Cursusboek Reis door de filosofie cursist, Welkom bij de cursus “Reis door de Filo- sofie”. Mijn...

Cursusboek

Reis door de filosofie

Reis door de filosofie

Beste cursist,

Welkom bij de cursus “Reis door de Filo-

sofie”. Mijn naam is John de Graaf en in deze

cursus neem ik u mee op een thematische

reis door de filosofie. Zolang er mensen zijn,

zijn er ook filosofen die zich bezighouden

met grote, eeuwige vraagstukken, zoals:

“Wat is de zin van het leven, wat is geluk, hoe groot is het heelal

en hoe is het ontstaan, hoe zit het met lichaam, geest en ziel, wat

is goed en kwaad, mooi en lelijk?” En niet te vergeten: “Wat is

filosofie?” Deze cursus geeft een inleiding in de Westerse filosofie

over de volle breedte. De volle breedte houdt in dat, naast de

meer actuele vakken zoals ethiek en sociaal-politieke filosofie ook

andere kernvakken als logica, kennisleer, metafysica, en wijsgerige

antropologie zijn opgenomen. Per les behandel ik de belangrijkste

stromingen, opvattingen en theorieën summier, en vul deze waar

mogelijk aan met actuele thema’ s. Ook zullen we nogal eens de

historie induiken, zelfs tot duizenden jaren terug, naar het oude

Griekenland. Ik wens u een goede, gezonde, leerzame en span-

nende reis toe!

John de Graaf

Filosoof en docent aan onder andere de

Utrechtse Volksuniversiteit

ETADORO Reis door de filosofie4

LES 1 WAT IS FILOSOFIE?

1.1 Inleiding

De filosofie geldt wel als de moeder der wetenschappen en bestaat onge-

veer 2.600 jaar, vanaf de oude Grieken. Het onderzoeksgebied is zeer

breed: de wereld, God, de mens, de taal, de geschiedenis, de maatschappij,

ethiek, kunst, mystiek en nog veel meer. Kortom: álles!

Over filosofie wordt heel verschillend gedacht. Sommigen zien het

als overbodig geklets in de ruimte, anderen vinden het het hoogste

en belangrijkste wat de mens heeft voortgebracht. Filosofie wordt

ook nogal eens als bedreigend voor mens, staat, en maatschappij

beschouwd. Een schoolvoorbeeld is het symbool van de filosofie

bij uitstek: Socrates. Hij was een echte vakidioot en de beroemdste

martelaar voor de waarheid. Zijn leven stond geheel in het teken

van het filosoferen en het zoeken naar de waarheid, het morele

goede en het goede leven. Daarmee bedreigde hij in zeker opzicht

de gevestigde, en zeker niet ideale, orde. Socrates en zijn filosofie

werden uiteindelijk zo staatsgevaarlijk bevonden, dat de Atheense

democratie in een ‘eerlijk’ proces de doodstraf over hem uitsprak.

Deze heeft hij geheel consequent en vrijwillig zelf ten uitvoer

gebracht door het drinken van de gifbeker. Plato, zijn beroemde

leerling, beschrijft dit ontroerend in zijn dialoog Phaidoon.

Het is waar, filosofie kan bedreigend zijn, maar dat is hooguit een halve

waarheid, want zij kan ook bevrijdend, mooi, en goed zijn. Bovendien hoeft

zelfs bedreigend niet per se slecht te zijn.

Zoveel hoofden, zoveel zinnen

Over filosofie wordt dus heel verschillend gedacht, door zowel de leek als

de professional. Dit komt in belangrijke mate doordat het oplossen van

Wat is filosofie?LES 1

Socrates



fundamentele problemen, zoals “Hoe is de wereld ontstaan?” veel te maken

heeft met persoonlijke gevoelens en levensovertuigingen. Het zal bijvoor-

beeld niet verbazen dat een godvruchtig filosoof als Thomas van Aquino

een heel ander idee had over het ontstaan van de wereld dan de materialist

Demokritos van Abdera of de existentialist en atheïst Jean-Paul Sartre. En

een filosoof met een dichterlijke aanleg of opleiding zal de wereld anders

interpreteren dan een denker met een praktische of wiskundige achtergrond.

