Cursus Natuurmanagement basis...De cursus bestaat uit 13 contactdagen met volgende lesthema’s: 1....
309
Cursus Natuurmanagement basis Derde editie, 2019
Transcript of Cursus Natuurmanagement basis...De cursus bestaat uit 13 contactdagen met volgende lesthema’s: 1....
Cursus
Natuurmanagement
basis
Derde editie, 2019
INFORMATIE OVER DE CURSUS ........................................................................................................................ 9
1. LES VOORBEREIDEN MET CURSUSTEKST EN ONLINE .................................................................................................. 9
2. WERKEN MET ECOPEDIA .................................................................................................................................. 10
3. INHOUD VAN DE CURSUS .................................................................................................................................. 11
4. OEFENINGEN COMMUNICATIEVE VAARDIGHEDEN DOORHEEN DE CURSUS .................................................................. 11
INLEIDING NATUURBEHEER ............................................................................................................................ 15
1. ABIOTISCH EN BIOTISCH ................................................................................................................................... 15
2. ECOTOOP, BIOTOOP EN HABITAT ....................................................................................................................... 15
Biotoop .......................................................................................................................................................... 16
Habitat, specifiek leefgebied van een soort .................................................................................................. 17
3. EEN AANTAL BIOTOPEN/ECOTOPEN OP EEN RIJTJE ................................................................................................. 17
Grasland ........................................................................................................................................................ 17
Ruigte ............................................................................................................................................................ 17
Verruiging ...................................................................................................................................................... 18
Struweel ........................................................................................................................................................ 18
Bos ................................................................................................................................................................. 19
Successie ........................................................................................................................................................ 20
4. BODEM ........................................................................................................................................................ 21
Bodemtextuur ............................................................................................................................................... 21
Bodemvochtigheid......................................................................................................................................... 22
Voedselrijkdom van de bodem ...................................................................................................................... 23
5. BEHEERINGREPEN ........................................................................................................................................... 24
Maaien en afvoeren ...................................................................................................................................... 24
Begrazen ....................................................................................................................................................... 25
Kappen, het verwijderen van houtige gewassen ........................................................................................... 25
Aanplanten .................................................................................................................................................... 26
Gefaseerd werken ......................................................................................................................................... 26
6. WAAROM NATUUR BEHEREN? .......................................................................................................................... 27
Welk natuurstreefbeeld kies je? .................................................................................................................... 27
INLEIDING TOT DE GROENE SECTOR ............................................................................................................... 33
1. OVERHEIDSINSTANTIES .................................................................................................................................... 33
Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) ......................................................................................................... 34
Natuurinvest .................................................................................................................................................. 42
Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) ............................................................................................ 43
Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) ............................................................................................................ 44
Vlaamse Landmaatschappij (VLM) ................................................................................................................ 44
Minaraad ....................................................................................................................................................... 45
2. DE REGIONALE LANDSCHAPPEN ........................................................................................................................ 45
3. DE BOSGROEPEN ............................................................................................................................................ 47
4. DE VERENIGINGEN .......................................................................................................................................... 48
Gewestelijke en boven-gewestelijke verenigingen ........................................................................................ 49
Regionale verenigingen ................................................................................................................................. 55
5. SAMENWERKING MET DE LANDBOUWSECTOR....................................................................................................... 57
6. DE HOUTSECTOR ............................................................................................................................................ 58
WERKEN MET BRONNEN EN SOORTBEHEER ................................................................................................... 65
1. INLEIDING ..................................................................................................................................................... 65
Waarom soortbeheer? .................................................................................................................................. 65
Het bepalen van de doelsoort ....................................................................................................................... 66
2. EEN SOORTBEHEERPLAN .................................................................................................................................. 67
3. BASIS VAN HET SOORTBEHEER ........................................................................................................................... 69
Populaties ...................................................................................................................................................... 69
Habitat .......................................................................................................................................................... 70
4. HUIDIGE SITUATIE EN GEWENSTE SITUATIE ........................................................................................................... 73
5. MAATREGELEN .............................................................................................................................................. 74
Herintroductie ............................................................................................................................................... 76
Het oplossen van versnippering .................................................................................................................... 77
6. MONITORING ................................................................................................................................................ 77
Wat is monitoring? ........................................................................................................................................ 77
Monitoring en het natuurdecreet.................................................................................................................. 78
Hoe soorten monitoren? ............................................................................................................................... 79
Een kort voorbeeld ........................................................................................................................................ 79
Bijlage: Invulformulier Soortbeheer, deel Ecologie ....................................................................................... 81
Mogelijke bronnen ........................................................................................................................................ 82
SOCIALE EN COMMUNICATIEVE VAARDIGHEDEN ........................................................................................... 85
1. CASES: OM EVEN NA TE DENKEN ........................................................................................................................ 86
Case Oostvaardersplassen ............................................................................................................................ 86
Case 'Schade Grenspark verhalen op Nederlandse wildcrossers' .................................................................. 88
Case “Geschrokken ouders dienen klacht in: 'Stoer doen met nepwapens in speelbos is not done'” ........... 90
2. INLEIDING ..................................................................................................................................................... 91
3. COMMUNICATIE ALGEMEEN ............................................................................................................................. 93
Vormen van communicatie ........................................................................................................................... 93
Doelen van communicatie ............................................................................................................................. 93
Bewust communiceren .................................................................................................................................. 95
Communicatieschema ................................................................................................................................... 97
Het probleem van vervreemding ................................................................................................................... 99
4. JE EIGEN COMMUNICATIESTIJL ......................................................................................................................... 101
Vier communicatiestijlen ............................................................................................................................. 101
Het Johari-venster ....................................................................................................................................... 102
5. WERKEN MET KLANTEN/GASTEN/BURGERS ....................................................................................................... 105
6. GESPREKS- EN LUISTERVAARDIGHEDEN ............................................................................................................. 109
De basis van een goed gesprek ................................................................................................................... 109
Omgaan met bezwaren: de U-bocht ........................................................................................................... 110
Vragen stellen ............................................................................................................................................. 112
Actief luisteren ............................................................................................................................................ 115
Misverstanden ............................................................................................................................................. 117
Klachten en bezwaren ................................................................................................................................. 122
Feedback geven ........................................................................................................................................... 129
Agressief versus assertief ............................................................................................................................ 131
Tips and tricks.............................................................................................................................................. 132
BIOTOOP BOS ............................................................................................................................................... 137
1. VAN HOUTTEELT NAAR DUURZAAM BOSBEHEER .................................................................................................. 137
Bosbouw versus bosbeheer ......................................................................................................................... 137
Bosbeheer, van nature vooruitkijkend ........................................................................................................ 137
2. BOS IN VLAANDEREN EN IN DE WERELD ............................................................................................................. 138
Korte situatieschets bos in Vlaanderen ....................................................................................................... 138
Enkele cijfers over het bos in Vlaanderen en België .................................................................................... 139
3. MULTIFUNCTIONALITEIT ................................................................................................................................ 141
Sociale bosfunctie ........................................................................................................................................ 143
Economische bosfunctie .............................................................................................................................. 144
Ecologische bosfunctie ................................................................................................................................ 146
4. BEHOUD EN ONTWIKKELING VAN NATUURWAARDEN IN BOSSEN (MET DANK AAN KRIS VANDEKERKHOVE) ...................... 147
Bosstructuur en structuurrijkdom ............................................................................................................... 148
Boomsoortensamenstelling ......................................................................................................................... 149
Dood hout .................................................................................................................................................... 151
Habitatbomen ............................................................................................................................................. 151
Bosranden ................................................................................................................................................... 152
5. BOSDYNAMIEK EN SUCCESSIE .......................................................................................................................... 153
Interne bosontwikkeling .............................................................................................................................. 154
Uitwendige invloeden: verstoring ............................................................................................................... 154
6. ECOLOGIE VAN DE BOOMSOORTEN .................................................................................................................. 155
Boomsoort en groeiplaats ........................................................................................................................... 155
Lichtbehoefte van boomsoorten ................................................................................................................. 156
7. ONTWIKKELING VAN INDIVIDUELE BOMEN ......................................................................................................... 157
Suikers maken met zonne-energie .............................................................................................................. 157
Levende bomen groeien .............................................................................................................................. 159
8. GROEI VAN EEN BOSBESTAND ......................................................................................................................... 159
Sociale positie van bomen ........................................................................................................................... 160
Hoogtegroei ................................................................................................................................................ 160
Diktegroei .................................................................................................................................................... 161
Volumebijgroei ............................................................................................................................................ 161
Stamtalvermindering .................................................................................................................................. 162
Etagevorming: gelijk- of ongelijkvormig bos? ............................................................................................. 163
Bestandsontwikkelingsfasen ....................................................................................................................... 164
9. WAAROM BEHEREN? .................................................................................................................................... 164
Bedrijfsvormen in het bosbeheer................................................................................................................. 165
Bedrijfssoorten in het bosbeheer................................................................................................................. 166
10. BOSOMVORMING ..................................................................................................................................... 169
Omvorming van homogene naaldbossen .................................................................................................... 170
Omvorming van populierenplantages ......................................................................................................... 171
11. DUNNINGSPRINCIPES. ............................................................................................................................... 171
Tijdstip eerste dunning, omlooptijd en dunningssterkte ............................................................................. 172
Verschillende dunningswijzen ..................................................................................................................... 173
NATUURWETGEVING ................................................................................................................................... 183
1. KENNISMAKING MET HET (NATUURBEHOUDS)RECHT............................................................................................ 183
2. NATUURBEHOUD BIJ ACTIVITEITEN ................................................................................................................... 186
3. VRAAG 1: VEGETATIES DIE JURIDISCH ALS BOS WORDEN BESCHOUWD ..................................................................... 188
Regels en bepalingen uit het Bosdecreet .................................................................................................... 190
Toegankelijkheid van bossen en natuurreservaten ..................................................................................... 191
Bosbescherming kwantitatief: regelgeving bij ontbossing .......................................................................... 193
4. VRAAG 2: DE RUIMTELIJKE BESTEMMING ........................................................................................................... 195
Bestemmingscategorieën en voorschriften ................................................................................................. 195
Ruimtelijk kwetsbare gebieden ................................................................................................................... 195
De omgevingsvergunning ............................................................................................................................ 196
5. VRAAG 3: BESCHERMINGSSTATUUT TERREIN ...................................................................................................... 197
Het Vlaamse Ecologisch Netwerk (VEN) ...................................................................................................... 197
De Speciale Beschermingszones (SBZ) – Natura 2000 ................................................................................. 198
De natuurreservaten (‘type 4 natuurterreinen’) .......................................................................................... 198
6. VRAAG 4: WELKE NATUUR WORDT BEÏNVLOED DOOR DE ACTIVITEIT? ...................................................................... 200
Wat is natuur? ............................................................................................................................................. 200
Wijzigen vegetatie en kleine landschapselementen .................................................................................... 201
Soorten en soortgerichte aanpak ................................................................................................................ 202
7. TOEZICHT EN HANDHAVING ............................................................................................................................ 206
Het ‘milieuhandhavingsdecreet’ ................................................................................................................. 206
Natuurinspectie ........................................................................................................................................... 206
Handhaving: toezicht, preventie, opsporing en sanctionering .................................................................... 207
8. NUTTIGE LINKS EN ADRESSEN .......................................................................................................................... 210
EUROPEES BESCHERMDE NATUUR ............................................................................................................... 213
1. NATURA 2000 ............................................................................................................................................ 213
Europees beschermde soorten en habitats ................................................................................................. 215
Europese natuurdoelen ............................................................................................................................... 216
Gunstige staat van instandhouding ............................................................................................................ 217
Gewestelijke natuurdoelen.......................................................................................................................... 217
Specifieke natuurdoelen per Natura 2000-gebied ...................................................................................... 219
2. VOORTOETS EN PASSENDE BEOORDELING .......................................................................................................... 221
3. NATUURBEHEERPLANNEN .............................................................................................................................. 222
PLANTENFAMILIES LEREN HERKENNEN ........................................................................................................ 227
1. INFORMATIE VOOR HET EXAMEN ..................................................................................................................... 227
2. PLANTENFAMILIES VROEGER EN NU .................................................................................................................. 227
Indeling van familie tot soort ...................................................................................................................... 228
3. TERMEN EN BEGRIPPEN OM PLANTEN TE HERKENNEN .......................................................................................... 228
De bovengrondse delen van een kruidachtige plant ................................................................................... 229
De delen van een samengesteld blad .......................................................................................................... 230
De delen van een bloem .............................................................................................................................. 230
Vergroeid of niet vergroeid ......................................................................................................................... 232
Bloeiwijzen .................................................................................................................................................. 232
Onderstandig of bovenstandig vruchtbeginsel ........................................................................................... 235
4. DE TE KENNEN FAMILIES ................................................................................................................................ 236
Orchideeënfamilie, Orchidaceae ................................................................................................................. 237
Grassenfamilie, Poaceae ............................................................................................................................. 238
Papaverfamilie, Papaveraceae .................................................................................................................... 239
Duizendknoopfamilie, Polygonaceae .......................................................................................................... 240
Anjerfamilie, Caryophyllaceae..................................................................................................................... 240
Ooievaarsbekfamilie, Geraniaceae ............................................................................................................. 241
Viooltjesfamilie, Violaceae .......................................................................................................................... 241
Hertshooifamilie, Hypericaceae .................................................................................................................. 242
Vlinderbloemenfamilie, Fabaceae ............................................................................................................... 242
Rozenfamilie, Rosaceae ............................................................................................................................... 243
Kruisbloemenfamilie, Brassicaceae ............................................................................................................. 243
Kaasjeskruidfamilie, Malvaceae .................................................................................................................. 244
Sleutelbloemfamilie, Primulaceae ............................................................................................................... 245
Ruwbladigenfamilie, Boraginaceae............................................................................................................. 245
Sterbladigenfamilie of Walstrofamilie, Rubiaceae ...................................................................................... 245
Lipbloemenfamilie, Lamiaceae .................................................................................................................... 246
Soorten die sterk lijken op lipbloemigen ..................................................................................................... 246
Schermbloemenfamilie, Apiaceae ............................................................................................................... 248
Klokjesfamilie, Campanulaceae................................................................................................................... 249
Composietenfamilie, Asteraceae ................................................................................................................. 250
5. EEN PLANT TOT OP SOORT DETERMINEREN ........................................................................................................ 251
Welke determinatiegidsen kunnen we aanraden ....................................................................................... 251
Soortenkennis opdoen vraagt tijd ............................................................................................................... 253
Boeken met ecologische informatie ............................................................................................................ 254
BIOTOOP HEIDE ............................................................................................................................................ 257
1. WAT IS EEN HEIDE? ...................................................................................................................................... 257
2. DE VERSCHILLENDE TYPES HEIDE ...................................................................................................................... 258
Vochtige tot natte heide.............................................................................................................................. 258
Slenken en plagplekken op vochtige bodems in de heide ........................................................................... 258
Vennen ........................................................................................................................................................ 258
Venen .......................................................................................................................................................... 259
Droge heide ................................................................................................................................................. 259
Open grasland op zandduinen .................................................................................................................... 260
3. BEHEERTECHNIEKEN IN DE HEIDE ..................................................................................................................... 261
De heide beheren als mozaïeklandschap .................................................................................................... 263
4. FACTOREN DIE DE HEIDE BEDREIGEN ................................................................................................................. 264
Verdwijnen van biotoop en versnippering ................................................................................................... 264
Verzuring ..................................................................................................................................................... 265
Vermesting .................................................................................................................................................. 265
Verstoring van de waterhuishouding .......................................................................................................... 266
5. RECREATIE OP DE HEIDE ................................................................................................................................. 266
BIOTOOP GRASLAND .................................................................................................................................... 271
1. WAT IS EEN GRASLAND ? ............................................................................................................................... 271
Definitie van grasland ................................................................................................................................. 271
Graslandbenamingen .................................................................................................................................. 271
2. HET BELANG EN HET GEBRUIK VAN GRASLANDEN ................................................................................................ 271
3. GRASSEN EN SCHIJNGRASSEN .......................................................................................................................... 272
De Grassenfamilie ....................................................................................................................................... 272
Schijngrassen ............................................................................................................................................... 272
4. GRASLANDVEGETATIES .................................................................................................................................. 273
Graslandvegetaties op rijke bodem............................................................................................................. 273
Graslandvegetaties op arme bodem ........................................................................................................... 275
5. GRASLANDFAUNA ......................................................................................................................................... 276
Vlinders........................................................................................................................................................ 276
Weidevogels ................................................................................................................................................ 277
6. GRASLANDBEHEER ........................................................................................................................................ 278
Maaien ........................................................................................................................................................ 278
Begrazen ..................................................................................................................................................... 279
Ontwikkeling van de botanische biodiversiteit ............................................................................................ 280
7. ENKELE ELEMENTEN VAN HET GRASLANDBELEID .................................................................................................. 281
BIOTOOP MOERAS EN WATER ...................................................................................................................... 285
1. INLEIDING ................................................................................................................................................... 285
2. DE HYDROLOGISCHE CYCLUS OF WATERCYCLUS ................................................................................................... 286
3. STILSTAAND OPPERVLAKTEWATER: KWALITEIT, HELDER OF TROEBEL? ...................................................................... 287
Helderheid ................................................................................................................................................... 288
Zuurstofgehalte ........................................................................................................................................... 289
Plantenzones ............................................................................................................................................... 290
Chemische kwaliteit en geleidbaarheid ....................................................................................................... 290
Enkele voorbeelden van metingen .............................................................................................................. 292
4. STROMEND OPPERVLAKTEWATER: DE STRUCTUUR VAN EEN NATUURLIJKE BEEK ......................................................... 293
5. GRONDWATER: HET EFFECT OP VEGETATIES ....................................................................................................... 297
Meten van grondwater ............................................................................................................................... 298
Peilbeheer .................................................................................................................................................... 300
6. PROCESSEN: HET EFFECT VAN VERLANDING OP STILSTAANDE WATEREN ................................................................... 302
7. BEHEER: AANLEGGEN EN ONDERHOUDEN VAN EEN POEL ...................................................................................... 303
Aanleg ......................................................................................................................................................... 303
Beheer ......................................................................................................................................................... 305
8. BEHEER: WAT MET MOERASSEN? .................................................................................................................... 307
Beheer ......................................................................................................................................................... 307
9. OPLOSSING OEFENING TIJDREEKS ..................................................................................................................... 309
Informatie over de cursus 9
Informatie over de cursus
De cursus Natuurmanagement-basis is gericht naar iedereen die zich wil bijscholen over
groen in Vlaanderen. Deze opleiding is de ideale voorbereiding om boswachter,
natuurinspecteur of beleidsadviseur te kunnen worden bij het Agentschap voor Natuur en
Bos (ANB). De functie van beleidsadviseur wordt ook uitgevoerd door medewerkers
Dossier- en gegevensbeheer met terreintaken. Ook voor deze functie is de cursus een
voorbereiding.
Los daarvan is de opleiding zeer nuttig om de groene sector beter te leren kennen en
thema’s rond natuurbehoud ook in andere sectoren te gebruiken. Want natuur is er niet
enkel in natuurgebieden maar overal.
In deze cursus ligt de nadruk op het wat en waarom van het natuurbeheer en -beleid in
Vlaanderen. Deze cursus bestaat uit dertien contactdagen. Naast de contactdagen is er
ook inhoudelijke ondersteuning via www.ecopedia.be. Voor deze basiscursus is geen
voorkennis vereist. De cursus staat open voor iedereen die geïnteresseerd is in de
natuur. Je moet bereid zijn om voldoende tijd vrij te maken voor zelfstudie, tijdens maar
ook na de cursus. Kennis over natuur opbouwen en soorten leren herkennen doe je niet
in zes maanden. Je krijgt met de cursus een goede basis waarop je zelf moet verder
bouwen.
1. Les voorbereiden met cursustekst en online
De lessen bereid je zelf voor. Dat doe je met behulp van deze cursusmap en lesmateriaal
dat zal verschijnen op www.ecopedia.be/natuurmanagement. Als cursist heb je dus
toegang tot internet nodig. Tijdens de les zelf ga je dieper in op vragen en is er meer tijd
voor oefeningen en discussie. Als cursusmateriaal krijg je deze werkmap met daarin
cursusteksten en verwijzingen naar materiaal op www.ecopedia.be/natuurmanagement.
Reken per les ongeveer 3 uur voorbereidingstijd (de cursustekst lezen plus het online
voortraject raadplegen op ecopedia). Soms kan dit wat meer zijn, soms wat minder.
Al de te kennen leerstof staat in je cursusmap, met uitzondering van de soortenkennis en
de oplossingen van oefeningen. De verplichte soorten leer je herkennen door middel van
zelfstudie. Op ecopedia vind je informatie die je kan helpen om de soorten onder de knie
te krijgen. Maar gebruik ook boeken en andere websites. De oplossingen van de
oefeningen behoren ook tot de leerstof, deze oplossingen vind je na de lessen op
www.ecopedia.be/natuurmanagement.
Informatie over de cursus 10
Ecopedia gebruik je om:
je les voor te bereiden;
raadplegen van de oplossingen van de oefeningen;
extra informatie te raadplegen;
filmpjes en schema’s te bekijken die de leerstof duidelijker maken;
een quiz te doen.
Belangrijk: lees het lesmateriaal in je cursusmap en doe de voorbereiding op ecopedia
voordat je naar de les komt.
2. Werken met ecopedia
Op www.ecopedia.be/natuurmanagement kan je het online lesmateriaal raadplegen. Het
online lesmateriaal is opgesplitst in trajecten. Sommige lessen hebben één traject andere
lessen hebben er meerdere.
Wanneer je in een traject zit, staat er bovenaan de webpagina een groene balk met
daarop de titels van de pagina's. Via deze balk kan je navigeren doorheen het traject.
Soms is er een zijsprong, deze staat dan lager in de groen balk. Elk traject begint met
een overzichtspagina.
Soms staan er linken naar webpagina's buiten het traject, dit voor extra informatie. Als
je buiten het traject bent merk je dit onmiddellijk doordat er bovenaan geen groene balk
meer staat. Terugkeren naar het traject doe je door één of meerdere malen op de knop
'ga naar vorige pagina' te klikken. Een test of quiz opent zich in een nieuw tabblad. Na de
test sluit je dit tabblad, zo kom je terug in het tabblad van het traject.
Nog een laatste tip: met crtl + en crtl - kan de grootte van je webpagina aanpassen.
Informatie over de cursus 11
3. Inhoud van de cursus
De cursus bestaat uit 13 contactdagen met volgende lesthema’s:
1. Kennismaking, inleiding tot de cursus, inleiding natuurbeheer, kennismaking met
de groene sector en uitleg over de veldoefening
2. Werken met bronnen en soortbeheer
3. Natura 2000, Europees beschermde natuur en het biotoop heide
4. Natuurwetgeving, deel 1
5. Sociale en communicatieve vaardigheden
6. Biotoop bos 1: bos als ecotoop
7. Natuurwetgeving, deel 2
8. Biotoop bos 2: bosbeheer
9. Plantenfamilies leren herkennen
10. Biotoop grasland
11. Biotoop water en moeras.
12. Excursie natuur op arme grond
13. Overkoepelende veldoefening
4. Oefeningen communicatieve vaardigheden doorheen de cursus
Buiten het hoofdstuk communicatieve en sociale vaardigheden staan er in andere
hoofdstukken oefeningen rond communicatie in aparte boxen. Dit om erop te wijzen dat
communicatie belangrijk is bij vele aspecten van natuurmanagement. Probeer deze
oefeningen op te lossen met behulp van de theorie die je in het hoofdstuk sociale en
communicatieve vaardigheden ziet. De oplossingen van de oefeningen komen na de
lessen op ecopedia.
Informatie over de cursus 12
Inleiding natuurbeheer 13
Inleiding natuurbeheer
Inleiding natuurbeheer 14
Inleiding natuurbeheer 15
Inleiding natuurbeheer
In dit inleidend deel leer je een aantal basisbegrippen van natuurbeheer. We beginnen
met abiotisch en biotisch en gaan verder met biotoop, ecotoop en habitat. Daarna
krijg je een overzicht van de belangrijkste biotoopgroepen in Vlaanderen; grasland,
ruigte, struweel en bos. Een belangrijke factor voor de aanwezig van natuur is de
bodem. De basisbegrippen van bodem zoals textuur, vochtigheid en voedselrijkdom
komen ook aan bod.
Verder krijg je een zicht op de meest gebruikte beheeringrepen. Het beheer gaat
namelijk bepalen welk biotooptype je krijgt. Zo zal je bij één of meermaals per jaar
maaien een grasland krijgen. Bij niet maaien maar een kapbeheer om de 20 jaar krijg je
een struweel.
Tot slot overlopen we kort waarom je aan natuurbeheer doet en hoe je doelen kiest
voor natuurbeheer.
1. Abiotisch en biotisch
Abiotiek of abiotisch betekent letterlijk niet-levend en wordt gebruikt om het deel van
een ecosysteem aan te duiden dat niet leeft. Dat kunnen stoffen zijn zoals lucht, water,
bodem en nutriënten maar ook factoren zoals warmte en licht. De biotische factoren zijn
het levende deel van het ecosysteem.
2. Ecotoop, biotoop en habitat
Ecotoop, biotoop en habitat zijn termen die vaak door elkaar worden gebruikt. Toch
beteken ze niet hetzelfde.
Ecotoop
Het landschap kan vanuit de lucht gezien worden als een mozaïek van verschillende
vlakken: akkers, stukken bos en weilanden. Het kleinste uniforme deeltje van dit
landschap wordt ecotoop genoemd. Dit vlak kan beschouwd worden als een ecosysteem
met bepaalde levende (planten en dieren) en niet-levende (water, wind, licht ...)
componenten.
Zo kunnen we bijvoorbeeld een weiland of een bos als ecotoop beschouwen. Een weiland
bestaat uit verschillende grassoorten waarop dieren grazen maar ook waarin dieren
verblijven of zich verschuilen. De grassoorten en al deze dieren zijn de biotische factoren
van het ecotoop. De abiotische (niet-levende) elementen van het weiland zijn onder
meer de aanwezige voedingsstoffen, de invallende zonnestraling en de bodem. Waar
deze verzameling van onderdelen duidelijk verandert, bijvoorbeeld indien een bos aan dit
weiland grenst, stopt ook het ecotoop 'weiland' en gaat dit over in een ander ecotoop of
landschapstype, hier 'bos'.
Inleiding natuurbeheer 16
Het begrip biotoop is erg verwant met het begrip ecotoop. Beide begrippen duiden vaak
hetzelfde aan. Het begrip ecotoop wordt meestal gebruikt in landschapsecologie, het
begrip biotoop meer in de gewone ecologie.
Biotoop
Een biotoop is een ruimtelijk min of meer homogeen gebied. Dit gebied wordt
gekenmerkt door eigenschappen die verschillen van de omgeving en wordt daarom
bewoond door een typische levensgemeenschap. Voorbeelden zijn een poel, een bos, een
grasland en een ruigte. Ze hebben elk typische eigenschappen waarvan er een aantal
duidelijk verschillen. In elk biotoop komen typische soorten voor, bv. waterdieren in een
poel en bossoorten in een bos.
Biotoop wordt soms gebruikt als ‘leefgebied van een bepaalde soort’. Zo is het bos een
biotoop voor de Grote weerschijnvlinder. Dat is echter een verkeerd gebruik van de term.
Biotoop wordt gebruikt als een wat brede omschrijving van een bepaald soort natuur,
gekoppeld aan een levensgemeenschap. Als het over één soort gaat wordt de term
‘habitat’ gebruikt.
Maar tegenwoordig gebruikt men de term habitat ook vaak als biotoop. Zoals de habitats
van de Habitatrichtlijn van Europa. Deze habitats zijn eigenlijk biotopen want ze
omvatten een hele levensgemeenschap aan soorten en niet één soort.
Een landschap bestaat uit verschillende ecotopen/biotopen. In dit landschap zie
je akkers, graslanden, hagen en bomenrijen.
Inleiding natuurbeheer 17
Habitat, specifiek leefgebied van een soort
Een sprinkhaan leeft tussen het gras op een open veld terwijl een eekhoorn liever in de
bomen in een bos klautert. Een vis voelt zich het best in het water en een hagedis ligt
graag in het zonnetje. Elk dier en elke plant heeft een eigen specifieke omgeving waarin
hij of zij zich het meest thuis voelt. Een habitat omschrijft aan welke voorwaarden een
gebied moet voldoen om er voor te zorgen dat één bepaalde planten- of diersoort er kan
overleven.
De habitat is een omschrijving van de hulpbronnen die een bepaalde soort nodig heeft,
en dat is heel specifiek. Zo is de habitat van de groene kikker een plaats waar water te
vinden is met een rijke water- en oevervegetatie, waarin voldoende insecten kunnen
leven die hij kan opeten, waar het water niet te zuur is zodat de eieren zich kunnen
ontwikkelen, en met ondiepe plekken waar het water wat sneller opwarmt voor de
larven. Een vegetatie die voldoende beschutting biedt tegenover roofdieren en waar de
vijverbodem of grond niet te hard is zodat hij zich kan ingraven om te overwinteren. En
dus niet enkel 'een poel of vijver'. Een poel of vijver is een voorbeeld van een biotoop,
niet van een habitat.
3. Een aantal biotopen/ecotopen op een rijtje
Grasland
Graslanden zijn biotopen met bijna uitsluitend kruidachtige planten, zoals bijvoorbeeld
Margriet, Rode klaver, Smalle weegbree, Pinksterbloem en Gestreepte witbol. Met
begrazing of maaien zet je de vegetatie een of meerdere keren per jaar kort. Hierdoor
groeien in een grasland geen houtachtige soorten. Een ruigte lijkt veel op een grasland
maar bij een ruigte worden de planten niet elk jaar afgezet. De kruiden in ruigten zijn
dan ook vaak forser.
Hooien we alleen dan spreken we van een hooiland. Is er enkel begrazing dan spreken
we van een graasweide of kortweg weide. Bij hooien plus begrazing spreken we van
een hooiweide.
Ruigte
Ruige vegetatietypes of ruigten bestaan uit hoogproductieve, concurrentiekrachtige
kruidachtige plantensoorten. Op voedselrijke gronden zijn dit bv. Grote brandnetel en
Boerenwormkruid. Op vochtige gronden kunnen dit Moerasspirea, Echte valeriaan en
Harig wilgenroosje zijn.
Het is een vegetatie die kan ontstaan uit graslanden als je deze een paar jaar niet maait.
Of ze ontstaat op verstoorde grond als hier nog geen struweel of bos op staat. Voor een
ruigte in een bosrand gebruik je de term zoom. Zomen zijn vegetaties waarbij
graslandsoorten, ruigtesoorten en kruidachtige bossoorten samen voorkomen.
Inleiding natuurbeheer 18
Ruigten vormen een overgang tussen natuurtypes zoals graslanden die intensiever
beheerd worden en natuurtypes met houtige gewassen die minder intensief beheerd
worden. Maar ze moeten niet altijd tegen een bos aan staan. Een ruigte kan ook zoals
een grasland voorkomen op een grotere oppervlakte.
Ruigten lijken soms wat rommelige plekjes met hoge forse kruidachtige planten en
bramen maar ze zijn zeer belangrijk voor heel wat diersoorten. Ze spelen een belangrijk
rol in het behoud van overwinteringskansen voor allerlei kleine zoogdieren en
ongewervelden. Muizen, Egels en kleine roofdieren zoals Bunzing en Wezel vinden in
ruigten een geschikte biotoop door de relatieve hoogte van de planten en de grote
hoeveelheid strooisel. Veel insecten overwinteren als ei, larve of pop in dood organisch
materiaal en vooral in dikke en dode plantenstengels.
Verruiging
Verruiging is een stap in de successie, die zich voordoet wanneer beheer verminderd of
stopgezet wordt. Wanneer je niet meer maait of begraast, wordt het plantenmateriaal
niet langer afgevoerd en komt er op de bodem een laag halfverteerde plantenresten.
Door deze laag van rottende planten kunnen alleen soorten groeien met een sterke
groeikracht zoals ruigtekruiden en een aantal dominante grassoorten.
Of verruiging negatief is of niet hangt van het natuurdoel af. Verruiging is bijvoorbeeld
niet gewenst in een bloemrijk hooiland. Hooilanden kunnen verruigen bij onvoldoende
maaien of het niet afvoeren van het maaisel. Vaak ontstaan er dan soortenarme ruige
vegetaties met een paar dominante soorten. Typische soorten die toenemen zijn Gewone
berenklauw, Grote brandnetel en bepaalde grassoorten zoals Glanshaver.
Het laten ontstaan van een ruigte is niet altijd negatief. Wel zijn bloemrijke ruigten bij
ons zeldzaam. Dit komt vaak door de verzuring en vermesting van onze natuur. Hierdoor
worden de ruigten maar ook andere natuurtypes soortenarmer en gaan enkele soorten
domineren.
Om een ruigte in stand te houden, volstaat maaien om de twee tot drie jaar. Ruigten
worden meestal in het najaar of de winter gemaaid. Dit moet gefaseerd doen (zie verder
voor uitleg over gefaseerd werken). Ook hier is net zoals bij graslanden het afvoeren van
het maaisel belangrijk. Doe je dit niet dan gaat de soorten- en bloemenrijkdom achteruit
en gaan enkele soorten domineren. Sommige bloemrijke ruigtes kan je ook elk jaar in
het najaar maaien, zo blijven ze bloemenrijk.
Struweel
Struwelen zijn vegetaties die zijn opgebouwd uit struikvormen. Dit kunnen struiksoorten
zijn maar ook boomsoorten die in hakhout staan. Natuurlijk zijn er in de natuur
overgangen tussen struweel en bos. De grens tussen deze twee biotopen is niet altijd
duidelijk. Ook de grens tussen struweel en ruigte kan soms vaag zijn. Deze geleidelijke
overgangen zijn zeer waardevol voor de natuur. Ze vormen een biotoop voor soorten die
Inleiding natuurbeheer 19
graag op de overgang van biotopen leven. Voor struweel in een bosrand gebruik je de
term mantel.
Voorbeelden van struweelsoorten zijn Sleedoorn, Meidoorn, Gelderse roos, Gewone vlier,
Hazelaar, Brem, Gagel, Grauwe wilg en Geoorde wilg. Maar ook boomsoorten als
Zomereik Of Tamme kastanje die in hakhout staan kunnen een onderdeel zijn van het
struweel.
Struwelen horen volgens de wet bij bossen. Of een struweel of bos wettelijk een bos is
leer je in de les natuurwetgeving. De definities hier zijn ecologische beschrijvingen.
Bos
Bossen zijn biotopen die gedomineerd worden door bomen. De bovenste vegetatielaag
bestaat uit boomkruinen. Hieronder kunnen nog andere vegetatielagen voorkomen zoals
de struik-, kruid- en moslaag. Bossen zijn biotopen met zeer veel structuur. Variatie in
deze structuur is belangrijk voor de biodiversiteit van het bos. Meer hierover leer je in de
lessen over bossen.
Bossen zijn opgebouwd uit langlevende soorten namelijk bomen. Vele andere soorten zijn
daarom aangepast aan een biotoop dat vrij stabiel is. Vele bosorganismen hebben dan
ook een beperkte verbreidingscapaciteit en wensen het bosbiotoop niet graag te verlaten.
Oude bossen zijn daarom zeer belangrijk omdat ze vaak nog vele echte bossoorten
hebben. Nieuwe bossen die geïsoleerd liggen, zijn meestal veel armer aan typische
bossoorten. Dit door de beperkte verbreidingscapaciteit van vele bossoorten en/of het
In deze bosrand komen veel biotopen samen voor. Hierdoor is er een geleidelijke
overgang en veel structuur. Structuurvariatie zorgt vaak voor een hoge biodiversiteit. De zoom is een ruigte, de mantel is struweel.
Inleiding natuurbeheer 20
nog niet aanwezig zijn van boseigenschappen die zich traag ontwikkelen. Voorbeelden
van zulke eigenschappen zijn de bosbodem die opgebouwd wordt door het strooisel van
de bladeren en de aanwezigheid van dikke bomen zowel levend als dood.
Net zoals andere biotopen hebben bossen heel wat typische soorten. Naast de
boomsoorten zijn dit bijvoorbeeld bosplanten zoals Witte klaverzuring, Bosanemoon en
Groot heksenkruid. Maar ook heel wat fauna en zwammen zijn aan bos gebonden. Een
groot deel van de biodiversiteit van bossen is afhankelijk van dood hout en holtes in
bomen. Zoals bijvoorbeeld de Zwarte specht, de Boomklever en de Rosse vleermuis.
Successie
Successie is de verandering van de vegetatie in tijd als je niet beheert. In Vlaanderen is
het einde van de successie meestal bos.
Start je met een kale bodem dan vestigen zich in een eerste fase pioniers.
Pionierssoorten hebben een goede verbreidingscapaciteit en een snelle groei. Het zijn
meestal plantensoorten die veel zaad produceren dat zich met de wind verspreidt.
Voorbeelden van zulke soorten zijn Ruwe berk, Wilgen, Wilgenroosje, Heermoes en
Kleine zonnedauw. Maar ook soorten die hun zaad verspreiden via vogels kunnen snel ter
plaatsen zijn. Naast de pionierssoorten hebben de soorten die dichtbij staan ook een
grotere kans om de open plek te koloniseren. Natuurlijk zal niet elke soort kiemen of een
volgroeide plant vormen. Daarvoor moeten de abiotische omstandigheden in orde zijn.
Zo is Kleine zonnedauw enkel een pionier op arme zure vochtige gronden.
Startend vanaf een kale bodem zal je vaak vrij snel bos krijgen. Start je met een
grasland dan ligt de situatie anders. Houtige gewassen kunnen zich hier moeilijker
vestigen en in eerste instantie gaan er forse kruidachtige planten domineren. Dit zijn
ruigteplanten maar ook een aantal grassoorten die de grasmat kunnen domineren, zoals
Gestreepte witbol en Glanshaver. Laat je de successie verder gaan dan zullen zich
uiteindelijk struik- en boomsoorten vestigen en krijg je bos.
Bos is de climaxvegetatie. Deze is zeker niet in evenwicht. Ook in het bos gebeuren
allerlei processen zodat de soortensamenstelling kan wijzigen. Maar het biotooptype blijft
wel altijd bos, hoewel er tijdelijk een open plek kan ontstaan.
Bij successie volgen verschillende biotooptypes elkaar dus op. Maar de opeenvolging
loopt zeker niet altijd als volgt: kale grond, kruidachtige pioniersvegetatie, grasland,
ruigte, struweel en uiteindelijk bos. Veel hangt af van welke soorten er eerst geraken en
dit kunnen ook struik- of boomsoorten zijn.
Inleiding natuurbeheer 21
4. Bodem
Belangrijke eigenschappen van de bodem voor een natuurbeheerder zijn de textuur, de
vochtigheid en de voedselrijkdom.
Bodemtextuur
De bodembestanddelen worden volgens hun grootte onderverdeeld in verschillende
korrelgroottefracties. De meeste bodems in Vlaanderen zijn opgebouwd uit fijne
bodembestanddelen die kleiner zijn dan 2 mm. Maar soms heb je ook bodems met grove
bodembestanddelen die groter zijn dan 2 mm, zoals bodems met grind in.
Fijne bodembestanddelen delen we verder op in:
Bodemdeeltjes tussen 2 mm en 50 m zand
Bodemdeeltjes tussen 50 m en 2 m leem
Bodemdeeltjes < 2m klei
Zand bestaat grotendeels uit kwartskorrels. Het is een textuurklasse met grote poriën
tussen de bodemdeeltjes wat leidt tot een goede doorstroom van lucht en water. In
zandbodems is veel lucht aanwezig, maar ze drogen zeer snel uit. Voedingstoffen worden
niet lang vastgehouden in zandbodems.
De eigenschappen van leem liggen tussen die van zand en klei in. Leem heeft een zekere
kleverigheid en kan water en voedingstoffen vasthouden.
Klei bestaat uit erg fijne bodemdeeltjes. Deze bodemdeeltjes houden goed water en
voedingstoffen vast. Er zijn bijna geen grote poriën waardoor er weinig lucht in de bodem
is. Het zijn vaak vrij voedselrijke bodems die niet snel uitdrogen.
Het bodemtype wordt bepaald door het aandeel van zand, leem en klei. Bijvoorbeeld een
bodem met 60 % leem, 30 % zand en 10 % klei is een zandige leembodem.
Vele andere eigenschappen hangen samen met de bodemtextuur. Zo zijn zandbodems
vaak voedselarm, droog en zuur. Klei- en leembodems zijn meestal voedselrijker en
minder zuur. Toch is dit niet altijd het geval, er bestaan zure leembodems en er zijn ook
kalkrijke zandbodems. Zure leembodems vind je bijvoorbeeld in het Zoniënwoud en
kalkrijk zand vind je aan de kust.
Inleiding natuurbeheer 22
Intermezzo: Bepalen van de bodemtextuur
Er bestaan verschillende manieren om de hoeveelheid van elke grootteklasse in de
bodem te bepalen.
- In een zandbodem zijn de bodemkorrels duidelijk zichtbaar. In een leemgrond zijn de
meeste korrels te klein om ze met het blote oog te onderscheiden. Een vochtige
kleigrond voelt vettig aan omdat de korrels zo fijn zijn.
- Maak een hoeveelheid grond lichtjes vochtig. De vorm die je aan het vochtige materiaal
kunt geven, geeft informatie over de grondsoort.
Kun je er enkel een hoopje mee maken: zand
Kun je er een ovaal dropje mee maken: lemig zand
Kun je er een rolletje (10 cm) met scheuren mee maken: zandig leem
Kun je er een rolletje (10 cm) zonder scheuren mee maken: leem
Kun je er een U-vorm met scheuren mee maken: kleiig leem
Kun je er een U-vorm zonder scheuren mee maken: lemig klei
Kun je er een cirkel mee maken: klei
Bodemvochtigheid
De vochtigheid van de bodem is een belangrijke factor voor planten. Sommige soorten
planten groeien alleen op droge bodems, andere alleen op natte. De vochtigheid van een
bodem varieert ook tijdens het jaar en tussen verschillende jaren. Daarom is het van
belang dat je het grondwater over een langere periode van meerdere jaren opvolgt.
De vochtigheid van de bodem hangt af van de bodemtextuur, de hoeveelheid organisch
materiaal in en op de bodem, het grondwater, de hoeveelheid neerslag, de temperatuur
en de aanwezige vegetatie.
Een strooisellaag op de bodem kan de verdamping van water tegengaan en zorgt voor
een vochtigere bodem. Ook organisch materiaal in de bodem werkt als een spons die
water kan vasthouden.
Wat bodemtextuur betreft hebben zandbodems grotere poriën waardoor het water sneller
naar beneden loopt en er minder water wordt vastgehouden. Vaak hebben zandbodems
ook minder organisch materiaal dat water kan vasthouden.
Het grondwater heeft natuurlijk een directe invloed op de vochtigheid van de bodem.
Voor de meeste planten is dit van belang vanaf ongeveer 30 tot 50 cm onder maaiveld.
Zit water dieper dan kunnen de meeste planten er niet aan. De beschikbaarheid van
water voor planten is natuurlijk afhankelijk van de grondwaterstand maar ook van de
capillaire opstijging. Capillaire opstijging is het opzuigen van het water door de bodem.
Bij zandbodems waar de poriën groot zijn is dit enkele decimeter, bij fijn leem kan dit
meer dan een meter zijn. Als planten water opzuigen en verdampen zal de hoeveelheid
water natuurlijk afnemen. Eerst is er een afname in de zone van capillaire opstijging en
daarna zal het grondwaterpeil zakken.
Planten die aangepast zijn aan droge bodems zullen spaarzaam omgaan met water.
Voorbeelden hiervan zijn Struikhei of Helmgras. Planten die constant onder water staan
Inleiding natuurbeheer 23
zijn dan weer aangepast aan een zuurstofloze bodem. Hun wortels zitten niet te diep en
ze hebben aanpassingen die zuurstof naar de wortels brengt. Voorbeelden hiervan zijn
moerasplanten zoals Riet en Grote lisdodde.
Ook buiten het groeiseizoen heeft de vochtigheid van de bodem invloed op planten. De
wortels van meerjarige planten staan namelijk ook in de winter in de grond. Vele planten
kunnen bijvoorbeeld niet groeien op plaatsen die heel de winter onder water staan, ook
al is het er in de zomer vrij droog.
Voedselrijkdom van de bodem
Planten hebben nutriënten/voedingstoffen nodig om te overleven. De nutriënten die
planten veel nodig hebben en welke natuurbeheerders soms opmeten zijn stikstof en
fosfor. Het meten van de hoeveelheid stikstof of fosfaat in de bodem kan je niet zelf.
Hiervoor moet je een bodemstaal nemen en dit opsturen naar een labo. Er zijn ook
verschillende manieren van meten, maar dit behandelen we niet in deze cursus.
In de natuur vinden we planten die van voedselrijke omstandigheden houden zoals Grote
brandnetel. Maar er zijn ook planten die we enkel op voedselarme plaatsen vinden,
denken we maar aan Struikhei.
Vele bodems in Vlaanderen zijn door de mens bemest waardoor er veel meer stikstof en
fosfor beschikbaar is voor planten. Deze stoffen zorgen voor vermesting. Naast
vermesting zorgt de uitstoot van stikstofverbindingen ook voor verzuring. Verzuring en
vermesting hebben een zeer negatieve impact op de biodiversiteit. Heel wat natuurtypes
worden hierdoor gedomineerd door enkele soorten waardoor de biodiversiteit sterk daalt.
Klei- en leembodems houden voedingstoffen veel beter vast dan zandgronden. Vooral
fosfor blijft zeer lang aanwezig in de bodem. Bodems die onder landbouwgebruik zijn
geweest hebben vaak zeer veel fosfor. Hierdoor zijn bepaalde natuurstreefbeelden (zie
verder voor meer uitleg over natuurstreefbeelden) zoals soortenrijke graslanden soms
niet meer haalbaar. Enkel door zware ingrepen als afgraven is herstel mogelijk. Deze
zware ingrepen kosten veel geld en betekenen meestal een zware verstoring voor de nog
aanwezige natuur. Een goede afweging tussen kosten en baten is dan nodig. Een andere
mogelijkheid is natuurstreefbeelden te kiezen die minder gehinderd worden door hoge
fosforgehaltes, zoals struweel of bos. Maar weet dat dit ook voor deze
natuurstreefbeelden niet optimaal is.
Inleiding natuurbeheer 24
5. Beheeringrepen
Maaien en afvoeren
Bij maaibeheer zet je de vegetatie kort. In een gazon wordt dit vele keren tijdens het
groeiseizoen gedaan. Bij hooilanden maai je één, twee of drie keer per jaar en bij ruigten
maai je maar één keer om de twee tot vijf jaar. In tuinen zal je om te maaien gebruik
maken van kleine toestellen zoals een grasmaaier voor het gazon en een zeis, bosmaaier
of een éénassige trekker met maaibalk voor een hooilandje. Buiten de tuin maai je
daarnaast ook met grotere toestellen zoals cirkelmaaiers, maaibalken en klepelmaaiers
die je meestal op tractors monteert.
Wanneer je een vegetatie afmaait, ruim je het afgemaaide materiaal op. Dit om
voedingstoffen te verwijderen (verschralen) en de vegetatie open te maken zodat minder
krachtige groeiers ook een kans krijgen. In graslanden gebeurt dit via hooi of via natte
afvoer.
Bij hooibeheer keer je het gemaaide gras een aantal keer om zodat het gras kan drogen.
Daarna pers je het meestal tot balen om het hooi van het grasland te halen. Bij natte
afvoer wordt het maaisel onmiddellijk opgeraapt of opgezogen na het afmaaien.
Het afmaaien van de vegetatie is voor vele diersoorten een drastische ingreep. De plaats
waar ze schuilen, hun eitjes afzetten of waar de rupsen leven is plots verdwenen.
Daarom is het belangrijk om voldoende vegetatie te laten staan. Als je maar 1 of 2 ha
maait kan dit door in de randen een ruigte te laten. Maai je meerdere hectares, dan werk
je gefaseerd. Bij gefaseerd maaibeheer laat je een deel, minstens 1/5 van het hooiland
staan tot het volgende jaar.
Bij een ruigte, een rietland of bij sommige graslanden voer je het maaisel soms ook
meteen af, zonder het te laten drogen. We spreken dan van nat afvoeren. Nadeel van nat
afvoeren is het vele grotere gewicht en volume. Ook het bewaren van nat maaisel is niet
mogelijk omdat het gaat rotten.
Het maaisel laten liggen is niet aan de orde, het maaisel zal dan plantensoorten
verstikken en enkel de soorten die fors groeien kunnen standhouden.
Welk toestel gebruikt wordt hangt af van het terrein, de vegetatie en de manier van
verwerking van het maaisel. Maaibalken knippen, cirkelmaaiers snijden en klepelmaaiers
slaan de vegetatie stuk. Bij het gebruik van klepelmaaiers moet het afgemaaide
materiaal onmiddellijk opgezogen worden. Het is immers in stukjes geslagen zodat je het
later niet meer kan oprapen.
Inleiding natuurbeheer 25
Begrazen
Begrazing is een populaire beheermaatregel geworden in het natuurbeheer. Hiermee
wordt bedoeld het inzetten van vee, meestal voor natuurbehoudsdoeleinden. Als
begrazing gebeurt door wild (bv. Edelhert), wordt het natuurlijke begrazing genoemd.
Er zijn verschillende vormen van begrazing:
Extensieve jaarrondbegrazing: heel het jaar staat er een kudde van grazers.
Meestal wordt er gewerkt met zelfredzame rassen die weinig verzorging nodig
hebben zoals Schotse hooglanders, Galloways of Koniks.
Seizoensbegrazing: er wordt gedurende een bepaalde periode van het jaar
begraasd, meestal vanaf juni tot september. Je kan ook seizoensbegrazing enkel
in de winter doen, maar hier is nog niet veel ervaring mee.
Begrazing met een herder: de herder gaat meestal met een schaapskudde een
gebied begrazen. De herder krijgt instructies over welke plekken hij moet
begrazen en hoe lang.
Nabegrazing: eerst wordt er gemaaid en daarna in augustus-september wordt er
nabegraasd. De nabegrazing vervangt zo de tweede maaibeurt.
Stootbegrazing: op een zeer korte periode (enkele dagen tot enkele weken)
wordt al de vegetatie opgegeten. Daarna gaan de grazers naar ergens anders.
