga je de ecologische doelen bepalen. Hiervoor
maak je een tweede kaart met daarop de natuurstreefbeelden. Zo kan je zien waar je
reeds het gewenste natuurstreefbeeld hebt en waar dit nog niet het geval is. Natuurlijk is
het ook belangrijk dat het aanwezige natuurstreefbeeld in goede staat is. Een doel kan
dan ook zijn om de kwaliteit te verbeteren.
Als laatste stap bekijk je welke belangrijke soorten extra beheermaatregelen nodig
hebben. Dit zijn soorten die niet meeliften met het andere beheer. Voor deze soorten kan
je op kaart natuurstreefbeelden leefgebieden aanduiden. Natura 2000 soorten of soorten
met een soortbeschermingsprogramma worden ook apart besproken.
Een toetsing t.o.v. de reeds aanwezige plannen zoals managementplannen en zoekzones
is ook nodig.
De sociale functie
Voor de meeste natuurterreinen zal de sociale functie vooral bestaan uit toegankelijkheid
en recreatief gebruik. Maar ook andere sociale aspecten kunnen belangrijk zijn. Hierbij
kan je nadenken over:
- de landschappelijke waarde
- de archeologische waarden
- de aanwezigheid van bouwkundig erfgoed
- het gebruik van het natuurterrein voor natuurbeleving en educatie
- de wetenschappelijke waarde
Natuurbeheerplan 185
Tijdens de inventarisatie zal je voor de recreatie en toegankelijkheid de huidige toestand
beschrijven. Ook van de andere waarden beschrijf je de huidige toestand. Voor
cultuurhistorische en landschappelijke waarden gaat men voor natuurbeheerplannen
vooral gebruik maken van bestaande bronnen. In bepaalde gevallen kan dit gepaard
gaan met extra inventarisaties op het terrein maar dit gebeurt steeds zeer specifiek op
maat van het terrein.
Voor het bepalen van de visie en de doelen kan je rekening houden met de volgende
zaken:
- Doelen inzake openstelling en toegankelijkheid van het terrein zoals
wandelroutes, fietsroutes, ruiterpaden, speelzones, struinzones, picknickzones,
voelpaden voor slechtzienden en voorzieningen voor rolstoelgebruikers.
- Doelen inzake maatschappelijk draagvlak en communicatie, bv. de organisatie van
excursies of activiteiten met sociale of educatieve functie, zoals het aanleggen van
een educatieve poel of bijenhotel.
- Doelen betreffende de wetenschappelijke functie zoals het behouden van
zaadbronnen van autochtone bomen en struiken, erkende zaadbestanden,
proefbestanden. Of afbakenen van zones die belangrijk zijn voor wetenschappelijk
onderzoek.
- Doelen inzake landschappelijke of onroerend erfgoedwaarden zoals het behoud
van onroerend erfgoed, belangrijke cultuurhistorische of landschappelijke
waarden, markante elementen en relicten, archeologische waarden.
- Doelen inzake andere maatschappelijke functies, bv. militair domein, natuurlijke
overstromingsgebied, geluidsbuffer.
Deze waarden kunnen vaak overlappen met de ecologische functie. Hakhoutbeheer kan
samengaan met goed ontwikkelde voorjaarsflora, oude dreven kunnen belangrijk
leefgebied zijn voor vleermuizen,…
Toch is het nuttig om ook specifiek de sociale en cultuurhistorische waarde te vermelden.
Geïntegreerd beheersplan
Als het terrein waarvoor je een natuurbeheerplan wil opstellen tegelijk ook beschermd
onroerend erfgoed omvat of ligt in een erfgoedlandschap, dan kan je ervoor kiezen een
geïntegreerd beheersplan op te stellen, dat de verschillende beheerdoelstellingen vanuit
natuurbehoud én onroerend erfgoed samenbrengt in één plan en één afgestemde
gebiedsgerichte visie garandeert binnen de geldende regelgeving.
De economische functie
De economische functie omvat doelstellingen inzake productie van rechtstreeks
vermarktbare goederen en diensten die direct aan het terrein verbonden zijn. Andere
diensten, die niet rechtstreeks ten goede komen aan de beheerder, vallen dus niet onder
Natuurbeheerplan 186
de economische functie. Bij de economische doelen maken we een onderscheid tussen
opbrengsten uit houtproductie, andere vermarktbare goederen en gebruiksrechten.
Om de doelen goed te kunnen bepalen moeten er tijdens de inventarisatie een aantal
(vooral) bosbouwkundige gegevens worden opgenomen.
Houtproductie
Afhankelijk van het ambitieniveau van de beheerder en de beleidsmatige
randvoorwaarden wordt deze economische functie nog afgestemd op de ecologische
functie. Maar ook in bosbestanden met een ecologische functie kan nog een zekere
houtopbrengst mogelijk zijn.
Indien bosbestanden binnen de termijn van het natuurbeheerplan worden omgevormd
naar open natuur, hebben ze geen houtproductiefunctie meer. Voor deze bestanden
worden dan ook geen productiedoelen meer opgesteld. Ze kunnen uiteraard nog wel
opbrengsten generen, wat kan opgenomen worden in de financiële balans.
Voor doelstellingen inzake de productie van hout maken we een onderscheid tussen
indicatoren op niveau van het volledige natuurterrein en indicatoren op het niveau van
individuele beheereenheden.
Indicatoren op niveau van het volledige terrein zijn:
- Totale hoeveel hout (m³) eventueel opgesplitst in functie van de belangrijkste
houtsoorten.
- Welke houtsortimenten (brandhout, industriehout, zaaghout, of fineerhout)
worden geoogst in de komende 24 jaar?
- Totale oppervlakte kap (ha)
Indicatoren op het niveau van beheereenheid:
- het nagestreefde kapquantum in functie van de aanwas: in een normaal bos met
evenwichtige leeftijdsopbouw mag het kapquantum niet hoger zijn dan de
aanwas. In jonge bossen is de aanwas normaal gezien hoger dan het
kapquantum. In oudere bossen is volume-afbouw de regel. In een aantal situaties
kan hiervan wel afgeweken worden:
o In bestanden met een dunningsachterstand kan het kapquantum hoger zijn
dan de aanwas:
creatie van open plekken
omvormen van homogene bestanden van exoten
eindkappen in oude beukenbossen
o In ecologisch zeer waardevolle oude bossen kan het kapquantum omwille
van ecologische redenen lager liggen (vb. streven naar bepaald aandeel
Natuurbeheerplan 187
zeer dikke bomen, bepaald aandeel dood hout, behoud van bijzondere
biologische waarden).
- Sortiment per beheereenheid (brandhout, industriehout, zaaghout of fineerhout)
Andere biomassa: de productie hiervan is in natuurterreinen geen doel op zich maar
een bijproduct van het terreinbeheer. Het terreinbeheer moet hier dus niet specifiek op
afgestemd worden. Enkele voorbeelden zijn de productie van hooi of biomassa als gevolg
van maaibeheer van schraalgrasland of éénmalige houtoogst door eindkap in functie van
heideherstel. Voor deze doelen volstaat een kwalitatieve omschrijving van welke
goederen of diensten je nastreeft. Je geeft aan hoe deze in relatie staan met de
ecologische doelen. Tevens duid je op een kaart de zones aan waar je deze doelstelling
wil realiseren.
Gebruiksrechten: Jacht/visserij/andere concessies: voor deze diensten duid je de
zone(s) aan waarin deze gelden. Daarnaast beschrijf je kort de activiteiten of
randvoorwaarden in functie van hun mogelijke interactie met de nagestreefde
ecologische doelen .
Stapsgewijs doorheen de opmaak van een natuurbeheerplan
De opmaak van een natuurbeheerplan omvat de volgende stappen/hoofdstukken:
1. verkenning
2. inventaris
3. beheerdoelstellingen
4. beheermaatregelen
5. opvolging
Vooraleer je kan starten met de opmaak van deel 1 Verkenning van een
natuurbeheerplan, moet duidelijk zijn of je kiest voor enerzijds een natuurbeheerplan
type 1 of anderzijds een natuurbeheerplan type 2, 3 of 4. Voor beide keuzes is er een
formulier beschikbaar op de website van het Agentschap voor Natuur en Bos. Er wordt
ook gewerkt aan een e-loket.
Verkenning
De verkenning is de eerste, verkennende fase bij de opmaak van een natuurbeheerplan.
Dit gebeurt best via een eerste informeel gesprek tussen het ANB en de beheerder om al
vanaf de opstart de doelstellingen van het natuurbeheerplan duidelijk te krijgen. Welke
ambities heeft de beheerder voor het terrein? Wat zijn de mogelijkheden voor
natuurbeheer in dit terrein en wat zijn de gevolgen van de keuzes? Wat zijn de
belangrijkste beleidsmatige randvoorwaarden? Hierdoor kan men concrete afspraken
maken voor de verdere opmaak van het natuurbeheerplan: wat zijn de belangrijkste
doelen of hoofdlijnen? Welke inventarisaties zijn nodig om daarvoor concrete
Natuurbeheerplan 188
doelstellingen uit te werken? Door deze aanpak kunnen natuurbeheerplannen meer op
maat van het terrein en de beheerder gemaakt worden en kan men besparen op
overbodige inventarisaties en beschrijvingen.
Tijdens dit gesprek komen de volgende zaken aan bod:
1. kennismaking initiatiefnemer, overheden en actoren;
2. situering/afbakening van het terrein: over welk terrein gaat het? Wie is er actief?
Belangrijkste natuurwaarden en randvoorwaarden vanuit natuurbeleid;
3. het natuurbeheerplan: hierbij kan men ook de mogelijkheid nagaan voor het
opstellen van een gezamenlijk natuurbeheerplan of een geïntegreerd beheersplan
met Onroerend Erfgoed;
4. discussie op basis van de voorlopige verkenning;
5. bespreking van de visie op hoofdlijnen met bewaking van evenwicht tussen alle
functies;
6. vastleggen van te inventariseren elementen en diepgang.
Het gesprek kan indien gewenst gecombineerd worden met een bezoek aan het terrein.
Dit maakt het overleg meer efficiënt omdat zowel de indiener als het ANB concreet zien
waarover het gaat.
Op basis van dit overleg kan de beheerder zijn verkenning opmaken. Maar het resultaat
kan ook zijn dat de beheerder geen natuurbeheerplan wenst op te maken. Deze
uitstapmogelijkheid is voorzien.
In de verkenning staan volgende zaken:
- Algemene informatie: wie is de eigenaar, wie is de beheerder, over welke percelen
gaat het?
- Kaarten met daarop belangrijke informatie voor het natuurbeheerplan, bv.
kadasterpercelen, gewestplan, Vlaams ecologisch netwerk (VEN), Integraal
verwevings- en Ondersteunend Netwerk (IVON), de speciale beschermingszones
(SBZ-H en SBZ-V), BWK, bodemkaart en andere nuttige kaarten.
- In grote lijnen de bespreking van de ecologische, sociale en economische functies
van het natuurterrein (de zogenaamde 3 P’s: planet, people en profit).
- Een globaal kader op landschapsniveau dat aangeeft waar de beheerder op lange
termijn naar toe wil met zijn terrein. Het is in deze fase nog niet de bedoeling om
al concrete locaties, oppervlaktes of aantallen op te geven. Het globale kader kan
opgesteld worden voor een gebied dat ruimer is dan de percelen in beheer als dat
nuttig is voor een betere ecologische onderbouwing van de gemaakte keuzen.
- Een eerste voorstel van natuurstreefbeelden voor het terrein. Het is niet de
bedoeling om in detail alle natuurstreefbeelden op te lijsten, maar wel om zicht te
krijgen op de belangrijkste categorieën.
Natuurbeheerplan 189
- Indien gekozen wordt voor een combinatie van type 2, 3, en/of 4, bepalen van het
ambitieniveau voor de verschillende delen van het natuurterrein. Werkplan
opstellen voor de inventarisatie.
- Afstemming met het onroerend erfgoeddecreet van 12 juli 2013. Als er naast het
natuurbeheerplan ook een beheerplan in kader van het onroerend erfgoeddecreet
wordt opgemaakt, worden alle doelstellingen voor dat terrein in één geïntegreerd
beheersplan opgenomen.
- Informatie over hoe de bekendmaking van de publieke consultatie zal gebeuren.
In de verkenning staat wat geïnventariseerd wordt en tot op welk niveau. Er wordt in de
verkenning dus verwacht dat je duidelijk opschrijft wat je gaat inventariseren. De
inventarisatie zelf gebeurt later. Het principe is dat enkel geïnventariseerd wordt als de
inventarisatiegegevens bruikbaar zijn voor het bepalen van de beheerdoelstellingen en –
maatregelen of de opvolging ervan.
Informatie over de inventarisatie waar naar gepeild wordt in de verkenning:
- Indeling van het terrein in beheereenheden.
- Manier waarop de inventarisatie zal gebeuren. De standaardinventarisatie
gebeurt per biotoopgroep via standaardfiches. Voor de meest courante
natuurstreefbeelden stelt het ANB deze standaardfiches op.
- Gebruik van fiches voor kwaliteitsbeoordeling voor de beheereenheden waar
Europees te beschermen habitats of regionaal belangrijk biotopen aanwezig zijn.
- Bijkomende inventarisaties. Deze moeten gericht zijn op de doelen en kunnen
bijvoorbeeld bepaalde kenmerken of factoren meer in detail bekijken die
belangrijk zijn voor het bepalen van de doelen.
Inventaris
De inventaris dient om de referentiesituatie vast te leggen en gegevens te verzamelen
om de doelen goed te bepalen. Ze is ook van belang voor het standstill principe en de
zorgplicht. De gegevens die voor een inventarisatie worden verzameld lijken soms sterk
op de gegevens die worden verzameld voor een beheerevaluatie, maar ze hebben een
ander doel. Deze van de beheerevaluatie dienen om het beheer te evalueren en waar
nodig bij te sturen.
Beheereenheden
Vóór de start van de inventarisatie is het belangrijk het natuurterrein in te delen in
beheereenheden. Een beheereenheid is de kleinste eenheid van beheer en komt
overeen met een onderdeel van het natuurterrein dat om ecologische of
beheertechnische redenen als een aparte eenheid wordt beschouwd. Binnen één
beheereenheid wordt een gelijkaardig beheer gevoerd.
Natuurbeheerplan 190
Een beheereenheid is een zeer belangrijk niveau: het is de basis van de beheerplanning
en de effectieve uitvoering van de beheermaatregelen. Het detailniveau waarop men
beheereenheden afbakent, bepaalt voor een groot deel de inventarisatie-inspanning, het
detailniveau waarop natuurstreefbeelden en beheermaatregelen uitgewerkt worden. Een
beheerindeling is geen rechtstreekse vertaling van een vegetatiekaart maar een
pragmatische interpretatie in werkbare eenheden.
Om organisatorische redenen (o.a. planning en uitvoering van de werken, houtverkoop)
en administratieve redenen (o.a. uitbetalen van subsidies) wordt bij het opmaken van de
beheerindeling ook rekening gehouden met de eigenaarscategorie: Vlaams Gewest,
andere openbare besturen en private eigenaars. Een beheereenheid behoort daarom
steeds tot dezelfde eigenaarscategorie. Zo kan een beheereenheid wel verschillende
private eigenaars omvatten, maar niet zowel private als openbare eigenaars.
Meerdere beheereenheden kan je samen nemen tot beheerpercelen. Beheerpercelen
hebben duidelijke fysieke en herkenbare grenzen op het terrein zoals bv. grachten en
wegen. Beheerpercelen kan je groeperen in beheerblokken.
Geperceleerd landschap en ongeperceleerd landschap
Een geperceleerd landschap heeft duidelijk herkenbare eenheden. Het landschapspatroon
wordt in essentie bepaald door de mens via een perceelsgericht beheer. Het ene perceel
wordt gemaaid en op een ander perceel wordt er aan bosrandbeheer gedaan. In deze
landschappen zijn de kadastrale percelen in combinatie met de BWK een goede
startbasis.
Bij een ongeperceleerd landschap zijn het in eerste instantie natuurlijke processen die
het landschap bepalen, zoals erosie, sedimentatie, overstromingsdynamiek, grootschalige
begrazing of bosontwikkeling. De beheerder stuurt hier vooral via de processen om de
totale variatie van biotopen in het terrein te behouden (vb. sturen op begrazingsdruk). In
ongeperceleerde landschappen is het moeilijker om een beheerindeling op te stellen. De
BWK is een start maar je zal best eerst het terrein inventariseren en op basis van die
resultaten relevante beheereenheden afbakenen.
Standaardinventarisaties
Bij de opmaak van het natuurbeheerplan is een goed overzicht van de actuele toestand
van het terrein essentieel. Hiervoor worden een aantal zaken standaard geïnventariseerd
met behulp van standaardfiches. Deze fiches bevatten de belangrijkste kenmerken die
moeten geïnventariseerd worden om een goed beheer te kunnen uitstippelen en
doelstellingen vast te leggen. Het gaat daarbij zowel om biotische kenmerken als
abiotische kenmerken. Voor Natura 2000 habitats kan aan de hand van de
standaardfiche ook de LSVI bepaald worden. Er worden standaardfiches gemaakt
naargelang het aanwezige vegetatietype:
Natuurbeheerplan 191
- akker
- bos
- grasland
- heide
- kleine landschapselementen: zowel puntvormige (waardevolle boom, poel …) als
lijnvormige landschapselementen (perceelsranden, dreven, houtkanten,
bomenrijen …)
- moeras
- park
- procesgestuurde natuur
- ruigten en struwelen
- slikken en schorren
- stilstaande wateren
- strand en duinen
In het natuurbeheerplan zelf geef je een samenvatting van deze gegevens en conclusies
over de gevolgen voor de beheerdoelstellingen en beheermaatregelen.
Specifieke inventarisaties
Hier beschrijf je de resultaten van de bijkomende inventarisaties. Hierbij komen alle
zaken aan bod die afgesproken werden in de verkenning maar ook nieuw verworven
gegevens of inzichten als gevolg van deze nota. Bij uitgebreide inventarisaties,
bijzondere methodieken of uitgebreide verwerking van de data worden deze gegevens in
een aparte bijlage toegevoegd aan het natuurbeheerplan. De belangrijkste resultaten
worden dan samengevat in het natuurbeheerplan. Een goede bespreking is bondig en
begrijpelijk voor niet-specialisten. Ze focust op de relevante zaken voor het uitwerken
van beheerdoelstellingen of beheermaatregelen.
Beheerdoelstellingen
Het derde deel van een natuurbeheerplan start met een beheervisie. Bij de opmaak van
de verkenning werd al een beheervisie geformuleerd in het globaal kader. Deze globale
beheervisie wordt bijgesteld of verfijnd op basis van de resultaten van de inventarisatie
en de resultaten van verder overleg. De beheervisie wordt opgesteld voor de ecologische,
sociale en economische functie van het gebied. De visie wordt geschetst op kaart zodat
duidelijk wordt waar de klemtonen voor het gebied liggen. De schetskaart toont de
globale structuur van het natuurterrein inzake landschap, natuur en de andere functies.
Het is nog niet nodig om al per beheereenheid uitspraken te doen. De visie maakt ook
duidelijk wat de gewenste natuurstreefbeelden zijn, welke soortendoelen men wil
bereiken, en welke sociale en economische doelen er zijn. Een visie hoeft niet beperkt te
blijven tot de percelen in eigendom of beheer. Ze kan ook betrekking hebben op de
nabije omgeving, indien die noodzakelijk is voor de ecologische onderbouwing van het
gewenste natuurstreefbeeld.
Natuurbeheerplan 192
De beheerdoelstellingen zelf vertalen de ruimere beheervisie naar concrete meetbare
doelen die men binnen de planperiode van het natuurbeheerplan wil realiseren. Streef
hierbij naar realistische zaken die binnen een termijn van 24 jaar kunnen worden bereikt.
Beheerdoelstellingen blijven ook beperkt tot de gronden die actueel deelnemen aan het
natuurbeheerplan of waarvan het beheer op korte termijn overgedragen wordt.
Beheerdoelstellingen worden beschreven per functie. Hierbij dient de opsteller van het
natuurbeheerplan te vertrekken van de criteria voor geïntegreerd natuurbeheer. De
beheerdoelstellingen moeten niet per beheereenheid beschreven worden. Sommige
beheereenheden hebben eenzelfde doel maar zullen bij de beheermaatregelen een
andere ‘beheerweg’ volgen om het doel te bereiken. Bij beheermaatregelen werk je wel
per beheereenheid.
SMART formuleren van doelen
Goede beheerdoelen zijn SMART geformuleerd. Deze term slaat op de volgende
principes:
S - specifiek: is de doelstelling éénduidig? Vage doelen leiden tot eindeloze
interpretaties. Vb. ontwikkeling van een natuurlijk loofbos versus ontwikkeling van
natuurstreefbeeld Eiken-Beukenbossen op zure bodems.
M - meetbaar: Onder welke meetbare voorwaarden wordt het doel gerealiseerd? Hoe
groot is de oppervlakte? Waar ligt het doel? Zijn er concrete kwaliteitseisen of
randvoorwaarden om het doel te halen?
A - actiegericht: heeft de beheerdoelstelling impact op de beheermaatregelen? Het
heeft alleen zin om beheerdoelstellingen te formuleren voor zaken waar het beheer op
afgestemd wordt. Veel soorten liften in de praktijk mee op het beheer van bepaalde
natuurstreefbeelden en vragen geen extra maatregelen. In dat geval heeft het geen zin
deze soort als apart beheerdoel te formuleren. Als er echter specifieke aanpassingen aan
het beheer nodig zijn in functie van die soort, wordt ze wel als apart doel opgenomen.
Een voorbeeld hiervan is kwartelkoning, waarbij het hooilandbeheer specifiek moet
worden afgestemd op de soort.
R - realistisch: is de beheerdoelstelling effectief haalbaar, eventueel op lange termijn?
Voor bepaalde natuurstreefbeelden kan het decennia of langer duren om ze te
ontwikkelen. Maar het heeft geen zin om beheerdoelstellingen te formuleren waarvan je
op voorhand weet dat de realisatie onwaarschijnlijk is.
T - tijdsgebonden: wanneer moet de beheerdoelstelling gerealiseerd zijn? Dit is erg
nuttig voor het plannen van de beheermaatregelen en om te evalueren of het
vooropgestelde doel effectief ontwikkelt. Bij doelen met lange ontwikkelingstijden kan je
ook tussendoelen vastleggen, bijvoorbeeld voor omvorming naar loofboshabitat.
Natuurbeheerplan 193
Kenmerken en factoren
Beheerdoelstellingen worden omschreven aan de hand van kenmerken en factoren.
- Kenmerken zijn eigenschappen van de beheerdoelstelling, die men kan
monitoren om te kijken of het goed gaat. Kenmerken beschrijven dus de conditie
van een bepaald doel. Ook hier streeft men naar objectief waarneembare,
meetbare kenmerken. De uitdaging voor de beheerplanner is om te beslissen
welke kenmerken het meest relevant zijn voor een bepaald doel in een bepaald
terrein en niet alle theoretische mogelijkheden op te sommen. Focus dus op de
belangrijkste kenmerken, waarop het beheer in dat terrein impact heeft.
- Factoren zijn krachten die de beheerdoelstelling beïnvloeden. Ze zijn dus geen
kenmerk van het beheerdoel zelf maar oefenen wel een directe invloed uit op de
conditie van het doel. Factoren kunnen ook uitgedrukt worden in meetbare
eenheden. Ook hier is het niet de bedoeling dat de beheerder alle theoretisch
mogelijke invloeden op een beheerdoel gaat opnoemen. De focus ligt op die
factoren die in een bepaald terrein het meest bepalen of een doel al dan niet
gerealiseerd wordt. In andere terreinen kunnen andere factoren belangrijk zijn,
hoewel het gaat om hetzelfde doel.
Beheermaatregelen
Beheermaatregelen beschrijven hoe men de beheerdoelstellingen van het
natuurbeheerplan zal realiseren. Ze worden niet beschreven volgens de drie functies
maar volgens beheertechniek. Daarnaast maakt men ook onderscheid tussen éénmalige
en terugkerende maatregelen.
Het besluit inzake natuurbeheerplannen en de erkenning van reservaten laat veel vrijheid
toe over de detailgraad waarop deze maatregelen geformuleerd worden. Echter, als men
de resultaten van het terreinbeheer wil evalueren moeten maatregelen uniform
beschreven zijn en duidelijk gekoppeld aan de beheerdoelstellingen. Alleen zo kan men
op termijn de effectiviteit van bepaalde beheermaatregelen beoordelen en informatie
tussen verschillende natuurbeheerplannen uitwisselen.
Een duidelijke omschrijving van de beheermaatregelen is ook van belang in het kader
van vergunningen, vrijstellingen of ontheffingen op de natuurregelgeving of andere
wetgeving.
Eenmalige maatregelen
Eenmalige maatregelen zijn maatregelen die tijdens de loop van het natuurbeheerplan
één keer worden uitgevoerd. Ze hebben als doel een verandering in het abiotisch milieu
of in de levensgemeenschap mogelijk te maken of op gang te brengen. Voorbeelden zijn
hydrologische herstelmaatregelen, plaggen, kaalkap, verwijderen van exoten. Eenmalige
Natuurbeheerplan 194
maatregelen zijn meestal noodzakelijk als de actuele situatie sterk afwijkt van de
gewenste situatie. De uitvoering ervan is vereist om de beheerdoelstelling te halen.
Zeker voor inrichtingswerken geldt dat bepaalde beheermaatregelen erg specifiek kunnen
zijn en niet opgenomen in de lijst van standaardmaatregelen. Die maatregelen kan men
dan uiteraard ook opnemen in het natuurbeheerplan. Ze moeten dan wel duidelijk
omschreven zijn en éénduidig gekoppeld aan bepaalde beheerdoelstellingen en
beheereenheden.
Terugkerende maatregelen
Terugkerende maatregelen zijn maatregelen die tijdens de looptijd van het
natuurbeheerplan verschillende keren uitgevoerd worden, bijvoorbeeld maaien, kappen
van opslag, dunnen. Deze maatregelen moeten eveneens duidelijk omschreven worden.
- Over welk type werken gaat het? In de omschrijving van de maatregel kan de
beheerder nog gebiedspecifieke aspecten toevoegen, die relevant zijn voor de
uitvoering in zijn terrein.
- In welke beheereenheden en in welke periode worden ze uitgevoerd? Dit wordt
weergegeven in samenvattende beheertabellen, die tevens kunnen gekoppeld
worden aan kaarten met de beheereenheden. Deze tabellen moeten eenvoudig
raadpleegbaar zijn en een goed overzicht geven van welke maatregelen je waar
en wanneer moet uitvoeren.
Beheertrajecten
Een beheerdoelstelling en de huidige situatie kunnen hetzelfde zijn of sterk van elkaar
verschillen. Om deze verschillende vormen van beheer te onderscheiden gebruik je
volgende termen:
- onderhoudsbeheer of instandhoudingsbeheer
- herstelbeheer
- ontwikkelingsbeheer
- natuurontwikkelingsmaatregel of inrichtingsmaatregel
Deze termen kwamen reeds aan bod in het hoofdstuk ‘Fout! Verwijzingsbron niet
evonden.’.
Opvolging
De opvolging houdt een beheerevaluatie in en heeft als doel na te gaan of je via het
uitvoeren van de beheermaatregelen de gewenste kenmerken van de
beheerdoelstellingen bereikt. Het is de bedoeling om met een minimum aan
gegevensinzameling tot een maximum resultaat te komen. Wanneer beheerdoelstellingen
goed geformuleerd zijn (SMART), zijn deze meetbaar. Je weet dan welke kenmerken en
Natuurbeheerplan 195
factoren belangrijk zijn. Via de opvolging ga je de kenmerken en of de factoren van het
beheerdoel opvolgen en evalueren.
Het minimum aan opvolging is het registreren van de uitgevoerde werken en een
zesjaarlijkse evaluatie. Indien nodig wordt er ook nog een extra beheerevaluatie
uitgevoerd.
Registratie van uitgevoerde beheermaatregelen
De registratie van de uitvoering van beheermaatregelen is een minimale en absolute
vereiste voor beheerevaluatie. Als je niet weet welke maatregelen uitgevoerd zijn in een
bepaalde beheereenheid, kan je nooit nagaan welke effecten het uitgevoerde beheer
heeft en of het moet bijgestuurd worden. Aanvullend kan je ook andere informatie
bijhouden die relevant is voor de beheerder, bv. bijzondere omstandigheden tijdens de
werken, ingezet materiaal of mankracht, specifieke informatie over de uitvoering. Deze
registratie gebeurt best tijdens of vlak na de uitvoering van de werken.
Kwaliteit van het uitgevoerde werk registreren
Voor bepaalde werken is het behalen van de gewenste beheerdoelstellingen erg
afhankelijk van de kwaliteit van het uitgevoerde werk. De werken moeten dus niet alleen
uitgevoerd zijn, ze moeten ook op de goede manier uitgevoerd zijn. Enkele voorbeelden
zijn afplaggen tot op de juiste diepte of maaien in zeer kwetsbare percelen voor
insporing. In dat geval moet men ook de kwaliteit van de werken opvolgen. Dit gebeurt
doorgaans met behulp van veldformulieren met kwalitatieve parameters.
Zesjaarlijkse beheerevaluatie
Om de zes jaar wordt het beheer geëvalueerd. Deze evaluatie gebeurt gezamenlijk door
het ANB en de terreinbeheerder. De belangrijkste vragen die bij een beheerevaluatie aan
bod komen zijn:
1. Welke beheerwerken zijn uitgevoerd? Zijn er grote veranderingen t.o.v. het
natuurbeheerplan?
2. Hebben de werken de gewenste (onmiddellijke) effecten?
3. Evolueren de voorziene natuurdoelen naar de gewenste toestand of blijven ze in
de gewenste toestand behouden?
4. Waar zijn er knelpunten met de realisatie van beheerdoelstellingen? Zijn die op te
lossen via bijsturing van maatregelen? Zijn die eventueel op lange termijn op te
lossen via externe maatregelen? Of zijn de doelen echt niet realistisch, ook niet op
lange termijn?
5. Moeten er nieuwe beheereenheden toegevoegd worden, als gevolg van uitbreiding
van het natuurterrein?
Om op deze vragen te kunnen antwoorden heb je de volgende informatie nodig:
Natuurbeheerplan 196
1. De gegevens van de registratie van de beheerwerken en mogelijks ook de
kwaliteit van de uitgevoerde werken;
2. Informatie over de gewenste kenmerken en factoren. Voor dit laatste is er
zesjaarlijks een basisevaluatie nodig van de kenmerken en factoren van de
nagestreefde doelen. Doel van deze evaluatie is nagaan en registeren of de
uitgevoerde werken het gewenste effect hebben en of je op de goede weg bent
om de doelen te bereiken.
Extra beheerevaluatie
Soms is het nodig om naast de registratie van uitgevoerde werken en de basisevaluatie
nog extra indicatoren op te volgen. De extra opvolging moet wel altijd als doel hebben
het beheer beter te kunnen evalueren. Extra opvolging kan aangewezen zijn in de
volgende gevallen:
- In grote en complexe gebieden met veel waardevolle soorten en habitats zal je in
verhouding meer inzetten op beheermonitoring.
- Bij waardevolle natuurdoelen, waarvan het effect van de beheermaatregelen op
voorhand onzeker is. Deze onzekerheid neemt toe bij meer ingrijpende
beheermaatregelen: inrichtingsbeheer of omvormingsbeheer. Opvolging is nodig
om te zien of het terrein in de juiste richting evolueert.
- Duur inrichtingsbeheer of onderhoudsbeheer.
- Kwetsbare systemen waar snelle verandering te verwachten is door externe
factoren.
- Populaties voor dieren en planten waar het beheer rechtstreeks impact op wil
hebben. Het zijn meestal Natura 2000 soorten of rode-lijstsoorten, waarvoor
afzonderlijke doelen en maatregelen geformuleerd werden.
- Zones onder beheer in functie van de programmatische aanpak stikstof (PAS),
waar het resultaat van de PAS-maatregel op voorhand onzeker is.
Kaartmateriaal 197
Kaartmateriaal
Kaartmateriaal 198
Biologische waarderingskaart, habitatkaart en natuurstreefbeelden
De biologische waarderingskaart, BWK
De biologische waarderingskaart (BWK) is een weergave van grondgebruik op
perceelsniveau (karteringseenheden gebaseerd op vegetatie, bodembedekking en kleine
landschapselementen) en geeft via groentinten op een overzichtelijke wijze de
biologische waarde weer. De eerste versie van de BWK werd gemaakt tussen 1978 en
1996. De tweede versie werd opgemaakt tussen 1997 en 2010. Er is ook een kaartlaag
die faunistisch belangrijke gebieden weergeeft.
Voor natuurbeheerplannen en de vertaling naar Europese habitattypes, regionaal
belangrijke biotopen en natuurstreefbeelden zijn de codes van de BWK het belangrijkst.
Deze codes geven aan welk vegetatietype aanwezig is op het perceel. Er zijn ook codes
voor boomsoorten. De BWK geeft namelijk ook informatie over kleine
landschapselementen zoals bomenrijen.
Om de BWK-codes te begrijpen en er mee te kunnen werken zijn de volgende publicaties
van belang:
het ‘groene boekje’ van 1985: biologische waarderingskaart van België, algemene
verklarende tekst.
het document: opmerkingen en aanvullingen bij de lijst van karteringseenheden.
Daarnaast zijn er ook lijsten die de codes kort verklaren. Deze kan je vinden op de
website van het inbo: inbo.be/nl/karteringseenheden.
Je kan de codes ook opzoeken of raadplegen via:
ecopedia: ecopedia.be/bwk/hoofdindeling
het boek ‘De biologische waarderingskaart, biotopen en hun verspreiding in
Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest’.
Het groene boekje en de aanvullende tekst
Het groene boekje dat uitgeven is in 1985 is nog steeds zeer handig om mee te nemen
op terrein. In dit boekje staan de codes per biotoopgroep gerangschikt. Elke
biotoopgroep heeft bij de BWK ook dezelfde beginletter. Deze hoofdindeling vind je terug
op p. 62 van het boekje en ziet er als volgt uit:
- a = stilstaande wateren
- m = moerassen
- h = graslanden en ruigten
Kaartmateriaal 199
- c = heiden
- t = hoogveen
- d = duinen, slikken en schorren
- s = struwelen
- f en q = mesofiele bossen
- e = ravijnbossen (gebruik je niet in Vlaanderen)
- v = valleibossen, moerasbossen en veenbossen
- r = ruderale bossen
- p = naaldhoutaanplanten
- l = populierenaanplanten
- n = andere aanplanten
- b = akkers
- k = andere gekarteerde elementen
- u = urbane gebieden
De eerste stap om een BWK-code toe te kennen is de juiste biotoopgroep kiezen.
Vervolgens moet je alle keuzes overlopen die mogelijk zijn bij deze biotoopgroep. Je kiest
dan de code waarvan de omschrijving het best overeenkomt met de situatie op het
terrein. De herkenning is voor een groot deel gebaseerd op het voorkomen van
kenmerkende plantensoorten. Een aantal eenheden zijn geen beschrijving van een
vegetatie maar van een landschapselement. Het gaat dan bijvoorbeeld over de code ‘kw’
welke staat voor een holle weg.
Bij het groene boekje zijn er aanvullingen. Je mag het groene boekje niet gebruiken
zonder deze aanvullingen. De aanvullingen geven meer verduidelijking bij een aantal
codes. Nadat je een code hebt opgezocht in het groen boekje raadpleeg je dus de
aanvullingen om te zien of er bij de betreffende biotoopgroep geen verduidelijkingen
staan die mogelijks je keuze kunnen wijzigen.
Een aantal belangrijke regels bij de BWK
+ staat voor een complex (digitaal bestand aangeduid in afzonderlijke velden)
Waar het moeilijk of onmogelijk is de verschillende, samen voorkomende eenheden
nauwkeurig af te lijnen, worden deze samengevoegd tot een complex. De eerst
vernoemde karteringseenheid dient te domineren in dit complex. Eenheden die vaak
samen, maar in wisselende configuratie voorkomen, zoals bijvoorbeeld een
cultuurlandschap met afwisseling van akkers en regelmatig begraasde weiden, worden
soms als één geheel voorgesteld.
Voorbeeld: bl + hp complex van akkers en weiden
De volgorde in de complexen geeft een reële rangorde weer qua oppervlakte (eerste
heeft grootste aandeel in oppervlakte).
Kaartmateriaal 200
/ staat voor oorzakelijk verband, evolutie (digitaal bestand: aangeduid in
afzonderlijke velden)
In een aantal gevallen is de oorspronkelijke vegetatie nog herkenbaar, hoewel zij door
bv. aanplanting of kapping gewijzigd werd. Dit wordt weergegeven met een schuine
streep. De schuine streep wijst dus op een oorzakelijk verband. De tweede component
wijst vaak op de ondergroei.
Voorbeeld: lhi/hf populierenaanplant in een moerasspirearuigte
De schuine streep kan ook wijzen op een evolutie.
Voorbeeld: ppmb/qb aanplant van grove den met een ondergroei die wijst op een
evolutie naar een eiken-berkenbos.
Tenslotte kan een schuine streep ook verwijzen naar een, tijdens de kartering, recent
verdwenen habitat. De vroegere aanwezigheid ervan moet met zekerheid gekend zijn.
Deze aanduiding is van belang voor bijvoorbeeld het achterhalen van potenties of een
onrechtmatig verdwenen habitat.
Voorbeeld: hx/hc (zonder dat hc kensoorten aanwezig zijn) wijst op een omgeploegd en
ingezaaid grasland waar met zekerheid voordien een hc aanwezig was (in de BWK wordt
deze informatie omschreven in het veld ‘info’).
* goed ontwikkeld of hoge densiteit (digitaal bestand: +)
Een sterretje achter een karteringseenheid wijst meestal op een goed ontwikkeld
ecotoop.