We zien dus dat het blijkbaar nogal moeilijk is om tot een eensluidende en

heldere omschrijving te komen van wat filosofie is. Toch is er een vrij brede

consensus onder de meeste filosofen met betrekking tot een aantal essen-

tiële kenmerken. Hier gaan wij de volgende paragrafen op in, maar eerst

enkele misvattingen.

Misvattingen over filosofie

De term filosofie wordt nogal eens op oneigenlijke wijze gebruikt. We geven

enkele voorbeelden.

● De filosofie van Ajax of de filosofie van Philips. In dit zinsverband is de

term filosofie figuurlijk gebruikt en wordt er eigenlijk strategie of beleid

mee bedoeld. (Hoewel, over de filosofie van Cruijff durf ik geen

uitspraken te doen...).

● Filosofie is ook zeker geen psychologie. Filosofie bestudeert veel meer

dan alleen maar mentale processen, en op een andere manier.

● New Age, Yoga, Boeddhisme zijn weliswaar vormen van filosofie, maar

omdat ze oosters zijn laten we ze in deze westerse cursus buiten

beschouwing.

● Filosofie valt niet geheel samen met levensbeschouwing of religie, maar

er is wel sprake van een sterke wederzijdse beïnvloeding van deze

disciplines.



1.2 Het filosofisch werkterrein

Filosofie, oftewel wijsbegeerte, is het streven of verlangen naar wijsheid. We

zouden het ook een levenshouding of een roeping kunnen noemen. Waar

het bij wijsgerige wijsheid vooral om gaat, is échte kennis en inzicht over

allerlei inhoudelijke onderwerpen. Wijsheid zoeken vereist een bepaalde

methode, en vooral de methode bepaalt of het zoeken naar wijsheid filosofisch

is. Maar nu eerst, waaróver kun je proberen filosofisch inzicht te verkrijgen?

Over het filosofisch werkterrein hoeven we niet zo lang uit te wijden. Dit is in

principe alles, en dat kunnen we best letterlijk opvatten. Iets specifieker kan

dit omschreven worden als:

● de wereld om ons heen in al zijn verscheidenheid

● het leven en de dood

● onszelf en onze medemens, de dieren en de planten

● het Godsprobleem, de duivel, engelen, boskabouters

● jeugdpuistjes

● goed en kwaad

● kunst, cultuur, religies, wetenschappen, sprookjes, taal

● het Niets

● de filosofie zelf

● alle mogelijke andere zaken

We zien dus dat filosofie een vak is dat zich bezighoudt

met onderzoek van al wat is, ja zelfs al wat niet is: het

Niets. Geen enkel verschijnsel, ding, gebeurtenis,

toestand, feit en (on)mogelijkheid, onttrekt zich aan

de principiële invloedssfeer van de wijsbegeerte. Wat

de inhoud betreft is de wijsbegeerte dus het meest

algemene en brede zoeken naar kennis en inzicht,

het totaal van alles wat bestaat en zelfs niet bestaat.

Bepaald geen klein of kinderachtig werkterrein dus.

Wist u dat? De term filosofie

komt uit het Grieks (fileo sofia)

en betekent letterlijk: ik begeer

wijsheid. Filosofie is dan ook

synoniem met wijsbegeerte.

WIST U DAT?