Kappen, het verwijderen van houtige gewassen
In biotopen waar je de successie naar bos wil tegengaan is een kapbeheer nodig. Maar
ook in een bos kap je bomen voor natuur- en bosbeheer. Bij bosbeheer is het heel
Maaisel goed afvoeren is belangrijk bij hooilandbeheer. Gebruik ook geen te zware machines die de bodem beschadigen.
Inleiding natuurbeheer 26
belangrijk welke bomen je verwijdert. Maar dit leer je in de les over bos. Andere biotopen
waarin je vaak moet kappen zijn heide, ruigte, hakhout en struweel. Wanneer je
graslanden enkel beheert met begrazing is soms ook kapbeheer nodig.
Aanplanten
Aanplanten van houtige gewassen is een beheeringreep die natuurlijk wordt toegepast in
bossen. Maar dit is niet altijd nodig, ook van nature zullen in bossen bomen kiemen en
opgroeien. Afhankelijk van je doelstelling zal je dus aanplanten of werken met natuurlijke
verjonging.
Buiten bos worden ook houtige gewassen aangeplant en dan vooral struiksoorten voor de
aanleg van houtkanten, heggen en bosranden.
Het aanplanten van kruidachtige planten wordt niet gedaan in bos- of natuurbeheer.
Gefaseerd werken
Bij gefaseerd werken wordt niet al het werk in één periode gedaan maar gespreid over
verschillende tijdstippen. Vele beheerwerken zorgen namelijk voor een plotse
verandering van het biotoop. Bij het omzagen van hakhout verwijder je plots heel de
struweelstructuur. Bij maaien ga je van de ene dag op de andere van lang naar kort
gras. Dit is voor veel fauna schadelijk. Ze moeten een plek hebben waar ze verder
kunnen leven. Daarom is gefaseerd werken belangrijk.
Een andere term voor gefaseerd beheer is rotatiebeheer. Deze term komt van de rotatie
die er is tussen de percelen die beheert worden. Een voorbeeld maakt dit duidelijk: jaar 1
beheer je deel A, jaar 2 deel B en jaar 3 deel C, het 4 de jaar beheer je terug deel A. Er
is dan een rotatie die 3 jaar duurt.
Voorbeelden van gefaseerd werken:
Elke vijf jaar een vierde van een bosrand/hakhout afzetten. Zo ben je om de 20
jaar rond. Voordeel is dat niet alles ineens weg is en dat je verschillende leeftijden
krijgt van hakhout. Dit levert structuurvariatie op wat positief is voor de
biodiversiteit.
Bij het maaien een vierde van het grasland laten staan. Bij de volgende maaibeurt
kan dit een ander deel zijn van het grasland. Je kan ook combinaties maken zodat
er in het grasland delen zijn die twee keer gemaaid worden, delen die één keer
gemaaid zijn en delen die dat jaar niet gemaaid zijn. Het volgende jaar zorg je
dan dat andere delen blijven staan. Anders zal een deel van je grasland verruigen.
Een maaibeheer dat voor nog meer variatie en structuur zorgt is sinusbeheer.
Zoek deze term maar eens op, in deze basiscursus gaan we hier niet dieper op in.
Een ruigte moet je maar om de twee tot vier jaar maaien. Ook hier kan je dus elk
jaar de helft tot een vierde van maaien. Zo blijft er steeds een deel staan.
Verschillende poelen die aan het verlanden zijn moeten uitgekuist worden. Ook
hier is het best niet alle poelen in hetzelfde jaar onder handen te nemen. Heb je
Inleiding natuurbeheer 27
één poel en ligt deze erg afgelegen dan kan je best een klein deel van de poel niet
uitkuisen.
Natuurlijk moet je altijd afwegen of het gefaseerd werken praktisch en financieel
haalbaar is. Plaatsen die je zeer moeilijk kan bereiken en die niet al te groot zijn kan je
misschien beter wel in één keer beheren, omdat het te veel werk vraagt hier
verschillende keren terug te komen. Ook als er schade wordt verwacht bij het beheer kan
je soms beter al het werk in één keer doen, bijvoorbeeld als een kraan door heel het
gebied moet rijden.
6. Waarom natuur beheren?
De natuur kan zonder de mens, maar bepaalde typen natuur zoals heide en hooilanden
zijn ontstaan door beheer van de mens. Indien je een hooiland niet meer hooit zal dit
door successie uiteindelijk bos worden. Is bos dan geen goede natuur? Natuurlijk wel,
maar in de natuur heb je graag verscheidenheid. Het is deze verscheidenheid,
biodiversiteit, die je met natuurbeheer in stand probeert te houden. Dit door te maaien,
kappen, plaggen maar ook soms door niets te doen.
Natuurbeheer gaat verder dan het beheren van natuurgebieden alleen. Natuur is overal,
denk bijvoorbeeld aan de Gierzwaluw die in de stad broedt. Buiten het actief beheren,
zoals kappen of maaien, is natuurbeheer ook bezig met het beleid. De Habitatrichtlijn en Vogelrichtlijn van Europa of het mestactieplan zijn maatregelen die de natuur ten goede
komen, ook dit noemen we natuurbeheer en natuurbeleid.
Maar waarom aan natuurbeheer doen? Is dit enkel om de natuur te helpen? Neen,
natuurbeheer doe je in de eerste plaats voor mensen. De natuur vervult vele functies die
voor de mens nuttig zijn. Via ecosysteemdiensten probeer je de diensten die de natuur
ons geeft te beschrijven en te becijferen. Sommige zijn zeer duidelijk en goed in geld uit
te drukken zoals houtproductie. Andere, zoals waterzuivering en waterberging, zijn
duidelijk maar moeilijker te becijferen. Toch is het belangrijk dat we erin slagen deze
diensten te omschrijven en te becijferen om zo duurzame keuzes te kunnen maken voor
de toekomst.
Maar niet alles moet uitgedrukt worden in cijfers en geld. Hoe ga je bijvoorbeeld het
plezier en de verwondering becijferen bij het zien van tien verschillende vlindersoorten in
de tuin? Alle biodiversiteit op aarde heeft recht op bestaan, ook al weet je nog niet of
deze nuttig is voor de mens.
Welk natuurstreefbeeld kies je?
Als je een gebied gaat beheren is het belangrijk dat je duidelijke doelen stelt. De
ecologische doelen beschrijf je op basis van een leefgebied van een soort of de
beschrijving van een biotoop. De verschillende biotopen in Vlaanderen worden ingedeeld
in natuurstreefbeelden. In natuurmanagement basis leer je nog niet alle specifieke
natuurstreefbeelden van Vlaanderen. Deze komen aan bod in Natuurmanagement
specialisatie. Voorbeelden van natuurstreefbeelden in Vlaanderen zijn de Europees
Inleiding natuurbeheer 28
beschermde habitats zoals soortenrijke Glanshaverhooilanden of Eiken-beukenbossen op
zure bodems. Maar ook niet Europees beschermde habitats zoals Dotterbloemgraslanden
zijn natuurstreefbeelden. Als je het beheer richt op een bepaalde soort kan het doel
bijvoorbeeld een goed leefgebied voor de Grauwe klauwier zijn. Natuurstreefbeelden
zijn dus doelen in natuurbeheer.
In de natuur zijn er gelukkig zoveel soorten dat je niet voor elke soort apart kan
beheren. De eerste stap is werken met biotopen als natuurstreefbeelden. Wanneer het
beheer van deze biotopen niet voldoende is voor bepaalde specifieke soorten zal je
bijkomend maatregelen treffen specifiek gericht naar een bepaalde soort. Het is in
tweede instantie dat je dus werkt met natuurstreefbeelden welke leefgebieden zijn van
soorten.
Je kan niet overal in Vlaanderen elk natuurstreefbeeld kiezen. De abiotische
omstandigheden bepalen voor een groot deel welke natuur er kan komen. Op arme droge
zure gronden kan je Droge heide krijgen met Struikhei en Stekelbrem. Maar Droge heide
is niet mogelijk op voedselrijke vochtige gronden in een vallei. In deze vallei kan zich wel
een mooi valleibos ontwikkelen met Slanke sleutelbloemen en Muskuskruid. Als
natuurbeheerder wijzig je meestal de abiotiek niet. Als je hierin toch ingrijpt door
bijvoorbeeld af te graven of het waterpeil te wijzigen is dit vaak om een door de mens
veroorzaakt verstoring te herstellen.
Inleiding natuurbeheer 29
Maar abiotiek bepaalt niet alles. Op één en dezelfde plaats kan je verschillende soorten
natuur krijgen. Op vele plaatsen kan je namelijk kiezen tussen grasland, ruigte, struweel
of bos. Op arme gronden is ook heide mogelijk. Als beheerder zal je dus een keuze
moeten maken. Bij deze keuze zal je rekening houden met het Europese en Vlaamse
natuurbeleid, de reeds aanwezige natuurwaarde, het omliggende landschap, de
samenwerking met andere actoren, de kosten en mogelijke inkomsten van het beheer en
de historiek van het gebied.
Bloemrijke hooilanden zoals hier een Glanshaverhooiland zijn natuurdoeltypes voor het natuurbeheer in Vlaanderen.
Inleiding natuurbeheer 30
Inleiding in de groene sector 31
Inleiding tot de groene
sector
Inleiding in de groene sector 32
Inleiding in de groene sector 33
Inleiding tot de groene sector
De Vlaamse bos- en natuursector is een kleine sector in Vlaanderen maar omvat veel
spelers. Je hebt de overheidsinstanties, de verenigingen, de ondernemingen, de
onderzoeks- en de onderwijsinstellingen. Het geheel van organisaties en groepen
betrokken bij het beleid, beheer en gebruik van het bos en de natuur, is uitgebreider dan
veel mensen denken. De sector kan rekenen op veel vrijwilligers. Slechts een relatief
klein aantal mensen is professioneel tewerkgesteld in de sector.
Volgens het rapport van de Bond Beter Leefmilieu ‘Profiel. Natuur- en
milieuverenigingen.’ waren er in 2011 gemiddeld 500 voltijds professionelen tegenover
15.000 vrijwilligers actief in de natuur- en milieuverenigingen. Hierbij zitten geen
overheidsinstanties.
In dit lesthema komen eerst de overheidsinstanties aan bod, daarna de Regionale
Landschappen en de bosgroepen. Dan volgen de verenigingen, samenwerking met
landbouw en de ondernemingen.
Deze volgorde is louter om een inzicht te krijgen in de sector en is volstrekt arbitrair.
1. Overheidsinstanties
Binnen onze federale staatstructuur wordt natuurbeheer en -beleid toevertrouwd aan de
gewesten. Natuurbeheer wordt in Vlaanderen beschouwd als een onderdeel van het
beleidsdomein omgeving.
Het Vlaamse Gewest is bevoegd voor het leefmilieubeleid in Vlaanderen. Het is de
Vlaamse Regering die de eindbeslissingen neemt over milieubeleid, op initiatief van de
Vlaamse minister van omgeving.
Het beleidsdomein omgeving is in 2017 ontstaan vanuit de vroegere beleidsdomeinen
Leefmilieu, Natuur en Energie en Ruimtelijke Ordening, Wonen en Onroerend Erfgoed.
De structuur van het beleidsdomein omgeving vind je terug in het organogram op
volgende pagina.
Inleiding in de groene sector 34
Structuur van het beleidsdomein omgeving
MEER
INFO
Over de Vlaamse Overheid en de verschillende beleidsdomeinen op
www.vlaanderen.be.
Over het beleidsdomein omgeving:
https://www.vlaanderen.be/nl/contact/adressengids/administratieve-diensten-
van-de-vlaamse-overheid/beleidsdomein-omgeving
Agentschap voor Natuur en Bos (ANB)
Een korte voorstelling
Op 1 april 2006 werden de voormalige afdeling Natuur en de afdeling Bos en Groen
gefusioneerd tot het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB), een Intern Verzelfstandigd
Agentschap (IVA) zonder rechtspersoonlijkheid binnen het Ministerie van Leefmilieu,
Natuur en Energie. Sinds 2017 is dit het Ministerie van Omgeving.
De missie van het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) is meer en betere natuur in
Vlaanderen midden in de maatschappij.
Beleidslijnen uitstippelen en uitvoeren behoren tot de kerntaken van het ANB. Het
agentschap bezit meer dan 40.000 hectare bossen, parken, natuurreservaten, domeinen
en openbaar groen. Het ANB staat in voor het duurzaam beheren van zowel eigen
groenarsenaal als dat van anderen. Ze zien er ook op toe dat de regels die de natuur
Inleiding in de groene sector 35
moeten beschermen, worden nageleefd. Ook wildbeheer, openbare visserij en het in
stand houden van soorten vallen onder de verantwoordelijkheid van het agentschap.
Voor het ANB werken in totaal ongeveer 740 mensen, waarvan ongeveer een 90
boswachters, een 15 beleidsadviseurs en 25 natuurinspecteurs. Centraal in de werking
van het agentschap staat de samenwerking met maatschappelijke partners (gemeenten,
lokale overheden, organisaties, enz.). De werking van het agentschap steunt op drie
pijlers: beleid, beheer en natuurinspectie.
Beleid
Het agentschap bereidt het Vlaamse beleid rond natuurbehoud en -ontwikkeling voor.
Het beleid houdt rekening met het feit dat natuurgebieden meer dan één rol vervullen in
onze samenleving. Zo kunnen mensen in hun natuurgebieden sporten en ontspannen.
Tegelijk moeten wilde dieren en planten er ongestoord kunnen groeien en bloeien. Ten
slotte voorzien natuurgebieden ons ook van economisch belangrijke producten, zoals
hout. Met al die zaken moet een goed beleid rekening houden. Of het nu gaat om duinen
aan de kust, bossen in de Kempen of parken in de stad, het Agentschap voor Natuur en
Bos wil een duurzaam beleid voeren dat gericht is op een groene toekomst voor heel
Vlaanderen.
Beheer
Het Agentschap voor Natuur en Bos staat in voor het duurzaam beheer en toezicht van
eigen domeinen, maar ook van domeinen waarvoor overeenkomsten bestaan (zoals
militaire domeinen) of domeinen waarvoor een wettelijke opdracht bestaat (zoals
gemeentebossen). Met duurzaam beheer wordt bedoeld dat de natuurgebieden op zo’n
manier ingericht en onderhouden worden dat de natuur er alle kansen krijgt om zich te
ontwikkelen en dat ook deze en toekomstige generaties kunnen genieten van onze
natuur in Vlaanderen.
Natuurinspectie
Een goed beleid en beheer hebben pas zin als er ook een doordachte en planmatige
handhaving gebeurt en er een grondige controle wordt uitgevoerd op de wetgeving en de
beleidsmaatregelen. De naleving van vergunningen en het opsporen van inbreuken op de
wet zijn noodzakelijk voor het behoud en herstel van een goede natuurkwaliteit. Het
agentschap is hiervoor verantwoordelijk.
In het Waalse Gewest is Département de la Nature et des Forêts – DNF en in Brussel
Leefmilieu Brussel verantwoordelijke voor het leefmilieubeleid.
MEER
INFO
Over het Agentschap voor Natuur en Bos op www.natuurenbos.be
Inleiding in de groene sector 36
Oefening communicatie
Elke organisatie die met klanten (in dit geval: burgers) omgaat, heeft een mission
statement of een opdrachtverklaring. Met andere woorden: wat is de doelstelling en de
uiteindelijke reden van bestaan? Wil je bijvoorbeeld werken voor het ANB (of een andere
organisatie), dan kan je je taak pas volledig begrijpen als je het overkoepelende plaatje
en dus de mission statement kent
1) Beschrijf (zonder te spieken op de website) wat de mission statement is van het ANB
(of de organisatie waar jij graag aan de slag zou gaan).
2) Hoe past de functie van boswachter, natuurinspecteur, beleidsadviseur/ medewerker
dossier- en gegevensbeheer met terreintaken daar in?
3) Kijk nu naar hoe het ANB zichzelf ‘verkoopt’ op de website. Vergelijk jouw beschrijving
van de mission statement met die van het ANB zelf. Wat ontbrak in je beschrijving?
Missie en Visie van het Agentschap voor Natuur en Bos
De taken en opdrachten van het ANB staan beschreven in het oprichtingsbesluit van
23/12/2005. Het ANB heeft van de Vlaamse Regering deze missie meegekregen.
“Bijdragen tot de realisatie van het beleid inzake natuurbehoud en de vrijwaring van het
natuurlijk milieu en van het milieubeleid. Het ANB doet dit in het bijzonder door het in
stand houden en bevorderen van de biodiversiteit, door het stimuleren van
groenvoorziening, door een duurzame inrichting, door het duurzaam beheer en de
uitbreiding van het bos-, groen- en natuurareaal, met aandacht voor de sociale,
economische, educatieve, wetenschappelijke en milieubeschermende functie waarbij
gelijktijdig verschillende functies vervuld worden. Het ANB beheert hiervoor zelf en in
partnerschap terreinen en ondersteunt het beheer door derden.”
Vanuit de doelstelling om (mee) te werken aan de realisatie van een Vlaams (groen)
stedengewest en de opdrachten die werden vastgelegd in het oprichtingsbesluit ontstond
de missie van het Agentschap:
MISSIE Het Agentschap voor Natuur en Bos staat in voor het beleid, het duurzaam
beheren en versterken van natuur, samen met alle partners.
De missie werd vertaald in een visie met drie krachtlijnen:
Het Agentschap voor Natuur en Bos streeft naar meer natuur in Vlaanderen
Het agentschap heeft niet alleen als doel om de huidig aanwezige natuur in Vlaanderen in
stand te houden en te beschermen, maar ook om die verder te ontwikkelen. Meer natuur
betekent ook het herstellen van natuur die in het verleden verloren is gegaan. Daarnaast
is het ook nodig om nieuwe natuur en parkgebieden te ontwikkelen.
Het Agentschap voor Natuur en Bos streeft naar betere natuur in Vlaanderen
Streven naar beter betekent dat het agentschap gaat voor een duurzaam beheer van
Inleiding in de groene sector 37
natuur. Het doel hierbij is tegemoetkomen aan de natuurgerichte milieukwaliteit en aan
de maatschappelijke noden van de huidige en toekomstige generaties.
Het Agentschap voor Natuur en Bos plaatst natuur midden in de maatschappij
Midden in de maatschappij geeft aan dat het agentschap werkt aan een wisselwerking
met de maatschappij met betrekking tot het thema natuur. Het Agentschap voor Natuur
en Bos staat met zijn beleid en werking ten dienste van de maatschappij, maar spoort
die maatschappij ook actief aan om zich in te zetten voor meer en betere natuur. Verder
doet het Agentschap voor Natuur en Bos er alles aan om de natuur zo dicht mogelijk bij
de mensen te brengen.
People, Planet, Profit
De basis van maatschappelijk verantwoord ondernemen is een juiste balans tussen
People, Planet en Profit, ofwel tussen de sociale, de milieu en de economische aspecten.
Het kan opgevat worden als een driehoek waar de drie punten in evenwicht zijn
People staat voor de zorg voor mensen en de hele samenleving. Planet staat voor een
proactieve opstelling met betrekking tot de natuurlijke leefomgeving en bijdragen aan
het oplossen van milieuproblemen. De laatste hoek van de driehoek, Profit, gaat over
economische waarde scheppen door goederen te produceren en diensten aan te bieden.
Naast het evenwicht tussen de drie dimensies is het ook belangrijk dat door middel van
de balans tussen People, Planet en Profit ook gestreefd moet worden naar een evenwicht
in de toekomst. Zo kan de huidige leefkwaliteit gegarandeerd worden voor toekomstige
generaties. De drie pijlers ontwikkelen zich onafhankelijk van elkaar, maar kunnen elkaar
overlappen.
De vertaling van de 3P-benadering in de drie strategische doelstellingen van het ANB.
Inleiding in de groene sector 38
Strategie
Onze ambities hebben we binnen dit kader vertaald naar drie strategische doelstellingen:
- SD 1: Het ANB draagt bij tot de verhoging van de biodiversiteit in Vlaanderen
- SD 2: Het ANB verhoogt de beleving van natuur
- SD 3: Het ANB benut de (economische) waarde van natuur en maakt ze zichtbaar
voor de maatschappij
Een geïntegreerde benadering van deze drie objectieven is cruciaal met oog op de
realisatie ervan. Ruimte in Vlaanderen is schaars en biodiversiteit krijgt het moeilijker ten
opzichte van de sterkere economische belangen. In dit kader bieden de doelstellingen
omtrent beleving en valorisatie van het groen opportuniteiten om te werken aan
biodiversiteit met en door belanghebbenden op alle niveaus van de samenleving.
Belangrijk is ook dat bij de realisatie van deze doelstellingen veel meer dan vandaag
gewerkt wordt aan partnerschappen met diverse belanghebbenden, dat vanuit hun
belangen en objectieven gedacht en gewerkt wordt en dat maximaal gezocht wordt naar
een ‘win-win’ voor alle betrokken partijen.
Het ANB draagt met andere woorden bij tot een groene (stedelijke) leefomgeving, die
bescherming biedt aan waardevolle planten en dieren en waar er plaats is voor beleving
en valorisatie.
SD 1: Het ANB draagt bij tot de verhoging van de biodiversiteit in Vlaanderen
De operationalisering van deze strategische doelstelling vertrekt vanuit een dubbel
kader: (1) de Vlaamse biodiversiteit en (2) de Europese natuurdoelen. Dit kader moet
duidelijk en flexibel zijn en wordt uitgewerkt in overleg met de belangrijkste partners.
Binnen dit kader wordt met de andere partners actief gezocht naar win-winprojecten om
zo de doelstellingen doelmatiger te realiseren. Dit kader vormt tegelijk ook het
uitgangspunt voor de uitbouw van de werking rond het aanbieden van groenproducten
zoals beleving en valorisatie van natuur. Dit vertrekt vanuit de leefwereld van anderen
zodat maximaal de win-win opgezocht kan worden.
SD 2: Het ANB verhoogt de beleving van natuur
Met deze doelstelling wordt beleving van ‘natuur’ in de meest brede betekenis van het
woord uitgebreid. De operationalisering gaat verder dan de domeinen van het
agentschap. Er moet een cyclus ontstaan van effectiever plannen, realiseren en toetsen
om efficiënt projecten te realiseren. Daarnaast moet ervoor gezorgd worden dat de
maatschappij zich bewust wordt van alle baten van de natuur en hier ook naar handelt
(respect, maximale benutting). Binnen deze strategische doelstelling wordt gefocust op
beleving van natuur en op het voorzien van natuur in en rond de stad.
Inleiding in de groene sector 39
SD 3: Het ANB benut de (economische) waarde van natuur en maakt ze zichtbaar voor
de maatschappij
Van de drie pijlers van het duurzaam ondernemen is er een die op vlak van natuur in
wisselende mate aan bod komt: het economische aspect of de waarde van natuur.
Waarde kan hierin verschillende betekenissen hebben. Binnen deze strategische
doelstelling gaat het om de diensten die natuur levert zichtbaar te maken aan de
maatschappij en waar mogelijk deze diensten om te zetten in monetaire waarde.
Deze doelstelling wordt geoperationaliseerd in drie luiken:
1. Optimalisatie van beheerpraktijken en adaptief beheer
2. Kwalitatief aanbod van duurzaam gebruik van natuur
3. Werking rond ecosysteemdiensten.
Het ANB op terrein
Gespecialiseerde takenpakketten
Het Agentschap voor Natuur en Bos staat met zijn twee 'botten' op het terrein. De grote
uithangborden hiervan zijn, sinds mensenheugenis, de boswachters. Er zijn nu drie
gespecialiseerde takenpakketten en verantwoordelijkheden, geïnspireerd op de structuur
van het agentschap: beheer, beleid en natuurinspectie.
De boswachters geven belangrijke en nuttige informatie door aan medewerkers op
beleidsniveau en dragen zo bij aan de planning van het domeinbeheer. De boswachters
zorgen voor de uitvoering van de beheerwerken en volgen de resultaten daarvan op. Ze
ondernemen bovendien preventief actie en zorgen ervoor dat reglementen worden
nageleefd (bv. wandelaars moeten honden aan de leiband houden).
Het takenpakket van een boswachter
Als boswachter ben je op het terrein verantwoordelijk voor het beheer van de domeinen
van het ANB: de domeinbossen, natuur- en bosreservaten en natuurdomeinen. Dat
brengt heel verscheiden taken met zich mee, op het terrein en op het bureel, technisch
en administratief, communicatief en als leidinggevende. Bovendien ben je bevoegd om
inbreuken op de natuur- en boswetgeving in de ANB-domeinen bij PV vast te stellen. In
de domeinen ben je dan ook het gezicht van het ANB.
Je werkt onder leiding van de regiobeheerder. Regelmatig voer je bijzondere opdrachten
uit in team, samen met je collega-boswachters uit de beheerregio of van de hele
provincie, zoals hameringen, toezicht, vervangingen tijdens afwezigheden … De
werktijden zijn erg flexibel; ook weekends kunnen er deel van uitmaken.
Voor sommige opdrachten werk je samen met de collega’s van andere cellen van het
ANB, nl. de cellen Natuurinspectie, Beleidsuitvoering of Administratie & Communicatie, of
koppel je met hen terug voor het uitvoeren van je eigen werk.
Inleiding in de groene sector 40
De beleidsadviseurs zijn - in tegenstelling tot de boswachters - vaker achter hun
computer te vinden . In nauw overleg met de boswachters geven zij deskundig advies bij
vergunningsaanvragen of andere kwesties waarbij hun specialistenkennis zeer goed van
pas komt. Ze nemen deel aan lokale netwerken en projecten en staan in voor de
monitoring van bepaalde beschermde soorten. Recent worden de taken van de
beleidsadviseurs ook uitgevoerd door medewerkers dossier- en gegevensbeheer met
terreintaken.
Het takenpakket van een beleidsadviseur / medewerker Dossier- en gegevensbeheer met
terreintaken.
De beleidsadviseur zorgt voor de concrete vertaling van het Bosdecreet en Natuurdecreet
met de inzet van zijn generalistische kennis en expertise op terrein. Dit enerzijds door de
beoordeling van effecten op natuur en bos voor concrete dossiers, anderzijds als
aanspreekpunt voor onze partners (gemeenten, provincie, doelgroepen …) voor de
hoofdlijnen. Concreet betekent dit:
- analyseren en verwerken van binnenkomende aanvragen teneinde een voorstel
van beslissing te kunnen formuleren
- aanleveren van terreinkennis
- participeren in de opmaak en uitvoering van plannen, programma’s en projecten
om de cel beleidsuitvoering te ondersteunen.
Dit stelt het ANB in staat de adviezen en de machtigingen te verlenen die accuraat en
actueel zijn. Je bent ook bereid je voortdurend verder te bekwamen in de kennis van
natuur-, groen- en landschapsbeheer en –inrichting, in combinatie met de kennis van de
toepasselijke wetgeving.
De natuurinspecteurs tenslotte kijken toe op de naleving van wetten en reglementen
die de natuur zo goed mogelijk beschermen. Als iemand die wetten of reglementen
overtreedt kan de natuurinspecteur optreden en een proces-verbaal opmaken.
Het takenpakket van een natuurinspecteur
De natuurinspecteur verzorgt de handhaving van het milieubeheerrecht met betrekking
tot natuur, bos, jacht, visserij en vogelbescherming. Op basis van het handhavingsplan
worden preventieve acties opgezet, worden vergunningsvoorwaarden gecontroleerd en
worden bijzondere interventies en gerichte opsporingen uitgevoerd zowel in als buiten de
domeinen van het ANB en in het bijzonder binnen de Speciale Beschermingszones.
Voorbeelden van acties zijn optreden tegen vis- en wildstroperij, illegale vogelvangst en -
handel, het vernietigen van natuurwaarden, het systematisch sluikstorten in
natuurdomeinen, bossen en parken, machtigingen recreatie controleren bij
wandeltochten, mountainbiketochten, wildcrossers …
Je werkt daarvoor samen met collega’s in een afgesproken dienstregeling die ook
weekend- en avonddiensten omvat. Jij ontwikkelt en onderhoudt netwerking met
parketten en politie waarbij jouw technische expertise op prijs wordt gesteld. Naast het
Inleiding in de groene sector 41
terreinwerk voer je administratieve taken uit zoals het afhandelen van de vastgestelde
klachten, meldingen en overtredingen, het coördineren van PV’s … Uiteraard rapporteer
jij zowel mondeling in het coördinatieoverleg als schriftelijk met het oog op continue
verbetering van de opdrachten, de kwaliteit van de dienstverlening, samenwerking en
integratie.
Organogram van ANB
De natuurinspecteurs zitten bij de algemene directeur bij de dienst Natuurinspectie. De
beleidsadviseurs / medewerker Dossier- en gegevensbeheer met terreintaken vind je bij
de afdeling AVES (Advies, Vergunningen en subsidies) en relatiebeheer. De boswachters
zitten bij de afdeling operationeel terreinbeheer.
Inleiding in de groene sector 42
Het werkveld van het ANB in cijfers
Bij ANB in cijfers vind je een aantal kencijfers van het Agentschap voor Natuur en Bos,
zoals de totale oppervlakte van de natuurreservaten, het aantal speelzones, visverloven,
jachtvergunningen en veel meer. Deze cijfers vind je hier:
https://www.natuurenbos.be/over-het-anb/het-agentschap-cijfers.
Natuurinvest
Natuurinvest investeert in opdracht van het Agentschap voor Natuur en Bos in projecten
die de beleving van de natuur vergroten. Die ambitie maakt Natuurinvest waar met de
producten Houtverkopen, Natuurlocaties, Inverde en Ecopedia. Samen schrijven
deze producten de bedrijfsfilosofie van Natuurinvest.
Houtverkopen organiseert jaarlijks de openbare verkoop van hout uit de domeinbossen
van het Agentschap voor Natuur en Bos. Jaarlijks gaat het om gemiddeld 100.000m³
hout. De houtverkoop is de belangrijkste commerciële bron van inkomsten voor het
Agentschap voor Natuur en Bos. Natuurinvest beheert deze inkomsten als een goed
rentmeester door ze opnieuw te investeren in de natuur.
Via Natuurlocaties investeert Natuurinvest in een grotere natuurbeleving. Samen met
private ondernemers en overheidspartners stelt Natuurlocaties bijzondere gebouwen en
locaties van het Agentschap voor Natuur en Bos ter beschikking voor
vastgoedconcessies, vergaderingen, evenementen, fotoshoots en filmopnames. Zo helpt
Natuurlocaties dromen waar te maken. De inkomsten uit deze activiteiten investeert
Natuurinvest opnieuw in natuurprojecten. Zo geeft Natuurlocaties meer waarde aan de
domeinen van het Agentschap voor Natuur en Bos.
Grootse belevingen in de natuur vragen een goed natuurbeheer. Inverde zorgt ervoor
dat het beheer van bos, groen en natuur in Vlaanderen duurzaam, veilig, efficiënt en
professioneel gebeurt. Dit door te investeren in de kennis van mensen. Inverde
organiseert kwaliteitsvolle opleidingen, studiedagen en groensafari’s voor diverse
doelgroepen. Basiskennis of gespecialiseerde expertise, helemaal op maat van de klant.
Inverde biedt ook verschillende publicaties aan over bos-, groen- en natuurbeheer, voor
zowel de professionele natuurbeheerder als de amateur natuurliefhebber.
Op de kennisdelingswebsite Ecopedia verzamelt Natuurinvest alle kennis over bos-,
groen en natuurbeheer. Met als partners het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) en
het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) wil Ecopedia hét referentiepunt
worden voor kennis over bos-, groen- en natuurbeheer. Video’s en handige schema’s
inspireren en zijn toegankelijk voor iedereen die wil (bij)leren.
Bij Natuurinvest werken ongeveer 50 medewerkers verspreid over drie locaties:
Hoeilaart, Brussel en Gent.
Inleiding in de groene sector 43
MISSIE Natuurinvest wil de bevoorrechte dienstverlener zijn voor de overheid en de
natuursector. Onze dienstverlening heet investeren. Wij investeren in de
kennis van mensen en in een grotere natuurbeleving. Als wij investeren
moeten er terugverdieneffecten zijn. Zo investeren we in een groener
Vlaanderen. Wij werken op maat en zijn selectief. Wij kiezen voor het verschil
en niet voor kwantiteit
MEER
INFO
Over natuurinvest op http://www.natuurinvest.be/
Over houtverkopen op http://www.houtverkopen.be/
Over natuurlocaties op http://www.natuurlocaties.be/
Over inverde op www.inverde.be
Over ecopedia op http://www.ecopedia.be/
Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO)
Het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek
(INBO) is het Vlaams onderzoeks- en
kenniscentrum voor natuur en het duurzame
beheer en gebruik ervan. Het INBO verricht
onderzoek en levert kennis aan al wie het beleid voorbereidt, uitvoert of erin
geïnteresseerd is.
MISSIE Het INBO staat in voor beleidsgericht wetenschappelijk onderzoek en
wetenschappelijke dienstverlening inzake instandhouding, bevordering,
duurzaam beheer en gebruik van biodiversiteit en haar natuurlijk milieu en de
periodieke opmaak van de natuurrapportage.
Als toonaangevende wetenschappelijke instelling werkt het INBO in de eerste plaats voor
de Vlaamse overheid, maar het levert ook informatie voor internationale rapporteringen
en gaat in op vragen van lokale besturen. Daarnaast ondersteunt het INBO onder meer
organisaties voor natuurbeheer, bosbouw, landbouw, jacht en visserij. Het INBO maakt
deel uit van nationale en Europese onderzoeksnetwerken. Het maakt zijn bevindingen
ook bekend bij het grote publiek.
Het INBO telt ongeveer 220 medewerkers, voornamelijk onderzoekers en technici. Naast
de hoofdzetel in Brussel, heeft het INBO vestigingen in Geraardsbergen en Linkebeek.
MEER
INFO
Over INBO op www.inbo.be
Inleiding in de groene sector 44
Vlaamse Milieumaatschappij (VMM)
De VMM werd in 1990 opgericht. Sinds 1 april 2006 is de VMM is
een intern verzelfstandigd agentschap (IVA) en behoort tot het
beleidsdomein Leefmilieu, Natuur en Energie van de Vlaamse
overheid. De VMM telt ruim 1000 personeelsleden verspreid over
verschillende vestigingen in Vlaanderen. De maatschappelijke zetel is in Aalst.
MISSIE VMM heeft als missie bij te dragen tot de realisatie van de doelstellingen van
het milieubeleid door het:
voorkomen, beperken en ongedaan maken van schadelijke effecten voor
watersystemen
voorkomen, beperken en ongedaan maken van verontreiniging van de
atmosfeer
rapporteren over de toestand van het leefmilieu het realiseren van de doelstellingen van het integraal waterbeleid.
De taken van de VMM worden gebundeld rond drie thema's:
Lucht: De VMM bewaakt de luchtkwaliteit door de aanwezigheid van schadelijke stoffen
in de omgevingslucht te meten, en te inventariseren wie wat loost. Op basis van deze
resultaten worden beleidsvoorstellen geformuleerd. De VMM verleent ook voor het aspect
lucht advies voor milieuvergunningsaanvragen. Met dit advies streeft de VMM naar een
minimale belasting van het milieu.
Milieu :De VMM coördineert het Milieurapport Vlaanderen (MIRA). MIRA - MIlieuRApport
Vlaanderen - beschrijft, analyseert en evalueert de toestand van het Vlaamse leefmilieu,
bespreekt het gevoerde milieubeleid en blikt vooruit op mogelijke milieuontwikkelingen.
Water :De VMM coördineert het integraal waterbeleid. Ze meet en controleert de
kwantiteit en de kwaliteit van het oppervlaktewater, het grondwater en de waterbodems
en rapporteert over de resultaten. Door advies te verlenen over milieuvergunningen
probeert ze vervuiling maximaal te voorkomen en de grondwatervoorraden goed te
beheren. De VMM beheert ook de onbevaarbare waterlopen van eerste categorie, plant
en houdt toezicht op de zuiveringsinfrastructuur en ontwikkelt beleidsinstrumenten om
de gewenste milieudoelstellingen voor water te bereiken.
MEER
INFO
Over VMM op www.vmm.be
Vlaamse Landmaatschappij (VLM)
De VLM maakt als Extern Verzelfstandigd Agentschap (EVA) deel
uit van het beleidsdomein Leefmilieu, Natuur en Energie van de
Vlaamse overheid. Naast een hoofdkantoor in Brussel, heeft de
VLM twee regionale afdelingen. Platteland en Mestbeleid,
Mestbank en Projectrealisatie zijn de kernafdelingen van de VLM.
De VLM telt 660 personeelsleden.
Inleiding in de groene sector 45
MISSIE Samen, gebiedsgericht investeren in de omgevingskwaliteit op het platteland
en in de stadsrand.
De VLM werkt dagelijks aan een duurzame open ruimte en een leefbaar platteland. VLM
is inrichting van het buitengebied, plattelandsontwikkeling en Vlaams plattelandsbeleid,
Vlaamse Grondenbank, flankerende maatregelen bij grote strategische projecten,
internationale samenwerking …
VLM is ook bedrijfsbegeleiding voor landbouwers, het loket beheerovereenkomsten,
controle op de mestwetgeving, perceelsregistratie en traceerbare mesttransporten.
Daarnaast staat de VLM in voor de gebruikerscompensatie en kapitaalschadecompensatie
naar aanleiding van schade die respectievelijk gebruikers of eigenaars lijden door
ruimtelijke uitvoeringsplannen. Bovenal is de VLM een partner om samen te investeren in
de open ruimte, van advies tot uitvoering.
MEER
INFO
Over VLM op www.vlm.be
Minaraad
De Minaraad is de strategische adviesraad voor het beleidsdomein
Leefmilieu, Natuur en Energie van de Vlaamse Overheid.
TAAK De kerntaak van de Minaraad is het uitbrengen van adviezen over
het milieubeleid en/of over het milieuaspect van duurzame
ontwikkeling. De Minaraad brengt deze adviezen uit op eigen
initiatief, of op verzoek van de Vlaamse regering of het Vlaams
Parlement.
De adviezen van de Minaraad zijn openbaar en niet bindend. De besluitvormers zijn vrij
om de aangereikte argumenten en opmerkingen al dan niet in hun beleid te integreren.
Vertegenwoordigers uit het maatschappelijke middenveld en onafhankelijke deskundigen
treden er in overleg met elkaar over het milieubeleid. De adviezen en studies die
voortkomen uit dit overleg worden bezorgd aan de Vlaamse Regering en aan het Vlaams
Parlement. De raad houdt zich bezig met onder andere volgende thema's: duurzame
ontwikkeling, ruimtelijke ordening, energie, mobiliteit, landbouw en natuurlijke
hulpbronnen.
MEER
INFO
Over de Minaraad op www.minaraad.be
2. De Regionale Landschappen
Een Regionaal Landschap is een samenwerkingsverband dat door een provincie of op
initiatief van minstens drie gemeenten wordt gestart en via het Natuurdecreet door de
Vlaamse overheid wordt erkend. De wettelijke omschrijving voor een Regionaal
Landschap werd vastgelegd in oktober 1997. Op deze dag keurde het Vlaams Parlement
het "Decreet betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu" goed. Artikel 54
omschrijft de missie van een Regionaal Landschap.
Inleiding in de groene sector 46
MISSIE (1) bevordering en promotie van het natuurbehoud, het streekeigen karakter,
de natuurrecreatie en het recreatieve medegebruik; (2) sensibilisering en
informatieverstrekking over natuur, bos en landschap, het beheer, herstel,
aanleg en ontwikkeling van kleine landschapselementen.
In het Regionaal Landschap slaan een aantal besturen en verenigingen de handen in
elkaar om werk te maken van natuur- en landschapsontwikkeling. Hoofdopdracht van
een Regionaal Landschap is een draagvlak voor natuur en landschapszorg ontwikkelen.
Vertegenwoordigers van hun partners (Vlaams gewest, provincie, gemeentes,
verenigingen en particulieren) vormen het bestuur van een Regionaal Landschap.
Ieder Regionaal Landschap vertaalt de missie naar een eigen visie die op zijn beurt
vertaalt word naar een eigen werking.
Regionale landschappen zijn actief in een streek met een hoge concentratie aan
waardevolle natuurterreinen of landschapselementen. Vlaanderen telt ondertussen
zeventien erkende Regionale Landschappen (RL).
Een door de Vlaamse overheid erkend Regionaal Landschap dient een aaneensluitend
werkgebied van minstens 46.000 ha te hebben. Zoals je om het overzichtskaartje ziet
zijn de Regionale Landschappen niet gebiedsdekkend in Vlaanderen.
Overzichtskaart van de zeventien Regionale Landschappen.
MEER
INFO
Over de Regionale Landschappen op www.regionalelandschappen.be
In het boek ‘Landschappen voor het leven’ van de auteur Johan van Den Bosch
Inleiding in de groene sector 47
3. De bosgroepen
Bosgroepen zijn opgestart in Vlaanderen om de grote groep eigenaars
van kleine bosperceeltjes te betrekken bij het bosbeheer.De
bosoppervlakte in Vlaanderen is zeer beperkt. Volgens de nieuwe
boskartering telt Vlaanderen ongeveer 185.686 ha bos, waarvan naar
schatting 70 % privé-eigendom is. Bovendien is het beperkte
bosareaal in Vlaanderen enorm versnipperd: de meeste boseigendommen zijn zelfs
kleiner dan 1 ha.
Voor de eigenaars van die kleine bosperceeltjes is het beheer daarvan financieel
onrendabel. Ze hebben weinig kennis van specifieke beheermaatregelen en op het vlak
van wetgeving zien ze vaak door de bomen hun eigen bos niet meer. Die factoren
hebben ervoor gezorgd dat bosbeheer achterwege bleef in de meeste bossen. Een
bijkomend gevolg van de eigendomsversnippering is de machteloosheid van de eigenaars
tegen overrecreatie, niet-geregeld bosgebruik, sluikstorters, enzovoort.
Op lokaal niveau levert het Vlaams gewest al vele jaren inspanningen om boseigenaars te
verenigen. Na een aantal jaren van proefprojecten was dit de belangrijkste vernieuwing
in het beleid, die in 1999 ook een vertaling kreeg in de wetgeving: de invoering van de
bosgroepen in het bosdecreet. Door de interne staatshervorming is de bevoegdheid voor
de bosgroepen echter vanaf 1 januari 2014 overgedragen aan de provincies.
Een bosgroep is een vrijwillig samenwerkingsverband tussen verschillende boseigenaars,
waarbij ze begeleid worden om hun bos makkelijker en duurzamer te beheren.
Een bosgroep biedt volgende diensten aan haar leden aan:
Informatie
Een bosgroep informeert de boseigenaars uit haar streek met een tijdschrift dat
informatie verstrekt over boswetgeving, bosbeheer en recente projecten. Een agenda
geeft een overzicht van alle bosactiviteiten uit de streek. Leden van een bosgroep
kunnen ook deelnemen aan theorie- en praktijkcursussen.
Advies op maat van elk bos
Een bosgroep geeft antwoord op alle vragen over de technische, wettelijke en financiële
aspecten van bosbeheer. Elk lid kan een afspraak maken voor een terreinbezoek aan zijn
bos. Het resultaat? Een beheeradvies op maat van elk bos van elke eigenaar.
Hulp bij bosadministratie
De bosgroep helpt leden bij het aanvragen van subsidies en kapmachtigingen en biedt
begeleiding bij het opstellen van een bosbeheerplan.
Beheerwerken
De bosgroep coördineert de beheerwerken van verschillende boseigenaars, zodat zij voor
bos en eigenaar efficiënter en goedkoper worden. Daarnaast organiseert een bosgroep
Inleiding in de groene sector 48
werken op vraag van een individuele boseigenaar. Leden die hulp wensen bij de verkoop
van gekapte bomen, kunnen deelnemen aan de gezamenlijke houtverkopen.
Betaalbare bosarbeid
Leden van een bosgroep kunnen een aanvraag indienen om tegeneen voordelige prijs
onrendabele werken te laten uitvoeren in hun bos. Voorbeelden hiervan zijn: de
bestrijding van woekerende exoten, vrijwaren van jonge aanplantingen, het dunnen van
het bos, het beheer van het hakhout en de aanleg van een bosrand. Elke bosgroep
beschikt hiervoor over een tarievenlijst.
Vorming
De bosgroepen organiseren jaarlijks heel wat cursussen. Voorbeelden hiervan zijn: veilig
werken met de kettingzaag of bosmaaier en het opzetten van houten constructie. Leden
kunnen hieraan deelnemen tegen een voordelig tarief. De bosgroepen hebben
momenteel een samenwerkingsovereenkomst met de provincies, met bijhorende
subsidiëring.
MEER
INFO
Over de bosgroepen op www.bosgroepen.be
4. De verenigingen
Er is een grote diversiteit aan natuur- en bos verenigingen in Vlaanderen. Ze komen voor
in diverse verschijningsvormen: thematisch gespecialiseerde verengingen, platformen,
vormingsorganisaties… Sommige verenigingen zijn actief in België (de boven-
gewestelijke verenigingen) of in Vlaanderen (de gewestelijke verenigingen). Andere
verenigingen hebben zich dan weer gespecialiseerd in een thema of richten zich op een
beperktere oppervlakte of regio.
De opsomming hieronder is niet limitatief. Er werd voor gekozen om enkel deze
verenigingen op te nemen die werken rond natuur- en bosthema’s op gewestelijke of
regionale schaal. De lokale verenigingen zijn talrijk en worden niet vermeld. Uiteraard
zijn we hier verenigingen vergeten of zullen er nieuwe ontstaan na publicatie van deze
tekst.
Inleiding in de groene sector 49
Gewestelijke en boven-gewestelijke verenigingen
Natuurpunt vzw
Natuurpunt is een onafhankelijke organisatie die zich inzet voor
natuurbehoud in Vlaanderen. De organisatie heeft meer dan
100.000 leden en meer dan 6.000 vrijwilligers die zich
dagelijks inzetten om bedreigde planten, dieren, biotopen en
landschappen te beschermen. Ze kopen en beheren honderden
natuurgebieden, brengen de staat van de natuur in kaart en
treden in dialoog met beleidsmakers. Ze brengen mensen in
contact met de natuur, onder andere via vorming en
publieksacties. Jaarlijkse verwelkomen ze meer dan twee
miljoen bezoekers in natuurgebieden.
MISSIE Natuurpunt komt als middenveldorganisatie op voor natuur en biodiversiteit en
voor het recht van alle mensen hierop in hun omgeving. We ijveren voor de
bescherming van de open ruimte en de kwaliteit van het leefmilieu. We zetten
ons in voor de bescherming van het landschap en het erfgoed dat daarin
aanwezig is.
Natuurpunt verenigt burgers die tot deze maatschappelijke opdracht willen
bijdragen, los van elke politieke of andere overtuiging. We motiveren en
ondersteunen onze leden om zich actief in te zetten van lokaal, regionaal tot
gewestelijk niveau.
Natuurpunt wil een hefboom zijn voor maatschappelijke verandering vanuit een
perspectief van duurzame ontwikkeling. We bouwen aan publieke
bewustwording en vergroting van het draagvlak voor behoud en ontwikkeling
van natuur. We nemen in Vlaanderen het voortouw in al wat natuur,
biodiversiteit en landschappelijke kwaliteit aanbelangt en dit in een
internationale context. Waar mogelijk werken we samen met zowel publieke als
private partners. We werpen ons gewicht in de schaal om overheden en
anderen aan te zetten tot resultaten.
Natuurpunt heeft als grootste natuurbeschermingsorganisatie in Vlaanderen verschillende
afdelingen en werkgroepen. De afdelingen worden getrokken door vrijwilligers die via
beheerwerken en vormingen de natuurbehoudsgedachte verspreiden aan leden en niet-
leden.
Een werkgroep houdt zich bezig met de studie (verspreiding, ecologie, fenologie, …) van
een bepaalde soortengroep (vogels, zoogdieren, …). Daarnaast doet ze ook vaak aan
educatie, beheer en beleid om tot een optimale bescherming van de soortengroep te
komen.
Natuurpunt heeft 22 500 hectare natuurgebied in beheer. De belangrijkste pijlers zijn:
beheer, beleid, studie, samenwerking met andere organisaties, educatie en grote
publiekscampagnes.
MEER
INFO
Over natuurpunt op www.natuurpunt.be
Inleiding in de groene sector 50
Centrum voor Natuur- en Milieueducatie en Natuurpunt Educatie
PERSBERICHT - Natuurpunt Educatie en CVN fusioneren tot nieuwe instelling voor
vorming natuur, erfgoed en milieu
Antwerpen/Mechelen/Turnhout, 29 september
2014 – Natuurpunt Educatie en CVN, de twee
grootste vormingsinstellingen op het gebied van
natuur- en milieueducatie en educatie voor
duurzame ontwikkeling (EDO), gaan fusioneren. De nieuwe vormingsinstelling – met de
werknaam Natuurpunt CVN – is een open netwerkorganisatie, verankerd in Natuurpunt.
In de nieuwe organisatie zullen vrijwilligers en professionele medewerkers samenwerken
om aan een breed publiek in heel Vlaanderen en Brussel vorming aan te bieden rond
natuur, omgeving, erfgoed, milieu en mens.
Oude en nieuwe milieuproblemen
De uitdagingen voor een vormingsinstelling die werkt rond de thema’s natuur, milieu en
duurzaamheid zijn groot. De vervreemding van de natuur neemt toe, zeker bij de jonge
generatie. ‘Oude’ en nieuwe milieuproblemen moeten onder de aandacht van het beleid
gehouden worden. Andere vormen van produceren en consumeren zijn nodig om naar
een meer duurzame wereld te evolueren.
Door de verankering in Natuurpunt, de grootste natuurbehoudsorganisatie van
Vlaanderen, kan de vormingsinstelling beroep doen op duizenden vrijwilligers die lokaal
actief zijn op het vlak van educatie, natuurstudie en natuurbeheer en heeft ze een
krachtige stem naar het beleid. Door het creëren van een open netwerk wil de
vormingsinstelling een thuis zijn voor en kansen bieden aan educatieve groeperingen die
actief zijn rond natuur, milieu en duurzaamheid, met respect voor hun eigenheid.