Voorbeeld: hc* wijst op een bijzonder soortenrijk dotterbloemhooiland met vele
zeldzame tot zeer zeldzame soorten.
Voor kleine landschapselementen wijst de * op een veelvuldige aanwezigheid van deze
elementen.
Voorbeeld: hp + kb* grasland met veel, meestal goed ontwikkelde bomenrijen
° slecht ontwikkeld of lage densiteit (digitaal bestand: ')
Een ° achter een karteringseenheid wijst op een zwak ontwikkeld ecotoop.
Voorbeeld: hc° wijst op een dotterbloemhooiland waarin slechts een aantal algemenere
kensoorten aanwezig zijn. Het kan ook een cultuurgrasland betreffen met verspreid
duidelijk elementen van de dotterbloemhooilanden.
Kaartmateriaal 201
Bij kleine landschapselementen wijst ° op een lage densiteit (slechts enkele elementen)
die dan vaak nog zwak ontwikkeld zijn.
Voorbeeld: hp + kb° graslandcomplex met slechts één of enkele bomenrijen waarvan
mogelijk slechts enkele bomen overblijven.
k(karteringseenheid)
Het symbool k wordt bij de BWK-versie 2 ook gebruikt om interessante niet opgaande
begroeiingen van perceelranden, sloten, wegbermen,… te karteren.
Voorbeeld: hp + k(hu) relatief soortenarm permanent cultuurgrasland met in de rand
nog elementen van een goed ontwikkeld mesofiel hooiland.
De BWK lezen
Om de BWK te raadplegen en te begrijpen ga je als volgt te werk.
1. Zoek de juiste regio op in www.geopunt.be. Je vindt de BWK onder natuur en
milieu > natuur.
2. Vink hierbij de kaartlaag biologische waarderingskaart versie 2 aan en ook de
kaartlabels van de BWK. Je krijgt dan volgend resultaat.
3. Klik op een perceel en dan op BWK 2–Zones en je krijgt de verklaring van de
BWK-codes.
Kaartmateriaal 202
4. Wil je meer weten over de code dan kan je deze in het groene boekje en de
aanvullingen opzoeken. Je kan ook meer info vinden in het boek dat hierboven
staat vermeld of op ecopedia.
Zelf een BWK-code toekennen/nakijken
De huidige BWK is een goede start maar is niet altijd meer actueel. Bij de opmaak van
een natuurbeheerplan is het dan ook nodig de BWK na te kijken en waar nodig aan te
passen. Het kan zijn dat je hiervoor codes moet wijzigen en/of de indeling in percelen
moet verfijnen.
Het zelf toekennen of nakijken van een BWK-code is echter niet zo eenvoudig. Je moet
hiervoor een goede plantenkennis hebben en ervaring met de BWK-codes. Om zelf een
code toe te kennen ga je als volgt te werk:
1. Bepaald de biotoopgroep van je perceel.
2. Probeer zoveel mogelijk plantensoorten die aanwezig zijn op het perceel te
determineren.
3. Gebruik de determinatiesleutels van het inbo om de code te bepalen. Je kan deze
raadplegen op https://www.inbo.be/nl/de-biologische-waarderingskaart-bwk
onder handleiding en sleutels.
4. Indien er nog geen sleutel bestaat gebruik je het groene boekje en lees ook de
aanvullingen.
5. Kies de code die het best past bij de beschrijving van het groene boekje en de
aanvullingen.
Bij goed ontwikkelde vegetaties met vrij veel kenmerkende soorten werkt dit vrij goed.
Het wordt echter moeilijker wanneer de vegetatie minder goed ontwikkeld is en er nog
maar weinig kenmerkende soorten aanwezig zijn.
De habitatkaart
De habitatkaart is een vertaling van de BWK naar de Europees beschermde habitats. Het
is echter niet eenvoudig de BWK-codes om te zetten naar de indeling van de Europees
beschermde habitats. Sinds 2008 wordt er dan ook op het terrein naast de BWK-code
ook het habitattype bepaald. Daarnaast worden er gegevens gebruikt van externe
experten, literatuurgegevens en orthofoto’s om een zo goed mogelijke vertaling te doen.
Toch is het niet altijd mogelijk om met zekerheid te zeggen of een bepaald perceel een
Europees beschermd habitattype is of niet. Daarom is het belangrijk als beheerder dat je
de habitatkaart goed leest en alle infovelden bekijkt.
Het interpreteren en lezen van de habitatkaart gaat als volgt:
Kaartmateriaal 203
1. Zoek de habitatkaart op in www.geopunt.be. Je vindt de habitat-kaart onder
natuur en milieu > natuur
2. Vink de kaartlaag Natura 2000 habitatkaart en kaartlabels Natura 2000 habitat
aan.
3. Klik op een gekeurd perceel en klik vervolgens op de naam van een de laag. Zo
bekijk je de verschillende informatievelden. Kijk zeker ook naar het veld
‘herkomst habitat’. Zo kom je te weten hoe de vertaling of de bepaling van het
habitattype is gebeurd.
Zelf habitattype of regionaal belangrijk biotoop bepalen
Net zoals de huidige BWK niet altijd actueel is, is dat ook het geval met de habitatkaart.
Daarom is het belangrijk als beheerder niet enkel de BWK na te kijken en te actualiseren
maar ook de goede vertaling te doen naar Natura 2000 habitattypes en regionaal
belangrijke biotopen.
Voor het bepalen van het habitattype of de regionaal belangrijk biotoop bestaan er
sleutels opgesteld door het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO). Je kan ze
raadplegen op www.inbo.be/nl/handleiding-en-veldsleutels.
Natuurstreefbeelden vegetaties, regionaal belangrijke biotopen en Natura 2000 habitats
De meeste natuurstreefbeelden vegetaties zijn Natura 2000 habitats of regionaal
belangrijke biotopen. Door middel van bovenstaande werkwijze kan je deze karteren en
de basiskaart maken voor de opmaak van het natuurbeheerplan. Voor een aantal
natuurstreefbeelden vegetatie is er op dit moment nog geen definitie. Deze zal er in de
toekomst zeker komen omdat dit nodig is voor de juiste opmaak van de
natuurbeheerplannen.
Met het karteren van de BWK, Natura 2000 habitats en regionaal belangrijke biotopen
krijg je een zicht op de huidige situatie. In het natuurbeheerplan zal je dan rekening
houden met al de andere factoren om zo een kaart te maken met de natuurstreefbeelden
vegetaties. Deze kaart bepaalt voor een groot deel je ecologische doelen. In
ongeperceleerde landschappen zal deze kaart bestaan uit mozaïeken.
Kaartmateriaal 204
Gebruik van machines bij natuurbeheer 205
Gebruik van machines
bij natuurbeheer
Gebruik van machines bij natuurbeheer 206
Gebruik van machines en veiligheid
Wet op het welzijn
Je bent een ploegbaas die leiding geeft aan een groep arbeiders of je bent een arbeider
die een beheerwerk gaat uitvoeren in een natuurgebied? Beiden hebben ze een ding
gemeen: ze hebben belangrijke rechten, maar ook plichten en verantwoordelijkheden
wat betreft veiligheid en gezondheid op de werkplaats. Deze rechten en plichten worden
uitgebreid beschreven in de zogenaamde ‘Codex Welzijn op het Werk’. Uiteraard mag
voldoen aan de wetgeving niet de enige drijfveer zijn om arbeidsongevallen te
voorkomen, denk maar aan het menselijk leed voor het slachtoffer of zijn omgeving en
de mogelijke financiële schade die er ontstaat bij een ongeval.
Welzijn op het werk wordt gedefinieerd als het geheel van factoren met betrekking tot de
arbeidsvoorwaarden waarin het werk wordt uitgevoerd en is gebaseerd op de volgende
welzijnsdomeinen:
- Veiligheid op het werk: omvat alles over arbeidsveiligheid zoals machines,
opleidingen, werkwijzen …
- Bescherming van de gezondheid van de werknemer: medisch onderzoek, EHBO
- Psychosociale aspecten van het werk: werkdruk, stress, pesten op het werk
- Ergonomie: heffen en tillen, werkplaatsen en werkmethoden aangepast aan de
mens
- Arbeidshygiëne: orde, netheid van de werkplaatsen, sanitaire voorzieningen
- Verfraaiing van de werkplaatsen: aangename werkomgeving
- Leefmilieu: verlichting, verluchting …
Persoonlijke veiligheidsmiddelen (PBM’s)
Persoonlijke beschermingsmiddelen, kortweg PBM's genoemd, zijn hulpmiddelen en
kledingstukken die je lichaam beschermen en het risico op een letsel bij het gebruik van
een werktuig of gereedschap uitsluiten of op zijn minst beperken. Ze zijn persoonlijk en
aangepast aan het werk en de omstandigheden waaronder je het werk uitvoert.
PBM’s zijn verplicht te gebruiken als alle andere mogelijke maatregen de kans op
lichamelijk letsel niet kunnen uitsluiten. Andere maatregelen zijn bijvoorbeeld een andere
werkmethode of afscherming op een machine.
Persoonlijke beschermingsmiddelen worden ter beschikking gesteld door de werkgever.
Hij staat in voor de keuze, aankoop, vervanging en onderhoud. Hij bepaalt eveneens
welke PBM´s voor welke werkzaamheden gebruikt moeten worden. De gebruiker moet
zorgen voor correct gebruik, opslag en onderhoud, zoals een goede huisvader.
Om de kwaliteit en de beschermingsgraad te garanderen moeten deze PBM´s voldoen
aan bepaalde normen.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 207
Hieronder een beschrijving van de meest gebruikte beschermingsmiddelen bij het
uitvoeren van beheerwerken.
De helm
Voor bescherming van het hoofd wordt een helm gebruikt. Deze is bedoeld om vallende
en wegzwiepende takken op te vangen. Onder invloed van UV-stralen, warmte en
vervuiling door olie of lijm (van stickers) zal het materiaal van de helm na verloop van
tijd broos worden. Hierdoor zal de helm breken in plaats van soepel alle schokken op te
vangen. De veilige levensduur wordt daarom ook teruggebracht op drie tot vijf jaar,
soms langer (afhankelijk van de richtlijnen van de fabrikant). Vandaar dat men op de
klep van de helm steeds de fabricagedatum zal terugvinden. Een regelmatige controle op
beschadigingen, scheuren of barsten is echt geen overbodige luxe. Een helm die je laat
vallen, vervang je best. De meeste helmen worden gedragen in combinatie met een
gelaats- en gehoorbescherming. De helmen zijn doorgaans slechts te verkrijgen in één
maat, maar met een verstelband kan je de helm beter doen passen. Bewaar de helm in
een koele, droge en donkere omgeving.
Om de levensduur van een helm beter te kunnen inschatten, vind je soms op de
bovenzijde van de helm een rode stip/UV-indicator terug. Onder invloed van het zonlicht
verkleurt deze indicator van rood naar een lichtere kleur. Het voordeel van de UV-
indicator is dat je in een oogopslag kan controleren of de helm de uiterste gebruiksdatum
nog niet heeft overschreden zonder dat je hiervoor op zoek moet gaan naar een jaartal
of productiedatum.
Het vizier
Een vizier dient als bescherming voor de ogen en het aangezicht. Bij alle machines waar
er een gevaar is op rondvliegend materiaal (kettingzaag, bosmaaier ...) is het dragen van
oog- of gelaatsbescherming verplicht. Afhankelijk van het type werk kan je verschillende
types oog- of gelaatsbescherming gebruiken: een veiligheidsbril, een neerklapbaar
scherm in plexiglas of gaas.
Het vizier kan in combinatie met een veiligheidsbril worden gebruikt. Bijvoorbeeld gaas in
combinatie met een veiligheidsbril: gaas ter bescherming van de grote deeltjes en een
bril voor de fijnere stofdeeltjes.
De veiligheidsbril
De veiligheidsbril is een persoonlijk beschermingsmiddel dat je ogen beschermt bij
werkzaamheden waarbij steentjes, stukjes metaal en ander vreemde voorwerpen
loskomen en in de richting van je ogen geslingerd kunnen worden. De bril kan in
combinatie met een helm en een gaasvizier worden gebruikt.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 208
Personen men een correctiebril kunnen een veiligheidsbril met correctieglazen gebruiken.
Aandachtspunt hierbij is dat deze voorzien zijn van de nodige zijkapjes.
De handschoenen
Handschoenen beschermen je handen tegen vuil, wegvliegende voorwerpen, trillingen en
de winterkou. Om een veilige bediening van een machine toe te laten, moeten ze perfect
passen en voldoende voeling toelaten met de bedieningsfuncties van de machine. Er
bestaan ook handschoenen met zaagbescherming. Deze bieden bescherming tegen
mogelijke verwondingen door de ketting. Ze voldoen aan de norm EN 381-7
(kettingzaagbescherming). Als je veilig werkt met de kettingzaag, is het risico in principe
maar klein dat je je handen verwondt. Dus voor diegene die de kettingzaag bedient zijn
deze niet echt noodzakelijk. Anders is het voor de personen die in sommige
werkomstandigheden kort in de nabijheid van de bediener staan, zoals bij het knotten
van bomen vanuit een hoogwerker. Deze omstandigheden moeten echter zoveel mogelijk
worden vermeden.
De zaagbeveiligde broek
Een zaagbeveiligde broek moet de gebruiker van de kettingzaag beschermen tegen
snijwonden veroorzaakt door een draaiende ketting. De zaagbescherming bestaat uit een
voering van verschillende lagen lange vezels (zes tot twaalf lagen, afhankelijk van het
gebruikte materiaal). Afhankelijk van het type broek zijn die lagen vezels enkel vooraan
of helemaal rondom voorzien. Wanneer de draaiende ketting van de motorzaag in de
zaagbroek snijdt, neemt hij een deel van de vezels mee. Als deze vezels aan het tandwiel
of neustandwiel komen zal de ketting ogenblikkelijk stilstaan. Dit alles gebeurt in een
fractie van een seconde. Het is de bedoeling dat de ketting geen volledige omwenteling
meer maakt.
De kwaliteit van de veiligheidsbroek is belangrijk. Deze moet namelijk gekeurd zijn
volgens de Europese norm EN 381-5. Deze norm geeft aan dat die veiligheidsbroek
bestand is tegen het insnijden van een ketting die draait aan een bepaalde snelheid. Er
zijn drie klassen: klasse 1 (20m/s) is voor de courante broeken. Voor de meer specifieke
toepassingen: klasse 2 (24m/s) en klasse 3 (28m/s). De broek is het belangrijkste PBM
dat gedragen moet worden tijdens het werken met de kettingzaag. Nochtans biedt ze
geen 100% bescherming. Dan zou het draagcomfort te fel verminderen. Voorzichtigheid
is nog altijd nodig, maar de lichaamsdelen met de grootste kans op snijwonden zijn goed
beschermd.
Belangrijk bij het onderhoud van de broek (volg hiervoor altijd de instructies van de
fabrikant):
- Let goed op de wasvoorschriften.
- Niet centrifugeren of droogzwieren.
- Niet in een droogtrommel laten drogen.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 209
- Bij een insnijding in de broek van meer dan twee lagen, moet de broek vervangen
worden.
- Alleen het buitenste materiaal mag hersteld worden. Hierbij mag niet door de
veiligheidsstof genaaid worden. Best laat je deze herstelling over aan een
vakman.
- Wanneer een broek en zeker de voering van vorm verandert, vervang je best de broek.
De bosmaaierbroek/heggenschaarveilige broek
Bij het werken met een bosmaaier kunnen er steentjes, kleine stukjes metaal van het
snijgereedschap en ander vreemde voorwerpen loskomen. Om je benen hierbij te
beschermen kan je een speciale bosmaaierbroek dragen. Bij het werken met een
heggenschaar kan je deze broek ook gebruiken.
Schoenen
Als je het risico loopt om zware voorwerpen op je voeten te krijgen of je werkt vrij dicht
bij een werktuig dat in contact kan komen met je voeten, draag dan veiligheidsschoeisel.
Veiligheidsschoeisel heeft een aantal eigenschappen en moet voldoen aan bepaalde
normen. Alle veiligheidsschoenen hebben een stalen of composiet neus die verplettering
van de tenen door zware voorwerpen moet voorkomen. Daarnaast zijn er bijkomende
vormen van bescherming mogelijk zoals antistatische eigenschappen, waterdichtheid en
schokabsorptie van de hakpartij.
Schoeisel voor het werken met de kettingzaag heeft niet enkel een zwaar profiel op de
zool, maar biedt ook bescherming tegen de impact van een draaiende kettingzaag. Met
zaagbeveiligd schoeisel worden zowel laarzen als hoge schoenen bedoeld. Deze moeten
aan de volgende eisen voldoen:
- een diepe profielzool die belet dat men uitglijdt op gladde plaatsen;
- een stalen neus die de tenen beschermt tegen het inzagen;
- een wreef die bekleed is met een dikkere kunststoflaag (EN 381) die de voet
beschermt tegen een uitlopende ketting (wanneer het gas wordt losgelaten).
Opgepast: een kettingzaagschoen biedt net zoals de kettingzaagbroek geen 100%
bescherming maar de kwetsuur zal minder ernstig zijn.
Signalisatiekleding
Signalisatiekleding bevat fluorescerende en retro reflecterende stoffen. Die zorgen ervoor
dat je beter gezien wordt als je op of langs een weg werkt. Iedere werknemer die op of
langs een openbare weg werkt, waar het verkeer tijdens de werkzaamheden niet
verboden is, moet signalisatiekleding dragen. Werknemers die op of langs een openbare
weg werken zijn verplicht om minimaal signalisatieklasse twee te dragen. Bij een
zichtbaarheid minder dan 200 m of ‘s nachts moeten ze klasse drie dragen. De
signalisatieklasse wordt bepaald door de hoeveelheid fluorescerende en retro
Gebruik van machines bij natuurbeheer 210
reflecterende stof. De fluorescerende stof geeft een verhoogde zichtbaarheid overdag; de
retro reflecterende stof zorgt ervoor dat je ook ‘s nachts goed te zien bent. Geschikte
kleding heeft een normering: EN 471 of ISO EN 20471.
Gehoorbescherming
De meest gebruikte machines worden aangedreven met een benzinemotor en produceren
veel lawaai. Om gehoorbeschadiging te voorkomen moet er vanaf een geluidsniveau van
85 dB(A) gehoorbescherming worden gedragen. De noodzaak voor het dragen van
gehoorbescherming en het geluidsniveau worden meestal vermeld op de machine. Er
bestaan verschillende soorten van gehoorbescherming. De meest gebruikte zijn de
gehoorkappen, al dan niet voorzien van een ingebouwd communicatiesysteem. Ook de
oordopjes kan je gebruiken. Deze zijn echter minder geschikt omdat de dempingswaarde
lager is en afhankelijk van de correcte manier van inbrengen. Een oplossing hiervoor zijn
de op maat gemaakte oordopjes, otoplastieken genoemd. Vanaf 85 dB(A) is een
werknemer verplicht de gehoorbescherming te dragen die door de werkgever ter
beschikking wordt gesteld.
Overzicht van de meest gebruikte persoonlijke beschermingsmiddelen bij gebruik van
werktuigen in natuur-, groen- en bosbeheer.
kettingzaag bosmaaier
Gebruik van machines bij natuurbeheer 211
De kettingzaag
De kettingzaag wordt niet alleen gebruikt voor het verzagen en vellen van bomen, maar
ook voor tal van andere werkzaamheden zoals bijvoorbeeld het maken van houten
constructies. Aangezien er redelijk wat risico’s zijn bij het werken met de kettingzaag,
geven we een overzicht van de veiligheidsvoorzieningen en wat je moet weten om een
boom veilig te vellen. We bespreken ook een aantal hulpmiddelen die je kan gebruiken
bij het vellen en opwerken van een boom en die ervoor zorgen dat je ergonomisch kan
werken.
Veiligheidsvoorzieningen op een kettingzaag
1. Verbreed handvat (rechterhand)
2. Veiligheidspictogrammen
3. Gasbeveiliging
4. Stopknop binnen handbereik
5. Trillingsdemping
6. Bescherming linkerhand
7. Kettingrem
8. Uitlaat weg van de gebruiker
9. Kettingvanger
10. Veiligheidsketting
11. Transportkap
Gebruik van machines bij natuurbeheer 212
Hoe kan je veilig een boom vellen?
Vooraleer je begint met de velwerkzaamheden moet je er voor zorgen dat
- je de gepaste PBM’s draagt;
- je niet alleen werkt;
- je kettingzaag technisch in orde is en de ketting scherp;
- je alle materialen om de boom veilig te kunnen vellen bij de hand hebt;
- je een risicoanalyse hebt gemaakt en de nodige voorzorgsmaatregelen
hebt getroffen.
Als aan al deze voorwaarden voldaan is, kan je beginnen met het vellen van je boom:
1. Zorg dat je voldoende plaats hebt rondom je boom zodat je op een comfortabele
en veilige manier kan werken.
2. Controleer of er geen losse of dode takken boven je werkgebied hangen.
3. Probeer de natuurlijke valrichting van de boom in te schatten.
4. Bepaal de velrichting rekening houdende met de beschikbare ruimte, de
houtkwaliteit/houtsoort, de weersomstandigheden, de boomhoogte …
5. Zorg voor vluchtroutes en maak deze vrij.
6. Zaag indien nodig wortelaanlopen weg.
7. Maak een correcte valkerf en maak eventueel spintsneden.
8. Vergeet niet om je om je collega’s en je omgeving te waarschuwen alvorens aan
de velsnede te beginnen.
9. Gebruik een geschikte techniek om de velsnede te maken en gebruik daarbij
indien nodig de gepaste hulpmiddelen.
10. Vanaf het moment dat de boom in beweging komt stap je in de richting van een
van de vluchtroutes en blijf je de kruin in het oog houden. Ga ver genoeg
achteruit en blijf waakzaam voor rondvliegende takken. 11. Wanneer de boom veilig op de grond ligt kan je hem onttakken.
Velhulpmiddelen
Een velhulpmiddel is een gereedschap dat je kan helpen om een boom op een veilige en
ergonomische manier te vellen.
- De velhevel heeft twee functies. Enerzijds als hefboom om de boom te
kantelen en anderzijds om de boom te draaien.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 213
- De velwig gebruik je ook als hefboom wanneer het te zwaar is met de
velhevel. De velwig kan je verkrijgen in verschillende uitvoeringen.
- De kliefhamer kan je gebruiken om hout te klieven maar ook om de velwig in de boom te slaan.
- Een handlier (tirfort) of een boslier kan je inzetten om bij een
zwaardere boom je velling te ondersteunen.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 214
De bosmaaier
De bosmaaier heeft grote gelijkenissen met een zeis. Deze machine is net zoals de zeis
niet geschikt is om grote oppervlakten te maaien. Toch wordt de bosmaaier vaak
gebruikt voor moeilijk bereikbare en moeilijk te maaien vegetaties, bijvoorbeeld natte
moerasvegetaties.
Dit komt waarschijnlijk door de brede inzetbaarheid en de mogelijkheid om verschillende
soorten snijgereedschappen op de bosmaaier te plaatsen. Hierdoor kan een breed
spectrum aan kruidige, maar ook iets ruigere vegetaties zoals riet, gemaaid worden.
Uitgerust met een cirkelzaagblad met driehoeksbetanding of beitelbetanding kan je met
de bosmaaier ook kleine struiken of boompjes omzagen. Handig bij het vrijstellen van
jonge bestanden en het bestrijden van Amerikaanse vogelkers. De bosmaaier is
bovendien een vrij goedkoop werktuig en is niet moeilijk te bedienen.
Overzicht snijgereedschappen en hun toepassingen
Gebruik van machines bij natuurbeheer 215
Een bosmaaier kan zowel met een 4-taktmotor als met een 2-taktmotor uitgerust zijn. Er
zijn minder bosmaaiers op de markt met een 4-takt motor en ze zijn ook minder
populair. Daarom zijn bijna alle professionele bosmaaiers uitgerust met een lichte en
krachtige 2-taktmotor. Sommige bosmaaiers beschikken over een verbeterde
2-taktmotor met luchtspoeltechniek. Dit luchtspoelsysteem zorgt er voor dat de 2-takt-
motor minder verbruikt en de uitstoot van giftige uitlaatgassen lager ligt dan bij een
conventionele 2-taktmotor.
Er bestaan ook bosmaaiers met de accutechniek. De accu’s die in deze bosmaaiers
gebruikt worden zijn echter nog te licht voor professioneel gebruik en deze
aandrijftechniek wordt daarom enkel in lichte bosmaaiers (motorzeisen en/of
kantenmaaiers) toegepast.
Andere kenmerken:
- Er bestaan ook ruggedragen bosmaaiers.
- Het gewicht van een professionele bosmaaier begint vanaf 7kg.
- De bosmaaier is eerder geschikt voor kleine percelen, bij voorkeur niet groter dan
een 0,5 ha.
- Werken met deze machine is zeer belastend voor het lichaam.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 216
De veiligheidsvoorzieningen op een bosmaaier:
1. Transportkap
2. Borgring met linkse schroefdraad
3. Beschermkap
4. Veiligheidspictogrammen
5. Stopknop binnen handbereik
6. Gashendelbeveiliging
7. Trillingsdemping
8. Motor afgeschermd en uitlaat weg van de gebruiker
Gebruik van machines bij natuurbeheer 217
De éénassige trekker
éénassige trekker met brede banden en een messenbalk
Stel je wil een hooiland maaien met een kwetsbare bodem en gelegen in een
natuurgebied. Bij de keuze van een geschikte trekker is dan het gewicht een
doorslaggevende factor. Een éénassige trekker heeft het belangrijke voordeel dat hij
beduidend lichter en dus geschikter is om op natte of minder draagkrachtige terreinen
ingezet te worden, zeker als hij is uitgerust met aangepaste brede banden. Omdat een
éénassige trekker vrij licht van constructie is moet hij ook niet echt een zware motor
hebben, daarom kan hij zowel met een benzinemotor als met een lichte dieselmotor
uitgerust worden.
Bepaalde éénassige trekkers zijn uitgerust met een hydrostatische aandrijving. Hierdoor
neemt het gebruikscomfort toe, omdat er traploos gewerkt kan worden en de
werksnelheid beter kan afgestemd worden op de hoogte en dichtheid van de te maaien
vegetatie.
Om de veiligheid te vergroten zijn éénassige trekkers uitgerust met een dodemansknop.
Een dodemansknop moet er voor zorgen dat de trekker onmiddellijk stilvalt als de
bestuurder bijvoorbeeld zou struikelen. Zo verkleint het risico dat de bestuurder
verpletterd wordt door de machine. Dit is zeker bij het achteruit rijden een belangrijke
veiligheidsfunctie.
Voordelen:
- Relatief laag eigengewicht (lagere bodemdruk)
- Zeer korte draaicirkel (wendbaarheid)
- Gemakkelijk te transporteren door zijn compactheid en licht gewicht
- Veelzijdige en krachtige trekker
Gebruik van machines bij natuurbeheer 218
Nadelen:
- Veel trillingen aan de stuurboom, veroorzaakt door motor en maaiwerktuig
- Soms lastig te besturen
- Je moet steeds achter de machine lopen en er is weinig comfort
- Zeer laag rendement op grote terreinen
Er bestaan speciaal aangepaste en soms zelfs telegeleide trekkers die op steile hellingen
kunnen maaien. Deze kennen hun oorsprong in de Alpen waar er vaak graslanden op
steile hellingen gemaaid moeten worden. De telegeleide versies moeten het
gebruikscomfort en de veiligheid van de gebruiker verhogen. Zeker tijdens het maaien op
steile hellingen is deze mogelijkheid geen luxe. Om de grip op de ondergrond en de
stabiliteit te vergroten zijn deze machines uitgerust met brede rollen met punten,
metalen kooien met ribben, dubbele banden of rupsen.
Tractor
Een tractor is een vierwielig voertuig dat zeer terreinvaardig is en dat in de eerste plaats
voor de landbouw is ontworpen. Bij de meeste tractoren zijn de achterwielen groter dan
de voorwielen. Bijna alle tractoren beschikken over vierwielaandrijving. Hierbij worden de
aandrijfkrachten evenredig verdeeld over de vier wielen.
Een tractor is net als een éénassige trekker een werktuigdrager en een aandrijfmachine.
Dit wil zeggen dat je er een werktuig moet aan bouwen wil je er mee kunnen werken. De
meeste werktuigen worden aan een hefinrichting opgehangen, zoals een maaitoestel, een
frees, een ploeg ... De aandrijving gebeurt meestal mechanisch via de aftakas of
hydraulische via hydraulische slangen. De tractor kan ook iets voorttrekken, bv. een kar.
De aanbouwmogelijkheden bij een tractor zijn enorm. Niet alleen achteraan, maar ook
vooraan hebben de meeste tractoren tegenwoordig aandrijf- en ophangpunten. Vooraan
wordt ook vaak een frontlader gebruikt om aarde, takken en andere dingen op te
scheppen
Gebruik van machines bij natuurbeheer 219
tractor met gedragen en aangedreven werktuig tractor met frontlader
compacttractor met omkeerinrichting en maaitoestel
Tractoren zijn zwaarder dan éénassige trekkers en ze hebben meer vermogen. Daarom
worden ze aangedreven door dieselmotoren. Om op allerlei terreinen verschillend werk te
kunnen uitvoeren heeft de tractor een versnellingsbak met meerdere versnellingen zowel
vooruit als achteruit. Er zijn ook tractoren die een hydrostatische aandrijving hebben. Het
grote voordeel van een hydrostatische aandrijving is dat de werksnelheid traploos
gebeurd.
Voordelen
- Veelzijdig en krachtig voertuig
- Zeer terreinvaardig
- Comfortabel in het gebruik
- Er is een grote keuze aan modellen van ongeveer 15 pk tot 500 pk
- Lange levensduur en hoge duurzaamheid
Gebruik van machines bij natuurbeheer 220
Nadelen
- Zwaar (hogere bodemdruk)
- Duur in aankoop
- Vraagt veel onderhoud
- Gevaarrisico’s bij aftakasgebruik
De meeste tractoren kunnen worden uitgerust met een geconditioneerde cabine. Dit
biedt het voordeel dat de bestuurder afgeschermd wordt van stof en hitte. De cabine is
beschermd tegen omkantelen en is meestal geluidsarm. Wanneer er geen
geconditioneerde cabine is, moet er altijd een rolbeugel gemonteerd zijn. De
bestuurderszetel is standaard uitgerust met een zeer goede vering omdat een tractor
geen vering heeft (sommige wel vooraan).
Het juiste maaiwerktuig kiezen
De meeste maaiwerktuigen zijn ontstaan uit een noodzaak om productiever aan
landbouw te kunnen doen en graslanden efficiënter te maaien. Dat maakt dat ze door de
eeuwen heen ook een zekere evolutie hebben doorgemaakt. Een constante bij die
evolutie is dat er sneller gemaaid kon worden, maar ook dat er krachtige trekkers
noodzakelijk waren om deze werktuigen te kunnen gebruiken. Omdat gewicht recht
evenredig toeneemt met kracht is dat niet altijd een voordeel. In natuurgebieden met
hooilanden waar de bodems vaak kwetsbaar zijn en bodemverdichting nefast voor de
kwetsbare fauna en flora is dat gewicht een belangrijk nadeel.
Maaiwerktuigen die de vegetatie op lengte afmaaien
Door het gras op lengte af te maaien kan je het gemakkelijk oprapen en afvoeren. Om
die reden zijn bijna alle maaiwerktuigen die in natuurbeheer gebruikt worden in dit
hoofdstuk te vinden.
Messenbalk
enkelwerkende dubbelwerkende
Gebruik van machines bij natuurbeheer 221
De messenbalk wordt vaak gebruikt in natuurbeheer. Historisch gezien is het samen met
de zeis één van de eerste maaiwerktuigen. Je kunt de werking best vergelijken met een
heggenschaar.
Al naargelang de afstand tussen de delta-vormige messen en andere aanpassingen
onderscheiden we een aantal soorten messenbalken. Bij de universele messenbalk,
bermmessenbalk of communaalmessenbalk staan de messen vrij ver uit elkaar.
Bovendien eindigen de messen niet op een punt maar zijn ze min of meer afgeplat.
Hierdoor krijg je een robuuste messenbalk die minder gevoelig is voor breuk. De grotere
afstand tussen de messen zorgt er dan weer voor dat ruigere en houtige vegetaties
gemaaid kunnen worden. Soms wordt dit type van messenbalk ook gebruikt voor het
snoeien van hagen of andere aanplantingen. De snelheid of kracht waarmee de messen
door de vegetatie knippen wordt geregeld door omzettingen in de tandwielkast. Bij deze
soort van messenbalken ligt de snelheid eerder laag en is de kracht groot. Die kracht is
wel noodzakelijk om doorheen de ruige en houtige vegetatie te geraken.
Staan de messen dichter bij elkaar en is de messenbalk voorzien van speciale vingers die
het gras scheiden voor het tot bij de messen komt, dan spreken we van een
vingermaaibalk.
Doordat de messen dichter bij elkaar staan en ook door een andere tandwielverhouding
ligt de knipsnelheid iets hoger. Hierdoor ontstaat de indruk van een iets beter afgewerkt
maaibeeld. De messen eindigen op een punt en zijn daardoor gevoeliger voor breuk,
zeker indien er te ruige vegetatie mee gemaaid wordt. De vingermaaibalk wordt daarom
enkel gebruikt voor het maaien van gras en kruidige vegetaties.
Een messenbalk snijdt de vegetatie door in plaats van ze af te slaan, en dat vraagt
uiteraard meer tijd van de messenbalk om doorheen de vegetatie te geraken. Vandaar
dat het ook de traagste maaier is. Er bestaan enkel- en dubbelwerkende messenbalken.
Bij een enkelwerkende messenbalk beweegt enkel de bovenliggende messenbalk. Bij de
dubbelwerkende messenbalk bewegen zowel het boven- als het ondermes. De
dubbelwerkende messenbalk kan hierdoor sneller werken.
Het onderhouden en scherpen van de messenbalk kan eenvoudig en snel gebeuren. De
zijdelingse knipbewegingen zorgen wel voor extra belasting op de constructie en de
messenbalk is daardoor slijtage- en breukgevoeliger.
De maaihoogte van de messenbalk kan beperkt afgesteld worden door middel van
sledes. Deze moeten er vooral voor zorgen dat er niet in de graszode gemaaid wordt.
Voordelen
- Geeft weinig verstoring
- Het gras wordt afgesneden (betere snijwonden)
Gebruik van machines bij natuurbeheer 222
- Het maaisel is goed af te voeren
- De maaier heeft weinig vermogen nodig (gunstige invloed op het gewicht)
- Ideaal voor hoge vegetaties
- Door de lage werksnelheid zijn er minder maaislachtoffers bij dieren
Nadelen
- Breukgevoelig door trillingen en slijtage aan onderdelen
- Niet geschikt voor oneffen terreinen
- De werksnelheid ligt eerder laag
- De messenbalk moet goed afgesteld zijn
Zowel éénassige trekkers als tractoren kunnen met dit maaiwerktuig uitgerust worden.
Trommelmaaier
Trommelmaaier
De trommelmaaier is een stevig maaiwerktuig, met twee of vier trommels, afhankelijk
van de werkbreedte. Op elke trommel zijn er twee tot vier messen gemonteerd die vrij
eenvoudig afgenomen en eventueel gedraaid kunnen worden. Dit vergemakkelijkt
uiteraard het onderhoud en het scherpen.
De aandrijving en overbrengingen zitten bovenaan de constructie. Deze constructievorm
heeft als nadeel dat er geen hoge vegetatie gemaaid kan worden. Bovendien is de ruimte
tussen twee trommels eerder beperkt waardoor er extra druk komt op de assen van de
trommels als er teveel vegetatie langs moet passeren. Met een trommelmaaier wordt bij
het maaien het afgemaaide gras op rijen gelegd.
De maaihoogte kan bij sommige maaiers ingesteld worden door de bolle platen onderaan
in te stellen of er compensatieonderdelen tussen te plaatsen.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 223
Voordelen
- Hoog rendement
- Onderhoudsvriendelijk
- Robuust maaiwerktuig
- Het afgemaaide gras ligt meteen op ruggen
Nadelen
- Geeft een gemiddelde verstoring
- Er is veel vermogen nodig en dus ook een zware trekker (groter gewicht)
- Het maaisel passeert tussen de trommels (ongeschikt voor hoge vegetaties)
- Bij een te grote rijsnelheid, wordt de vegetatie afgeslagen (grote snijwonden)
Trommelmaaiers kunnen zowel op éénassige trekkers als op tractoren gebouwd worden.
Schijvenmaaier
schijvenmaaier, met beschermkap open
De constructie bestaat uit een balk waarop een aantal schijven gemonteerd zijn met
daarop eenvoudig te vervangen mensen. Het aantal schijven kan variëren van twee tot
acht. De buitenste schijven kunnen strippen of een verhoging hebben waardoor het gras
op een rij of zwad gemaaid kan worden. Deze maaier is geschikt om lang en zelfs
gelegerd gras (gras dat neer ligt en daardoor moeilijk te maaien is) af te maaien. Hij is
gevoelig voor beschadiging en wordt best niet gebruikt op te ruige terreinen of percelen
met stronken.
In de praktijk kan je met de schijvenmaaier de opslag van houtige gewassen van een
paar centimeter maaien, maar het wordt aangeraden dit slechts uitzonderlijk toe te
passen om schade te vermijden. Onderaan de balk zijn er sledes aangebracht om de balk
over de bodem te geleiden. De maaihoogte wordt aangepast door het derde punt naar
voor of naar achteren te draaien of bij bredere schijfmaaiers door de hoogte van de
Gebruik van machines bij natuurbeheer 224
loopwielen aan te passen. Bij het afstellen van de maaihoogte moet je uitkijken dat de
messen de bodem niet beschadigen. Een golvend en onregelmatig maaibeeld kan hier
het gevolg van zijn.