Plato



Vandaar dat de wijsbegeerte mede hierdoor reeds in de Griekse Oud-

heid enerzijds ‘bemoeial’ genoemd werd (Socrates), maar anderzijds door

niemand minder dan Aristoteles (de leerling van Plato) de eervolle status

van ‘Eerste Wetenschap’ toebedeeld kreeg. In de oudheid bestonden de

verschillende wetenschappen als biologie en psychologie

nog niet. Zij waren deelgebieden van de filosofie. Het spreekt

vanzelf dat het wetenschappelijke werkterrein van de filosofie

toen dus veelomvattender was dan in latere tijden. Mede door

de verwetenschappelijking van verschillende delen van de

filosofie is het werkterrein van de filosoof niet kleiner gewor-

den, maar wel sterk veranderd. Deed Aristoteles, als filosoof,

zelf nog experimenteel-empirisch onderzoek, tegenwoordig

doen de toegepaste wetenschappers dat grotendeels.

Filosofie heeft mede door de enorme opkomst van die

toegepaste wetenschappen tegenwoordig meer een kritisch

begeleidende functie gekregen, al zijn er onderwerpen, die nog steeds

door vrijwel alleen de filosofie onderzocht worden, zoals bijvoorbeeld

ethische onderwerpen.

Dat alles inhoud kan zijn van filosofisch onderzoek is een essentieel

kenmerk van de wijsbegeerte. De inhoud kan dus van alles zijn, maar hoe

moeten we te werk gaan om dit alles of van alles en nog wat specifiek

filosofisch te onderzoeken? Anders gezegd: Wat is de methode van filoso-

fisch onderzoek? Daarover nu meer.

1.3 De methode van filosofisch onderzoek

De werkwijze van de specifieke methode van filosofisch onderzoek bestaat

grofweg uit:

● De aandacht kan door iets getrokken worden.

● Daarbij kan verwondering ontstaan, die weer leidt tot een vraag:

● Is dat iets wel wat het lijkt, en áls dat zo is, hoe weten we dat dan?

Aristoteles



● En als het iets anders zou kunnen zijn, wat dan, en hoe weten we

dat dan weer?

● En: waarom is het dan zoals het is, of juist niet? (Zit u nog op uw stoel?)

● Vervolgens komt de twijfel en zoeken we antwoorden of verklaringen.

● En niet zomaar antwoorden, nee, we zoeken eigenlijk de waarheid!

● Dit alles vereist wel een zeer bijzondere houding, namelijk:

● Zo kritisch mogelijk en tegelijk.

● Zo tolerant mogelijk zijn!

Aandacht – verwondering – twijfel – zoeken/denken – verklaringen –

reflectie – waarheid – kritisch én tolerant zijn, dat zijn belangrijke algemene

elementen van de filosofische methode. En daarom ook van de filosofie als

geheel. Waar we ons ook mee bezighouden, als we deze denkweg volgen

zijn we filosofisch bezig.

Voor een goed begrip: het maakt echt niet uit of u huisvrouw, huisman, kind,

volwassene, bejaarde, putjesschepper, wetenschapper of bijvoorbeeld

Thales valt

in de put



robot bent. Het gaat erom dat als we ware kennis en inzicht nastreven, dat

we dan uiterst kritisch, maar ook tolerant moeten zijn. Maar zelfs hier zijn de

meningen nog verdeeld over. Er zijn bijvoorbeeld filosofen die het zoeken

naar waarheid volstrekt zinloos vinden. En Karl Popper stelt dat, hoewel we

misschien en hopelijk steeds dichter bij de absolute waarheid komen, we

deze zélf nimmer zullen bereiken.

Hoe dan ook, dit Socratische en Platoonse waarheid zoeken is sinds het

ontstaan ervan een richtsnoer geweest voor filosofisch onderzoek en naar

mijn mening is het dat nog steeds.

1.4 Het doel van de filosofie

Filosofen zoeken dus naar échte kennis en inzicht, maar waarom eigenlijk?

Het antwoord kunnen we terugvinden bij de drie doelen van de filosofie

(geldt ook voor de wetenschap) van Plato: het ware, het goede en het schone.