MEER
INFO
https://www.natuurpunt.be/cvn
Landelijk Vlaanderen
Landelijk Vlaanderen (LV) is een belangenorganisatie die ijvert
voor de bevordering van het ondernemerschap van de
landeigenaar en -beheerder op het Vlaamse platteland. Ze
ondersteunen de privé landbeheerder, die een belangrijke sleutel
vormt in het dynamische en aantrekkelijke platteland in het sterk
verstedelijkte Vlaanderen.
Landelijk Vlaanderen is ontstaan in 2003 uit de samenwerking van de Vlaamse
Landeigendom (1992) met het Syndicaat van Boseigenaars en Houtproducenten in
Vlaanderen in de schoot van de Koninklijke Bosbouw Maatschappij (1893).
Landelijk Vlaanderen informeert haar meer dan 30.000 leden over nieuwe wetten,
decreten, ontwikkelingen en activiteiten via de website, infodagen, excursies,
Inleiding in de groene sector 51
nieuwsbrieven én de recent vernieuwde ledenbladen: ‘De Landeigenaar’ en ‘Silva
Belgica’. Het secretariaat is centraal gevestigd te Brussel, in de onmiddellijke omgeving
van de Vlaamse Ministeriële kabinetten en beleidsorganisaties.
Landelijk Vlaanderen streeft naar een actieve samenwerking van de landbeheerders met
de overheid en tussen de beheerders onderling. Privaatbeheer is volgens hen
doeltreffender en goedkoper dan overheidsbeheer indien er niet aan bepaalde vereisten
moet beantwoord worden die enkel specialisten kunnen invullen.
De uitdagingen en doelstellingen van die Landelijk Vlaanderen voor henzelf formuleert
zijn de volgende:
- Het behoud van een competitieve, duurzame landbouw met bedrijfsverbreding
in het kader van een nieuw plattelandsbeleid.
- Het scheppen van geschikte voorwaarden voor multifunctioneel beheer van
bos, natuur en biodiversiteit door de private sectoren.
- Het versterken van de maatschappelijke interesse voor landschappen,
historische waarden, landbouwgebouwen, landgoederen en in het algemeen
voor allerhande investeringen in ruraal onroerend goed.
MEER
INFO
Over Landelijk Vlaanderen op http://www.landelijkvlaanderen.be/
BOS+
BOS+ is de enige Vlaamse organisatie die zich specifiek inzet
voor bosbehoud, beter bos en meer bos in Vlaanderen en de
wereld. BOS+ wil de motor zijn van acties rond de uitbreiding,
het behoud en het beheer van bossen in Vlaanderen en in het
Zuiden om zo bij te dragen tot een groeiend bewustzijn van het belang van bos en
bomen voor een leefbare wereld voor mens, plant en dier.
BOS+ is in april 2012 ontstaan uit een fusie van de Vereniging voor Bos in Vlaanderen en
Groenhart. BOS+ heeft een tiental medewerkers en veel leden die zich indien gewenst in
een werkgroep engageren.
MISSIE BOS+ wil de motor zijn van acties rond de uitbreiding, het behoud en het
beheer van bossen in Vlaanderen en in het Zuiden om zo bij te dragen tot een
groeiend bewustzijn van het belang van bos en bomen voor een leefbare wereld
voor mens, plant en dier.
BOS+ wil dat de mensen op een duurzame manier kunnen genieten van de
natuurlijke hulpbronnen. Daartoe zet BOS+ in het Zuiden activiteiten op met
een dubbel doel: lokale duurzame ontwikkeling én natuurbehoud, - beheer
en/of -herstel.
BOS+ werkt hiervoor actief samen met partnerorganisaties in Vlaanderen en
het Zuiden.
Inleiding in de groene sector 52
BOS+ heeft ook een dienstverlenende functie. Via de website, [email protected] of
telefonisch kan iedereen gericht vragen stellen over bos- en boomgerelateerde
onderwerpen.
MEER
INFO
Over BOS+ op www.bosplus.be
De Koninklijke Belgische Bosbouwmaatschappij
De Koninklijke Belgische Bosbouwmaatschappij (KBBM) is een vzw
die meer dan 100 jaar geleden werd opgericht. Als animatie- en
kenniscentrum staat de KBBM ten dienste van het bos en de
boswachters.
De KBBM heeft als doel het bos en de bosbouwers bekendheid te
geven en op te waarderen. Zij verbindt zicht ertoe de kwaliteit van
de bosbouw te bevorderen en onderricht haar leden over de
concrete toepassingen van de bosbouwwetenschap. Haar werking
omvat alle aspecten van de bostechniek en de verspreiding ervan.
Hun informatie- en opleidingsacties op het terrein behoren tot de prioritaire opdrachten
van de KBBM. Bedoeling is knowhow door te geven en te delen met het oog op een
duurzamer en autonomer bosbeheer.
Daarnaast wil de KBBM het ontmoetingspunt zijn tussen de
bosbouwadministraties, de academische kringen, de houtketen en de particuliere
en openbare boseigenaars om gedachtewisselingen, samenwerkingsverbanden,
partnerships … te stimuleren.
De KBBM publiceert al enkele jaren een referentietijdschrift op vlak van bosbouw:
‘Silva Belgica’. Dit tijdschrift omvat advies van technische (bv. boomsoortkeuze,
bosexploitatie), economische (bv. perceelraming, houtprijzen) en juridische aard
(bv. Boswetboek, ruimtelijke ordening) en geeft een overzicht van het regionale,
nationale en internationale nieuws over het thema van het bos.
MEER
INFO
Over De Koninklijke Belgische Bosbouwmaatschappij op www.srfb.be/nl
Inleiding in de groene sector 53
JNM
JNM staat voor Jeugdbond voor Natuur en Milieu,
een jeugdbeweging voor álle jongeren die geïnteresseerd zijn in natuur
en milieu. JNM staat open voor alle jongeren tussen 7 en 26 jaar met
interesse voor natuur en milieu.
MEER
INFO
Over JNM op www.jnm.be
Greenpeace Belgium
Greenpeace is een van de grootste en bekendste
milieuorganisaties ter wereld. Het voert campagne om
houdingen en handelingen te veranderen, het milieu te
beschermen en de vrede te bevorderen. Geweldloze actie is het handelsmerk
van Greenpeace, maar achter de schermen verricht de organisatie ook lobbywerk en
onderzoek. In de campagnes van de milieuorganisatie staan niet alleen problemen maar
ook oplossingen centraal.
Het verhaal van Greenpeace begon toen de Verenigde Staten in 1971 opnieuw een
atoomproef wilden uitvoeren op het eilandje Amchitka voor de kust van Alaska.
Natuurbeschermers en wetenschappers aan de westkust van de VS en Canada die zich
ernstig zorgen maakten over de alles vernietigende tests, charterden een boot om zelf
ter plaatse te gaan.
In 1984 opende een kantoor in Brussel de deuren. De eerste actie op Belgische bodem
was gericht tegen de zure regen. Vandaag werken er een vijftigtal mensen bij
Greenpeace België en kan de organisatie rekenen op de steun van 80.000
sympathisanten.
Wereldwijd heeft Greenpeace kantoren in 40 landen (in alle continenten) en telt het meer
dan drie miljoen sympathisanten. Daarnaast zijn ook talloze vrijwilligers actief bij de
organisatie. Greenpeace houdt zich bezig met een hele waaier aan thema's, gaande van
klimaat en energie, over de bescherming van de Noordpool en de oceanen, tot de strijd
tegen ontbossing en het elimineren van giftige stoffen.
Greenpeace zijn een volledig onafhankelijke organisatie die geen fondsen van bedrijven
of overheden aanvaardt. De inkomsten komen uitsluitend van giften van sympathisanten.
MEER
INFO
Over Greenpeace Belgium op www.greenpeace.be
Inleiding in de groene sector 54
WWF-België
WWF is ontstaan in 1961 en is een van de meest omvangrijke en
gerespecteerde internationale natuurbehoudorganisaties in de wereld. Hun
netwerk bestaat uit meer dan 90 kantoren in meer dan 40 landen. Het
hoofdkantoor van WWF International bevindt zich in Gland (Zwitserland).
MISSIE Het verlies van biodiversiteit op aarde tegengaan en bouwen aan
een toekomst waarin de mens leeft in harmonie met de natuur.
De Belgische tak van WWF werd opgestart in 1966 en telt 81.000 sympathisanten. WWF-
België biedt financiële steun aan het werk van WWF International en leidt zijn eigen
acties en projecten. In België werkt WWF aan acties om het grote publiek, scholen,
bedrijven, gemeenschappen of zelfs politieke besluitvormers te sensibiliseren.
WWF-België speelt een belangrijke rol in de projecten in het Congobekken. Met
ambitieuze herbebossingprojecten beschermen we de natuurlijke reserves van de
Democratische Republiek Congo.
Het WWF werkt intensief rond eco-certificering van bossen. Deze bossen worden
duurzaam beheerd en krijgen een eco-label. Aan de hand van het label wordt de
consument gegarandeerd dat het bosecosysteem1 duurzaam wordt beheerd. Duurzaam
beheren betekent:
- het houdt rekening met het milieu;
- het respecteert de sociale rechten van de lokale gemeenschappen en
bosarbeiders;
- het is economisch rendabel.
Er bestaan verschillende labels, met een verschillende filosofie en controlemechanisme.
WWF erkent enkel het Forest Stewardship Council-label (FSC).
In Vlaanderen werd in de samenwerkingsovereenkomst over milieubeleid tussen de
Vlaamse regering en de lokale overheden een afspraak ingeschreven dat deelnemende
gemeenten aannemers zouden verplichten FSC-hout te benutten in openbare werken.
MEER
INFO
Over WWF Belgium op www.wwf.be/nl
1 Het label zegt niets over de kwaliteit van het hout of over de milieubelasting van de
houtverwerking nadien.
Inleiding in de groene sector 55
Regionale verenigingen
Er zijn heel wat regionale verenigingen. Twee regionale verenigingen die vrij groot zijn en
ook gebieden in beheer hebben worden hier kort beschreven. Een aantal sommen we op.
Deze opsomming is niet volledig maar geeft een goed beeld van de diversiteit aan
regionale verengingen in de groen- en milieusector. Via de weblinks
kan je meer info vinden over deze verenigingen.
Limburgs landschap vzw
Limburgs Landschap vzw beheert meer dan 2300 ha natuur. In hun
natuurgebieden beschermen, beheren en herstellen ze het Limburgs
natuur- en cultuurhistorisch erfgoed.
Limburgs Landschap is een vzw die alleen in Limburg werkt. Er
werken 27 personeelsleden. Hun secretariaat zit in Heusden-Zolder.
Ze beheren meer 40 natuurgebieden, samen goed voor 2300 ha
natuur.
De natuurgronden zijn verdeeld over een twintigtal gebieden met concentraties in
Noordoost- en Midden-Limburg. De organisatie streeft ernaar om haar gebieden zoveel
mogelijk aaneen te sluiten. Grote blokken natuur bieden extra overlevingskansen voor
hun natuurlijke bewoners.
MEER
INFO
Over Limburgs Landschap vzw op www.limburgs-landschap.be
Vzw Durme
Vzw Durme is een regionale vereniging die actief is
rond natuur in de streek van Durme, Moervaart en
Schelde. De belangrijkste pijlers van de vereniging
zijn natuurbeheer, natuureducatie,
natuurbescherming en natuurstudie.
In de regio van Durme, Donk en Schelde beheert vzw Durme 385 ha natuurgebied,
waarvan een 170 ha in eigendom is. De andere gronden worden beheerd op basis van
langdurige contracten met particulieren, de gemeenten Lokeren en Berlare, het
Agentschap voor Natuur en Bos en Waterwegen & Zeekanaal nv van het Ministerie van
de Vlaamse Gemeenschap.
Inleiding in de groene sector 56
Werkingsgebied van vzw Durme.
Acht mensen zijn tewerkgesteld. Hun secretariaat bevindt zich in Lokeren. De verenging
heeft 5 afdelingen en 9 werkgroepen.
De natuureducatieve werking bij vzw Durme krijgt bijzonder veel aandacht. In de twee
bezoekerscentra te Molsbroek en te Lokeren vinden veel educatieve activiteiten plaats.
Daarnaast probeert vzw Durme een actieve rol te spelen bij het regionale natuur- en
milieubeleid. Wantoestanden in de natuur worden regelmatig aangeklaagd bij de
verantwoordelijke instanties, ook probeert vzw Durme steeds een natuurvriendelijk
alternatief uit te werken.
MEER
INFO
Over Durme vzw op www.vzwdurme.be
Andere regionale verenigingen
- Landschap vzw, www.landschapvzw.be
- Milieufront Omer Wattez Wattez, www.milieufrontomerwattez.be
- Vrienden van Heverleebos en Meerdaalwoud vzw, www.vhm.be
- Benegora Leefmilieu, www.benegora.nl
- Orchis vzw, www.orchisvzw.be
- ISIS vzw, www.werkgroepisis.be
Inleiding in de groene sector 57
5. Samenwerking met de landbouwsector
De belangrijkste medegebruik van de openruimte in Vlaanderen is de landbouw. In 2014
was er 616301 ha van Vlaanderen in landbouwgebruik. Dit is iets meer dan 45 % van
Vlaanderen. Heel wat biodiversiteit is afhankelijk van deze openruimte. Heel wat soorten
leven namelijk niet enkel in natuurgebieden maar hebben ook daarbuiten een kwalitatief
leefgebied nodig.
Samenwerking met de landbouw om een vergroening te krijgen van het landbouwareaal
is daarom nodig. Zoals reeds gezien slaat VLM de brug tussen landbouw en natuur. Maar
daarnaast zijn er nog andere initiatieven.
Agrobeheergroepen
Agrobeheergroepen (ABG's) zijn samenwerkingsverbanden van land- en/of tuinbouwers
rond agrarisch landschaps-, natuur- en/of waterbeheer. ABG's worden opgericht op
initiatief van en bestuurd door lokale land- en tuinbouwers. Op dit moment zijn er meer
dan dertig agrobeheergroepen actief in Vlaanderen rond een ruime waaier van thema's:
akkervogels, weidevogels, botanisch graslandbeheer, beheer van houtkanten en holle
wegen, aanleg van poelen, aanleg van bloemenranden, erosiebestrijding, en
waterconservering. Door samen te werken kunnen ze grotere projecten aangaan,
efficiënter werken en een beter gebiedsgericht resultaat realiseren.
Het agrobeheercentrum Ecokwadraat vzw
Het agrobeheercentrum Ecokwadraat (ABC Eco²) wil als vereniging zonder winstoogmerk
(vzw) kansen uitbouwen in Vlaanderen voor landbouw, natuur en landschap (Ecologie x
Economie). Dit doet ze door land- en tuinbouwers te ondersteunen om gebiedsgericht
samen te werken rond agrarisch landschaps-, natuur-, bodem- en/of waterbeheer in
agrobeheergroepen. Zo vergroot de effectiviteit, het draagvlak, de efficiëntie en de
duurzaamheid van de initiatieven en ontstaan kansen voor samenwerking met andere
actoren op het terrein (gemeenten, waterringen, polders, regionale landschappen,
natuurverenigingen, bosgroepen, wildbeheereenheden, landeigenaars,…).
Belangrijke kerntaken van het agrobeheercentrum Eco² vzw zijn dan ook de begeleiding
van agrobeheergroepen, de toeleiding van individuele landbouwers naar landschaps- en
natuurbeheer en de juridische omkadering ervan.
MEER
INFO
Over agrobeheercentrum Ecokwadraat vzw op
http://www.agrobeheercentrum.be/
Inleiding in de groene sector 58
6. De houtsector
Bossen dragen op verschillende manieren bij aan de economische functie:
- Als productieplaats van hout aan het inkomen van de boseigenaren, door de
verkoop van hout.
- Als inkomen voor andere bedrijven (afnemers en toeleveringsbedrijven):
bedrijven die producten en diensten leveren aan boseigenaren (verkoop van
machines, bosaanplant- en onderhoud, padenaanleg en advies bij beheer) en
bedrijven die gebruik maken van de producten uit het bos (zagerijen,
meubelmakerijen en papierfabrieken).
- Het bos als infrastructuur en vestigingsfactor: recreanten en toeristen die het bos
gebruiken geven soms geld uit tijdens hun bezoek. Dit zijn inkomsten voor de
eigenaren van nabijgelegen hotels, pensions, campings, cafés en restaurants.
Het uitlichten van de economische functie in enge zin doet het multifunctioneel karakter
van het Vlaamse bos dus enigszins onrecht aan, maar zorgt hier voor duidelijkheid.
In voorgaande teksten werden al enkele belangrijke economische actoren genoemd. Het
Agentschap voor Natuur en Bos als houtleverancier of de private boseigenaars (waarvan
sommige verenigd in de bosgroepen). Hieronder worden vooral de toeleverings- en
verwerkende sectoren bekeken.
Ook hier is de opsomming niet limitatief en zullen ongetwijfeld actoren ontbreken.
De houtkolom
De houtkolom is het geheel van economische activiteiten die deel uitmaken van het bos
en de houtproductie. De houtkolom omvat vier verschillende onderdelen:
1. de bosbouwproductie
2. de eerste houtverwerking welke bestaat uit de bosexploitatie en de zagerijen
3. de twee houtwerking welke afgewerkte producten maakt zoals meubels en mdf-
platen en papier
4. het verbruik, welke bestaat uit handelaars die de eindproducten verkopen en de
kopers van de eindproducten.
Bosbouwproductie
Dit zijn de eigenaars van de bossen die de bomen verkopen. Het zijn openbare
bosbouwproducenten zoals ANB, DNF, Gemeenten, Provincies, OCMW's en Kerkfabrieken
en private bosbouwproducenten.
Eerste houtverwerking
Bosuitbating, bosexploitatie: Bosuitbating is een wat oudere term voor bosexploitatie,
maar beide worden nog gebruikt. De rol van de bosexploitant bestaat in het schatten van
de loten hout op stam die te koop worden aangeboden door openbare en private
eigenaars, het aankopen ervan, het kappen van bomen en het bewerken ervan, het
uitslepen (met paard of tractor), het verdelen van het stamhout en rondhout op basis
Inleiding in de groene sector 59
van de kwalitatieve behoeften van de verwerkers en zorgen voor het vervoer en de
commercialisering.
Het is de verkoper van het hout (de bosbouwproducent) die aan de bosexploitant de
voorwaarden oplegt voor de exploitatie. Hij moet erop toezien dat het bos duurzaam
beheert wordt en dat de exploitatie gebeurt met zo weinig mogelijk schade. Meer info
hierover hieronder in een apart deel over bosexploitatie.
Zagen, snijden, schillen, drogen en drenken. Dit is een complexe sector met
verschillende bedrijven met soms elk hun specialisatie: zagerijen van loofhout, naaldhout
of tropisch hout, snijfineer- of schilfineerbedrijven, bedrijven die zich toeleggen op
drogen, bewaren en drenken van hout.
De sector van de eerste houtverwerking produceert geen afval. De ondernemingen
waarderen het schaalhout immers op als chips voor de fabricage van papierpulp, voor de
fabrieken van vezelplaten of als biomassa voor energieproductie. De schors wordt
gebruikt als compost of dient als brandstof voor de interne droogovens.
Tweede houtverwerking
Deze heel belangrijke sector omvat vooral middelgrote tot grote ondernemingen die
werkgelegenheid verschaffen aan 26.000 werknemers en een jaaromzet van 4,5 miljard
euro boeken. Enkele voorbeelden van eindproducten zijn: meubels, bouwelementen,
vezelplanten, MDF en diverse houten voorwerpen.
FEDUSTRIA is de Belgische federatie van de textiel-, hout- en meubelindustrie en is een
fusiefederatie van de voormalige vzw’s Febeltex en Febelhout. De missie van Fedustria
bestaat erin de ondernemingen van de textiel-, hout- en meubelindustrie te helpen bij
hun succesvolle ontwikkeling en dit door vrijwaring en versterking van hun
competitiviteit.
Confederatie Bouw verdedigt de belangen van méér dan 15.000 aannemers actief in
bouw, energie en milieu. Zij zijn georganiseerd op gewest- als op lokaalniveau.
Verbruik
Dit zijn de groot- en detailhandel. Zij verkopen het eindproduct dat gemaakt is van hout
aan de eindverbruiker. Een belangrijk eindproduct is ook papier. COBELPA is de
Vereniging van de Belgische fabrikanten van papierdeeg, papier en karton.
Naar schatting zijn er 40.000 mensen werkzaam in de sector in België. De sector telt
269 ondernemingen - vooral KMO's -, ongeveer 2350 arbeiders en 700 bedrijfsleiders en
kaderleden.
Als we de structuur van de Belgische houtkolom vergelijken met de structuren elders in
Europa dan is de Belgische structuur extreem gefragmenteerd. Er is geen enkele vorm
van verticale integratie: het hout wordt gekocht en verkocht na elke behandeling.
Bosexploitanten kopen hout op stam bij de boseigenaar. Zij laten dit hout vellen en halen
het uit het bos (ruimen). Het hout wordt getransporteerd naar de verwerker. Vaak wordt
Inleiding in de groene sector 60
eerst een eerste verwerking gedaan in de zagerij, waarna andere bedrijven (de tweede
houtverwerking) een afgewerkt product leveren. De groothandelaar en de kleinhandelaar
brengen het afgewerkte product uiteindelijk aan de man.
Structuur van de houtkolom
Vooral in de Scandinavische landen is de houtverwerkende nijverheid vaak eigenaar van
het bos en producent van het eindproduct. Daardoor kan er op grote schaal worden
gewerkt (boseigendommen van meerdere tienduizenden hectare) waardoor er minder
productiekosten zijn.
De gebrekkige integratie van de diverse actoren in de houtkolom wordt nog versterkt
door de enorme versnippering aan (belangen)organisaties in de houtverwerkende sector.
Om deze versnippering tegen te gaan zijn in 2017 de Nationale Federatie der Zagerijen,
en de Nationale Unie Houtsector samengegaan. Ze vormen nu de Belgische
Houtconfederatie.
Belgian Woodforum groeide uit de vroegere vzw Hout die een initiatief was van de gehele
houtkolom. Belgian Woodforum wil de nodige technische informatie geven aan al wie
meer wil weten over hout. Informatie over de verschillende houtsoorten, hun specifieke
eigenschappen, toepassingsmogelijkheden en normalisering. Niet alleen als je
beroepsmatig met hout te maken hebt, maar ook als houtliefhebber kan je bij hen
terecht.
MEER
INFO
Over de houtkolom en Belgian Woodforum op www.woodforum.be
Over de Belgische Houtconfederatie op https://www.confederationbois.be/nl/
Inleiding in de groene sector 61
Bosexploitatie
Met bosexploitatie bedoelen we het vellen en uitslepen van bomen. Bosexploitatie heeft
de voorbije decennia een grote evolutie doorgemaakt. In het begin van de 20ste eeuw
gebeurde de exploitatie nog voornamelijk met paarden. Dit is in Vlaanderen geleidelijk
geëvolueerd naar exploitatie met landbouwtractoren. Momenteel worden in
naaldhoutbestanden geavanceerde machines ingezet die de bomen vastgrijpen, afzagen,
ontschorsen en de stammen op lengte zagen en tegelijkertijd het geoogste volume
opmeten en bijhouden.
De sector erkent heel wat moeilijkheden:
- Vaak zeer kleine bedrijfjes waardoor de sector erg versnipperd is. Eind 2016
waren er in Vlaanderen 316 exploitanten en 16 houtkopers erkend.
- Een grote actieradius: veel van de Belgische bosbedrijven werken ook in de
naburige landen.
- Sinds het ontstaan van de bosexploitatie is er meer regelgeving (bv.
erkenningsregeling) bijgekomen die door een deel van de sector als een
struikelblok wordt gezien.
- Geen zekerheid naar opvolging: het is een sector waar er hard en veel moet
gewerkt worden. De kleinere bedrijfjes zijn vaak familiebedrijfjes waarbij de
opvolging niet meer verzekerd is.
De Vlaamse Overheid heeft een erkenningsregeling voor iedere houtkoper en –exploitant
die werkzaam is in de Vlaamse bossen. Om de toekomst van onze openbare bossen niet
in het gedrang te brengen moet de houtkap vakkundig en verantwoord gebeuren.
De erkenning is verplicht voor kopers en exploitanten die hout kopen of exploiteren in
openbare bossen in Vlaanderen, zodra de hoeveelheid hout die ze exploiteren en/of
kopen minstens 50m³ per jaar en per adres bedraagt. De regeling geldt voor iedereen
die in Vlaanderen hout wenst te kopen en exploiteren, ook buitenlandse personen of
vennootschappen.
De kopers en exploitanten moeten voldoen aan vastgelegde erkenningsvoorwaarden.
Indien hun erkenningsaanvraag voldoet aan de voorwaarden, krijgen zij een erkenning
voor een periode van vijf jaar. Wie een erkenning krijgt als koper of exploitant is
verplicht om jaarlijks een permanente vormingsdag te volgen. Zowel de koper, de
exploitant als hun personeel dienen jaarlijks een vormingsdag te volgen.
MEER
INFO
Over de erkenningsregeling op
http://www.houtverkopen.be/erkenningsregeling-voor-bosexploitanten
Boomkwekerijen
Het kweken van bosbomen is een specifieke activiteit, die sterk verschilt van bijvoorbeeld
de sierboomteelt. Toch zijn beide verwant want hun belangen worden behartigd door de
overkoepelende beroepsvereniging AVBS. AVBS overkoepelt vier sectorale vakgroepen:
Inleiding in de groene sector 62
Verbond van Bloemisten, Verbond van Boomtelers, Verbond van Snijbloemtelers en
Verbond van Tuinaannemers en Groenverzorgers. Daarnaast heb je nog enkele regionale
verenigingen zoals:
- WEBOS: Vereniging voor West-Vlaamse Boomkwekerij Sector;
- Boomtelersfederatie Noord-België;
- Verbond Boomtelers van Oost-Vlaanderen.
Geografisch gezien zijn de boomkwekerijen sterk geconcentreerd. Ze komen vooral voor
in zandig Vlaanderen tussen Brugge en Gent en ten Noordoosten van Mechelen. Dit heeft
uiteraard met de bodemkenmerken te maken, maar ook met een historische ontwikkeling
waarbij een groot deel van de bosboomkwekers verwanten zijn.
Ook de overheid, meer bepaald het ANB, heeft twee kwekerijen. De kwekerijen
evolueerden zodat vanaf 2010 tot op heden ze toegespitst zijn in het kweken van
autochtone planten. Autochtoon bosplantsoen wordt naast het ANB ook gekweekt door
privé-kwekers die onder contractteelt plantsoen kweken (bv. voor aanplantingen van
VLM, Regionale Landschappen …) en door privé-kwekers zonder contractteelt (voor het
brede publiek). Gecertificeerd plantsoen wordt altijd opgekweekt uit zaad geoogst in
erkende zaadbronnen/-bestanden.
De ANB-kwekerijen produceren jaarlijks ongeveer 140.000 planten autochtoon plantsoen.
De kweek en oogst van autochtoon zaad vraagt veel tijd aan de ANB-medewerkers: de
locaties liggen verspreid over Vlaanderen en moeten vaak bezocht worden om de rijpheid
van de zaden te controleren. Telkens kunnen er ook maar kleine hoeveelheden geoogst
worden.
Daarom heeft het ANB zaadboomgaarden aangelegd. Doel van een zaadboomgaard is het
produceren van grote hoeveelheden zaad dat gemakkelijk en kosten-efficiënt kan
geoogst worden. Het grootschalig commercieel vermarkten van autochtoon bosplantsoen
is immers slechts mogelijk als voldoende hoeveelheden autochtoon zaad ter beschikking
komen.
MEER
INFO
Lijsten aanbevolen herkomst: https://www.inbo.be/nl/bosbouwkundig-
teeltmateriaal
Over AVBS op www.avbs.be
Werken met bronnen en soortbeheer 63
Werken met bronnen en
soortbeheer
Werken met bronnen en soortbeheer 64
Werken met bronnen en soortbeheer 65
Werken met bronnen en soortbeheer
1. Inleiding
In dit vak leer je hoe je een soortbeheerplan opstelt en daarvoor alle benodigde
informatie opzoekt. In je latere job zal je zelf op zoek moeten gaan naar informatie:
kaartmateriaal, beleidsinformatie, ecologie van soorten, hoe je bepaalde natuurtypes
moet beheren. Opleidingen zoals Natuurmanagement zijn te kort om hier diepgaand op
in te gaan. Er wordt wel algemeen idee gegeven van wat een bos en heide juist zijn en er
wordt kort op wetgeving ingegaan. Maar dan moet je het verder wat uitzoeken.
Dit vak gaat dus meer over zelf doen en opzoeken dan werkelijke kennisoverdracht. Als
thema voor deze vaardigheid nemen we soortbeheer. De lesgever begeleidt je bij deze
taken.
Dit vak is volledig uitgewerkt op ecopedia.be, met name het traject Bronnen en
Soortbeheer. In deze syllabus staat enkel de informatie die je nodig hebt om het examen
af te leggen. Hierbij wordt vooral ingegaan op een aantal basistermen, jargon dat je
moet beheersen om zelf opgezochte teksten te begrijpen, alsook de basisprincipes van
het beheer van soorten.
http://www.ecopedia.be/2/traject/Bronnen_en_soortbeheer
Aangezien het de bedoeling is om zelfstandig informatie te leren opzoeken, vragen we je
om de oefeningen in dit traject met de nodige aandacht op te lossen. Neem gerust je
tijd, sommige vragen zijn snel opgelost, andere kosten wat meer moeite.
De oplossing van de oefeningen worden in de les besproken.
Waarom soortbeheer?
Dit is bij uitstek een onderwerp waar je later zelf veel zal moeten opzoeken. Er zijn
namelijk heel veel soorten waarmee je rekening moet houden en het leren kennen van
soorten, zowel het uiterlijk, de ecologie als het beheer, is bijna steeds zelfstudie.
Je zou kunnen stellen dat een gewoon goed natuurbeheer moet volstaan om alle soorten
te helpen. Je zou dus in principe geen rekening moeten houden met de speciale wensen
van sommige doelsoorten. Soorten hebben immers hun habitat nodig en in andere
vakken leer je hoe je habitats beheert: heide of graslanden optimaal beheren, hoe doe je
aan duurzame bosbouw of behoud je vegetaties in kwelzones? Het doel van dat beheer is
het behouden van biodiversiteit, ondanks het feit dat sommige natuurtypes soms
intensief gebruikt worden, bijvoorbeeld voor houtoogst of recreatie.
Maar soms volstaat een algemeen beheer niet om alle soorten te behouden. Door een
goed graslandbeheer te voeren, kan je toch soorten kwijt geraken als de Argusvlinder of
Grutto. Er is dan een aangepast beheer nodig dat wat extra aandacht heeft voor de
noden van die soorten. Er zijn echter zoveel soorten dat we die in een opleiding nooit
Werken met bronnen en soortbeheer 66
allemaal kunnen overlopen. Bovendien is elke situatie anders. Wie aan soortbeheer wil
doen, moet de handen uit de mouwen steken en zelf op zoek gaan naar informatie.
Het bepalen van de doelsoort
In elk biotoop leven honderden tot duizenden soorten. Je kan met al die soorten tegelijk
dus geen rekening houden. In principe probeer je het biotoop in een zo goed mogelijke
staat te brengen, maar soms moet je toch apart ingrijpen. Dat kan vanwege een
bedreigde soort zijn die je wil redden, maar ook een vervelende soort waar je vanaf wil
zoals een invasieve exoot.
Volgende criteria worden gebruikt om een doelsoort te kiezen.
Ons land heeft een internationale verantwoordelijkheid bepaalde soorten te
behouden. We denken dan vooral aan de Natura2000-soorten. Dikwijls is ook de
wetgeving zo dat je enkel voor deze soorten subsidies kan krijgen voor het
beheer.
De soort staat niet in bovenstaande internationale regelgeving, maar het staat wel
vast dat hij zeldzaam of bedreigd is. Die status kan je opzoeken in de Rode
lijsten, een officieel erkend document. Dit zijn lijsten per soortgroep (vlinders,
vissen, vogels zoogdieren, paddenstoelen etc.), waarin per soort staat
aangegeven of de soort buiten gevaar is, dan wel zeldzaam, bedreigd of met
uitsterven bedreigd. Die lijsten worden opgesteld door het INBO, het Instituut
voor Natuur- en Bosonderzoek.
De soort is niet enkel bedreigd of internationaal beschermd, maar is vooral niet
(genoeg) geholpen met het gewone beheer. Zo is de vegetatie van graslanden
gebaat met een maaibeheer, voor de fauna zoals insecten en weidevogels kan dat
maaien een probleem zijn. Specifiek beheer zoals laat maaien, gefaseerd maaien
of nestbescherming is dan nodig: soortbeheer
Er bestaat een soortbeschermingsprogramma, een SBP. Het Soortenbesluit
voorziet de mogelijkheid tot het opstellen van een SBP. Dat omvat een aantal
maatregelen met als doel ervoor te zorgen dat een soort (of meerdere soorten)
binnen Vlaanderen in een gunstige staat verkeren. Een SBP wordt door de
minister vastgesteld. Het is dus een officieel document en niet vrijblijvend. De
gemaakte afspraken binnen zo’n programma zijn beslist in overleg met
doelgroepen en bindend.
Een SBP kan zowel voor Europees te beschermen soorten als voor andere voor
Vlaanderen belangrijke soorten worden opgesteld. Op basis van een aantal criteria
wordt een prioritering vastgelegd voor de soorten waarvoor een SBP dient
opgemaakt te worden. Zo wordt er onder meer rekening gehouden met de rode-
lijststatus en de oppervlaktebehoefte van soorten, maar ook met de nood aan
ecologische verbindingen en of er andere soorten kunnen mee profiteren van de
beschermingsmaatregelen.
Er is een soortbeschermingsplan, niet te verwarren met een
soortbeschermingsprogramma. Dat laatste is een engagement van de overheid.
Een soortbeschermingsplan is net als een SBP bedoeld als handleiding om de
Werken met bronnen en soortbeheer 67
soort te behouden, met heel wat achtergrondkennis en praktische maatregelen
maar zonder overheidsengagement.
De soort is een invasieve exoot. Soorten zijn exoten als zij door menselijk toedoen
–bewust of onbewust– ver buiten hun natuurlijke verspreidingsgebied zijn
geïntroduceerd. Het aantal uitheemse soorten is sterk toegenomen in de
afgelopen eeuw. In Vlaanderen zijn sinds 1800 al bijna 2000 uitheemse
plantensoorten vastgesteld. De meeste van die uitheemse soorten veroorzaken
geen problemen, bijvoorbeeld omdat ze zich niet blijvend kunnen vestigen. Bij
een kleine minderheid van soorten wordt, na vestiging en uitbreiding, evenwel
een negatieve impact op de natuur, de volksgezondheid of infrastructuur
vastgesteld. In dat geval spreekt men van een ‘invasieve exoot’. Voor dergelijke
soorten dringt een aanpak zich op, ook onder impuls van de Europese verordening
Exoten. Die bevat een lijst met voor de Europese Unie zorgwekkende invasieve
soorten. Soorten van de Unielijst mogen niet worden gehouden, gekweekt,
vervoerd, gebruikt, uitgewisseld, of worden toegestaan om zich voort te planten.
Daarenboven is het uiteraard niet toegestaan om de soorten vrij te laten in het
milieu. Indien een soort die nog niet eerder op het grondgebied van de lidstaten
was vastgesteld, toch wordt waargenomen, dient deze zo snel mogelijk verwijderd
te worden. Dergelijke snelle respons is een gedeelde verantwoordelijkheid van
(lokale) overheden en terreineigenaars. Voor die soorten op de lijst die al
wijdverspreid zijn, dienen de lidstaten maatregelen te nemen om deze soorten
zoveel mogelijk onder controle te houden. Ook dit is een gedeelde
verantwoordelijkheid tussen overheden en terreineigenaars.
Als natuurbeheerder zou je dus in principe al deze soorten moeten kunnen
herkennen en de gepaste maatregelen kunnen nemen.
2. Een soortbeheerplan
We hangen deze les op aan een soortbeheerplan. In dit plan zal je aangeven wat er in je
eigen gebied moet gebeuren om met een bepaalde soort om te gaan. Zo’n
soortbeheerplan bestaat uit de volgende delen:
1. Ecologie: wat zijn de behoeftes van de soort, voedsel, nestplaats,
populatiedynamiek, paargedrag,…?
2. Huidige situatie: hoeveel exemplaren zijn er of hoe groot is de dichtheid, is dat
normaal, is er schade, hoeveel, …?
3. Gewenste situatie: welke doelstelling is haalbaar? Een verdubbeling van het
aantal, een uitroeiing, een schadehalvering,…
4. Maatregelen om het doel te bereiken: wat moet er in de praktijk en zeer
concreet gebeuren om je doelstelling te bereiken? Wie moet dat doen, wanneer,
hoeveel gaat dat kosten, welk materiaal is nodig? Is er flankerend een
communicatie nodig over wat je gaat doen? Als er verschillende opties zijn, wat
zijn dan de slaagkansen en kostprijs van elke optie?
Werken met bronnen en soortbeheer 68
5. Monitoring: niks zo dom als 20 jaar lang een beheer uitvoeren dat tot niks heeft
geleid. Meet dus op tijd of je je doelstellingen haalt. Deze regelmatige meting
heet monitoring en moet op voorhand worden uitgewerkt, samen met de andere
hoofdstukken.
Werken met bronnen en soortbeheer 69
3. Basis van het soortbeheer
Populaties
In principe beheer je geen soort. Je beheert in
het beste geval een populatie. Wat is het
verschil? Een soort omvat alle levende wezens
die met elkaar vruchtbare nakomelingen kunnen
grootbrengen. Alle Argusvlinders wereldwijd
vormen dus een soort.
Je hebt als beheerder natuurlijk nauwelijks
impact op de soort 'Argusvlinder', dat dier komt
voor in bijna geheel Europa, het Midden-Oosten,
Rusland, etc... Je kan wel iets proberen te doen
voor een enkele Argusvlinder die je in je grasland
ziet voorbijvliegen. Maar je begrijpt dat zoiets
ook niet veel zin heeft.
De oplossing is te werken met populaties. Een
populatie is een groep individuen van dezelfde
soort, die als groep min of meer afgescheiden
leeft van de rest (de andere populaties). Een
geschikt duingrasland herbergt bijvoorbeeld
enkele honderden argusvlinders. Rond het
grasland is er struweel, tuinen en villawijken
waar de vlinders niet kunnen overleven. De groep
Argusvlinders in het grasland vormen een populatie. Er zijn verschillende duinvalleien
waar die vlinders leven, met dus elk een populatie.
Als er af en toe een vlinder van het ene grasland naar het andere vliegt en er zich
voortplant, zijn de populaties verbonden. Er is genetische uitwisseling. Alle populaties die
met elkaar in contact staan worden tezamen een metapopulatie genoemd.
Aangezien de meeste populaties op zich te klein zijn om op lange termijn te overleven
(door inteelt vb.), zijn die metapopulaties zo belangrijk.
De kans op inteelt vergroot namelijk naarmate een populatie kleiner wordt. In veel
gevallen is gebleken dat inteelt tot allerlei problemen leidt, zoals minder nakomelingen,
verminderde groei, lagere levensverwachting en een verhoogde vatbaarheid voor ziektes.
Aangezien inteelt vooral voorkomt in kleine populaties, maar zelf ook zorgt voor minder
en minder levenskrachtig nageslacht (met een daling van het aantal nakomelingen tot
gevolg), houdt het systeem zichzelf in stand.
Wat is inteelt? Elk organisme heeft een dubbele set genen, een set van de vader en een
set van de moeder. Zo'n set is als het ware een bouwplan. Soms wordt het ene bouwplan
gevolgd, soms het andere en soms worden ze gemengd. Als er een fout staat in een van
beide genen, is het fijn dat er nog een andere is om op terug te vallen. Bij inteelt lijkt het
Werken met bronnen en soortbeheer 70
genetisch materiaal van de ouders op elkaar omdat ze verwant zijn. Fouten staan op
beide bouwplannen op dezelfde plaats met een verminderde vitaliteit tot gevolg. De
enige oplossing is een grote populatie zodat de kans klein is dat familieleden zich met
elkaar voortplanten. Daarvoor is een habitat nodig van een voldoende grote oppervlakte
Habitat
Het grasland zelf noemen we het habitat van de soort Argusvlinder. Als we van habitat
spreken, is het per definitie op alle vlakken geschikt voor deze soort. Met biotoop
bedoelen we een bepaald natuurtype (zoals elzenbroekbos of vochtige heide), met
habitat bedoelen we een geschikt leefgebied voor een bepaalde soort.
Het voldoet in het geval van de Argusvlinder aan volgende eisen:
Bloemrijk (nectar voor vlinders);
plaatsen met graspollen (waardplanten) met een warm microklimaat (een lokaal
warmer plekje) zoals vlakbij stenen muurtjes of houten hekken die opwarmen in
de zon, de rupsen die op gras leven zijn zeer warmteminnend;
door de zon opwarmende open grazige plekken, boomstronken, stenen om als
vlinder op te warmen;
Beschutting door een houtwal, struiken oid.
De grassoort maakt weinig uit, Argusvlinder heeft een brede keuze als waardplant
(waardplant is de plant die de rups nodig heeft om op te groeien.). Soorten als
Fioringras, Grote vossenstaart, Glanshaver, Kropaar, Kweek, en Engels raaigras zijn
geschikt, allemaal zeer algemene grassoorten. Ook de bloemensoort is niet belangrijk,
paardenbloem, knoopkruid, kattenstaart en distels worden allemaal bezocht. Deze vlinder
is dus helemaal niet selectief en toch. Bekijk de bijgaande grafiek eens met tellingen van
deze soort gedurende de laatste 25 jaar.
Werken met bronnen en soortbeheer 71
De Argusvlinder, een niet selectieve soort van warme graslanden is dus bijna
uitgestorven in Vlaanderen, terwijl het klimaat zelfs opwarmt! Het Hooibeestje houdt wel
stand, hoewel het een gelijkaardig habitat bewoont.
We kunnen enkel besluiten dat er aan de in Vlaanderen aanwezige potentiële iets scheelt.
Als je wil weten wat er scheelt, zal je even moeten opzoeken wat er aan de hand is.
Het Hooibeestje legt zijn eieren op grassen zoals reukgras, ook geen zeldzame soort,
maar toch zeldzamer dan Engels raaigras en Glanshaver. Het habitat zijn open, droge tot
vrij vochtige en vrij voedselarme graslanden, heiden en pioniersvegetaties, liefst met
mozaïekstructuur. Hoewel dit moeilijker lijkt dan het habitat van de Argusvlinder, komt
dit toch meer voor op de schrale zandgronden.
Predator, natuurlijke vijand
Wat met predatoren en je doelsoort? Dit begrip alleen al is een paar dikke boeken waard.
Een predator is een diersoort die zich voedt met andere dieren. Het is dus een
“natuurlijke vijand” voor zijn prooi. Zo is een Koolmees een predator van de
Argusvlinder.
Het is echter ingewikkelder dan dat. We werken namelijk niet met individuen maar met
populaties. Is een Hermelijnpopulatie problematisch voor een Konijnpopulatie? Naast het
feit dat vijand een verkeerde term is, is nog niet gezegd dat de stand van Konijnen daalt
als er Hermelijnen opduiken. Konijnen kunnen zich misschien sneller voortplanten dan
dat Hermelijnen jonge dieren kunnen vangen. Ook wordt van de andere kant het
argument gebruikt dat Hermelijnen enkel oude en zieke dieren wegvangen, maar ook dat
is meestal niet het geval. Ze gaan voor makkelijke prooien, maar volstrekt gezonde
jonge dieren zijn dat ook. Het is dus een beetje een loterij.
Een predator speelt een bepaalde rol in de natuur, net als prooien een rol spelen (ze
Werken met bronnen en soortbeheer 72
begrazen vegetatie). We moeten dit alles zien als processen waarvan de intensiteit
schommelt, waardoor biodiversiteit behouden blijft. Konijnen of andere grazers kunnen
een flinke druk leggen op vegetaties. Als de draagkracht van het milieu wordt
overschreden (draagkracht=het maximaal aantal dieren dat kan overleven op langere
termijn), kan het habitat tijdelijk of permanent veranderen. Dat heeft als gevolg dat het
minder geschikt is voor de grazer. Als Konijnen duingraslanden te zwaar begrazen en
holen graven, komt het zand bloot te liggen en gaat het stuiven. Een stuifduin is minder
geschikt voor Konijnen en de Konijnenstand neemt af.
Predatoren zoals Vossen of Hermelijnen kunnen ervoor zorgen dat de piekaantallen
minder of niet voorkomen. Dat is gunstig voor duingraslanden, maar minder gunstig voor
soorten van stuifduinen zoals de zandloopkever. Zonder het gegraaf van Konijnen geen
stuivend zand.
Het is dus niet zo dat predatie slecht of goed, het zijn gewoon natuurlijke processen die
zich afspelen en die zorgen voor een bepaalde variatie in ruimte en tijd.
De vraag is nu, wat met zeldzame of bedreigde soorten die extra worden belast door
predatoren? Een voorbeeld dat veel wordt aangehaald zijn vogels die op de grond
broeden waarvan de nesten worden leeggegeten door Vossen, Kraaien en Eksters. Laten
we dat probleem eens kort analyseren.
Vogels die op de grond broeden, zijn kwetsbaar maar niet weerloos. Ze zijn zeer goed
gecamoufleerd en zoeken als nestplaats plekken op die moeilijk te bereiken of te vinden
zijn. Sommige soorten als sternen broeden op zandeilandjes voor de kust, andere zoals
Wulp in moerassen en steppesoorten zoals Kievit in grote, uitgestrekte grasvlakten waar
ze predatoren van ver kunnen zien afkomen en op tijd een afleidingsmanoeuvre
verzinnen.
Dit soort geschikte gebieden geeft een bodembroeder alle kansen. Het is niet gezegd dat
een kuiken nooit zal gepakt worden, maar dat is ook niet erg. Bodembroedende vogels
worden oud, sommige soorten meer dan 30 jaar. Bij vier kuikens per nest gaat het over
tientallen kuikens dat een koppel potentieel kan grootbrengen. Om de soort in stand te
houden zijn echter slechts twee kuikens nodig die moeten opgroeien en zich zelf ook
voortplanten. Een sterfte van 90% is op die manier geen probleem.
Als zompig gebied of moeras droog getrokken wordt voor landbouwdoeleinden, kunnen
grondpredatoren zoals Vos ineens het gebied van de grondbroeders als habitat
gebruiken. Ze kunnen er nu een burcht graven, waardoor de druk op grondbroeders erg
groot wordt. Als mensen dan nog eens bomen, struiken en knotwilgen gaan aanplanten,
kunnen roofvogels makkelijk vanuit zo’n uitzichtpost wachten tot de schuilende dieren uit
hun beschutting moeten komen. In ‘lege’ landschappen kunnen ze enkel overvliegen wat
een heel onefficiënte manier van jagen is. Door het verlagen van de grondwatertafel
gaan planten ook sneller en hoger groeien, waardoor de vegetatie ondoordringbaar wordt
voor de kuikens. Hoge vegetatie is ook een koelere bodem, en minder insecten tot
gevolg. De kuikens zijn dus niet enkel vastgezet, ze vinden ook nauwelijks voedsel.
Kortom, het gebied is niet meer geschikt voor grondbroeders, de predatoren komen
tegelijkertijd met het ongeschikt worden van het landschap, maar zijn niet de oorzaak
van het probleem.
Werken met bronnen en soortbeheer 73
Kunnen we predatoren bestrijden om de weidevogels een kans te geven? Het is mogelijk,
maar makkelijk zal het niet worden. Het voedsel voor de kuikens komt er niet mee terug
(gemiddeld heeft een kuiken duizenden insecten per dag nodig) en er zijn wel erg veel
soorten die het gemunt hebben op een makkelijke maaltijd. Naast de genoemde soorten
met slechte reputatie zijn er ook nog meeuwen, reigers, Egels, Ooievaar, huiskatten,
Buizerd, Torenvalk, Bruine rat en zelfs Scholekster eet kuikens van andere soorten. Het
is onmogelijk die allemaal aan te pakken. De enige duurzame oplossing bestaat erin het
habitat terug geschikt te maken.
En voor soorten die het 'te' goed doen? Kunnen daar natuurlijke vijanden iets betekenen?
Ook maar zelden, het idee dat natuurlijke vijanden alles kunnen oplossen strookt niet
met de werkelijkheid. Soorten die aan een opmars bezig zijn in een geschikt habitat,
laten zich nauwelijks tegenhouden door wat predatie. De Bruine rat wordt door heel veel
algemene predatoren gegeten: Vossen, Steenmarters, Bunzing, Torenvalk,… en toch is
de rat een van de algemeenste diersoorten niet alleen van onze regio maar zelfs ter
wereld.
Kortom, je stuurt de aantallen van een soort door middel van het inrichten van zijn
habitat. Pas als dat opgelost is en er nog een knelpunt is, kan je aan andere maatregelen
denken.
4. Huidige situatie en gewenste situatie
Om een beheerplan te kunnen opstellen heb je gegevens nodig over de huidige situatie. Je moet een idee hebben hoe de soort er aan toe is. Daaruit kan je dan afleiden of er een probleem is dat moet opgelost worden. Is de doelsoort met te weinig (of teveel), is de populatie verouderd,.. kortom, hoe zit het en is er een probleem?