Om het geheel veilig te kunnen gebruiken is het messengedeelte afgeschermd met een
kap. Het maaiwerktuig op zich kan beschermd worden met een obstakelbeveiliging. Dit
betekent dat de maaier naar achteren klapt wanneer er een stronk of ander voorwerp bij
het maaien geraakt wordt. Hierdoor kan schade aan het werktuig beperkt worden. Ook
andere maaiers zoals de messenbalk en de schotelmaaier kunnen een obstakelbeveiliging
hebben.
Voordelen
- Hoger rendement dan de messenbalk
- Minder gevoelig voor schade dan een messenbalk
- Het maaisel passeert boven de schijven (geschikt voor hogere vegetaties)
Nadelen
- Geeft een gemiddelde verstoring
- Meer vermogen nodig dan een messenbalk (zwaardere trekker)
- Minder geschikt voor oneffen terrein
Schijvenmaaiers worden vooral aan tractoren aangebouwd.
Maaiwerktuigen die de vegetatie versnipperen
Er zijn maaiwerktuigen waarvan je eerder zou denken dat ze ongeschikt zijn voor het
gebruik in natuurgebieden, of om een hoge natuurwaarde in stand te houden. We denken
hierbij aan de klepel- en de cirkelmaaier, omdat deze het maaisel zodanig verkleinen dat
het achteraf niet of moeilijk afgevoerd kan worden. Toch is het soms noodzakelijk om er
gebruik van te maken, bijvoorbeeld omdat ze robuuster zijn dan een messenbalk of een
trommelmaaier en beter tegen een stootje kunnen. Hierdoor kunnen we terreinen maaien
die teveel obstakels bevatten en waar het risico op schade groot is.
De meeste van deze maaimachines kunnen uitgerust worden met een systeem om het
maaisel te verzamelen en op te vangen waardoor ze toch geschikt zijn om botanische
graslanden te maaien. Het maaien en het afvoeren van het maaisel gebeurt dan in één
werkgang. Het opzuigen en oprapen van maaisel achteraf zou niet mogelijk zijn omdat
het versnipperde maaisel tussen de vegetatie ligt. Het combineren van maaien en
opvangen heeft wel als nadelig effect dat het gewicht van het werktuig toeneemt,
waardoor er een grotere druk op de bodem komt.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 225
Slag- of cirkelmaaier
cirkelmaaier voor afrasteringen onderkant cirkelmaaier
De slag- of cirkelmaaier kennen we van het maaien van onze siergazons. Een
cirkelmaaier kan je zowel op een éénassige trekker als op een tractor plaatsen. Het
afgemaaide gras wordt versnipperd en naargelang de uitvoering achterwaarts of
zijdelings (voornamelijk rechts) uitgeworpen. Het is een maaier met een vrij lage
constructie. Hierdoor kan je hem in combinatie met een hydraulische arm gemakkelijk
gebruiken om onder afrasteringen of vangrails te maaien.
Een robuustere uitvoering van de grascirkelmaaier is de weidebloter. Deze variant van de
cirkelmaaier heeft geen steunwielen maar sledes om de maaihoogte aan te houden. En
de messen en de metalen kast zijn uit dikker metaal gemaakt zodat ze beter tegen een
stootje kunnen. Weidebloters worden gebruikt in de fruitteelt en landbouw om ruigere
grasvelden met iets meer obstakels, zoals bv. takken, te maaien
Klepelmaaier
De klepelmaaier heeft een horizontaal geplaatste cilinder met daarop losse klepels of
hamers gemonteerd. Een klepelmaaier kan zowel met de aftakas als hydraulisch
aangedreven worden. De maaier kan voor- of achteraan een machine gedragen worden.
Bij het maaien van bermen wordt de maaier aan een hydraulische arm gebouwd die
meestal zijdelings gedragen wordt. Hierdoor bekomt men een grotere werkvrijheid en
kan er beter rond en tussen obstakels gemaaid worden. Om in orde te zijn met het
bermbesluit van 1984 wordt hij meestal uitgerust met een afzuig- of opraapsysteem.
De maaihoogte wordt aangehouden dankzij een op hoogte instelbare rol of door sledes.
De klepelmaaier wordt ook wel eens gebruikt bij het snoeien van beplantingen. Er wordt
echter afgeraden om dit type maaier voor snoeiwerken te gebruiken, omdat de wonden
die ermee gemaakt worden eerder verhakkeld zijn en de planten deze wonden slecht
overgroeien.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 226
In de klepelmaaiers onderscheiden we twee groepen, afhankelijk van de soort klepels of
hamers die ze hebben.
groep 1 met zware hamers groep 2 met Y-elementen
De eerste groep klepelmaaiers zijn uitgerust met zware klepels, hamers in de vorm van
een lepel die scharnieren op een horizontaal geplaatste cilinder. Met de zware klepels
kunnen ruige en houtige vegetaties gemaaid worden. Om deze klepelmaaier aan te
drijven heb je veel vermogen nodig.
De tweede groep klepelmaaiers zijn uitgerust met Y-elementen of losse plaatjes die met
een ketting aan de cilinder zijn bevestigd. Hiermee worden ruige en kruidachtige
vegetaties gemaaid en het maaibeeld is mooier dan bij een klepelmaaier met zware
hamers. Er is minder vermogen nodig en hij wordt daarom ook aan minder krachtige
trekkers of werktuigdragers gebouwd.
Voordelen
- Hoog rendement
- Kan ook op ruige terreinen ingezet worden
- Minder gevoelig voor obstakels
Nadelen
- Geeft zeer veel verstoring
- Veel vermogen nodig
- Ongunstig voor het bodemleven
- Maaisel achteraf moeilijk of zelfs niet af te voeren
- Niet geschikt voor hooilanden met botanische doelstellingen, tenzij uitgerust
met een opvang- of afzuigsysteem
Gebruik van machines bij natuurbeheer 227
Vijzelmaaier
Deze maaier heeft een horizontaal geplaatste cilinder waarop vaste spiraalsgewijs
geplaatste snijtanden zijn bevestigd die in maaisegmenten zijn opgedeeld. Vandaar ook
de benaming vijzelmaaier. Het vervangen van de maaisegmenten is relatief eenvoudig.
In optie kunnen de maaisegmenten vervangen worden door snijtanden waarvan de
snijpunten gehard zijn.
vijzelmaaier onderkant vijzelmaaier
De vijzelmaaier wordt ook wel eens veiligheidsmaaier genoemd omdat hij meer
voordelen naar gebruik en veiligheid heeft dan de klepelmaaier.
De voordelen t.o.v. de klepelmaaier:
- Geeft minder projectie van stenen en andere voorwerpen
- Maakt minder lawaai
- Heeft minder vermogen nodig
- Het afgemaaide maaisel wordt beter verkleind
- Ook geschikt om houtige opslag te verwijderen
Bio-smeermiddelen
Van alle smeermiddelen die gebruikt worden bij machines en voertuigen, wordt ongeveer
de helft na gebruik gerecupereerd. Deze olie vinden we op de markt terug als recup-olie.
De andere helft vinden we na gebruik niet meer terug. Deze olie wordt niet
gerecupereerd, maar komt terecht in de bodem of in de atmosfeer. We kunnen hier een
onderscheid maken tussen enerzijds olie die gebruikt wordt als verliessmering en
anderzijds olie die gebruikt wordt in systemen met een hoog risico op ongecontroleerd
verlies.
Bij verliessmering wordt de olie gebruikt gedurende een beperkte tijd, bijvoorbeeld in
een kettingzaag. De kettingolie wordt voor een korte periode gebruikt om de ketting te
smeren waarna de olie op de bodem terecht komt. Hetzelfde fenomeen doet zich voor bij
Gebruik van machines bij natuurbeheer 228
tweetakt-olie. Deze olie wordt gemengd met de brandstof van de motor. Wanneer deze
brandstof verbrandt, komt de olie in de atmosfeer terecht.
Bij gebruik van hydraulische systemen spreken we van systemen met een hoog risico op
ongecontroleerd verlies. In een hydraulisch systeem zitten heel wat leidingen, slangen en
cilinders. Dat betekent dus dat naast de leidingen ook heel wat dichtingen en aan- en
afkoppelingen kunnen stukgaan. Met andere woorden: het risico op ongecontroleerd
verlies van olie is veel hoger dan bij gesloten systemen zoals een motor of een
versnellingsbak.
Voorkomen is beter dan genezen
Curatief
Hoe kan je de schade die wordt veroorzaakt door het verlies van olie tot een minimum
beperken? Een eerste type van maatregel is voornamelijk van toepassing op systemen
met ongecontroleerd verlies. De gebruiker van het systeem zal door middel van
absorptiedoeken proberen het verlies zo veel mogelijk op te vangen. Een absorptiedoek
absorbeert al snel tien liter ‘gemorste’ olie. Dat is olie die anders in de natuur terecht zou
komen.
Preventief
Een tweede type van maatregelen is eerder van preventieve aard. Vervang beschadigde
leidingen of versleten dichtingen tijdig en werk zorgvuldig bij het aankoppelen van
leidingen. Zo kan je al in grote mate voorkomen dat er olie in de natuur of in de
atmosfeer terecht komt.
Alternatief
Een laatste categorie van maatregelen bestaat uit het aanwenden van bio-afbreekbare
olie zoals kettingolie, hydraulische olie of smeervet. Bio-afbreekbare olie is olie die niet of
weinig toxisch is. Een olie mag het label bio-afbreekbaar dragen op voorwaarde dat ze
binnen de 28 dagen voor 90% afbreekbaar is in water, in CO2 en in andere organische
verbindingen. Een biologisch smeermiddel draagt altijd een ecolabel: der blaue Engel of
het Europees ecolabel.
Blaue engel-label Europees eco label
Gebruik van machines bij natuurbeheer 229
Voordelen van een bio-olie
- Bio-afbreekbaar in 28 dagen
- Weinig giftig voor waterorganismen volgens WGK-klasse (schaal 0-3)
- Huidvriendelijk
- Meer brandveilig door hoog vlampunt
- Gemaakt uit hernieuwbare grondstoffen (plantenolie)
Nadelen van een bio-olie
- Ongeveer dubbel zo duur dan minerale olie
- Veroudert sneller door aanwezigheid van water
- Beperkt inzetbaar wat betreft temperatuur. Niet geschikt voor motorolie omwille
van de hoge temperatuur van motorolie in het carter (100° C)
- De fabrikant moet zijn toestemming geven voor gebruik van bio-olie. Sommige
dichtingen of gebruikte materialen kunnen er niet tegen.
- Is niet mengbaar met minerale olie en sommige andere bio-olie. Dus opletten met
uitwisselen van machines.
Het regelmatig laten analyseren van het smeermiddel kan tegemoetkomen aan de
nadelen van een bio-smeermiddel. Mogelijks kan een bio-smeermiddel dan ook langer
worden gebruikt.
Bodemverdichting
Bodemverdichting ontstaat wanneer je met te zware machines over een kwetsbare,
eventueel ook natte bodem rijdt.
Bodemverdichting wordt beïnvloedt door de grondsoort. Leem- en kleihoudende gronden
zijn gevoeliger dan zandgronden. Ook de vochtigheid van de bodem speelt hierbij een
rol, hoe natter de bodem hoe groter de schade. En uiteraard heeft ook het gewicht van
een machine en hoe het verdeeld wordt over de bodem een belangrijke invloed. Brede
banden en rupsen verdelen het gewicht beter dan smalle banden met extra groot profiel.
Bodemverdichting brengt langdurige tot onherstelbare schade toe aan de structuur van
de bodem en heeft een negatieve invloed op de verhouding water en lucht in de bodem.
Dit beïnvloedt de vegetatie omdat de beschadigde bodem moeilijk tot geen water
doorlaat waardoor een zure en extreme groeiomgeving ontstaat.
Wat zijn de optimale randvoorwaarden voor een minimale bodemverdichting?
- Hou rekening met de bodemeigenschappen en zeker de draagkracht van de
bodem.
- Beperk de rijfrequentie, het keren en draaien.
- Gebruik lichte machines, zeker op natte terreinen.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 230
- Gebruik brede, dubbele banden met een laag profiel of rupsen.
- Hoge, grote wielen hebben ook een groter contactoppervlak.
- Verdeel aandrijfkrachten over de verschillende wielen.
- Zorg voor een betere gewichtsverdeling (plaatsing werktuigen en
contragewicht).
- Gebruik flexibele banden die een lage bandenspanning aankunnen.
- Werk met een aangepaste, lage bandenspanning.
brede banden met laag profiel dubbele wielen rupsen
Omdat veel machines in de bosbouw en het natuurbeheer zijn uitgerust met banden is
eigenlijk de meest eenvoudige en goedkoopste manier om de bodem te sparen het
verlagen van de bandenspanning. De positieve impact hiervan is vrij groot.
Elke bandenfabrikant schrijft in een tabel voor welke de minimale bandenspanning is die
een band moet hebben. De bandenspanning, de wiellast en de snelheid zijn de
parameters die in de tabel zijn weergegeven. Deze tabellen zijn verschillend per type en
maat van band. Als je de bandenspanning op die minimale spanning of druk zet, zullen
ze de minste bodemschade veroorzaken. Je moet dan wel de wiellast kennen, het
gewicht van elk wiel apart. Op de weg moeten de banden dan wel opnieuw harder
worden gezet omdat anders de stabiliteit niet kan worden gewaarborgd.
Relatie bodemdruk en het contactoppervlak met de bodem
Een persoon van 75 kg en schoenmaat 40 heeft een bodemdruk van 330 gram/cm2. Een
conventionele landbouwtrekker haalt al snel een bodemdruk van rond de 450 gram/cm2.
Uitgerust met dubbele wielen en wanneer de werktuigen optimaal verdeeld zijn kan een
bodemdruk van ongeveer 260 gram/cm2 behaald worden. Een rupsvoertuig met maai- en
opraapsysteem haalt een bodemdruk van ongeveer 110 gram/cm2.
Bij het gebruik van brede of dubbele banden met een laag profiel of rupsen kan de
bodemdruk (gram/cm2) aanzienlijk worden verkleind.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 231
Het grote contactoppervlak met de bodem zorgt voor een betere verdeling van het
gewicht van de machine en geeft een lagere bodemdruk. Het nadeel is echter wel dat het
grote contact met de bodem het draaien en keren bemoeilijkt en de kans op schade aan
de zode vergroot.
spoorvorming en verdichte grond
Gebruik van machines bij natuurbeheer 232
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 233
Communicatieve
vaardigheden voor de
boswachter
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 234
Communicatieve vaardigheden voor boswachters
Gastheerschap/gastvrouwschap
Inleiding Volgens de filosofie van gastheerschap (hostmanship) is iedereen
gast. Door er voortdurend naar te streven dat iedereen zich
welkom voelt ontstaan bijzondere momenten wanneer mensen
ergens te gast zijn. Een bezoek, een wandeling, een verblijf wordt
een beleving. Gasten die deze beleving hebben, zullen graag
terugkomen en hun enthousiasme uitstralen naar anderen.
Het is in het beheer van een organisatie ook belangrijk dat alle
betrokken partijen (medewerkers, collega’s, aannemers,
belangengroepen, …) als gast beschouwd worden, zich welkom
voelen. Hierdoor ontstaat een positief effect op de resultaten en
het imago van de organisatie.
Het begrip gastheerschap is de laatste tijd zeer belangrijk
geworden in de horeca maar daarnaast doet het ook zijn opgang
in de zorgsector, openbare dienstverlening en daarmee uiteraard
ook in het natuurmanagement.
We bekijken verder de rol die gastheerschap kan hebben in de
communicatie van de boswachter met de gebruikers en de
belanghebbenden van het bos.
Filosofie Vader van het begrip gastheerschap zoals we dat hier hanteren is
de Zweed Jan Gunnarsson: “hostmanship is the art of making
people feel welcome.”
Zijn vertrekpunt is dat gastheerschap voortkomt uit een open
attitude naar mensen en situaties die we tegenkomen in de
werkpraktijk. Gastheerschap komt dus altijd voor, vormt altijd de
basis van elke activiteit, project of programma dat we
ontwikkelen in het bosbeheer. Gastheerschap is een praktische
filosofie omdat ze voortbouwt op onze ‘real life’ ervaringen met
anderen.
3 scenarios of
stappen in gastheerschap
Gunnarsson onderscheidt drie stappen in gastheerschap:
1. Welkom aan de anderen: bezoekers, wandelaars,
vogelaars, mountainbikers, jeugdbewegingen, ‘overtreders’, …
zijn gasten. Als je ze als gasten beschouwt ga je hen met een
heel andere attitude/houding benaderen.
Communicatie is inhoud + vorm + relatie (zie basisopleiding).
Gunnarsson vertrekt vanuit de relatie. Een relatie waarin we
onze gesprekspartner als gast beschouwen gaat automatisch
de inhoud en de vorm van de communicatie positief
beïnvloeden.
2. Welkom aan mekaar: gastheerschap wordt ook gezien als
een nieuwe kijk op samenwerken. Het is een inclusieve kijk
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 235
op het natuurproject dat we beheren: iedereen wordt er bij
betrokken. Collega’s, leveranciers, aannemers,
beleidsmensen, … beschouwen als gasten in je project geeft
hen een constructieve rol in een constructieve relatie.
3. Welkom aan jezelf: persoonlijke ontwikkeling. Een attitude
van verwelkoming brengt met zich mee dat je je open stelt
voor andere mensen met andere ideeën en kansen. Dat doe
je uiteraard vanuit een geheel van overtuigingen en waarden
waar je voor staat en die je probeert waar te maken.
Basis en Wow Gastheerschap maakt een onderscheid tussen Basis en Wow.
Basis zijn de zaken die minimaal moeten gebeuren zoals
afgesproken met de klant, alles volgens afgesproken procedures
en kwaliteitsnormen. De paden, de infoborden, de
bewegwijzering, … alles zoals het hoort.
Wow zit veel meer in het gedrag van de boswachter, in het
proactief en positief verrassen van gebruikers. Het gaat om hoe
hij de dialoog aangaat met de bezoekers, leveranciers,
aannemers, instanties, verenigingen, … het gaat ook over de
initiatieven die hij neemt om dat welkomgevoel te creëren.
6 basis ideeën
om Wow te
realiseren
Echt WOW-gastheerschap steunt op 6 pijlers:
1. Dienstbaar zijn: je bent er voor de gast, verras hem
eens!
Dienstbaarheid staat tegenover eigenbelang.
2. Verantwoordelijkheid nemen: je voelt je
verantwoordelijk voor het project van de gast.
Verantwoordelijkheid staat tegenover onverschilligheid.
3. Inlevingsvermogen tonen: laat zien dat het je echt iets
kan schelen.
Inleving staat tegenover afstandelijkheid.
4. Het geheel zien: je bent bepalend voor de prestatie van
de hele organisatie.
Het geheel zien staat tegenover overdreven detaillisme.
5. Dialoog aangaan: ga in gesprek met de klant om hem te
begrijpen en zijn project te helpen realiseren binnen jouw
dienstverleningsgrenzen.
Dialoog staat tegenover conflict.
6. Kennis inzetten: je antwoordt de gast op basis van jouw
kennis.
Kennis staat tegenover arrogantie.
Het gaat hier over het gastgericht, actief en proactief beheren
van de ‘arena’ uit het JOHARI-venster. Zie syllabus basis
opleiding.
Functie-
beschrijvingen In de functiebeschrijvingen bij het ANB wordt als volgt verwezen
naar gastheerschap:
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 236
5. GASTHEERSCHAP (regiobeheerder)
Als goede gastheer zich de reflex eigen maken om bij het beheer
rekening te houden met de behoeften van de bezoeker en om de
nodige initiatieven te nemen om een aantrekkelijk en dynamisch
geheel aan bereikbare en toegankelijke domeinen aan te bieden.
Daartoe stemt hij/zij realisaties af op visies, detecteert zij/hij
opportuniteiten, speelt er op in en zoekt samenwerkingen teneinde
ervoor te zorgen dat ANB-domeinen maximaal mee invulling geven
aan de behoeften van de maatschappij zonder de draagkracht van
de domeinen te overschrijden.
Voorbeelden van activiteiten : Waken over de kwaliteit van het onthaal in de domeinen zowel
op het vlak van infrastructuur als op inhoudelijk vlak (informatie, educatie, … )
De bereikbaarheid van de domeinen optimaliseren: bewegwijzering, openbaar vervoer, auto- en fietsenparking, …
De toegankelijkheid van de domeinen optimaliseren waarbij aandacht wordt besteed aan integrale toegankelijkheid
Kansen zoeken en benutten op het vlak van regionale inbedding van het domein in toeristische concepten, netwerken en pakketten inclusief het opzetten van partnerschappen
Kansen zoeken en benutten voor een afgewogen commerciële invulling van het domein
6. GASTHEERSCHAP (boswachter)
Informatie uitwisselen en contacten onderhouden teneinde ervoor te
zorgen dat burgers zich welkom voelen en betrokken zijn.
Voorbeelden van activiteiten
Bezoekers ontvangen (gastheerschap) peilen naar de meningen van bezoekers en partners communicatie naar aanleiding van specifieke
werken/gebeurtenissen input leveren voor educatieve dragers en infrastructuur overleg en samenwerking met partners
Voor zelfstudie Case 1
Je bent boswachter van het Zoniënwoud en je ziet in jouw gebied
een groepje vrolijke mensen uit het bos komen met een emmer
paddenstoelen. Je houdt hen staande en vraagt hen wat ze aan
het doen zijn. Trots tonen zij je hun oogst van de dag en nodigen
ze je in hun beste Roemeens-Vlaams uit om straks mee te eten.
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 237
Vraag
Je bedankt hen voor de uitnodiging maar je zegt dat je dat vanuit
jouw functie niet kan doen. Je zegt hen dat zij blijkbaar veel
kennis hebben van eetbare paddenstoelen maar dat het verboden
is om de paden te verlaten en om planten, bloemen en
paddenstoelen te plukken. Dat kan hen een boete tot 600€
opleveren. Je zegt hen dat je begrijpt dat zij dat niet weten en
dat je het nu zal laten bij het in beslag nemen van de
paddenstoelen. Je vertelt hen dat zij bij Fons Champignon in
Hoeilaert een zeer uitgebreid assortiment paddenstoelen kunnen
kopen als zij nog eens een feestmaal willen bereiden.
Welke van de 6 pijlers van WOW-gastheerschap heb je hier
toegepast? Je antwoord moet zo volledig mogelijk zijn.
1. dienstbaarheid, verantwoordelijkheid,
inlevingsvermogen, het geheel zien, dialoog
aangaan, kennis inzetten,
2. het geheel zien, inlevingsvermogen, dialoog
aangaan
3. dienstbaar zijn, verantwoordelijkheid, het geheel
zien, kennis inzetten
Antwoord: antwoord 1
Je gaat hier in dialoog met de gasten en je communiceert op een constructieve manier je rol en je autoriteit
Je zet je kennis in om hen op de hoogte te brengen van de
regels en de gevolgen.
Je neemt je verantwoordelijkheid tegenover het geheel
van de organisatie (regels laten respecteren en soorten
beschermen en omgaan met de gasten) en je toont
inlevingsvermogen.
Bij het doorverwijzen naar ‘Fons’ pas je dienstbaarheid,
kennis, inlevingsvermogen en dialoog toe.
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 238
Communicatie middelen
Communicatie
een WOW-factor
Communicatie is een van de belangrijkste pijlers in het creëren
van een goed gastheerschap. De boswachter profileert zichzelf
maar vooral ook zijn gebied in zijn communicatie met alle
betrokkenen bij de brok natuur die hij beheert.
Het is daarom een must om daar bewust professioneel mee bezig
te zijn.
Communicatie-
middelen
De benadering van het publiek, de communicatie met aannemers,
contact met verenigingen, communicatie met een individuele
wandelaar, … gebeurt via diverse communicatiemiddelen.
De keuze van het meest efficiënte en meest effectieve middel
voor de boodschap die je wil overbrengen is een cruciale
beslissing die je telkens opnieuw moet nemen.
Daarbij is het doel dat je wil bereiken een bepalende factor: wil je
instrueren, informeren, uitnodigen, sensibiliseren, handhaven,
bijsturen, … je kiest best het correcte middel voor je doel.
Er bestaat geen een op een relatie tussen doel en
communicatiemiddel. Afhankelijk van de doelgroep van je
communicatie zoek je ook best naar de correcte mix van
middelen.
Professioneel
communiceren
Essentieel in de communicatie van de boswachter is dat het op
een professionele manier gebeurt. Persoonlijke meningen,
politieke standpunten, privé-verhalen, … horen hier niet thuis.
Dat is vooral bij de ‘nieuwe’ sociale media een valkuil.
Middelenmatrix Welk communicatiemiddel je gebruikt wordt meestal bepaald door
de omstandigheden. Dat is in professionele communicatie een
klassieke valkuil. Een praatje met een toevallige wandelaar in het
bos kan de aanzet zijn van een boeiende relatie gebruiker –
beheerder als je als boswachter zorgt voor nazorg in deze
communicatie.
Daarom is het belangrijk dat je een waaier aan
communicatiemiddelen opbouwt die dat mogelijk maakt.
Informatiebrochures, kaartmateriaal, maar ook websites,
facebookpagina’s, twitteraccounts, internetforums behoren tot het
communicatiearsenaal van de boswachter.
Op de volgende bladzijde vind je een matrix met een lijst van
mogelijke communicatiemiddelen en de verschillende situaties je
ze kan gebruiken. Hier kan je bewust kiezen voor de correcte mix
voor elk aspect van natuurbeheer. Je kan de matrix gebruiken
voor het individueel functioneren als boswachter maar het is ook
essentieel dat dat wordt ingepast in het geheel van de
organisatie-communicatie.
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 239
Communicatiemiddelenmatrix: een voorbeeld
Netwerking Informatie Projecten Educatie Marketing Beheers acties bereikbaarheid …
1. Website
2. Communicatieborden
3. Wegwijzers
4. Ideeënbus
5. Telefoon
6. Sms
7. E-mail
8. Vergadering
9. Promotiemateriaal: posters, reminders, banners
10. Skype
11. Blog
12. Twitter
13. Facebook
14. Elektronische nieuwsbrief
15. Informatiebrochures
16. Presentaties op externe vergaderingen
17. Educatieve bijeenkomsten
18. Bestek teksten
19. …
Nieuwe media Nieuwe media zijn niet meer weg te denken in onze hedendaagse
communicatie. Als we het contact met de klanten niet willen
‘amputeren’ is het belangrijk hier ook gebruik van te maken.
Nieuwe media zijn geschikt om informatie te delen met iedereen
die belangstelling heeft voor wat je doet. Belangrijke tips voor dit
soort communicatie:
Maak een uitnodigend en informatief profiel aan. Zorg dat
de gebruikers je willen vinden en in contact blijven.
Bepaal vooraf wat je wil delen en wat niet. Hou de inhoud
vooral professioneel.
Hou het nuttig en leuk. Zorg dat de gebruiker benieuwd is
wat er gebeurt in je gebied.
Zorg er voor dat er regelmatig nieuws is. Laat regelmatig
van je horen.
Reageer voortdurend op berichten en reacties van je
gebruikers. Zorg voor voldoende interactie.
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 241
Internetforum
Voor zelfstudie Vraag
Op facebook lees je de volgende boodschap van een boswachter:
'Ik las tot mijn ontsteltenis in de krant dat de minister van
Milieuzaken besliste om vanaf deze zomer overal vrij
mountainbiken toe te laten in natuurgebieden. Ik stel voor dat zij
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 242
hier nog eens diep over nadenkt!'
Is dit een correct gebruik van dit communicatiemiddel en waarom
wel/niet?
Antwoord: onprofessionele communicatie want politiek
standpunt.
Vraag
Op je Facebookpagina van boswachter toon je een filmpje van
een wandelaar met een niet aangelijnde hond die van je zoon een
uitbrander krijgt met de trotse uitleg: ‘jong geleerd, is oud
gedaan, opvolging verzekerd!’
Is dit volgens de syllabus goed gebruik van
communicatiemiddelen? En waarom wel/niet?
Antwoord: Neen want hier wordt persoonlijke en professionele
communicatie gemixt. Het is ook niet het correcte
communicatiemiddel: een ‘officieel/professioneel
communicatiemiddel wordt gebruikt om een klant te kijk te
zetten.
Voor het examen zijn beide aspecten van het antwoord
noodzakelijk.
Opvangen van klachten en bezwaren
Klantgericht
gastheerschap
Ondanks onze inspanningen om als gastheer/vrouw op te treden
kunnen er nog altijd ontevreden klanten zijn. Bij het opvangen
van klachten en bezwaren is het belangrijk dat de klant het
gevoel krijgt dat hij ernstig wordt genomen.
Houdingen
Hieronder vindt u een overzicht van de mogelijke houding van de
klant en de houding die u daar tegenover kan stellen.
Actie-reactie
Houding van de ontevreden
klant
Uw houding
ontevreden en lange tenen ernstig nemen
kwaad en opgewonden luisteren en vriendelijk
blijven
wil gelijk hebben gelijk geven; het probleem
bevestigen
overdrijft om te overtuigen concreet maken
aandringen om oplossingen
te krijgen
duidelijk uw rol als
boswachter aflijnen
Het grote gelijk Klachten opvangen is geen spelletje gelijkhalers. Het doet op dat
ogenblik niet terzake wie er gelijk heeft maar hoe de klant kan
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 243
worden opgevangen en hoe het probleem kan worden opgelost.
De schuldvraag stelt zich achteraf en enkel terwijl we ons
afvragen hoe we een dergelijke klacht een volgende keer kunnen
voorkomen.
De klant mag geen gezichtsverlies lijden, ook al heeft hij ongelijk.
Bezwaren moet u niet weerleggen, maar beantwoorden. Verder
rondt u steeds het gesprek af met het voorstellen van een
oplossing.
Klachtopvang is in essentie toekomstgericht.
Niet alles is een
klacht Onze klanten zoeken – gelukkig – voor veel meer dan alleen
klachten contact met onze diensten. Zij vragen ook om informatie
en formuleren suggesties. Het is daarom belangrijk het
onderscheid te maken tussen een informatievraag, een melding,
een suggestie en een klacht.
De informatievraag
In een informatievraag vraagt de klant duidelijk en alleen om
feitelijke informatie over een situatie, een product of een
dienstverlening. Hij kan daarbij soms negatieve signalen geven,
maar die zijn geen blijk van ongenoegen.
‘Wij zouden als door de stedelijke sportraad erkende vzw een
uitdagende MTB initiatie willen organiseren. Maar we weten niet
of wij daarbij van de bestaande MTB paden mogen afwijken.’
De melding
Bij een melding brengt de klant ons op de hoogte van een situatie
of een ervaring. In de meeste gevallen verwacht hij dat wij daar
iets aan doen. Hij kan daarbij negatieve signalen geven, maar die
zijn geen blijk van ongenoegen.
‘De wandelpaden die op de kaart van het bosgebied zijn
uitgestippeld kloppen niet met de bewegwijzering in het bos.’
De suggestie
In een suggestie formuleert de klant verbetervoorstellen over een
situatie, een product of een dienstverlening die verder gaan dan
wat wij er zelf over hebben gecommuniceerd. De klant meldt dat
en verwacht dat we hieraan iets doen. In zijn formulering geeft
hij alleen in de feitelijke omschrijving van de bestaande toestand
soms negatieve signalen. In zijn eigenlijke voorstel geeft hij geen
signalen van ongenoegen, meestal omdat hij weet dat zijn
verwachtingen verder gaan dan wat hij normaal mag verwachten.
‘Ik ben blij dat de wandelpaden eindelijk worden heraangelegd
en ben even de plannen komen inzien. Daarbij zag ik dat de
toekomstige nieuwe route door een slijkerige holle weg zal lopen.
Dit is erg lastig voor toevallige wandelaars die er niet op voorzien
zijn. Vandaar mijn suggestie om op die plek een alternatieve,
droge route te voorzien boven de holle weg door het bos.’
De klacht We spreken van een klacht wanneer een klant niet tevreden is
met een situatie, een product of een dienst. De klant meldt dit
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 244
ook aan onze organisatie en verwacht dat we hieraan iets doen.
Bij een gegronde klacht is zijn ontgoocheling terecht, want deze is
gebaseerd op correcte verwachtingen over onze producten of
onze dienstverlening. Bij de niet-gegronde klacht is ze echter
gebaseerd op misverstanden, een verkeerde interpretatie van
onze dienstverlening of op foute verwachtingen over onze
producten of onze dienstverlening. De klant hanteert bij de
formulering van zijn ongenoegen duidelijk negatieve signalen in
de omschrijving van de klacht.
‘Na niet minder dan 5 pogingen, gespreid over 3 weken, lukt het
me nog steeds niet om het formulier ‘aanvraag van een
machtiging voor een eenmalige risicovolle activiteit in een bos of
natuurreservaat’ te downloaden van de website. De termijn van
vijf weken voor de aanvang van de activiteit is ondertussen
voorbij. Het is mijn fout niet dat jullie website niet werkt. Ik eis
dus dat jullie ons toch de toestemming geven onze massa-
picknick te organiseren.’
Klachten
stimuleren We moeten het onder ogen zien: zeker niet alle klachten bereiken
ons. Vaak klagen klanten niet, ook al hebben ze daartoe een
reden. Meestal omdat ze niet geloven dat hun klacht ter harte
wordt genomen. Soms vrezen ze negatieve of zelfs vijandige
reacties bij latere contacten.
Een goed klachtenmanagement moedigt daarom klanten aan om
te klagen, bijvoorbeeld door zo weinig mogelijk drempels in te
bouwen en door open te communiceren over de klachten en de
klachtenprocedure. Klachtenformulieren vergemakkelijken het
formuleren van klachten. Bovendien helpen ze om die informatie
bij de klant los te weken die we nodig hebben om de klacht te
behandelen.
Veel organisaties gaan ook proactief op zoek naar klachten, zeker
naar klachten die via sociale media worden geformuleerd. Een
gratis tool als ‘Hootsuite’ is daarbij een erg hanteerbaar
hulpmiddel. Met deze software kunnen we immers makkelijk
screenen wat er via de sociale media over onze organisatie
gezegd wordt. Verder kunnen we sluimerende klachten opsporen
via bevragingen rond klantentevredenheid.
De klant als slachtoffer
Een klagende klant voelt zich altijd in meer of mindere mate het
slachtoffer van ons falen. De mate waarin hij dat gevoel heeft,
wordt sterk bepaald door zijn betrokkenheid bij het probleem.
Een sluikstort twee straten verder is nu eenmaal een stuk minder
problematisch dan het sluikstort in zijn voortuin. Hij voelt zich
ook meer slachtoffer naarmate een probleem zich herhaalt: het
nu-is-het-genoeg-geweest-gevoel is een belangrijke trigger om te
reageren. Ook de angst dat een eenmalig probleem zich zal
herhalen is zo’n trigger.
Klagers zijn blijvers
Een klagende klant is niet noodzakelijk een ontrouwe klant. Hij
wordt dat pas als onze reactie uitblijft of niet aan zijn
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 245
verwachtingen voldoet. Is dat wel het geval, dan vergroten we de
kans dat de klager een blijver wordt. Al is dat soms een erg
kritische blijver. Trouwens: tevreden klanten zijn ook niet
noodzakelijk trouwe klanten wanneer zij kunnen kiezen uit
verschillende dienstverleners.
De klant heeft verwachtingen over de inhoud van onze reactie en
over de manier waarop wij de relatie herstellen. Als de klant
inhoudelijk gelijk krijgt maar zich niet correct behandeld voelt, zal
hij ook geen blijver zijn. Als de klant inhoudelijk niet krijgt wat hij
verwacht maar zich wel begrepen en met respect behandeld
voelt, kan hij toch tevreden zijn. Het relationele aspect weegt
soms zelfs zwaarder door dan het inhoudelijke.
Enkele redenen om te klagen
De meest voorkomende redenen om te klagen zijn:
Het niet nakomen van de afspraken die we met de klant
maken;
Het gevoel van het kastje naar de muur gestuurd te worden
door een gebrek aan coördinatie en interne communicatie bij
de diensten van de organisatie;
Een onzorgvuldige, administratieve behandeling van de klant;
Kwaliteitsgebreken van producten of diensten;
Onzorgvuldigheid bij het uitvoeren van de diensten;
Onzorgvuldigheid in de communicatie met de klant;
Onbereikbaarheid van medewerkers;
Het gevoel van de klant niet belangrijk genoeg te zijn;
Het gevoel ongelijk behandeld te worden;
Lang moeten wachten op een reactie.
Impact klager en
behandelaar De vraag of een klager zal klagen, wordt sterk bepaald door de
impact die hij zelf denkt te hebben op het probleem. Net zoals de
reactie van de klachtbehandelaar sterk afhangt van diens impact.
Hun impact kan zich in drie zones situeren:
In de zone van controle hebben we vat op het probleem en
kunnen we het zelf oplossen.
In de zone van invloed moeten anderen het oplossen, maar
we kunnen die anderen wel beïnvloeden.
In de zone van onmacht hebben we geen enkele invloed op
het probleem.
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 246
De drie zones voor de klant
De klant in de zone van controle hoeft geen klacht te formuleren:
hij lost het probleem zelf wel even op. Maar hij kan dat wel doen
wanneer hij vindt dat onze organisatie haar verantwoordelijkheid
moet nemen.
‘De takken van de bomen op het openbaar domein voor mijn
huis buigen door en hangen over de fietsstrook. Ik neem mijn
snoeischaar en doe de takken weg. Of ik vul een meldingskaart
in.’
De klant in de zone van invloed formuleert wel een klacht of
suggestie: hij gaat er vanuit dat zijn argumentatie ons zal
overtuigen om initiatief te nemen en dat het probleem zo
opgelost raakt.
‘Er staan vaak zoveel fietsen voor de toegang van het
wandelgebied dat ik met mijn gehandicaptenwagen het
wandelpad niet op kan. Ik spreek de boswachter aan met de
vraag om hier wat aan te doen.’