Ten eerste streeft de filosofie naar een groei van kennis. We willen steeds

meer weten van de waarheid omtrent de wereld en onszelf. En ten tweede

wil de filosofie met behulp van die kennis de wereld en de mensheid in

ethisch opzicht verbeteren, waarbij het ideale einddoel een soort Utopia is:

min of meer ideale mensen in een dito ideale samenleving. Ten derde zou

in deze utopische wereld het leven van mens en dier, eveneens ideaal zijn:

geen oorlogen, ziektes, armoede en haat. Dus: een leven van genieten en

gelukkig zijn. We kunnen wel stellen dat Plato hiermee één van de twee

grondleggers is van de Westerse cultuur. Aristoteles is de tweede.

1.5 Samenvatting

Samenvattend kunnen we het volgende stellen. Het vak filosofie:

● Is een kritische én tolerante manier om echte kennis te vergaren.

● Omvat in haar werkterrein alles wat er is.

● Probeert alles wat in haar vizier komt steeds beter te doorgronden.

● Maakt gebruik van een voortdurend en verdiepend herhalen en vragen,

zowel met behulp van de wetenschappen en andere disciplines als

zelfstandig.



● Streeft als hoogste goed in principe de waarheid oftewel échte kennis na.

● Heeft naast waarheidsvinding ook een betere wereld op het oog, zowel

ethisch als inhoudelijk.

De komende lessen

In de komende lessen van deze cursus filosofie gaan we ons verder ver-

diepen in de hoofdvakken. Tezamen vormen de volgende zes lessen een

inhoudelijke plattegrond van het vak filosofie.

Les 2 gaat over Logica. Logisch, want eerst bestuderen we het formele pro-

ces van het denken zelf. Als we al denkend de waarheid zoeken, moeten we

eerst weten wat denken is.

Les 3 gaat over Kennis- en wetenschapsleer. Cruciaal is de verhouding tus-

sen onze inhoudelijke kennis enerzijds en de werkelijkheid anderzijds: hoe

waar is onze kennis? Dit wordt onderzocht in de kennisleer.

Na dit filosofische zelfonderzoek van het denken en onze kennis gaan we in

Les 4 aan de slag met Metafysica. We starten onze speurtocht naar de we-

reld en de werkelijkheid. Want wat is het zijn, de wereld, materie, energie, is

er een begin of niet, en een God? En waarom?

In Les 5 bestuderen we de mens zelf in de Filosofische antropologie. Wat of

wie zijn we eigenlijk? Wat is de essentie van ons leven? Bestaat wilsvrijheid?

Dan bespreken we in Les 6 Ethiek de grootste morele thema’s: Wat is goed

en kwaad? Wat zijn normen, waarden en wetten? Wat is plicht? Is moraliteit

aangeboren of een cultuurverschijnsel?

Tenslotte eindigen we in Les 7 met Politieke filosofie. De politieke filosofie

onderzoekt de beste bestuursvorm voor mensen in groepsverbanden.

Bij iedere les maakt u de bijbehorende opdrachten en sluit u af met de

quizvragen.

Succes!

Bijlage

Tijdlijn beroemde filosofen behandeld in deze cursus

624 - 545 v.C Thales van Milete Griekenland De eerste filosoof van de westerse filosofie. Filosofeerde vooral over de natuur.

“Water is degrondstof van alles”

480 - 360 v.C Demokritos vanAbdera

Griekenland Natuurfilosoof “Er is niets danatomen en delege ruimte”

“Je moet geenkwaad met kwaadvergelden”

485 - 425 v.C Herodotos Griekenland Eeste historicus van dewesterse cultuur. Zijn werkis ‘Historae’

435 - 355 v.C Aristippos van Cyrene

Griekenland Grieks hedonistischfilosoof

“Ik bezit, maar ben zelf geen eigendom”

“Het enige wat ikzeker weet is dat ikniets zeker weet...”