Huidige grootte en dichtheid van de populatie
De grootte kan simpelweg beschreven worden door een getal, het aantal. Zo staat in een rapport te lezen over Everzwijnen in West-Vlaanderen: "In 2005 schatte men dat er tussen 15 en 20 dieren aanwezig waren in de kernzone. Alle informatie is echter zeer fragmentarisch en moeilijk te controleren. Een zeer conservatieve schatting laat vermoeden dat er actueel een dertigtal Everzwijnen voorkomen in het gebied." Zo zie al je dat een grote, opvallende soort in een beperkt en niet te bosrijk gebied niet precies kan geteld worden. Meestal wordt van de populatiegrootte slechts een heel ruwe schatting gegeven. Overigens worden enkel volwassen dieren geteld. In het broedvogelverslag van de Uitkerkse Polders staat te lezen " Van 2010 tot 2014 schommelde het jaarlijks aantal broedparen rond de 200, met een hoogtepunt van 225 in 2013. Daarna begon het aantal Grutto’s achteruit te gaan: in 2015 en 2016 respectievelijk 180 en 187, en dit jaar een nieuw dieptepunt met 153 broedparen. Gezien de omstandigheden is dit al bij al nog een redelijk aantal, zeker in vergelijking met andere weidevogelgebieden waar grutto’s het volledig lieten afweten. Hier zien we dat de telling wel relatief accuraat is gebeurd, Grutto's leven zoals eerder beschreven in open landschappen en zijn opvallend. Hoewel de stand daalt, daalt ze minder snel dan in andere
Werken met bronnen en soortbeheer 74
gebieden, wat doet vermoeden dat het geen specifiek lokaal probleem betreft. Men geeft in dit rapport ook de vermoedelijke oorzaak "De klimaatsverandering en met name de extreme droogteperiodes in het voorjaar zijn daarvan de belangrijkste oorzaak, en de ongunstige gevolgen ervan worden in de hand gewerkt door menselijke activiteiten: het steeds verdere verlies van graslanden en het op ontwatering gerichte beheer van de polderbesturen. De recente instorting van de populaties kieviten is er het droevige gevolg van. In de Uitkerkse Polder konden we door gerichte ingrepen de schade enigszins beperken. Het traditionele beheer is daarbij niet voldoende omdat waterpeilverhoging de cruciale factor is. Door het plaatsen van zonnepaneelpompen konden we enkele belangrijke kernbroedgebieden voor weidevogels vrijwaren. In de volgende jaren zullen we dus meer opstuwingszones creëren. Zolang de overheid en de polderbesturen weigeren om, wat het waterpeilbeheer betreft, daadwerkelijk rekening te houden met de natuurwaarden, is dit de enige oplossing". Naast de grootte kan de dichtheid ook van belang zijn voor soortbehoud. Dat er 153 broedparen Grutto's in de Uitkerkse polders zitten, zegt op zich niet zoveel als je de oppervlakte van dat gebied niet kent. In topgebieden halen Grutto's 5 nesten per hectare. Als de Uitkerkse polders 40 ha groot zouden zijn, zou 153 koppels fantastisch nieuws zijn! Het gebied is echter 1400 ha groot, wat neerkomt op 0.1 koppel per hectare. Zo vertelt de dichtheid meer dan het absolute aantal. Dat aantal vertelt vooral de evolutie in de tijd.
Gewenste situatie
Probeer ook van in het begin een realistische schatting te maken van het na te streven aantal. Dat kan nul zijn in het geval van invasieve exoten. Dikwijls ligt zo’n doel al vast in de natuurdoelen van de Speciale Beschermingszones (SBZ). Als beheerder ben je een radertje in geheel om die natuurdoelen te halen. Zo worden in het managementplan 1.0 van de ‘Bossen van het zuidoosten van de Zandleemstreek” de natuurdoelen bepaald voor onder meer de Kamsalamander. Daar staat te lezen als doelstelling: “Uitbreiding van het leefgebied en huidige populaties waarbij gestreefd wordt naar een minimum van 50 adulte individuen per deelgebied. Daarnaast een goede staat van instandhouding met betrekking tot water- (telkens > 5 poelen per deelgebied) en landhabitat. Opheffen van migratiebarrières en aanleg of herstel van diepe poelen die niet droogvallen in de zomer. Verbetering van de kwaliteit van het omringende landschap (kleinschalige landschapselementen, struwelen,...) om de connectiviteit te verbeteren.” Als je dus beheerder bent van Deelgebied 12 Molenbeek – Dorenbeekvallei in deze SBZ, weet je wat je te doen staat voor de Kamsalamander. Als er van bovenhand geen doelen opgelegd zijn, kan je die zelf vastleggen, rekening houdende met de normale dichtheid van de soort, de aanwezige potentiële habitats en eventuele knelpunten.
5. Maatregelen
De volgende stap in het soortbeheerplan is het beschrijven van de maatregelen. We
hebben eerst de literatuurstudie gedaan om te weten te komen wat de soort nodig heeft
en hoe hij leeft (habitat en niche), vervolgens hebben we een duidelijke doelstelling
bepaald die haalbaar is.
Om die doelstelling te halen zijn beheermaatregelen nodig. Dat kan vegetatiebeheer zijn,
maar ook afschot, verhogen waterpeil, voorzien in nestplaatsen of voedselplanten,
Werken met bronnen en soortbeheer 75
corridors creëren tussen afgescheiden kleine populaties, bomen kappen om een poel licht
te geven of weidevogels te beschermen, bomen planten, een bosrand maken,....
Er zijn te veel concrete maatregelen om ze allemaal op te sommen. Elke soort heeft zijn
eigen behoefte en elke situatie is uniek. Het is dus aan de beheerder om te bepalen wat
er moet gebeuren. Typisch is zoiets een meerjarenplan en best worden de acties ook
goed omschreven.
Wat moet er gebeuren? Beschrijf tot in detail hoe het werk moet worden
uitgevoerd. Hoe diep moet de poel worden, hoe groot? Zorg dat het eindresultaat
exact is zoals jij het in je hoofd hebt. Maak een tekening.
Waar moet het gebeuren? Als er gefaseerd moet gemaaid worden, geef aan welke
terreindelen niet worden gemaaid en welke wel. Hoe breed moet de bosrand
worden? Maak een detailkaart
Voorbeeld: Kaartje met ingrepen voor de Gladde slang
Werken met bronnen en soortbeheer 76
Wanneer? Is het seizoen of tijdstip belangrijk, maak dan een kalender. Sommige
ingrepen moeten worden herhaald, hoe dikwijls en wanneer? Een poel ruimen doe
je best in de nazomer, maaien doe je na het broedseizoen als je met weidevogels
zit en een ijskelder herstellen voor vleermuizen mag niet in de winter gebeuren.
Wie moet het uitvoeren? In je planning moet duidelijk worden wie
verantwoordelijk is voor welk werk. Kan je dat zelf, of moet er een terreinploeg of
misschien zelfs aannemer worden gezocht. Heb je daar budget voor?
Concreet bestaat dit deel van het plan uit veel kaartmateriaal om aan te geven waar wat
moet gebeuren en een tabel met data en locaties waarin te lezen staat wanneer de
maatregelen moeten worden uitgevoerd.
We bespreken hier een aantal algemene maatregelen die wat meer uitleg nodig hebben.
Herintroductie
Herintroductie is het invoeren van soorten die plaatselijk ooit verdwenen zijn. In
sommige landen wordt dit eerder als vanzelfsprekend beschouwd, bij ons is het minder
evident. Er zijn voor- en nadelen aan herintroductie, waarbij veel draait om de vraag hoe
ver de mens kan gaan met het 'maken' van de natuur. Herintroductie kan immers het
verkeerde beeld geven dat de natuur overal te maken is en dat het uitsterven van een
soort niet zo belangrijk is, we zetten die nadien gewoon weer uit.
Herintroductie moet met terughoudendheid gebeuren. Wetenschappelijk onderzoek is
een must. Het is verleidelijk om snel wat soorten uit te zetten en niet te wachten tot die
vanzelf verschijnt, als dat al ooit gebeurt. Toch moet het eerste basisprincipe zijn dat de
natuurlijke processen voorrang krijgen.
Bij herintroductie zijn er een aantal basisregels die elke beheerder best volgt. Deze
regels zijn internationaal aanvaard. Bij twijfel over een van de basisregels wordt
herintroductie niet toegepast. We moeten bij een herintroductie letten op:
Past de herintroductie in de algemene beheervisie?
de taxonomie van de soort, is de juiste (onder)soort of autochtoon materiaal ter
beschikking?
De ecologie (wat heeft de soort nodig en is het habitat aanwezig)
De historiek, is de oorzaak van verdwijnen gekend en weggenomen, en bovendien
zijn er geen nieuwe mogelijke problemen opgedoken
De bronpopulatie, kan die een deel missen, of indien uit gevangenschap, gaan die
overleven?
De socio-economische aspecten, is er ter plaatse wel enthousiasme voor het
project bij het grote publiek en hoeveel kost het allemaal,
De juridische aspecten: mag deze soort worden gevangen, verplaatst en uitgezet
en welke vergunningen zijn nodig ?
De monitoring, zijn er plannen uitgewerkt om de nieuwe populatie op te volgen ?
Werken met bronnen en soortbeheer 77
Het oplossen van versnippering
Toenemende bebouwing en de aanleg van wegen zorgt ervoor dat landschappen verdeeld
raken. Het 'splitsen en versnijden' van landschappen noemt men versnippering.
Versnippering veroorzaakt een verbrokkeling en verstoring van het leefgebied van
soorten, habitatfragmentatie genoemd. Er ontstaan kleine, meer of minder geïsoleerde
gebieden waarin een aantal soorten niet goed kan overleven. Wegen bijvoorbeeld
vormen barrières voor soorten en veroorzaken verkeersslachtoffers.
Er moet dus ook een verbetering of herstel van de migratiemogelijkheden tussen habitats
gebeuren, vb. door de aanleg van corridors of stapstenen. Stapstenen zijn kleinere
gebieden met min of meer geschikt habitat, waar soorten tijdelijk in kunnen overleven
voor ze verder trekken. Corridors zijn lijnvormige habitats die leefgebieden verbinden.
Soms zijn bijkomende maatregelen nodig als ecoducten: speciale bruggen over
(snel)wegen speciaal ingericht voor fauna. Voor sommige soorten als amfibieën worden
ecotunnels aangelegd.
Versnippering en het kleiner worden van habitats leidt tot inteelt en je moet je als
beheerder afvragen of het realistisch is bepaalde soorten als doelsoort te houden als je
weet dat ze als populatie geen kans hebben op overleving.
6. Monitoring
Wat is monitoring?
Bij het beheer van natuur- en bosgebieden, wordt vertrokken vanuit
beheerdoelstellingen: men wil bijvoorbeeld heide herstellen. Eerst wordt omschreven hoe
een goede heide eruitziet (een natuurstreefbeeld). Dan wordt geprobeerd deze
doelstellingen te realiseren via concrete beheermaatregelen. Dat kan plaggen of maaien
zijn, begrazen of nietsdoen,... Belangrijk is dat de beheerder op tijd weet of de heide
effectief de goede kant opgaat en kan bijsturen indien niet het gewenste resultaat wordt
gehaald. Hoe sneller ingegrepen wordt, hoe effectiever het beheer en hoe sneller en
beter het oorspronkelijke doel kan worden gehaald.
Dat opvolgen van het beheer lijkt simpeler dan het is. Hoe weten we bijvoorbeeld snel
dat het met verschraling de goeie kant opgaat, nog voor de zeer zeldzame planten
verschijnen? Hoe krijgen we een idee of de vegetatiestructuur al dan niet gunstig aan het
worden is voor insecten en of de kleinschalige elementen in het landschap gezonde
vleermuispopulaties toelaat? In elk geval niet met toevallige waarnemingen van
willekeurige soorten.
Slechts door op regelmatige tijdstippen een vaste meting te doen kunnen we goede
conclusies trekken. Stel dat ik op jaar 1 de broedvogels tel in mei, op jaar 2 de vlinders,
op jaar 3 terug de vogels, maar dan in september, jaar 4 libellen, jaar 5 terug vlinders
maar nu zoek ik drie keer zo lang als in jaar 2... Het zesde jaar telt iemand anders die er
veel meer van kent dan ik. Met die resultaten krijg je misschien een goed idee van de
soortenrijkdom in je gebied, maar niet of het met de vlinders en vogels nu beter of
Werken met bronnen en soortbeheer 78
slechter gaat. Dat kan pas als je ieder jaar letterlijk hetzelfde doet, gestandaardiseerd en
op regelmatige tijdstippen. Dat is monitoring. Gewoon kijken wat er aanwezig is heet
inventarisatie.
Monitoring en het natuurdecreet
Omdat opvolging van beheer zo belangrijk is, legt de overheid een minimumopvolging op
aan natuurbeheerders. Er zijn vier verschillende minotoringspakketten, afhankelijk van
de rest van het beheerplan. Dat is logisch. Na inrichtringswerken die met
grondwaterpeilen te maken hebben is een andere opvolging nodig dan bij een goed
ontwikkelde droge heide in onderhoudsbeheer. Als subsidie wordt gegeven om aan
soortbeheer te doen, moet wel het resultaat van die inspanningen worden opgevolgd:
gaat de soort er dan op vooruit, of niet?
Afhankelijk van de doelsoort en het natuurstreefbeeld en/of de fase waarin het zich
bevindt, zijn er volgende pakketten:
1. Basismonitoring
Jaarlijks worden de uitgevoerde werken geregistreerd en om de 6 jaar wordt een
globale inschatting gemaakt van de kwaliteit van het natuurstreefbeeld. Dit gebeurt door
een eenvoudige inschatting van de beheerder.
2. Basis en indicatorlijsten
Naast de beheerwerken wordt om de zes jaar een inschatting gemaakt van de
vooruitgang op basis van indicatorlijsten. Voor bijna elk natuurstreefbeeld zijn
plantensoorten vastgesteld waarvan de bedekking ruwweg moet worden ingeschat. Dit
geeft een veel accuratere inschatting of je de gestelde natuurdoelen aan het naderen
bent. Immers, als het aantal typische soorten voor het natuurstreefbeeld toeneemt, ben
je op de goede weg. Maar er wordt ook gewerkt met bijvoorbeeld plantensoorten die
wijzen op verdroging, vermesting of verzuring, de zogenaamde verstoringsindicatoren
3. Basis en waterpeilen
Sommige natuurstreefbeelden zijn erg gevoelig aan veranderingen van
grondwaterpeilen of oppervlaktewaterpeilen. Het probleem is dat zo'n verandering niet
meteen zichtbaar is aan de vegetatie. Om sneller in te grijpen is een rechtstreekse
meting van deze peilen nodig. Dat kan door middel van peilbuizen. Meer over het gebruik
van peilbuizen lees je in het hoofdstuk ‘Moeras en water’.
4. Soorten
Soms worden doelsoorten opgenomen in het natuurbeheerplan. Naast het opvolgen
van de habitatkwaliteit kan het nuttig zijn een rechtstreekse telling of dichtheidsmeting
op die soort uit te voeren. Voor die doelsoorten zijn gestandaardiseerde methodieken
voorzien. Je hoeft ze dus niet zelf op te stellen.
Werken met bronnen en soortbeheer 79
Hoe soorten monitoren?
In de praktijk zal je voor soorten waarvoor je subsidies krijgt, een opgelegd
monitoringsprotocol krijgen. Dat heeft de volgende eigenschappen:
Het meet wat je wil weten (vooruitgang soort vb.)
Het is te meten op een eenvoudige en betaalbare manier (anders is het niet vol te
houden)
Iedereen die het plan leest kan een goede meting doen (je kan niet decennialang
rekenen op dezelfde persoon)
Om gestandaardiseerd te kunnen werken, is zo’n plan goed doordacht. Belangrijk is wat,
wanneer en waar.
1. Beschrijving telmethode
Wat tellen? (zingende dieren of nesten of aantal eieren, koppels,...?)
Hoe vermijd je dat er dubbel geteld wordt?
Hoe noteren? (ontwerp een invulformulier)
2. Wanneer tellen?
Ontwerp een kalender: wanneer wordt wat geteld?
Wat is de frequentie, hoeveel keer per jaar wordt geteld?
Bij welke omstandigheden wordt net wel of net niet geteld?
3. Waar tellen en hoe ?
Een route, een bepaald gebied, een staalname?
Hoe lang tellen? Door hoeveel personen?
4. Hoe verwerken?
Ontwerp een tabel voor de resultaten?
Bedenkt welke besluiten we kunnen trekken, wat is een goed en wat is een slecht
resultaat van de monitoring?
Hoe snel trekken we conclusies en passen we ons beheer aan?
Een kort voorbeeld
Monitoren van weide- en akkervogels, zoals beschreven in het opgelegd protocol:
“Het veldwerk gebeurt door het hele gebied af te wandelen of traag af te fietsen tijdens 5
ochtendbezoeken in het voorjaar vanaf 1 april t.e.m. 15 juni. Hoe later op het seizoen
en/of hoe warmer het weer, hoe vroeger in de ochtend dient geteld te worden.
De rondes moeten zo goed mogelijk volgens onderstaand schema gelopen worden.
Natuurlijk kunnen de weersomstandigheden dit bemoeilijken, maar dan moeten de
rondes zo dicht mogelijk tegen deze datumgrenzen gelopen worden:
Werken met bronnen en soortbeheer 80
datumgrenzen 5 rondes
1 - 5 april
20 - 25 april
5 - 10 mei
20 - 25 mei
5 - 10 juni
Rustig en eerder zwoel weer is altijd het meest geschikt. De hoeveelheid bewolking is
dan niet zo belangrijk. Dagen met sterk gedaalde temperatuur en/of sterke wind van
meer dan 3 bf zijn duidelijk minder geschikt. Bij aanhoudend ongunstig weer is het wel
beter van toch een inventarisatieronde te doen in minder goede omstandigheden dan
helemaal geen ronde. Anders gaat een volledige ronde verloren. Een inventarisatieronde
die startte onder suboptimale condities en niet kan worden afgewerkt, wordt op een
ander tijdstip herhaald.
Voor de gebieden die al in het verleden geïnventariseerd zijn, kan men zich baseren op
de routes die de vorige inventariseerders gelopen hebben. Zij hebben de routes op kaart
aangeduid. Deze kaarten worden aan iedereen bezorgd. Volg steeds dezelfde route, maar
start telkens op een ander punt (ongeveer een uur verder dan waar je de vorige keer
gestart bent). Zo voorkom je dat steeds dezelfde zones vroeg op de dag gelopen worden.
Tijdens elk bezoek worden van de soorten uit de lijst alle waarnemingen én de precieze
locatie genoteerd die betrekking kunnen hebben op een broedgeval. Een dergelijke
waarneming wordt als geldig beschouwd. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen het
waarnemen van een individu (eventueel onderscheid naar geslacht) en een koppel.
Op http://www.avimap.be/static/pdf/avimap/SOVON_inventarisatierichtlijnen.pdf vind je
inventarisatierichtlijnen terug voor alle broedvogels..
De gegevens worden bij voorkeur ingevoerd via de Avimap-app
https://play.google.com/store/apps/details?id=nl.sovon.
Doe eens enkele testjes vooraf zodat je in het veld niet voor verrassingen komt te staan.
Zorg bovendien dat je de veldwerkkaarten én de lijst van broedcodes bij hebt op papier,
zodat je verder kunt werken zou er iets foutlopen met de smartphone/tablets. Achteraf
kan alles dan nog manueel in avimap ingevoerd worden.“
Zo zie je dat men probeert zo duidelijk mogelijk af te spreken, zodat de waarnemingen
tussen de jaren te vergelijken zijn, de essentie van monitoring!
Werken met bronnen en soortbeheer 81
Bijlage: Invulformulier Soortbeheer, deel Ecologie
Voor je met soortbeheer kan beginnen, moet je eerst een idee hebben van de ecologie
van een soort. Gebruik onderstaand sjabloon om dat in te vullen.
Soortnaam Nederlands :
Soortnaam Wetenschappelijk :
1. Levenscyclus (Wanneer balts, voortplanting, geboorte, hoe overwinteren, wanneer
in winterslaap, levensduur, etc. Maak een jaarkalender)
2. Voedsel (Welk voedsel? En dit voor elk levensstadium)
3. Andere behoeftes (Vocht, temperatuur, neerslag, andere abiotische vereisten?)
4. Schuil- en nestbehoeftes (Op welk moment van het jaar is welke plant, bodem of
andere structuur nodig, en in welke vorm of aantal/dichtheid?)
5. Populatiedynamica (Groeisnelheid populatie, type regulatie (predatoren, voedsel,
weer)? Geef normale populatiedichtheid, een idee van overpopulatie of een te lage dichtheid)
Werken met bronnen en soortbeheer 82
Mogelijke bronnen
Om al deze hoofdstukken in te vullen voor een bepaalde soort of soortgroep, is flink wat
opzoekwerk nodig. Daarvoor zal je bronnen nodig hebben. We zetten je hier al wat op
weg.
1. Ecopedia.be: een website waar op termijn alle informatie moet op te vinden zijn
die een beheerder nodig heeft. Voorlopig is dit nog een jong platform, dus andere
bronnen zijn zeker nog nodig. Toch kan je hier al terecht voor de natuurtypes van
de Biologische Waarderingskaart, informatie rond Europees beschermde natuur
etc..
2. Inbo.be: een onderzoeksinstelling die vooral werkt rond natuur en bos. Er staat
van redelijk wat soorten goede informatie online
3. Natuurpunt.be: de grootste natuurorganisatie in Vlaanderen, redelijk wat
informatie rond soorten en soortgroepen. Natuurpunt is de thuisbasis van heel
wat themawerkgroepen rond zoogdieren, amfibieën, wilde bijen en wespen etc.…
4. Waarnemingen.be: wordt beheerd door Natuurpunt en bevat heel wat
soortinformatie en vooral kaarten met waarnemingen. Zo krijg je snel een idee
waar soorten voorkomen in Vlaanderen.
5. http://www.geopunt.be/: voor kaartinformatie kan je hier terecht. Ligt je terrein
in een Ramsargebied, een Beschermd landschap een Habitatrichtlijngebied of in
Biologisch Waardevol grasland? Wat is het bodemtype? Dat is allemaal eenvoudig
terug te vinden met deze website
6. www.natuurenbos.be: wat is dat eigenlijk, een Habitatrichtlijngebied? Wat is IHD
en SBZ en hoe houden we daar in het beheer rekening mee. Steenmarter staat in
de jachtwet opgenomen als wild, mogen we daar dan op schieten? Waar vind ik
het jachtdecreet? De website van het Agentschap voor Natuur en Bos bevat heel
wat beleidsinformatie, maar ook soortinformatie.
7. Wikipedia: alhoewel flink wat gegevens op Wikipedia correct zijn, zijn veel ervan
niet op wetenschappelijk kennis gestoeld, maar op meningen en artikels in de
populaire pers. Daarnaast ontbreekt gewoon de informatie die je nodig hebt om
een soort te beheren.
Daar kan je al een flink stuk mee verder. Je kan ook googlen natuurlijk, maar besef dat
niet alle informatie komt van specialisten. Bovendien kan informatie ook verouderd zijn.
Sociale en communicatieve vaardigheden 83
Sociale en
communicatieve
vaardigheden
Sociale en communicatieve vaardigheden 84
Sociale en communicatieve vaardigheden 85
Sociale en communicatieve vaardigheden
Bericht aan de cursisten
Een training in communicatie is weinig efficiënt (en ook heel erg saai…) als de lesgever
vooraan enkel theorie verkondigt. De les draait vooral om oefenen, rollenspellen en best
practices. Daarom vraag ik van jullie het volgende:
Lees deze cursustekst goed door: de theorie wordt verondersteld gelezen te
zijn omdat we daar in de les met oefeningen en getuigenissen van
boswachters/natuurinspecteurs/dossierbehandelaars/… op verder bouwen. Lees je
de info niet door, dan zullen veel van de elementen in deze cursus gewoon aan je
voorbij gaan. Jammer toch?
Staat bij een oefening het woord ‘THUIS’ vermeld, dan wordt er gevraagd dat je
deze oefening thuis voorbereidt en dat die zeker aan bod komt in de les.
Staat er niks vermeld bij een oefeningen (of staat er: in de les), dan hoef je deze
oefening niet voor te bereiden. We bekijken dan in de les zelf wat de oefennoden
van de groep zijn.
Tot binnenkort!
Petra Vijncke
Het deel sociale en communicatieve vaardigheden is leerstof die je moet toepassen in
een oefening. Deze oefening maakt deel uit van de eindoefening / veldoefening en moet
je ten laatste 1 maand voor het examen afgeven. Meer informatie over deze oefening
krijg je tijdens de les.
Op het schriftelijke examen worden er geen vragen gesteld over het deel
communicatieve en sociale vaardigheden. Het is met de oefening dat je moet aantonen
dat je de geziene leerstof kan toepassen.
Sociale en communicatieve vaardigheden 86
1. Cases: om even na te denken
Case Oostvaardersplassen
Boswachters krijgen volgens de provincie veelvuldig bedreigingen, bezorgde en boze
burgers nemen het heft in eigen hand en voeren de dieren zelf bij. Ondanks dat
Staatbosbeheer nu extra voedsel naar de grote grazers brengt, blijven actievoerders van
plan om zondag te demonstreren tegen wat zij noemen “een konijn in een hok dat geen
eten krijgt, maar dan op veel grotere schaal”. (Bron: Hoe voorkom je alle ophef rond
hongerende dieren in de Oostvaardersplassen? Drie oplossingen. www.trouw.nl;
geraadpleegd op 31 oktober 2018)
Al gehoord over deze Nederlandse case die meerdere malen het nieuws haalde in 2018?
De grote grazers in de Nederlandse Oostvaardersplassen zouden door Staatsbosbeheer
(de Nederlandse tegenhanger van ANB) niet worden bijgevoerd en als gevolg een
hongerdood sterven. De redenen? Er waren te veel dieren en daardoor was er te weinig
voedsel voorradig in het gebied. Niet ingrijpen en de dieren toelaten zich voort te
planten, zou in 2019 alleen maar voor nog meer problemen zorgen. Actievoerders gingen
echter zwaar in de aanval tegen dit ‘hongersnoodbeleid’ en besloten op eigen houtje de
dieren bij te voeren. Ze raakten (letterlijk) slaags met de boswachters en de politie. De
tegenstrijdige meningen leidden tot ernstige uit de hand gelopen situaties….
Demonstratie voor 'creperende' dieren Oostvaardersplassen, foto, geraadpleegd op 31
oktober 2018, https://nos.nl/artikel/2220573-demonstratie-voor-creperende-dieren-oostvaardersplassen.html
Sociale en communicatieve vaardigheden 87
Er zijn volgens experten drie oplossingen om de gemoederen te bedaren. Twee daarvan
belichten we hier niet omdat ze niets te maken hebben met communicatie, (zoek ze
gerust eens op als je meer wil weten), maar de derde oplossing is: goede communicatie.
Lees even mee:
“Staatsbosbeheer zou de gemoederen kunnen bedaren door goed te luisteren naar de
bezorgde menigte,” zegt communicatiewetenschapper Peter Jansen van Hogeschool Ede.
“Naar wat er schuilgaat achter hun emoties en verontwaardiging. En door laagdrempelige
communicatie: Vertel wat je doet en waarom: start een liveblog of laat de boswachter
een vlogje maken”. Hun website is nu vooral feitelijk, zegt hij. De lelijke kanten niet laten
zien kan ook helpen, als je er maar eerlijk over bent: “Je hoeft de dieren niet voor de
ogen van het publiek af te schieten, maar je moet het ook niet achterhouden.”
Indien je aandachtig hebt gelezen, dan vallen je meteen een aantal tips van de
communicatie-expert op. We sommen ze even op:
Luister naar de bezorgde menigte
Kijk naar wat er schuilgaat achter emoties en verontwaardiging
Communiceer op een laagdrempelige manier
Vertel wat je doet en waarom
Maak zaken minder feitelijk wanneer je met emotievolle zaken te maken hebt
Schakel je de juiste communicatiekanalen in: blog, vlog, website
Wees eerlijk
Heel veel van de zaken die de communicatie-expert hier vernoemt, zullen in deze cursus
behandeld worden. Het mag dan in dit geval over een Nederlandse case gaan, maar deze
situatie kon evengoed in Vlaanderen voorgevallen zijn. Goede communicatie is duidelijk
een must, in welke omgeving dan ook. In de volgende delen gaan we daarom in op de
basis sociale- en communicatievaardigheden van Natuurmanagement.
Sociale en communicatieve vaardigheden 88
Case 'Schade Grenspark verhalen op Nederlandse wildcrossers'
Grenspark Kalmthoutse Heide hoopt
duizenden euro's schade te verhalen op drie
Nederlandse wildcrossers die afgelopen
zondag diepe bandensporen trokken in de
pas herstelde oevers van het Stappersven.
Coördinator Paul Ganzevles van het
Grenspark is wel wat gewend. ,,Maar dit is
uitzonderlijk. Dat je op een zondagmiddag,
terwijl het elders in het park druk is met
bezoekers, met drie auto's tegelijk hier de
natuur om zeep komt helpen, dat is van een
stuitende brutaliteit."
Volgens Ignace Ledegen, beheerder van het
Europees gesubsidieerde natuurherstelproject
Helvex-Life in het Grenspark, reden er drie
auto's met Nederlandse nummerplaat via de
Huijbergsebaan en het Wortelpadje naar het Stappersven.
Een vrijwilliger van Natuurpunt zag de wildcrossers op de oevers racen en seinde de
boswachter en de politie in. ,,Omdat ze alleen langs dezelfde route ook weer weg
konden, hebben we ze met de politie kunnen tegenhouden", aldus Ledegen.
,,Motorcrossers komen we wel eens tegen, maar dit hadden we nog niet meegemaakt."
Volgens een voorlopige, voorzichtige raming bedraagt de schade zo'n 7200 euro. De
politie legde de drie Nederlanders van 21, 23 en 30 jaar oud een boete op van 58 euro
voor het negeren van een verbodsbord, maar Ledegen hoopt ook de herstelkosten van de
oevers te kunnen verhalen op de daders. ,,Volgens een voorlopige, voorzichtige raming
bedraagt de schade zo'n 7200 euro. Hopelijk telt dat als afschrikmiddel."
Ledegen schat dat zo'n 2000 m² zwaar beschadigd is met diepe sporen. Juist daar waar
recent de slotfase van het Helvex-Life-programma is gestart met de kap van dennen en
het plaggen van de bodem. Zo kan de heide beter groeien en het waterpeil in het
Stappersven omhoog. Dit ven voedt via een pijpleiding het Groote Meer bij Ossendrecht
met water.
Volgens Ledegen is de afrastering bij het Stappersven over een lengte van ruim 20 meter
verwijderd om de aannemer vlot ter plaatse te laten geraken. Er is overwogen om de
omheining weer te sluiten. ,,We besloten echter om die voorlopig open te laten zodat
wandelaars het herstelwerk beter konden zien. Hebben die crossers dat gezien? Of was
het gewoon toeval?"
(Bron: Het Nieuwsblad, 10 oktober 2018)
Sociale en communicatieve vaardigheden 89
Oefening: Denk even na over wat er hier gebeurde.
- De politie kwam snel ter plaatse, maar welke functie(s)
(beleidsadviseur/medewerker Dossier- en gegevensbeheer met terreintaken,
natuurinspecteur, boswachter) speelde(n) hier ook een rol in? Motiveer je
antwoord.
- Je krijgt te maken met een heel specifieke en zware overtreding. Stel dat jij als
eerste aanwezig was om de overtreding vast te stellen en de 3 Nederlanders
terecht te wijzen. Schrijf kort uit hoe je je communicatie zou aanpakken.
- Wat zijn je eigen communicatiesterktes en -zwaktes in dit soort situaties?
- Beschrijf welke problemen je eventueel zou kunnen ervaren en hoe je daarmee
om zou proberen te gaan.
Sociale en communicatieve vaardigheden 90
Case “Geschrokken ouders dienen klacht in: 'Stoer doen met nepwapens in speelbos is not done'”
Bron: Het Nieuwsblad, 4 maart 2015
KRUIBEKE - In het speelbos in Kruibeke stootte een gezin onlangs op een groepje
gemaskerde mannen met nepwapens. Ze waren airsoft aan het spelen.
Airsoft is een veldslagsimulatiesport waarbij teams het tegen elkaar opnemen met bijna
exacte replica's van wapens. Ze spelen tegen elkaar met plasticballetjes en hebben, voor
hun eigen veiligheid, beschermende kleding en maskers op.
Een gezin met jonge kinderen zag onlangs een dergelijk tafereel in het speelbos van
Kruibeke. Het gezin diende een klacht in bij de lokale politie. ‘Wat stoer gaan doen met
nepwapens in een speelbos is not done. Oorlogje spelen doe je niet in een speelbos’,
reageert boswachter Björn Deduytsche (foto).
PS: Benieuwd naar de wedervaren van Björn? Hij komt al eens wat tegen. Lees onder
andere https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/04/05/
illegaal_paintballkampinoudenaardeontmanteld/ of
https://radio2.be/oost-vlaanderen/ondeugende-afspraakjes-aan-het-koppenbergbos.
Hij houdt trouwens een interessant logboek bij en is één van de boswachters actief op
Twitter en Instagram voor het ANB.
Sociale en communicatieve vaardigheden 91
Oefening:
In het artikel staat vermeld dat het gezin meteen klacht indiende, maar wat als je
als boswachter ter plaatse was op het moment dat het gezin en de gewapende
spelers elkaar troffen en verbaal in de clinch gingen. Hoe zou je reageren of
tussenbeide komen?
Wat zouden jouw persoonlijke valkuilen zijn? Welke hindernissen voorzie je?
2. Inleiding
Bekijk de gedragscompetenties in de vacature hieronder. Er wordt een natuurinspecteur
voor Regio West (= provincies Oost- en West-Vlaanderen) gezocht:
JE GEDRAGSCOMPETENTIES:
- Je hebt oog voor verbetervoorstellen en je werkt hieraan actief mee
- Je reageert vriendelijk, adequaat en correct naar klanten toe
- Je helpt graag je collega’s en pleegt spontaan overleg met hen
- Je ziet snel de essentie van een probleem
- Je kan een boodschap zowel schriftelijk als mondeling op maat van de situatie of
het publiek brengen
- Je kan op een correcte manier toch voldoende assertief een negatieve boodschap
brengen
- Je kan kalm blijven bij drukke of onaangename situaties
Het mag duidelijk zijn: goed en correct communiceren is duidelijk een must voor deze
vacature. Maar of je nu boswachter, natuurinspecteur of beleidsadviseur / medewerker
Dossier- en gegevensbeheer met terreintaken wil worden, sterke
communicatievaardigheden zijn per definitie essentieel voor elke job waarbij er contact is
met burgers, klanten, verenigingen of overtreders.
Goed communiceren is geen evidentie, al denkt iedereen van zichzelf dat hij of zij prima
communicatievaardigheden heeft. Laat ons dat even testen met een oefening.
Sociale en communicatieve vaardigheden 92
Oefening
Deze oefening gebeurt in groepjes van drie in de les.
Cursist 1 krijgt van de lesgever een tekening van een grondplan. Hij mag dat niet
tonen aan de andere cursisten in de groep. Hij moet cursist 2 het grondplan laten
reproduceren. Hij mag daarbij enkel uitleg geven, maar geen non-verbale
(gebaren of signalen) gebruiken.
Cursist 2: tekent het grondplan op aanwijzen van cursist 1.
Cursist 3: bekijkt de interactie tussen cursist 1 en 2. Hoe verliep de verbale
communicatie? Wond cursist 1 of 2 zich op? Wat veroorzaakte de ergernis? Wat
zijn de zwaktes van cursist 1 en 2? Waar zijn ze goed in? Is het grondplan
uiteindelijk goed gereproduceerd? Indien niet, hoe komt dat?
Communicatie, makkelijk? De werkelijkheid is duidelijk anders. We gaan daarom in dit
hoofdstuk in op een aantal kernaspecten van goede communicatie, ondersteund door
praktische cases en voorbeelden.
Sociale en communicatieve vaardigheden 93
3. Communicatie algemeen
Vormen van communicatie
Communicatie is een heel breed speelveld. Communicatie kan dan ook verschillende
vormen aannemen:
Schriftelijke communicatie: een persbericht, een mail of brief, een verslag van een
vergadering, …
Mondelinge communicatie: op vragen van klanten antwoorden, klachten
behandelen, slechtnieuwsgesprek, feedbackgesprek, conflictbeheersing,
telefoongesprek, …
Non- en para-verbale communicatie: de afstand tot diegene waarmee je praat, je
houding en uiterlijk, de toon waarmee je spreekt, gebaren die je maakt, mimiek,
…
Optische communicatie: verkeersborden en andere visuele signalen
Akoestische communicatie: een sirene, geweerschot, fluitsignaal, …
Digitale communicatie: mail, Twitter- en Facebookposts, …
We gaan in deze cursus vooral in op mondelinge (en sociale) communicatievaardigheden,
al bekijken we waar dat kan ook de andere vormen van communiceren.
Doelen van communicatie
Communicatie dient vele doelen:
1. Met je boodschap kan je duidelijkheid creëren: je kan duidelijk stellen wat je
precies wil bereiken, van wie, tegen wanneer, …
2. Je kan informatie verdelen naar een of meerdere mensen toe
3. Je kan mensen doen nadenken over hun attitude en hen eventueel aanzetten tot
verandering
4. Je kan communicatie gebruiken als socialisatiemiddel: je ‘lijmt’ door middel van
sterke communicatievaardigheden een groep aan elkaar en werkt aan een goede
groepsdynamica
5. Communicatie is ook een controlemiddel: verwachtingen, regels, bezorgdheden
worden overgebracht naar de ontvangers van de boodschap.
Oefening
Zet bij de 5 volgende situaties het juiste communicatiedoel: 1. duidelijkheid creëren, 2.
informatie delen, 3. aanzetten tot nadenken, 4. socialisatie, 5. controle. Een combinatie
van meerdere doelen is mogelijk. Motiveer je antwoord.
a. Als boswachter merk je een koppel wandelaars op waarvan de hond niet aan de
leiband loopt. Je vraagt hen de hond aan de leiband te houden omdat dat hier in
het gebied verplicht is.
b. Als boswachter merk je een koppel wandelaars op waarvan de hond niet aan de
leiband loopt. Je vraagt hen de hond aan de leiband te houden omdat dat hier in
het gebied verplicht is. Je vertelt erbij dat er grondbroeders zijn in dit gebied
(zoals een nachtzwaluw) en dat er vaak eitjes opgegeten worden van nesten op
Sociale en communicatieve vaardigheden 94
de grond door honden, hoe goed die honden ook opgevoed zijn. Ook reekalfjes
worden verontrust door loslopende honden. Ongelukjes zijn snel gebeurd en een
hond heeft echt niet veel tijd of onoplettendheid van het baasje nodig.
c. Het volgende bord wordt aan een geplagde venoever geplaatst. Het gebied is
kwetsbaar en het bord vraagt het geplagde deel niet te betreden.
d. Je organiseert een infoavond over de geplande beheerwerken (rooien exoten,
plaggen, vellen bomen) voor buurtbewoners en recreanten. Ook gastheren en -
vrouwen worden uitgenodigd. Je verwacht wel enige commotie omdat een groot
aantal rododendrons en grote Amerikaanse eiken gerooid zullen worden en het
geheel als een ‘kaalslag’ ervaren kan worden door sommige mensen.
e. Het volgende bord vind je aan het begin van een natuurreservaat (Stappersven,
Kalmthoutse Heide).
Je hebt waarschijnlijk al gemerkt dat er voorbeelden met en zonder beelden waren.
Communicatie neemt dus diverse vormen aan, die we in de volgende hoofdstukken
belichten.
Sociale en communicatieve vaardigheden 95
Bewust communiceren
Wat je zegt, is belangrijk, maar vaak is hoe je iets zegt, nog veel belangrijker. We
onderscheiden daarom verbale, para-verbale en non-verbale communicatie.
Verbale communicatie Non-verbale communicatie Para-verbale
communicatie
Gesproken woorden Houding en hoe je eruit ziet
(uniform, haardracht, make-
up, lichaamsbouw)
Toon, intonatie
Geschreven tekst Gezichtsuitdrukkingen,
mimiek
Spreektempo
Oogcontact Gebruik van je stem,
ademhaling
Bij verbale communicatie uit je je met woorden of met tekst. Volgens onderzoek zou dat
verantwoordelijk zijn voor 7% van het begrip van de boodschap die je overbrengt.
Komen er echter emoties aan te pas, dan speelt non-verbale communicatie een veel
grotere rol (55 %) dan verbale communicatie. Ook de toon, het spreektempo en je stem
spelen een grote rol bij welk effect communicatie heeft. Dit worden de para-verbale
communicatie-elementen genoemd en volgens onderzoek tellen ze mee voor 38 % van
het begrip van je boodschap.
Ook bijzonder belangrijk bij non-verbale communicatie is de veiligheidscirkel om zich
heen: dit betekent dat er een welbepaalde ruimte is rondom jou waarbinnen je enkel heel
vertrouwde personen toelaat. Komt iemand anders die veiligheidscirkel binnen, dan kan
dat als vervelend of zelfs bedreigend ervaren worden. Je zet als reactie een stap
achteruit of raakt in de war. Voldoende afstand houden is de boodschap hier.
Het lijkt allemaal vrij evident, maar we bekijken hoe dit werkt in de praktijk.
Oefening 1: rollenspel video (in de les)
Beschrijf de non-verbale en para-verbale communicatie die je ziet bij het opgenomen
rollenspel. Welke (extra) boodschappen worden hiermee gecommuniceerd?
Oefening 2
In het voormiddaggedeelte komt een boswachter, beleidsadviseur/ medewerker Dossier-
en gegevensbeheer met terreintaken of natuurinspecteur langs. Kies er eentje uit om te
analyseren. Beschrijf zijn of haar non-verbale, verbale en para-verbale communicatie-
elementen. Wat is goed en wat kan eventueel beter?
Oefening 3 (THUIS)
Beschrijf de verbale, non-verbale en para-verbale communicatie die je zou hanteren bij
de volgende situatie. Ga ervan uit dat een aantal van de plukkers het Nederlands
misschien niet voldoende kennen.
Illegale plukkers laden zakken vol met kostbare paddenstoelen
NIJLEN - Volgens de verantwoordelijken van de Provinciale Groendomeinen is de
Sociale en communicatieve vaardigheden 96
Kesselse Heide momenteel erg populair bij illegale paddenstoelenplukkers die zakken vol
van de kostbare zwammen meenemen om ze voor veel geld te verkopen.
Officieel is het niet toegelaten om paddenstoelen te plukken in bossen of heidegebieden.
Maar nu het herfstweer de zwammen als paddenstoelen uit de grond doet rijzen, brengt
dat blijkbaar veel mensen met een commerciële geest op gedachten. "We hebben de
laatste weken al veel mensen betrapt op het plukken van paddenstoelen. Dat gebeurt
vermoedelijk in al onze domeinen, maar op de Kesselse Heide loopt het de laatste tijd de
spuigaten uit. Ik heb het dan niet om een gezin dat een paar exemplaren meeneemt om
thuis op te eten. Het zijn dan voornamelijk groepen mensen die met busjes worden
afgezet en vuilniszakken volladen uit puur geldbejag. Ze roven de heide leeg", zegt
domeinwachter Bart Moons.
Het zou voornamelijk om Oost-Europeanen, Aziaten en Italianen gaan. Ze zijn uit op
kostbare soorten als boleten en eekhoorntjesbrood. "Ze nemen alles mee wat ze kunnen
vinden. De lekkerste soorten worden voor veel geld aan restaurants verkocht en al de
rest wordt weggegooid. Je begrijpt dat zulke praktijken nefast zijn voor de biodiversiteit
in de heide."
Er zijn bordjes geplaatst en overtreders worden aangesproken. De oogst wordt dan in
beslag genomen. Als de problemen aanhouden, zal de politie worden ingeschakeld.
(Bron: Gazet Van Antwerpen, 12 oktober 2018)
Sociale en communicatieve vaardigheden 97
Communicatieschema
Het is en blijft een klassieker: het communicatieschema. Maar omdat het schema
verklaart waarom communicatie fout loopt of een boodschap niet overgedragen wordt
zoals bedoeld werd, herhalen de kernaspecten van het schema nogmaals kort.
Een zender stuurt een boodschap naar een ontvanger in een taal (code) die voor de
ontvanger begrijpelijk is. Die code bevat onder andere de verbale, para-verbale en non-
verbale elementen belangrijk voor het overbrengen van een boodschap. Daar kan al een
en ander fout gaan. Bijvoorbeeld: de zender is er met zijn aandacht niet bij en genereert
daardoor interne ruis. Hij communiceert wat verwarrend, zit met zijn hoofd ergens
anders en daardoor brengt hij de boodschap niet over zoals hij bedoelde.
Krijgt de ontvanger de boodschap, dan moet hij of zij de boodschap nu op de juiste
manier gaan decoderen: de tekst, beelden, woorden, mimiek, … moeten op de juiste
manier geïnterpreteerd worden. Daar gaat het helaas ook wel al eens fout (zie verder
voor het ‘Johari-venster’ of bij ‘Misverstanden’).
Wil de ontvanger nu reageren en feedback geven op wat de zender uitstuurde, dan zal
hij of zij moeten zorgen dat deze feedback ook in de juiste ‘taal’ gecodeerd wordt. Met
andere woorden: ook hier gaat de ontvanger op zoek naar de juiste verbale, non-verbale
en para-verbale communicatie-elementen om zijn feedback mee te delen. Ook hierbij kan
er interne ruis zijn.
De zender ontvangt vervolgens de feedbackboodschap en moet deze nu nog op de juiste
manier gaan interpreteren of decoderen.
Je ziet het: het kan op diverse fronten mis gaan. Boodschappen worden uitgestuurd maar
kunnen verkeerd geïnterpreteerd worden of boodschappen worden anders overgebracht
dan ze eigenlijk bedoeld waren. En alsof dat nog niet genoeg is, is er ook nog externe
ruis. Dit betekent dat er externe, storende elementen zijn waardoor de boodschap niet
goed kan overkomen. Er is achtergrondlawaai, de spreker gebruikt dialect, de GSM gaat
af of er worden moeilijke woorden gebruikt waardoor de ontvanger de boodschap niet
goed begrijpt.
Communicatie, een evidentie? Niet dus…
Sociale en communicatieve vaardigheden 98
De meest voorkomende communicatiefouten zijn trouwens de volgende:
Veralgemenen: als boswachter zie je een groepje hangjongeren en je gaat er
meteen vanuit dat ze, net als andere groepjes hangjongeren die je eerder
toesprak, hetzelfde zullen reageren. Want, zo denk je, alle hangjongeren zijn
dezelfde nietsnutten met een grote bek en zonder manieren. Koppel daar je
vooringenomenheid aan vast (Ik zal ze eens laten weten hoe ik denk over wat ze
daar aan het doen zijn) en je hebt meteen een aardig conflict uitgelokt.
Veronderstellen of denken te weten hoe iemand op communicatie zal
reageren: je gaat er vanuit dat persoon X altijd op dezelfde manier zal reageren
op communicatie. Mensen zijn geen robots: persoon X kan vandaag goed
reageren en morgen totaal anders. De reden? Slecht geslapen, ruzie thuis, voelt
zich wat ziek, problemen met een van de kinderen, … De context goed aanvoelen
is bijzonder belangrijk. Laat je veronderstellingen dus achterwege.
De eerste indruk blijft als een levenslange veroordeling: je krijgt een
burger aan de lijn die bij een vorige contact bijzonder vervelend deed. Nu heb je
hem terug aan de lijn voor een totaal andere kwestie. Een slecht idee is: hem bij
voorbaat al afschrijven en behandelen als een vervelende persoon. Elke situatie is
anders, elk gesprek is anders. Geef mensen een tweede kans en zet je eerste
indruk even opzij. Soms is dat echt verstandig.
Gebrek aan interesse vertonen en afgeleid zijn: een burger komt langs om
een klacht te melden. Jij bent niet echt geïnteresseerd (vindt de klacht onzin of je
hoorde het al zoveel keer eerder) en je luistert niet actief, toont geen
inlevingsvermogen en bekijkt met een scheef oog het scherm van je gsm. Niet
bepaald een goede basis voor een klachtenbehandeling…
Sociale en communicatieve vaardigheden 99
Het probleem van vervreemding
Nederlands onderzoek heeft uitgewezen dat de relatie tussen bezoekers van een bos- of
natuurgebied en bos- of natuurbeheerders helaas heel vaak te maken krijgt met
vervreemding. Met ‘bezoekers’ worden mensen bedoeld die natuurgebieden bezoeken
voor recreatie (fietsen, wandelen, schaatsen, …) of omwonenden. De term ‘beheerders’
mag je gerust breed interpreteren en verwijst naar zowel boswachters, natuurinspecteurs
als beleidsadviseurs, kortom naar iedereen die instaat voor natuurbeheer, - beleid of
wetgeving.
De term ‘vervreemding’ verwijst naar het feit dat bezoekers en beheerders op een te
grote afstand staan van elkaar en elkaar daardoor niet meer begrijpen. De verwijdering
is er gekomen door beide partijen in de loop van de jaren. Het gebrek aan duidelijke
communicatie en voorlichting speelt daarin zeker een grote rol. Om een en ander op te
lossen zal toenadering ook door beide partijen verwezenlijkt moeten worden. Zo zouden
bezoekers wat meer begrip moeten opbrengen voor noodzakelijke beheeringrepen en
voor de natuur- en productiewaarden van bos of natuurgebieden, en beheerders moeten
wat meer begrip tonen voor de belevingswaarden.
Een typisch voorbeeld van vervreemding is de volgende situatie: een boswachter wijst
mensen op het feit dat ze hun hond aan de leiband moeten houden in het natuurgebied.
De wandelaars reageren niet- begrijpend want ‘hun hond loopt altijd los en doet nooit
iets verkeerd. Waarom zou hij hier dan niet los mogen lopen?’.
Waar de boswachter door achtergrondkennis weet welke schade honden kunnen
aanrichten (reekalfjes, nesten van grondbroeders, …), reageren de wandelaars vanuit
een ander referentiekader. Voor hen is het gebied in de eerste plaats een
recreatiegebied, voor de boswachter ligt dat anders.
Vervreemding leidt tot misvatting en soms zelfs tot situaties die conflictueus dreigen te
worden. Om dit op te lossen, zijn communicatie en voorlichting de codewoorden.
Communicatie wordt behandeld in dit deel van de cursus Natuurmanagement.
Voorlichting wordt kort ingeleid, maar zal verder uitgediept worden in de
vervolmakingscursus.
De vervreemding die de Nederlandse onderzoekers vaststelden, kwam er door diverse
redenen:
Verschillende verwachtingen/referentiekaders: Veel bezoekers komen uit een meer
stedelijke omgeving en hebben tegenwoordig minder contact met natuur- of
bosomgevingen dan vroeger. Bovendien zijn er vandaag de dag ook veel alternatieven
voor vrijetijdsbesteding en komt een natuur- of bosbezoek niet altijd meer op de eerste
plaats. Dat leidt ertoe dat heel wat bezoekers tegenwoordig minder kennis hebben over
de verschillende functies van bos en natuur en de noodzakelijke beheermaatregelen.