De klant in de zone van onmacht formuleert geen klacht, soms
omdat hij dat al zonder resultaat heeft gedaan, soms omdat hij
gelooft dat het niks uithaalt om te klagen. Dit is de klant die na
een tijdje gaat zeuren.
De fietsers krijgen aan het kruispunt bij mij in de buurt groen
licht, samen met de wagens die rechts indraaien en dus over het
fietspad rijden. Dit is een gevaarlijke situatie en ik heb via de
verkeersdienst, de fietsersbond en ook een politicus gevraagd om
hieraan iets te doen. Tevergeefs. Voortaan maak ik een omweg
om deze gevaarlijke situatie te vermijden.
De drie zones voor de klachtenbehandelaar
De klachtenbehandelaar in de zone van controle beschikt over de
kennis, de vaardigheden en het mandaat om de oorzaak van de
klacht zelf weg te (laten) nemen. De klacht die zich inhoudelijk in
zone van controle
zone van invloed
zone van onmacht
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 247
onze cirkel van controle bevindt, kunnen we zonder problemen
afhandelen. We kunnen de klant, als die terecht klaagt,
tevredenstellen. Het ligt immers binnen onze
verantwoordelijkheid om recht te zetten wat verkeerd is gegaan.
Als de klant onterecht klaagt, kunnen we inhoudelijk onze
grenzen stellen en hem relationeel proberen weer aan onze kant
te krijgen.
Ik krijg tijdens een natuurwandeling die ik begeleidt de
opmerking dat de titels van sommige artikels in de nieuwe lay-out
van de wandelbrochure in te weinig contrasterende kleuren zijn.
Daarom zijn ze slecht leesbaar voor mensen met een visuele
beperking. Ik brief het communicatiebureau en spreek met hen af
de kleuren aan te passen.
De klachtenbehandelaar in de zone van invloed moet een beroep
doen op anderen die over de kennis, de vaardigheden en het
mandaat beschikken om het probleem op te lossen.
De klacht die zich inhoudelijk in onze cirkel van invloed bevindt,
kunnen we doorschuiven naar de dienst in onze organisatie die
wel het mandaat heeft. We kunnen de klant niet rechtstreeks
informeren of zijn klacht terecht is of niet omdat we daarvoor
afhangen van anderen. Onze controle bestaat er dus in dat we de
klant kunnen verzekeren dat we onze invloed maximaal zullen
inzetten om zijn klacht optimaal op te volgen. Relationeel gaan
we hier vol voor, maar inhoudelijk zijn we afhankelijk van onze
tweede lijn.
Ik krijg als verantwoordelijke binnen de speelpleinwerking de
klacht dat sommige speeltuigen te weinig stabiel zijn. Ik moet
hiervoor gaan aankloppen bij de collega’s van de groendienst en
er bij hen op aandringen dat dit snel wordt opgelost.
De klachtenbehandelaar in de zone van onmacht kan het
probleem niet oplossen omdat hij hiervoor niet het mandaat
heeft. Al is het best mogelijk dat hij wel over de vaardigheden of
de invloed beschikt om dit wel te doen. Klachten over het beleid
situeren zich vaak in deze zone. We moeten de klant inhoudelijk
het beleid toelichten en relationeel opnieuw aan onze kant
krijgen.
‘Het stadsbestuur heeft na een terrorisme waarschuwing beslist
om alle activiteiten waar meer dan 30 personen aan deelnemen
te verbieden. Daardoor gaat de natuurwandeling niet door.
Ondanks, volgens mij terecht, protest blijft het stadsbestuur bij
haar beslissing.’
Van onmacht naar invloed
Zeurders suggereren vaak onrealistische oplossingen.
Oplossingen zoals ‘zoveel blauw op straat dat elke misdaad
voorkomen wordt’. Het is dan zaak om de klant in de cirkel van
onmacht te begeleiden naar de cirkel van invloed.
De eerste stap is dat we de klager bevestigen in zijn klacht.
Tegenspraak zou tot discussie en ergernis kunnen leiden en dat
kost ons enkel tijd en energie. Voor we het weten, verzeilen we in
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 248
een welles-nietesspelletje. We proberen dus niet om gelijk te
halen, maar erkennen de klant in de opmerking.
‘De aanwezigheid van politie had inderdaad dat concrete misdrijf
kunnen voorkomen.’
Het feit dat we de opmerking erkennen zonder mee te gaan in het
spelletje gelijkhalen betekent niet dat de klant daarom gelijk
heeft. Het is alleen de aanzet tot de tweede stap: we gaan met de
klant richting cirkel van invloed.
‘Nu, zij kunnen niet overal tegelijk zijn en daarom is het
belangrijk dat zij zo snel mogelijk weten waar nieuwe risicozones
opduiken. Het is dus belangrijk dat aangifte wordt gedaan van elk
relevant voorval.’
Nu we ter zake zijn gekomen, kunnen we de klant actie
suggereren om die invloed te realiseren.
‘Zou u zo vriendelijk willen zijn aangifte te doen en dit formulier
in te vullen?’
Klachten
opvangen LEON
Reactie starten vanuit de klager
De kernvraag voor elke klager is natuurlijk: ‘Krijg ik gelijk?’. Dit is
het antwoord op het inhoudelijke probleem. Maar daarnaast stelt
die klant zich ook de vraag of we hem wel goed begrepen hebben
en de vraag of we begrip hebben voor zijn probleem. Gelijk
krijgen is dus ook zeer ingrijpend in het relationele aspect van de
klacht. De LEON-methodiek start daarom vanuit de klager.
L = luisteren
E = erkennen
O = oplossen
N = nazorg
Luisteren
Een mondelinge klacht is voor ons emotioneler omdat de klager
ons rechtstreeks aanspreekt. Kritiek krijgen is voor niemand
gemakkelijk. We zijn snel geneigd in de verdediging te gaan en
dat levert alleen maar escalatiesignalen op in onze
klachtafhandeling. Niet te snel reageren is dus de boodschap.
Luisteren is essentieel om ons voldoende te informeren en zo een
goed zicht te krijgen op het inhoudelijke aspect van de klacht. We
stellen hierdoor de onmiddellijke reactie uit zodat we niet
impulsief inhoudelijk in de verdediging zullen gaan. We kunnen de
perceptie van de klant op de situatie analyseren en inhoudelijk
onze uitgangspunten bepalen. Luisteren geeft ons ook de
gelegenheid om de emotionele betrokkenheid van de klager in te
schatten.
Luisteren, zeker als dat expliciet en actief gebeurt, toont aan de
klant dat we belangstelling hebben voor hem en de klacht. Het
maakt hem duidelijk dat hij geen agressie nodig heeft om
aandacht te krijgen. We zetten al een eerste stap in het herstel
van de relatie. De vorm van onze vragen en van onze
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 249
samenvatting van het probleem is hierbij zeer belangrijk. We
zorgen ervoor dat we zo neutraal mogelijk formuleren en
gebruiken geen evaluerende termen.
De klant heeft meestal al een lang denkproces achter de rug voor
hij klaagt. Veel klagers formuleren daarom hun klacht in de vorm
van hun conclusie, hun oplossing of hun eis. Dat is niet
noodzakelijk de beste oplossing voor ons en ook niet voor de
klant zelf. We moeten dus met hem een stap terug zetten naar de
analyse van de feiten. In de luisterfase is het daarom belangrijk
niet tegen het voorstel van de klant in te gaan maar dat even te
parkeren. Als het even kan, doen we dat niet expliciet.
Als we met de klant opnieuw de analyse van de feiten maken en
hem meekrijgen in ons denkproces, creëren we openheid in zijn
denken. We verliezen ook geen tijd en energie aan het
argumenteren tegen de eis of de oplossing van de klant. Het
vraagt ook van ons dat we ons oordeel uitstellen en met dezelfde
openheid aan het luisterproces beginnen.
In de schriftelijke reactie luisteren we door de klacht samen te
vatten. Zo krijgt de klant, net als in de ontvangstmelding, het
signaal dat we begrepen hebben waarover het gaat. Samenvatten
betekent niet dat we de klacht letterlijk herhalen. Het heeft geen
zin nog eens het mes in de wonde te steken. Onze samenvatting
is dus voldoende herkenbaar voor de klant, maar best algemener
of vager geformuleerd.
Erkennen
Erkenning wil niet zeggen dat we toegeven dat de klant gelijk
heeft. We tonen wel dat we begrip hebben voor zijn situatie en de
gevoelens die dit bij hem veroorzaakt. Als het om een duidelijk
gegronde klacht gaat, excuseren wij ons hier. Dat is de meest
expliciete vorm van erkenning.
Bij de mondelinge klacht buigen we hier de emotionele weerstand
tegen ons, onze organisatie of onze dienstverlening om naar de
wil om tot een oplossing te komen. Zolang de klant die bocht niet
heeft gemaakt, is hij niet bereid om een stap voorwaarts te
zetten. Als we hem nu zouden zeggen dat zijn klacht ongegrond
is, gaat hij zich onnodig schrap zetten. Het kost ons dan nog
meer energie om tot een oplossing te komen.
Oplossen
Omdat de klant een oplossing wil, is het belangrijk hem die ook te
geven. Dat is niet altijd hetzelfde als een onmiddellijke inwilliging
van de eisen van de klant. Hij moet wel weten wat we nu gaan
doen.
De oplossing die we gaan uitwerken/voorstellen, hangt af van
onze plaats in de cirkels van controle – invloed – onmacht.
Inhoudelijk doen we wat we kunnen, binnen onze grenzen.
Grenzen die we ook duidelijk stellen voor de klant.
In onze schriftelijke reactie geven we bij de gegronde klacht een
korte verklaring en zeggen we hoe we het probleem oplossen, bij
de niet-gegronde klacht geven we een korte verklaring en
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 250
adviseren we hoe de klant herhaling kan voorkomen.
Nazorg
Nazorg is doen wat we beloven. Op die manier werken we aan
herstel van het vertrouwen. We stellen ons daarnaast ook open
voor eventuele feedback van de klant en bevestigen onze wil om
in de toekomst met de klant samen te werken. Nazorg is meer
een relationeel dan een inhoudelijk aspect.
Voor zelfstudie Let er op dat je deze vragen zorgvuldig leest en rekening houdt
met de verschillen in standpunten tussen de klant en de
boswachter.
Vraag
Welk van de volgende klantenboodschappen is een klacht en
waarom?
1. Ik ben slechtziend maar dat is nog geen reden om
het mij onmogelijk te maken de infoborden te lezen.
Zelfs oudere bezoekers zullen het hier moeilijk mee
hebben. Hier moet dringend iets aan gebeuren.
2. De tekst op de infoborden een de ingang van het
natuurgebied zijn moeilijk leesbaar voor oudere
mensen. Ik stel dan ook voor om een groter en
duidelijk lettertype te gebruiken.
Antwoord: 1 want de klant uit duidelijk zijn persoonlijk
ongenoegen in een negatieve formulering. Hij is duidelijke
betrokken bij deze situatie. 2 is een melding.
Vraag
In welke zone van impact zit de klant in deze situatie:
Een leerkracht biologie die haar aanvraag tot het plukken van
paddenstoelen met haar klas geweigerd zag spreekt de
boswachter aan om daar toch nog iets aan te doen.
Antwoord: in de zone van invloed: de leerkracht is van de
boswachter afhankelijk om haar educatieve doel te bereiken.
Binnen haar rol als leerkracht gaan wij er van uit dat zij niet op
eigen houtje zal gaan plukken met de klas en dat dat normaal
gezien niet tot haar zone van controle behoort.
Vraag
In welke zone van impact zit de boswachter in deze situatie
Zij zet samen met de voorzitter van de mountainbikevereniging
een nieuwe mountainbikeroute uit waar zij er voor zorgt dat er
geen waardevolle natuurgebieden worden verstoord en dat de
route niet in concurrentie komt met de andere bosgebruikers.
Antwoord: in de zone van controle, als boswachter legt zij de
grenzen vast waarbinnen de voorzitter voorstellen kan doen voor
de route.
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 251
Vraag
Een boswachter reageert op een klacht over een pv omdat de
klant zijn hond niet had aangelijnd tijdens een wandeling in het
bos. Zet deze uitspraken van de boswachter in de correcte
volgorde.
1. Ik kan vanuit mijn functie geen uitzondering
maken, temeer omdat ik u daar al drie keer op heb
aangesproken. Ik vind het dus correct dat ik
daarvoor een pv schrijf.
2. U kan daar altijd bezwaar tegen indienen bij de
bevoegde instantie en dat doet u dan best bij ...
3. U zegt dat u uw hond niet aan de lijn hoeft te
houden omdat hij zeer goed getraind is.
4. Ik begrijp uw ergernis omdat u uw hond vertrouwt.
Antwoord: LEON
Luisteren 3: de boswachter ontkent de klacht niet maar
herhaalt die , inclusief het argument van de klant;
Erkennen 4: de boswachter erkent de reactie van de klant
met begrip voor het argument van de klant;
Oplossing 1: de boswachter komt terzake hij reageert op
het argument van de klant en verwijst naar de
voorgeschiedenis, hij geeft aan wat zijn oplossing is voor
deze situatie;
Nazorg 2: de boswachter geeft aan wat de klant nadien
nog kan ondernemen.
Omgaan met verbale agressie
Agressie-vormen
DIRECT
ACTIEF
PASSIEF
Fysiek:
aanvallen
(lichamelijk of met wapens)
Verbaal:
roepen, bedreigen, vloeken,
beledigen, …
Fysiek en verbaal alle
medewerking weigeren
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 252
INDIRECT
ACTIEF
PASSIEF
Fysiek:
slaan met deuren, eigendom
van anderen vernietigen,
afreageren op
…
Verbaal:
Roddelen
Een slechte bui, dwarsliggen,
negativisme
…
Soorten agressie Emotionele agressie:
Reactief: agressie is een reactie op iets wat zich voordoet en
is niet gepland met een vooropgezet doel.
Emotioneel: de agressor reageert vanuit basisgevoelens bij
gevaar of angst: vechten, vluchten, verstarren (fight, flight,
freeze)
Uiterlijke kenmerken van emoties: vertrokken
gelaatsuitdrukking, gebalde vuisten, rood aanlopen,
schreeuwen, …
Niet doelgericht: het agressief gedrag heeft geen vooropgezet
doel.
Controleverlies: de agressor kiest niet vrijwillig voor dit
gedrag
Niet persoonlijk gericht: de agressor ziet de ambtenaar niet
als persoon maar als vertegenwoordiger van de organisator.
Instrumentele agressie:
Actief gedrag: agressie is een doelgerichte actie
Niet-emotioneel gedrag: agressie wordt bewust gebruikt
Uiterlijke kenmerken: imponerend gedrag, dreigende
houding, uiting van dreigementen, …
Bewust opbouwen van agressie
Controle: de agressor heeft de controle over zichzelf en tracht
de situatie te controleren
Persoonlijk gericht gedrag: om het doel te bereiken richt de
agressor zich op de persoon van de ambtenaar
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 253
Escalatiesituaties
Tips • Kleine zaken klein houden: stem je optreden af op de situatie,
reageer binnen de verhoudingen. Probeer geen lange tenen te
hebben, weet een grap te waarderen en toon respect en
geduld.
• Sociaal vaardig omgaan met het publiek: tracht zoveel
mogelijk ‘theater voor publiek’ te vermijden en te beheersen.
‘Supporters’ beïnvloeden de ‘klant’. Die wil gezichtsverlies
vermijden en zal minder geneigd zijn zich te ‘geven’.
Supporters kunnen ook bemoeials worden en deel gaan
uitmaken van de agressiesituatie.
• Sociaal vaardig omgaan met overtredingssituaties: begrip
tonen voor reacties van een ‘klant’ die wordt beboet voor wat
in zijn ogen een ‘klein’ vergrijp is kan er toe bijdragen dat hij
zich niet extra gefrustreerd voelt in de situatie. Frustratie leidt
immers tot agressie. Voor de ambtenaar gaat het bij een
overtreding over een conflict tussen de overtreder en de
wetgeving. Voor de overtreder gaat het meestal over een
conflict tussen hem en de ambtenaar, die de beslissing heeft
genomen hem te beboeten. Hij had het immers door de vingers
kunnen zien of het bij een waarschuwing kunnen gehouden
hebben.
• Bij escalerende situaties de nodige tijd nemen. Tijdrekken kan
een belangrijke tactiek zijn om te voorkomen dat agressie zich
tegen de betrokken ambtenaar keert.
• Geef de ‘klant’ het gevoel dat de situatie voor hem
beheersbaar/overzichtelijk blijft. Het idee dat men niet meer
meester is van de situatie en leidt tot angst. En angst kan
aanleiding zijn tot agressie (een kat in het nauw …) Vertel dus
in de mate van het mogelijke wat er gaat gebeuren, wat je
volgende stappen zijn.
• Kies voor veiligheid:
o die van jezelf
o die van de omstaanders
o EN die van de agressor
Voor zelfstudie Vraag
Welke vorm/vormen van agressie komt/komen voor in de
volgende situatie, verklaar waarom:
Een wandelaar roept heel boos tegen een boswachter die hem
aanspreekt op sluikstorting dat hij de minister van milieu kent en
dat hij die morgen zal verwittigen en dat de boswachter een
overijverig, pietluttig ambtenaartje is dat zijn tijd verliest met
onbenullige zaken. Hij gooit kwaad zijn zak met afval naar de
boswachter.
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 254
Antwoord:
Direct: de wandelaar richt zich rechtstreeks tot de
boswachter;
Actief: de wandelaar onderneemt actie naar de minister
(of de wandelaar dat ook effectief zal doen kunnen we
binnen deze situatie niet inschatten maar dat doet niet
terzake omdat we er nu rekening mee moeten houden dat
het niet bij een dreigement zal blijven) ook het uitschelden
van de boswachter en het minimaliseren van het misdrijf is
actieve agressie;
Verbaal: schelden, dreigen en minimaliseren van wat de
gesprekspartner doet zijn vormen van verbale agressie;
Fysiek: gooien met voorwerpen naar de handhaver is een
vorm van fysieke agressie;
Emotioneel: de wandelaar reageert hier duidelijk niet
tegen de persoon maar tegen de boswachter als
ambtenaar, hij reageert impulsief en verliest duidelijk de
controle over zijn gedrag.
Vraag
Welke vorm/vormen van agressie komt/komen voor in de
volgende situatie:
Je houdt als boswachter een groep ruiters staande die duidelijk
tegen de aanwijzingen en op een hoog tempo op het wandelpad
rijden. Een van hen komt met haar indrukwekkend paard recht op
je toegereden tot ze op een halve meter van je af staat zodat je
gedwongen moet achteruit gaan om een veilige afstand te
bewaren. Ze vraagt op een uitdagende toon wie je wel denkt dat
je bent. Zij spreekt je op een duidelijk neerbuigende manier aan
en oogst daar duidelijk bijval door bij haar vrienden.
Antwoord:
Direct: de amazone richt zich rechtstreeks tot de
boswachter;
Actief: de amazone is actief agressief zowel in haar
woorden als met haaractie met haar paard;
Fysiek: de amazone gebruikt hier haar paard als fysieke
bedrieiging;
Verbaal: de amazone kleineert de boswachter;
Instrumenteel: dit is een gecontroleerde, bewust
opgebouwde actie van de amazone die de hele situatie
beheerst.
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 255
Vraag
Wat vind je goed en minder goed aan de reactie op die situatie
om escalatie te voorkomen en waarom? Baseer je antwoord op de
tips uit de syllabus.
Je zegt tegen de dame uit de vorige vraag dat ze best een toontje
lager zingt; je beveelt haar af te stappen en zegt dat je met haar
onder 4 ogen een hartig woordje te wisselen hebt.
Antwoord:
Positief:
Bevelen af te stappen is de klant van het theater halen.
Laten afstappen is kiezen voor veiligheid van zichzelf.
negatief:
Formulering ‘toontje lager’ is meegaan in de agressieve
toon.
De uitspraak ‘een toontje lager zingen’ is risico op
theater/reacties van het ‘publiek’.
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 256
Proces verbaal en verslag van vaststelling
Definitie 1. PROCES VERBAAL – Een proces-verbaal (PV) is een officiële,
schriftelijke akte van wettelijk bevoegde officieren of agenten
van gerechtelijke politie, of toezichthouders, die met het oog
op het bewijzen en het opsporen van misdrijven en hun
daders, een chronologisch, nauwkeurig en objectief relaas
bevatten van eigen vaststellingen en opsporingen, afgelegde
verklaringen en bekomen inlichtingen. Naar de vorm zijn het
authentieke akten.
De bedoeling van een PV is het verzamelen en bewaren van
informatie die wordt doorgegeven aan het parket met oog op
de bewijsvoering van strafbare feiten.
Pv’s kunnen enkel feiten bevatten betreffende misdrijven.
2. VERSLAG VAN VASTSTELLING – Een verslag van vaststelling
(VV) is een officiële, schriftelijke akte van wettelijk bevoegde
toezichthouders, die betreffende het bewijzen en het
controleren van milieu-inbreuken3 en hun daders, een
chronologisch, nauwkeurig en objectief relaas bevatten van
eigen vaststellingen, afgelegde verklaringen en bekomen
inlichtingen.
De bedoeling van een VV is het verzamelen en bewaren van
informatie die wordt doorgegeven aan de Afdeling
Milieuhandhaving, Milieuschade en Crisisbeheer (AMMC) van
het departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE).
In vele opzichten is een VV identiek als een PV. Bijna alles wat
we over Pv’s schrijven geldt in principe ook voor VV’s.
Anders dan een PV moet een VV rechtstreeks naar AMMC
worden gestuurd voor het opleggen van een bestuurlijke
geldboete. De parketten komen in dergelijke dossiers niet
tussen. Ook is duidelijk gesteld dat enkel toezichthouders VV’s
kunnen opstellen. Een politieagent of een bijzondere
veldwachter die niet werd aangewezen als toezichthouder kan
geen milieu-inbreuken vaststellen. Verder zijn VV’s niet
voorzien van een bijzondere bewijswaarde tot het tegendeel.
Soorten
processen-
verbaal
Naar gelang de hoedanigheid van de betrokken personen of de
aard van de informatie waarop het PV betrekking heeft
onderscheiden we verschillende soorten Pv’s.
3. AANVANKELIJK PROCES-VERBAAL -Een aanvankelijk PV bevat
informatie en inlichtingen over nieuwe strafbare feiten
(misdrijven) die aanleiding kunnen geven tot vervolging.
4. NAVOLGEND PROCES-VERBAAL - Een navolgend PV is een PV
met aanvullende informatie over wat eerder in het
3 Milieu-inbreuken zijn door de Vlaamse regering limitatief opgesomde gedragingen die niet voorgelegd
worden aan het parket voor vervolging, maar rechtstreeks aan de afdeling milieuhandhaving, milieuschade en crisisbeheer voor het opleggen van een administratieve geldboete
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 257
aanvankelijk PV werd weergegeven. Om duidelijk aan te
geven dat de informatie in het navolgend PV betrekking heeft
op feiten die eerder werden weergegeven in het aanvankelijk
PV heeft het navolgend PV hetzelfde notitienummer als het
aanvankelijk PV, aangevuld met een volgnummer.
5. PROCES-VERBAAL VAN VERHOOR - Een PV van verhoor bevat
een chronologische weergave van het verhoor van
slachtoffers, verdachten of getuigen met betrekking tot het
onderzoek van strafbare feiten. Omdat personen die verhoord
worden bepaalde rechten hebben, dienen deze rechten
expliciet te worden weergegeven. (zie hiervoor ook de module
‘Verhoor’).
6. PRIORITAIR PROCES-VERBAAL - Een prioritair PV verschilt van
een gewoon PV doordat de strafbare feiten die erin worden
vermeld door de prioriteitennota vervolgingsbeleid milieurecht
in het Vlaamse gewest4 als prioritaire misdrijven worden
beschouwd. Aan een prioritair PV kan het parket dus extra
aandacht besteden.
7. PROCES-VERBAAL VAN INLICHTING - Een PV van inlichting
bevat informatie van verbalisanten voor parketmagistraten
over misdrijven waarvoor de verbalisanten in eerste instantie
eigenlijk niet bevoegd zijn, maar die desondanks toch aan het
parket worden meegedeeld. Aan een PV van inlichting kan
daarom nooit een bijzondere bewijswaarde worden gekoppeld.
8. ANDERE PROCESSSEN VERBAAL - Naast de Pv’s in strafzaken
bestaan er tevens verschillende processen-verbaal in
burgerlijke zaken. Deze hebben allen de bedoeling om een
bepaalde situatie of toestand officieel vast te stellen. (vb.
proces-verbaal van oplevering van werken, proces-verbaal
van een vergadering, proces-verbaal van opening van
offertes, proces-verbaal van een stembureau, …)
Verplichting tot
opstellen PV
9. ARTIKEL 29 WETBOEK VAN STRAFVORDERING - Volgens
artikel 29 van het wetboek van strafvordering moeten
verbalisanten elk misdrijf dat zij vaststellen onmiddellijk
overmaken aan de Procureur des Konings. Dit moet echter
niet letterlijk zo begrepen worden dat van ieder misdrijf een
PV moet worden opgesteld. Het is perfect mogelijk dat in de
concrete omstandigheden een aanmaning meer op zijn plaats
is. Deze zienswijze werd door de Vlaamse Hoge Raad voor
Milieuhandhaving (VHRM), met vertegenwoordiging van de
parketten, bevestigd5.
Bewijswaarde 10. BEWIJSWAARDE VAN INLICHTING - In beginsel hebben Pv’s
slechts de waarde van een gewone inlichting, wat betekent
dat een rechter zelfstandig kan oordelen over de
4 Prioriteitennota … zie bijlage
5 Deze nota is te raadplegen op www.vhrm.be
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 258
waarachtigheid van de aangeleverde feitelijke vaststellingen.
11. BEWIJSWAARDE TOT HET TEGENDEEL – Pv’s van boswachters
en natuurinspecteurs met betrekking tot strafbare feiten die
zij binnen hun bevoegdheid hebben vastgesteld genieten
echter van een bewijswaarde tot het tegendeel, op
voorwaarde dat het PV tijdig (dit is binnen de 14 dagen na de
afsluitdatum van het PV) aan de overtreder werd bezorgd. De
bewijswaarde tot het tegendeel betekent dat de rechter
verplicht is om de materiële vaststellingen en bevestigingen
die een verbalisant met eigen ogen heeft vastgesteld voor
waar aan te nemen tenzij het tegendeel bewezen wordt.
12. RELATIEVE NIETIGHEID- De meeste schendingen van
vormvereisten van een proces-verbaal zijn relatief nietig wat
betekent dat een rechter nog steeds een afweging kan maken
om deze nietigheid er door te laten of niet. Deze nietigheden
moeten steeds door de tegenpartij worden ingeroepen. Een
rechter zal deze nietigheid niet ambtshalve kunnen
uitspreken. De meeste vormgebreken tasten de bewijswaarde
van een PV op relatieve wijze aan met als gevolg dat de
vaststellingen van natuurinspecteurs betreffende
milieubeheerrecht hierdoor niet langer de bewijskracht tot het
tegendeel genieten, maar een PV van gewone inlichting.
13. ABSOLUTE NIETIGHEID- De passages in een PV die in strijd
zijn met de regels over het taalgebruik in strafzaken zijn
voorgeschreven ‘op straffe van nietigheid’, met als gevolg dat
deze passages elke bewijskracht verliezen moesten zij niet in
de juiste taal zijn gesteld. Tegenbewijs is niet meer mogelijk.
Een rechter zal deze nietigheid ambtshalve vaststellen.
Deze absolute nietigheid betekent dat deze passages op geen
enkele manier aan de bewijsvoering kunnen deelnemen. Ze
worden als onbestaande beschouwd en uit de debatten
geweerd. (zie hiervoor ook punt 20 TAAL)
Vormvereisten 14. BEVOEGDHEID VERBALISANT - Om als PV geldig te zijn, moet
het zijn opgesteld door een persoon die daartoe bevoegd is
ratione personae, materiae en loci.
Voor de bevoegdheid ratione personae en ratione materiae
betekent dit dat de verbalisant regelmatig aangesteld is voor
de wetgeving die hij mag handhaven en regelmatig in functie
is. Zo zal een PV opgesteld door een verbalisant die op het
ogenblik van de vaststellingen niet de vereiste leeftijd had,
nog geen ambtseed had afgelegd voor de bevoegde overheid
of nog geen goedgekeurd statuut had, principieel nietig zijn.
Hier gaat het echter om een relatieve nietigheid, wat betekent
dat deze niet ambtshalve door de rechter zal worden
ingeroepen.
Het is niet vereist dat de verbalisant automatisch zijn
legitimatiekaart toont of in uniform is als hij verbaliseert. Als
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 259
de overtreder vraagt om de legitimatiekaart te tonen moet die
echter onmiddellijk worden getoond6.
Een verbalisant kan enkel geldig feiten vaststellen in het
gebied waarvoor hij werd aangesteld. Indien hij buiten het
ambtsgebied verbaliseert is de bijzondere bewijswaarde
aangetast. De vaststellingen gelden wel nog als inlichting.
15. SCHRIFTELIJK - Een PV moet geschreven zijn. Het maakt
daarbij niet uit met welke methode het geschreven werd
(eigenhandig geschreven of afgedrukt met een printer). In
principe moet een PV ook niet in een vooraf bepaald sjabloon
worden geschreven. Om enige eenvormigheid binnen de
Vlaamse handhavingsinstanties te promoten heeft de minister
wel bij ministerieel besluit de vorm van een proces-verbaal
bepaald. Dit heeft echter geen enkel gevolg voor de
bewijswaarde. In de praktijk stelt de natuurinspectie
sjablonen ter beschikking die met het ministerieel besluit
overeenstemmen.
Onleesbare gegevens, geschreven tekst tussen de regels,
doorhalingen en verwijzingen worden als ongeschreven
beschouwd.
Het is ook geen vereiste dat een proces-verbaal door de
verbalisant zelf geschreven wordt. Het is voldoende dat het
door hem werd ondertekend.
16. DATUM EN PLAATS - Om het mogelijk te maken de territoriale
bevoegdheid en de regels van de taalwetgeving na te gaan
moet een proces-verbaal de datum en de plaats van
verbaliseren vermelden. Dit is ook van belang om na te gaan
of een bepaalde gedraging op dat ogenblik strafbaar was.
Een vergissing in of het ontbreken van de datum of plaats van
verbaliseren tast de geldigheid van het PV echter niet aan,
maar herleidt de bijzondere bewijswaarde wel tot een
bewijswaarde als inlichting. Eventueel kan een vergissing in
de datum van de vaststelling van het misdrijf wel de rechten
van verdediging schenden.
De afwezigheid van dagtekening mag na de afsluiting van het
proces-verbaal niet hersteld worden.
17. OPSTELTERMIJN - Een PV kan worden opgesteld zolang dat
nuttig is voor het onderzoek. Het heeft echter geen zin om
een PV nog af te sluiten als de feiten al zijn verjaard.
Toch raden wij aan om niet te lang te wachten met het
opstellen van een PV. De feiten zitten immers nog vers in het
geheugen zodat het makkelijker zal zijn om ze weer te geven.
Indien er te lang gewacht wordt met de weergave van de
feiten kan het PV aan bewijskracht inboeten. Ook kunnen de
rechten van verdediging worden geschonden doordat de
vermoedelijke overtreder niet vlug genoeg in de mogelijkheid
werd gesteld om zijn verdediging voor te bereiden.
Een reden te meer om onmiddellijk over te gaan tot het
opstellen van een PV is dat het milieuhandhavingsdecreet een
6 Art. 16.3.9 en 16.5.8 MHD
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 260
bijzondere bewijskracht heeft toegekend aan de vaststellingen
van toezichthouders als het PV binnen de 14 dagen vanaf het
afsluiten ervan aan de vermoedelijke overtreder ter kennis
wordt gebracht.
In dat geval hebben de vaststellingen immers een
bewijskracht tot het tegendeel.
18. IDENTITEIT EN HOEDANIGHEID VAN DE VERBALISANT - Het
PV moet eveneens de naam, de functie en de standplaats van
de verbalisant vermelden omdat men moet kunnen nagaan of
de verbalisant al dan niet binnen zijn bevoegdheid heeft
gehandeld. Het ontbreken van de naam en de hoedanigheid
van de verbalisant brengt niet de nietigheid van het proces-
verbaal met zich mee, maar het zal de akte wel zijn
bijzondere bewijswaarde ontnemen.
19. HANDTEKENING - Het PV moet op straffe van nietigheid
worden ondertekend door de verbalisant. De handtekening is
immers een substantiële vormvereiste. Een niet getekend PV
is geen PV, maar eerder een ontwerp met de bewijswaarde
van een gewone inlichting. Het betreft hier dus een relatieve
nietigheid die moet worden ingeroepen door de vermoedelijke
overtreder. De afwezigheid van handtekening kan na het
afsluiten van het PV niet hersteld worden.
De handtekening van de overtreder is niet vereist voor de
geldigheid van het PV.
Het is ook niet vereist dat een deskundige die meehelpt
(bijvoorbeeld bij de identificatie van vogels) het PV
ondertekent.
Als er meerdere verbalisanten zijn, volstaat de handtekening
van een van hen.
In het geval er met een Officier van Gerechtelijke Politie-
Hulpofficier van de Procureur Des Konings (OGP-HPDK) een
huiszoeking bij heterdaad wordt gedaan moet die OGP-HPDK
het PV naar aanleiding van die huiszoeking mee ondertekenen
en dit om te kunnen controleren of de OGP-HPDK aanwezig
was. (art. 16. Sv.)
20. TAAL- De taal waarin een PV betreffende de opsporing en de
vaststelling van een misdrijf moet worden opgesteld, wordt
geregeld door artikel 11 van de Wet van 15 juni 1935 op het
gebruik der talen in gerechtszaken.
Inbreuken op de taalwetgeving zijn absoluut nietig, aangezien
de voorschriften betreffende taalgebruik van openbare orde
zijn. Deze absolute nietigheid strekt zich uit tot die passages
in het proces-verbaal die niet in overeenstemming zijn met de
taalwetgeving, doordat ze bijvoorbeeld in de verkeerde taal
zijn opgesteld. De passages die wel in de correcte taal staan,
zijn geldig.
De absolute nietigheid betekent dat deze passages op geen
enkele manier aan de bewijsvoering kunnen deelnemen. Ze
worden als onbestaande beschouwd en uit de debatten
geweerd. Een rechter zal deze nietigheid ambtshalve moeten
inroepen.
Concreet betekent dit dat het PV in de taal van het taalgebied
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 261
waar zij het proces-verbaal uittypen moeten worden
opgesteld en dat overtreders als zij dat wensen in hun
moedertaal moeten worden verhoord.
Een overtreder heeft niet het recht om een vertaling van het
PV te verkrijgen als hij daarom vraagt, ook niet als hij in een
faciliteitengemeente woont. Hiertoe moet hij op de griffie van
het parket een verzoek tot vertaling indienen. (art. 22 Taalwet
bestuurszaken)
21. RANDVERMELDINGEN - Onder ‘randvermeldingen’ vallen o.m.
de benaming van de dienst, het nummer van het proces-
verbaal, naam en adres van de persoon tegen wie de
vervolging gericht is, naam en adres van de persoon die de
klacht of de aangifte heeft gedaan, het ten laste gelegde
misdrijf, het notitienummer van de zaak, de datum van de
verzending van het PV aan de bevoegde magistraat, enz…
Dergelijke gegevens hebben in ieder geval geen enkele
bewijswaarde, aangezien zij geen wettelijk deel uitmaken van
het PV. Ze zijn enkel noodzakelijk voor een vlotte
administratieve verwerking van deze akten. Vergissingen in de
randvermeldingen zullen dan ook geen invloed hebben op de
bewijswaarde van het PV.
22. PRO-JUSTITIA EN WAARVAN AKTE - De vermelding ‘Pro
Justitia’ geeft aan dat de akte bestemd is voor justitie en
daarom, i.t.t. andere authentieke akten, vrijgesteld is van
zegel- en registratierecht. Het vermelden ervan is niet op
straffe van nietigheid voorgeschreven.
De slotvermelding ‘Waarvan akte’ is evenmin een
geldigheidsvereiste voor het PV. Beide vermeldingen hebben
geen invloed op de bewijswaarde van het PV.
PV/VV tegen een
vennootschap
23. UITGANGSPUNT- Bij de vaststelling van een overtreding op
een terrein waarop een bedrijf is gevestigd is het noodzakelijk
om de vennootschap zelf als verdachte in het PV te
vermelden. (NV, BVBA, CVBA ….met maatschappelijke zetel te
… met als ondernemingsnummer...) Verder vermeld je in het
PV bij overige inlichtingen hoe die vennootschap is
samengesteld.(Wie de gedelegeerd bestuurders zijn).
24. HANDIGE TOOL- Op de website van de kruispuntbank van
Belgische ondernemingen kan je eenvoudig deze gegevens
achterhalen.
Surf hiervoor naar
http://kbopub.economie.fgov.be/kbopub/zoekwoordenform.ht
ml?lang=nl
Aan de hand van een aantal zoektermen kan je eenvoudig
deze gegevens achterhalen. Achteraan dit handboek vind je
een stappenplan hoe je aan de hand van een voorbeeld te
werk kan gaan.
PV tegen een
overheidsdienst
25. WIE VERMELDEN ALS VERDACHTEN? Wanneer een pv wordt
opgesteld tegen een overheidsdienst, is het uiteraard in eerste
instantie die dienst zelf die vermeld dient te worden en de
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 262
overheid waaronder deze ressorteert, b.v. “VLM” en “Vlaams
Gewest”.