“Het lichaam iseen kerker voor deziel”

469 - 399 v.C Socrates Griekenland Klassieke filosoofSocratische methodeFilosofeerde vooral overde mens en ethiek

427 - 347 v.C Plato Griekenland Universeel filosoof overnatuur, mens, allesZijn school: Academia

384 - 324 v.C Aristoteles Griekenland Leerling van PlatoTweede grootste denkeren eerste wetenschapperSchool: Lykeion

1225 - 1274 Thomas van Aquino Italië Theoloog (primair) en filosoof (secundair)

FilosoofTijd Land Kenmerken Uitspraak

“De mens is eenpolitiek dier”

“De Openbarings-waarheden zijn onbetwijfelbaar!"

1478 - 1535 Thomas More Engeland Leerling van PlatoTweede grootste denkeren eerste wetenschapperSchool: Lykeion

“De mens is eenpolitiek dier”

384 - 324 v.C René Descartes Frankrijk Universeel denker, 'vader'van de moderne filosofie-geschiedenis, rationalist

"Cogito, ergo sum"(ik denk, dus ik ben"

1709 - 1779 La Mettrie Frankrijk Materialistisch filosoof (titel van zijn boek: "L'homme machine"): "De Mens is een Machine"

1632 - 1677 Baruch d’Espinoza(of Spinoza)

Nederland "Deus sive Natura", "God of Natuur is hetzelfde".

1588 - 1679 Thomas Hobbes Engeland Politiek filosoof

1632 - 1704 John Locke Engeland Empiristisch filosoof These: Iedereen heeft recht op bezit

1685 - 1753 George Berkeley Schotland Empirist en idealist

1711 - 1776 David Hume Schotland Empirist en scepticist

1724 - 1804 Immanuel Kant Duitsland Voor velen de grootste denker ooit.Verlichtingsdenker

1770 - 1831 George Wilhelm Friedrich Hegel

Duitsland Geschiedenis- en rechtsfilosoof


"Je moet het goede willen".

1844 - 1900 Friedrich Nietzsche Duitsland

"Het volk weet niet wat het wil".

1813 - 1883 Karl Marx Duitsland Politiek filosoof met gigantische invloed

"Proletariërs aller landen, Verenigt U"

1788 - 1860 Artur Schopenhauer Duitsland Pessimistisch denker "Het leven had er beter niet kunnen zijn".

Geestverwant vanDescartes, Één van deeerste Verlichtingsdenkers

"Homo homini Lupus" (de Mens is een Wolf voor zijn medemens).

"Esse est percipi", zijn is waargenomen worden

"Wees filosoof, maar blijf mens"

Zeer belangrijk cultuurfilosoof

"Zie de mens" (Ecce Homo)"

1748 - 1832 Jeremy Bentham Engeland Ethicus "Oorlog is misdaad op de grootste schaal"

1842 - 1910 William James Verenigde Staten Ethisch pragmatist "Niet kiezen is ook een keuze"

1889 - 1976 Martin Heidegger Duitsland "Zin van het leven ligt in het leven zelf"

1902 - 1994 Karl Popper Ooostenrijk Zeer belangrijk wetenschapsfilosoof

1905 - 1980 Jean Paul Sartre Frankrijk Sociaalpolitiek filosoof. Existentialist

"De existentie (het bestaan) gaat voor-af aan de essentie"

1942 - Daniel Dennett Verenigde Staten Neurofilosoof

1944 - Antonio Damasio Portugal Belangrijk neurofilosoof

1929 - Jürgen Habermas Duitsland Belangrijk sociaalpolitiek denker

1947 - Peter Sloterdijk Duitsland Verwantschap met Habermas


"Iedere moord is er één te veel"

“Je moet je leven veranderen"

Metafysisch denker

"De weg naar de hemel is geplaveid met goede intenties"

"Geest is gevolg, niet de oorzaak, van hersenprocessen"

"Ik voel, dus ik ben"

Cursusboek Reis door de filosofie cursist, Welkom bij de cursus “Reis door de Filo- sofie”. Mijn...

Documents

Transcript of Cursusboek Reis door de filosofie cursist, Welkom bij de cursus “Reis door de Filo- sofie”. Mijn...