Natuurgebieden hebben vier functies (productie, milieu, natuur en recreatie), maar het
onderzoek toonde aan dat bezoekers vooral de natuur- en recreatiefunctie herkennen in
een bos of natuurgebied. Bij de andere twee functies wordt nauwelijks stilgestaan.
Komen de bezoekers dan in een bos- of natuurgebied terecht, dan verwachten ze een
Sociale en communicatieve vaardigheden 100
harmonieus en sprookjesachtig geheel, bijna als in een prachtig prentenboek. Herrie van
bosbouw of het rooien van bloeiende rododendrons omdat het exoten zijn, botst dan
vaak op onbegrip en past niet in de droomwereld van de bezoekers. Het mag duidelijk
zijn: bezoekers en beheerders hebben verschillende verwachtingspatronen en
referentiekaders.
Gebrek aan kennis: Vervreemding betekent niet automatisch dat mensen zich minder
betrokken voelen. Integendeel… vaak voelen bezoekers de behoefte om ‘hun’ gebied
(extra) te gaan beschermen en emotioneel te koesteren tegen die ‘onnozele en
ondoordachte’ beheermaatregelen. Dat geldt vooral voor omwonenden maar ook voor
minder reguliere bezoekers. De vervreemding hier is dan vooral te wijten aan het gebrek
aan kennis van de verschillende functies van een gebied en de noodzakelijke
beheermaatregelen bij bezoekers. Natuur is voor de meeste mensen pas echte natuur als
er zo weinig mogelijk wordt ingegrepen. Zichtbare menselijke en beheersactiviteiten
worden als slecht beschouwd. Het kappen van bomen is daarvan een mooi voorbeeld:
het is per se een slechte ingreep omdat veel bezoekers de achterliggende processen en
denkwijzen niet kennen.
Andere factoren: Hoe mensen over natuur denken, vindt zijn oorsprong in diverse
factoren: hoe stedelijker iemand woont, hoe verder weg de natuur is (letterlijk, maar ook
als kennis) en hoe meer die ook effectief opgezocht moet worden. Ook informatie over de
natuur in (massa)media is bepalend voor hoe mensen denken over bepaalde zaken. Denk
maar aan het belang van dood hout en hoe de ideeën de laatste jaren hierover aan
impact wonnen door goede en consequente communicatie.
De onderzoekers pleiten dan ook voor een tweeledige aanpak:
Een betere communicatie (dit komt aan bod in de basiscursus
Natuurmanagement)
Een betere voorlichting (dit komt hier deels aan bod, maar wordt verder
uitgewerkt in de vervolmakingscursus).
Het doel mag duidelijk zijn: werk aan de kennis van bezoekers zodat ze met realistische
verwachtingen een bos- of natuurgebied bezoeken, en niet met het idee dat ze een
sprookjeswereld binnentreden.
Of om het met een citaat uit het onderzoek te stellen: ‘Een beheerder zou juist blij
moeten zijn met grote bemoeienis van de burger. De burger is betrokken bij en
verantwoordelijk voor het bos en heeft er wat voor over. Het probleem is dan eigenlijk:
hoe zorg ik als beheerder ervoor dat de burger begrip krijgt voor mijn positie en hoe zorg
ik ervoor dat de burger zijn energie op een positieve manier inzet voor of bijdraagt aan
mijn/het/ons bos’.
Sociale en communicatieve vaardigheden 101
4. Je eigen communicatiestijl
Vier communicatiestijlen Er zijn vier communicatiestijlen. Eens je beseft welke stijl de jouwe is, zul je ook je eigen sterktes en zwaktes herkennen en kan je zaken aanpassen waar nodig. Hou er rekening mee dat de stijl die je hanteert ook kan veranderen naar gelang de situatie of met wie je communiceert. Passieve communicatiestijl:
Je gaat situaties uit de weg die lastig of
pijnlijk zijn of die woede kunnen opwellen.
Anderen beschouwen je als vriendelijk
maar ook soms als ‘soft’ daardoor. Het
gevolg van je conflictmijdende gedrag is
dat je langzaam maar zeker en onbewust
een inwendige boosheid kan laten
aangroeien. Wanneer de emmer
overloopt, is het resultaat een uitbarsting
die jouzelf, maar zeker ook de mensen
waarmee je communiceert, compleet
overvalt en verrast.
Agressieve communicatiestijl:
Je domineert anderen en je eigen wensen
en verwachtingen komen vaak op de
eerste plaats. Om een situatie onder
controle te krijgen, durf je anderen wel
eens bevelen te geven of je stem te
verheffen, harder dan nodig is. De wensen
en verwachtingen van de anderen zijn
voor jou van ondergeschikt belang. Je
komt daardoor wel eens als ongevoelig,
bazig of ongeduldig over.
Passief-agressieve communicatiestijl:
Je lijkt passief te reageren op anderen,
maar in werkelijkheid oefen je je boosheid
of ongenoegen uit op een subtielere,
indirecte manier (bvb. achter de
schermen).
Anderen vinden je daardoor moeilijk te
peilen en kunnen last hebben van hoe jij
‘keert met de wind’.
Assertieve communicatiestijl:
Je maakt je mening en gevoelens duidelijk
kenbaar, komt op voor je wensen en
verlangens maar houdt ook respectvol
rekening met wat anderen denken,
zeggen, wensen.
Oefening: rollenspel (video, in de les)
Bekijk het rollenspel. Welke communicatiestijl wordt hier gehanteerd? Waarom denk je
dat? Hoe kan je, indien nodig, deze stijl ombuigen naar een betere aanpak?
Sociale en communicatieve vaardigheden 102
Het Johari-venster
Het Johari-venster is een model dat toont hoe informatieverwerking verloopt in een
groep of tussen twee of meer mensen. Neem daarbij het volgende voorbeeld: wanneer jij
en de anderen in een groep vinden dat persoon X storend gedrag vertoont dat als lastig
wordt ervaren, dan is het goed om persoon X hierop te wijzen. Maar… hoe doe je dat?
Veel mensen vinden het moeilijk om anderen aan te spreken op hun gedrag. Bovendien
kan het goed zijn dat persoon X zich niet eens bewust is van zijn vervelende gedrag. Of
hij is het wel, maar zal dat niet snel toegeven…
Toch zal er ooit feedback gegeven moeten worden. Gebeurt dat niet, dan zal het
storende gedrag waarschijnlijk blijven bestaan, net als de frustratie daarover. Het Johari-
venster kan helpen bij het geven van feedback omdat dit model inzicht geeft in de
handelingen van anderen, in combinatie met het eigen handelen. Kortom, het waarom
van bepaalde handelingen of van de dingen die gezegd worden, kan verklaard worden
aan de hand van het Johari-venster.
De vier kwadranten
Het model gaat uit van 4 kwadranten:
Open ruimte (wordt ook de ‘arena’ genoemd): in dit kwadrant is de informatie zowel
bekend bij jezelf als bij de anderen. Met andere woorden: beide partijen zijn volledig op
de hoogte van de situatie. Gebruiken beide partijen deze informatie constructief, dan
leidt de open ruimte tot een zeer goede samenwerking. Er is een productieve en
efficiënte relatie. Houdt de ander (persoon X) zich dan niet aan de afspraak, dan is dat
eigenlijk bewust/opzettelijk. In dit geval moet je persoon X wijzen op zijn/haar gedrag
maar zal dat niet evident zijn omdat persoon X zijn fout of opzet misschien niet zal willen
erkennen. Geduld en voorzichtigheid bij dergelijke communicatie is zeker een must.
Een voorbeeld: de wandelaar die je net zag, weet perfect dat het plukken van orchideeën
verboden is, maar weigert dit toe te geven of zijn fout te erkennen. Het is jouw taak om
geduldig, voorzichtig en met argumenten aan te tonen dat de wandelaar in de fout ging.
Blinde vlek: in dit kwadrant is de informatie onbekend voor jou, maar wel bekend bij je
gesprekspartner(s). Je bent met andere woorden benadeeld want zij weten iets dat jij
niet weet. Iemand lacht je uit, praat achter je rug, houdt informatie achter en jij weet
niet dat dat gebeurt of waarom dit gebeurt. Het kan gaan om iets dat je zegt (bvb een
stopwoord), een bepaald gebaar (dat opvallend is voor anderen), of iets anders is dat
Sociale en communicatieve vaardigheden 103
typisch is voor jou maar dat voor jou een dode hoek binnen je zelfkennis is. De
handelingen, de beslissingen en het gedrag van anderen als reactie hierop kan je niet
goed plaatsen daardoor. Het is belangrijk om je blinde plekken te weten te komen omdat
je anders tegen dezelfde muur blijft aanlopen. Wil je je blinde vlek leren kennen? Dan
zijn er wel een aantal zaken die je kan doen om ze te ontdekken: vraag iemand die je
vertrouwt wat je blinde vlek is, luister naar wat mensen over je zeggen of wat ze je naar
het hoofd slingeren tijdens een ruzie
Een voorbeeld: je ervaart regelmatig problemen met contactpersonen (collega’s,
leidinggevenden, burgers, …). Tijdens je laatste evaluatiegesprek kreeg je zelfs te horen
dat je onvriendelijkheid en soms botheid uitstraalt. Je weet niet hoe dat komt, tot
iemand van je vrienden je erop wijst dat je vaak nogal ‘kortaf’ communiceert. Je hebt de
neiging dingen zeer zakelijk af te wikkelen zonder echt te investeren in een glimlach of
vriendelijk woord daarbij. Ook je mails zijn zeer droog, kort en zakelijk. Je was je daar
totaal niet van bewust en dat was ook helemaal niet je bedoeling, maar dankzij de ‘dode
hoek’ die je werd aangewezen door je vrienden kan je nu werken aan een meer
(klant)vriendelijke attitude.
Verborgen gebied (wordt ook de façade genoemd): in dit kwadrant is de informatie
bekend voor jezelf, maar onbekend voor (een aantal) anderen. Soms wil je dat ook liever
zo houden (uit angst, onzekerheid, …) en soms is de situatie gewoon door
omstandigheden zo gegroeid. Iedereen heeft wel één of meerdere façades. Die hoeven
een relatie niet te belemmeren zolang de interpersoonlijke communicatie en efficiëntie
erdoor niet negatief beïnvloed wordt.
Een voorbeeld: tijdens een bezoek onlangs bij een privé-eigenaar die een aantal bomen
op zijn stuk bosgrond wil kappen, blunderde je wat betreft de te nemen
herstelmaatregelen. Je hebt je blunder nadien rechtgezet door een en ander op te zoeken
en nadien te melden aan de betrokken eigenaar, maar echt trots ben je niet op je flater.
Je besluit dit voor jezelf te houden en niet te delen met collega’s. Op zich is dat geen
probleem want je loste het probleem zelf op en zette alles ondertussen recht. Maar indien
een collega dit ontdekt en je flater ziet als onkunde of je ermee gaat uitlachen, dan heeft
dit uiteraard wel een negatief effect op de relatie.
Onbekend gebied (wordt ook de onwetendheid genoemd): in dit kwadrant is de
informatie zowel
onbekend voor jou als voor je gesprekspartner(s). Net daarom is dit onderwerp ook geen
onderwerp van discussie: geen van beide partijen heeft weet van deze materie. Dat
verandert natuurlijk zodra een van beide partijen wel meer informatie verkrijgt. In dat
geval verschuift het kwadrant van onbekend gebied bijvoorbeeld naar blinde vlek.
Een voorbeeld: je maakte een fout, maar noch jijzelf, noch de burger of je collega’s
merkten dit op. Er is onwetendheid tot iemand de fout ontdekte en het kwadrant
verschoven wordt.
De kracht van Johari
De kracht van het Johari-venster ligt in de openheid: in de kracht van zij die
communiceren of werken in groep om de kwadranten te gaan verschuiven. Wanneer je je
gevoelens, ervaringen, vermoedens, feiten, … gaat delen met anderen, dan kan je de
kwadranten verschuiven. Of je doet moeite om te peilen naar de beweegredenen,
gevoelens en ervaringen van anderen. De kans wordt daardoor groter dat jij en je
gesprekspartner op gelijke voet komen te staan en dat er beter, efficiënter, eerlijker en
productiever gecommuniceerd kan worden. Er wordt met andere woorden meer openheid
gecreëerd.
Dat lijkt moeilijk, maar het is het niet. Dat tonen de volgende voorbeelden aan:
Sociale en communicatieve vaardigheden 104
Stel dat je je flater i.v.m. de herstelmaatregelen (zie eerder bij Verborgen gebied)
niet voor jezelf houdt, maar deelt met je collega’s beleidsadviseur. Je deelt je
onzekerheid en polst daarbij meteen of een collega ooit hetzelfde meemaakte.
Door je ervaring te delen, verschuif je de kwadranten van Verborgen gebied naar
Open ruimte en creëer je meer openheid. Weg stress, weg onzekerheid wanneer
blijkt dat iedereen van je collega’s wel als eens flaterde. En meteen zijn ook je
zorgen weg dat iemand je flater plots zou kunnen ontdekken…
Je merkt dat je collega’s soms wat lacherig doen over iets, maar je kan niet goed
plaatsen wat ze nu precies zo grappig vinden. Je bevindt je in het kwadrant van
de Blinde vlek. Durf dan door te vragen en te peilen naar waarom ze lachen.
Misschien lachen ze niet met je, maar om je. Wie weet… Door vragen te stellen,
wis je je blinde vlek uit en creëer je openheid. Toegegeven: soms zullen collega’s
niet durven of willen antwoorden. In dat geval leidt hun gedrag niet tot meer
openheid en kan je dat ook niet afdwingen. Je kan je alleen zelf open en oprecht
opstellen en hopen dat de anderen daardoor ook meer geneigd zijn tot
samenwerking en openheid.
Belangrijke opmerking
In principe gebruikt of ervaart elk mens de vier kwadranten tijdens communicatie. Bij
de ene persoon heb je al wat meer façade, bij de andere groep ervaar je al eens
vaker een blinde vlek…
Bij het toepassen van het Johari-model gaat het erom dat je leert wanneer welk
kwadrant best in de verf gezet wordt. Openheid (of de ‘arena’) is namelijk niet altijd
de beste oplossing. En al vind jij misschien van wel, je gesprekspartner veegt
misschien dingen toch liever onder de mat. Aanvoelen van welk kwadrant wanneer en
bij wie het beste toegepast wordt, is essentieel hier.
Een voorbeeld van hoe het fout kan lopen: jij stuurt aan op veel openheid en geeft
zelf heel veel informatie, gevoelens, ervaringen, feiten prijs tijdens het samenwerken
of communiceren. Je vraagt daarbij echter geen feedback of peilt niet naar de reactie
van je gesprekspartner. Hij of zij is uit zichzelf geen prater en omdat jij niet
doorvraagt, geeft hij of zij spontaan geen informatie of gevoelens prijs. Op den duur
vindt hij of zij dat ‘alles rond jou draait’ en wordt er je een gebrek aan interesse voor
zijn of haar gedachten en gevoelens verweten. Rancune, apathie of zelfs vijandigheid
kunnen ontstaan. En jij? De kans is groot dat je dit niet eens opmerkte ondertussen…
want jij zat vast in je blinde vlek.
Sociale en communicatieve vaardigheden 105
5. Werken met klanten/gasten/burgers
Laat ons dit hoofdstuk beginnen met een aantal oefeningen waarbij je eerst bij een
aantal evidente basisgegevens stilstaat.
Oefening 1
Je zal vaak werken voor en met klanten. Maar wie zijn die klanten van het ANB? Schrijf
de betrokken partijen op waarmee je denkt dat je te maken kan krijgen.
Oefening 2
Wat verwacht een klant specifiek van een boswachter? En van een natuurinspecteur of
dossierbehandelaar? Geef aan wat volgens jou de verwachtingen zijn en hoe de ideale
natuurbeheerder daaraan tegemoet komt.
Verwachtingen van de klant Ideale communicatie/houding van de
beheerder
En zo gaat het echt:
Bij elke ontmoeting of gesprek met een burger (jouw klant) ontmoeten twee werelden of
waarheden elkaar. De burger heeft zijn verhaal, jij hebt dat van jou. Jij vindt de schepen
van Openbare Werken een onmogelijk mens, hij vindt jou een lastigaard. De vergadering
met de mensen van Natuurpunt was geen succes omdat jullie verschillende prioriteiten
hebben, … Belangrijk bij een goed klantencontact is om op dezelfde golflengte te geraken
en niet van elkaar te vervreemden. Over vervreemding en de oorzaken hadden we het
eerder in hoofdstuk 3.
Wordt die vervreemding niet opgelost, dan geraken beide partijen verder van elkaar af,
kunnen er klachten (hoofdstuk 6) en conflicten of uitingen van verbale agressie ontstaan.
Daarvoor verwijzen we naar hoofdstuk 7.
Wil je klantgericht werken, dan veronderstelt dat dat je het verhaal van de klant voorop
stelt. Eerst luisteren naar het verhaal van de klant: wat zijn zijn of haar wensen en
verwachtingen, waarden, normen en eisen? Pas als duidelijk is wie de klant is, kan je
kijken om hem of haar verder te helpen.
Oefening:
Bekijk de volgende teksten: wat liep fout of goed? Hoe zou jij dit (anders) aanpakken?
Een burger vertelt: Een aantal maanden zette ik online mijn gewoon visverlof om
naar een groot visverlof. Ik betaalde het prijsverschil bij en dacht dat alles in orde
was. Nu blijkt dat dat niet zo is en kan ik morgen niet deelnemen aan een
viswedstrijd, merkte ik op. Iets moet fout gelopen zijn bij de registratie. Ik belde
Sociale en communicatieve vaardigheden 106
naar het ANB en daar antwoordden ze: “Daar kunnen we vandaag niks meer aan
doen. U had dat eerder kunnen zien”. Ik ga morgen gewoon vissen zonder
visverlof, foert. Dat ze maar eens lastig gaan doen…
Een boswachter vertelt: "Soms zijn burgers echt gewoon in de war en weten ze
niet dat ze iets mis doen. Zoals dat oudere, verdwaalde koppel dat onlangs in
afgezet vogelbroedgebied rondliep. Meestal voel ik dat wel aan. Ik heb altijd de
keuze om hen te sanctioneren (met als gevolg dat de situatie kan escaleren) of
pols naar waarom ze iets deden en hoe ze ertoe kwamen. Meestal kies ik voor
het laatste, want als je je van in het begin hard opstelt, dan blaas je bruggen op
met mensen die misschien volgende week terug willen komen als bezoeker."
Onderzoek heeft ondertussen aangetoond dat de drie grootste frustraties van klanten
zijn:
Ik voel me dom: Vaak begrijpen klanten of burgers een organisatie niet. Door
het gebruik van ingewikkelde taal, voelt een klant zich vaak ‘dom’ en ontstaat er
frustratie. Vermijd technisch taalgebruik en moeilijke woorden. Denk vanuit de
klant en maak het hem of haar zo makkelijk mogelijk. Gebruik bijvoorbeeld
tekeningen of schema’s als je iets duidelijk wil maken. Hoe het ANB de
kapvergunning uitlegt aan de hand van een beslissingsdiagram
(https://www.natuurenbos.be/bomenkappen) is een goed voorbeeld. Heb je als
beleidsadviseur een klant aan de lijn die bepaalde maatregelen of je argumenten
niet begrijpt, dan kan je hem telefonisch makkelijk door dit diagram loodsen. Zorg
ervoor dat elke vorm van communicatie is afgestemd op de wensen van je
klanten. Je kunt je bijvoorbeeld ook afvragen: ‘hoeveel tijd en aandacht zou de
klant ervoor over hebben om deze informatie te lezen?’ Pas hier vervolgens de
lengte van de boodschap op aan. En geloof me: informatie van langer dan één
bladzijde? Er zijn niet veel mensen die nog zoveel moeite willen doen.
Ik voel me niet begrepen: De “one-size-fits-all”-aanpak is iets uit het verleden
en spreekt huidige burgers totaal niet meer aan. Klanten en burgers gaan er
tegenwoordig van uit dat een organisatie zijn/haar specifieke wensen kent.
Burgers vinden het frustrerend als ze hun verhaal aan verschillende mensen
moeten doen en denken dan (terecht): waarom wordt dit intern niet genoteerd en
gecommuniceerd? Dit betekent dat de lat voor jou hoog ligt om te tonen dat je
weet wat de burger wil.
Ik vind dat ik niet eerlijk word behandeld: Dankzij het internet is er veel
meer informatie beschikbaar dan vroeger. Daardoor kunnen gemakkelijk
vergelijkingen worden gemaakt en uitspraken gecontroleerd. Een burger weet dus
steeds sneller of een boodschap/belofte juist is. Hoezo, ik mag niet vissen met
meer dan 2 hengels? Ik heb dat opgezocht en ben dus zeker dat het wel mag.
Doe daarom wat je belooft en geef alleen juiste informatie door. Wees eerlijk en
meld ook zaken die niet goed gaan of waar je het antwoord niet op weet. Geef
aan dat je het opzoekt en terug contact opneemt later.
Wil je klantgericht werken? Neem dan de volgende tips in rekening. Je kan ze gebruiken
in elke klantencontext (overleg, klachtenbehandeling, antwoorden op vragen van
burgers, ….):
Sociale en communicatieve vaardigheden 107
Algemene tips voor klantgericht werken zijn:
Respectvolle houding: elk contact is een potentieel klantencontact.
Je bent niet vooringenomen en gaat niet per definitie uit van fouten of
tekortkomingen.
Je hebt een dienstverlenende instelling.
Je bent analytisch ingesteld: je wil ontrafelen wat de burger echt wil. Begrijp je
het niet, dan vraag je door tot echt duidelijk is waar de klant naartoe wil.
Je bent oplossingsgericht: je bent in staat om problemen van de klant op te
lossen of bent tenminste bereid daarover na te denken en moeite te doen.
Je bezit inlevingsvermogen: je kan je verplaatsen in het gedachtengoed van de
burger.
Je kan goed luisteren en de juiste vragen stellen.
Je kan ook uitleggen, argumenten geven en overtuigen waar nodig.
Je hebt inzicht in het feit dat er diverse types klanten zijn en dat die allemaal
verschillende belangen hebben: er zijn overtreders, er zijn mensen die netjes de
regels volgen, er zijn particuliere klanten, er zijn organisaties, er zijn mensen die
constructief reageren op een boodschap en er zijn die ronduit lastig zullen
reageren,…
Je weet goed hoe je de zaken in balans moet houden: de belangen van de burger
zijn belangrijk, maar die van de organisatie waarvoor je werkt, evengoed. Het
evenwicht bewaren en streven naar compromissen indien haalbaar, is nodig.
Tips voor klantgericht werken op communicatief en sociaal vlak zijn:
Op communicatief vlak Op sociaal vlak
Gebruik begrijpbare en laagdrempelige
taal
Neem elke bijdrage serieus en laat
klanten altijd in hun waarde.
Geef de gelegenheid tot vragen stellen Hou je emoties onder controle. Ook als je
gesprekspartners dat niet doen.
Stel zelf vragen om te controleren of de
ander je begrijpt
Laat de ander eerst vertellen, luister en
haak dan pas in.
Let op non-verbale communicatie, zowel
bij jezelf als bij je gesprekspartner
Heeft de ander goede argumenten die
steek houden? Wees dan bereid je
standpunt aan te passen.
Gebruik argumenten en staaf je beslissing
met argumenten: Ik moet u erop wijzen
dat … omdat ( + argument).
Probeer anderen te motiveren: informatie
geven, vragen stellen, actief luisteren,
hen erbij betrekken, een compliment
geven, … werkt zeer motiverend.
Zorg dat bij een gesprek of overleg
iedereen aan bod kan komen. Praatgragen
moeten afgeremd worden, stille mensen
aangemoedigd.
Toon waardering voor de inspanningen die
mensen leverden. Een vriendelijk woord
kost echt geen moeite, je moet er gewoon
even aan denken.
Laat mensen uitspreken indien dat kan.
Onderbreek enkel wanneer grenzen
worden overtreden of er een
woordenvloed is die weinig nieuwe of
relevante zaken aan het licht brengt.
Begin aan een gesprek met vertrouwen in
je gesprekspartner, niet met wantrouwen.
Een open houding is altijd het beste
vertrekpunt, ook al weet je eigenlijk zeker
dat je gesprekspartner in de fout ging.
Luister actief en ga in op wat de ander
zegt.
Zeg waarmee je het oneens bent en
waarom. Beperk het gebruik van de
Sociale en communicatieve vaardigheden 108
formulering Ja, maar…
Houd je doel voor ogen. Laat je niet
afleiden door irrelevante zaken,
interpretaties, provocaties, …
Oefening: rollenspel (video in de les)
In het rollenspel zie je een situatie waarbij een natuurbeheerder met klanten in contact
komt. Wat loopt goed? Wat loopt fout? Gebruik de tips van hierboven om te analyseren.
Sociale en communicatieve vaardigheden 109
6. Gespreks- en luistervaardigheden
De basis van een goed gesprek
Wil je informatie delen met je gesprekspartner, dan is goede communicatie eigenlijk
eenvoudig samen te vatten als:
Zeg waarover je boodschap gaat: zo weet je gesprekspartner welke informatie of
argumenten er nog zullen komen en worden onderbrekingen of vragen even ‘on
hold’ gezet
Werk je boodschap punt per punt af: werk eerst je gespreksonderwerp volledig af.
Ben je klaar, ga dan pas over naar een volgende onderwerp om verwarring te
vermijden.
Vat samen: vat aan het einde van je boodschap samen wat je gezegd hebt. Zo
geef je duidelijk aan wat er besproken werd en kan je je gesprekspartner wijzen
op afspraken die eventueel gemaakt werden. Je kan hierna ook vragen of alles
duidelijk is voor je gesprekspartner.
Voorbeeld: stel dat je als beleidsadviseur een vraag krijgt van een particulier die in het
bezit is van een huis met een grote tuin met naald- en loofbomen (wettelijk beschouwd
als bos), maar die een groot aantal bomen wil kappen om een carport en poolhouse bij te
bouwen. Het gaat daarbij om ontbossing vanwege de ruimtelijke bestemming van woon-
en industriegebied. Het beslissingsdiagram voor het kappen van bomen is op zich vrij
duidelijk (zie https://www.natuurenbos.be/bomenkappen voor meer informatie), maar je
moet de persoon in kwestie, die een leek is en voor de eerste keer met deze materie in
aanmerking komt, zeer goed en gedetailleerd uitleggen wat de wet voorschrijft. Je
bereidt dit gesprek dan ook degelijk voor.
Oefening (THUIS)
Schrijf uit (in detail en met volzinnen) hoe je de wetgeving en het beslissingsdiagram zal
uitleggen aan de hand van het 3-stappenplan:
Zeg waarover je boodschap gaat
Werk je boodschap punt per punt af
Vat samen
Sociale en communicatieve vaardigheden 110
Omgaan met bezwaren: de U-bocht
Stel dat je gesprekspartner niet akkoord gaat met je stelling of boodschap en dat hij of
zij bezwaren uit. Er ontstaat een kloof in je communicatie en als je niet oplet, dan wordt
die kloof alleen maar groter. Een gezamenlijk gesprek zal het vertrouwen moeten
herstellen. Maar hoe ga je precies om met die bezwaren? Een handig middel is de U-
bocht. Het model ziet er wat ingewikkeld uit, maar het voorbeeld zet het geheel meteen
om in de praktijk:
De U-bocht is eigenlijk niet meer dan een manier om het verhaal van je gesprekspartner
te achterhalen en zodoende de communicatiekloof te dichten.
De linkerzijde van de U-bocht: hier geef je aan dat je je gesprekspartner gehoord
hebt en ook au sérieux genomen hebt. Je toont duidelijk aan dat je luisterde naar
wat hij of zij als argumenten aangaf. Je zet daarbij je eigen oordeel even opzij om
het verhaal van je gesprekspartner te laten bezinken. Je kijkt met andere
woorden met een open blik naar het verhaal en de argumenten van je
gesprekspartner. Je laat je eigen verhaal even los.
De onderzijde van de U-bocht: je hebt nu alle bezwaren en argumenten van je
gesprekspartner gehoord en je hebt er ook goed naar geluisterd. Nu toets je dit af
met wat jij wil en waar jouw grenzen liggen. Kortom, je geeft duidelijk aan: ik
hoorde je bezwaren wel, maar ik bekijk nu wat ik ermee aan kan vangen.
De rechterzijde van de U-bocht: je bereidt de volgende stap voor met een
actievoorstel. Dat kan zijn dat je volledig bij je eigen verhaal blijft (en vaak is dat
nodig, bvb. bij wettelijk vastgelegde materie), of dat je gaat voor een compromis
(indien dat kan).
Sociale en communicatieve vaardigheden 111
Oefening (THUIS)
We passen dit toe op de case van de Oostvaardersplassen. De beheerders
(Staatsbosbeheer, de Nederlandse tegenhanger van ANB) beslisten de grote grazers
slechts mondjesmaat bij te voeren en de zwakkere dieren een natuurlijke hongerdood te
laten sterven. Er is niet genoeg voedsel in het gebied voor alle dieren aanwezig. Indien
de dieren allemaal bijgevoerd worden en blijven leven, is het voedseltekort na de kweek
van het volgende voorjaar nog vele malen groter. De beheerders besloten daarom om de
zwakste dieren een natuurlijke dood te laten sterven of om hen neer te schieten.
Bijvoeren door particulieren is niet toegestaan en de politie ziet erop toe dat dit niet
gebeurt. De emoties onder de actievoerders, die de dieren wel willen bijvoeren, laaien
bijzonder hoog op.
Bekijk het volgende fragment op YouTube:
https://www.youtube.com/watch?v=e85LB7dnzZA.
Werk de U-bocht uit voor een van de volgende bezwaren geuit door de actievoerders.
Hieronder vind je de citaten weer van de actievoerders en waar je dit fragment precies
kan vinden in de video. Schrijf uit hoe je de linker-, onder- en rechterzijde van de U-
bocht zou aanpakken. Jij neemt hierbij de rol in van een beheerder werkzaam voor
Staatsbosbeheer:
19’’: als je een dier in een hokje douwt, dan behoor je hem te voeren. En dat is
voor mij het belangrijkste. Kijk, en dat het niet gebeurt, daar demonstreer ik
tegen. Wij hebben zelf een paard. Als ik mijn paard morgen niet voer, staat
overmorgen de dierenbescherming aan mijn deur.
2’36’’: de natuur moet je zijn gang laten gaan, maar wilde dieren achter een hek
zijn geen wilde dieren. In een wildpark worden ze zelfs verzorgd. In dierentuinen
zitten ze ook achter een hek, worden ze ook verzorgd. Dit kan je gewoon een
natuurlijke dierentuin noemen, van dood en verderf.
Sociale en communicatieve vaardigheden 112
Vragen stellen
Vragen stellen en aandachtig, actief luisteren zijn eigenlijk onlosmakelijk met elkaar
verbonden. Goede vragen kunnen een gesprek sturen, de nodige informatie opleveren,
peilen naar de emoties en meningen van anderen, …
We gaan in dit deel in op de soorten vragen, op het belang van goede vragen en op wat
slechte vragen en de gevolgen daarvan zijn.
Doelen van vragen
We bekijken eerst de doelen van vragen aan de hand van een kleine oefening. Probeer
vragen op te stellen die:
Informatie helder willen krijgen: je stelt vragen om iets duidelijk(er) te krijgen
Emoties bespreekbaar willen maken: je ziet dat iemand met iets is en wil kijken of
en welke steun je kan bieden
Een ander aan het denken willen zetten. In dit laatste geval is het antwoord niet
zozeer belangrijk voor jezelf, maar dient het eerder om de ander te confronteren
met zijn eigen gedrag (bvb gebrek aan motivatie, verantwoordelijkheidszin, …)
Door vragen te stellen, neem je ook de leiding van het gesprek. Jij bepaalt namelijk over
welke onderwerpen gepraat zal worden en je kan het gesprek bijsturen door vragen als
je gesprekspartner te lang bij een onderwerp blijft hangen.
Goede vragen
Goede vragen stellen, doe je zo:
Bereid je vraag goed voor. Wat wil je precies te weten komen en hoe ga je
daarnaar polsen? Vermijd ‘ingevulde’ vragen, vage vragen of meerder vragen in
één keer. Denk goed na over hoe je je vraag gaat formuleren want jij bent
diegene die iets te weten wil komen. Er is dus een zekere dosis lef, durf en
initiatief nodig om een (juiste) vraag te stellen.
Begin het gesprek met een neutraal geformuleerde open vraag. Een open vraag
laat je gesprekspartner toe uitvoerig te antwoorden en begint typisch met de
woorden wie, wat, waar, wanneer, hoe, …. Een gesloten vraag daarentegen geeft
alleen aanleiding tot ja of nee als antwoord.
Luister naar het antwoord. Wees ondertussen niet bezig met te denken wat je
gaat zeggen maar luister eerst naar de boodschap van je gesprekspartner.
Vraag door als iets onduidelijk is of vraag door als je tegenstrijdigheden opmerkt.
Ook dat vereist een portie durf.
Vat samen: herhaal de belangrijkste punten van de boodschap van de
gesprekspartner en jezelf.
Gun de ander tijd voor reflectie.
Goede vragen, dat vatten we samen als: voorbereiding + luisteren + tact + durf.
Sociale en communicatieve vaardigheden 113
Slechte vragen
Slechte vragen bestaan wel degelijk. We sommen er hieronder een aantal op en
vermelden waarom ze niet goed zijn en wat er verbeterd kan worden:
Slechte vraag Reden waarom dit
een slechte vraag is
Betere vraag Reden waarom dit
een betere vraag is
Wat vind je
eigenlijk niet goed
aan mijn
werkwijze?
Je legt je eigen
mening al in de
vraag; je geeft aan
dat er sowieso iets
niet goed is.
Wat vind je van
mijn werkwijze?
Welke sterke en
zwakte punten kan
je aanduiden?
De vraag is meer
‘open’ en minder
sturend nu.
Ik wil dat PV graag
morgen binnen
hebben. Zou dat
eventueel lukken
voor jou?
Het schrikt je af om
heel direct te zijn
en daarom stel je
een vage vraag
waar de ander
makkelijk onderuit
kan.
Ik zou dat PV
morgen graag
binnen hebben. Is
dat haalbaar?
(Indien nee, dan
kan je hier een
andere datum
bevragen)
Je geeft duidelijk
aan wat je wil en
verwacht, maar
indien nodig ben je
bereid tot
compromissen.
Het gaat de laatste
tijd niet zo goed
met jou, he? Wat
scheelt er nu
eigenlijk?
Je vult meteen zelf
het antwoord al. De
woorden ‘nu
eigenlijk’ klinken
zelfs wat
verwijtend.
Bovendien ben je
ongeduldig en
wacht je het
antwoord niet af.
Wat scheelt er? Kan
ik je ergens mee
helpen?
Je peilt eerst naar
de emoties en vult
die niet zelf in. Dan
laat je aan de
gesprekspartner de
keuze voor hulp.
Ah, echt? Ja, dat
heb ik ook al eens
gehad. Toen ik …
Eigenlijk ben je niet
echt geïnteresseerd
in wat je
gesprekspartner
voelt of zegt. Je wil
alleen je eigen
verhaal kwijt.
Oei, echt? En hoe
voelde dat toen?
Of:
Wat voor effect had
dat op jou?
Je toont interesse in
je gesprekspartner.
Het draait niet
alleen om jou.
Heb je dat PV al
kunnen opstellen en
kan dat tegen
morgen
doorgestuurd
worden? Of heb je
morgen overleg met
de regiobeheerder?
Je stelt drie vragen
tegelijk. Over chaos
gesproken.
Maak hier drie
afzonderlijke
vragen van en
wacht op drie
afzonderlijke
antwoorden.
Je brengt structuur
aan en je
gesprekspartner
krijgt de tijd om op
de vragen te
antwoorden.
Sociale en communicatieve vaardigheden 114
Oefening: kies één van volgende scenario’s/oefeningen uit
Je bent boswachter en een juf van de lagere school vraagt je om haar klas
(tweede leerjaar) uitleg te geven over het ‘ecoysteem bos’ aan de hand van een
rondleiding in het bos. Je belt haar op. Schrijf de vragen op die je haar gaat
stellen. Welke voorbereiding maak je hierbij? Hoe zou doorvragen eventueel nodig
kunnen zijn?
Je bent natuurinspecteur en krijgt telefonisch melding van een riviervisser die
langsheen de Schelde-Leiemeanders hoogstwaarschijnlijk illegaal (dus zonder
visverlof) aan het vissen is. De beschrijving van de man, de precieze locatie, het
materiaal waarmee hij werkt… het komt je allemaal wel heel herkenbaar voor.
Zijn nummerplaat die aan jou wordt doorgegeven geeft de doorslag: vorig jaar
heb je diezelfde man een PV uitgeschreven voor vissen zonder visverlof. Je
bereidt je voor op een gesprek/confrontatie met de man. Vorig jaar verliep het
eerste contact met de visser bijzonder moeizaam en je wil vermijden dat het dit
keer tot een confrontatie komt. Bereid je gesprek voor. Uiteraard start je niet met
een beschuldiging, maar met een vraag. Formuleer je openingsvraag.
Je bent dossierbehandelaar en moet een telefoontje plegen naar een eigenaar die
interesse heeft in een natuurbeheerplan type 4 (natuurreservaat) voor zijn
eigendom. Hij komt daar volledig voor in aanmerking gezien het zeer waardevolle
gebied waarvan hij eigenaar is. Tegelijkertijd gebruikt hij zijn domein echter ook
als jachtdomein. Als hij echter voor type 4 kiest, dan gelden de regels en
verbodsbepalingen voor reservaten (artikel 35 natuurdecreet). Dat betekent dat
hij enkel nog mag jagen voor natuurbehoudsredenen maar niet voor reguliere (=
hobby)jacht. Je belt de eigenaar op om hem hiervan op de hoogte te brengen en
zal met de juiste vragen moet peilen naar zijn doelstellingen en naar wat hij weet
over type 4 en de bepalingen daarbij. Schrijf het scenario voor dit gesprek uit.
Welke vragen moet je zeker stellen en hoe zul je die stellen?
Sociale en communicatieve vaardigheden 115
Actief luisteren
Actief luisteren betekent dat je zeer aandachtig luistert naar de boodschap van je
gesprekspartner. Behalve de verbale elementen interpreteer je ook de para-verbale en
non-verbale elementen en daardoor lees je als het ware tussen de regels.
Actief luisteren is vooral interessant als je gesprekspartner een heel verhaal te vertellen
heeft en alles goed en uitvoerig inpakt. Een luisteraar heeft dan al snel de neiging om te
denken dat hij alle informatie al kent en de kern van het verhaal te pakken heeft. Niets is
echter minder waar: doordat je als luisteraar vroegtijdig afhaakt, ontgaan je de finesses
van de boodschap van je gesprekspartner. Je merkt een aantal dingen niet op, leest niet
tussen de regels of onthoudt misschien de verkeerde (bij)zaken.
Actief luisteren, eventueel ondersteund door doorvragen, kan ervoor zorgen dat de kern
van het verhaal sneller duidelijker wordt.
Oefening:
Bekijk onderstaand fragment (https://www.youtube.com/watch?v=e85LB7dnzZA) op
3’42’’. De boze vrouw in het fragment (Oostvaardersplassen) communiceert door haar
boosheid nogal warrig en niet altijd to the point. Ook haar woordkeuze is niet altijd even
passend.
Luister actief naar haar verhaal:
Wat is haar werkelijke boosheid? Wat is met andere woorden de kern van haar
verhaal?
Maar in alle eerlijkheid: wat onthield jij zelf het eerst of vooral?
Tips voor actief luisteren
Stel dat je de boze vrouw uit het fragment te woord moet staan als beheerder die werkt
voor Staatsbosbeheer (de Nederlandse ANB). Dan kan je de volgende tips gebruiken om
actief te luisteren en op basis daarvan je antwoord te formuleren:
Toon dat je luistert door je non-verbale gedrag (bvb. knikken, oogcontact) of door
tussenwerpsels (hm, ja, ok, snap ik, …). Je gesprekspartner krijgt in elk geval het
gevoel dat er naar haar geluisterd wordt.
Stel vragen (open en gesloten) om zaken te verduidelijken indien dat nodig is.
Bijvoorbeeld: doordat ze zo snel praat en boos is, begrijp je iets niet of ontgaan je
dingen. Vraag dan gerust door. Je kan ook vragen om een en ander te herhalen.
Dus als ik het goed begrijp, dan …
Herhaal en vat samen: wat is nu precies haar woede en frustratie?
Reflecteer je gevoel: je mag gerust vertellen wat haar woorden of uitdrukkingen
met je doen. Scheldpartijen of bedreigingen hoef je niet te pikken, maar vertel
wat dat je doet vanuit de ik-persoon. Gebruik geen ‘jij’ hierbij want dat kan als
aanvallend overkomen.
Concretiseer: geef concreet aan wat je met haar informatie kan of wil doen. Ook
als je niets wezenlijks kan doen, meld dat dan.
Vat je actie of voorstel samen en vraag aan je gesprekspartner om dit te
bevestigen.
Sociale en communicatieve vaardigheden 116
Oefening:
De journalist die de vrouw filmt en interviewt geeft zelf ook enkele keren blijk van
actief luisteren. Formuleer wat er precies gezegd of gedaan wordt door de
journalist. Wat probeert ze daarmee te bereiken?
Hieronder vind je de tekst die wordt uitgesproken door de boze vrouw. Voeg toe
waar en hoe jij actief zou luisteren maar ook zou ingrijpen.
Hoe is het met die camera? Ze denken dat we het niet zien, maar daar tussen de
bomen, houden ze ons in de gaten. (Ja, ze staan ertussen) (Wie?) Nou, wat denk
je? Staatbosbende. Kijk maar naar die bende, daar o. (Waarom doen ze dat, denk
je?) Nou, omdat ze bang zijn dat we over het hek gaan klimmen, dat ze bedreigd
worden. Geloof me, ik weeg 130 kilo. Een goeie die mij omhoog krijgt, maar als ik
zie dat-ie met een geweer afkomt, ik sla dat geweer uit zijn handen tegen een
boom aan of ik douw hem in zijn hol. Maar ik ben nou klaar met dit tuig. (Ja?)
Moet je nou eens kijken. Die beesten zijn hartstikke mager. Die merries hebben
(…onverstaanbaar) van de magerheid en die buiken staan gewoon dik van het gas
in de veulens. Toch te bizar voor woorden? Kijk, die koeien… (En dan de
boswachter? Ik dacht dat die voor de dieren was?) Nee, de boswachters die
moeten de opdrachten uitvoeren van de Provinciale Staten en ik begrijp niet dat
Staatbosbeheer niet zelf als één man opstaat tegen de Provinciale Staten en zegt
van: ‘jongens, dit is genoeg, dit kunnen we ze niet aandoen.’ Want het beleid
komt van de provincie af.
Oefening: rollenspel (video, in de les)
Sociale en communicatieve vaardigheden 117
Misverstanden
Eigenlijk zijn er in elke communicatie vier soorten boodschappen die worden
weergegeven door de zender:
Inhoud: Hoe kan ik de inhoud duidelijk en begrijpelijk meedelen? Welke inhoud
wil ik meedelen? Dit gaat over feiten en objectieve gegevens.
Betrekking: Hoe behandel ik mijn ontvanger door mijn manier van
communiceren? Wat is mijn relatie tot de ontvanger? Wat is het potentiële effect
van die relatie op de boodschap?
Zelfopenbaring: Wat laat ik in mijn communicatie vrijwillig of onvrijwillig zien?
Hier zitten ook de impliciete elementen van een boodschap in: waarden, emoties,
wat de zender leuk of minder leuk, gepast, … vindt.
Appèl: Wat wil ik als zender bij de ontvanger van mijn bericht bereiken? Welk
effect, invloed heeft mijn bericht of zou mijn bericht moeten hebben? Welke wens,
welk doel, welk verlangen wil ik met mijn boodschap bereiken?
Deze vier zijden gelden niet alleen voor de zender, maar ook voor de ontvanger. De
ontvanger heeft namelijk de vrije keuze hoe hij/zij reageert (of: niet reageert) op de
boodschap. Bij de ontvanger onderscheiden we:
Inhoud: Het oor dat luistert naar de inhoud. Welke feiten en objectieve inhouden
zitten er in deze boodschap?
Betrekking: Het oor dat luistert naar de betrekking. Wat is mijn relatie met de
zender en welk effect heeft dat op de boodschap?
Zelfopenbaring: Het oor dat luistert naar de zelfopenbaring van de zender. Hoe
interpreteer ik deze boodschap en welke waarden, normen, gevoelens, … pas ik
daarbij toe?
Appèl: Het oor dat luistert naar het appèl dat de zender doet. Welk effect heeft
deze boodschap op mij. Wat wil de zender volgens mij bereiken met zijn
boodschap?
Concreet betekent dat dat elk bericht deze vier soorten boodschappen met zich
meedraagt, aan de zender- en de ontvangerzijde. Dat betekent ook dat er hierdoor
diverse misverstanden kunnen ontstaan. Mensen die communiceren dragen gevoelens
met zich mee die onbewust inwerken op de communicatie. Deze innerlijke gevoelens
kunnen zich zelfs gaan ‘nestelen’ in de boodschap en daardoor aan bepaalde
gevoeligheden raken of misverstanden creëren. De waarneming van communicatie is bij
iedereen anders en bovendien vaak het resultaat van mensen hun opvoeding. Ben je
opgevoed in een gezin waar veel humor werd gebruikt en waarbij je veel plagerijen te
verwerken kreeg, dan is de kans groot dat je daar later ook veel beter mee om kunt
gaan dan iemand die anders werd opgevoed.
De theorie (van pyscholoog Schulz von Thun) over de vier zijden is vrij ingewikkeld,
maar aan de hand van een voorbeeld proberen we een en ander te verduidelijken. De
theorie is ook goed om een misverstand te ontleden en op te lossen.
Voorbeeld: De boswachter merkt een groep tieners op die bij valavond over een
prikkeldraad kruipen aan de Nolse Duinen (Stappersven, Kalmthoutse heide). De
prikkeldraad is bedoeld om schapen in het betreffende gebied te houden en de recent
herstelde landduinen niet te verstoren. De tieners, zo luidt hun uitleg toen ze op
heterdaad betrapt werden, waren van plan om in de Nolse Duinen een aantal selfies te
nemen en te posten op hun Instagram. De boswachter moet hen erop wijzen dat toegang
tot het gebied verboden is, zowel overdag als ‘s nachts. Hij begrijpt de aantrekkelijkheid
en de opportuniteit om selfies te maken, maar kan niet toelaten dat het gebied betreden
Sociale en communicatieve vaardigheden 118
wordt. Vorige week is er namelijk zelfs een tent achtergelaten door een kampeerder,
compleet met slaapzak en afval. Om dergelijke situaties te vermijden, worden de
controles verscherpt en worden mensen die het gebied betreden, zowel overdag als ’s
nachts, gewezen op de overtreding die ze maken.
Toen de boswachter de tieners betrapte bij valavond, uitte hij de woorden: Ik merk op
dat jullie het gebied betraden, maar voorbij de prikkeldraad is de toegang verboden. Wat
zijn jullie van plan? Hieronder vind je terug hoe de boodschap van de boswachter
(zender) gebracht wordt en welk effect dit, volgens het schema Schulz von Thun, op de
tieners kan hebben.
Zender Ontvanger
Inhoud Ik merk op dat jullie het gebied
betraden, maar voorbij de
prikkeldraad is de toegang
verboden. Wat zijn jullie van
plan?
Hoort inhoudelijk: het gebied is
verboden voorbij de prikkeldraad.
We mochten hier niet in, maar
betraden het toch. Deze man vraagt
naar het waarom/onze plannen
hier. (= hoort letterlijk wat er
gezegd wordt)
Betrekking De toegang is verboden voor
iedereen voorbij de
prikkeldraad.
Denkt te horen, als gevolg van de
inschatting van de relatie met de
boswachter: Kerel, waar bemoei jij
je mee? Is het omdat we een
groepje vrienden zijn dat we
meteen als hangjongeren of crapuul
beschouwd moeten worden? Het is
ook altijd hetzelfde met ‘types’ als
jij. (= ziet dit als een relatie met
een persoon in een ietwat
vervelende, controlerende en
hiërarchische functie)
Zelfopenbaring Het is mijn taak en
verantwoordelijkheid om
iedereen te wijzen op het feit
dat het gebied verboden is.
Iedereen is daarbij gelijk voor
de wet.
Interpreteert de boodschap als: Je
kan ons gewoon niet uitstaan en
zelfs al hadden we hier gewoon
gewandeld, dan nog had je ons
weten te vinden, gewoon omdat je
een hekel hebt aan groepjes zoals
wij. (= past gevoelens, waarden
van misschien eerdere ervaringen
toe op deze situatie)
Appèl Ik zou graag willen dat je het
gebied verlaat en niet meer
over de prikkeldraad kruipt. Nu
niet en later ook niet. Dat geldt
voor jullie en iedereen anders.
Denkt dat de boswachter het
volgende wil bereiken: Je kan ons
gewoon niet hebben en daarom wil
je ons hier weg. Je meet met twee
maten en gewichten want waren
het anderen geweest, had je
waarschijnlijk geen opmerking
gemaakt. (= ziet de boodschap van
de boswachter als een manier om
specifiek hen uit het gebied te
weren)
Het schema toont duidelijk aan hoe een eenvoudige zin/boodschap van de boodschapper
een eigen leven kan gaan leiden bij de ontvangers. Al snel ontstaan er twee ‘waarheden’.
Sociale en communicatieve vaardigheden 119
Terwijl de boswachter dit ziet als het uitvoeren van zijn taak, zien de tieners dit als een
persoonlijke aanval van iemand die in hun ogen met twee maten en gewichten meet.
Waardoor dat veroorzaakt wordt, kan te wijten zijn aan zeer diverse oorzaken: eerdere
negatieve ervaringen van de tieners met gezagsdragers, opvoeding, groepsdruk, …
Vaak wordt de boodschap van de zender zo snel en onbewust door de ontvanger
geïnterpreteerd, dat er sprake is van een misverstand nog vooraleer de zender dit
doorheeft.
Sociale en communicatieve vaardigheden 120
Misverstanden oplossen of vermijden, kan. Daarvoor gebruik je de check-in en check-
back aanpak.
Zender Ontvanger
Check-in (= denk na voor en tijdens het communiceren)
Wat is het beoogde effect of doel van mijn boodschap?