In tweede instantie dienen de strafrechtelijk aansprakelijke(n)
vermeld, zeker in de gevallen waarin de overheid zelf geen
rechtspersoonlijkheid heeft. In het geval van een gemeente
b.v. kan het “College van Burgemeester en Schepenen” niet
worden vervolgd en zal moeten gezocht worden naar de
personen die concreet in dat specifiek dossier aansprakelijk
zijn voor de begane misdrijven. Dit kan de burgemeester zijn,
de bevoegde schepen(e)n, de verantwoordelijke ambtenaar, …
Bij andere diensten zal dit het afdelingshoofd zijn, de
districtsverantwoordelijke, … Dit zal bij aanvang van het
dossier echter niet altijd duidelijk zijn en vereist meestal een
doorgedreven onderzoek. In dit geval kan voorlopig volstaan
worden met b.v. de vermelding “College van Burgemeester en
Schepenen” of “Waterwegen en Zeekanaal NV”.
Personen die louter instaan voor de uitvoering van opdrachten
in ondergeschikt verband vervolgen wij meestal niet, b.v.
werknemers van de groendienst die instaan voor het rooien
van bomen, … (Dit geldt uiteraard niet voor zelfstandige
aannemers e.d.). De vermelding van hun aanwezigheid en
identiteit is wel van belang aangezien zij desgevallend kunnen
verhoord worden als getuige m.o.o het onderzoek naar de
feitelijke beslissingsbevoegdheid.
Praktische
afspraken
26. NOTITIENUMMERS- Bij de opmaak van een nieuw PV zal de
PV-databank vragen om door middel van een code (de
betichtingsaanwijzer) de geschonden regelgeving aan te
geven waarover het PV handelt. Dit zal onderdeel gaan
uitmaken van de unieke code die elk PV verkrijgt. (het
notitienummer).
ANB gebruikt de volgende betichtingsaanwijzers:
41A: smaad
41B: slagen
41C: weerspannigheid
63A: Jacht
63B: Visvangst
63H: fytofarmaceutische producten (pesticiden)
63M: Bosdecreet
63N: Conventie van Washington/bedreigde diersoorten
63O: Mestdecreet
64E: Materialendecreet (sluikstorten, het vroegere
afvalstoffendecreet)
64J: Natuurdecreet met inbegrip van soortenbesluit
66B: ontbossing op basis van de Vlaamse Codex Ruimtelijke
Ordening
80: Onbekend
92: Veldwetboek
Indien de strafbare feiten onder meerdere
betichtingsaanwijzers kunnen vallen moet die
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 263
betichtingsaanwijzer worden gebruikt die overeenstemt met
het zwaarste misdrijf. Bepaalde parketten vragen echter om
bij verschillende soorten misdrijven, waarbij er een ander
notitienummer moet worden gebruikt, voor ieder misdrijf
afzonderlijk een apart PV op te stellen. (bevraag u dus bij uw
parket)
Bij een PV wegens niet naleving van een BM wordt hetzelfde
notitienummer als het aanvankelijk PV gebruikt.
27. BEZORGEN VAN PV’S AAN ANDERE INSTANTIES - In principe
mogen Pv’s niet worden overgemaakt aan andere instanties
dan het openbaar ministerie, tenzij dit wettelijk werd
geregeld.
Zo mogen Pv’s worden overgemaakt aan het AMMC en moet
aan het college van burgemeester en schepenen worden
gemeld dat er een PV werd opgesteld.
Bij besluit werd bepaald dat ook andere handhavingsentiteiten
op de hoogte moeten worden gebracht van schendingen die te
maken kunnen hebben met de regelgeving die zij handhaven.
In de volgende situaties moet een kopie van het PV worden
overgemaakt:
- Pv’s wegens schending van de jachtregelgeving aan de
instanties bevoegd voor de afgifte van het jachtverlof
(arrondissementscommissariaten)
- Pv’s wegens ontbossing aan de afdeling Inspectie van het
Agentschap Inspectie Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en
Onroerend Erfgoed
- Pv’s tegen landbouwers wegens schending van de regels
over de bescherming van vogels en de bescherming van
vegetatie en kleine landschapselementen aan de Afdeling
Markt- en Inkomensbeheer van het Agentschap voor
Landbouw en Visserij
- Pv’s wegens het niet legaal in bezit hebben van fazanten,
aan de provinciale controle-eenheden van het federaal
voedselagentschap
- Pv’s wegens schending van de CITES-wet en haar
uitvoeringsbesluiten, aan de dienst CITES van de federale
overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de
Voedselketen en Leefmilieu
- Pv’s wegens het wijzigen van historisch permanente
graslanden, als ze gelegen zijn in een beschermd landschap,
aan de afdeling Inspectie van het Agentschap Inspectie
Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed.
- Pv’s waarbij er vastgesteld wordt dat er een reliëfwijziging
op terreinen is aangebracht die een schending kunnen
inhouden op het Materialendecreet of het Bodemdecreet aan
het Agentschap Inspectie Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid
en Onroerend Erfgoed
Indien andere instanties (vb. vogelbescherming, de
arrondissementscommissaris, ) informatie willen over een PV
kunnen we hen het notitienummer meedelen zodat ze het PV
kunnen opvragen bij het parket. Er bestaan hiervoor
geëigende regels.
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 264
28. BIJLAGEN EN NAVOLGENDE PV’S AAN OVERTREDER
BEZORGEN ?- Enkel het aanvankelijke PV moet worden
opgestuurd aan de overtreder. Bijlagen, alsook navolgende
Pv’s moeten niet worden opgestuurd.
29. NAVOLGENDE PV’S NAAR AMMC? - Navolgende Pv’s moeten
net zoals de aanvankelijke Pv’s naar het parket worden
gestuurd. In het geval het aanvankelijk PV door het parket
werd doorgestuurd naar AMMC moet een kopie van deze
navolgende Pv’s ook worden overgemaakt aan AMMC zodat zij
op de hoogte zijn van de extra informatie. Indien er tijdens
het onderzoek van AMMC bijkomende informatie à charge of à
décharge7 boven water komt kan dit met een gewone brief
aan AMMC worden meegedeeld.
ZOWEL MILIEUMISDRIJF ALS MILIEU-INBREUK TE AKTEREN- Het
kan zijn dat een overtreder tegelijkertijd zowel milieumisdrijven
als milieu-inbreuken heeft gepleegd. Hoe moet dit worden
geacteerd ? Zowel een PV als een VVV? Enkel een PV of enkel een
VVV? We kunnen 2 situaties onderscheiden.
Enerzijds is het mogelijk dat eenzelfde feit zowel een milieu-
inbreuk als een milieumisdrijf uitmaakt. (vb. een perceel werd
ontbost nadat de voorwaarden van de kapmachtiging niet werden
nageleefd). In dat geval spreken we af om geen VVV op te
stellen, maar in het PV, onder rubriek ‘overige inlichtingen’ ook de
inbreuk te vermelden met de vraag aan de procureur om alles
door te sturen naar AMMC. Een toezichthouder is trouwens niet
verplicht om een VVV op te stellen. Wel is de kans reëel dat
AMMC enkel rekening gaat houden met het milieumisdrijf.
Het kan, anderzijds, ook mogelijk zijn dat eenzelfde overtreder op
1 perceel verschillende feiten heeft gepleegd die elk op zich te
kwalificeren zijn als milieu-inbreuken of milieumisdrijven. Vb.
Een gedeelte van het perceel is ontbost (grond kreeg andere
bestemming) en voor een ander gedeelte is er louter gekapt
zonder kapmachtiging. In dat geval akteer je het milieumisdrijf in
een PV en kan je de milieu-inbreuk in een VVV akteren. In zowel
het PV als het VVV wordt, bij overige inlichtingen, melding
gemaakt van de andere feiten. In een begeleidend schrijven bij
het PV wordt aan de Procureur gesuggereerd om het PV door te
sturen naar AMMC zodat daar alles behandeld kan worden.
Checklist Gaat het om een milieumisdrijf of een milieu-inbreuk?
2. Is het PV gedagtekend en ondertekend?
3. Is de identiteit van de opsteller en diens hoedanigheid en
standplaats weergegeven?
4. Gaat het om een prioritair PV?
5. Is de datum en de plaats van de feiten weergegeven?
6. Zorg ik ervoor dat de overtreder binnen de 14 dagen een kopie
7 Bewijsmiddelen à charge: bewijsmiddelen tegen de verdachte, bewijsmiddelen à décharge: bewijsmiddelen
die in het voordeel zijn van de verdachte
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 265
van het PV ontvangt?
7. Heb ik een melding aan het college van burgemeester en
schepenen gestuurd?
8. Heb ik het ondertekende PV ingescand en toegevoegd in de
handhavingsapplicatie?
9. Heb ik alle PV-gegevens en alle overige data in de
handhavingsapplicatie ingegeven?
10. Heb ik een kopie van het PV bezorgd aan ALV, FAVV…
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 266
Vlaams Ministerie van Leefmilieu, Natuur en Energie AGENTSCHAP VOOR NATUUR EN BOS Provinciale afdeling Tel: Fax: E-mail:
PRO JUSTITIA
Contactpersoon: E-mail: Tel: Ons kenmerk: Intern nummer PV: Registernummer:
Betrokken partijen: Verdachten: Benadeelde: Getuigen:
aan: () Procureur des Konings te: () Parketmagistraat van de politierechtbank te: () dhr/mevr. Onderzoeksrechter te: Dit proces-verbaal werd verzonden op: (datum stempel)
Een kopie werd per aangetekend schrijven met ontvangstbewijs verzonden aan de overtreder op:
Plaats en tijdstip:
(Voor) de celverantwoordelijke Natuurinspectie:
Ten laste gelegd misdrijf:
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 267
Vaststellingen:
Verklaring/Verhoor: Ter plaatse wordt voornoemde overtreder door mij verhoord. Het volledige proces-verbaal van verhoor wordt als bijlage 1 bij dit proces-verbaal gevoegd. Het verhoor verliep rustig en zonder incidenten. Inbeslagnames: Volgende voorwerpen werden in beslag genomen en zullen eerstdaags afgegeven worden ter griffie van de rechtbank te . Verdachte staat alle in beslag genomen materiaal af en vordert niets terug. Herstelmaatregelen door ANB gevraagd aan het parket: Overige inlichtingen: Bijlagen:
1. proces-verbaal van verhoor van verdachte 2. proces-verbaal van toestemming tot huiszoeking van verdachte/partner/inwonende
meerderjarige 3. proces-verbaal van verhoor van getuige 4. proces-verbaal van verhoor van benadeelde 5. proces-verbaal van neerlegging van bewijsstukken ter griffie 6. proces-verbaal van neerlegging van bewijsstukken NIET ter griffie 7. fotodossier 8. tekst overtreden wetsartikel(s) + strafmaat 9.
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 268
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 269
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 270
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 271
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 272
VERSLAG VAN VASTSTELLING
Contactpersoon: Tel: Ons kenmerk: Intern nummer: Registernummer:
Betrokken partijen: Verdachten:
Benadeelde:
Getuigen:
Verzonden aan de afdeling Milieuhandhaving, Milieuschade en Crisisbeheer van het departement Leefmilieu, Natuur en Energie op kopie verzonden aan de overtreder op:
Plaats en tijdstip:
Voor gezien: De celverantwoordelijke Natuurinspectie:
Ten laste gelegde inbreuk:
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 273
Wij, ondergetekende, stellen de volgende inbreuken vast:
Vaststellingen: Verklaring: Er werd geen verklaring afgenomen. Een verklaring kan alsnog gestuurd worden aan AMMC, Koning Albert II Laan 20 bus 8, 1000 Brussel. Overige inlichtingen: Bijlagen:
1. wetsartikelen 2. fotodossier 3. BHBM
Waarvan akte gesloten op
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 274
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 275
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 276
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 277
Enkele schrijftips
Gebruik de
actieve vorm
Fout: Door de voorzitter van de vergadering werd opgemerkt
dat Jan Janssens al voor de derde keer afwezig is.
Juist: De voorzitter van de vergadering merkte op dat Jan
Janssens al voor de derde keer afwezig is.
Vermijd lange
zinnen
Fout: Wij betreuren het natuurlijk dat u tijdens deze werken
zal worden geconfronteerd met ongemakken als een moeilijke
bereikbaarheid van uw woning of eventueel slijk en plassen bij
slecht weer wat niet te vermijden is en net daarom zullen wij
alles in het werk stellen om de werken uit te voeren volgens
de timing zoals die reeds vroeger is meegedeeld.
Juist: Wij betreuren het dat u tijdens de werken uw woning
moeilijk zal kunnen bereiken en dat u bij slecht weer last kan
hebben van plassen en slijk. Dit is echter niet te vermijden.
Daarom zullen wij alles in het werk stellen om de werken uit
te voeren volgens de timing zoals die reeds vroeger is
meegedeeld.
Hanteer een
verzorgde
spreektaal
Fout: Uw schrijven van 15 februari, gericht aan onze
technische dienst, heeft onze aandacht weerhouden.
Juist: Wij hebben uw brief van 15 februari aan onze
technische dienst aandachtig gelezen.
Voor zelfstudie Vraag
Wat zijn de verschillen tussen een pv en een vv?
Antwoord:
Het antwoord moet minstens volgende elementen bevatten:
PV
milieumisdrijven
naar het parket
naar AMMC
VV
milieu-inbreuken
naar AMMC van LNE
enkel door wettelijk bevoegde toezichthouders
geen bijzondere bewijswaarde tot het tegendeel
Vraag
Je betrapt een sluikstorter op heterdaad in het bos waar je bent
aangesteld, je bent echter niet in uniform. kan je de overtreder
een PV schrijven?
Antwoord:
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 278
Je bent in het gebied waar je bent aangesteld, je hoeft niet in
uniform te zijn om PV te schrijven. Je moet wel je legitimatiekaart
kunnen tonen.
Vraag
Je betrapt een sluikstorter op heterdaad in het bos waar je bent
aangesteld, je bent echter niet in uniform. Moet je de overtreder
een PV schrijven?
Antwoord:
In concrete omstandigheden kan de verbalisant oordelen dat een
aanmaning meer op zijn plaats is.
Vraag
Moet de rechter rekening houden met de inhoud van het PV?
Leidt de inhoud van een PV dat volgens alle vormvereisten is
opgesteld automatisch tot een veroordeling door de rechter?
Antwoord:
Nee, een PV heeft slechts de bewijswaarde van een gewone
inlichting. De rechter oordeelt zelfstandig over de waarachtigheid
van de aangeleverde feitelijke vaststellingen. (Een van de twee
elementen moet voorkomen)
Vraag
Mag de rechter rekening houden met een PV dat niet volgens de
vormvereisten is opgesteld?
Antwoord:
Ja, behalve met de passages die in strijd zijn met de regels over
het taalgebruik die zijn voorgeschreven 'op straffe van nietigheid’.
Vraag
Inzake welke 3 elementen moet de verbalisant bevoegd zijn om
een geldig PV te kunnen opstellen?
Antwoord:
Als persoon regelmatig aangesteld zijn (ratione personae), over
de materie verbaliseren waarvoor je bevoegd bent (ratione
materiae) en op de plaats zijn waar je bent aangesteld (ratione
loci). (Alle drie de elementen moeten voorkomen, niet
noodzakelijk de latijnse termen.)
Vraag
Je bent advocaat van een milieuovertreder en een PV van een
bevoegd boswachter wordt gebruikt tegen haar. Het PV is echter
niet ondertekend door die boswachter. Wat doe je ter verdediging
van je cliënte? + welk gevolg heeft het?
Antwoord: relatieve nietigheid inroepen, de rechter doet dat niet
automatisch. Door de relatieve nietigheid in te roepen vervalt de
‘bewijskracht tot het tegendeel’ en wordt het een PV van gewone
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 279
inlichting.
Vraag
Kan je een PV uitschrijven aan het college van burgemeester en
schepenen?
Antwoord:
In eerste instantie wel, als je niet weet wie in dat specifiek
dossier aansprakelijk is voor de begane misdrijven. In tweede
instantie zal moeten gezocht worden naar de persoon die
aansprakelijk is voor de begane misdrijven. (Beide elementen
moeten voorkomen in het antwoord.)
Vraag
Welk van de schrijftips uit de syllabus treedt de opsteller van
deze tekst met de voeten?
Wij, ondergetekende, boswachter Peeters Evarist, toezichthouder
van het Broekbos voor het Agentschap van Natuur en Bos te
Limburg en drager van mijn uniform en in het bezit van mijn
legitimatiekaart, stelden vast dat de genaamde Janssen Jos met
zijn zwarte hond van het ras basset die hij niet had aangelijnd op
15 februari 2016 buiten de afgebakende wandelwegen in het
Broekbos aldaar aan het wandelen was.
Antwoord:
gebruik van lange zinnen en verzorgde spreektaal.
Communicatieve vaardigheden voor boswachters 280
Natuurwetgeving voor boswachters 281
Natuurwetgeving
voor de boswachter
Natuurwetgeving voor boswachters 282
Natuurwetgeving voor boswachters
Boswachters, taken en relatie met wetgeving
In de eerste plaats staan boswachters in voor het beheer van de eigen terreinen van het
Agentschap voor Natuur en Bos (de ‘natuurdomeinen’). De boswachter zorgt hierbij voor
de correcte uitvoering en opvolging van beheerplannen, inrichtings- en
beheermaatregelen.
Een ander belangrijk aspect van de taak als boswachter is het opvolgen van
overeenkomsten die het ANB met diverse gebruikers afsluit.
In het geval van inrichtings- of beheermaatregelen staan de afspraken en
voorwaarden beschreven in een bestek waarop aannemers kunnen
intekenen middels een offerte. Wordt de opdracht gegund dan voert de
aannemer de werken conform de voorwaarden en afspraken uit.
Bij houtverkoop en exploitatie sluit het ANB een verkoopovereenkomst af
met de houtkoper. De overeenkomst vermeldt de algemene en bijzondere
verkoopsvoorwaarden die aan de houtkoper en exploitant worden
opgelegd.
In een aantal gevallen sluit het ANB in het kader van het beheer van
natuurterreinen een gebruiksovereenkomst af met bepaalde
landgebruikers. Hierin worden eveneens afspraken en voorwaarden
opgenomen.
De boswachter ziet er op toe dat de voorwaarden niet geschonden en de afspraken naar
behoren uitgevoerd worden. Ook hiervoor is het van groot belang dat hij/zij de geldende
wetgeving onder de knie heeft.
Naast het uitvoeren en opvolgen van de ecologische functie (beheerplan en inrichtings-
en beheermaatregelen) en de economische functie (houtverkoop en exploitatie) is een
bijzondere rol weggelegd voor boswachters bij het opvolgen en uitvoeren van de sociale
functie van natuurterreinen. De boswachter is als man of vrouw op het terrein het
aanspreekpunt voor bezoekers en recreanten en kan optreden als de
toegankelijkheidsregels overtreden worden. Als toezichthouders handhaven ze de
natuurbehoudswetgeving binnen de domeinen van het ANB.
De natuurbehoudswetgeving onder de knie hebben, is dus essentieel voor de job van
boswachter!
In deze cursus gaan we dieper in op de rol en mogelijkheden van boswachters bij het
vervullen van de boswachterstaken. Deze taken dragen bij aan de realisatie van de drie
basisfuncties (ecologisch, economisch en sociaal) van natuurterreinen.
Natuurwetgeving voor boswachters 283
Ecologische functie: uitvoering natuurbeheer(plan), inrichtings- en beheermaatregelen en concessies
Boswachters staan in voor de uitvoering van het natuurbeheerplan, de opvolging van
aanbestede werken zoals inrichtings- en beheermaatregelen in natuurterreinen en de
opvolging van gebruiksovereenkomsten. Ze letten er op dat de maatregelen en
overeenkomsten uitgevoerd worden conform de wetgeving en met zo weinig mogelijk
schade aan de natuur. Bovendien volgt de boswachter ook nauwgezet op of de
maatregelen uitgevoerd worden zoals in het beheerplan of de overeenkomst (het bestek
en de offerte, de gebruiksovereenkomst) opgegeven werd. Als formele adviesverlener
geeft hij input voor kapmachtigingen, activiteiten en evenementen in en rond eigen
domeinen en bij kapmachtigingen voor openbare besturen.
Van de boswachter wordt dus verwacht dat hij of zij de natuurwetgeving onder de knie
heeft en handelt conform de bepalingen die daarin vermeld staan. Daarom overlopen we
in wat volgt nog eens kort de uitgangspunten en basisprincipes van het Vlaamse
natuurbeleid. Voor een beknopt maar volledig overzicht verwijzen we naar de cursus
‘natuurwetgeving’ uit de basisopleiding natuurmanagement. Vervolgens gaan we dieper
in op de taken die een boswachter heeft bij het uitvoeren en opvolgen van beheer- en
inrichtingsmaatregelen al dan niet opgenomen in een beheerplan.
Horizontale maatregelen: stand-still, zorgplicht, ecologische compensatie en schade vermijden
Het Vlaamse natuurbeleid wil het natuurlijke milieu beschermen, ontwikkelen, beheren
en herstellen. Het stand-still principe is hierbij het uitgangspunt. Dit houdt in dat de
kwaliteit en de kwantiteit van de natuur in Vlaanderen er niet mag op achteruit gaan.
Twee instrumenten ondersteunen het beginsel:
Zorgplicht: iedereen moet zorg dragen voor de natuur zodat er geen vermijdbare
schade aan toegebracht wordt. Als dit niet mogelijk is, dient de schade herstelt te
worden.
Ecologische compensatie: als schade onvermijdbaar is moet ze gecompenseerd
worden.
Uit die principes volgt het integratiebeginsel (Art.16 Natuurdecreet). Dit stelt dat
alle overheidsbeslissingen onderzocht moeten worden op hun effecten voor het milieu en
dat bij vergunningsplichtige activiteiten vermijdbare schade vermeden moet worden.
Vermijdbare schade vermijden kan een bevoegde overheid door:
de vergunning of toestemming te weigeren
redelijkerwijze voorwaarden op te leggen om de schade te voorkomen, te
beperken of, indien dit niet mogelijk is, te herstellen.
Natuurwetgeving voor boswachters 284
Bovenstaande suggereert dat vermijdbare schade aan natuur altijd te vermijden is, door
de vergunning of toestemming te weigeren. Maar dan kan niets meer toegestaan worden
en valt het maatschappelijke leven stil. Af en toe zal dus een activiteit vergund worden
die schade aan de natuur toe brengt. Maar de overheid heeft de mogelijkheid om
voorwaarden op te leggen. Het integratiebeginsel moet in die zin begrepen worden dat,
als voor een bepaalde voor de natuur schadelijke handeling een alternatief bestaat dat
geen of minder schade veroorzaakt, de overheid steeds dit alternatief moet opleggen (via
vergunningsvoorwaarden). Als zou blijken dat de aanvrager niet bereid is om de aldus
opgelegde maatregelen toe te passen, dan moet de vergunning geweigerd worden.
Om als vergunningverlener in het oog te kunnen houden of geplande werken geen
vermijdbare schade aan de natuur toebrengen, stelt de aanvrager van de vergunning een
beschrijvende nota op die hij samen met de aanvraag indient. Aan de hand van deze
nota, bijkomende informatie (biologische waarderingskaart,..) en eventueel een
plaatsbezoek maakt de vergunningverlener een afweging. Dat is de natuurtoets.
Onthoud:
De zorgplicht geldt voor iedereen (zowel natuurlijke, privaatrechtelijke personen als
overheden) die handelingen verricht - of er de opdracht toe geeft - waardoor schade aan
de natuur kan ontstaan.
Een boswachter kan ingrijpen als de zorgplicht overtreden wordt. Het niet naleven van de
zorgplicht is immers strafrechtelijk sanctioneerbaar (vaak in combinatie met andere
inbreuken).
Als formele adviesverlener (bij o.a. kapmachtigingen en activiteiten) schrijft de
boswachter een advies dat rekening houdt met de zorgplicht. Vermijdbare schade moet
vermeden worden! Is dit niet mogelijk dan legt de boswachter voorwaarden op om
schade te voorkomen, te beperken of te herstellen.
Gebiedsgericht beleid
Naast de horizontale maatregelen zoals zorgplicht en integratiebeginsel, voorziet het
Natuur- en Bosdecreet ook in een aantal maatregelen en reglementaire bepalingen die
van toepassing zijn in bepaalde gebieden/zones (gebiedsgericht beleid). Zo regelt het
Bosdecreet alle activiteiten in bossen en bosreservaten (zie verder) terwijl het
Natuurdecreet onderscheid maakt tussen het Vlaamse Ecologisch Netwerk (VEN),
Natuurreservaten, Speciale Beschermingszones afgebakend in het kader van Natura
2000 (SBZ) en natuurreservaten. Buiten deze gebieden wordt natuur uiteraard ook
beschermd. Bovendien vult het soortgericht natuurbeleid het gebiedsgericht beleid aan
en beschermt het de beschermde soorten waar die ook in Vlaanderen voorkomen.
Zoals aangehaald in het basistraject is ANB bezig met de integratie van het Bos- en
Natuurdecreet. Een eerste belangrijke kaap is hierin genomen. Het onderscheid tussen
beboste terreinen, terreinen met open natuur, parken, … vervalt en wordt vervangen
door het begrip ‘natuurterrein’. De eerste stap in het integratietraject maakt het
Natuurwetgeving voor boswachters 285
mogelijk om voor natuur(terreinen) een natuurbeheerplan op te maken gestoeld op het
principe van de multifunctionaliteit van natuur. De effectieve bescherming van natuur
wordt voorlopig nog geregeld volgens de regels van het Bosdecreet voor wat bossen
betreft en de regels uit het Natuurdecreet voor wat de andere natuur dan bossen betreft.
Op het einde van de rit zal er één overkoepelend Natuurdecreet bestaan met alle regels
en bepalingen ter bescherming van de natuur (bossen inclusief). Aan die verdere
integratie wordt voorlopig nog hard gewerkt.
Bepalingen in het VEN: de VEN-verboden
In het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) is natuur hoofdfunctie. VEN-gebieden zijn
evenwel geen natuurreservaten. Het Natuurdecreet reikt een aantal instrumenten aan
opdat overheden de natuurwaarden binnen VEN zouden kunnen beschermen. Zoals bv.
art.18 van het Natuurdecreet dat stelt dat administratieve overheden in VEN een
waterhuishouding voeren die gericht is op het duurzaam ecologisch functioneren van
waterlopen. In het bijzonder worden hierbij beoogd: het terugdringen van de risico's op
verdroging, het herstel van verdroogde natuurgebieden en het beheer van de waterlopen
gericht op het behoud en herstel van de natuurwaarden, zonder dat dit disproportionele
gevolgen heeft voor de gebieden buiten het VEN. Voor alle grondgebruikers geldt binnen
VEN dat het gebruik van meststoffen wordt geregeld volgens het Mestdecreet.
Bovendien zijn volgende activiteiten verboden in VEN (uitgezonderd algemene of
individuele ontheffing):
- bestrijdingsmiddelen te gebruiken (maar dit verbod geldt niet voor percelen van
landbouwbedrijven die een ontheffing op het verbod van bemesting hebben in
bos-, natuur- en natuurontwikkelingsgebieden en natuurgebieden met
wetenschappelijke waarde alsook voor een aantal andere percelen waarnaar wordt
verwezen in het Mestdecreet. In het kort betekent dit: als je mag bemesten dan
mag je ook bestrijdingsmiddelen gebruiken).
- de vegetatie te wijzigen, met inbegrip van meerjarige cultuurgewassen of van
kleine landschapselementen, behalve indien in toepassing van een goedgekeurd
bosbeheerplan.
- het reliëf van de bodem te wijzigen. Reliëfwijziging is in bepaalde gevallen
onderworpen aan een omgevingsvergunning. In het VEN gaat het om elke, ook de
geringste, reliëfwijziging;
- werkzaamheden uit te voeren die rechtstreeks of onrechtstreeks het
grondwaterpeil verlagen, alsook maatregelen die de bestaande ont- en afwatering
versterken. Het gaat om het ontwateren of inbuizen van bron- en kwelzones; het
inbuizen van beken en rivieren, sloten, grachten en greppels; het aanleggen van
overstorten; het irrigeren van een goed. Ont- en afwateringen en irrigaties, die
reeds bestaan op het ogenblik van afbakening, kunnen behouden blijven en
onderhouden worden, in de mate dat ze in de speciale beschermingszones geen
oorzaak zijn van een verslechtering van de natuurkwaliteit en het natuurlijk milieu
of van een betekenisvolle verstoring van een soort of binnen het VEN geen
onvermijdbare en onherstelbare schade aan de natuur veroorzaken. Het is
Natuurwetgeving voor boswachters 286
verboden om overstorten aan te leggen in de speciale beschermingszones
aangeduid voor een vissoort uit bijlage II van het Natuurdecreet;
- de structuur van de waterlopen te wijzigen.
Het Maatregelenbesluit (een uitvoeringsbesluit van het Natuurdecreet: BVR van 21
november 2003 houdende maatregelen voor de uitvoering van het gebiedsgerichte
natuurbeleid) voegt daar nog aan toe (is dus verboden in VEN):
- het kunstmatig zaaien, aanplanten of op elke andere wijze introduceren van niet-
inheemse planten, inclusief bomen en struiken, uitgezonderd:
indien voorzien in een goedgekeurd beheerplan;
indien het cultuurgewassen op cultuurgronden betreft;
indien het laanbeplantingen met populieren betreft;
indien het hoogstamboomgaarden betreft;
omwille van specifieke cultuurhistorische redenen.
- bij het beheer van bossen af te wijken van de criteria voor geïntegreerd natuur
beheer uitgezonderd indien voorzien in een goedgekeurd natuurbeheerplan;
- het scheuren van permanent grasland (te onderscheiden van historisch
permanent grasland! Een permanent grasland is een cultuurgrond die minimum
vier jaar ononderbroken grasland is);
- strandvisserij te beoefenen met behulp van warrelnetten.
Vermijden van onherstelbare schade in VEN
Art.16 van het Natuurdecreet, dat het integratiebeginsel vastlegt, bevat het principe van
het vermijden van vermijdbare schade. Dit moet gelezen worden als het vermijden van
schade wanneer niet of minder schadelijke alternatieven voorhanden zijn. Maar
onvermijdbare schade (de schade die sowieso gebeurt, ook al kiest men voor het minst
schadelijke alternatief) is dus wel mogelijk! In het VEN wordt echter een verstrenging
ingevoerd: onvermijdbare maar tevens onherstelbare schade mag in principe niet in het
VEN worden toegestaan.
Wat is onvermijdbare en tevens onherstelbare schade?
Wanneer een weg doorheen een bos moet worden getrokken, brengt dit onvermijdbare
schade mee die tevens onherstelbaar is. Zolang de weg er is, blijft het bos weg. Anders
is het wanneer een ondergrondse pijpleiding moet worden aangelegd in niet kwetsbare
bodems. De aanleg veroorzaakt onvermijdbare schade, maar die kan grotendeels worden
hersteld. Na enkele jaren is het aan de vegetatie vaak niet meer te zien dat er een
ondergrondse pijpleiding ligt.
Natuurwetgeving voor boswachters 287
Figuur 1 Een weg door een bos, onvermijdbaar en onherstelbaar
Figuur 2 aanleg ondergrondse pijpleiding, onvermijdbaar maar herstelbaar
© Sander Van Daele
De overheid mag geen toestemming of vergunning verlenen voor een activiteit die
onvermijdbare en onherstelbare schade aan de natuur in het VEN kan veroorzaken.
Aangezien heel wat handelingen in het VEN in principe al verboden zijn, zal ANB bij een
Natuurwetgeving voor boswachters 288
vraag tot ontheffing van het verbod moeten nagaan of er sprake is van onvermijdbare en
onherstelbare schade. Als dit het geval is, kan geen individuele ontheffing verleend
worden maar kan eventueel een afwijkingsprocedure op grond van art.26bis§3 opgestart
worden.
Concreet weet je als boswachter dat heel wat activiteiten verboden zijn in de
natuurterreinen die tot het VEN behoren. Ook is onvermijdbare en onherstelbare schade
toebrengen aan de natuurwaarden in VEN verboden.
Algemene en individuele ontheffing is mogelijk en in uitzonderlijke gevallen kan een
afwijkingsprocedure gevolgd worden om de activiteiten toch te laten plaatsvinden.
Speciale beschermingszones: natuurvergunningsplicht
Lidstaten van de EU zijn verplicht om alle maatregelen te nemen die nodig zijn om de
Europese natuurdoelen te halen. Bovendien moeten ze beschermingsmaatregelen nemen
om het verlies aan natuurkwaliteit binnen SBZ tegen te gaan en om een betekenisvolle
aantasting van die natuurwaarden te vermijden. Om dit te kunnen opvolgen is een
natuurvergunning verplicht binnen de speciale beschermingszones. Voor elke andere
vergunning is een advies van ANB-AVES vereist.
Concreet weet je als boswachter dat in Natura2000 gebieden (de SBZ’s) belangrijke
Europese en regionaal belangrijke natuurdoelen gehaald moeten worden. Het is evenwel
niet de bedoeling om alle activiteiten te verbieden binnen SBZ. De effecten van
activiteiten (die zowel binnen als buiten SBZ plaatsvinden) die een negatief effect kunnen
hebben op het halen van de natuurdoelen binnen SBZ moeten ingeschat worden. Dit
gebeurt via een ‘passende beoordeling’. Iedere mogelijke betekenisvolle verstoring van
de natuurwaarden binnen SBZ moet vermeden worden. Daar ziet de overheid op toe
door het opleggen van voorwaarden bij een vergunning of het weigeren van het verlenen
van de vergunning.
Bovendien geldt binnen SBZ de natuurvergunningsplicht: activiteiten, die geen
betekenisvolle verstoring veroorzaken, zijn er niet verboden maar worden onderworpen
aan het bekomen van een natuurvergunning (en passende beoordeling indien nodig).
Reservaten
Met de integratie van Bos- en Natuurdecreet werd het onderscheid tussen bos- en
natuurreservaten opgeheven. Alle terreinen waar de hoogste natuurkwaliteit nagestreefd
wordt (ambitieniveau 3, ‘type 3 terreinen’) die een goedgekeurd natuurbeheerplan
hebben en die een lange-termijn-engagement onder de vorm van een openbare
erfdienstbaarheid aangaan met de overheid, kunnen voorts erkend worden als
natuurreservaat (ambitieniveau 4, ‘type 4 terreinen’). Om erkend te worden moet het
terrein aan een aantal voorwaarden voldoen. Let wel, het is de bedoeling dat de
bestaande natuurreservaten hun statuut blijven behouden.
Natuurwetgeving voor boswachters 289
Binnen de reservaten worden een aantal activiteiten verboden (behoudens ontheffing
in een beheerplan, art35 Natuurdecreet):
- individuele of groepssporten te beoefenen;
- gemotoriseerde voertuigen te gebruiken of achter te laten tenzij die nodig zijn
voor het beheer en de bewaking van het reservaat of voor de hulp aan personen
in nood;
- keten, loodsen, tenten of andere constructies te plaatsen, zelfs tijdelijk;
- de rust te verstoren of reclame te maken op welke wijze ook;
- in het wild levende diersoorten opzettelijk te verstoren, vooral tijdens de perioden
van voortplanting, afhankelijkheid van de jongen of overwintering en trek; ze
opzettelijk te vangen of te doden; hun eieren opzettelijk te rapen of te vernielen
of hun nesten, voortplantingsplaatsen of rust- en schuilplaatsen te vernielen of te
beschadigen;
- planten opzettelijk te plukken, te verzamelen, af te snijden, te ontwortelen of te
vernielen of planten of vegetatie op welke wijze ook te beschadigen of te
vernietigen;
- opgravingen, boringen, grondwerkzaamheden of exploitatie van materialen te
verrichten, welk werk ook uit te voeren dat de aard van de grond, het uitzicht van
het terrein, de bronnen en het hydrografisch net zou kunnen wijzigen, boven- of
ondergrondse leidingen te leggen en reclameborden en aanplakbrieven te
plaatsen;
- vuur te maken en afval te storten;
- pesticiden te gebruiken;
- meststoffen te gebruiken, met uitzondering van de natuurlijke uitscheiding als
gevolg van extensieve begrazing;
- het waterpeil te wijzigen en op kunstmatige wijze water te lozen;
- het terrein op geringe hoogte te overvliegen of er te landen met vliegtuigen,
helikopters, luchtballons en andere luchtvaartuigen van om het even welke aard.
Deze maatregelen kunnen evenwel geen erfdienstbaarheden opleggen op de omliggende
gebieden en de Vlaamse regering kan om redenen van natuurbehoud bijkomende
algemene maatregelen treffen voor natuurreservaten.
Concreet weet je als boswachter dat de natuurreservaten de natuurterreinen zijn met de
hoogste ecologische waarde (‘onze groene kroonjuwelen’). Heel wat activiteiten zijn er
verboden. Het beheer van natuurreservaten en de beheeractiviteiten zijn vastgelegd in
een natuurbeheerplan.
Maatregelen om de natuur te beschermen buiten VEN, SBZ en reservaten
Buiten de beschermde gebieden geldt de natuurvergunningsplicht voor wijzigingen aan
vegetaties en kleine landschapselementen. De vergunningsplicht geldt enkel voor
bepaalde activiteiten of wijzigingen en dat enkel in bepaalde ruimtelijke bestemmingen
en zones zoals de SBZ’s en Ramsargebieden.
Natuurwetgeving voor boswachters 290
De regelgeving is terug te vinden in het BVR van 23 juli 1998 tot vaststelling van nadere
regels ter uitvoering van het Decreet van 21 oktober 1997 (…) waarvan het hoofdstuk
over de wijzigingen volledig herschreven is in 2009. Hierbij werden een aantal
vereenvoudigen doorgevoerd. Omzendbrief LNW/98/01 beschrijft de complexe materie in
detail.
Meer informatie vind je op ecopedia: https://www.ecopedia.be/traject/natuurwetgeving
Concreet onthoud je als boswachter dat activiteiten die de natuur of natuurelementen
wijzigen natuurvergunningsplichtig kunnen zijn. Als die activiteiten opgenomen zijn in het
goedgekeurde natuurbeheerplan of een machtiging afgeleverd op basis van het
Bosdecreet dan is de natuurvergunning niet nodig.