Welke informatie wil ik echt uitsturen?
Met welk oor ben ik aan het luisteren?
Welke informatie stuurt de zender echt (objectief) uit?
Hoe zou ik deze boodschap ook nog/anders kunnen interpreteren?
Check-back (= valideer je booschap)
Hoe kan ik mijn bedoeling of beoogde effect duidelijker stellen of meer expliciet maken?
Heeft de ontvanger wel de boodschap begrepen zoals ik die uitstuurde? Even checken.
De ontvanger zou hier moeten nagaan of hij de zender wel degelijk correct begreep, zoals:
Dus, je bedoelt dat….
Dus, je wil graag dat…
Hebben we het goed begrepen als…?
Oefening: (THUIS)
Werk uit hoe je de voorgaande uit de hand gelopen situatie kon vermijden of kon
opvangen met check-in en check-back. Ga ervan uit dat de check-in en check-back
vaardigheden van de tieners nog niet volledig ontwikkeld zijn en dat het dus vooral aan
jou zal zijn om dit misverstand de wereld trachten uit te helpen…
Oefening: bekijk het rollenspel (video, in de les)
Welk misverstand is er hier? Hoe komt dat? Pas de vier zijden van de zender en
ontvanger toe. Hoe zou jij dit anders aanpakken? Pas het check-in en check-back
principe toe op dit misverstand.
Sociale en communicatieve vaardigheden 121
Gouden tips
Veel misverstanden berusten op onbegrip maar soms ook op deze opvatting: ‘wie denk jij
wel dat je bent om mij de les te lezen?’. We gaan op beide tips even in aan de hand van
een oefening.
Onbegrip: hoe vaak zag je al borden waarop staat dat honden aan de leiband moeten?
Waarschijnlijk al heel vaak. Maar hoe vaak zag je al borden die uitleggen waarom honden
aan de leiband moeten? Is er ooit iemand die je in mensentaal uitgelegd heeft dat
vegetatie vertrappeld wordt, dat grazers onrustig worden, dat nesten van grondbroeders
en reekalfjes gevaar lopen, …? Als je gaat solliciteren moet je toch ook uitleggen waarom
jij de juiste man of vrouw voor de job denkt te zijn? Waarom zou het dan bij
natuurbeheer anders werken? Als je mensen het waarom duidelijk maakt van iets, dan
begrijpen ze beter waarom bepaalde regels in het leven geroepen werden. De kans is
groter dat ze de regels dan ook naleven. Onderstaande foto’s geven aan hoe het wel of
niet moet...
Links wordt op het bord begrijpelijk uitgelegd wat voor schade honden kunnen aanbrengen bij grazers. Het bord rechts (Nederlands voorbeeld) geeft enkel aan dat de toegang verboden is tussen zonsondergang en zonsopgang. Burgers weten vaak niet waarom dat is en hebben geen idee van het belang van deze maatregel. Het bord komt in de plaats van instruerend daarom eerder als belerend en betuttelend over. Let ook op het taalverschil tussen beide borden (‘alstublieft’ versus ‘u dient zich te houden aan de volgende regel’).
‘Wie denk jij wel dat jij bent om mij de les te lezen?’: als er iemand voor je deur
staat die beweert van de politie te zijn, doe je dan zomaar meteen de deur open? Laat
ons hopen van niet. Je verwacht een uniform en legitimatiebewijs te zien, op zijn minst.
Hetzelfde geldt voor een natuurinspecteur en boswachter: hij stelt zich voor aan het
begin van het gesprek (naam, zijn functie en organisatie, zijn taken en bevoegdheden),
draagt zijn uniform, heeft zijn legitimatiebewijs bij zich, draagt eventueel een wapen en
beschikt over officiële documenten. Vergeet ook niet dat veel burgers misschien niet eens
weten wat de taken of bevoegdheden van een boswachter of natuurinspecteur zijn en de
verantwoordelijkheden daarom zwaar onderschatten.
Sociale en communicatieve vaardigheden 122
Klachten en bezwaren
Je zal er wel vaker mee te maken krijgen: met burgers die het niet met je eens zijn. In
het beste geval uiten ze klachten en bezwaren. In het ergste geval ontaardt de situatie
en ontstaat er een heus conflict. Op dat laatste gaan we later in. In dit deel bekijken we
eerst hoe klachten en bezwaren geuit en opgevangen kunnen worden.
Een klacht is een kans
Een klacht is een kans. Wanneer een klant of burger de moeite neemt om zijn of haar
onvrede te laten blijken, biedt dat jou de mogelijkheid om hem of haar alsnog tevreden
te stellen en de klant te behouden. Ook kun je van klachten leren hoe je het in het
vervolg beter kunt doen. Zie klachten of bezwaren daarom niet als (persoonlijke) een
aanval, maar als een opportuniteit.
Onderzoek heeft aangetoond dat maar 4 % van de klanten effectief gaan klagen
tegenover de organisatie. De andere 96%? Die lopen over naar de concurrentie of klagen
tegen vrienden, familie en op sociale media… Wees dus dankbaar dat die 4 % je wel
tonen waar het schoentje knelt.
Soorten klagers
Er zijn eigenlijk vier types van klagers. Hieronder vind je hoe ze zich gedragen/wat ze
voelen en hoe je best reageert.
Type Gedrag en gevoelens Hoe best aanpakken?
De bedeesde klant Heeft het moeilijk om zich
te uiten en durft niet goed
de redenen van zijn
ontevredenheid aan te
geven.
Helpen om het gezegd te
krijgen: open vragen
stellen, actief luisteren,
motiveren, interessante
dingen die gezegd werden,
benadrukken om
vertrouwen te geven.
De ruziemaker Wil altijd gelijk hebben, is
onverzettelijk en voelt zich
beter dan de anderen.
Blijf kalm en laat je niet
meeslepen in het gezochte
conflict. Laat uitspreken en
toon erkenning maar geef
tegengas (met
argumenten!) indien een
grens overschreden wordt.
De veelprater Praat over van alles, geeft
zowel feiten als
interpretaties, heeft moeite
om hoofd- van bijzaken te
scheiden, is
onvermoeibaar.
Onderbreek tactvol (tijdens
een adempauze), spreek
zijn naam uit en breng hem
ter zake door gesloten
vragen te stellen.
De muggezifter Verliest zichzelf in details,
is zeer wantrouwig, heeft
regels en procedures nodig.
Hou rekening met en ga in
op de argumenten. Verwijs
naar procedures en wat op
papier staat.
Sociale en communicatieve vaardigheden 123
Soorten klachten en bezwaren
Bekijk onderstaand schema. Links staan een aantal typische uitingen van klachten of
bezwaren. Rechts vind je hoe je idealiter reageert.
Klachten of bezwaren Reactie
Ontevredenheid/ergernis:
Ik begrijp niet waarom ik niet in dit gebied
mag. Er is toch geen brandgevaar meer
nu?
Ik heb vorige week gemaild maar kreeg
nog altijd geen antwoord.
Ernstig nemen:
Ik begrijp dat u dat zo ziet, maar…
Oei, is dat zon? Dan bekijk ik even waar
het mis ging en laat ik u iets weten.
Kwaadheid:
Mijn hond doet niets verkeerds als hij los
loopt. En wie ben jij eigenlijk om daar iets
van te zeggen?
Luisteren, vriendelijk blijven:
(laat de persoon uitpraten, luister en
reageer dan vriendelijk. Reageer ook net
op die zaken die de persoon aanhaalt =
actief luisteren)
Goeie morgen, mevrouw. Ik begrijp dat
uw hond prima opgevoed is en niks
verkeerds doet. Ik ben boswachter in het
gebied en moet mensen hierop wijzen.
Het gaat mij niet om uw hond, maar weet
u waarom wij dat eigenlijk vragen? Niet
alleen van u, maar van alle wandelaars
met een hond hier?
Gelijk willen hebben:
Nogmaals: ik heb mijn diploma gehaald
en betaald voor mijn jachtverlof. Waarom
zou ik dan nu niet mogen jagen hier. Ik
zie het probleem niet.
Bevestig en geef deels gelijk, maar
weerleg wat nodig is.
Dat klopt mijnheer. U bent in orde voor
wat betreft uw diploma en ik zie dat uw
jachtverlof betaald is voor jacht op
zondagen. Maar weet u dat er voor de
zaterdag en andere dagen van de week
een andere regeling geldt en dat er dan
ook andere tarieven gelden?
Overdrijven om te overtuigen:
Jullie weten me altijd te vinden. Het is
altijd hetzelfde. Zit ik hier rustig te vissen
net als de anderen en jullie moeten altijd
mij hebben. Vorig jaar vielen jullie me ook
al lastig. Papieren voorleggen, controle
hier, controle daar. Focus eens op iemand
anders en geen twintig keer op dezelfde
mensen.
Concretiseer: herleid naar de essentie
Mijnheer, ik begrijp uw frustratie, maar
het is niet zo dat wij altijd dezelfde
mensen viseren. Ik controleer uw
visverlof, net als dat van de andere
vissers hier. Ik voer mijn job uit en
mensen er bewust uitpikken is niet mijn
taak. Het spijt me als u dat zo ervaart.
Sociale en communicatieve vaardigheden 124
Pushen en aandringen om
oplossingen of gelijk te krijgen:
Mijnheer, ik contacteer u omdat ik een
aanmaning kreeg na controle vorige week.
Ik zou nog niet het vereiste aantal bomen
herplant hebben na de kap op mijn
domein. Ik heb dat wel gedaan. Kan u aan
uw collega’s van het ANB vragen om die
aanmaning te verwerpen. Ik ben in orde
en wil geen controle of brieven van jullie
meer.
Baken je rol als inspecteur/adviseur
duidelijk af:
Mijnheer, ik heb er even uw dossier bij
genomen en zie dat mijn collega’s
inderdaad een aanmaning verstuurd
hebben. U moet nog 7 bomen herplanten.
Dat is wat er indertijd bij de kap werd
afgesproken en wettelijk bepaald is. Ik
kan niet zomaar op uw verzoek tot
annulering ingaan. Als beleidsadviseur ben
ik gebonden aan wat de wet voorschrijft.
Gepast reageren op klachten: het BOOS-principe
Heb je een concreet hulpmiddel nodig om te reageren op klachten of bezwaren? Dan kan
je makkelijk het BOOS-principe toepassen. B staat voor Begrip, O voor opschrijven, de
tweede O voor Oplossing en de S voor Service.
Begrip tonen:
- Beschouw een klacht altijd als terecht, ook al vind je persoonlijk dat het onzin of
onterecht is. Lach een klacht dus nooit weg of wijs hem niet a priori af.
- Denk na over je woordgebruik. Spreek niet van ‘uw klacht’ maar van ‘een lastige
situatie’.
- Laat de klant eerst uitrazen
- Toon dat je goed en actief luistert
- Bedank de klant dat hij deze klacht meldde.
- Herhaal punten in de boodschap van de klager: Als ik u goed begrepen heb, dan…
- Toon medeleven: Ik begrijp goed dat u boos of ontevreden bent. Dat betekent
niet dat je de klant per definitie gelijk moet geven
- Onderbreek de klant niet.
- Toon je irritatie niet, laat die ook niet doorklinken in je stem.
- Voel je niet persoonlijk aangevallen.
- Vraag de klant niet om begrip voor jou te tonen. De klant zit momenteel in zijn
eigen wereldje en kan zich niet verplaatsen.
- Focus niet op het gedrag van de klant, focus op de inhoud!
- Laat de klant maar één keer zijn verhaal vertellen. Begint hij of zijn het verhaal
opnieuw, dan kan je wel onderbreken.
- Zoek naar punten waar je het samen eens over bent: U heeft gelijk. Afspraak is
afspraak.
- Antwoord zoveel mogelijk op de indirecte ipv de directe wijze. Direct zou zijn: Ik
ben het niet met u eens. Indirect (en beter) is: Het spijt me, maar ik ben bang
dat ik het niet met u eens kan zijn.
- Doe geen toezeggingen waar je later spijt van kunt krijgen.
- Behandel elke klacht als nieuw, ook al hoorde je deze klacht voor de 100ste keer
van 100 verschillende mensen. Aan een reactie als We weten dat het probleem
bestaat want u bent al de zoveelste die belt daarvoor. We hebben al
aangekondigd dat… heeft je klant geen boodschap. Hij kan toch niet weten wat jij
Sociale en communicatieve vaardigheden 125
eerder tegen anderen zei? Benader daarom je klant en zijn klacht als individuele
en nieuwe elementen.
- Hang geen vuile was buiten: wijs niet met de vingers naar je collega’s, de
organisatie of ‘het systeem’.
Opschrijven:
- Noteer zorgvuldig de klacht van de klant. Zo heb je notities die je kan gebruiken
bij het verder helpen van de klant.
- Zorg dat de klant voldoende informatie verstrekt over het wat, waar, wanneer,
hoe, wie, … van de klacht. Ook als de klant door zijn boosheid weinig
medewerking vertoont, moet je laten blijken dat deze informatie toch echt
belangrijk is. Bijvoorbeeld: Ik wil u graag helpen, maar dan heb ik toch echt een
paar gegevens nodig om verder te kunnen.
- Zorg er voor dat je de contactgegevens hebt genoteerd waarop je de klant kan
bereiken: telefoon, adres, mail, hoe en wanneer best te bereiken, …
Oplossing:
- Beoordeel de klacht: is deze gegrond? Indien nee, dan moet je dat ook duidelijk
melden en niet mee gaan in het ongegronde verhaal van de klant.
- Indien ja, ga vervolgens na hoe de klacht is ontstaan en wie bij het ontstaan van
de klacht betrokken is.
- Bepaal daarna welke mogelijkheden er zijn om de klacht op te lossen: wat kan je
wel en niet doen? Op welke termijn? Creëer geen onrealistische verwachtingen.
- Handel, in de mate van het mogelijke, klachten zo veel mogelijk direct af bij het
eerste klantcontact. Hierdoor kan een betere klantrelatie ontstaan.
- Lukt dat niet, laat dan weten wat je doet tegen wanneer en hoe je verder contact
opneemt. Let op: gemaakte afspraken kan je niet zomaar naast je neerleggen.
Geef dan liever wat meer tijd op zodat je dit echt kan oplossen ondertussen.
- Voor een schriftelijke klacht geldt dat je eigenlijk binnen de 48 u zou moeten
kunnen antwoorden. Duurt het langer om de oplossing uit te zoeken, mail dan
alvast dat je ermee bezig bent en wanneer de klant je reactie kan verwachten.
- Vraag ook of de klant eventueel zelf een oplossing ziet. Misschien ziet hij zaken
die jij zelf niet zag.
- Peil aan het einde of er nog zaken zijn waarmee je kan helpen.
- En onthoud: een klacht is nooit erg, mits je de klant maar au sérieux neemt en
echt, actief zoekt naar een oplossing of compromis. Krijgt de klant het gevoel dat
zijn klacht terzijde gelegd wordt, dan begint pas de echte frustratie.
Service:
- Nadat je klacht is opgevolgd en opgelost, kan je eventueel nog nazorg of service
verlenen. Een of twee weken later kan je polsen of alles naar wens is opgelost. In
de praktijk gebeurt dat niet altijd (wegens tijdgebrek of omdat de situatie daar
niet naar vraagt), maar als de situatie dit toelaat, verleen nazorg. Het vergroot de
betrokkenheid en tevredenheid.
Sociale en communicatieve vaardigheden 126
Oefening
Beeld je de volgende situatie in. We oefenen dit in de les aan de hand van een rollenspel:
- Je bent dossierbehandelaar en werkt aan dossier rond het rooien van bomen voor
de aanleg van een potentieel golfterrein in Sint-Gillis-Waas. De eigenaar van het
domein daar heeft gevraagd om 47 bomen (die her en der tussen de weilanden en
graslanden verspreid staan) te rooien met het oog op het aanleggen van het
golfterrein en het bistrogedeelte van de golfclub. Afhankelijk van die toezegging
zal het golfterrein een bepaalde vorm krijgen en wordt ook de locatie van de
bistro bepaald. Het gaat hierbij technisch om een kap in het kader van
ontbossing waarvoor een ontheffing van het ontbossingsverbod nodig is.
Bovendien is van een aantal van die bomen geweten dat er zeldzame vleermuizen
in huizen. (Zie deel wetgeving of https://www.vlaanderen.be/nl/natuur-en-
milieu/bomen-en-planten/bomen-kappen-een-bos voor de technische informatie
over ontbossing.)
- Als dossierbehandelaar doe je zowel de inhoudelijke voorbereiding van dit dossier
(onderzoeken en verwerken ontbossingsaanvraag of uitzonderingen) als de
(latere) terreinopvolging (bijvoorbeeld opvolgen van de boscompensatieplicht
mocht die er zijn). Het is een groot en best moeilijk dossier en het neemt
daardoor veel tijd in beslag. Momenteel zit je nog in de onderzoeks- en
voorbereidingsfase van dit dossier. Dat alles neemt iets te veel tijd in beslag, naar
de mening van de eigenaar van het domein. Je krijgt een telefoon van de
eigenaar die de volgende informatie/klacht meedeelt:
Goeiemiddag mijnheer Saelens, in augustus laatstleden hadden we voor het laatst
contact. Dat ging over het rooien van 47 bomen voor de aanleg van het Wase Golfterrein
dat ik van plan ben uit te baten. U zou me tegen eind oktober een eerste voorlopige
advies verlenen, op basis van uw inhoudelijke voorbereiding. Ondertussen zijn we eind
november en heb ik niks van u gehoord. Ik heb, na ons vorige contact, de
ontheffingsprocedure gevolgd en het aanvraagformulier voor ontbossing alvast ingevuld.
Maar ik weet zelfs niet eens of dat nodig is, want u zou me laten weten of mijn domein
onder de uitzonderingsregels van ontbossing valt of niet. Ook over de vleermuizen en de
impact ervan op het kappen van bepaalde bomen, hoorde ik niets. Ik hoop dat u beseft
dat u hiermee mijn businessplan vertraging doet oplopen. Bovendien vind ik het getuigen
van weinig elementaire beleefdheid dat u niks laat weten op de datum die u eerder met
me afsprak.
Pas het BOOS-principe toe op deze klacht. Let op, het gaat eigenlijk over meerdere
klachten.
- Schrijf uit hoe je dit aan de hand van B-O-O-S aanpakt: welke zinnen,
formuleringen ga je gebruiken en welk voorstel tot oplossing doe?
- Uiteraard mag je hierbij ook de andere, eerder zaken van deze cursus toepassen:
vragen stellen, actief luisteren, U-bocht,…
Sociale en communicatieve vaardigheden 127
Oefening: rollenspel (video, in de les)
Je wordt overvallen met de klacht die getoond wordt in de video. Hoe reageer je?
In de praktijk
Soms word je overvallen met een klacht van een boze burger. Vaak heb je dan niet de
tijd om aan de stappen van BOOS te denken. Onthou in dat geval deze twee zinnetjes;
ze helpen je een heel stuk verder:
- Ik vind het ook vervelend dat… (= begrip tonen)
- Ik stel voor dat ik dit als volgt probeer op te lossen… (= tonen dat je bereid bent
na te denken over een oplossing)
Valkuilen van klachtenbehandeling
Krijg je te maken met een klager, dan moet je op het moment zelf met zoveel rekening
houden dat een foutje snel gemaakt is. De volgende zaken zijn typische valkuilen:
Uitvluchten: Daar moet je niet voor bij mij zijn!
Ontkenning: Dat heb ik nu nog nooit gehoord! Bent u wel zeker? Het kan waar
zijn wat u vertelt, maar het zou dan wel heel toevallig zijn!
Ja, maar: Ja maar, als u het zo aanpakt, dan kan ik daar niets meer aan
veranderen, hoor!
Welles-nietes: Het is onmogelijk dat u dat document niet heeft ontvangen. (Een
discussie met de klant aangaan hieromtrent heeft weinig zin: waarschijnlijk heb je
gelijk, maar wat baat dat? De klant zal toch ontkennen. Laat de oude koeien in de
sloot en ga op zoek naar oplossingen voor de toekomst.)
Sociale en communicatieve vaardigheden 128
Beschuldigingen: Nu overdrijft u toch! Iedereen die zijn gezond verstand gebruikt,
weet toch dat…
Situatieverklaring: Ja, veel collega’s op de afdeling zijn ziek en daardoor gaat alles
veel trager. (Ook al is je uitleg correct, de klant heeft hier geen boodschap aan.
Dat je collega’s ziek zijn en alles daardoor trager gaat, is niet zijn probleem.)
Rapporteren van klachten
Wanneer je vanuit je functie wordt geconfronteerd met een klacht, dan zal het
noodzakelijk zijn om een rapport op te stellen. Het ANB heeft hier eigen richtlijnen voor,
maar een aantal basiselementen moeten alvast aanwezig zijn in een rapport dat later
opgevraagd kan worden als bewijs.
Neem het volgende voorbeeld: de boswachter vindt ’s ochtends een achtergelaten tent
en vuilnis in een natuurreservaat. Het is overduidelijk: hier heeft vannacht minstens één
persoon gekampeerd en alles achtergelaten, inclusief zijn of haar tent. Er is niemand om
klacht in te dienen, maar de boswachter zal dit toch moeten noteren. Wordt de
overtreder later alsnog gevat wegens wildkamperen en sluikstorten, dan kan de politie of
natuurinspectie dit rapport als bewijsmateriaal hanteren. Het rapport bevat dan de
volgende elementen:
Wie?
Wat?
Waar?
Wanneer?
Sinds wanneer?
Hoe?
Wat heb ik (boswachter) ondernomen?
…
Maak je een rapport op voor een klager, laat dan je rapport ook lezen door de klager
zodat hij of zij kan bevestigen dat de informatie juist is.
Sociale en communicatieve vaardigheden 129
Feedback geven
Feedback geven hoort ook tot je takenpakket, zeker als je als leidinggevende aan de slag
gaat. Of als je te maken krijgt met stagiairs, met een klas die op uitstap komt, … Goed
feedback geven, gaat gepaard met twee zaken: weten welke strategieën je hanteert en
weten welke methode je het best gebruikt.
Feedbackstrategieën
Geef je iemand feedback, hou dan rekening met de volgende tips:
Geef de feedback zo snel mogelijk nadat je een fout of verkeerde handeling
vaststelde. Uitstellen is geen goed idee.
Bereid je feedback goed voor: waarover ga je precies feedback geven en hoe ga
je dat aanpakken? Eens je kritiek uitte, neem je die niet meer terug.
Wees specifiek: wat moet er precies verbeterd worden bij diegene aan wie je
feedback geeft? Blijf bij de feiten, maak duidelijk met een voorbeeld en vermijd
dubbelzinnigheid en vaagheid. Dit is het moeilijkste aan feedback geven: neem
hier dus je tijd voor bij de voorbereiding!
Zeg waar het op staat. Zachte heelmeesters maken stinkende wonden, zegt het
spreekwoord. En dat is meer dan juist: omfloers niet wat je te zeggen hebt. Je
kan zeer zeker tactvol en tegelijk ook eerlijk zijn.
Toon aan dat je feedback nuttig is: indien dit niet zou worden opgevolgd, dan
zouden de gevolgen ernstiger kunnen worden.
Feedback moet worden opgevolgd: geef je feedback, kijk dan ook of er achteraf
wel degelijk een verbetering heeft plaatsgevonden.
Beperk de aandachtspunten: maakt iemand veel fouten, beperk je feedback dan
tot één of twee zaken en maak een latere afspraak voor de andere
aandachtspunten. Overlaad je je gesprekspartner met alle slechte punten in één
keer, dan is de kans op demotivatie groot.
Wees empathisch: sommige mensen kunnen het verdragen als ze feedback in
groep krijgen, anderen helemaal niet.
Focus op de werkpunten, niet op de persoon! Feedback is niet bedoeld als een
persoonlijke afrekening of om je gevoelens de vrije loop te laten.
Wees je ervan bewust dat feedback een serieuze impact kan hebben: een goede
voorbereiding over wat en hoe je iets zegt, is echt essentieel.
Hou je doel voor ogen: feedback moet je gesprekspartner naar een hoger niveau
helpen tillen, niet naar beneden halen.
Vraag je gesprekspartner naar een reactie aan het einde van het gesprek: wat
vindt hij van de feedback? Gaat hij akkoord? Welke stappen wil hij zetten om te
werken aan zijn aandachtspunten?
Let goed op de reactie van je gesprekspartner tijdens het gesprek. Welke non- en
para-verbale elementen gebruikt hij?
Geef zelf ook specifieke tips weer om de aandachtspunten weg te werken.
Plan een vervolggesprek in waarbij je de vooruitgang peilt.
Sociale en communicatieve vaardigheden 130
Feedbackmethode
Een goede feedbackmethode is de zogenaamde sandwichmethode. Je begint met een
positieve boodschap, ‘sandwicht’ daar de negatieve commentaar of het werkpunt tussen
en eindigt terug met een positieve noot.
Oefening (THUIS)
Een van de boswachters in je team moest onlangs een korte uiteenzetting geven over de
gedane en geplande beheerwerken van het gebied waarvoor jij verantwoordelijk bent.
Doelgroep waren omwonenden en recreanten die zich zorgen maken over de gerooide
bomen en rododendrons. Zij ervaren dit als een kaalslag, maar de avond is bedoeld om
op een neutrale en objectieve manier uiteen te zetten welke beheerwerken er gedaan
werden/worden en waarom die nodig zijn. Je wist op voorhand dat je collega niet graag
voor een groep spreekt en zenuwen had, maar de presentatie de avond zelf was echt niet
goed. Je collega leek niet goed voorbereid, kwam chaotisch over, wist niet goed hoe om
te gaan met rumoer in de zaal en binnen de kortste keren was de presentatie herleid tot
een praatbarak. Je collega geeft nu aan dat de groep luisteraars ongemanierd en
ongeïnteresseerd was en lijkt niet te beseffen dat hij ergens ook een aandeel heeft in
deze mislukte avond. Bespreek hoe je hem feedback geeft. Dit uit de weg gaan, is geen
optie want binnen 2 maanden is er nog een gelijkaardige info-avond voor de vrijwilligers
van Natuurpunt die werken in het aangrenzende gebied en willen weten hoe de
beheerwerken in jouw gebied hun effect zullen hebben op hun aangrenzende deel.
Sociale en communicatieve vaardigheden 131
Agressief versus assertief
Feedbackgesprekken en slechtnieuwsgesprekken zijn niet makkelijk. De volgende tips
over assertieve (en liever niet agressieve) communicatie kunnen helpen om situaties te
ontmijnen en conflictueuze situaties te vermijden.
Vergelijk de volgende zinnen:
- Goeiemorgen, ik zie dat uw hond niet aangelijnd is. Als boswachter moet ik u
vragen uw hond aan te lijnen.
- Lijn uw hond aan. U bent dat verplicht in dit gebied.
De inhoud van de boodschap is dezelfde, maar toch voel je meteen het verschil. Bij zin 1
is de toon beleefder, de houding is meer open en de boodschap wordt gebracht als een
ik-boodschap. Bij zin 2 is de toon eerder bevelend en wordt de wandelaar in kwestie met
de vinger gewezen door middel van een u-boodschap. Er klinkt bijna een zekere
kwaadheid of stuursheid door in deze zin.
Zin 1 is daarom assertief, zin 2 eerder agressief.
We lijsten hieronder de belangrijkste verschillen op tussen beide stijlen.
Agressief Assertief
De boodschap is emotioneel: de
boodschap verraadt een zeker gevoel
(boosheid, verbittering, ongeduld, …)
De boodschap is objectief en gericht op
het zakelijke: wat moet er duidelijk
gemaakt worden?
Er worden onlustgevoelens geuit De wensen (of eigen mening) worden
geuit, maar zonder boze of gefrustreerde
ondertoon
Kan kwetsend, beledigend, betuttelend of
verwijtend overkomen
Bewaakt door de zakelijke toon het feit
dat de boodschap niet nodeloos hard of
verwijtend moet zijn
Boodschapper reageert zich vooral af De boodschapper komt op voor zichzelf
maar heeft niet de behoefte zich daarmee
ook af te reageren
Brengt de boodschap als een u- of jij-
boodschap. Daardoor kan de ontvanger
zich aangevallen voelen.
Brengt de boodschap eerder als een ik-
boodschap. Wijst daardoor niet met de
vinger naar de ontvanger, maar legt uit
wat de situatie doet met zichzelf.
Brengt de boodschap hard, kortaf en niet
ingekleed
De zender kleedt de boodschap in, legt de
redenen uit, of formuleert indirect wat de
wens is. Ook een vraagzin kan de toon
verzachten.
Sociale en communicatieve vaardigheden 132
Oefening
Probeer de volgende aanvallende, agressieve boodschappen om te zetten naar assertieve
boodschappen:
U ziet het fout.
U hebt mij verkeerd begrepen.
Waarom kom je daar nu zo laat mee?
Kom morgen maar terug.
Had je dit anders aangepakt, dan was het zo niet afgelopen.
Tips and tricks
Communicatie is een zeer breed domein. We kunnen in deze cursus niet alles
behandelen, maar de volgende tips zijn wel nog handig en bruikbaar in diverse
beroepssituaties.
Gezichtsverlies
Iedereen vindt het vreselijk om gezichtsverlies te lijden. Iemand die al boos is, zal alleen
maar agressiever worden als hij het gevoel heeft af te gaan en gezichtsverlies te lijden.
Als je praat met iemand die kwaad of ongeduldig is, let dan op de volgende dingen:
Spreek de ander aan op zijn gedrag, niet op zijn persoon. Zeg niet Ik vind je
vervelend, maar zeg bijvoorbeeld, Ik wil graag dat je rustiger praat, of Stap eerst
uit en sluit het portier van uw auto aub, want zo kunnen we niet praten.
Zet de ander nooit ofte nimmer voor schut. Doe niet honend of sarcastisch. Roep
en beledig niet. Dat klinkt allemaal bijzonder evident, maar soms kunnen de
emoties best hoog oplaaien. In dat geval moet jij beroepsmatig het hoofd koel
kunnen houden, ook al word je zwaar uitgedaagd. Hoe zou jij reageren op de
volgende situatie (je betrapt een visser zonder visverlof): Kijk nou eens wat we
hier hebben, een ambtenaar in kostuum die denkt dat hij de almacht heeft. Te
veel tijd over zeker en dan maar wat mensen lastig vallen? Word je daar nu blij
van?
Blijf sowieso de ander aankijken en herhaal wat je van de gesprekspartner wilt.
Een natuurinspecteur kan bijvoorbeeld het volgende vragen: Mijnheer, maakt u
aub uw auto open? Ik wil graag de vissen zien en opmeten die u gevangen heeft.
Aandacht afleiden
Wanneer je gesprekspartner kwaad, ongeduldig of gefrustreerd is, kan het helpen om op
een onschuldig detail in te gaan. Dat toont dat u effectief interesse hebt in het probleem
van uw gesprekspartner en vaak halen dergelijke opmerkingen de angel uit de woede.
Ook voorstellen om naar een andere ruimte of plaats te gaan indien de gelegenheid
daartoe bestaat, kan helpen. Vaak helpt het om een ander oord op te zoeken, zeker als
er pottenkijkers of luisteraars in de buurt zijn. Deze technieken werken echter wel pas als
de ergste woede al geluwd is.
Sociale en communicatieve vaardigheden 133
Het belang van humor, common grounds en rapport
Humor
„Het rare is dat iedereen het heel normaal vindt een cursus agressiebeheersing te
volgen, maar een cursus over humor vinden ze vreemd. Terwijl humor misschien wel de
beste manier is om met agressie om te gaan. Iemand die lacht slaat je niet op zijn bek.
Het gaat er ook niet om dat er straks allemaal clowns aan het woord zijn. Het gaat vooral
om een andere, lichtere manier van denken.” Het is een quote van een zorgverlener,
maar zijn idee kan niet zo goed toegepast worden bij beheerders van het ANB.
Met humor bereik je veel meer dan met kwaadheid. Let wel: wat wel en niet kan, is een
kwestie van aanvoelen. Sommige mensen hebben dat in de vingers, anderen niet. Humor
doet namelijk beroep op je intuïtie. Voel je je hier echt niet goed bij of ben je bang de
plank mis te slaan, dan is het beter je niet aan humor te wagen. Een voorbeeld vind je
verder wanneer we het hebben over Oplossingen van een andere orde.
Common grounds
Het zoeken naar common grounds bij verbale agressie is het op zoek gaan naar
gemeenschappelijke waarden of interesses om de spanning te verminderen bij een
potentieel conflict. Een van de mooiste voorbeelden hierbij is een boswachter die me ooit
vertelde dat hij een man zag vissen van wie hij vrij zeker wist dat het visverlof niet in
orde zou zijn. De boswachter opende het gesprek niet met: ‘Mag ik even uw visverlof
zien, aub?’, maar met: ‘Goeiemorgen, dat zijn knappe vishengels, zeg. Ik heb vroeger
ook nog gevist en gebruikte toen ook dat merk. (…). Ik merk alleen op dat u hier vist
met meer dan twee hengels. Weet u dat dat eigenlijk niet mag?’ Door eerst te beginnen
over het merk van de hengels (= common grounds of gemeenschappelijke interesses),
creëerde de boswachter een soort neutraliserende toon voor de rest van het gesprek.
Rapport
Rapport opbouwen betekent eigenlijk niet meer dan het opbouwen van een natuurlijke
autoriteit. Mensen respecteren je beslissingen en argumenten, niet omdat je dat
afdwingt, maar gewoon door hoe je communiceert en wat je uitstraalt. Wat je zegt en
hoe je handelt, vraagt om respect. De leidinggevende naar wie jij opkijkt of die vroegere
leraar die net iets beter met de moeilijke klas kon omgaan vroeger? Die heeft het.
Rapport of natuurlijke autoriteit is absoluut geen evidentie. In de delen hierna bekijken
wel alvast een aantal tips en tricks die je hopelijk wel op de goede weg zetten.
Zelfreflectie
Zelfkennis is het begin van alle wijsheid. Houd jezelf regelmatig een spiegel voor en stel
je eigen woorden en gedrag in vraag, zeker wanneer je te maken kreeg met een conflict
of een vorm van verbale agressie. Stel jezelf vragen als: Hoe heb ik die situatie
aangepakt? Ging dat goed? Waarom? Indien niet: waarom niet? Welke (beroepsmatige
communicatie)vaardigheden heb ik al en aan welke moet ik echt nog werken?
Heb ik gehandeld vanuit emoties? Waren er vooringenomen standpunten of
overtuigingen die me parten speelden?
Zelfreflectie is kritisch naar jezelf kijken met de bedoeling jezelf te verbeteren en te
Sociale en communicatieve vaardigheden 134
ontwikkelen. Niet met de bedoeling om jezelf af te straffen, maar met de bedoeling om
vooruit te gaan. Je kan de volgende dingen in vraag stellen bij jezelf: hoe je naar iemand
keek voor het conflict (was je al gespannen of vooringenomen?), hoe je het gesprek
voorbereidde, hoe je reactie was (houding, lichaamstaal, woordkeuze, begrip tonen,
grenzen trekken), …
Vraag gerust ook aan collega’s wat zij vonden van je reactie, je houding, je woordkeuze.
Vaak hebben zij een goed zicht op jouw blinde vlekken (zie het Johari-model eerder in de
cursus).
Het ANB en andere organisaties bieden op regelmatige basis vormingen aan ivm
verbindende communicatie, omgaan met klanten, ... Ook individueel kan je een vorming
aanvragen en bespreken met je leidinggevende. Wil je werken aan bepaalde skills? Wees
dan niet te beroerd om aan dergelijke trainingen en vormingen deel te nemen.
Oefening:
Breng je eigen communicatiezwaktes en -sterktes in beeld. Waar ben je zelf goed in en
minder goed in? Welke situatie/ervaring in het verleden deed je beseffen dat je nog aan
bepaalde aspecten moet werken? Hoe ben je van plan daaraan te werken?
Biotoop bos 135
Biotoop bos
Biotoop bos 136
Biotoop bos 137
Biotoop bos
1. Van houtteelt naar duurzaam bosbeheer
Bosbouw versus bosbeheer
Bosbeheer als wetenschappelijke discipline legt de ecologische en technische basis voor
het sturen van de groei en ontwikkeling van bossen voor maatschappelijke doelen.
Zoals de eerste definities van het begrip bos al aangaven, was de visie op bosbeheer in
een vroegere periode eerder gericht op het productieve aspect, meer bepaald het
produceren van het product hout. Het enige verschil met de landbouw hier is dat bij
bossen de ‘gewassen’ een veel langere tijd vragen om geoogst te kunnen worden.
Vandaar dat vandaag de term ‘bosbouw’ nog steeds onterecht een ietwat negatieve
nasmaak heeft, ondanks het feit dat de hedendaagse bosbouw in onze streken
ondertussen sterk geëvolueerd is naar een maatschappelijk verantwoord beheer van het
bos als ecosysteem.
Om discussies te vermijden, wordt de voorkeur gegeven aan de term ‘bosbeheer’ of
bosbeheer in de brede betekenis. Deze benadrukt meer het multifunctionele aspect van
het bos en geeft aan dat bij het beheer heel wat verschillende disciplines komen kijken.
Bosbeheer, van nature vooruitkijkend
Duurzaamheid is samen met multifunctionaliteit een pijler van het bosbeheer in
Vlaanderen. In het pan-Europese proces van bosbeleid wordt duurzaam bosbeheer als
volgt gedefinieerd:
“Duurzaam bosbeheer betekent het beheer en het gebruik van bossen en beboste
terreinen, volgens een zodanige manier en intensiteit dat het behoud verzekerd is van
hun biologische diversiteit, hun productiviteit, hun regeneratievermogen, hun vitaliteit en
hun capaciteit om nu en in de toekomst blijvend hun ecologische, economische en sociale
functies te vervullen, op lokale, nationale en wereldschaal. Het duurzame beheer is ook
zodanig dat er geen schade berokkend wordt aan andere ecosystemen.”
Duurzaam bosbeheer is dus een optimale levering van goederen en diensten van het bos
aan de samenleving bewerkstelligen, nu en in de toekomst. Het bos moet blijvend een
veelzijdige functievervulling hebben, zowel wat betreft houtoogst als de biodiversiteit.
Praktisch is duurzaam bosbeheer mogelijk door minstens:
- bosbehoud, dus bosverjonging na eindkap
- behoud of verbetering van de groeiplaatskwaliteit, bosvitaliteit en biodiversiteit,
o.a. door een geschikte boomsoortenkeuze en verantwoorde beheertechnieken
Biotoop bos 138
- nastreven van een zeker voorraadpeil2, dus op lange termijn houtoogst kleiner
dan wat er bijgroeit
- economisch gezond bosbeheer dat bijdraagt tot de welvaart en het welzijn van de
betrokkenen en de bevolking
- voldoende wet- en regelgeving, planning en institutionele capaciteit
2. Bos in Vlaanderen en in de wereld
Korte situatieschets bos in Vlaanderen
We kunnen niet hoog oplopen met het bosareaal in Vlaanderen. We leven in één van de
bosarmste regio’s in Europa. Een groot deel (65.000 hectare) van de bestaande bossen
geniet bovendien geen planologische bescherming (gewestplan). Deze zonevreemde
bossen vallen hierdoor soms nog ten prooi aan ontbossingen. Veel bossen zijn relatief
jong, homogeen en gelijkvormig, en bestaan bovendien vaak uit niet-inheemse
boomsoorten (exoten). Bossen hebben erg te lijden onder de processen die
verantwoordelijk zijn voor een algemene daling van de milieukwaliteit: verzuring,
vermesting, verdroging en versnippering. De depositie van verzurende en vermestende
stoffen is enorm in sommige naaldbossen, en te hoog in heel Vlaanderen. Dit leidt vaak
tot bodemdegradatie en schade aan het bosecosysteem en andere natuur.
De versnippering, zowel naar eigendomsverhoudingen als fysisch, is zeer hoog. Door het
Belgische successiestelsel zijn erfgenamen vaak genoodzaakt om een deel van het bos te
verkopen, waardoor steeds kleinere eenheden ontstaan en een efficiënt beheer moeilijk
tot onmogelijk wordt. Vrijstelling van de verschuldigde successierechten is mogelijk
indien de boseigenaar voorziet in een beheerplan (fiscaal voordeel in functie van
ambitieniveau) of als het bos gelegen is in VEN-gebied. Fysische versnippering is dan
weer ontstaan door ontbossing en infrastructuurwerken, en leidt tot migratieproblemen
voor planten en dieren.
Maar er zijn ook enkele lichtpuntjes. Vlaamse bossen herbergen vaak nog een schat aan
biodiversiteit die het beschermen waard is, het wettelijke kader rond duurzaam
natuurbeheer is goed uitgebouwd en soms komen er gematigd positieve berichten over
trager dalende milieukwaliteit. Verschillende instanties werken aan bosuitbreiding,
streven draagvlakverbreding na en maken het beheer van sterk versnipperde bossen
weer haalbaar (bv. bosgroepen). Veel Vlaamse bodems zijn absoluut geschikt om
prachtige bossen te laten ontwikkelen waarin zeldzaam kwaliteitshout groeit, en door
allerlei maatregelen wordt gewerkt aan het verhogen van de ecologische waarde van de
bossen.
2 De staande voorraad (V) is het totaalvolume hout van de opstand per hectare (in m³/ha)
Biotoop bos 139
Enkele cijfers over het bos in Vlaanderen en België
Van 1997 tot 1999 werd in Vlaanderen een eerste regionale bosinventaris (‘VBI 1’)
uitgevoerd. In Wallonië gebeurde hetzelfde tussen 1994 en 2008. In 2009 werd zowel in
Wallonië als in Vlaanderen met een tweede meetcampagne begonnen. In 2017 werden
de tussentijdse resultaten van deze tweede Vlaamse bosinventarisatie (‘VBI 2’) bekend
gemaakt. Hierdoor is het mogelijk om de eerste evoluties waar te nemen en het
gevoerde bosbeleid van de voorbije 20 jaar af te toetsen.
Om een uitspraak te doen over het totale bosareaal in Vlaanderen, kunnen we sinds
enkele jaren ook kijken naar de ‘boswijzer’. De boswijzer is een instrument dat het
'groene dak' van Vlaanderen meet vanuit de lucht. Het grote voordeel van deze
meetmethode is dat ze objectief en in grote mate geautomatiseerd is zodat ze in de
toekomst eenvoudig kan herhaald worden. De boswijzer is opgesteld aan de hand van
digitale luchtfoto’s. Vlaanderen blijkt zo volgens de laatste resultaten (luchtbeelden van
2015) een totale beboste oppervlakte te hebben van 164.263 hectare met een
foutenmarge van +/- 5899 hectare3. Wallonië heeft een bosoppervlakte van ongeveer
554.000 ha.
De bebossingindex is de oppervlakte bos gedeeld door de totale landoppervlakte. Dit
quotiënt wordt als percentage uitgedrukt. De bebossingsindex geeft aan welk aandeel
van de totale oppervlakte met bos bezet is. Voor gans België is dat 23 %. Voor
Vlaanderen bedraagt de bebossingsindex slechts 12 %. Vlaanderen behoort daardoor bij
de minst beboste regio’s van Europa.
3 Tot voor de komst van de Boswijzer werd het bosareaal in Vlaanderen aan de hand van
de eerste bosinventarisatie, dus niet a.d.h.v. luchtbeelden, op een totaal van 146.000
hectare gebracht.
Biotoop bos 140
De meest beboste provincies zijn de Waalse provincies. De provincie Luxemburg spant de
kroon met een provinciale bebossingindex van 43 %. In de provincie West-Vlaanderen is
bos het schaarst. In de bovenstaande figuur wordt een overzicht gegeven van de
bebossingsindex van de vijf Vlaamse provincies (bron: VBI 1).
De onderstaande tabel geeft beknopt weer welk volumeaandeel de voornaamste
boomsoorten in Vlaanderen innemen (bron: VBI 2). In Wallonië is Fijnspar bijvoorbeeld
de meest voorkomende boomsoort; in Vlaanderen is dat overduidelijk de Grove den.
Populier, Eik, Beuk en Corsicaanse den zijn vier andere veelvoorkomende boomsoorten.
Boomsoort
Grove den 22,70%
Inlandse eik 14%
Populier 11,20%
Cors. Den 10,90%
Beuk 7,90%
Berk 5,90%
Amerikaanse eik 5,50%
Nog enkele interessante observaties en trends die een weerslag hebben op de
ecologische en economische waarde van ons bos:
- Homogene bestanden zijn gedaald van 61% (VBI 1) naar 45% (VBI 2)
oppervlakteaandeel. Vlaanderen telt nu iets meer gemengde (55%) dan
homogene bosbestanden.
- Over alle bosbestanden gezien is de kans om een dikke (= meer dan 40 cm
diameter op 1,3 m hoogte), staande, levende boom aan te treffen gestegen van
46% (VBI 1) naar 76% (VBI 2). In het geval van een dikke, staande, dode boom
is die kans gestegen van 1,7% (VBI 1) naar 5,5% (VBI 2).
- Gemiddeld gezien is er van de bestandsvoorraad iets meer dan 4 % dood hout. In
private bossen is dat volume gemiddeld iets hoger dan in openbare bossen
- In openbare bossen wordt jaarlijks ongeveer 200.000 m³ hout geoogst. In de
periode tussen VBI 1 en VBI 2 is het aanwezige houtvolume gestegen van 215
m³/ha tot 264 m³/ha, of er staat nu ongeveer 49m³/ha * 60.000 ha = 2.940.000
m³ meer hout.
- De onderstaande tabel geeft beknopt de evolutie van de aanwas (houtvolume dat
jaarlijks bijgroeit) voor de voornaamste boomsoorten in Vlaanderen:
Biotoop bos 141
Boomsoort Inschatting VBI 1 (m³/ha/jr) Meting VBI 2 (m³/ha/jr)
Globaal Vlaanderen 7,5 12,5
Grove den 5 - 11 10,8
Inlandse eik 2 - 3 9
Populier 10 - 15 15,7
Cors. Den 15 - 21 22
Beuk 3 - 5 10,6
Naar eigendomsverhoudingen neemt het privé-bos een belangrijke positie in. Iets meer
dan de helft van de Belgische bossen, en 59 % van de Vlaamse bossen, is in handen van
private eigenaars (bron: VBI 2). Hierbij komt dat het Vlaamse bosareaal extreem
versnipperd is. Het Vlaamse privé-bosareaal van ongeveer 100.000 ha is in eigendom
van naar schatting even veel eigenaars; het gemiddelde bosbezit is dus kleiner dan 1 ha.
De (ruimtelijke) versnippering vertaalt zich verder ook in het feit dat ongeveer een derde
van ons Vlaamse bos bosrandinvloeden ondervindt.
De openbare bossen kunnen verdeeld worden in de domeinbossen enerzijds en de
overige openbare bossen anderzijds. De domeinbossen zijn eigendom van het Vlaamse
Gewest en worden beheerd door het ANB. De andere openbare bossen zijn eigendom van
gemeenten, kerkfabrieken, OCMW’s, provincies, watermaatschappijen, intercommunales
en andere openbare instanties. Het technische beheer van deze openbare bossen gebeurt
eveneens door het ANB.
Het beheer van de privé-bossen berust bij de eigenaar, die dit eventueel uitbesteedt aan
een beheerder of rentmeester. Controle en advies gebeuren door het ANB. Boseigenaars
ondersteunen en hen stimuleren om hun bossen gezamenlijk te beheren, zijn taken voor
de bosgroepen. Dankzij de bosgroepen is het mogelijk geworden om de versnipperde
privé-bossen opnieuw op een rationele manier te beheren, en doelstellingen na te
streven die verder gaan dan de eigendomsgrenzen.
3. Multifunctionaliteit
De mens heeft het bos nodig om verschillende redenen. We noemen deze verschillende
redenen bosfuncties. Het belang van elke functie verandert in de loop van de tijd.
Bepaalde vormen van bosgebruik verschuiven naar de achtergrond, andere winnen aan
belang en nieuwe behoeften ontstaan. De stuwende kracht voor deze verschuivingen zijn
de sociaal-economische veranderingen.
De verscheidene functies die het bos vervult, kunnen in drie grote groepen samengevat
worden:
Biotoop bos 142
- sociale functie: bosrecreatie, landschap
- economische functie: houtproductie, jacht, niet-houtige bosproducten
- ecologische functie: milieubescherming, natuurbehoud
Om alle bosfuncties optimaal te kunnen vervullen, is in de meeste geïndustrialiseerde
landen te weinig bos aanwezig. Hiertoe zou in het laagland 30 % van de oppervlakte
moeten worden bebost. In België is slechts 23 % van de landoppervlakte met bos
begroeid en in het dichtbevolkte Vlaamse Gewest is dat zelfs maar 12 %. Dit is dus
duidelijk te weinig, en daarom is bosuitbreiding ook een uitdrukkelijke beleidsdoelstelling
in Vlaanderen. De uitvoering van die doelstelling laat echter op zich wachten door allerlei
redenen.
De bosschaarste en de hoge bevolkingsdichtheid hebben als gevolg dat eenzelfde bos
tegelijkertijd meerdere functies moet vervullen. De idee van veelzijdig bosgebruik is voor
het eerst geformuleerd rond de vorige eeuwwisseling door Gifford Pinchot. Hij beweerde
dat veelzijdig (multiple-use) bosgebruik “the greatest good for the greatest number”
(maximaal nut voor het grootste aantal) was.
Het beheer van een multifunctioneel bos vereist een aantal bijzondere maatregelen. Het
optimaal combineren van de verschillende bosfuncties is geen gemakkelijke opdracht
voor de beheerder.
Het bosbeheer mag zich niet eenzijdig richten op een tijdelijk en plaatselijk belang.
Omdat de menselijke verwachtingen kunnen veranderen, zal de bosbeheerder moeten
inspelen op zoveel mogelijk veranderingen die zich in de toekomst kunnen voordoen. Een
hoge diversiteit is hierbij een soort verzekering voor een veranderende maatschappelijke
vraag.
Bij de afweging van de verschillende functies die het bos moet vervullen, spelen de
wensen van de plaatselijke bevolking en de lokale omstandigheden een belangrijke rol.
Soms zal elke functie afzonderlijk in zijn ontwikkeling geremd zijn, in andere
omstandigheden kunnen verschillende functies succesvol gecombineerd worden. Het is
een belangrijke opdracht van het bosbeheer om de verschillende functies op elkaar af te
stemmen zonder het bosbehoud in het gedrang te brengen.