Bovendien werd er een vereenvoudiging ingevoerd voor omgevingsvergunningsplichtige
activiteiten die ook natuurvergunningsplichtig zijn: bij dergelijke activiteiten volstaat het
advies van ANB als natuurvergunning.
Natuurbeheerplannen
De integratie van het Bos- en Natuurdecreet gaf het startschot aan het nieuwe
natuurbeheerplan. Meer hierover vind je in het hoofdstuk over natuurbeheerplannen.
Hier geven we nog even mee dat de opmaak van een natuurbeheerplan vrijblijvend is.
Enkel voor de terreinen beheerd door het Agentschap voor Natuur en Bos en openbare
besturen die engagementen genomen hebben voor de realisatie van de
instandhoudingsdoelstellingen (natuurdoelen) wordt de opmaak van een
natuurbeheerplan verplicht gesteld.
De goedkeuring van het natuurbeheerplan houdt voor de beheerder van het terrein wel
een verbintenis in tot de uitvoering en realisatie van het plan, met zijn doelen en zijn
maatregelen. Ook voor opeenvolgende beheerders blijft het natuurbeheerplan bindend.
Wordt een natuurbeheerplan niet naar behoren uitgevoerd dan kan het opgeheven
worden. Wenst een beheerder zijn of haar beheerplan niet verder te zetten, dan kan een
verzoek tot opheffing van het beheerplan ingediend worden. Bij de opheffing van het
beheerplan worden subsidies stopgezet en teruggevorderd in relatie tot de niet-realisatie
van de vooropgestelde doelen. In bepaalde gevallen kan het beheer van het terrein te
belangrijk zijn voor het behalen van de natuurdoelen (IHD). In dat geval kan het ANB het
beheer van het natuurterrein overnemen voor de resterende looptijd van het beheerplan.
De boswachter staat in voor de correcte en tijdige uitvoering van de maatregelen
opgenomen in de goedgekeurde natuurbeheerplannen van natuurdomeinen.
Maar vooraleer het beheerplan goedgekeurd wordt, heeft de boswachter een belangrijke
inbreng in de opmaak ervan. Als persoon met de meeste terreinkennis en voeling met
een bepaald natuurterrein, helpt de boswachter bij het uitwerken van de globale visie en
het invullen van de drie hoofdfuncties, het uitvoeren van inventarisaties en het bepalen
Natuurwetgeving voor boswachters 291
van de beheerdoelen en de maatregelen die daartoe moeten leiden. Kortom, de
boswachter levert de essentiële input om het beheerplan te kunnen opstellen.
Na goedkeuring van het beheerplan staat de boswachter in voor de uitvoering van het
beheer en helpt zo mee aan de realisatie van de doelstellingen.
Waar nodig signaleert de boswachter problemen en eventuele bijsturingen. Hij staat dus
in voor de opvolging en het uitvoeren van de basismonitoring. Het kan voorkomen dat er
wijzigingen aan het beheerplan moeten doorgevoerd worden. Hiervoor is een speciale
procedure voorzien in de wetgeving.
Opvolgen inrichtings- en beheerwerken
Grootschalige, éénmalige inrichtingswerken worden vaak uitbesteed. Hierbij schrijft ANB
een bestek uit over de aan te besteden werken en dienen aannemers offertes in. ANB
duidt per bestek een leidend ambtenaar aan. Hij/zij is verantwoordelijk voor de correcte
en tijdige uitvoering van de werken.
Naast bovenstaande werken worden heel wat ingrepen en werken op regelmatige basis
uitgevoerd met een raamovereenkomst. Dit is een overheidsopdracht waarbij gewerkt
wordt met verschillende aparte, kleine opdrachten: “afroepen”. De input van de
boswachter is hierbij noodzakelijk.
Kleinere werken, leveringen of diensten worden vaak ook besteld d.m.v. “bestelbonnen”.
De prijsvragen worden hierbij door de boswachter zelf georganiseerd.
Bij de diverse aanbestedingen speelt de boswachter een belangrijke rol:
- bij het uitschrijven van de opdracht, geeft de boswachter gedetailleerde input
over de gewenste werkzaamheden;
- na aanbesteding van de werken, volgt de boswachter de correcte en tijdige
uitvoering van de werken op: hij/zij is aanwezig bij het startoverleg en de
verschillende momenten van evaluatie. De boswachter staat uiteraard in nauw
contact met de leidend ambtenaar en seint eventuele problemen tijdig door.
Concreet zal de rol van de boswachter bij de verschillende stappen de volgende zijn:
Opmaak bestek De boswachter geeft concreet, duidelijk en gedetailleerd de noden
aan. Hij/zij maakt indien gewenst plannetjes op of tekent
schetsen uit. Hierbij worden toegangswegen naar werklocaties
duidelijk aangegeven, adressen opgegeven en aanpalende straten
geïdentificeerd. Een noordpijl en schaal zijn handig.
Stapelplaatsen, depots, plaatsen waar werfketen mogen komen
Natuurwetgeving voor boswachters 292
worden duidelijk gemarkeerd.
Indien van toepassing wordt de bodemgesteldheid beschreven.
De boswachter schat in hoeveel tijd de aannemer nodig zal
hebben en geeft de beste periode voor de uitvoering van de
werken aan (rekening houdend met o.a. schoontijd,
weeromstandigheden, bodemgesteldheid).
Tijdens
publicatiefase tot
opening van de
offertes
De boswachter neemt de technische bepalingen uit het bestek
grondig door en bestudeert de eventueel bijgevoegde
tekeningen/plannen.
Bij telefonische en andere vragen over het bestek verwijst de
boswachter door naar de leidend ambtenaar van het bestek.
In bepaalde gevallen is voorafgaandelijk terreinbezoek
aangeraden of zelfs verplicht. De inschrijver moet dan ruim voor
de indieningsdatum van de offertes een afspraak maken. Dit geeft
zowel de boswachter voldoende ruimte om in te plannen, als de
aannemer voldoende ruimte om zijn offerte op te maken.
De boswachter en leidend ambtenaar zijn aanwezig bij het
plaatsbezoek. De boswachter heeft het bestek bij zich. Bij
plaatsbezoek wordt het "Attest van plaatsbezoek" volledig
ingevuld. Inschrijvers denken hier niet altijd aan, dus heeft de
boswachter best een blanco attest bij zich. De inschrijver zal dit
ondertekende attest van plaatsbezoek bij zijn offerte moeten
voegen.
Na de gunning /
voorbereiding van
de uitvoeringsfase
De boswachter heeft steeds een versie van het bestek bij.
Opnieuw neemt de boswachter de technische bepalingen uit het
bestek grondig door en bestudeert de eventueel bijgevoegde
tekeningen/plannen.
Indien een startvergadering georganiseerd worden, dan is de
boswachter hierbij aanwezig.
De boswachter gaat na of het dagboek der werken en de
verletstaat (indien opgedragen) is aangemaakt en wordt
bijgehouden. Wettelijk is dit de taak van de leidend ambtenaar.
Aangezien de leidend ambtenaar zelden op het terrein aanwezig is
en ook de boswachter niet elke dag op de werf langs komt, houdt
de aannemer het dagboek der werken bij en vult het dagelijks in.
De boswachter noteert opmerkingen tijdens werfbezoeken. Bij
kleine opdrachten ondertekent de boswachter de dagbladen, bij
Natuurwetgeving voor boswachters 293
grotere werken doet de leidend ambtenaar dit.
De boswachter gaat na of het werfinfobord/werfkeet/… op tijd en
juist geplaatst wordt. Meestal wordt opgedragen om deze
elementen enkele dagen voor de feitelijke aanvang te plaatsen.
Bij RAAMOVEREENKOMST (zoals bv. voor beheerwerken,
maaiwerken, begrazing, …) bereidt de boswachter het dienstbevel
of de “afroep” voor.
Tijdens de
uitvoering
De boswachter wijst de aannemer duidelijk op de
uitvoeringsmodaliteiten (bestek) als hij/zij fouten merkt en er
geen discussie of andere interpretatie mogelijk is.
De boswachter neemt contact op met regiobeheerder en leidend
ambtenaar bij de minste twijfel :
* als hij/zij denkt dat de uitvoerder echt zijn boekje te buiten
gaat;
* als hij/zij vaststelt dat de elementaire veiligheidsmaatregelen
niet gerespecteerd worden.
De boswachter volgt de werken nauwgezet op en rapporteert
regelmatig aan de leidend ambtenaar. Zo geeft hij/zij de exacte
startdatum van de werken door via mail aan de leidend
ambtenaar. Tip: houd als boswachter zelf een boekje bij met
gewerkte dagen, weerverlet en belangrijke notities.
De boswachter neemt deel aan de werfvergaderingen en kijkt het
dagboek der werken en de verletstaat (indien van toepassing)
geregeld na.
Zie ‘case’.
Indien gemeten volume/gewicht/aantal van belang is, dan
verzamelt de boswachter kopies van alle stort- en
leveringsbonnen en bezorgt ze aan de leidend ambtenaar. Bij
vermoedelijke overschrijding van de hoeveelheden verwittigt de
boswachter onmiddellijk de leidend ambtenaar. Zonder overleg
met de leidend ambtenaar staat de boswachter ook nooit
meerwerken toe.
De boswachter verwittigt de leidend ambtenaar als hij/zij denkt
dat de uitvoeringstermijn zal worden overschreden of als hij/zij
denkt de werken te moeten schorsen (omwille van bv.
Natuurwetgeving voor boswachters 294
terrein/bodemgesteldheid, broed, andere werken, … ).
De boswachter volgt eventuele ingebrekestellingen en/of
herstelmaatregelen nauwgezet op.
Afronding werken /
oplevering
De boswachter draagt de aannemer op om de leidend ambtenaar
per mail het einde van de prestaties en de aanvraag tot
oplevering te melden. Hij/zij geeft zelf ook het einde der werken
per mail door aan de leidend ambtenaar en neemt het dagboek
der werken in ontvangst en levert dit af bij de leidend ambtenaar.
De boswachter loopt het eventuele toegangstraject af en
controleert op bodemverdichting of andere beschadigingen.
De boswachter probeert aanwezig te zijn bij de tussentijdse
keuringen of de oplevering bij grotere werken. Op dit moment
worden, in aanwezigheid van de aannemer de uitgevoerde
werken, leveringen of diensten nagekeken. Hiervan wordt een
verslag (PV van Keuring of PV van oplevering) opgemaakt door de
leidende ambtenaar. De boswachter volgt bij eventuele weigering
van oplevering de gegeven opmerkingen en maatregelen op.
Nazorg Bij opdrachten waarop een waarborg- of garantieperiode van
toepassing is, gaat de boswachter de structuur en functionaliteit
van het gebouw of de machine geregeld na.
Hij/zij meldt onmiddellijk aan de leidend ambtenaar als er iets
niet in orde is (gebouw, machine, …).
Case:
De aannemer komt met een 25-tons-kraan op het terrein gereden. Het maximaal
toegelaten gewicht is in dit geval echter 15 ton.
Is de boswachter op de hoogte van deze gewichtsbeperking?
Ja! Ofwel stelde hij/zij de uitvoeringsmodaliteiten mee op, mocht dit niet het geval zijn,
dan wordt hij/zij verondersteld de uitvoeringsmodaliteiten van de betreffende
overheidsopdracht te kennen (en zelf het bestek bij te hebben).
Natuurwetgeving voor boswachters 295
Wat kan/mag/moet de boswachter doen ?
De boswachter spreekt de aannemer aan en wijst hem op de uitvoeringsmodaliteiten.
Mogelijke reacties:
- reactie 1: aannemer neemt onmiddellijk maatregelen: fijn! In dit geval brengt de
boswachter de leidend ambtenaar op de hoogte van het voorval.
- reactie 2: de aannemer protesteert en vertoont weerwil maar rijdt niet verder.
De boswachter brengt de leidend ambtenaar onmiddellijk op de hoogte (neemt
maatregelen). De boswachter noteert de vaststelling in het Dagboek der werken
en volgt op of de instructies van de leidend ambtenaar (onmiddellijk) worden
uitgevoerd en rapporteert dit aan de leidend ambtenaar.
- reactie 3: de aannemer negeert de opmerkingen en doet gewoon verder. De
boswachter zal de leidend ambtenaar onmiddellijk op de hoogte brengen en de
urgentie benadrukken. Uiteraard vermijdt de boswachter fysiek of verbaal conflict
en verwijdert zich van de plaats indien nodig. (Opgelet voor mogelijk
spanningsveld met zorgplicht natuurdecreet!).
Gebruiksovereenkomsten
ANB sluit ook gebruiksovereenkomsten af met terreinbeheerders voor het uitvoeren van
bepaalde activiteiten op eigendommen van het ANB. Voorbeelden zijn: extensieve
begrazing van percelen door runderen, hooibeheer van graslanden, kuddebeheer, …
De gebruiksovereenkomst houdt in dat de gebruiker het monopolie krijgt om een
bepaalde activiteit voor een bepaalde tijd op een bepaalde eigendom van ANB uit te
voeren.
Cases:
- Gratis gebruiksovereenkomst weidevogelbeheer Bazel zuid
Op een aantal percelen in Kruibeke laat ANB het maaibeheer en de begrazing uitvoeren
via een gratis gebruiksovereenkomst met een gebruiker. Het beheer van de percelen is
gericht op natuurcompensatiedoelstellingen in het kader van de uitbreiding van de
Antwerpse haven en de specifieke percelen worden beheerd als extensief grasland met
bescherming van de broedende weidevogelsoorten. Bespreek de voorwaarden uit de
gebruiksovereenkomst.
- Kortlopende concessie Oude durme
Via een kortlopende concessie geeft ANB een aantal percelen in concessie aan een
concessionaris die zo toegelaten wordt om op het openbaar domein een private activiteit
uit te oefenen. De beheermaatregelen die de concessionaris op de terreinen uitvoert
bestaat uit maaibeheer en begrazing. De toegekende concessie gebeurt enkel en alleen
Natuurwetgeving voor boswachters 296
om de landschappelijke en ecologische waarden van de percelen te behouden, te
herstellen of te ontwikkelen opeen aantal percelen. Bespreek de voorwaarden uit de
gebruiksovereenkomst.
Invasieve uitheemse soorten
Meer en meer soorten verspreiden zich dankzij de mens buiten hun natuurlijk
verspreidingsgebied. Sommige van deze exoten gedragen zich invasief en zijn een
bedreiging voor onze biodiversiteit.
Uitheemse soorten of exoten
Soorten zijn ‘uitheems’ als zij door menselijk toedoen –bewust of onbewust– buiten hun
natuurlijke verspreidingsgebied zijn geïntroduceerd. Uitheemse soorten worden ook wel
‘exoten’ genoemd. Deze term is gangbaar bij o.a. terreinbeheerders. Dit kunnen zowel
planten, dieren of micro-organismen (bv. schimmels) zijn. De manieren waarop zij
geïntroduceerd worden, zijn zeer divers: zij kunnen onbedoeld meereizen met personen
of goederen, of ontsnappen uit kweek of gevangenschap.
Het aantal uitheemse soorten is sterk toegenomen in de afgelopen eeuw. In Europa zijn
al zeker 11000 uitheemse soorten in de natuur vastgesteld. In Vlaanderen zijn sinds
1800 al bijna 2000 uitheemse plantensoorten vastgesteld.
Invasieve exoten
De meeste uitheemse soorten veroorzaken geen problemen, bijvoorbeeld omdat ze zich
in ons klimaat niet blijvend kunnen vestigen. Anderen weten zich wel te vestigen, maar
groeien niet uit tot een plaag of richten geen schade aan.
Bij een kleine minderheid van soorten wordt, na vestiging en uitbreiding, evenwel een
negatieve impact op de natuur, de volksgezondheid of infrastructuur vastgesteld. In dat
geval spreekt men van een ‘invasieve uitheemse soort’.
De vuistregel stelt dat van elke 1000 getransporteerde soorten er 100 in de natuur
belanden, er zich daarvan 10 vestigen, en er daarvan één schade aanricht. Zo worden er
van de ongeveer 2000 uitheemse planten in Vlaanderen slechts een 60-tal als
problematisch bestempeld. Voor dergelijke soorten dringt een aanpak zich op.
Beleid rond invasieve exoten
Europese verordening
Om tot een uniforme en effectieve aanpak van invasieve exoten te komen, werd een
Europese verordening ‘Exoten’ opgesteld die van kracht is sinds 1 januari 2015. De
Verordening focust op de drietrapsaanpak en heeft tot doel de negatieve impact van
invasieve exoten binnen Europa zoveel mogelijk te beperken.
Natuurwetgeving voor boswachters 297
De drietrapsaanpak houdt het volgende in:
1. preventie
2. snel opsporen en ingrijpen
3. beheren en terugdringen
Op 14 juli 2016 werd de eerste lijst van voor de Europese Unie zorgwekkende invasieve
soorten gepubliceerd. Vanaf de twintigste dag na deze bekendmaking gelden voor deze
soorten verschillende maatregelen:
- Voor deze soorten geldt een totaalverbod op bezit, handel, transport, teelt
en vrijstelling in de natuur.
-
- Hierbij zijn enkele overgangsbepalingen van kracht. Gezelschapsdieren die
voor het in voege treden van de Verordening in bezit waren, mogen
gehouden worden tot hun natuurlijke dood, op voorwaarde dat de dieren in
een gesloten omgeving gehouden worden, niet kunnen ontsnappen en zich
niet kunnen voortplanten.
Commerciële voorraden kunnen tot één jaar na opname van de soort op de Unielijst aan
particulieren worden verkocht, onder de voorwaarde dat ze in een gesloten omgeving
gehouden en getransporteerd worden. Particulieren die deze soorten aankopen
gedurende dit ene jaar, mogen deze houden tot de natuurlijke dood ervan, maar moeten
kunnen verzekeren dat deze in een gesloten omgeving worden gehouden en zich niet
kunnen voortplanten. (Bv. aquaria kunnen als gesloten omgevingen worden beschouwd,
maar vijvers niet.)
Bovendien kunnen commerciële voorraden tot twee jaar na opname van de soort op de
Unielijst aan erkende instellingen (o.a. onderzoekscentra en dierentuinen) worden
verkocht of overgedragen.
- Lidstaten moeten een monitoringsysteem opstellen om de aanwezigheid
van deze soorten zo snel mogelijk op te sporen, zowel indien deze
opzettelijk als accidenteel in het land terecht komen. Hierbij wordt de hulp
van het brede publiek ingeroepen om waarnemingen te melden.
- Indien een soort van de lijst wordt waargenomen, dient deze zo snel
mogelijk bestreden te worden om zo negatieve impact te vermijden. Deze
bestrijding is een gedeelde verantwoordelijkheid van (lokale) overheden en
terreineigenaars.
- Voor die soorten op de lijst die al wijdverspreid zijn, dienen de lidstaten
maatregelen te nemen om deze soorten zoveel mogelijk onder controle te
houden. Ook dit is een gedeelde verantwoordelijkheid tussen overheden en
terreineigenaars.
Natuurwetgeving voor boswachters 298
Welke soorten staan op de lijst?
Soorten worden op de Europese lijst opgenomen indien ze een aantoonbare negatieve
impact op de inheemse Europese biodiversiteit hebben én de maatregelen zoals voorzien
door de Verordening deze impact kunnen beperken. Een aantal van deze soorten komen
momenteel niet in Vlaanderen voor, het is echter belangrijk ook voor deze soorten
waakzaam te zijn zodat er snel kan opgetreden worden indien ze alsnog zouden
opduiken.
De Unielijst is dynamisch, in de zin dat zij op regelmatige basis kan worden aangevuld of
geüpdatet. Nieuwe soorten die opgenomen moeten worden, worden door de Europese
Commissie of door de lidstaten zelf aangebracht. Een soort kan pas voor opname
beschouwd worden indien een wetenschappelijk correcte risicoanalyse werd uitgevoerd
die aan bepaalde vereisten voldoet. Deze vereisten worden door zowel de Europese
Commissie als een Wetenschappelijk forum gecontroleerd.
Via het informatieplatform van de Commissie, kan je nagaan welke soorten momenteel
ter beoordeling door het Wetenschappelijk forum voorliggen en dus mogelijks aan de
Unielijst zullen toegevoegd worden.
Indien voor een soort een correcte risicoanalyse werd opgesteld, wordt deze soort ter
opname voorgelegd aan een Europees Comité (een werkgroep waarin alle lidstaten
vertegenwoordigd zijn). Binnen deze werkgroep worden verschillende belangen
afgewogen, wordt een ontwerplijst opgemaakt en wordt finaal gestemd voor of tegen
opname van deze ontwerplijst van soorten op de officiële Unielijst.
Veel informatie over invasieve exoten vind je op ecopedia:
https://www.ecopedia.be/pagina/exoten
Natuurwetgeving voor boswachters 299
Economische functie: houtverkoop en exploitatie
Duurzame houtexploitatie in Vlaamse bossen
Multifunctioneel duurzaam bosbeheer, waarbij een evenwicht gezocht wordt tussen de
ecologische, economische en sociale functie is het uitgangspunt in Vlaanderen.
Wat de economische functie betreft, vertaalt dit zich in een na te streven kapquantum.
Men haalt hierbij niet meer hout uit de bossen dan er jaarlijks kan bijgroeien. Wordt het
in het beheerplan vastgelegde kapquantum overschreden dan moet dit worden
gecompenseerd.
Bosbeheer gaat veel gevallen gepaard met het kappen van bomen (dunning,
bestandsverjonging, omvorming,…). Met uitzondering van dringende kappingen om
sanitaire of om veiligheidsredenen mag een kapping die niet is opgenomen in het
beheerplan slechts worden uitgevoerd na machtiging door het ANB. Dit geldt ook voor
werkzaamheden die ingrijpende wijzigingen of beschadigingen aan de bodem, de
strooisel-, kruid-, of boomlaag tot gevolg hebben (Art. 96 BD) en werkzaamheden of
activiteiten in het kader van duurzaam bosbeheer (Art. 97 BD).
De regels met betrekking tot de exploitatie van openbare bossen staan beschreven in
hoofdstuk VI van het Bosdecreet. Achtereenvolgens komen de verkopingen, de eigenlijke
exploitatie en de schouwing en controle aan bod.
We bespreken in dit onderdeel alle wettelijke aspecten van technisch bosbeheer, gaande
van houtverkoop tot exploitatie, ruiming en schouwing.
Aangezien technisch bosbeheer een van de hoofdtaken van de boswachter is, is het van
bijzonder belang dat hij of zij de wetgeving en regels ter zake volledig onder de knie
heeft.
Bomen blessen/schalmen/markering
Bij regulier bosbeheer wordt op bepaalde tijdstippen bomen gekapt (dunning,
bestandsverjonging, omvorming,…). Het is de taak van de boswachter om de bomen die
gekapt moeten worden aan te duiden. Dit proces noemt men schalmen, blessen, smetten
of hameren.
In openbare bossen zal de boswachter een stuk van de schors van de te kappen boom
verwijderen en er met de zegel van de koninklijke hamer (schalmbijl) een ‘Vlaamse
leeuw’ in slaan.
Natuurwetgeving voor boswachters 300
Figuur 3 Hameren – stempel Vlaamse leeuw
Naast markeringen met de bijl wordt steeds vaker bosmarkeerverf gebruikt om
kappingen aan te duiden. Toekomstbomen worden blauw gemarkeerd, te kappen bomen
worden gemarkeerd met schuine oranje of rode strepen. Ruimingspistes worden in de
regel aangeduid met verticale strepen. Dit wordt uitgebreid besproken in het onderdeel
bosbeheer en meer info vind je op https://www.ecopedia.be/pagina/verfmarkeringen-bij-
bosexploitatie.
Let wel: strikt genomen moet gehamerd worden omdat dit de enige wettelijke manier is
om in openbare bossen de te kappen bomen aan te duiden.
Verder zijn er in de wetgeving nog een aantal specifieke markeringen opgenomen:
bomen die met een pijl zijn gemerkt, moeten geveld worden in de richting van de
pijl;
bomen of kruinen gemerkt met een ‘V’ moeten gespaard blijven, zelfs indien ze
met de hamer gemerkt zijn;
bomen gemerkt met de letter ‘K’ moeten vóór de velling onttakt worden.
Natuurwetgeving voor boswachters 301
Figuur 4 Markering pijl © Robbie Goris
Het is in ieders belang om goeie markeringen aan te brengen. De koper van een lot hout
heeft immers een aantal verplichtingen t.a.v. de te kappen en te behouden bomen.
Eerst en vooral is het merkteken van de hamer op de stam of op de stronk aangebracht
het enige middel waarmee de koper de exploitatie van de bomen kan rechtvaardigen. De
koper moet alle te sparen bomen kunnen aanwijzen en is verplicht alle voorbehouden
bomen, op welke manier ook aangewezen, onaangeroerd te laten. Kopers mogen ook
geen merken aanbrengen op voorbehouden bomen en mogen bomen al helemaal niet op
stam schillen of ontschorsen tenzij de verkoopsvoorwaarden dit uitdrukkelijk toestaan.
Onrechtmatig gekapte bomen kunnen door de koper niet gecompenseerd worden door
voor kapping gemerkte bomen te laten staan. De waarde van de onrechtmatig gekapte
bomen dient vergoed te worden, alsmede de eventuele schade die hierdoor is ontstaan.
Wanneer te sparen bomen gebroken of omgeworpen zijn, moet de koper ze ter plaatse
laten liggen en onmiddellijk de boswachter waarschuwen.
Houtverkoop: openbaar of uit de hand?
De eigenaar van openbaar bos beslist of het te kappen hout bestemd is voor eigen
gebruik ofwel openbaar verkocht zal worden.
Natuurwetgeving voor boswachters 302
De regels voor de openbare verkopingen werden vastgesteld door het BVR van 7 juni
2002 houdende de werkwijze en de voorwaarden inzake de openbare verkopingen van
hout en andere bosproducten afkomstig uit openbare bossen. Dit besluit regelt niet alleen
de openbare verkopingen zelf, maar ook de exploitatie van het aangekochte hout. Het
geeft, wat dit laatste aspect betreft, invulling aan de principes van duurzaam bosbeheer.
De Vlaamse Regering heeft met het BVR van 7 juni 2002 betreffende de verkoop uit de
hand van hout en andere bosproducten afkomstig uit openbare bossen de voorwaarden
bepaald waarin uitzonderlijk een verkoop uit de hand (= onderhands) toegelaten is.
‘Uit de hand’ of ‘onderhands’ betekent ‘niet via openbare verkoop’.
Dit is slechts mogelijk in een aantal gevallen:
voor loten8 waarvoor geen voldoende aanbod werd verkregen bij twee
openbare veilingen;
voor de windworp9 in een reeds toegewezen kavel10; deze windworp wordt in
de eerste plaats aangeboden aan de kopers van de loten;
voor bomen die dringend geëxploiteerd moeten worden om sanitaire of om
veiligheidsredenen;
voor delicthout11;
voor bosproducten andere dan hout;
voor kappingen van gering belang (dit zijn kappingen met een geraamde
waarde -kosten en BTW niet inbegrepen - van maximum €5.000).
Andere bosproducten dan hout kunnen steeds onderhands verkocht worden.
Hout wordt in Vlaanderen in de regel op stam verkocht. Er zijn evenwel een aantal
experimenten gaande om hout ook via een andere manier te verkopen. Meer info
hierover vind je op de website van het ANB: http://www.houtverkopen.be/houtverkoop-
frankrijk.
Staat van voorziene kapping (liggingsstaat)
8 Een lot is een vastgelegde en gemerkte hoeveelheid te vellen of gevelde bomen in één of meerdere kavels, of opgestapeld in het bos, die gezamenlijk te koop worden aangeboden.
9 Windworp zijn strikt genomen bomen die door toedoen van de wind ontworteld en
omgeworpen worden maar deze term wordt ook toegepast op bomen die op een andere
wijze, door storm, sneeuw, e.d. beschadigd worden.
10 Een kavel is een bestand, een deel van een bestand of een groep bestanden waarin de
bomen al dan niet geveld worden en/of andere bosproducten dan hout te koop worden
aangeboden.
11 Delicthout zijn bomen die wederrechtelijk (= onrechtmatig) gekapt of geschild werden.
Natuurwetgeving voor boswachters 303
Voor de ANB domeinen wordt voor de start van de hameringen een ‘liggingsstaat of staat
van voorziene kappingen’ opgemaakt. Dit is een lijst die per regio een overzicht geeft van
de voor die winter geplande (al dan niet op basis van de kapregeling van het beheerplan)
houtkappen, met aanduiding of ze al dan niet zullen uitgevoerd worden. In principe
maakt de regiobeheerder deze staat op, maar in de praktijk wordt dit gedelegeerd naar
de boswachters, elk voor zijn ambtsgebied. Daarna wordt het op het regiokantoor
samengevoegd tot 1 geheel.
Figuur 5 Staat van voorziene kappingen of liggingsstaat
In de staat van voorziene kappingen wordt aangegeven of het om een kap gaat die
voorzien was in het beheerplan of niet. Kappingen voorzien in het beheerplan moeten
niet meer gemachtigd worden. Door de boswachter of regiobeheerder moet vanaf 2018
vooraf aangegeven worden of de kap een advies vereist van Onroerend Erfgoed.
Vervolgens wordt een generieke machtiging voor alle voorziene kappingen voorbereid
door de projectleider duurzame houtverkoop.
Erkenning van kopers en exploitanten
In de Vlaamse openbare bossen wordt jaarlijks ca. 220.000 m³ (waarvan ongeveer
100.000 m³ in de domeinbossen) hout gekocht en geëxploiteerd. Om de toekomst van
de openbare bossen niet in het gedrang te brengen, moet die houtkap vakkundig en
verantwoord gebeuren. De erkenning van houtkopers en vooral houtexploitanten houdt
kwaliteitswaarborgen in voor het duurzame beheer van openbare bossen.
De erkenningsregeling geldt zowel voor houtkopers als voor houtexploitanten en werd
opgesteld in overleg met de houtexploitatiesector en het Agentschap voor Natuur en Bos.
De wettelijke bepalingen lees je in het BVR van 8 november 2002 houdende de
erkenning van kopers en exploitanten van hout overeenkomstig artikel 79 van het
Bosdecreet van 13 juni 1990.
Natuurwetgeving voor boswachters 304
De erkenning is verplicht voor kopers en exploitanten die hout kopen of exploiteren in
openbare bossen in Vlaanderen, zodra de hoeveelheid hout die ze exploiteren en/of
kopen minstens 50 m³ per jaar en per adres bedraagt. Dit geldt voor natuurlijke
personen en rechtspersonen, zoals een vennootschap. De regeling geldt voor Vlaamse
exploitanten en kopers, maar ook voor buitenlandse personen of vennootschappen die in
Vlaanderen hout wensen te kopen of exploiteren.
Figuur 6 Erkenningskaart
De kopers en exploitanten moeten voldoen aan vastgelegde erkenningsvoorwaarden (zie
tabel 1 onder). Mensen die zich willen laten erkennen als bosexploitant moeten éénmalig
een bosbouwkundige basisopleiding volgen. Jaarlijks moeten ze hun kennis via een
permanente vormingsdag onderhouden.
Ter identificatie krijgt de aanvrager een erkenningsnummer. De aanvrager en zijn
personeel krijgen ook een persoonlijke erkenningskaart. De erkenning wordt jaarlijks
hernieuwd nadat het bewijs werd geleverd dat de permanente vorming werd gevolgd.
Controles wijzen uit of de erkende exploitant of koper zich houdt aan de
erkenningsvoorwaarden. Indien dit niet het geval is, kan een erkende koper of exploitant
een waarschuwing krijgen, tijdelijk worden geschorst of zijn erkenning verliezen.
Voorwaarden voor erkenning
De voorwaarden om erkend te worden en te blijven, verschillen voor een koper of een
exploitant, en voor een natuurlijke persoon of een vennootschap.
Erkenningsvoorwaarden exploitant (natuurlijk persoon):
Nodige bosbouwtechnische kennis en ervaring m.b.t. bosexloitatie kunnen
aantonen
Naleven boswetgeving en verkoopsvoorwaarden
Bij onderaanneming: enkel met erkende personen werken
Natuurwetgeving voor boswachters 305
Personeel dat boswerkzaamheden uitvoert, binnen jaar na indiensttreding
bosbouwtechnische vorming laten volgen
Onderschrijven ‘verklaring van de exploitant’:
Nodige veiligheidsvoorzieningen in acht nemen + PBM’s
EHBO-kit (1 per 4 werknemers)
Niet onder invloed van alcohol of bedwelmende middelen werken
Relevante CAO’s naleven
Sociale verplichtingen nakomen
Verzekeringscontract burgerlijke aansprakelijkheid & verzekering tegen
arbeidsongevallen en ter dekking van schade afsluiten
Fiscale verplichtingen en BTW-wetgeving naleven
Enkel werken met biologisch afbreekbare oliën en vanuit milieustandpunt
verantwoorde brandstoffen
Erkenningsvoorwaarden exploitant (rechtspersoon):
Opgericht zijn conform Belgische vennootschapswetgeving
Ten minste 1 natuurlijke persoon die de vennootschap kan verbinden moet de
nodige bosbouwtechnische kennis of ervaring aantonen m.b.t. bosexploitatie
Verkoopsvoorwaarden en boswetgeving naleven
Bij onderaanneming: enkel met erkende personen werken
Personeel dat boswerkzaamheden uitvoert, binnen jaar na indiensttreding
bosbouwtechnische vorming laten volgen
Onderschrijven ‘verklaring van de exploitant’
Erkenningsvoorwaarden koper (natuurlijke persoon):
Verkoopsvoorwaarden en boswetgeving naleven
Bij uitvoering bosexploitatiewerkzaamheden: enkel op erkende exploitanten
beroep doen
Erkenningsvoorwaarden koper (rechtspersoon):
Opgericht zijn conform Belgische vennootschapswetgeving
Verkoopsvoorwaarden en boswetgeving naleven
Bij uitvoering bosexploitatiewerkzaamheden: enkel op erkende exploitanten
beroep doen
Natuurwetgeving voor boswachters 306
Wie erkend is al exploitant is automatisch ook erkend als koper.
Case: moet de houttransportsector ook erkend zijn?
Een transporteur van hout moet niet erkend zijn om hout op te halen uit het bos (van de
stapelplaatsen). De houttransportsector is niet opgenomen in de erkenningsregeling.
Soms kan het voorvallen dat de vrachtwagenbestuurder toch iets moet verzagen met de
kettingzaag (dit gebeurt nog al te vaak zonder PBM!). De bestuurder mag iets bijzagen
om de lading veilig te transporteren maar er mogen geen systematische doorkortingen
meer gebeuren!
Figuur 7 Erkenningsvoorwaarden
Natuurwetgeving voor boswachters 307
Toezicht en controle op erkenningsvoorwaarden
Toezicht en controle op het naleven van de erkenningsvoorwaarden gebeurt op terrein
door de boswachter. Bij een inbreuk op de voorwaarden legt die de werken stil en
verwittigt de exploitant en regiobeheerder. Bovendien schrijft de boswachter de klacht op
een doordrukfolder en levert dit af aan de regiobeheerder.
De regiobeheerder dient de klacht in bij het erkenningssecretariaat. Het secretariaat
stuurt een brief naar de exploitant en koper die binnen de 14 dagen weerwoord kan
geven.
Vervolgens wordt de klacht behandeld door het erkenningscomité dat oordeelt over de
ernst van de inbreuken tegen de voorwaarden. Het deelt de sanctie (waarschuwing,
schorsing, intrekking erkenning) schriftelijk mee aan zowel de indiener van de klacht als
de betrokken exploitant of koper en dit binnen 1 maand na het neerleggen van de klacht.
Gevolgen
De gevolgen van het niet naleven van de voorwaarden inzake bosbouwtechnische
ervaring of vorming personeel, werken met erkende onderaannemers en oprichting
conform de Belgische Venootschapswetgeving zijn:
Een waarschuwing: bij eerste inbreuk op voorwaarden.
Een ambtshalve schorsing: twee waarschuwingen binnen de geldigheidsduur van
de erkenning (een periode van 5 jaar) kunnen leiden tot een schorsing voor 1
jaar.
Intrekking erkenning: gebeurt er een tweede schorsing binnen de geldigheidsduur
van de erkenning, dan zal het erkenningscomité de minister adviseren om de
erkenning ambtshalve in te trekken.
Het niet naleven van de verkoopsvoorwaarden, de bosswetgeving en de verklaring van
de exploitant kan leiden tot een schorsing voor 1 jaar.
Een schorsing wordt per aangetekend schrijven aan de houder van de erkenning
meegedeeld. Binnen termijn van 15 dagen kan die zich verantwoorden of ervoor zorgen
dat hij aan de voorwaarden voldoet.
Meer info, aanvraagformulieren en de lijst van erkende kopers en erkende exploitanten
vind je via: http://www.landmax.be/bos-en-natuurbeheer-2/erkenning-bosexploitanten/
Case: een verschillende sanctie voor koper en exploitant in een zelfde schadegeval
Na de exploitatie stelt de boswachter schade vast in een bepaald bosbestand en dient
klacht in tegen de koper en de exploitant. De koper kreeg enkel een verwittiging, de
exploitant een waarschuwing.
Natuurwetgeving voor boswachters 308
Waarom?
Voor de exploitatie had de koper het lot bezichtigd met de boswachter en een aantal
zeer duidelijke afspraken gemaakt. Nu is het de verantwoordelijkheid van de koper om
een zeer degelijke communicatie te voeren met de exploitant en alle afspraken duidelijk
over te maken. In feite zijn beide aansprakelijk voor de schade!