Lange tijd lag de nadruk van bosfuncties vooral op de economische of productiefunctie,
maar de laatste decennia wordt steeds meer waarde gehecht aan de andere functies. De
ecologische functie is belangrijk om redenen van milieubescherming, natuurbehoud en
biodiversiteit. De sociale of recreatieve functie wordt hoog gewaardeerd in onze
geïndustrialiseerde maatschappij; mensen vinden rust, natuurlijkheid en ongereptheid in
het bos. Binnen het multifunctionele bosbeheer blijft houtproductie wel een bepaald
belang innemen, omdat we de maatschappelijke keuze gemaakt hebben om voor een
deel in onze eigen (hoge) houtbehoefte te voorzien.
Biotoop bos 143
Sociale bosfunctie
Bosrecreatie
De waarde van het bos voor de moderne mens om even te ontsnappen aan de
verstedelijkte maatschappij mag niet onderschat worden, maar kan moeilijk in cijfers
uitgedrukt worden, laat staan in geld. In een onderzoek rond Meerdaalwoud werd de
recreatieve waarde onrechtstreeks in een geldelijke waarde becijferd, en dit leverde
cijfers op die ver boven de waarde van de jaarlijkse houtverkoop lagen (Moons et al.
2000). Dergelijke cijfers zijn natuurlijk maar zo goed als de berekeningswijze die werd
gebruikt, maar geven wel duidelijk het hoge relatieve belang aan van de recreatieve
bosfunctie in verstedelijkt Vlaanderen. In sommige gevallen is de recreatieve functie van
een bos in een verstedelijkt gebied zo belangrijk, dat we van stadsbossen spreken (urban
forests). Het Zoniënwoud (Brussel) en Meerdaalwoud en Heverleebos (Leuven) zijn daar
voorbeelden van.
Recreatievormen in het bos zijn uiteenlopend, en jaarlijks komen er nog nieuwe bij. De
voornaamste vorm van bosrecreatie is wandelen, maar ook joggen, toerfietsen,
terreinfietsen, paardrijden en mennen, spelen, jeugdkampen, oriëntatieloop,
natuurstudie, rijden met terreinvoertuigen en andere recreatievormen komen voor.
Bosrecreatie kan conflicten geven met andere bosfuncties, bijvoorbeeld betreding van
gevoelige bodems of vegetaties, verstoring door menselijke aanwezigheid, vervuiling
door zwerfafval, vandalisme of onveilige situaties tijdens boswerkzaamheden. Een aantal
problemen kan niet of moeilijk opgelost worden in het versnipperde Vlaamse
boslandschap, maar door een planmatige recreatieve ontsluiting kan veel narigheid
vermeden worden. Belangrijk hierbij is dat het bos niet apart beschouwd wordt, maar als
een onderdeel van het landschap. Dit laat toe om bijvoorbeeld recreatieve routes te laten
aansluiten op routes door het omliggende landschap, om de recreatieve druk te spreiden
en de routes meer afwisselend en aantrekkelijk te maken. Kwetsbare zones kunnen
afgesloten worden (restrictieve aanpak), er kunnen elders aantrekkelijke routes voorzien
worden (positieve aanpak) of het concept van afnemende geleiding kan toegepast
worden (infrastructuur niet meer onderhouden). In voldoende grote bossen kunnen
verschillende gebruikersgroepen (bv. wandelaars, terreinfietsers, ruiters) best zoveel
mogelijk gescheiden worden. Dat kan door verschillende routes of door een zonering van
brede boswegen, bijvoorbeeld door in de berm een aparte strook met los zand voor
ruiters te voorzien.
Belangrijke middelen om bosrecreatie te sturen zijn de locatie van een parking, de
informatieverstrekking, het onderhoud en eventuele bewegwijzering van de boswegen en
paden en controle. Veel bosbezoeken beginnen met een autorit, en de meeste mensen
verwijderen zich maar enkele honderden meters van hun wagen. De locatie van de
parking bepaalt bijgevolg waar de hoogste recreatieve druk zal zijn. Een goed
onderhouden korte lus, eventueel toegankelijk voor mensen met een beperkte mobiliteit,
kan al een meerderheid van de bosbezoekers plezieren. Verder geeft kennis meer
betrokkenheid, dus een duidelijk informatiebord, eventueel op regelmatige tijdstippen
aangevuld met geleide wandelingen, betrekt de bosbezoekers meer bij het bos en het
Biotoop bos 144
beheer ervan. Het regelmatige onderhoud van wegen en paden helpt om de meerderheid
van de bosbezoekers te geleiden. Hier gelden ongeveer dezelfde principes als bij
exploitatiewegen: vooral een goede ontwatering is belangrijk om moddervorming en
stelselmatige verbreding van routes te voorkomen. Boomschors en hakselhout zijn in de
meeste gevallen geen goed materiaal als wegbedekking, omdat het na verloop van tijd
degenereert en te veel water vasthoudt.
Overleg tussen de bosbeheerder, de beheerder(s) van het omliggende landschap en de
uiteenlopende groepen van recreanten is cruciaal om de complexe problematiek van
bosrecreatie aan te pakken. In onze complexe maatschappij is dit overleg een continu
proces dat veel inzet van de beheerder vraagt.
Economische bosfunctie
Doorheen de eeuwen is houtproductie een belangrijke pijler van de economische
bosfunctie geweest. In de huidige maatschappelijke omstandigheden is dat in Vlaanderen
veel minder, maar binnen het multifunctionele bosbeheer werd wel de principiële keuze
gemaakt om een zeker belang te blijven hechten aan de houtproductie in onze regio.
Levenscyclus-studies hebben overigens aangetoond dat hout een bijzonder
milieuvriendelijke grondstof is, zolang de transportafstand kleiner blijft dan 100-200 km.
Helaas wordt dit gegeven vaak onmogelijk gemaakt door de wereldhandel en het
ontzettend goedkope internationale transport. Niettemin kan er in Vlaanderen prachtig
kwaliteitshout groeien dat een milieuvriendelijke grondstof is voor verwerking in de
houtsector. Hierdoor voorzien we voor een deel in de eigen houtbehoefte, en ontlasten
we het bos in andere regio’s enigszins. Het NIMBY-principe (not in my back yard) zou al
te kort door de bocht gaan.
Houtgebruiksvormen
Naargelang het gebruiksdoel kan de grondstof hout ingedeeld worden in werkhout,
industriehout en brandhout. Paalhout kan bij werkhout of industriehout horen,
afhankelijk van de afmetingen (bv. omheiningspalen of heipalen). Rondhout wordt vaak
verwerkt in enigszins gestandaardiseerde afmetingen en kwaliteiten; hiervoor wordt de
term sortimenten gebruikt.
Werkhout is de verzamelnaam voor hout van zware afmetingen (meer dan 70 cm omtrek
en een minimale lengte van 2,60 m) en van goede kwaliteit. Naargelang kwaliteit,
grootte en houtsoort wordt het werkhout verwerkt tot afrol-, fineer- of zaaghout.
Houtkwaliteit is een relatief begrip: het geeft aan of een bepaald stuk hout geschikt is
voor een bepaalde toepassing. Meestal heeft hout een betere kwaliteit als er geen
houtgebreken aanwezig zijn. Vooral takkigheid is een veel voorkomend houtgebrek, dat
hout ongeschikt maakt voor veel hoogwaardige toepassingen. Hout met een hoge
kwaliteit komt altijd uit de onderste meters van een boomstam.
Dunnere houtsortimenten en hout van mindere kwaliteit worden als industriehout
geklasseerd. Het zijn vaak bomen afkomstig van dunningen en kroonhout. Ook afvalhout
Biotoop bos 145
van zagerijen wordt in deze categorie ondergebracht. Het zaagafval is vrij aanzienlijk. Bij
het verzagen van 100 m³ stammen ontstaat slechts 45 tot 65 m³ gezaagd hout en 35 tot
55 m³ afval. In het geval van fijnspar en populier wordt dat afval dan de grondstof voor
de vervaardiging van hoogwaardig papier.
Tot het einde van de jaren vijftig ging het industriehout vooral naar de steenkoolmijnen
voor het ondersteunen van de mijngangen. In het begin van de 20ste eeuw werden in de
Kempen homogene bossen van Grove den en Corsicaanse den aangeplant, uitsluitend
bestemd voor de productie van mijnhout in korte omlopen (40 jaar). Na het wegvallen
van deze houtmarkt werd het beheer van deze Kempense bossen erg moeilijk, maar
sinds een paar jaren is er weer afzet voor het dunningshout naar OSB-productie en
industrieel zaaghout.
Nu bestaat het grootste deel van het industriehout uit pulphout en spaanplaathout, de
basisstof voor de papier- en spaanplaatindustrie. Paalhout, vroeger veel gebruikt voor
het ondersteunen van telefoon- en elektriciteitsleidingen, heeft veel van zijn belang
verloren. Hetzelfde geldt voor klein geriefhout.
In principe is hout van om het even welke afmeting en kwaliteit bruikbaar als brandhout.
Maar in de praktijk worden enkel de dunnere stammen en het afvalhout als brandhout
verkocht. Boomsoorten met zwaar hout zoals haagbeuk, eik, beuk en berk hebben een
hogere brandwaarde dan wilgen, zwarte els, populier en naaldboomsoorten.
Een recentere toepassing is de chemische verwerking van het hout tot allerlei producten
zoals methanol, houtteer en vluchtige oliën, zelfs de productie van proteïnen. Ook de
productie van ‘groene energie’ door houtchips of pellets te verbranden mogen we niet
vergeten.
Houtmarkt
De houtstromen op wereldschaal zijn soms moeilijk te bevatten. Zo wordt in Vlaanderen
ongeveer 90% van het nodige hout ingevoerd, terwijl van de eigen productie een
aanzienlijk aandeel geëxporteerd wordt. Studies naar de houtstromen van populier en eik
bijvoorbeeld toonden aan dat de houtstromen in en uit Vlaanderen erg complex zijn. Dit
heeft natuurlijk gevolgen voor de prijszetting van het hout, en door de
onvoorspelbaarheid op langere termijn is het voor een beheerder weinig zinvol om al te
veel rekening te houden met de houtmarkt. Een divers aanbod uit een gevarieerd bos
biedt waarschijnlijk de grootste zekerheid.
Houtprijzen zijn afhankelijk van de boomsoort, de houtkwaliteit en de schommelingen op
de al dan niet internationale houtmarkt. In de gespecialiseerde pers worden geregeld
prijsoverzichten van hout op stam gepubliceerd door de Federatie van Bosbouwexperten
(Silva Belgica, Forêt Wallonne). In buitenlandse bronnen zijn vaak ook prijzen van hout
aan de kant van de weg, raamcontracten voor industriehout of veilingen van
kwaliteitshout te vinden.
Biotoop bos 146
Houtsector
De houtsector in België is een redelijk belangrijke economische sector, ondanks de lage
bebossingsindex. In de bosexploitatie, de rondhouthandel en het houttransport zijn
enkele honderden mensen tewerk gesteld, maar verder in de houtketen zijn er dat veel
meer. Zagerijen en andere houtverwerkende industrie (spaanplaten, papier) stellen
enkele duizenden mensen tewerk. Veel mensen werken in bedrijven die panelen,
meubels, bouwelementen, verpakkingsmaterialen en allerhande houtwaren maken.
Jacht
De jacht kan verpacht worden in veel bossen, en brengt voor de eigenaar dikwijls meer
op dan de houtverkoop. In sommige gevallen heeft dit wel een overdreven hoge
wildstand tot gevolg, waardoor er problemen met bosverjonging of andere wildschade
kunnen optreden. Ook hier moeten goede afspraken, en het naleven ervan, leiden tot
een doelmatig beheer.
Ecologische bosfunctie
Bossen vormen een groot contactoppervlak tussen de bodem en de atmosfeer, waarbij
allerlei uitwisselingen kunnen gebeuren in de overgangszone tussen wortels en
boomtoppen. Bovendien zijn bomen langlevende organismen, waardoor deze contactzone
en permanent karakter krijgt.
Het bos zorgt voor het uitmiddelen van klimaatextremen (hitte, wind, luchtvochtigheid),
zelfs in zodanige mate dat het bos zijn eigen microklimaat creëert. De bodem wordt
beschermd tegen wind- en watererosie. De infiltratiecapaciteit van een gezonde
bosbodem is bijvoorbeeld zo hoog dat oppervlakkige afstroming, de drijvende kracht
achter watererosie, amper voorkomt onder bos. Door dit hoge infiltratievermogen dragen
bossen bij aan het regelen van de huishouding van het oppervlaktewater en zorgen ze
voor de aanvulling van ondergrondse watervoorraden.
Bossen worden gekenmerkt door een hoge biomassa, waardoor ze koolstof langdurig
kunnen vastleggen. Het voorkomen van dode biomassa zoals dood hout, strooisel en
humus verhoogt de opslagcapaciteit voor koolstof, in tegenstelling tot bijvoorbeeld
hoogproductieve landbouwsystemen. Ook in hout en afgeleide producten wordt koolstof
vastgelegd, soms voor zeer lange tijd. Dit kan een bescheiden bijdrage leveren om de
verhoogde CO2-uitstoot sinds de industriële revolutie te compenseren. Zuurstof (O2) is
een bijproduct van de fotosynthese van bossen, dat onmisbaar is voor aerobe
organismen zoals de mens. Het bos produceert dus zuurstof, maar verbruikt er zelf ook
voor allerlei afbraakprocessen. De netto bijdrage van bossen aan de zuurstofproductie is
dus erg relatief. De zuurstof in de atmosfeer is in de loop van de
ontwikkelingsgeschiedenis van de aarde geproduceerd, en marine organismen hebben
hierin een veel grotere bijdrage gehad dan bossen. Als er bossen aangelegd worden met
als specifieke bedoeling om koolstof langdurig vast te leggen, spreken we van CO2-
bossen.
Biotoop bos 147
Door het grote en ruwe contactoppervlak dat boomkruinen met de atmosfeer vormen,
heeft het bos een grote filterwerking. Hierdoor worden stofdeeltjes, en ook veel
zogenaamd fijn stof, uit de lucht gefilterd en vastgelegd in de bosbodem.
Het filterend vermogen van bossen kan ook nadelig zijn voor het bosecosysteem,
bijvoorbeeld bij een sterk verhoogde depositie van verzurende en vermestende
(stikstofhoudende) stoffen. Verzuring en vermesting gaan grotendeels hand in hand.
Stikstof wordt onder twee vormen uitgestoten: NOx (nitraat en nitriet) afkomstig van
verkeer en industrie en NHx (ammonium en ammoniak), waarvoor vooral akkerbouw en
intensieve veeteelt verantwoordelijk zijn. In bossen vlakbij industriële veehouderijen
lopen de emissiepieken op tot waarden tussen 100 en 200 kg per ha en per jaar. Vooral
bossen op arme zandgronden zijn in Vlaanderen sterk belast met verzurende en
eutrofiërende (vermestende) neerslag. Heel wat van onze Vlaamse bossen bevinden zich
in een sterk gedegradeerde toestand qua bodemverzuring en nutriëntenvoorziening. Dit
kan zware maatschappelijke gevolgen hebben door het in gedrang komen van de
drinkwatervoorziening. Voor het behoud van de bodemvruchtbaarheid en de vitaliteit van
de bossen kan een onderscheid gemaakt worden tussen brongerichte en effectgerichte
acties. De bosbeheerder kan slechts effectgericht werken.
Bos heeft ook een geluiddempend effect, maar om enige effectiviteit te bereiken, zijn
brede stukken bos nodig. De beplantingen langs autostrades bijvoorbeeld hebben eerder
een psychologisch effect (groene barrière) dan een significant geluiddempend effect.
Bossen kunnen een goede visuele buffer vormen, bijvoorbeeld als landschappelijke
beplanting rond een industrieterrein.
Bossen zijn ecosystemen met een erg lange ontwikkelingstijd. Daardoor zijn de
zogenaamde oude bossen, of bossen waarvan we vermoeden dat ze bijna altijd bos zijn
geweest, meestal het meest waardevol voor het natuurbehoud. In dat ecosysteem
kunnen namelijk organismen voorkomen met een specifieke ecologie, omdat ze
generaties lang die specifieke omstandigheden in het bos konden vinden. Voorbeelden
zijn voorjaarsbloeiers, schimmels en ongewervelden die leven van dood hout. Een nadeel
van die lange ontwikkelingstijd is dat bij de aanleg van nieuwe bossen, het meestal erg
lang wachten is op de ontwikkeling van interessante natuurwaarden. In veel andere
ecosystemen, bijvoorbeeld heide, hooiland of vennen, verloopt een dergelijk ontwikkeling
veel sneller.
4. Behoud en ontwikkeling van natuurwaarden in bossen (met dank aan Kris Vandekerkhove)
De ‘natuurwaarde’ van een gebied of van een object (een oude boom bijvoorbeeld) wordt
vaak herleid tot de soortenrijkdom of de zeldzaamheid van aanwezige soorten, maar
omvat meer aspecten, zoals:
- diversiteit: zowel soortenrijkdom als genetische diversiteit aslook diversiteit aan
biotopen
Biotoop bos 148
- zeldzaamheid : dit aspect omvat niet alleen ‘zeldzame soorten en biotopen’, maar
ook zeldzame verschijningsvormen, bijzondere combinaties, weinig voorkomende
gradiënten, …
- natuurlijkheid : ook wel ‘ongereptheid’ of ‘oorspronkelijkheid’ : in hoeverre is de
natuur hier door de mens gestuurd of tijdelijk of permanent verstoord ? Dat kan
zowel gaan over de soortensamenstelling als over de ‘abiotische
omstandigheden’: de bodem, waterstanden, luchtkwaliteit,…
Een aantal belangrijke factoren die bepalend zijn voor de natuurwaarde in het bos heeft
een bosbeheerder via het beheer niet in de hand. Zo zal de oppervlakte van het bos en
het ruimere landschap waarbinnen het gelegen is een grote invloed hebben op de
soortenrijkdom.
Toch zijn er ook factoren die wél via het bosbeheer gestuurd kunnen worden, en die ook
sterk bepalend zijn voor de natuurwaarde. Een groot deel daarvan kan ingepast worden
binnen een regulier multifunctioneel bosbeheer : werken aan structuurrijkdom, een
gevarieerde leeftijdsopbouw en boomsoortensamenstelling, … Volgens de aanhangers
van de ‘kielzogtheorie’ (afgeleid van het Duitse ‘Kielwassertheorie’) hoeft men eigenlijk
niets extra te doen voor de biodiversiteit in bossen : ‘zorg voor standplaatsgeschikte
boomsoorten en voldoende structuurvariatie, en de biodiversiteit volgt vanzelf wel’.
Voor een belangrijk deel van de biodiversiteit is dat inderdaad het geval, maar voor een
aantal aspecten van de biodiversiteit, zowel genenbronnen, kwetsbare en zeldzame
biotopen als soorten met specifieke eisen, zal extra aandacht of een bijkomende
inspanning nodig zijn.
Enkele belangrijke aspecten voor behoud en ontwikkeling van natuurwaarden in bossen
zijn:
- Boomsoortensamenstelling en structuurrijkdom
- Dood hout, habitatbomen en verouderingseilanden
- Open plekken en lichtrijke plaatsen (inclusief bosranden)
Bosstructuur en structuurrijkdom
Bosstructuur is een belangrijk begrip. De structuur van een bos wordt bepaald door de
driedimensionale opbouw van hoofdzakelijk houtige gewassen. Die ruimtelijke opbouw
ontstaat door processen zoals groei, sterfte en verjonging. De bosstructuur evolueert
doorheen de bestandsontwikkeling, en kan beïnvloed worden door beheermaatregelen. Er
wordt een onderscheid gemaakt in de verticale structuur (hoogteverschillen, etages4) en
de horizontale structuur (menging, leeftijdsverschillen, open en gesloten fases). Een
structuurrijk bos kent een hoge variatie in verticale en horizontale structuur.
De variatie in bosstructuur is belangrijk voor het goed functioneren van het
bosecosysteem. Veel diersoorten zoals vogels hebben nood aan goed gestructureerde
4 Etages: zie verder voor meer info
Biotoop bos 149
bossen. Het is algemeen bekend dat structuurrijke bossen een hogere natuurwaarde
kunnen herbergen dan structuurarme bossen. Structuurvariatie kan beschouwd worden
op kleine schaal (boomniveau, verjongingsgroep, bestand) of op grote schaal (bos,
landschap).
Boomsoortensamenstelling
Naast structuur is ook de boomsoortensamenstelling een belangrijke factor die bepalend
is voor de soortenrijkdom in een bos.
In eerste instantie is er een rechtstreekse relatie: elke boomsoort heeft immers zijn
eigen ‘aanhangers’. Bij de ene boomsoort zijn dat er meer dan bij de andere. Heel veel
insecten, mossen en paddenstoelen zijn rechtstreeks aan bomen of bossen gebonden,
hetzij als voedselbron, schuilplaats, of als jachtterrein. Sommige soorten stellen hierbij
weinig eisen op welke boomsoort ze voorkomen. Hoogstens maken ze onderscheid
tussen loof- en naaldbos, schaduwregime van de boomsoort of strooisel- of
schorskwaliteit. Dat zijn de ‘generalisten’ die bij veel boomsoorten kunnen voorkomen.
De meeste soorten zijn echter in meer of mindere mate kieskeurig. Voor sommigen gaat
dat zelfs helemaal tot op soortniveau : enkel op die ene boomsoort of –genus kunnen ze
overleven. Zo zijn er zweefvliegen die enkel leven van een soort bladluizen die enkel op
dennen voorkomen. Ectomycorrhizapaddenstoelen zijn vaak gebonden aan één
boomsoort, of één genus (de eiken bijvoorbeeld).
Sommige boomsoorten herbergen een grotere soortenrijkdom dan andere. Inheemse
boomsoorten kennen doorgaans een grotere specifieke soortenrijkdom dan uitheemse
bomen, en Europese exoten zijn vaak soortenrijker dan Amerikaanse, al is dit verhaal is
niet altijd zo rechtlijnig of eenvoudig. Bepaalde boomsoorten zijn voor de ene ecologische
groep niet zo interessant, maar voor een andere groep wel. Zo zijn beuken voor blad-
etende insecten niet zo interessant, en hebben beukenbossen vaak een soortenarme
kruidlaag. Daardoor wordt hun waarde voor biodiversiteit lager ingeschat dan die van
eiken of essen. Wat betreft ectomycorrhizapaddenstoelen en soorten van holtes en dood
hout is de beuk dan wél weer heel soortenrijk. Als we de totaalsom maken blijkt beuk
uiteindelijk meer soorten te herbergen dan Es of Linde.
Wanneer het bos vooral is samengesteld uit boomsoorten met weinig ‘aanhangers’ dan
zal het bos in zijn totaliteit ook soortenarmer zijn. Uiteraard zal een gemengd bos of
gemengde opstand naar soortendiversiteit beter scoren dan een homogeen bos: hoe
meer boomsoorten, hoe groter de potentiële aanhang zal zijn.
De boomsoort heeft echter ook indirect een invloed op de soortenrijkdom, zeker wat
betreft de soorten die op en in de grond leven. De boom is immers de ‘ecologische motor’
van het ecosysteem, waarbij de boomsoort sterk bepaalt hoe de motor werkt. De
boomsoort bepaalt of er veel of weinig licht tot op de bodem kan doordringen, en wat de
eigenschappen zijn van het strooisel (de bladval). Sommige boomsoorten (linde,
populier,…) produceren bladstrooisel dat goed afgebroken kan worden door het
bodemleven (schimmels, springstaartjes, regenwormen). In dat geval is er een rijk
bodemleven en ontwikkelt zich een ‘mull’-humus. In dergelijke bodems kunnen ook
Biotoop bos 150
veeleisende plantensoorten groeien zoals slanke sleutelbloem, waaraan dan weer een
eigen fauna is gelinkt.
Andere boomsoorten (naaldbomen, maar ook eik, beuk, kastanje) produceren bladval die
zeer moeilijk verteert. Het strooisel hoopt zich op op de bosbodem, en een deel van de
voedingsstoffen blijven hierin vastgehouden. Er is weinig bodemleven omdat er weinig
verteerbaar voedsel is, en omdat de bodem te zuur wordt. Ook de kruidlaag is vaak
soortenarm door het dikke strooiselpakket, de zuurtegraad of omdat het heel donker is.
Oefening communicatieve vaardigheden:
Bekijk volgend bericht, geplaatst op de Facebook-pagina van ‘Ge zijt van Kalmthout als
ge…’ op 21 mei 2018. De naam van de persoon die dit postte, werd om privacyredenen
verwijderd. De toon van het bericht toont duidelijk aan hoe omwonenden denken over
beheerwerken in het Mastenbos, of die nu aangestuurd worden door het ANB of
Natuurpunt. Ook de reacties die volgden op het bericht, logen er niet om. Er was zelfs
iemand die de situatie bij de haren trok en letterlijk stelde: ‘Asielzoekers mogen wel
binnen, maar uitheemse planten moeten weg. Goe bezig…’. Volledig off topic, maar het
schetst wel haarfijn de reactie van omwonenden en de noodzaak voor een goede
communicatie.
Om welk van de drie oorzaken van vervreemding gaat het hier? Motiveer je antwoord.
Stel dat je gevraagd wordt om als beheerder gepast te reageren op dit bericht. Schrijf je
antwoord uit dat je zou posten als (openbare) reactie op dit bericht.
Biotoop bos 151
Dood hout
Dood hout is heel belangrijk voor de biodiversiteit in bossen. Minstens een derde van de
totale soortenrijkdom in een bos is afhankelijk van dood hout voor zijn overleven. Dat
kan zijn omdat de soort groeit op dood hout of zich voedt met dood hout, of met de
dieren en paddenstoelen die van dood hout leven. Weer andere hebben dood hout nodig
om in te overwinteren of te broeden. Elke fase in de afbraak van dood hout heeft zijn
eigen soorten.
Om het totale soortenpallet een plekje te geven moet het aanbod zo gevarieerd mogelijk
zijn: staand en liggend, dik en dun, alle boomsoorten, beschaduwd en in de zon, vers en
sterk verteerd. Die variatie, én continuïteit in het aanbod, is vaak belangrijker dan de
totale hoeveelheid. Maar om constant voldoende variatie, en voldoende volume van elk
type te hebben om leefbare populaties te laten ontwikkelen, moet je in totaal toch wel
een aanzienlijke hoeveelheid dood hout voorbehouden.
Als vuistregel kun je stellen dat een volume van 10 m³/ha volstaat voor de minst
veeleisende soorten; voor een meer volledige doodhoutbiodiversiteit is al vlug 30 m³/ha
noodzakelijk. En voor de echt veeleisende soorten moet dat meer dan 50 m³ zijn, maar
dat wordt moeilijk combineerbaar met andere doelen en functies. Die specifieke soorten
zullen steeds aangewezen blijven op reservaten.
Om voldoende dood hout in het bos te verkrijgen moet men in principe weinig doen,
eerder laten gebeuren of laten liggen. Bomen actief gaan ringen, vellen of omtrekken om
het proces te versnellen hoeft dus meestal niet. Oude langzaam aftakelende bomen zijn
minstens even waardevol en soms zelfs waardevoller dan een dode boom (zie
habitatbomen)
Habitatbomen
Habitatbomen zijn bomen die specifieke ‘niches’ bevatten zoals holtes (spechtengaten en
rottingsholtes, holtes waar water in blijft staan), loshangende schors, sterke begroeiing
met mossen of klimop, uitscheurwonden en zware dode takken, vruchtlichamen van
houtzwammen ... Deze niches worden ‘microhabitats’ genoemd. Bomen met grote
aantallen van deze microhabitats worden ook aangeduid met de term ‘veteraanbomen’.
Het zijn vaak oude bomen. Hoe ouder een boom, hoe groter immers de kans dat hem
iets overkomt en hij dergelijke ‘littekens’ ontwikkelt. In de aftakelingsfase van een bos of
boom komen dus heel veel microhabitats voor, en heel veel soorten zijn er afhankelijk
van.
Microhabitats kunnen echter ook in jongere, minder indrukwekkende bomen voorkomen.
Vaak zijn het ‘beschadigde’ bomen, die bij een klassiek beheer worden weggenomen.
Habitatbomen hebben een hoge natuurwaarde, of kunnen op termijn een hoge
natuurwaarde ontwikkelen, en hebben vaak een lage economische waarde. Het vraagt
een kleine inspanning (financieel) om ze te behouden maar met een grote ecologische
winst. Het is daarom belangrijk om die microsites en microhabitats te herkennen en er bij
het beheer (vooral bij de selecties bij dunningen) rekening mee te houden. Zo kan ook
Biotoop bos 152
deze specifieke biodiversiteit behouden en ontwikkeld worden. Daarbij gaat het niet
alleen over holenbroedende vogels en vleermuizen, maar ook over minder opvallende
soorten. In vermolmd hout in holtes van levende bomen komen ook heel wat kevers,
zweefvliegen en zeldzame paddenstoelen voor, zoals de pruikzwam (Hericeum).
Ook met klimop begroeide bomen zijn belangrijk voor de biodiversiteit. Klimop is een
uitstekende voedselplant: de bloemen trekken tot laat in het seizoen bijen en
zweefvliegen aan. De bessen worden de hele winter gegeten door allerlei kleine en
middelgrote vogels. Het dichte loof van oude klimopplanten biedt ook uitstekende
schuilmogelijkheden voor veel soorten zoals boommarter. Vaak wordt de klimop
verwijderd of afgehakt omdat men er ten onrechte van uit gaat dat klimop bomen wurgt
of belemmert in de groei. Dit is niet het geval. Ze zorgen enkel voor een verhoogde
gevoeligheid voor windval.
Habitatbomen kunnen worden aangeduid tijdens de dunningsdoorgang of bij specifieke
inventarisaties. Ze krijgen best een visuele markering (symbool, verfstreep, labeltje),
zodat ze ook bij de volgende doorgang worden herkend en niet per ongeluk alsnog
worden gekapt. Het is immers de bedoeling dat habitatbomen steeds behouden blijven
en hun volledige levenscyclus kunnen volmaken. Ook nadat ze zijn afgestorven blijven ze
in het bos als belangrijke doodhoutcomponent.
Er zijn geen strikte richtlijnen te geven wat betreft het aantal habitatbomen er moeten
behouden blijven. Dat zal sterk afhankelijk zijn van de lokale omstandigheden: in
sommige bossen en opstanden komen hogere dichtheden habitatbomen voor dan op
andere plaatsen. Om een functioneel netwerk te vormen, moeten het er toch gemiddeld
minstens een aantal per hectare zijn. In sommige beheerrichtlijnen spreekt men van
minstens drie tot tien bomen per hectare.
Habitatbomen, dode bomen, verouderingseilanden en grotere bosreservaten moeten
uiteindelijk een functioneel netwerk vormen, dus aangepast aan de noden van de soorten
die men wil beschermen. Verouderingseilanden zijn (delen van) opstanden, een halve ha
tot enkele ha groot, die men bewust verder spontaan laat ontwikkelen. In deze refugia
ontwikkelen zich op termijn een grote dichtheid aan microhabitats en dood hout,
waardoor ze belangrijke stapstenen vormen tussen de grotere reservaten.
Bosranden
Bosranden met veel structuur zijn zeldzaam in Vlaanderen. Meestal is de grens tussen
bos en akker of graslandland zeer scherp. Een ecologisch goede bosrand bestaat uit een
mantel en een zoom. De mantel is een struik- of hakhout zone. De zoom is een zone met
ruigtekruiden.
Bij de aanleg van een bosrand heb je de keuze tussen interne ontwikkeling, in het bos,
waarvoor je deel van de bomen aan de rand moet kappen. Of externe ontwikkeling
waarbij je de rand tegen het bos aanlegt en je dus een deel van de grond naast het bos
gebruikt. Bij het aanleggen van bosranden in het bos zal je altijd een deel van de hoge
bomen moeten kappen.
Biotoop bos 153
De breedte van een goede bosrand varieert tussen de 1 tot 1,5 maal de boomhoogte.
Deze afstand heb je nodig voor de mantel en de zoom. Voor het aanleggen van de
mantel kan je stuiksoorten aanplanten, boomsoorten in hakhout zetten of spontaan laten
ontwikkelen. Bij spontane ontwikkeling kan het aantal stuiksoorten dat zich vestigt wel
laag zijn. De zoom laat je normaal spontaan ontwikkelen. Een golvende rand zorgt voor
meer variatie en meer biodiversiteit. Zowel bij de mantel als de zoom.
Het beheer is gericht op het in stand houden van de mantel en de zoom. In de mantel
wordt bosvorming tegen gegaan door hoge bomen te kappen. Bomen kan je in hakhout
zetten, stuiken moet je, als je voldoende plaats hebt niet beheren. Af en toe een solitaire
boom levend of dood laten staan is goed voor de biodiversiteit. Ook hopen met dood hout
kan je in de bosrand leggen, vaak zullen op termijn hier bramen op komen.
De zoom beheer je door gefaseerd maaien, elk deel van de ruigte wordt best om de 2 tot
4 jaar gemaaid. Afvoeren van maaisel is nodig om ruigten bloemrijk en biodivers te
maken.
5. Bosdynamiek en successie
Kort samengevat is een bosecosysteem het geheel van:
- biotische componenten: bomen, struiken, kruidachtige planten, varens, mossen,
schimmels en andere micro-organismen, ongewervelden, amfibieën en reptielen,
vogels, zoogdieren;
- abiotische componenten: bodem, klimaat (wind, neerslag, luchtvochtigheid,
instraling), topografie;
- en alle interacties hiertussen: zowel tussen biotische en abiotische elementen, als
onderling.
Bomen nemen samen met zwammen het overgrote deel van de biomassa in (levend +
dood!) en zijn aspectbepalend, maar dat wil niet zeggen dat het belang van de andere
componenten van het ecosysteem mag onderschat worden. De abiotische componenten,
of anders gezegd de standplaats, zijn bepalend voor de diversiteit van het leven dat in
een bos kan voorkomen. Verder hebben verschillende organismen hun specifieke belang
in allerlei voedselwebben en omzettingsprocessen (bv. afbraak van dood materiaal,
opname van minerale elementen uit de bodem). De som van al deze elementen en
processen maakt dat het bos een zeer complex ecosysteem is.
Dit ecosysteem is bovendien steeds in verandering. Geen twee bossen zijn ooit hetzelfde.
Bomen groeien continu, dieren bewegen zich door het bos en soms treedt er verstoring
op zoals windval, waarna zich weer andere organismen kunnen vestigen. Verandering is
eigen aan het bosecosysteem. Dit proces heet bosontwikkeling of bosdynamiek. Als er
specifiek bedoeld wordt dat verschillende (boom)soorten elkaar in de tijd opvolgen
volgens een bepaalde volgorde, spreken we over successie.
Biotoop bos 154
Interne bosontwikkeling
Het gangbare beeld van onze oerbossen is een min of meer gesloten loofbos. Via een
aantal opeenvolgende stappen (successie) ontwikkelt zich van een initieel kale bodem
een climaxvegetatie, die op de meeste plaatsen (met uitzondering van slikken, schorren
en vennen) bestaat uit een loofbos.
De interne bosontwikkeling gebeurt als volgt. Pionierboomsoorten koloniseren open
terrein en bouwen snel een bosklimaat op. Onder de kroonlaag van de lichtboomsoorten
vestigen zich geleidelijk meereisende, meer schaduwverdragende soorten. Stilaan
takelen de pioniersoorten af en evolueert het bos naar een climaxbos op basis van
schaduwboomsoorten.
Deze interne bosontwikkeling leidt eerst tot meer gelijkvormigheid van de bosstructuur.
De boomsoorten die het best aan de standplaats zijn aangepast, zullen een dominante
bovenetage vormen.
Naarmate het bos veroudert, komt er een geleidelijk verjongingsproces op gang dat leidt
naar meer ongelijkvormigheid. De verjonging van het climaxbos gebeurt in gaten of
“gaps” in het kronendak. Deze gaten ontstaan door brand (zeer zelden bij ons),
omwaaien of aftakelen van één of meerdere bomen. Zolang er geen grote gaten
ontstaan, zijn het voornamelijk schaduwboomsoorten die zich kunnen verjongen. Er
ontstaat zo een plenterachtige bosstructuur, die zichzelf bestendigt door een
terugkerende cyclus van aftakelen en verjongen op verschillende tijdstippen en locaties.
Uitwendige invloeden: verstoring
Bosontwikkeling wordt niet alleen bepaald door de interne dynamiek van het
boombestand alleen. Uitwendige invloeden of verstoringen kunnen een grote impact
hebben, en zijn in staat om de bosstructuur en –samenstelling te beïnvloeden.
In West-Europa is windval waarschijnlijk de meest courante vorm van verstoring. Maar er
zouden ook andere vormen van verstoring kunnen voorkomen, zoals brand, overstroming
van de grote rivieren, grootschalige aantastingen van bomen, aardverschuivingen of
begrazing. Begrazing is hierbij een verstoringfactor die een sterke invloed op de
bosverjonging kan hebben. Ook bosbeheer door de mens is een vorm van verstoring.
Als grotere oppervlakten bos door een verstoring ‘vernield’ worden, leidt dit op die locatie
tot een gelijkvormige bosstructuur. Bij nieuwe vestiging zal het bos meestal uit
lichtboomsoorten bestaan (bv. na windval en brand); maar even goed kan er een
gelijkvormig bos van schaduwbomen ontstaan (bv. doorgroeien van beukenzaailingen na
windval zoals na de storm van 1999 in de Lorraine).
Door het optreden van verschillende vormen van verstoring op verschillende tijdstippen
ontstaat er op landschapsschaal een gemengd ongelijkvormig bos. Op kleinere schaal,
bijvoorbeeld in een verjongingsgat, kan het bos echter homogeen en gelijkvormig zijn
door de sterke interne bosdynamiek na een verstoring.
Biotoop bos 155
Verstoring is een belangrijke sturende kracht voor de bosontwikkeling. De combinatie
van (uitwendige) verstoring en (inwendige) bosontwikkeling bepaalt, samen met onder
andere de standplaatskarakteristieken, het uitzicht en de samenstelling van het
bosecosysteem. Er ontstaat als het ware een mozaïek van verschillende
ontwikkelingsfasen. Bossen dienen een voldoende grote oppervlakte te bezitten om een
zo volledig mogelijke ‘mozaïekpuzzel’ te verkrijgen. In Vlaanderen betekent dat minimum
50 ha en bij voorkeur groter om alle bosontwikkelingsfasen te vatten. Bosuitbreiding
gebeurt dus bij voorkeur tegen bestaande boscomplexen aan.
6. Ecologie van de boomsoorten
Boomsoort en groeiplaats
In het schema hiernaast van Ellenberg kan je per boomsoort zien bij welke
bodemcondities deze kan groeien, en wanneer de groei optimaal is. Op de horizontale as
varieert de zuurtegraad van de bodem van zuur naar alkalisch; op de verticale as
varieert de vochtigheidsgraad van nat naar droog. De uiteinden van de vocht-as zijn te
nat of te droog om boomgroei toe te laten.
Het schema is onvoldoende
nauwkeurig om voor een
specifieke standplaats een
gefundeerde boomsoortenkeuze te
maken, maar geeft wel een heel
goede indicatie van waar een
bepaalde boomsoort van nature
thuishoort. Om het nog
eenvoudiger te maken, kan een
opdeling van groeiplaatsen in drie
groepen als volgt: arme, rijke en
vochtige groeiplaatsen.
De arme groeiplaatsen vallen
grotendeels samen met de
zandgronden. Dit is ongeveer ten
noorden van de as Gent -
Mechelen - Hasselt. Let wel, de
ene zandgrond is de andere niet.
Afhankelijk van oorsprong
(afzetting zee, rivier of wind) en eventuele bijmenging met leem of klei zijn er meer of
minder mogelijkheden voor groei. Ook veengronden behoren tot de arme groeiplaatsen.
Hier omwille van de zeer natte situatie die geen goede groei toelaat.
De rijke groeiplaatsen behoren grotendeels tot de zee- en rivierkleigebieden (West-
Vlaanderen), het Brabants district en de zandleemgronden van het Vlaams district. Deze
bodems kennen een goed vochtleverend vermogen, een hoge basenverzadiging (een
'zuurtebuffer') en een gunstige nutriëntenbalans. Voorwaarde is ook dat de
Biotoop bos 156
grondwatertafel zich in het zomerseizoen niet hoger dan 40 cm onder het maaiveld
bevindt.
De vochtige groeiplaatsen ten slotte omvatten vooral de veengebieden, zones langs grote
rivieren met periodieke overstroming, valleigronden en brongebieden. Het type water
(grond- of oppervlaktewater), de frequentie en de duur van waterverzadiging bepalen
mee de samenstelling van de vegetatie.
Een overzicht van vaak voorkomende boomsoorten per groeiplaatscategorie:
Groeiplaatscategorie Boomsoorten
Arm
* van nature: Ruwe berk, Zomer- en
Wintereik, Jeneverbes, Gewone lijsterbes
* in het verleden veel aanplantingen van
Grove en Corsicaanse den, in mindere mate
Fijnspar en Lork
* als iets rijker: ook Sporkehout
* als iets rijker + vochtiger: ook Beuk, Linde,
Boskers, Boswilg, Ratelpopulier, Es
Rijk
* vooral Populier, Beuk en Eik
* ook Amerikaanse eik, Gewone esdoorn,
Tamme kastanje, Es (+ vrijwel alle
loofhoutsoorten mogelijk)
vochtig
* niet te nat: E , Gladde iep, Populier
(aanplanting), Grauwe abeel, Europese
vogelkers, Boskers, Gewone esdoorn, Beuk
* nat tot kletsnat: wilgen, Zwarte els (niet te
zuur), Zachte berk (domineert in zuur milieu)
Een bosbeheerder hoeft niet steeds een gedetailleerde bodemanalyse ondernemen om de
groeiplaatskwaliteit of boniteit in te kunnen schatten. Even kijken naar de samenstelling
en hoogte van het bos zegt ook al veel. De dominante hoogte van een bosopstand is
onafhankelijk van het gevoerde beheer en stamtal. Bij een bepaalde leeftijd geeft dit een
zeer goede indicatie van de boniteit.
Lichtbehoefte van boomsoorten
Het schaduwverdragende karakter van bomen of hun temperament bepaalt of ze eerder
lichtboomsoorten dan wel schaduwboomsoorten zijn. Dit zijn relatieve begrippen, maar
het is een zeer belangrijk gegeven voor de bosbehandeling: rekening houden met de
lichteisen van verschillende boomsoorten. Het is als bosbeheerder essentieel de
lichtbehoeftes van de boomsoorten te kennen om mengingen te kunnen beoordelen en
verjongingsgroepen optimale groeikansen te geven.
Lichtboomsoorten hebben hun hele leven een grote behoefte aan licht;
schaduwboomsoorten daarentegen kunnen vooral in hun jeugd een zekere schaduwdruk
verdragen. Naarmate bomen ouder worden, neigen ze meer naar een lichtboomkarakter.
Lichtboomsoorten zijn meestal pioniers die aangepast zijn om open ruimtes met hoge
lichtinval te koloniseren. Ze zijn weinig efficiënt in het gebruik van licht voor fotosynthese
Biotoop bos 157
en hebben dus rechtstreeks invallend zonlicht nodig. In de schaduw valt hun groei snel
terug, en bij aanhoudende schaduwdruk sterven ze af. Schaduwboomsoorten zijn eerder
climaxsoorten die zich kunnen vestigen en opgroeien in de schaduw van een bestaand
bos. Dit komt omdat ze efficiënter zijn in het gebruik van geringe lichtinstraling; ook met
lage lichtintensiteiten en diffuus licht zijn ze in staat om hun fotosynthese voldoende in
gang te houden. De bladgroenkorrels blijven dus ook bij geringe instraling actief. Dit
maakt dat zaailingen van schaduwboomsoorten bij erg lage lichtinval kunnen overleven,
of zelfs doorgroeien.
Schaduwboomsoorten zijn meestal langlevender dan lichtboomsoorten, hoewel zeker eik
hierop een uitzondering vormt. Lichtboomsoorten hebben een snelle jeugdgroei en
reageren dan fel op verhoogde lichtinval. Op latere leeftijd reageren ze nog maar weinig
op vrijstelling. De groei van schaduwboomsoorten komt trager op gang, maar de reactie
op verhoogde lichtinval kan soms op latere leeftijd nog erg hoog zijn (bv. lichtingsaanwas
van beuk).
Lichtboomsoorten zijn Ruwe en Zachte berk, Wilgen, Populieren, Zomereik, Wintereik,
Zwarte els, Boskers, Lork, Grove den en Corsikaanse den.
Iets minder lichtbehoeftig zijn Es, Olm (Iep), Linde, Wilde lijsterbes en Oostenrijkse den;
dit zijn de zogenaamde halflichtboomsoorten.
Halfschaduwboomsoorten zijn dan Gewone esdoorn, Hazelaar, Tamme kastanje,
Douglasspar en Amerikaanse eik.
Echte schaduwboomsoorten zijn Beuk, Haagbeuk, Fijnspar, Zilverden, Taxus en Buxus.
Deze indeling moet enigszins genuanceerd worden. Extreme lichtboomsoorten zoals
Berk, Wilg, Populier en Lork hebben het volledige licht nodig om zich succesvol te kunnen
vestigen. Eik is ook een lichtboomsoort maar kan als zaailing enkele jaren wat schaduw
verdragen, Wintereik nog meer dan Zomereik. Zowel Grove als Corsikaanse den hebben
veel licht nodig om zich te verjongen, maar op latere leeftijd kan Corsikaanse den meer
schaduw verdragen dan Grove den. Typische schaduwboomsoorten zoals Beuk, Zilverden
en Fijnspar kunnen zich verjongen en doorgroeien onder enorme schaduwdruk; het zijn
dan ook de typische boomsoorten van het plenterbos. Es is een lichtboomsoort, maar in
sommige gevallen kunnen de zaailingen 20-30 jaar onder scherm overleven zonder
noemenswaardige hoogtegroei.
Bovendien is het temperament van boomsoorten ook nog afhankelijk van de standplaats.
Op betere standplaatsen neemt het schaduwverdragende karakter enigszins toe.
7. Ontwikkeling van individuele bomen
Suikers maken met zonne-energie
Fotosynthese is een biochemisch proces waarbij de groene planten, de meeste algen en
sommige bacteriën zonlicht als energiebron gebruiken om koolhydraten oftewel suikers
Biotoop bos 158
te vormen. Alles speelt zich af in het bladgroen, ook chlorofyl genaamd, en zit in korrels
in o.a. bladeren en naalden van bomen.
In de atmosfeer zijn verschillende gassen te vinden zoals zuurstof, waterdamp en ook
koolstofdioxide ook wel eens CO2 genaamd. CO2 en water worden omgezet tot zuurstof
en suikers. Basisvoorwaarde voor fotosynthese is de absorptie van licht door het blad.
Lichtenergie wordt zo omgezet in chemische energie.
Het suiker wordt gebruikt om andere organische stoffen te vormen zoals hout,
hormonen, oliën, cellulose en eiwitten. Slechts 1% van het zonlicht dat het
aardoppervlak bereikt, wordt uiteindelijk gefixeerd in energierijke verbindingen zoals
suikers.
Voor een aantal processen zetten groene planten hun opgebouwde suikers weer om naar
CO2 en water. Net zoals wij suikers verbruiken om in leven te blijven, doet een plant dat
ook. Suikers dienen dus niet enkel voor de groei maar ook voor het onderhoud. Dit
proces dat energie vrijstelt, heet respiratie en hierbij wordt zuurstof verbruikt. Een
voorbeeld is de actieve opname van water en mineralen door de boomwortels. Dit vraagt
energie en dus ook zuurstof.
Zolang de productie van suikers groter is dan het verbruik, zal een boom blijven leven en
groeien. En dus ook netto zuurstof produceren. Als een boom ouder wordt en begint af te
takelen, zal het verbruik groter worden dan de productie en sterft de boom. Als een plant
op een gegeven moment sterft dan zal zijn organisch materiaal worden afgebroken door
planteneters en afvaleters: schimmels, bacteriën en bodemdieren. Deze hebben net
zoveel zuurstof nodig om die plant af te breken als die plant in zijn leven heeft
geproduceerd. Uiteindelijk is er dus geen zuurstof bijgekomen.
Maar, op het moment dat een plant sterft is er ruimte voor een nieuwe. Die zal zuurstof
produceren terwijl de oude plant wordt afgebroken en op die manier wordt er uit de
atmosfeer geen zuurstof meer verwijderd.
Biotoop bos 159
Levende bomen groeien
Zolang bomen leven, groeien ze. De hoogtegroei en de lengtetoename van een zijtak of
een wortel gebeurt door primaire hoogte- of lengtegroei. Een specifieke eigenschap van
bomen is de secundaire diktegroei, waardoor ze steeds in omvang blijven toenemen.
Om secundaire diktegroei te kunnen begrijpen, moet eerst de bouw en het functioneren
van het boomlichaam besproken worden. Het hout of xyleem zorgt voor de opwaartse
sapstroom en steun. De schors bevat de bast aan de buitenkant voor bescherming, en
het floëem aan de binnenkant voor de dalende sapstroom. Het xyleem zorgt voor het
opwaartse transport van water en mineralen; het floëem voor het dalende transport van
water en syntheseproducten die in de groene kruin aangemaakt worden (vnl. suikers).
Ondergronds zorgen de wortels voor steun, opname van water en mineralen en opslag
van reservestoffen. Ook in de wortels kan xyleem en floëem onderscheiden worden, en
het verdikken van wortels gebeurt eveneens door secundaire diktegroei.
Secundaire diktegroei is mogelijk door het cambium. Dit is een actief delende celzone
tussen het xyleem en het floëem die met een jaarlijkse periodiciteit actief wordt. Naar
binnen toe differentiëren de vermenigvuldigde cellen tot xyleem- of houtcellen en ze
vormen zo een jaarring. Elk jaar komt er dus aan de buitenkant van de stam, net onder
de schors, een jaarring bij, waardoor de boom steeds dikker wordt. Naar buiten toe
worden floëemcellen gevormd. In principe kunnen die ook jaarringen vormen, maar door
de steeds toenemende stamomtrek degenereert het buitenste floëem tot de
beschermende bast. In sommige gevallen schilfert de schors zelfs geleidelijk af, denk
bijvoorbeeld aan dennen en esdoorns.