Maar in dit specifieke geval kon de koper zeer duidelijk aantonen dat hij alle afspraken
had laten doorstromen naar de exploitant/onderaannemer en dit op verschillende
manieren (mails, telefoongespreken, persoonlijk contact). Het erkenningscomité heeft
zijn bewijsvoering gevolgd en een strengere sanctie opgelegd aan de exploitant dan aan
de koper. De exploitant was in deze in de fout, niet de koper.
Case: bijzondere verkoopsvoorwaarden en bijzondere verkoopsvoorwaarden
per lot
Bij een bepaalde exploitatie van een bestand populieren zette de exploitant ook de
ondereteage af.
Het afzetten van de onderetage moet expliciet in de verkoopsvoorwaarden staan of zo
afgesproken zijn met boswachter. Bij deze exploitatie was dit niet het geval. De
boswachter stelde de overtreding vast en diende klacht in bij het erkenningssecretariaat.
De exploitant verdedigde zich door te stellen dat bij de bijzondere verkoopsvoorwaarden
van 1 bepaald lot stond ‘onderetage te sparen’ en bij de andere loten niet. Hij was er van
uitgegaan dat de onderetage bij de andere loten dus niet te sparen was en had net
daarom die loten gekocht. “Want ja, ik werkt altijd proper en kapt dus die onderetages”.
In de algemene voorwaarden stond echter dat onderetages niet gekapt mogen worden.
De algemene voorwaarden blijven altijd gelden, dus ook voor elk afzonderlijk lot.
Omdat de exploitant ook al een stuk van de onderetage had opgeladen en meegenomen,
oordeelde het erkenningscomité dat dit onder het ‘stelen van hout’ valt met een
zwaardere sanctiecategorie: schorsing. Krijg je een sanctie, dan mag je je verdedigen bij
het comité van beroep. Het comité van beroep volgt meestal de argumenten van het
erkenningscomité.
De exploitant ging vervolgens naar het comité van beroep die hem ook een schorsing
gaf. Vervolgens ging hij met zijn dossier naar de Raad van State die het
erkenningscomité gelijk gaf.
Verkoopsvoorwaarden houtverkoop
De data van openbare houtverkopen en de houtcataloog per houtverkoop vind je via:
http://www.houtverkopen.be.
Natuurwetgeving voor boswachters 309
De algemene regels en voorwaarden voor de verkoop en exploitatie van hout en andere
bosproducten van openbare bossen staan beschreven in het Bosdecreet en het BVR van
7 juni 2002 houdende de werkwijze en de voorwaarden inzake de openbare verkopingen
van hout en andere bosproducten afkomstig uit openbare bossen.
Figuur 8 Houtcataloog
Het Bosdecreet verbiedt elke overtreding van de verkoopsvoorwaarden. Die voorwaarden
bestaan uit een aantal algemene bepalingen die gelden voor elke verkoop in het Vlaams
gewest. De algemene verkoopsvoorwaarden staan beschreven in het Bosdecreet en de
eerder opgesomde uitvoeringsbesluiten. Daarnaast zijn er nog een aantal bijzondere
verkoopsvoorwaarden die per verkoop vastgesteld worden door de eigenaar van het bos.
Deze bijzondere verkoopsvoorwaarden worden opgenomen in de houtcataloog bij wijze
van artikels en gelden voor elk lot. Per afzonderlijk lot kunnen ook nog eens bijzondere
verkoopsvoorwaarden gespecifieerd zijn, deze gelden dan enkel voor het afzonderlijke lot
(de algemene bijzondere verkoopsvoorwaarden blijven dan evenwel gelden!).
Natuurwetgeving voor boswachters 310
Figuur 9 Verkoopsvoorwaarden (algemene en bijzondere)
De loten worden toegewezen zonder waarborg van kwaliteit. Het aantal bomen per
boomsoort zoals vermeld in de catalogus, is gewaarborgd tot op een mogelijke fout van
3%. Zijn er loten met reeds gevelde en/of gestapelde bomen die aangeboden worden,
dan worden deze toegewezen met waarborg van het aantal bomen per categorie en
boomsoort per lot.
Figuur 10 Houtcataloog, informatie en bijzondere verkoopsvoorwaarden per lot
Verantwoordelijkheden kopers en exploitanten van een lot hout
De koper mag niet beginnen met het kappen van de loten zonder een voorafgaande
schriftelijke kapvergunning. Iedereen die hout velt, bewerkt, ruimt of vervoert, moet in
Natuurwetgeving voor boswachters 311
het bezit zijn van de kapvergunning. Deze kapvergunning mag niet worden verward met
de (kap)machtiging! De kapvergunning is schriftelijke bevestiging dat het voorschot
betaald is en vereiste waarborgen geleverd werden (of na betaling volledige
verschuldigde verkoopprijs). De kapvergunning wordt onmiddellijk door ANB afgeleverd
tijdens de openbare verkoop.
Een kapvergunning geeft aan dat, gezien de betaling in orde is, de koper over het hout
kan beschikken. Het staat volledig los van de machtiging die de wettelijke toestemming
inhoudt tot het kappen van de bomen in het kader van de bepalingen van het
Bosdecreet. Een kapvergunning is steeds nodig, een machtiging is enkel nodig als de kap
niet gedekt is via beheerplan (zie eerder). Gezien de benaming kap’vergunning’ vaak tot
verwarring leidt met kap’machtiging’ zal bij de herziening van de wetgeving rond
houtverkoop de naam kapvergunning vervangen worden door vb. ‘betalingsbewijs’ of
‘vrijgaveattest’.
Weet dat een exploitant hoofdelijk met de koper is verbonden. Dit houdt in dat alle
verplichtingen inzake de exploitatie die aan de koper worden opgelegd, ook voor de
exploitant gelden.
Kopers en hun borgen worden aansprakelijk gesteld voor de schade veroorzaakt door elk
bosmisdrijf in hun kavels vanaf uitreiking kapvergunning tot de schouwing. Tenzij ze
binnen 8 dagen na kennisneming van het misdrijf hiervan aangifte doen aan de
aangewezen ambtenaar of aan de boswachter.
De aangifte ontslaat de koper geenszins van zijn aansprakelijkheid, tenzij hij de
schuldige kan aanwijzen of kan aantonen dat hij voldoende pogingen heeft gedaan om de
schuldige te ontdekken. Het feit dat de kopers of hun borgen aansprakelijk kunnen
worden geacht voor de schade voortvloeiend uit een bosmisdrijf gepleegd in hun kavels,
betekent nog niet dat ze automatisch strafrechtelijk verantwoordelijk zijn. Dit vergt het
bewijs dat ze zelf het bosmisdrijf hebben gepleegd.
De kopers en hun borgen zijn bovendien vanaf de uitreiking van de kapvergunning tot
aan de schouwing aansprakelijk voor de bomen die gekapt of beschadigd worden op
minder dan 100 m van de grenzen van de kavel. Dit artikel betekent een uitbreiding van
de aansprakelijkheid tot een zone van 100 m buiten de eigen kavel, maar uitsluitend
voor het kappen of beschadigen van bomen en niet voor elk bosmisdrijf dat gepleegd
wordt.
De kopers en hun borgen zijn burgerlijk aansprakelijk voor de schadevergoedingen en
voor de teruggaven voor bosmisdrijven die in hun kavels gepleegd zijn door de
houthakkers, vervoerders en alle andere personen die voor rekening van de kopers
werken.
Natuurwetgeving voor boswachters 312
Vellings- en exploitatietermijnen
De vellings- en ruimingstermijnen worden voor elk lot vastgesteld in de bijzondere
verkoopvoorwaarden (algemeen per verkoop en voor elk lot in het bijzonder). Ook de
bepalingen met betrekking tot de schoontijd staan hier vermeld.
Schoontijd is de periode waarin exploitatie niet is toegelaten. Hierbij wordt ‘exploitatie’
standaard begrepen en bijgevolg is de schoontijd de periode waarin niet geveld, bewerkt
en geruimd mag worden. Standaard is transport wel nog toegelaten. Afwijkingen hierop
kunnen worden opgenomen (vb. verbod transport tijdens (deel van) schoontijd, vb.
toelaten manueel bewerken (kruin) hout).
De standaard schoontijd geldt in het Vlaams gewest van 1 april tot 30 juni. De interne
richtlijn van het ANB 2010/02 ‘Afwegingskader toepassing schoontijd’ tracht de
schoontijd meer op maat, op basis van de actuele situatie af te stemmen. Toezicht op het
naleven van de schoontijd in de domeinen beheerd door ANB (domeinbos, openbaar bos)
gebeurt door de boswachter.
Alle voor kapping gemerkte bomen dienen gekapt en opgeruimd te worden binnen de
door de verkoopsvoorwaarden gestelde termijn. Voor zover in de verkoopsvoorwaarden
een afwijkingsmogelijkheid wordt voorzien, kan alleen om gemotiveerde redenen aan de
kopers – meestal tegen een vergoeding – een verlenging van deze termijn worden
toegestaan.
Indien de kopers de door de verkoopsvoorwaarden opgelegde werkzaamheden niet
verrichten binnen de gestelde termijn, komen de niet-gekapte en niet-opgeruimde
bomen opnieuw toe aan de eigenaar. Bovendien wordt er een schadevergoeding
opgelegd.
Het opleggen van bepaalde termijnen was in oorsprong vooral gericht op een geregelde
bedrijfsvoering. Men wilde voorkomen dat bomen nog enkele jaren bleven staan. Nu is
dit tevens gericht op het vrijwaren van de ecologische functie. Zo zal slepen in het
voorjaar belangrijke schade kunnen toebrengen aan de boskruidenflora en ook de fauna
verstoren.
Ook de tijdstippen waarop de exploitatie mag plaatsvinden zijn geregeld. De koper mag
geen hout hakken of weghalen op zon- en feestdagen, noch vóór de officiële zonsopgang
of na de officiële zonsondergang. De eerste beperking vindt haar oorsprong in de idee
van multifunctionaliteit: de exploitatie op zon- en feestdagen zou al te zeer ten koste
gaan van de sociale en educatieve functie. De tweede beperking is er uiteraard op gericht
de controle op de exploitatie te vergemakkelijken en staat in functie van de veiligheid.
Case: Respecteren van de exploitatietermijnen
Als exploitanten de exploitatietermijnen niet respecteren en nalaten uitstel te vragen kan
er een klacht ingediend worden bij het Erkenningssecretariaat. Het erkenningscomité
Natuurwetgeving voor boswachters 313
oordeelt over de binnengekomen klachten. Een gangbare sanctie voor het overschrijden
van de termijnen is een schorsing.
De eigenlijke exploitatie
De exploitatievoorwaarden staan beschreven bij de algemene en bijzondere
verkoopsvoorwaarden (zie eerder). Zo zijn er dus algemene exploitatievoorwaarden die
gelden voor alle exploitaties in het Vlaamse gewest en bijzondere exploitatievoorwaarden
die gelden voor een specifieke verkoop en zelfs voor een specifiek lot binnen een
verkoop. We bespreken in wat volgt de algemene exploitatievoorwaarden.
Het is de koper verboden hout van zijn koop op stam te schillen of te ontschorsen, tenzij
de verkoopsvoorwaarden dit uitdrukkelijk toestaan. Ook deze bepaling heeft te maken
met de mogelijkheid tot controle op de exploitatie. Met het schillen zou een merkteken
voor een te sparen boom verwijderd kunnen worden, of zou integendeel gesuggereerd
kunnen worden dat een boom voor exploitatie is aangeduid (als dit gebeurt d.m.v. een
griffel waarmee de schors ‘gestreept’ wordt). Het schillen van gevelde bomen is niet
strafbaar en soms verplicht gesteld om sanitaire redenen (naaldhout).
De kopers mogen in hun kavels alleen hout leggen dat daarvan afkomstig is.
Voor aanvang exploitatie en velling: boswachter verwittigen!
Vooraleer de werkzaamheden aan te vangen, maken de exploitanten of hun aangestelden
(iedereen die onder welke vorm dan ook in rechte de exploitant kan vertegenwoordigen
zoals bv. een werknemer, een onderaannemer,…) een afspraak met de boswachter.
Samen gaan ze het lot bezichtigen en bespreken ze hoe de exploitatie uitgevoerd moet
worden. De boswachter kan de nodige aanvullende richtlijnen geven of uitzonderingen
toestaan op de algemene voorschriften uit het BVR.
Aangezien er bij de ruiming enkel tractoren of tuigen gebruikt mogen worden welke door
hun gewicht, hun afmetingen of hun werkwijze de minste schade veroorzaken aan het
bosbestand, de flora, de fauna of de bodem (zie verder) moet de koper of exploitant voor
de aanvang van de exploitatie zijn tractoren of tuigen laten goedkeuren door de
boswachter.
Minstens 2 dagen voor de effectieve velling of ruiming (aanvangen of hervatten)
verwittigt de exploitant de boswachter.
De boswachter kan in geval van waardevolle wetenschappelijke waarnemingen tijdelijk
de exploitatie verbieden op een bepaalde plaats.
Case: te grote machine
Bij een exploitatie kapt de exploitant de rij bomen naast de aangeduide piste omdat de
machines te breed waren om enkel de bomen op de piste te kappen. De boswachter legt
Natuurwetgeving voor boswachters 314
de werken stil en laat de koper inlichten. De koper zorgt er vervolgens voor dat de
exploitant met kleinere machines kan werken.
Deze case benadrukt het belang van goede communicatie voor de start van de werken.
Een koper gaat ook best kijken naar het lot voor hij overgaat tot de aankoop. Dan had hij
kunnen inschatten welke machines ingezet moeten worden.
Schade vermijden!
De koper moet alle te sparen bomen kunnen aanwijzen en is verplicht alle voorbehouden
bomen, op welke manier ook aangewezen, onaangeroerd te laten. De koper moet de
nodige voorzorgen nemen om de te sparen bomen en het bosbestand niet te
beschadigen.
Belangrijk om weten is dat alle niet gemerkte bomen, ‘te behouden bomen’ zijn. Ook alle
dood hout aanwezig in het bos! Het dood hout moet bijgevolg blijven staan of blijven
liggen tenzij anders vermeld in de verkoopsvoorwaarden. Enkel wat in de cataloog staat
opgenomen, mag uit het bos gehaald worden, al de rest moet blijven staan/liggen. Zo
had een exploitant ooit eens een ganse vrachtwagen vol geladen met dood hout uit het
bos (terwijl dit niet in de verkoopsvoorwaarden voor het lot was opgenomen). Dit heeft
geleid tot een klacht bij het erkenningscomité met een schorsing tot gevolg (‘stelen van
hout’, zie case).
Als toch schade zou ontstaan aan te sparen bomen en de koper heeft niet alle mogelijke
voorzorgen genomen dan worden de te sparen maar beschadigde bomen als delicthout
beschouwd. Ze worden dan openbaar of uit de hand verkocht onverminderd de door de
koper te betalen schadeloosstelling en eventueel de krachtens de verkoopsvoorwaarden
verschuldigde boeten. Ook de exploitant is dus verplicht om tijdens de exploitatie de
nodige voorzorgsmaatregelen te treffen opdat geen vermijdbare schade aan de
voorbehouden bomen, de aanplantingen en natuurlijke zaailingen, de vegetatie, de
bodem, de uitrusting en alle andere aanhorigheden van het bos kan ontstaan.
Bovendien is het verboden om bomen (met hun kruin) binnen verjongingsgroepen te
laten vallen, of op de voet-, fiets- en ruiterpaden of in vijvers of waterlopen.
Case: kappen van te behouden bomen
Een exploitant kocht een lot populieren. Het bestand staat op twee percelen van twee
verschillende eigenaars die visueel (hoewel niet echt duidelijk) gescheiden zijn door een
pad. De rijen populieren lopen over de twee percelen door.
Bij het kappen van de eerste rij populieren negeert hij (per ongeluk) het pad dat de twee
percelen scheidt. Op het einde van de rij draait hij de machine, begint aan de tweede rij
en stelt pas bij de tweede rij vast dat er een pad loopt tussen de percelen van beide
eigenaars en hij dus per ongeluk populieren van de andere eigenaar gekapt heeft.
Natuurwetgeving voor boswachters 315
Hij stopt de exploitatie en belt onmiddellijk de boswachter om te melden dat hij een fout
gemaakt heeft en legt de situatie uit.
De boswachter moet een klacht indienen bij het Erkenningscomité omdat het hier gaat
over ‘kappen van voorbehouden bomen’. De sanctie voor dergelijk vergrijp is normaal
gezien altijd een schorsing. De exploitant kreeg echter enkel een waarschuwing omdat hij
onmiddellijk zelf zijn fout ingezien heeft en gemeld heeft. Het comité volgde dus de
redenering van de exploitant.
De exploitant was aanvankelijk wat verbaasd dat hij toch een waarschuwing kreeg, want
ja, hij had toch zelf de fout aangegeven?! ANB heeft hem dan toegelicht dat het ‘kappen
van voorbehouden bomen’ normaalgezien altijd de strengste sanctie krijgt. In dit
specifieke geval is men omwille van zijn onmiddellijke actie en schuldbesef milder
geweest en hield het comité het bij een waarschuwing.
Vervoer en transport van hout
Het Bosdecreet regelt het belangrijke probleem van het vervoer van het hout binnen het
bos. Hiermee kan immers belangrijke schade worden aangericht aan de structuur en de
vegetatie van de bosbodem. Het vervoer moet gebeuren langs de wegen die daarvoor
gewoonlijk gebruikt worden of op de wijze die door de aangewezen ambtenaar of zijn
afgevaardigde wordt aangewezen.
In geen geval mag de koper nieuwe wegen of doorgangen aanleggen. Het gaat hier
zowel om het uitslepen van de bomen van de standplaats naar de laadplaats, als om het
vervoer met de vrachtwagen vanaf de laadplaats tot buiten het bos.
Het is verboden met voertuigen naast de in het bos aangebrachte wegversperringen,
slagbomen of palen te rijden en afrasteringen moeten zo spoedig mogelijk gesloten en,
indien nodig, hersteld worden. Alleen voertuigen die nodig zijn voor het vellen of ruimen,
mogen de boswegen verlaten. De boswachter kan het ruimen of de toegang tot bepaalde
bestanden en wegen tijdelijk verbieden ingevolge weersomstandigheden of andere
uitzonderlijke omstandigheden of activiteiten.
Enkele andere algemene bepalingen inzake de ruiming en het transport:
na de velling moeten de takken worden gespreid zodat ze de groei van de
verjonging niet hinderen; takken en twijgen mogen niet in waterlopen, vijvers of
weiden en andere boomvrije plaatsen blijven liggen; ze moeten minstens twee
meter van wegen, parkings en andere boomvrije plaatsen en brandsingels
verwijderd worden;
bij de ruiming moeten die tractoren of tuigen gebruikt worden welke door hun
gewicht, hun afmetingen of hun werkwijze de minste schade veroorzaken aan het
bosbestand, de flora, de fauna of de bodem. Daartoe moet de koper of exploitant
voor de aanvang van de exploitatie zijn tractoren of tuigen laten goedkeuren door
de aangewezen ambtenaar ( de boswachter);
Natuurwetgeving voor boswachters 316
het ruimen naar de wegen moet langs het minst schadelijke tracé gebeuren. De
boswachter kan een verplicht te volgen tracé opleggen;
de lading en/of de lengte van de getrokken stamstukken moeten aangepast zijn
aan het gebruikte ruimingsmiddel en aan de terreinomstandigheden;
het is verboden te rijden of te ruimen door andere kavels dan die waarvoor men
een kapvergunning heeft, door bestanden die niet in exploitatie zijn, door
verjongingsgroepen, beken en afvoergeulen, of weiden;
kruinen of samenhangende delen ervan, mogen niet als geheel worden geruimd;
het is verboden diepe rij- of sleepsporen te maken. Als dat toch gebeurt ondanks
de genomen voorzorgsmaatregelen, moet de beschadigde bodem worden hersteld
volgens de aanwijzingen van de boswachter;
het laten slippen van de wielen tijdens het ruimen is verboden;
de snelheid van gemotoriseerde voertuigen en werktuigen in het bos en op de
boswegen is beperkt tot 30 km/ uur.
Bovendien mag t.b.v. de exploitatie geen werkplaats of keet, woonwagen, caravan of
tent worden geplaatst, behalve op de plaatsen aangewezen door de aangewezen
ambtenaar of zijn afgevaardigde (regiobeheerder of boswachter, in de praktijk vooral de
boswachter). Uiteraard gaat het hier alleen over het tijdelijk plaatsen van dergelijke
constructies. Voor een definitieve plaatsing is een omgevingsvergunning nodig. Het is de
koper en zijn arbeiders verboden elders vuur te maken dan op de in de
verkoopsvoorwaarden of door de boswachter toegelaten plaatsen.
Schouwing en controle
Na de volledige kapping van de gemerkte bomen in een kavel en vóór het begin van de
ruiming van het hout, kan ANB-Beheer (de boswachter) schouwing doen ter controle. Het
gaat hier dus om een facultatieve schouwing, op het moment dat de bomen geveld zijn
maar nog ter plaatse liggen in de kavel.
Daarnaast moet elke kap door ANB worden geschouwd binnen 2 maanden vanaf de dag
waarop – volgens de verkoopsvoorwaarden – de termijn voor opruiming verstreken is.
De bedoeling is na te gaan of de koper zich aan de toegestane kapping gehouden heeft
en of hij alle verkoopsvoorwaarden heeft nageleefd (ook die inzake de ruiming en het
vervoer). Indien ANB geen schouwing heeft gedaan binnen de voorziene termijn van 2
maanden, dan kan de koper ANB in gebreke stellen. Na betekening van de
ingebrekestelling is de koper ‘bevrijd’, d.w.z. er kan hem niets meer ten laste gelegd
worden betreffende de exploitatie.
De aannemers van de exploitatie moeten zich inzake de exploitatie, het werk en het
opruimen van de kapping houden aan dezelfde regels als de kopers. In geval dat ze een
bosmisdrijf hebben gepleegd, zijn ze met de koper hoofdelijk aansprakelijk. Hoofdelijk
aansprakelijk betekent dat iedere aansprakelijke kan aangesproken worden voor het
geheel.
Natuurwetgeving voor boswachters 317
Casus: Wat schrijft de boswachter in zijn verslag?
Een bestand in openbaar bos is via openbare verkoop toegewezen aan een houtkoper.
Hoewel er voor dit bestand nog geen kapvergunning werd verstrekt, komt de boswachter
er voorbij, op weg naar de lopende exploitatie in het achterliggende bestand. Daags
ervoor heeft een zware storm gewoed. In het perceel ligt een tweetal bomen om. De
boswachter merkt dat enkele staande bomen van hun schors ontdaan zijn. Aan de rand
van het perceel staat een kleine keet. Iets verder ligt een boom om die pas geveld blijkt
te zijn. De boom ligt grotendeels in het naburige perceel en heeft een zware gesteltak
van een boom afgerukt; de stam van die boom is zwaar beschadigd. Een week later heeft
de boswachter een ontmoeting met de koper op het terrein. Die laatste geeft toe dat hij
de keet enkele dagen voordien ter plaatse gebracht heeft. Ze was in een ander bos niet
langer nodig omdat daar de vellingen achter de rug waren. De koper zegt echter
stomverbaasd te zijn bij het zien van de gevelde en de ontschorste bomen. Daar moeten
onbekenden aan het werk geweest zijn, beweert hij.
De koper mag slechts beginnen met de exploitatie na het verkrijgen van de
kapvergunning. Er is al een boom geveld voordat de afgevaardigde van ANB ter plaatse
is geweest met het oog op het afleveren van de kapvergunning.
Een keet mag slechts geplaatst worden op een door de vertegenwoordiger van ANB
aangewezen plaats. Dat is hier niet gebeurd.
Het is verboden bomen te ontschorsen. De koper beweert niets te weten van de velling
van de boom en van het ontschorsen. Hij is echter aansprakelijk voor de schade die
voortkomt uit het plegen van een bosmisdrijf tot een zone van 100 m buiten ‘zijn’ kavel.
Daar valt de schade onder die door het vellen van de boom is ontstaan. Die
aansprakelijkheid geldt van zodra het lot wordt toegewezen, ondanks het feit dat de
koper blijkbaar nog niet aan zijn financiële verplichtingen heeft voldaan (want heeft nog
geen kapvergunning en die wordt pas afgeleverd als dat laatste het geval is). De koper
kan alsnog aangifte doen van de vastgestelde bosmisdrijven (vellen van boom,
ontschorsen van bomen) maar dit ontslaat hem niet van de financiële aansprakelijkheid,
tenzij hij de schuldige kan
aanwijzen of kan aantonen voldoende inspanningen te hebben geleverd om de schuldige
te vinden (maar wat zijn ‘voldoende inspanningen’?). Dit moet dan gebeurd zijn binnen
de 8 dagen volgend op de vaststelling.
De bomen die omgevallen zijn door windworp zullen in eerste instantie aan de koper voor
aankoop worden aangeboden.
Jacht
De uitgangspunten van de jacht in Vlaanderen zijn het duurzaam gebruik van het wild en
het voorkomen van schade. Beide aspecten vragen om een doordacht en planmatig
wildbeheer. Binnen de jacht wordt onderscheid gemaakt tussen:
Natuurwetgeving voor boswachters 318
de gewone jacht: beoogt het duurzaam gebruik en het normale populatiebeheer
van het wild;
de bijzondere jacht: heeft tot doel om schade door wild te voorkomen op een
jachtterrein;
bestrijding: kan overal ingezet worden waar er schade door wild is aangericht,
met als doe de schade in te perken.
Dit onderscheid vinden we ook terug in de wet- en regelgeving. Deze werd recentelijk
grondig hervormd en sterk vereenvoudigd. In het Jachtdecreet (24/07/1991) staan de
algemene bepalingen inzake de jacht in Vlaanderen, vier thematische uitvoerings-
besluiten (het Jachtopeningsbesluit, het Jachtvoorwaardenbesluit, het Jacht-
administratiebesluit en het Soortenschadebesluit) werken deze verder uit.
In het Jachtdecreet staat onder andere beschreven wat er precies onder een ‘jachtdaad’
kan verstaan worden en welke soorten tot het ‘wild’ behoren (Art.3). Omdat in de
natuurdomeinen gejaagd kan worden (zie verder), kan een boswachter de
jachtwildsoorten herkennen.
In het Jachtdecreet staan verder allerlei algemene bepalingen rond jachttijden, het
jachtverlof, de jachtmiddelen, de bestrijding van soorten en de verplichtingen waaraan
een houder van het jachtrecht gebonden is, beschreven. De uitvoeringsbesluiten diepen
de thema’s verder uit:
het Jachtopeningsbesluit regelt voor elke wildsoort de data van de opening en de
sluiting van de jacht in Vlaanderen. Elke vijf jaar bepaalt de minister immers voor
elke categorie, soort, type of geslacht van wild en voor elke jachtwijze wanneer er
op gejaagd mag worden. In het Jachtopeningsbesluit kan je als boswachter dus
opzoeken op de jacht op een specifieke soort geopend is en op welke wijze die
jacht mag gebeuren.
het Jachtvoorwaardenbesluit omschrijft de voorwaarden waaronder de jacht moet
worden uitgevoerd. Naast een aantal algemene voorwaarden, focussen de
specifieke voorwaarden op de verschillende wildcategorieën. Het gaat onder
andere over de types munitie, vuurwapens, methodes en hulpmiddelen die men
mag gebruiken bij de gewone en de bijzondere jacht en bij de bestrijding van
wild. Of er een afschotplan nodig is, de te vervullen formaliteiten na afschot en de
regels m.b.t. het verhandelen en vervoeren van wild staan er ook in beschreven.
het Jachtadministratiebesluit bundelt alle administratieve plichten waaraan een
jager moet voldoen om in Vlaanderen te mogen jagen. Onder andere de
bepalingen rond het jachtverlof, de jachtvergunning, het jachtexamen, de
verzekering burgerlijke aansprakelijkheid, de jacht-, afschot- en faunaplannen en
de erkenning van wildbeheereenheden zijn er in opgenomen.
het Soortenschadebesluit, tenslotte, regelt de volledige procedure die doorlopen
moet worden voor die gevallen waarbij schade door jachtwildsoorten of
beschermde diersoorten kan worden vergoed door de overheid. Er zijn immers
duidelijke afspraken gemaakt over het terugbetalen van de schade die
veroorzaakt wordt door een aantal soorten.
Natuurwetgeving voor boswachters 319
Om te mogen jagen moet de jager beschikken over het jachtrecht. Het is de eigenaar
van een perceel die het jachtrecht bezit. Hij kan beslissen of het jachtrecht al dan niet
uitgeoefend wordt. Daarbij heeft hij de keuze om het jachtrecht zelf uit te oefenen of dat
recht door te geven aan iemand anders. Dat gebeurt bij voorkeur met een schriftelijke
overeenkomst. Bij betwisting of bij uitbreiding van het jachtterrein is een schriftelijke
overeenkomst verplicht.
De verzameling van alle aaneengesloten percelen waarop een jager het jachtrecht heeft
noemt men het jachtterrein. Iedere jager moet jaarlijks een jachtplan van zijn
jachtterrein indienen. Dat plan geeft dus weer op welke percelen hij over het jachtrecht
beschikt.
Om te mogen jagen met het geweer moet het aaneengesloten jachtterrein minstens 40
ha groot zijn. Specifiek voor waterwild kan daarvan afgeweken worden. De
aaneengesloten wateroppervlakte moet dan minimaal 3 ha groot zijn. Voor andere
vormen van jacht (bijvoorbeeld met een roofvogel of met fret en buidel) is geen
minimale oppervlakte bepaald. Voor het begrip ‘aaneengesloten’ verwijzen we naar
artikel 8 van het Jachtdecreet.
Jaarlijks moet vóór 1 april een voorstel van het jachtplan ingediend worden bij de
arrondissementscommissaris van de provincie waarin het jachtterrein ligt. Wanneer men
lid is van een erkende wildbeheereenheid (WBE) wordt het voorstel van jachtplan
ingediend door deze WBE. Een wildbeheereenheid (WBE) is een vrijwillig
samenwerkingsverband tussen individuele jachtrechthouders binnen een ruimtelijk
begrensd gebied. Dit werkingsgebied omvat verschillende jachtrevieren waarop aan
planmatig wildbeheer wordt gedaan. Hierbij dient er te worden samengewerkt met
andere belanghebbende partijen. In de praktijk bestaat het werkgebied van een
wildbeheereenheid uit minstens 5 jachtrevieren met een totale oppervlakte van minstens
1000 hectaren. Een wildbeheerplan behoudt en ontwikkelt binnen dat gebied een
evenwichtige wildstand.
Een onafhankelijke jachtrechthouder die niet aangesloten is bij een erkende WBE dient
zelf in te staan voor het indienen van het voorstel van jachtplan. Bij het voorstel van
jachtplan moet een verklaring gevoegd worden waarin alle leden-jachtrechthouders en de
medejachtrechthouders verklaren dat ze akkoord gaan met het voorgestelde jachtplan.
Wanneer alle voorstellen van jachtplannen zijn ingediend, controleert de
arrondissementscommissaris de voorstellen op overlappingen met andere plannen. Bij
overlappingen worden de indieners van het voorstel verzocht een schriftelijk bewijs te
bezorgen van hun jachtrecht vóór 15 juni. Het oudste nog geldige schriftelijke bewijs is
daarbij het bewijs van het jachtrecht. Wanneer blijkt dat de indiener van het voorstel van
jachtplan geen voldoende schriftelijk bewijs van zijn jachtrecht kan voorleggen, betekent
dat dat het perceel geen deel kan uitmaken van het jachtplan. De
arrondissementscommissaris kleurt dat perceel uit als een rood vlak. Het jachtplan wordt
Natuurwetgeving voor boswachters 320
tegen 1 juli door de arrondissementscommissaris goedgekeurd en teruggestuurd aan de
indiener. Het Agentschap voor Natuur en Bos krijgt een kopie.
Het jachtplan is openbaar ter inzage op het arrondissementscommissariaat na afspraak.
De digitale jachtplannen (nog niet alle jachtplannen zijn digitaal) kan je ook vinden op de
website van ANB.
Het ANB kan het jachtrecht van natuurdomeinen verpachten. Boswachter leveren een
belangrijke input bij de bestekken van de openbare aanbestedingen die hiervoor
opgemaakt worden.
Natuurwetgeving voor boswachters 321
Sociale functie: principiële toegankelijkheid en activiteiten in natuurterreinen
Vlaanderen is dicht bevolkt. Om zoveel mogelijk mensen toegang te verlenen tot
natuurterreinen en de verschillende wensen (economie, ecologie, recreatie) op elkaar af
te stemmen is een duidelijke wetgeving noodzakelijk.
De nieuwe regels rond toegankelijkheid zijn beschreven in het Natuurdecreet onder de
(nieuwe) artikels 12 septies-novies. Ze kunnen pas uitvoering krijgen als een nieuw
uitvoeringsbesluit rond toegankelijkheid voor natuurterreinen wordt uitgewerkt en
goedgekeurd.
Voorlopig blijft het bestaande regelgeving van kracht en is de toegankelijkheid enkel
uitgewerkt en geregeld voor de natuurreservaten en de bossen in het BVR van 5
december 2008 betreffende de toegankelijkheid van de bossen en de natuurreservaten.
Zeer binnenkort zal ze open getrokken worden naar alle natuurterreinen. Bovendien
heeft minister Schauvliege in november 2017 het principe van ‘omgekeerde
toegankelijkheid’ in haar beleidsnota opgenomen. Dit betekent dat natuurdomeinen
opnieuw volledige toegankelijk gesteld zullen worden, behalve daar waar aangeduid staat
dat je op de paden moet blijven of geen toegang hebt. Ook dit principe moet verder
uitgewerkt worden in het nieuwe uitvoeringsbesluit.
In afwachting van het nieuwe uitvoeringsbesluit bespreken we kort de algemene
bestaande principes.
Basisregel: principiële toegankelijkheid
De basisregel of principiële toegankelijkheid betekent dat iedere voetganger het recht
heeft om in bossen en natuurreservaten te wandelen op de boswegen en voor het
verkeer minder belangrijke openbare wegen. Elke uitbreiding op de principiële
toegankelijkheid wordt geregeld in een toegankelijkheidsregeling.
Aan de principiële toegankelijkheid zijn voorwaarden gekoppeld. Zo zijn voetgangers
steeds welkom op de wegen in bos of natuurreservaat tenzij:
- de wegen op een wettelijke wijze zijn afgesloten op basis van een
toegankelijkheidsregeling, op basis van een machtiging van het Agentschap voor
Natuur en Bos of op basis van het bord ‘verboden toegang privé-eigendom’ aan de
voornaamste ingangen van privébossen;
- de wegen ontoegankelijk zijn gesteld en op het terrein aangeduid via de
gebruikelijke bebording. Wandelaars mogen enkel de toegankelijke wegen
betreden;
- de privéboseigenaar zijn bos (of een deel ervan) heeft afgesloten voor het
publiek. De bijlage bij het BVR van 5 december 2008 betreffende de
toegankelijkheid van de bossen en de natuurreservaten heeft een signalisatiebord
(V.14) vastgelegd waarmee iedere privéboseigenaar zijn bos op een legitieme
Natuurwetgeving voor boswachters 322
manier ontoegankelijk kan maken. Privéboseigenaars moeten geen
verantwoording afleggen aan derden of aan de overheid wanneer ze dit bord
willen gebruiken. Toch spoort de overheid de privébosbezitters zoveel mogelijk
aan om dit bord niet te gebruiken en te komen tot een oplossing die voor alle
partijen aanvaardbaar is. Zo voorziet de overheid subsidies voor de beheerders
om openstelling te stimuleren.
Met voetgangers wordt gelijkgesteld: de rolstoelgebruikers en fietsers jonger dan 9 jaar.
Wat met fietsers, ruiters, zwemmers, schaatsers, roeiers...?
De toegankelijkheid voor deze groepen is mogelijk maar moet wel worden vastgelegd in
een goedgekeurde toegankelijkheidsregeling.
Kunnen terreinen ontoegankelijk gesteld worden?
Een terrein zoals hierboven vermeld kan door de beheerder geheel of gedeeltelijk
ontoegankelijk gesteld worden, met uitzondering van de openbare wegen. De
ontoegankelijkheid kan van bepaald of onbepaalde duur zijn en kan betrekking hebben
op een of meer categorieën van gebruikers.
Openbare natuurterreinen of terreinen verworven met financiële tussenkomst van ANB
kan de ontoegankelijkheid enkel worden ingesteld in de volgende gevallen:
- als dit is opgenomen in een goedgekeurd toegankelijkheidsreglement;
- als dit noodzakelijk is voor de openbare veiligheid (zoals brandgevaar, storm of
andere gevaarlijke situaties);
- als dit noodzakelijk is voor de bescherming van inheems dier- en plantensoorten;
- als er beheerwerkzaamheden worden uitgevoerd waarbij de veiligheid van de
bezoekers niet gegarandeerd kan worden;
- als er jacht en bestrijdingsactiviteiten plaatsvinden.
De ontoegankelijkheid wordt op een duidelijk zichtbare wijze aangeduid.
Figuur 11 Verbodsbord verboden toegang privé-eigendom (V14) en verbodsbord
verboden toegang (V15)
Natuurwetgeving voor boswachters 323
Elke uitbreiding of inperking op de principiële toegankelijkheid moet geregeld worden
door een toegankelijkheidsregeling (zie verder).
Verbodsbepalingen van belang voor recreatie
Geen enkele vorm van gemotoriseerd verkeer is toegelaten in natuurterreinen,
uitgezonderd op de openbare wegen die ingericht zijn voor het gewone gemotoriseerde
verkeer en in hoofdzaak bestemd zijn als doorgangsweg. Bovendien geldt dit verbod niet
voor gemotoriseerd verkeer dat nodig is voor het uitvoeren van beheeractiviteiten,
inclusief jacht- en bestrijdingsactiviteiten, voor het uitoefenen van toezicht en opsporing,
het garanderen van de veiligheid van de bezoekers, bijzondere omstandigheden die
vastgesteld zijn in een toegankelijkheidsregeling of het natuurbeheerplan, het gebruik
van toegangswegen door de beheerder van het terrein of zijn genodigden in functie van
de bereikbaarheid van onroerende goederen.
Belangrijk om weten is ook dat honden en andere gezelschapsdieren steeds aan de
leiband moeten gehouden worden en de wegen niet mogen verlaten tenzij:
bij het scheperen van schaapskuddes die ingezet worden bij het beheer van het
gebied;
bij deelname aan activiteiten die toegestaan zijn door of krachtens het
Jachtdecreet;
in de hondenzones;
in het kader van trainingen met speurhonden door politie en operationele diensten
van de civiele veiligheid.
Uiteraard moeten bezoekers rekening houden met de verbodsbepalingen die hierboven
onder hoofdstuk 1 beschreven werden (art.97 en 99 Bosdecreet en art.35
Natuurdecreet) en is het verboden vuur te maken, tenten en andere al dan niet tijdelijke
constructies zoals dranghekken en controleposten te plaatsen, dieren en de rust te
verstoren, vegetatie te plukken of verwijderen, afval achter te laten en reclame te maken
in bossen en in natuurreservaten.
Van deze verbodsbepalingen kan eventueel afgeweken worden op basis van een
beheerplan en/of op basis van een specifieke machtiging van het ANB. Vergeet hierbij
ook niet de eventuele toestemming van de eigenaar (zie verder ook bij ‘organisatie
activiteiten’)!
Toegankelijkheidsregeling
Beheerders van natuurterreinen kunnen de principiële toegankelijkheid uitbreiden.
Zo kunnen ze ook andere groepen van gebruikers toelaten dan wandelaars of kunnen ze
bepaalde zones aanduiden als speel-, honden-, bivakzone of vrij toegankelijke zone.
Natuurwetgeving voor boswachters 324
Figuur 12 Officiële toegankelijkheidsborden
De toegankelijkheidsregeling is daarvoor het instrument. Een toegankelijkheidsregeling is
opgebouwd uit een tekstgedeelte en een bijbehorende kaart, de toegankelijkheidskaart,
van het gebied waarop het tekstgedeelte van toepassing is. De kaart toont duidelijk de
toegankelijke wegen en zones en dient steeds geïnterpreteerd te worden op basis van
het corresponderende tekstgedeelte en de legende bij het kaartgedeelte.
Als de toegankelijkheid beperkt blijft tot het verlenen van toegang voor voetgangers op
de boswegen (= principiële toegankelijkheid voor voetgangers), dan is er geen
verplichting voor het opmaken van een toegankelijkheidsregeling.
Privéboseigenaars die hun bos ontoegankelijk willen maken hoeven daarvoor ook geen
toegankelijkheidsregeling op te stellen. Zij dienen enkel gebruik te maken van het bord
V.14 'verboden toegang – privé-eigendom’.
Een leidraad om een toegankelijkheidsregeling op te maken, de procedure voor
goedkeuring en een lijst met alle goedgekeurde toegankelijkheidsregelingen vind je via
de website van ANB: http://www.natuurenbos.be/beleid-
wetgeving/natuurgebruik/activiteit-organiseren/toegankelijkheidsregeling
De toegankelijkheidsregeling wordt op het terrein zichtbaar gemaakt via infopanelen aan
de voornaamste ingangen van het gebied. Die verplichting geldt niet voor privébossen
indien de toegankelijkheid tot het gebied beperkt blijft tot de voetgangers op de wegen
(principiële toegankelijkheid). De toegankelijkheid wordt in overeenstemming met de
toegankelijkheidsregeling op het terrein aangeduid via het plaatsen van
aanwijzingsborden, zoneborden en verbodsborden uit de bijlage bij het besluit.
Routes of routenetwerken voor fietsers, ruiters of bestuurders van gespannen die
gedeeltelijk door bos gaan, moeten voor dat gedeelte in overeenstemming zijn met de
toegankelijkheidsregeling van het gebied. De toegankelijkheid wordt in dat geval op het
terrein geregeld via het plaatsen van wegwijzers, eigen aan de route of het netwerk op
voorwaarde dat deze wegwijzers duidelijk het corresponderende type van weggebruiker
afbeelden. Indien dit niet het geval is, worden de aanwijzingsborden uit de bijlage bij het
besluit gebruikt.
Natuurwetgeving voor boswachters 325
Behalve de aanwijzings-, zone- en verbodsborden heeft het besluit een reeks
verbodsaffiches ingevoerd. Ze dienen om bij brandgevaar, voor de bescherming van
kwetsbare fauna en flora, bij gevaarlijke beheerwerkzaamheden en bij jachtactiviteiten
een bos geheel of gedeeltelijk ontoegankelijk te maken. Zie enkele afbeeldingen
hieronder.
Figuur 13 Verbodsaffiches
De verbodsaffiches worden door de beheerder aangebracht aan de belangrijkste
toegangen van het ontoegankelijk te stellen geheel of deel. De borden worden uiterlijk 48
uren voor de inwerkingtreding van de maatregel geplaatst, tenzij wanneer de
inwerkingtreding onverwijld moet plaatsvinden. De verbodsaffiches worden in een
perfecte staat van zichtbaarheid en leesbaarheid gehouden tijdens de volledige duur van
de toepassing van de maatregel. Ze worden uiterlijk 24 uur na het einde van de
toepassing van de maatregel verwijderd.
De verbodsaffiches bevatten de volgende gegevens:
• de plaats waar de maatregel van toepassing is;
• het begin en het einde van de duur van de toepassing van de
maatregel;
• de groep van gebruikers waarop de maatregel van toepassing is;
• de verantwoordelijke voor het plaatsen van het verbodsbord.
Activiteiten organiseren
Natuurterreinen lenen zich uitstekend voor allerhande ontspannende activiteiten zoals
wandel- en ruitertochten, oriëntatiewedstrijden, mountainbiketourtochten,… Activiteiten
in natuurterreinen brengen risico’s met zich mee, niet alleen voor de recreanten en
andere bezoekers, maar ook voor de fauna en flora. Een mountainbiketoertocht door een
grote groep mensen, waarbij niet-toegankelijke wegen éénmalig worden opengesteld,
kan nefaste gevolgen hebben voor de bodem, de vegetatie of de rust van de dieren.
Vooraleer activiteiten mogen plaatsvinden moeten een aantal stappen ondernomen
worden door de organisator. Is er geen toegankelijkheidsregeling voor het gebied, dan
Natuurwetgeving voor boswachters 326
moet een specifieke toestemming bekomen worden van de beheerder. Is ANB beheerder,
dan wordt de toestemming gelijkgesteld aan een machtiging. Is de activiteit risicovol dan
moet er ook altijd een machtiging aan het ANB aangevraagd worden.
Niet-risicovol Risicovol
Toegelaten volgens TR Melding (ANB-
gebieden)
Machtiging
Niet toegelaten volgens TR
of geen TR
Toestemming Machtiging + toestemming
Uitzondering: natuurdomeinen
daar is machtiging =
toestemming
De toestemming wordt aangevraagd bij de beheerder. Als de beheerder het Agentschap
voor Natuur en Bos is, dan stelt de Vlaamse Regering dat je deze toestemming
schriftelijk en minstens twee weken voorafgaand aan de geplande activiteit moet
aanvragen. De organisator moet tijdens de activiteit steeds in het bezit zijn van de
toestemming van de beheerder zodat hij bij controle door natuurinspectie of andere
gemachtigde toezichthouders (bv. boswachters) deze toestemming kan voorleggen.
De machtiging wordt aangevraagd bij het Agentschap voor Natuur en Bos minstens 35
dagen voorafgaand aan de activiteit. Deze machtiging is meteen ook de toestemming
voor risicovolle activiteit die in natuurdomeinen plaatsvinden.
Na aanvraag gaat de boswachter van het betrokken natuurterrein na of de activiteit mag
plaatsvinden en geeft zijn advies door aan de cel AVES van ANB. Zij maken de
machtiging op en sturen die door naar de aanvrager. De dienst Natuurinspectie van het
Agentschap voor Natuur en Bos ziet er op toe dat de toegankelijkheidsvoorwaarden van
de machtigingen correct worden nageleefd.
Zowel de beheerder als ANB kunnen voorwaarden opleggen. Bij het verlenen van een
machtiging houdt ANB rekening met de ecologische en de sociale en educatieve
draagkracht van het gebied en van de directe omgeving.
Veel activiteiten vallen onder een gezamenlijke noemer of worden door
koepelverenigingen georganiseerd. Bijvoorbeeld ruitertochten, oriëntatieloopwedstrijden
en mountainbiketoertochten. Door deze activiteiten een vaste datum op de jaarkalender
te geven, kan men de druk op de gebieden spreiden. Activiteiten die zijn opgenomen op
de goedgekeurde jaarkalender van het Agentschap voor Natuur en Bos hoeven geen
afzonderlijke machtiging meer aan te vragen.
Zelf houdt ANB een kalender bij met alle activiteiten die in een bepaald natuurterrein
plaatsvinden, zo is de boswachter steeds op de hoogte van de activiteiten en kunnen
verschillende activiteiten optimaal gespreid worden in tijd en ruimte.
Vandaar dat het ANB ook aanraadt om geplande activiteiten, ook al vereisen die geen
machtiging of toestemming, toch te melden aan het ANB. Denk maar aan grootschalige
Natuurwetgeving voor boswachters 327
wandel- of jogactiviteiten die soms op dezelfde routes plaatsvinden als de gemachtigde
fiets- of ruiteractiviteiten. Wanneer deze activiteiten vooraf worden gemeld met inbegrip
van de geplande routes dan kunnen, bijvoorbeeld via bijsturing van het parcours,
onaangename verrassingen worden vermeden op de dag zelf. Bij grootschalige
activiteiten komt vaak ook extra organisatie kijken zoals de inrichting van een
controlepost waarvoor sowieso een machtiging is vereist.
Voor activiteiten in domeinen van het agentschap neemt men liefst 35 dagen voor de
activiteit contact op met de beheerder.
Wanneer is een activiteit risicovol?
Indien men als voetganger de wegen wenst te verlaten voor een activiteit in het
natuurterrein dan wordt deze activiteit als risicovol aanzien. Uitzondering hierop vormt
het toegestane gebruik in de speelzones, hondenzones, bivakzones en vrij toegankelijke
zones conform de toegankelijkheidsregeling voor het gebied. Opgelet: enkel activiteiten
voor voetgangers kunnen plaatsvinden buiten de paden in natuurterreinen. Voor alle
andere gebruikersgroepen zullen ze niet toegestaan worden.
Ook risicovol zijn de grootschalige activiteiten op de toegankelijke wegen met een
verwachte deelname vanaf:
- 100 mountainbikers, cyclocrossers of veldrijders;
- 25 ruiters;
- 10 menners of mushers .
Deze aantallen zijn inclusief de te verwachten toeschouwers.
Dit geldt niet voor grootschalige activiteiten in private bossen die onder normale
omstandigheden ontoegankelijk zijn op basis van het bord V.14 'verboden toegang –
privé-eigendom'. Hier is de verstoring immers gering aangezien er geen reguliere
bezoekers worden toegelaten en er dus ook weinig kans is op conflicten tussen
gebruikersgroepen onderling.
Paintball, airsoft en lasergame worden beschouwd als risicovolle activiteiten omdat je
daarbij de wegen verlaat. De organisator moet daarom altijd een machtiging van het
Agentschap voor Natuur en Bos hebben indien de activiteit in een natuurterrein doorgaat.
Dit geldt zowel voor openbare als private natuurterreinen. De machtiging van het
agentschap is verplicht, net zoals de toestemming van de eigenaar of beheerder van het
bos of natuurreservaat.
Door het specifieke karakter van de activiteit heeft het agentschap speciale, beperkende
voorwaarden opgelegd aan het verlenen van een machtiging. Er zal slechts een
machtiging voor paintball, airsoft of lasergame terreinen worden verleend indien voldaan
is aan volgende voorwaarden:
Natuurwetgeving voor boswachters 328
- de activiteit is niet eenmalig maar wordt herhaaldelijk georganiseerd op het
betreffende terrein
- het betreft een privaat bos
- het privaat bos of bosgedeelte is niet opengesteld voor andere vormen van
recreatie
- het privaat bos of bosgedeelte is niet gelegen in het Vlaams Ecologisch Netwerk of
in een Speciale Beschermingszone
- het privaat bos of bosgedeelte heeft als planologische bestemming ‘gebied voor
dagrecreatie’
De eigenaar of beheerder kan, indien het geen eenmalige activiteit betreft en het bos of
bosgedeelte voldoet aan de bovenstaande vier voorwaarden, via de opmaak van een
toegankelijkheidsregeling een officiële paintball/airsoft/lasergame locatie laten machtigen
door het Agentschap voor Natuur en Bos. Het agentschap zal de aanvraag toetsen aan de
ecologische waarde en de draagkracht van het gebied.
Deze voorwaarden houden geen rekening met andere geldende regelgeving zoals Vlarem
en andere wetgeving op niveau van gemeente en provincie. Indien daarenboven de
inrichting gepaard zou gaan met ontbossing in de ruime zin van het woord, dan is een
stedenbouwkundige vergunning tot ontbossing nodig en geldt de compensatieplicht.
Het plaatsen en zoeken van geocaches tot een afstand van 3 meter van de rand van de
weg mag mits eenvoudige toestemming van de eigenaar of beheerder. Eenzelfde
toestemming volstaat voor caches in de ‘vrij toegankelijke zones’.
Activiteiten die georganiseerd en begeleid worden door erkende bosgidsen of
natuurgidsen of door de conservator van het specifieke natuurreservaat worden NIET als
risicovol beschouwd.
Cases:
Het Hallerbos met zijn hyacintenpracht geeft in het voorjaar aanleiding tot heel wat
aanvragen voor filmopnames in de bosbestanden. Maar ook op andere momenten willen
filmstudio’s al eens wat plaatjes inblikken in het bos. In deze fictieve case wil Studio 100
kabouter Plop en Kwebbel filmen terwijl ze picknicken onder de bomen. Ze plannen dit
te doen op 2 bepaalde dagen in de zomer. Wat moet Studio 100 aanvragen?
Aangezien Plop en Kwebbel zich van de paden begeven, gaat het hier om een risicovolle
activiteit die zal plaatsvinden in een domeinbos. Studio 100 moet dus een toestemming
aan de beheerder en machtiging vragen aan het ANB. Aangezien ANB beheerder is,
volstaat de machtiging ook als toestemming van de beheerder. Studio 100 vraagt dus
een machtiging aan.
De boswachter zoekt op het terrein een plaats waar het minst schade aan de natuur
wordt toegebracht. In haar machtiging zal het ANB dan ook duidelijk vermelden:
- dat de activiteit enkel mag plaatsvinden op de 2 bepaalde dagen;
Natuurwetgeving voor boswachters 329
- dat specifieke afspraken met betrekking tot de opnames op voorhand gemaakt
moeten worden met de boswachter;
- alle voertuigen op de verharde wegen moeten blijven;
- kwetsbare zones niet betreden mogen worden (situatieafhankelijk, bv.
beekoevers en natte zones);
- markeringen uit verwijderbare materialen moeten bestaan en het aanbrengen
ervan geen schade aan de bosinfrastructuur of vegetatie mag veroorzaken, die
markeringen mogen ten vroegste de dag voor de opnames aangebracht worden
en moeten binnen de 24 uur na de activiteit verwijderd worden;
- er mag geen schade worden toegebracht aan infrastructuur, vegetatie en bomen;
- het is niet toegelaten afval of vuilnis achter te laten;
- vuur maken in functie van de opname is enkel toegelaten als de brandweer
aanwezig is;
- Rust en stilte mogen niet verstoord worden.
- Andere bezoekers mogen niet gehinderd worden.
- Onderrichtingen van de boswachters moeten worden opgevolgd.
Stel dat Studio 100 dit in de schoontijd had willen doen, dan kan de activiteit geweigerd
worden of bepaalde voorwaarden worden opgelegd (op basis van het Soortenbesluit).
Een school wenst een haloweentocht te organiseren op vrijdagavond 23/10/2015 om
20u00 in het Neigembos in Oost-Vlaanderen. Ze heeft een parcours uitgetekend dat
zowel door het domeinbos als private bossen loopt. Het is de bedoeling dat de bus de
kinderen en begeleiders brengt tot aan het startpunt. Daar zullen de begeleiders de
kinderen in groepjes opdelen en met een vuurtoorts de groepjes begeleiden, de
kinderen zelf hebben zaklampen bij. De groepjes passeren twee keer aan een standje
waar iets te griezelen en knabbelen valt. Na de tocht komen de groepjes weer bij de
bussen aan. Wat moet de school in dit geval aanvragen?
Natuurwetgeving voor boswachters 330
Aangezien de activiteit een wandeling inhoud, evenwel op de paden, maar buiten de
uren waarop natuurterreinen wettelijk toegankelijk zijn (tussen zonsopgang en
zonsondergang) wordt de tocht gezien als risicovolle activiteit. De toestemming van de
beheerder(s) moet gevraagd worden en de machtiging aan het ANB.
De boswachter kijkt op terrein het parcours na en deelt zijn advies mee aan het
aanspreekpunt recreatie voor de opmaak van de machtiging.
Die de tocht onder volgende strikte voorwaarden machtigen (vuur zal altijd verboden
worden):
- het gemachtigde parcours moet strikt worden gevolgd, zonder van de wegen af
te wijken/ De activiteit blijft beperkt tot de gemachtigde zones ( ook bij
halloweentochten mogen de wegen niet verlaten worden);
- markeringen bestaan uit verwijderbare materialen, gebruik van materialen zoals
verf en spuitbussen is niet toegestaan. Het aanbrengen van de markeringen mag
geen schade aan de bosinfrastructuur of de vegetatie veroorzaken, het gebruik
van scherpe materialen zoals nagels en nietjes is niet toegestaan. Elastiek en
touw rond de boom zijn bijvoorbeeld wel toegestaan. De markeringen worden ten
vroegste de dag voor de activiteit aangebracht en moeten binnen de 24-uur na
de activiteit verwijderd worden. markeringen die niet voldoen aan deze
voorwaarden kunnen verwijderd worden door de beheerder;
- honden en andere gezelschapsdieren moeten aan de leiband gehouden worden
en mogen de wegen niet verlaten;
- het is niet toegelaten afval of vuilnis achter te laten, noch vuur te maken;
- rust en stilte moeten worden gerespecteerd;
- andere bezoekers in de bossen en natuurreservaten mogen niet gehinderd
worden;
- onderrichtingen van de boswachters/natuurinspecteurs moeten worden
opgevolgd;
- er mag in de bossen en natuurreservaten geen koopwaar worden aangeboden,
geen reclame worden gemaakt noch mag er enige andere vorm van commerciële
activiteit plaatsvinden zonder voorafgaande machtiging;
- enkel aanbrengen van lint is toegestaan. Alle linten, eventueel afval te
verwijderen op zaterdag 24/10/2015 vóór 10:00u;
- gezien het statuut bosreservaat:
Het gebruik van zaklampen en lichten tot minimum beperken, geen verstralers, teneinde
de verstoring tot minimum te beperken.
Geen muziek of schrikeffecten en dergelijke.
Rustplaatsen, stalletjes zijn niet toegestaan in het bos.
De machtiging geldt slechts indien de organisator ook de toestemming heeft verkregen
van de eigenaars of de beheerders van private of openbare eigendommen andere dan
ANB.
Natuurwetgeving voor boswachters 331
Een trialbikeclub wil op 29/03/2015 een trialbikewedstrijd organiseren in het Kluisbos.
Bij hun aanvraag hebben ze een suggestie voor een parcours ingediend. Aanvankelijk
wilden ze door de bosbestanden fietsen, maar ze lazen op de website van ANB dat dit
verboden is. Het parcours loopt nu langs de bestaande paden door het bos. Men
verwacht minstens 150 fietsers en waarschijnlijk nog wat toeschouwers ook. Wat moet
de club allemaal aanvragen?
Men kijkt de bepalingen uit de TR na: ‘fietsen en ruiterij met een sport- of
wedstrijdkarakter zijn enkel toegestaan mits toelating van het Agentschap voor Natuur
en Bos en het college van burgemeester en schepenen van de gemeente Kluisbergen.’
Er moet dus een toelating aan ANB (machtiging) en aan het CBS gevraagd worden van
de gemeente Kluisbergen ongeacht het aantal deelnemers.
Stel dat er niets over in het TR vermeld staat: dan zou de tocht, gezien het grote aantal
deelnemers, vallen onder ‘een risicovolle activiteit’ en moet een machtiging van het ANB
aangevraagd worden. Aangezien ze plaatsvindt in een ANB domein, is de toestemming
van de beheerder vervat in de machtiging. De club vraagt dus een machtiging aan bij
het ANB. Stel dat de tocht minder dan 100 deelnemers inclusief toeschouwers omvat,
dan volgt men eveneens de bepalingen uit de toegankelijkheidsregeling die stellen
De boswachter krijgt de aanvraag doorgestuurd en bekijkt het parcours op het terrein.
Hij geeft zijn advies door aan zijn collega’s die de activiteit onder volgende strikte
voorwaarden machtigen:
- het gemachtigde parcours moet strikt worden gevolgd, zonder van de wegen af
te wijken/ De activiteit blijft beperkt tot de gemachtigde zones;
- markeringen bestaan uit verwijderbare materialen, gebruik van materialen zoals
verf en spuitbussen is niet toegestaan. Het aanbrengen van de markeringen mag
geen schade aan de bosinfrastructuur of de vegetatie veroorzaken, het gebruik
van scherpe materialen zoals nagels en nietjes is niet toegestaan. Elastiek en
touw rond de boom zijn bijvoorbeeld wel toegestaan. De markeringen worden ten
vroegste de dag voor de activiteit aangebracht en moeten binnen de 24-uur na
de activiteit verwijderd worden. Markeringen die niet voldoen aan deze
voorwaarden kunnen verwijderd worden door de beheerder;
- honden en andere gezelschapsdieren moeten aan de leiband gehouden worden
en mogen de wegen niet verlaten;
- het is niet toegelaten afval of vuilnis achter te laten, noch vuur te maken;
- rust en stilte moeten worden gerespecteerd;
- andere bezoekers in de bossen en natuurreservaten mogen niet gehinderd
worden;
- onderrichtingen van de boswachters/natuurinspecteurs moeten worden
opgevolgd;
- er mag in de bossen en natuurreservaten geen koopwaar worden aangeboden,
geen reclame worden gemaakt noch mag er enige andere vorm van commerciële
activiteit plaatsvinden zonder voorafgaande machtiging;
- het geluidsniveau moet beperkt blijven tot maximaal 80 dB;
Natuurwetgeving voor boswachters 332
- het parkeren van alle voertuigen is enkel toegestaan op parking ‘Toren’. Het is
verboden te parkeren in de bosranden, deze moeten afgebakend worden met
linten. De organisatie moet stewards voorzien om het parkeren in goede banen te
leiden;
- het publiek mag het bos en de bosranden niet betreden. Het is dus niet
toegelaten de wandelpaden te verlaten.
Toezicht en handhaving
Het milieuhandhavingsdecreet
Zoals in het basistraject besproken wordt de milieuhandhaving sinds 2009 eenvormig
geregeld in het Milieuhandhavingsdecreet. Dit is in feite geen decreet maar een
ingevoerde nieuwe titel XVI in het Decreet van 5 april 1995 houdende algemene
bepalingen inzake milieubeleid (DABM) met als opschrift ‘Toezicht, handhaving en
veiligheidsmaatregelen’. De regeling is van toepassing op alle wetten en decreten
behorende tot het milieuhygiëne- en milieubeheerrecht waaronder o.a. het
Natuurdecreet, het Bosdecreet, het Jachtdecreet en de Wet op de riviervisserij.
Elk decreet bevat dezelfde bepaling: ‘Voor dit decreet en zijn uitvoeringsbesluiten
gebeurt het uitoefenen van toezicht, het opleggen van bestuurlijke maatregelen, het
onderzoeken van milieu-inbreuken, het opleggen van bestuurlijke geldboeten, het innen
en invorderen van verschuldigde bedragen, het opsporen van milieumisdrijven, het
strafrechtelijk sanctioneren van milieumisdrijven en het opleggen van veiligheids-
maatregelen volgens de regels bepaald in titel XVI van het decreet van 5 april 1995
houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid’.
Het milieuhandhavingsdecreet is op 25 juni 2009 in werking getreden.
Cel Natuurinspectie
Natuurinspectie staat in voor het toezicht (in regel buiten de domeinen onder
beheerverantwoordelijkheid van het ANB; binnen die domeinen gebeurt het toezicht door
de boswachters van de diverse beheerregio’s) en de opsporing (overal), de uitvoering
van het handhavingsplan (samen met de provinciale beheercellen en met de
Natuurinspectie van de Centrale Diensten), de controle op het naleven van
vergunningsvoorwaarden, contacten met politie en parketten, de centralisatie,
verwerking en opvolging van de processen-verbaal.
Handhaving – toezicht - opsporing
Het begrip handhaving omvat in brede zin zowel het toezicht, de preventie als de
opsporing en de sanctionering. Het ANB is bevoegd voor het uitoefenen van toezicht en
opsporing; de sanctionering is een taak van het parket (strafrechtelijke sanctionering) of
van de afdeling Handhaving van het departement Omgeving (dit is de vroegere afdeling
Natuurwetgeving voor boswachters 333
Milieuhandhaving, Milieuschade en Crisisbeheer van het departement Leefmilieu, Natuur
en Energie – AMMC) voor bestuurlijke sanctionering.
Toezicht betekent dat iemand die daartoe gemandateerd is (een ‘toezichthouder’) nagaat
of alles naar behoren functioneert. Er hoeft geen enkele aanwijzing te zijn dat dit laatste
niet zo is. Opsporing is een actie die volgt uit het vaststellen van een misdrijf en is er op
gericht alle bewijsmateriaal te verzamelen om tot vervolging te kunnen overgaan.
Opsporing kan een gevolg zijn van toezicht maar ook van een klacht of de vaststelling
van milieuschade. Opsporing wordt uitgevoerd door een opsporingsambtenaar.
De natuurinspecteur heeft de hoedanigheid van toezichthouder én van gewestelijk
opsporingsambtenaar (officier van gerechtelijke politie, OGP). Als dusdanig is hij/zij
bevoegd voor het uitoefenen van toezicht op de naleving van bovenvermelde
regelgeving. Als officier van gerechtelijke politie kan hij/zij opsporingsdaden stellen bij
vermoeden van een strafbare schending van de bovenvermelde regelgeving.
De boswachter heeft enkel de hoedanigheid van toezichthouder. Hij/zij oefent het
toezicht uit op de naleving van bovenvermelde regelgeving binnen de domeinen beheerd
door het ANB.
De celhoofden Natuurinspectie hebben de hoedanigheid van toezichthouder en van
officier van gerechtelijke politie, hulpofficier van de Procureur des Konings. Zij zijn ook
aangewezen als gemachtigd ambtenaar bevoegd voor o.m. het indienen van
herstelvorderingen voor de rechtbank. Die bevoegdheden worden maar beperkt
toegepast omdat de voorkeur wordt gegeven aan de bestuurlijke maatregel als
instrument om herstel te vorderen, al dan niet met toepassing van een bestuurlijke
dwangsom.
Eind december 2016 beschikt het ANB in totaal over 142 toezichthouders met
handhavingsbevoegdheden. Hiervan oefenen 91 boswachters en 15 regiobeheerders
toezicht uit in de domeinen beheerd door het ANB. De belangrijkste taak van de
boswachter is het beheer van de bos- en natuurgebieden in zijn/haar gebied. Omdat
hij/zij in het kader van zijn beheertaak regelmatig aanwezig is op het terrein, kan hij/zij
ook het toezicht op een efficiënte manier uitoefenen. Dit aantal omvat niet de
aangestelde beleidsmedewerkers van het ANB, die enkel over een recht op toegang
beschikken met het oog op de controle van o.a. vergunnings- en subsidievoorwaarden;
zij zijn niet bevoegd om milieu-inbreuken of milieumisdrijven vast te stellen.
Een natuurinspecteur doet zowel aan toezicht als aan opsporing, terwijl de boswachter
enkel toezicht uitoefent en dat binnen de domeinen beheerd door het ANB. Uiteraard kan
de boswachter altijd de hulp van de natuurinspecteurs inroepen.
Onderscheid milieu-inbreuken en milieumisdrijven
Zoals vermeld in het basistraject bestaat er een belangrijk onderscheid tussen milieu-
inbreuken en milieumisdrijven. Een milieu-inbreuk geeft uitsluitend aanleiding tot
bestuurlijke sancties. Het is de Vlaamse Regering die de lijst van milieu-inbreuken
Natuurwetgeving voor boswachters 334
vaststelt. De lijst van milieu-inbreuken vindt u terug in de bijlages bij het BVR van 12
december 2008 tot uitvoering van titel XVI van het decreet van 5 april 1995 houdende
algemene bepalingen inzake milieubeleid.
Inzake milieubeheer zijn de volgende bijlagen milieu-inbreuken relevant:
- Bijlage XIII: Bosdecreet
- Bijlage XIV: Jachtdecreet
- Bijlage XXII: Jachtvoorwaardenbesluit
- Bijlage XXVII: Decreet natuurbehoud
- Bijlage XXVIII: Jachtadministratiebesluit
- Bijlage XXIX: Besluit openbare houtverkoop
- Bijlage XXX: Toegankelijkheidsbesluit
- Bijlage XXXI: Soortenbesluit
Een bestuurlijke sanctie kan de vorm aannemen van bestuurlijke maatregelen of van
bestuurlijke geldboeten.
De bestuurlijke maatregelen kunnen de vorm aannemen van:
een bevel aan de vermoedelijke overtreder om maatregelen te nemen om
de milieu-inbreuk of het milieumisdrijf te beëindigen, de gevolgen ervan
geheel of gedeeltelijk ongedaan te maken of herhaling ervan te
voorkomen;
een bevel aan de vermoedelijke overtreder om activiteiten,
werkzaamheden of het gebruik van zaken te beëindigen;
een feitelijke handeling van de bevoegde personen, op kosten van de
vermoedelijke overtreder, om de milieu-inbreuk of het milieumisdrijf te
beëindigen, de gevolgen ervan geheel of gedeeltelijk ongedaan te maken
of herhaling ervan te voorkomen;
een combinatie van deze maatregelen.
Bestuurlijke geldboeten zijn een sanctie waarbij de bevoegde Vlaamse Overheid de
overtreder verplicht een geldsom te betalen.
Natuurwetgeving voor boswachters 335
Figuur 14 Behandeling milieu-inbreuk vs. milieumisdrijf
Een milieu-inbreuk wordt vastgesteld door middel van een verslag van vaststelling dat
rechtstreeks naar de afdeling Handhaving wordt gestuurd. De afdeling Handhaving
behandelt alle ontvangen dossiers met het oog op het opleggen van een bestuurlijke
boete.
Bij vaststelling van een milieumisdrijf wordt een proces-verbaal opgemaakt door de
toezichthouders en gewestelijke milieuopsporingsambtenaren. Dit wordt onmiddellijk aan
de bevoegde procureur des Konings (het parket) bezorgd. Het parket kan het dossier zelf
behandelen of beslissen om het door te sturen naar de afdeling Handhaving. De
toezichthouders melden schriftelijk binnen 5 werkdagen aan het college van
burgemeester en schepenen dat er een proces-verbaal werd opgesteld. Daarin melden zij
minstens de naam van de vermoedelijke overtreder en de datum van vaststelling. Het
proces-verbaal heeft bewijswaarde tot het tegendeel is bewezen. Als de vermoedelijke
overtreder bekend is, wordt op straf van verval van de bewijswaarde tot het tegendeel is
bewezen, binnen 14 dagen een kopie van het proces-verbaal bezorgd.
Een voorbeeld: optreden boswachter bij sluikstorten in ANB-domeinen
Boswachters zijn net zoals natuurinspecteurs bevoegd om op te treden tegen het
achterlaten van afval op grond van de volgende bepalingen uit het Bosdecreet (art.97)
en het Materialendecreet (art.12).
Milieu-inbreuk
Verslag van Vaststelling (VV)
Rechtstreeks naar Afdeling Handhaving
Exclusieve bestuurlijke geldboete
Milieumisdrijf
Proces - Verbaal (PV)
Rechtstreeks naar parket
(openbaar ministerie)
Parket stuurt door naar Afdeling Handhaving
Alternatieve bestuurlijke geldboete
Parket vervolgt strafrechtelijk
Natuurwetgeving voor boswachters 336
Het Bosdecreet stelt in art.97 dat het zonder toestemming van de eigenaar/bosbeheerder
en machtiging van het Agentschap of zonder dat het bepaald is in het goedgekeurd
beheerplan in openbare bossen, bosreservaten en private bossen verboden is om resten,
vuilnis en afval, van welke aard ook, achter te laten buiten de daartoe ter beschikking
gestelde verzamelplaatsen, met uitzondering van houtafval en boomschors die
achterblijven na een toegestane exploitatie.
Het Materialendecreet voegt daar in art.12 aan toe dat het binnen de ruimtelijk
kwetsbare gebieden12 verboden is afvalstoffen achter te laten of te beheren in strijd met
de voorschriften van dit decreet of de uitvoeringsbesluiten ervan.
Strafbaarstelling
De bepalingen worden strafbaar gesteld in art.16.6.3 van het Milieuhandhavingsdecreet:
Art.16.6.3.§1. Wie opzettelijk, in strijd met de wettelijke voorschriften of in strijd met
een vergunning, afvalstoffen achterlaat, beheert of overbrengt, wordt gestraft met een
gevangenisstraf van een maand tot vijf jaar en met een geldboete van 100 euro tot
500.000 euro of met een van die straffen.
Wie door gebrek aan voorzorg of voorzichtigheid, in strijd met de wettelijke voorschriften
of in strijd met een vergunning, afvalstoffen achterlaat, beheert of overbrengt, wordt
gestraft met een gevangenisstraf van een maand tot drie jaar en met een geldboete van
100 euro tot 350.000 euro of met een van die straffen.
§2. In afwijking van de straffen vermeld in §1 kunnen gemeenten voor kleine vormen
van openbare overlast gemeentelijke sancties bepalen overeenkomstig art.119bis van de
Nieuwe Gemeentewet. Wanneer de gemeente geen gemeentelijke sancties
overeenkomstig art.119bis van de Nieuwe Gemeentewet heeft bepaald, worden in die
gemeente deze kleine vormen van openbare overlast gestraft met een geldboete van
maximum 45,45 euro.
Praktisch:
Gemeenten kunnen voor kleine hoeveelheden afval dus eigen politieverordeningen
uitvaardigen en deze strafbaar stellen met GAS-boetes. Indien een gemeente in deze
12 De ruimtelijk kwetsbare gebieden zijn de gebieden opgesomd in artikel 1.1.2, 10° van de Vlaamse Codex
Ruimtelijke Ordening: agrarische gebieden met ecologisch belang, agrarische gebieden met ecologische
waarde, bos-, bron-, groen- en natuurgebieden, natuurgebieden met wetenschappelijke waarde,
natuurontwikkelingsgebieden, natuurreservaten, overstromingsgebieden, parkgebieden, valleigebieden.
Gebieden, aangewezen op ruimtelijke uitvoeringsplannen, en sorterend onder één van volgende categorieën of
subcategorieën van gebiedsaanduiding: bos, parkgebied, reservaat en natuur. Het VEN en de beschermde
duingebieden en de voor het duingebied belangrijke landbouwgebieden aangeduid krachtens artikel 52, § 1,
van de wet van 12 juli 1973 op het natuurbehoud.
Natuurwetgeving voor boswachters 337
mogelijkheid heeft voorzien, kan de inbreuk enkel via een GAS-PV worden
geverbaliseerd. Boswachters zijn niet bevoegd voor GAS-PV’s zodat enkel de politie of
gemeentelijke GAS-ambtenaren in dat geval bevoegd zijn om te verbaliseren.
Het is aan de parketten om uit te maken of er sprake is van kleine hoeveelheden afval
en of er een GAS-reglement van toepassing is. Boswachters kunnen dus best gewoon
PV’s opstellen. Enkel indien de boswachter er zeker van is dat er een GAS-reglement van
toepassing is en het gaat om een kleine hoeveelheid (1 à 2 vuilzakken) kan best meteen
de politie worden gewaarschuwd zodat zij PVs kunnen opstellen.
Indien de dader bekend is, kan samen met het PV (geen GAS-situatie), in overleg met
de natuurinspectie, een bestuurlijke maatregel worden opgemaakt met een verplichting
tot het opruimen van de afval.
Bronnen en eindtermen
Boswachters in spe:
- weten wat de bevoegdheden zijn van een boswachter;
- kunnen beheerplannen interpreteren (zowel de nog bestaande beheerplannen als
de toekomstige beheerplannen);
- zijn in staat om een gemotiveerd advies te formuleren bij aanvragen voor
machtigingen in openbare bossen;
- beheersen de regels m.b.t. de exploitatie van bossen en kunnen die naar behoren
toepassen;
- kunnen schouwings- en controle formulieren naar behoren invullen;
- weten een toegankelijkheidsregeling te interpreteren, beheersen de regels inzake
toegankelijkheid en kunnen ze naar behoren toepassen;
- kennen de regels rond sluikstorten en weten hoe ze hiertegen moeten optreden;
- kennen de regels rond jacht en stroperij en kunnen deze toepassen;
- hebben notie van het beleid rond invasieve exoten
- kunnen de soorten van de soortenlijst herkennen.
Geconsulteerde bronnen:
- www.codex.vlaanderen.be
- www.natura2000.vlaanderen.be
- www.natuurenbos.be
- www.ecopedia.be
- Cursus Natuurwetgeving Bosbouwbekwaamheid, Inverde
- Handhavingsrapport 2016, ANB
Bijzondere dank aan de medewerkers van ANB voor hun waardevolle input!