In het floëem van loofbomen komen vaak slapende knoppen voor. Dit zijn voorlopers van
knoppen die jarenlang inactief kunnen blijven. Bij bepaalde stressomstandigheden zoals
het uitbreken van een stuk kruin, plotse lichtinval op de boomstam of omhakken van de
boom kunnen deze slapende knoppen uitlopen. Ze groeien dan uit tot een bebladerde tak
en vormen een verbinding met het xyleem. Hieruit kunnen adventieve takken ontstaan.
In tegenstelling tot normale takken staat hun merg niet in verbinding met het merg van
de stam, omdat ze pas bij een zekere stamdikte ontstaan zijn. Het uitlopen van slapende
knoppen kan zorgen voor de kroonverlaging van gestresseerde eiken, of kan aan de
basis van hakhoutbeheer liggen.
8. Groei van een bosbestand
De nadruk ligt op homogene, gelijkjarige en gelijkvormige bestanden. Dit soort
bestandsontwikkeling vindt ook plaats bij natuurlijke bosontwikkeling, bijvoorbeeld in een
kleine verjongingsgroep na het omvallen van een volwassen boom, of op een grote
stormvlakte die gekoloniseerd werd door lichtboomsoorten. Over de oppervlakteschaal
van de bestandsontwikkeling wordt hier dus geen uitspraak gedaan. Ongelijkjarige en/of
ongelijkvormige bestanden kunnen dan beschouwd worden als een verzameling van
kleine homogene gelijkjarige en gelijkvormige bestanden, die op verschillende locaties en
tijdstippen ontstaan zijn.
Biotoop bos 160
Sociale positie van bomen
De sociale positie van een boom in bosverband is belangrijk om de toekomstige
groeikansen van een boom te bepalen. Kennis van de sociale positie schept inzicht in de
mogelijkheden van bijvoorbeeld menging en kwaliteitshoutproductie. Verschillende
sociale posities komen tot uiting door een gevarieerde verticale structuur
(etagevorming). Er worden een 3-tal sociale posities onderscheiden:
- Dominante bomen: deze bomen bevinden zich in de bovenetage en steken met
hun kruin boven de andere bomen uit. Zij genieten van optimale
belichtingsomstandigheden en hebben een sterke concurrentiepositie waaruit ze
moeilijk kunnen verdrongen worden. Zij zullen meestal het toekomstige bosbeeld
blijvend bepalen.
- Codominante en intermediaire bomen: dit zijn exemplaren die in de nevenetage
groeien en gedeeltelijk in de schaduw van de dominante bomen opgroeien. In het
geval van lichtboomsoorten zullen deze bomen niet meer in de bovenetage
kunnen opstijgen als ze niet op één of andere manier meer licht ter beschikking
krijgen. Schaduwboomsoorten zoals beuk zijn wel in staat om vanuit lagere
etages door te groeien naar de dominante etage.
- Gedomineerde bomen: dit zijn bomen die in de onderste regionen van de
nevenetage of zelfs de onderetage van het bos terecht zijn gekomen. Het gaat in
dit geval om bomen die ofwel de concurrentiestrijd verloren hebben, of soms om
bomen die zich als verjonging in de onderetage hebben gevestigd maar sterk te
lijden hebben onder het bovenscherm van de dominante, codominante en
intermediaire bomen. Hun overlevingskansen worden vooral bepaald door hun
schaduwverdragende karakter.
Hoogtegroei
De hoogtegroei van dominante bomen is onafhankelijk van de bosbehandeling.
Beschaduwing kan gedomineerde bomen remmen in hun hoogtegroei, maar de maximale
hoogtegroei wordt alleen door de standplaats bepaald.
De hoogtegroei van een dominante boom is op dezelfde standplaats nagenoeg dezelfde
in een gesloten bos als in vrijstand. De hoogtegroei van bomen wordt dus niet bepaald
door het stamtal zoals vaak wordt gedacht. Bomen worden niet de hoogte in “gejaagd”
door hun onderlinge concurrentie. Deze indruk ontstaat door het visuele aspect van een
dichtstaand bos: lange kale stammen met bovenaan een kleine kruin. Parkbomen die in
vrijstand opgroeien, lijken lager omdat ze zeer brede en lage kruinen hebben.
Het hoogtegroeiritme is niet constant in de tijd. De hoogtegroei van een boom is sneller
in de jonge fase. Later neemt de hoogtegroei geleidelijk af, om bij oude bomen terug te
vallen tot een verwaarloosbaar kleine groei.
De kwaliteit van de groeiplaats voor een bepaalde boomsoort wordt uitgedrukt als de
“boniteit” of groeiklasse en is gebaseerd op de dominante hoogte en de leeftijd van de
bomen in een bestand. De dominante hoogte is de boomhoogte van de dominante
bomen, meestal gedefinieerd als de gemiddelde hoogte van de 10 dikste bomen per
Biotoop bos 161
hectare. Deze boniteit laat toe om verschillende standplaatsen met elkaar te vergelijken
en om groeivoorspellingen te doen voor de boomsoort op een bepaalde standplaats.
Diktegroei
De diametergroei of -aanwas is gebonden aan de ontwikkeling van de kruin en het
wortelstelsel. Die ontwikkeling is afhankelijk van de beschikbare groeiruimte, zowel
bovengronds als ondergronds.
Lichtinval is de voornaamste factor die de diktegroei van bomen bepaalt. Van boven uit is
de lichtinval onbeperkt (vandaar dat dominante bomen ongehinderd in de hoogte
groeien), dus de verdeling van het licht tussen de bomen in een bestand wordt bepaald
door de zijdelingse concurrentie. Deze concurrentie is afhankelijk van het stamtal en de
grootte van de bomen, en kan gemakkelijk beïnvloed worden door de bosbeheerder (bv.
dunning).
Er bestaat een recht evenredig verband tussen de kruindiameter en de stamdiameter.
Een brede kruin is meestal ook een diepe kruin: dit wil zeggen dat de verhouding van de
hoogte van de levende kruin tot de totale boomhoogte groot is (bv. 50-75 %).
Kort samengevat: hoe meer groen in de kruin, hoe sneller de diktegroei.
Volumebijgroei
De volumeaanwas van een bestand is het aantal kubieke meters hout dat jaarlijks
bijgroeit op een hectare. Dit volume wordt inclusief schors gemeten, en heeft als eenheid
m³/ha.jaar. De waarden kunnen sterk verschillen per boomsoort, maar we mogen niet
uit het oog verliezen dat de ecologische achtergrond hiervan drogestofproductie is.
Bosbouwers interesseren zich in kubieke meters hout, ecologen in tonnen droge stof om
de productiviteit van ecosystemen te kunnen vergelijken. Zo is het bijvoorbeeld logisch
dat de volumeaanwas van fijnspar hoger ligt dan die van eik, alleen al omdat het
soortelijke gewicht van sparrenhout lager is dan dat van eik. De bijgroei van het
houtvolume is geen absolute maatstaf voor de productiviteit van het bosecosysteem!
De volumeaanwas van een bestand is afhankelijk van de boomsoort, de ouderdom en de
standplaats. De aanwas is bij kroonsluiting nagenoeg onafhankelijk van het stamtal: als
een hectare volledig vol staat met bomen worden alle beschikbare nutriënten en licht
gebruikt. De individuele boomgroei wordt gecompenseerd door het stamtal, binnen
bepaalde grenzen. Dit wil zeggen dat er bij kroonsluiting een even grote volumeaanwas
is, verdeeld over meer dunne bomen of minder dikke bomen.
De volumeaanwas is hoog in jonge bestanden, en neemt af naarmate de bestandsleeftijd
toeneemt. Als er bomen met een goede stamkwaliteit in het bestand staan, zal de
waardeaanwas langer blijven toenemen als die bomen geleidelijk dikker worden. De
maximale bijgroei wordt natuurlijk door de standplaats bepaald.
De beheerder kan de volumeaanwas slechts negatief beïnvloeden door de kroonsluiting
te doorbreken. Een positieve invloed zou een standplaatswijziging inhouden (bv.
Biotoop bos 162
verhoogde atmosferische depositie van stikstof). Ook de gewenste bosstructuur kan
beïnvloed worden door de kroonsluiting te doorbreken. Dit is de enige manier om een
ongelijkvormige bosstructuur te creëren.
In de praktijk worden twee soorten aanwasgegevens gebruikt. De gemiddelde jaarlijkse
aanwas (GJA) is de gemiddelde bijgroei over een periode van jaar nul tot heden; de
lopende jaarlijkse aanwas (LJA) is de gemiddelde bijgroei van de afgelopen jaren of het
huidige groeiseizoen. De lopende aanwas of bijgroei wordt gebruikt bij het beoordelen
van dunningsvolumes.
Soms spreekt men ook over de productie. Dit is het resultaat van volumeaanwas over
een bepaalde periode, en wordt uitgedrukt als een houtvolume (m³/ha). De productie
van een bosecosysteem is afhankelijk van de standplaatskwaliteit.
Conclusie is dus dat de beheerder vooral door de dunningssterkte de diametergroei van
de individuele bomen kan sturen, zonder de bestandsvoorraad te sterk te hypothekeren,
als hij er maar voor zorgt dat het bestand nagenoeg gesloten blijft. Meer toegeven op de
volumeaanwas kan mogelijk wel voor een betere houtkwaliteit (en –waarde) van
individuele bomen zorgen. De hoogtegroei en volumeaanwas verbeteren door een dichte
stand te behouden klopt dus niet.
Stamtalvermindering
Het stamtal is het aantal bomen per hectare in een bestand. Stamtalvermindering is de
regel: het stamtal neemt af naarmate het bos ouder wordt en de bomen groeien. Dit
proces is een logisch verschijnsel omdat er gewoon meer kleine dan grote bomen op een
zekere oppervlakte kunnen staan.
De stamtalvermindering is sterker in de jeugdfase van het bos, omdat er dan zeer veel
individuen aanwezig zijn die onderling hevig concurreren. Als het uitgangstamtal hoger
is, zal de stamtalvermindering vroeger beginnen en intenser verlopen: bijvoorbeeld een
dichte natuurlijke verjonging (45.000/ha) tegenover een aanplanting van 2.500
stuks/hectare. In specifieke gevallen blijft stamtalvermindering achterwege, bijvoorbeeld
in populierenplantages waar de bomen op eindafstand geplant worden (bv. 9 × 9 m, of
123/ha).
De drijvende kracht achter stamtalvermindering is concurrentie om licht, water,
mineralen en ruimte. Door subtiele standplaatsverschillen, genetisch voordeel of toeval
zullen sommige bomen een voordeel verkrijgen boven andere bomen, en hen verdringen.
Dit proces blijft gedurende de volledige bosontwikkeling doorgaan, omdat bomen blijven
groeien en dus steeds meer ruimte nodig hebben. Bij spontane bosontwikkeling overleeft
de boom die het meeste voordeel verkrijgt; in beheerde bossen kan de beheerder deze
stamtalvermindering sturen door dunning of door in te grijpen in het jonge bos. Door
dunning, een selectieve stamtalvermindering, wordt de aanwas geconcentreerd in de
meest gewenste elementen.
Biotoop bos 163
Toename van het stamtal kan door nieuwe vestiging van bomen, onder het scherm van
een bestaand bestand of na eindkap bij de vorming van het volgende bestand. Maar dan
komen we in het vaarwater van de ongelijkvormige bestanden en de bosverjonging.
Etagevorming: gelijk- of ongelijkvormig bos?
Een bos bestaat meestal uit meerdere lagen of etages van bomen en struiken. Die
etagevorming kan ontstaan door verschillen in hoogtegroei tussen gelijkjarige bomen of
door ongelijkjarigheid. Een bosbestand waarin meerdere etages kunnen onderscheiden
worden, noemen we ongelijkvormig.
Als we de dominante boomhoogte zouden delen door 3, kunnen we spreken van de
bovenetage, nevenetage en onderetage, afhankelijk op welke hoogte die etage zich
bevindt. Meestal is de bovenetage de voornaamste economische waardedrager, maar de
nevenetage kan een zeer belangrijke culturale rol vervullen en via de onderetage kan
eventueel bruikbare verjonging doorgroeien naar de hogere etages. De neven- en
onderetage versterken het bosklimaat, verhogen vaak de biodiversiteit, beschermen de
bodem en laten de beheerder toe om de lichtinval op de bodem subtiel te sturen. Een
gevarieerde structuur met verschillende etages is bijvoorbeeld erg belangrijk voor veel
vogelsoorten.
Tenslotte kunnen we nog 2 etages van niet-houtige planten onderscheiden: de kruidlaag
en de moslaag. Deze etages leveren vaak een enorme bijdrage aan de biodiversiteit van
een bos. De kruidlaag is vaak een goede indicator voor de standplaatskwaliteit.
In een jong gelijkjarig bosbestand zullen sommige bomen sneller groeien dan andere,
waardoor die laatste stilaan onderdrukt geraken en achterblijven in hun hoogtegroei. Dit
proces heet verticale differentiatie, en kan op termijn leiden tot een bestand met
verschillende etages. Door concurrentie kunnen sommige bomen overschaduwd geraken
waardoor hun hoogtegroei afneemt. De dominante bomen echter groeien zo snel in de
hoogte als de standplaats het toelaat. De concurrentie kan optreden tussen individuen
van dezelfde boomsoort, of tussen verschillende soorten. In het laatste geval zal de
boomsoort die het best is aangepast aan de standplaats voorsprong nemen.
Etagevorming door verschillen in hoogtegroei tussen individuen van dezelfde boomsoort
is slechts tijdelijk; de achterblijvers krijgen het steeds moeilijker en de spontane
bestandsontwikkeling leidt hier zo tot gelijkvormigheid.
Een duurzamer vorm van etagevorming is ongelijkjarigheid. Dit wil zeggen dat bomen of
struiken zich op verschillende tijdstippen vestigen, waardoor onder een oudere
bovenetage er jongere etages kunnen voorkomen. Tijdens de bosontwikkeling kunnen na
verloop van tijd bijvoorbeeld schaduwboomsoorten zich vestigen onder het ouder
wordende scherm van lichtboomsoorten. De vestiging van struiken onder een min of
meer gesloten boomlaag is ook typisch.
Biotoop bos 164
Bestandsontwikkelingsfasen
Bij de ontwikkeling van een jong bosbestand tot een oud bestand kunnen verschillende
fasen benoemd worden. Het achterliggend ecologische principe is de groei van bomen en
de stamtalafname. Jonge bomen groeien vooral in de hoogte en concurreren onderling
zeer sterk. Naarmate het stamtal afneemt en de hoogtegroei culmineert, verschuift de
groei meer naar diktegroei.
De benaming van de fase wordt eerder arbitrair bepaald; exacte bepalingen zouden
uitgebreide metingen vragen en dat gebeurt in de praktijk niet. Belangrijker dan de
naamgeving van de fase, is te begrijpen hoe het bos zich in een bepaalde fase ontwikkeld
heeft en hoe het zich in de toekomst zal ontwikkelen.
De bestandsontwikkelingsfasen zijn:
- de bezettings- of vestigingsfase: de periode die verstrijkt tussen het kiemen van
de zaailingen of het uitvoeren van de bosbeplanting en het begin van de
stamtalvermindering
- de jongwasfase: vanaf aanvang van de stamtalvermindering tot het optreden van
de kroonsluiting
- de dichtwasfase: vanaf de kroonsluiting tot het begin van de verticale
differentiatie (verschillend hoogtegroeiritme)
- de staakhoutfase: vanaf de start van de verticale differentiatie tot het bereiken
van de culminatie in de hoogtegroei (overschrijden van het maximale
hoogtegroeiritme)
- de boomhoutfase: vanaf de culminatie in hoogtegroei
Elke fase heeft zo zijn set aan kenmerkende beheeringrepen. Hiervoor wordt verwezen
naar de beschrijving van de QD-methode (zie verder).
9. Waarom beheren?
Bossen actief beheren of niet is een maatschappelijke keuze. Waar het natuurlijk proces
belangrijker wordt geacht dan het einddoel, kan men opteren om niets te doen. Men
noemt dit dan een nulbeheer. In de bossen met als statuut ‘bosreservaat’ in Vlaanderen
geldt een nulbeheer, tenzij in specifieke gevallen waar er wel éénmalige
inrichtingsmaatregelen getroffen worden. Hier is men dus vooral geïnteresseerd in hoe
het bos zal evolueren. Indien het einddoel, meestal gekoppeld aan een tijdstip, wel van
belang is, zal men actief moeten ingrijpen. Bossen leveren immers zelden de producten
die wij willen op het moment dat wij willen. Hoe we ingrijpen hangt af van de
doelstellingen.
Om doelstellingen voor een bos te bepalen, kan men best een visie hebben op het
grotere geheel, zowel in tijd als in ruimte: hoe interageert het bos met de omgeving?,
wanneer heeft men bepaalde producten nodig?, hoe zorg ik ervoor dat ik en mijn
kleinkinderen blijvend (brand)hout kunnen kappen in dit bos? etc. Er bestaan uiteraard
verschillende visies rond bosbeheer. In 2001 publiceerde ANB de ‘beheervisie in
Biotoop bos 165
openbare bossen’, een document waarbij duurzaam en multifunctioneel bosbeheer
vooropgesteld wordt dat ook een goede leidraad vormt voor privé-boseigenaars.
Om een visie in de praktijk te brengen, moet men concrete doelstellingen uitwerken,
afgestemd op het bos in kwestie. Bij bosbeheer moet men kunnen langetermijndenken,
we spreken dan over 100 tot honderden jaren vooruit denken. Dit wil zeggen dat zowel
de actuele behoeften binnen onze levensduur van belang zijn, als de behoeften van
toekomstige generaties. De behoeften van de bosgebruikers in de toekomst kent men nu
niet, cruciaal is dus om de potenties van het bos niet te hypothekeren voor toekomstige
generaties. De actuele behoeften zijn doorheen de geschiedenis veranderd; waar vroeger
producten uit het bos van levensbelang waren, legt men de laatste jaren meer en meer
de klemtoon op de belevingswaarde. Elk bos is echter beperkt in grootte en om
multifunctionaliteit te bereiken, zal men keuzes moeten maken in de doelstellingen. Voor
sommige delen van het bos kunnen bv. 2 of meer functies gecombineerd worden, terwijl
in andere delen eerder 1 specifiek doel aangeraden zal zijn. Eens de doelstellingen
geformuleerd zijn, kan men er maatregelen aan koppelen. Tot slot zal er via monitoring
nagegaan worden of de doelstellingen bereikt zijn. We krijgen dus volgende logische
volgorde van stappen bij de opmaak van een natuurbeheerplan:
1. Verkenningsnota
2. Inventarisatie
3. Beheerdoelstellingen
4. Beheermaatregelen
5. Beheerevaluatie
Om praktisch te werk te gaan deelt men het bos op in bestanden. Een bosbestand is een
terreineenheid van beheer. In de nieuwe beheerplannen noem je dit een beheereenheid.
Een perceel daarentegen wordt op terrein begrensd door zichtbare fysische grenzen: een
weg, een greppel, een talud, etc. Eén perceel (bv. perceel 5) kan dus meerdere
beheereenheden/bestanden bevatten (bv. bestanden 5a, 5b en 5c).
Bedrijfsvormen in het bosbeheer
Bedrijfsvorm en bedrijfssoort zijn 2 begrippen die gehanteerd worden in de Vlaamse
bosbouw om het hoe, wanneer en waar van bosverjonging te omschrijven. De
bedrijfsvorm geeft aan hoe de verjonging gebeurt: generatief of vegetatief. Generatief
wil zeggen dat het zaad afkomstig is van een combinatie van een mannelijk en vrouwelijk
ouderexemplaar, bij vegetatief is het genetisch materiaal afkomstig van één ouder zoals
een stek, een stobbe- of een worteluitloper.
Er bestaan 3 bedrijfsvormen: hooghout, hakhout en middelhout.
Hooghout bestaat uit éénstammige, opgaande bomen die uit zaad of wortelopslag
ontstaan zijn. Het kan homogeen of gemengd, naaldhout en/of loofhout, gelijkvormig of
ongelijkvormig zijn. In Vlaanderen bestaat meer dan 95% van de bossen uit hooghout.
Biotoop bos 166
Hakhout is een bos dat bestaat uit meerstammige bomen die ontstaan zijn uit
stoofopslag. Het kan homogeen of gemengd zijn, maar is altijd gelijkvormig. Na een
bepaalde periode wordt het hakhout opnieuw afgezet, waardoor nieuwe scheuten uit
slapende knoppen ontstaan. De rotatie om hakhout af te zetten is afhankelijk van de
producten die men nodig heeft. Vroeger was 6 à 10 jaar gebruikelijk, nu eerder 15 à 20
jaar. Geschikte boomsoorten zijn: eik, haagbeuk, es, linde, esdoorn, Hazelaar, Zwarte
els, wilg, Tamme kastanje, Amerikaanse eik en robinia. De oudste bomen in onze bossen
zijn immers hakhoutstoven.
Middelhout is een combinatie van hakhout en ijl hooghout. Het is bijna altijd gemengd en
ongelijkvormig omdat er steeds verschillende etages voorkomen. Het is een gebruikbos,
waar mensen voornamelijk brandhout gingen oogsten, maar ook werkhout in
uiteenlopende formaten kapten. In Frankrijk komt nog veel middelhout voor, vooral met
eik in de reserve.
Het beheer bestond uit een kapping van de hakhoutlaag, eventueel gevolgd door een
exploitatie van de bovenetage. Deze bovenetage werd ook reserve genoemd en bestond
meestal uit eik, es, kers, olm of Grauwe abeel. Opgaande bomen werden aangevuld door
het aanduiden van jonge bomen (spaartelgen) die niet mochten gekapt worden bij de
hakhoutexploitatie. Vaak hebben deze rijk gestructureerde bossen een hoge
natuurwaarde.
Omvorming van de ene naar de andere bedrijfsvorm is mogelijk.
Bedrijfssoorten in het bosbeheer
De bedrijfssoort bepaalt de oppervlakte- en tijdsschaal van de bosverjonging. Deze
varieert van grote oppervlakten tot individuele bomen, en van één over meerdere jaren
tot continu. De bedrijfssoorten worden besproken onder de bedrijfsvorm hooghout,
omdat dit op uiteenlopende manieren beheerd kan worden.
Kaalslag
Bij een kaalslag of kaalkap worden bij het bereiken van de kapbaarheid alle bomen van
een bestand ineens gekapt en afgevoerd. De kapbaarheid wordt doorgaans bepaald door
de gemiddelde diameter van de bomen.
Na kaalslag wordt meestal via kunstmatige verjonging de nieuwe bosgeneratie
aangeplant. Als er voldoende natuurlijke verjonging van gewenste boomsoorten op de
bosbodem aanwezig is (vooraf of nieuwe vestiging), kan het nieuwe bestand hieruit
ontstaan. Na een kaalslag ontstaat een gelijkvormig bestand.
De voordelen van kaalslag zijn vooral van praktische aard. Er is aflevering van een grote
hoeveelheid hout op een beperkte oppervlakte en een korte tijdspanne. Velling en
ruiming zijn gemakkelijk: de bomen blijven niet in elkaar hangen en er moet geen
rekening gehouden worden met voorbehouden bomen. Daardoor kan een interessante
verkoopprijs gehaald worden. De bosbedrijfsvoering is overzichtelijk en de bedrijfstijden
zijn duidelijk afgelijnd.
Biotoop bos 167
De nadelen van kaalslag zijn vooral van ecologische aard. Kaalslag kan leiden tot een
vereenvoudiging van het bosecosysteem, sterke afbraak van de humus, uitspoeling van
nutriënten, verhoogde verdamping, tijdelijke stijging van de grondwatertafel, erosie of
verruiging van de standplaats. Na de kaalslag kan de bosverjonging mislukken door het
wegvallen van het beschermende bosklimaat. Deze nadelen zijn vooral afhankelijk van de
grootte van de kaalvlakte. Hoe groter de kaalslag, hoe groter de verstoring van het
bosklimaat. En hiermee gaat meestal ook een eerder homogene bosstructuur op grote
schaal gepaard.
Zoomslag
De zoomslag is een variant op de klassieke kaalslag, namelijk een strooksgewijze
kaalkap. Hierdoor blijft er een invloed van een zijscherm van het resterende oude
bestand. De breedte van de kapvlakte blijft beperkt tot ongeveer 2 maal de hoogte van
het aangrenzende bestand. De verjonging kan een natuurlijke of kunstmatige verjonging
zijn.
Zoomslag wordt in de praktijk in Vlaanderen zelden of nooit toegepast. Het heeft een
vreselijke bosstructuur met onnatuurlijk aandoende stroken tot gevolg.
Schermslag
Schermslag is eigenlijk een trage kaalkap. De nieuwe bosgeneratie vestigt zich
gedurende een langere verjongingsperiode onder het bovenscherm van het vorige
bestand. Dit bestand wordt in verschillende kappingen gelicht, tot aan de uiteindelijke
eindkap. De bosstructuur die hieruit voorkomt is gelijkaardig aan die van een kaalslag:
een gelijkvormig hooghout.
Deze bedrijfssoort steunt hoofdzakelijk op de natuurlijke verjonging. Schermslag wordt
veel toegepast in de grote eikenbossen van Wallonië en Frankrijk, maar blijkt in
Vlaanderen niet altijd even vanzelfsprekend. Een schermslag is maar zinvol als minstens
aan een aantal voorwaarden wordt voldaan: geschikte standplaats voor de boomsoort in
kwestie, voldoende moederbomen zonder genetische gebreken, een bodem die in staat is
om zaailingen te laten kiemen en groeien, geen te hoge wilddruk en de afwezigheid van
sterk hinderende vegetatie zoals adelaarsvaren en grassen. Eiken zijn lichtboomsoorten,
dus er moet minstens 30 à 50 are voorhanden zijn opdat de verjonging kan slagen.
Bij schermslag in strikte zin gebeuren er allerlei kappingen om de bezaaiing in te leiden,
maar er kan ook gekapt worden als er al zaailingen aanwezig zijn onder het gesloten
scherm (‘verworven zaailingen’ of ‘semis acquis’). Dit is een voordeel als de zaadzetting
onregelmatig is en er lastige concurrerende vegetatie te vrezen valt (bv. in België).
Femelslag
Bij femelslag gebeurt de bosverjonging door groepsgewijze kaalkap, dus over relatief
kleine oppervlakten zodat het bosklimaat min of meer behouden blijft. De groepen
kunnen in oppervlakte variëren, en de verjonging ondervindt verschillende gradiënten
Biotoop bos 168
van schermstelling, randstelling of kaalstelling. De lengte van de verjongingsperiode
hangt af van de grootte van de verjongingsgroepen. Grotere groepen zijn geschikter voor
het gebruik van lichtboomsoorten, kleinere groepen zijn aangewezen voor het gebruik
van schaduwboomsoorten. De eigenlijke bosverjonging kan natuurlijk, kunstmatig of
gefusioneerd zijn.
De femelslag is een bedrijfssoort waarbij de beheerder veel keuzes en vrijheden ter
beschikking heeft om variabiliteit te creëren in het bos. De verjongingsgroepen kunnen
aan de randen stelselmatig uitgebreid worden tot ze in elkaar overgaan, of er kunnen op
verschillende plaatsen in het bestand nieuwe groepen gekapt worden. Uiteindelijk is het
ganse bestand op een ongelijkvormige manier verjongd; eventueel wordt een groep oude
bomen behouden.
De grootte van de verjongingsgroepen is een belangrijke factor in het femelslagbedrijf. Er
wordt vaak aangeraden om de bosverjonging kleinschalig aan te pakken, maar dit moet
toch enigszins gerelativeerd worden. Eén volwassen beuk kan al een oppervlakte van 25
are innemen met zijn kruin. Daarom is een goede maat voor het uitdrukken van de
schaal van een verjongingsgat de verhouding van de diameter van de groep ten opzicht
van de boomhoogte. Eén à twee maal de boomhoogte kan dan als een kleinschalige
verjongingsgroep beschouwd worden.
Kenmerken van grote verjongingsgroepen (ca. 0,5 ha) zijn:
- het is mogelijk om lichtboomsoorten zoals eik te verjongen
- er is een aanzienlijke (tijdelijke) verstoring van het bosklimaat, versnelde
strooiselafbraak, eventueel sterke verruiging van de standplaats
- kaalslagaspect.
Kenmerken van kleine verjongingsgroepen (0,2-0,3 ha) zijn:
- de verjonging van lichtboomsoorten is moeilijk tot onmogelijk. Zomereik
bijvoorbeeld zou wel kunnen kiemen, maar zal zonder ingrijpen niet overleven in
gemengde verjongingen. De klemtoon ligt op schaduwverdragende boomsoorten
zoals beuk, esdoorn, haagbeuk, Douglasspar.
- de jonge bomen ondervinden sterke randeffecten van het omringende zijscherm;
de randbomen van de verjongingsgroepen buigen naar binnen, op zoek naar licht
en ruimte; dit geeft een lage groeisnelheid en slechte boomvorm. Te kleine
verjongingsgroepen kunnen snel overgroeid worden door de uitbreidende kruinen
van de randbomen.
- er is bijna geen verstoring van het bosklimaat, kleine verjongingsgroepen
benaderen de plenterslag.
Door de grootte van de verjongingsgroepen te laten variëren, kan de beheerder sturen in
de bosstructuur en –samenstelling. De toepassing van het femelslagsysteem verhoogt de
diversiteit van het bosecosysteem. Homogenisering wordt doorbroken door het ontstaan
van groepsgewijze mengingen in boomsoorten en leeftijdsklassen. Dit geeft mooie
resultaten, zowel op ecologisch als op recreatief vlak. Ook op economisch vlak kan de
Biotoop bos 169
femelslag voordelen opleveren, door rekening te houden met de financiële kapbaarheid
van bomen en door de mogelijkheden van (goedkope) natuurlijke verjonging te
benutten. Een moeilijkheid van kleine verjongingsgroepen is dat voor de beheerplanning
eigenlijk de oppervlakte en de samenstelling van elk van die kleine verjongingsvlakken
zou moeten gekend zijn.
Bij de ruimtelijke schikking van de verjongingsgroepen moet vermeden worden dat het
hout van nieuw gevelde groepen afgevoerd wordt doorheen al bestaande
verjongingsgroepen, dus de verjonging start bij voorkeur op de transportgrens. Handiger
is het om met een vast netwerk van ruimingspistes te werken (zie verder).
Praktisch is het aan te raden om bij de femelslag de groepen niet kleiner dan 0,2 ha te
nemen (omdat je anders bijna in het plentersysteem terecht komt), en niet veel groter
dan 0,5 ha (omdat je dan stilaan in een kaalslagsysteem terecht komt). De femelslag of
een variante ervan wordt in vele openbare bossen toegepast.
Plenterslag
Bij plenterslag gebeuren alle beheeringrepen tegelijkertijd in één kapping: de plenterkap
(jardinage). Verpleging, dunning, eindkap en verjonging gebeuren dus tegelijkertijd op
kleine schaal, maar over het volledige bestand. De generatiewisseling komt steeds uit
natuurlijke verjonging.
De plenterslag tracht een bepaalde verjongingswijze in het natuurbos te benaderen. De
bomen worden individueel weggekapt, ongeveer bij het bereiken van een vooropgestelde
diameter. In principe wordt jaarlijks enkel de bestandsaanwas weggenomen, zodanig dat
de voorraad steeds op hetzelfde peil blijft. Alle dikte- en hoogteklassen zijn
vertegenwoordigd; ongelijkvormigheid en ongelijksoortigheid in een individuele menging
zijn de regel. De houtoogst is niet eenvoudig in deze ongelijkvormige bossen.
Plentering is een bedrijfssoort voor schaduwboomsoorten (Centraal-Europese
gebergtebos of Fichte-Tanne-Buchenwald): Fijnspar (Picea abies), Gewone zilverspar
(Abies alba), Beuk (Fagus sylvatica)). Het plenterbos vertoont grote gelijkenissen met
bepaalde fasen van het natuurbos, het heeft een grote bio-ecologische stabiliteit. De
plenterkappingen brengen geen ingrijpende wijzigingen aan in het globale bestand.
Plenterslag in Vlaanderen is in principe mogelijk in beukenbestanden. Ook in gemengde
eikenbossen (gering aandeel Esdoorn, Linde of Haagbeuk bijvoorbeeld) kan plentering
toegepast worden. Alleen moet dan gezorgd worden voor voldoende doorvallend licht (=
ijl kronendak). Hoe dan ook, in de praktijk zul je heel zelden deze bedrijfssoort
tegenkomen in Vlaanderen.
10. Bosomvorming
Bosomvorming kwam al eerder aan bod als de omschakeling tussen verschillende
bedrijfsvormen. Maar meestal wordt de term bosomvorming gebruikt om het proces aan
te duiden waarbij wordt omgeschakeld van hoofdboomsoort en bosstructuur. Het gaat
Biotoop bos 170
dan vaak over de omvorming van homogene naaldbossen of populierenplantages naar
ongelijkvormige gemengde loofbossen op basis van inheemse boomsoorten.
Veel Vlaamse bossen zijn relatief jong, homogeen, gelijkvormig of bezet met uitheemse
boomsoorten (exoten). Omvorming naar meer ongelijkvormige gemengde bossen op
basis van inheemse boomsoorten is dan vooral gewenst om ecologische motieven. Dit is
een maatschappelijke keuze geweest, die in de openbare bossen zo snel mogelijk
uitgevoerd wordt, en in privé-bossen gestimuleerd wordt.
Een specifiek probleem voor Vlaanderen is de hoge atmosferische depositie van
verzurende en vermestende stoffen. De hoogste depositiewaarden worden meestal
gemeten in bossen op arme zandgrond, in de nabijheid van intensieve veeteeltbedrijven.
Het gevolg hiervan is versnelde bodemverzuring, met alle gevolgen van dien:
achteruitgang van de bodemfauna, vertraagde strooiselafbraak, doorspoeling van
nutriënten en zelfs vrijstellen van toxische elementen in erg zure omstandigheden.
Bekalking zou deze verzuring enigszins kunnen compenseren, maar vaak zijn de
bosbodems al zodanig verzuurd dat bekalking negatieve effecten op de bosflora zou
hebben. Een verlaging van de depositielast (brongerichte maatregel) is de enige
duurzame oplossing van het probleem, maar in afwachting daarvan kan bosomvorming
een antwoord bieden (effectgerichte maatregel). Het is namelijk zo dat loofbomen minder
verzurende en vermestende stoffen uit de atmosfeer opvangen dan naaldbomen. De
bouw van loofbomen is anders dan die van naaldbomen, en tijdens de winter verliezen
loofbomen hun bladeren terwijl naaldbomen allerlei stoffen blijven capteren. Veel
loofboomsoorten hebben van nature een betere strooiselafbraak dan naaldbomen,
waardoor ze een actiever bodemleven onderhouden en de standplaats minder
degraderen.
De eigenlijke omvorming kan op directe wijze (eindkap en herbebossing) of indirect
(variabel dunnen en verjonging onder scherm). Als er onvoldoende zaadbronnen van
inheemse boomsoorten in de buurt zijn, is planten meestal de enige optie.
Omvorming van homogene naaldbossen
Een belangrijke reden om naaldbossen om te vormen naar gemengde loofbossen is het
verminderen van de negatieve effecten van verzuring en vermesting. Maar ook andere
motieven spelen mee, zoals verhogen van de ecologische waarde of wegvallen van de
markt voor mijnhout.
De vestiging van loofboomsoorten zoals inlandse eik onder naaldbossen is een spontaan
proces dat kan versterkt worden door dunningen. Een alternatief voor deze verjonging
onder scherm, is een soort femelslag of groepenkap. Door gaten te maken in het
kronendak van de naaldbomen, ontstaat er voldoende ruimte voor boomsoorten zoals
berk of eik om zich te verjongen. Verschillende scenario’s zijn mogelijk. Welke methode
zal gebruikt worden, wordt normaal beschreven in het bosbeheerplan. Mogelijke
overwegingen hierbij zijn de aanwezigheid van zaadbronnen van inheemse boomsoorten,
de wilddruk, de mogelijke aanwezigheid van agressieve exoten (zie verder), de
schaalgrootte,…
Biotoop bos 171
Omvorming van populierenplantages
Populierenbossen worden in de praktijk bijna altijd gekapt door kaalslag. Het zijn
bestanden van gelijkjarige snelgroeiende soorten, die soms massaal aangetast worden
door roest (bladschimmel). Kaalslag is dan meestal de enige optie om de bomen te
oogsten. Een alternatief kan zijn om de populieren gewoon laten in te storten.
Onder het lichte scherm van populieren hebben zich vaak inheemse loofboomsoorten
zoals es, zomereik of zwarte els gevestigd. Vroeger was het gebruikelijk om een
dergelijke nevenetage af te zetten voor de kaalslag van de populieren, waarna opnieuw
populieren geplant werden en de andere bomen weer konden uitschieten op de stronken.
Als omvorming naar inheems loofbos gewenst is, moet goed overwogen worden of de
nevenetage misschien bruikbaar is als volgende bosgeneratie. Mits een voorzichtige
exploitatie van de populieren kan dan een groot deel van die spontane verjonging onder
scherm behouden worden. Alles behouden is onmogelijk, want de kruinen van de
populieren moeten ergens neerkomen.
Als er geen bruikbare nevenetage aanwezig is, zal directe omvorming het aangewezen
scenario zijn: eindkap en natuurlijke of kunstmatige verjonging. Vaak zal kunstmatige
verjonging noodzakelijk zijn, omdat veel populierenplantages groeien op verruigde ex-
landbouwgronden. Na de eindkap van de populieren volgt dan meestal een explosieve
ontwikkeling van ruigtekruiden, die natuurlijke verjonging van bomen hindert. Maar in
sommige gevallen kan er ook uitbundige natuurlijke verjonging optreden, bijvoorbeeld
van Gewone es op een oude bosstandplaats.
11. Dunningsprincipes.
Dunnen is zowat de voornaamste maatregel die een bosbeheerder ter beschikking heeft
om de bestandsontwikkeling in de gewenste richting te sturen. Die richting wordt
vanzelfsprekend bepaald door de beheerdoelstelling.
Dunnen is het selectief bevoordelen van bomen ten koste van andere bomen. Hiervoor
worden bomen meestal selectief geoogst, maar vellen en laten liggen of ringen van deze
concurrenten zijn ook mogelijk als houtoogst geen meerwaarde biedt. Ook dit moet
afgetoetst worden aan de beheerdoelstellingen.
Door de dunning wordt gestuurd in de concurrentiestrijd tussen bomen en wordt de
natuurlijke stamtalvermindering begeleid. Dunning beïnvloedt de factor licht, maar ook
de beschikbaarheid van water en nutriënten. Licht is echter de voornaamste factor, en de
ondergrondse concurrentie is onzichtbaar. Daarom zijn kruinkenmerken en lichtinval de
belangrijkste beoordelingscriteria bij dunning. Bij het aanduiden van een dunning zal een
beheerder dus voornamelijk omhoog kijken.
Mogelijke redenen om een dunning uit te voeren kunnen zijn:
- Bevoordelen van economisch interessante bomen
- Regelen van de menging, boomsoortensamenstelling sturen
Biotoop bos 172
- Lichtinval in de neven- en/of onderetage verhogen, zodat een gevarieerde
bosstructuur kan ontwikkelen
- Verhogen van de stabiliteit van bosbestanden
- Vrijstellen van markante bomen
Onthoud dat dunningen worden uitgevoerd om het bos te verbeteren, dus niet in eerste
instantie om hout te oogsten. Dit is het verschil tussen een eindkap en een dunning.
Tijdstip eerste dunning, omlooptijd en dunningssterkte
De eerste dunning kan bij een zekere bestandsleeftijd uitgevoerd worden, maar beter is
het om te kijken naar de bestandsontwikkeling (omslagpunt, zie verder). Het is beter om
het tijdstip van de eerste dunning voldoende vroeg te plannen dan te laat. Op het terrein
kan dan nog beslist worden om de dunning nog uit te stellen, maar als het omslagpunt
voorbij is, is het te laat om nog een grote kruin te laten ontwikkelen.
Het omslagpunt is het tijdstip waarop de beheerder tevreden is met de hoogte tot waar
de onderste takken van de bomen zijn afgestorven. Dan slaat het beheer om, van het
bos dicht houden voor de natuurlijke stamreiniging, naar dunnen om de beste bomen te
bevoordelen (stimuleren van de diktegroei). Toekomstbomen worden bij voorkeur dan
aangeduid. Een toekomstboom is een boom die nog lang behouden moet blijven, en die
dus bij de dunning zal gespaard worden, omdat hij bijdraagt tot een vooropgesteld doel.
Wanneer dit doel bijvoorbeeld houtproductie is, is het een boom waarvan men verwacht
dat hij veel mooi hout zal opleveren.
Een eerste dunning uitstellen om op een meer rendabele manier dikker hout te kunnen
oogsten, is ongunstig voor de toekomstige bestandsontwikkeling. Er kan dan beter
gesleuteld worden aan een kostengunstige uitvoering van de dunning (vellen en laten
liggen, ringen, brandhout voor particulieren).
De omlooptijd is de tijd tussen twee dunningen. In jonge snelgroeiende bestanden volgen
de regelmatige dunningen elkaar sneller op dan in oudere bestanden.
Schaduwboomsoorten verdragen beter lange omlooptijden dan lichtboomsoorten; die
laatste worden dan ook gemakkelijk uit een menging verdrukt als er niet op tijd gedund
wordt. Klassieke omlooptijden in Vlaanderen waren 3 tot 6 jaar bij naaldbestanden en 4
tot 8 jaar bij loofbestanden, maar de laatste jaren is er een duidelijke trend om de
omlooptijden te verlengen. Dit impliceert minder vaak maar sterker dunnen, minder vaak
verstoring door bosexploitatie en kostenbesparing door extensiever beheer. De
omlooptijd houdt verband met de groeireactie van de boomsoort in kwestie op een
bepaalde standplaats. Hoe sneller de bomen reageren, hoe sneller de gaten in het
kronendak weer dichtgroeien en een volgende dunning noodzakelijk wordt.
De dunningssterkte geeft aan welk aandeel van het bosbestand wordt weggenomen om
het blijvend bestand te bevoordelen. De dunningssterkte kan op uiteenlopende manieren
uitgedrukt worden: houtvolume, absolute of relatieve aantallen, grondvlakken5,
5 Het grondvlak is het totaaloppervlak van alle stamdoorsneden per hectare
Biotoop bos 173
kruinbedekking, percentage van de kruinomtrek van toekomstbomen dat vrijgesteld
wordt,... Meestal wordt de dunningssterkte uitgedrukt met het houtvolume (m³/ha),
maar dat getal zegt nog niets over de dunningswijze (zie verder). In het geval van
dunningsachterstanden zal sterker gedund worden dan wanneer de dunningen regelmatig
gebeurd zijn.
In jonge bestanden wordt relatief sterker gedund dan in oude, omdat de jonge bomen
nog snel reageren op vrijstelling en deze fase belangrijk is voor de kwaliteitsontwikkeling
van de bomen. Bestanden van schaduwboomsoorten kunnen zwakker gedund worden om
een hogere bestandsvoorraad op te bouwen dan lichtboomsoorten, maar ze kunnen beide
sterk gedund worden (bv. lichtingsaanwas van beuk). Lichtboomsoorten worden best
sterk gedund om een voldoende diepe kruin op te bouwen.
Terwijl de boomhoogte afhankelijk is van de standplaats, kan diktegroei gestuurd worden
door de dunning; sterke dunningen betekenen snelle diktegroei van de vrijgestelde
bomen. Sterke dunningen zijn ook interessant vanuit ecologisch standpunt, omdat er dan
een hogere lichtinval is op de bosbodem en er zich een neven- en onderetage kan
ontwikkelen.
Verschillende dunningswijzen
In Vlaanderen worden 3 soorten bestandsgerichte dunningen (laagdunning, hoogdunning
en de combinatie van de twee), en twee soorten boomgerichte dunningen
(toekomstbomenmethode en QD-methode) toegepast.
Laagdunning
Laagdunning is een negatieve selectie waarbij enkel gedomineerde bomen verwijderd
worden. Dit zijn de verliezers die nog maar weinig groeien. De dominante en co-
dominante bomen blijven ongewijzigd ten opzichte van elkaar staan, waardoor de impact
op de natuurlijke bosontwikkeling zeer beperkt blijft.
Met het systeem van laagdunning wordt een maximale volumeaanwas per hectare
gerealiseerd. Dit was bijvoorbeeld een klassieke dunningswijze voor de productie van
mijnhout met grove den. De houtkwaliteit van individuele bomen blijft bij laagdunning
grotendeels buiten beschouwing, het aantal kubieke meters primeert.
Laagdunning heeft een weinig gevarieerde bosstructuur tot gevolg. Het is een
“gemakkelijke” vorm van bosbeheer waarbij een groot aantal gelijkaardige bomen
behouden blijft: het bos wordt opgekuist, dunningsbomen staan buiten discussie
(negatieve selectie) maar de sturing van de bosdynamiek is nihil. Aangezien er op
termijn maar één dominante etage overblijft, is het lastig om te sturen met de lichtinval,
bijvoorbeeld om verjonging onder scherm in te leiden. Laagdunning is lange tijd
toegepast geweest in het Vlaamse bosbeheer.
Biotoop bos 174
Hoogdunning
Hoogdunning of veredelingsdunning is een positieve selectie waarbij wordt ingegrepen in
de bovenetage en eventueel ook in de nevenetage. Gedomineerde bomen die geen
waardedragers hinderen, blijven ongemoeid. Met een hoogdunning wordt actief gestuurd
in de bosontwikkeling, ten voordele van de kwalitatief beste bomen.
De grondlegger van de hoogdunning is Schädelin (Auslesedurchforstung, 1934), en dit
concept werd in de jaren 1980 verder uitgewerkt door Leibundgut. De klassieke
doelstelling achter hoogdunning is om een maximale waardeaanwas te verkrijgen. Dit
gebeurt door de waardevolste elementen te bevoordelen, ten nadele van de grootste
concurrenten. Door de onvolledige bezetting zal de totale volumeproductie
vanzelfsprekend lager liggen dan bij laagdunning, maar dit wordt gecompenseerd door
een hogere waarde van individuele bomen. Een bijkomend voordeel is dat hoogdunning
een bos met meer structuurvariatie oplevert: dikke en dunne bomen, hogere
natuurwaarde, meer dood hout en mogelijkheden om de lichtinval subtiel te sturen door
in te grijpen in de boven- of nevenetage.
De beheervisie voor openbare bossen stelt een variabele selectieve hoogdunning voorop,
omdat deze dunningswijze het best voldoet voor het multifunctionele beheer van bossen.
Een selectieve hoogdunning vraagt wel voldoende kennis van de beheerder: bij het
aanduiden van de dunning moeten tegelijkertijd de te bevoordelen exemplaren worden
bepaald, hun concurrenten geïdentificeerd en de te verwijderen bomen worden
aangeduid. In gemengde en/of ongelijkvormige bestanden wordt het nog complexer.
Gemengde dunning
Een gemengde dunning is een combinatie van hoogdunning en laagdunning. Ze wordt
voornamelijk om praktische redenen toegepast, veelal bij eerste dunningen. Door
hoogdunning worden de waardedragers in de bovenetage bevoordeeld, terwijl
gedomineerde bomen laaggedund worden om ruimte voor exploitatiemachines te maken
zonder dat ze wezenlijk afbreuk doen aan de kwaliteitsproductie van de elementen in de
bovenetage. Het spreekt voor zich dat de laagdunningscomponent tot een minimum
beperkt blijft, bijvoorbeeld voor het creëren van vaste ruimingspistes. Een vlaksgewijze
laagdunning is contraproductief, doet afbreuk aan de bosstructuur en houdt een groot
risico in op vlaksgewijs berijden van het bestand door exploitatiemachines.
Een andere vorm van gemengde dunning kan toegepast worden bij een dynamische
vorm van bosbeheer, waar de dikteaanwas van een beperkt aantal individuele
toekomstbomen zo snel mogelijk gerealiseerd wordt na het bereiken van een zekere
takvrije stamlengte. Dan worden alle bomen die kruincontact maken met de
toekomstboom weggedund, ongeacht hun sociale positie (détourage). De bedoeling
hiervan is de onderste levende takken van de boomkruin te behouden, en te zorgen voor
een snelle en regelmatige diktegroei van de waardevolle onderstam. Dit is bijvoorbeeld
een erg geschikte dunningswijze voor fineerproductie van de extreme lichtboomsoort
berk, maar ook van soorten zoals es, esdoorn, kers en beuk. Deze vorm van gemengde
dunning wordt toegepast in de QD-beheermethode (zie verder).
Biotoop bos 175
Toekomstboommethode: dunning i.f.v. toekomstbomen
De toekomstboommethode is een vorm van hoogdunning of gemengde dunning. Het
verschil met andere dunningswijzen is dat de dunning zich al in een vroeg stadium van
de bosontwikkeling richt op de bomen die het eindbestand gaan vormen. Een beperkt
aantal toekomstbomen wordt aangewezen, bij voorkeur op het omslagpunt, en
vrijgesteld van hun concurrenten. Het is een boomgerichte dunning, er wordt dus niet
vlaksgewijs te werk gegaan.
De toekomstboommethode heeft het afgelopen decennium veel aan populariteit
gewonnen, maar is eigenlijk niets nieuws onder de zon. In het begin van de 20ste eeuw
en rond 1960 werden als gelijkaardige systemen toegepast met beuk in Denemarken en
Duitsland. En eigenlijk is het baliveren in middelhout ook te vergelijken met de selectie
van toekomstbomen in een vroeg stadium van de bestandsontwikkeling.
De dunningssterkte is afhankelijk van de boomsoort in kwestie en de beheerdoelstelling.
Als er eerder zwak gedund wordt, zal enkel de grootste concurrent weggenomen worden:
dit is de dominante boom die het meeste kruincontact maakt met de toekomstboom. Bij
zwaardere dunningen worden er meer concurrenten weggenomen; voor maximale
individuele diktegroei worden alle bomen die kruincontact maken verwijderd en kunnen
we spreken van een gemengde dunning.
In de zogenaamde tussenzones, de plekken in het bos tussen de toekomstbomen, wordt
strikt genomen niet gedund. Hier zijn immers geen toekomstbomen aangewezen, wat wil
zeggen dat de beheerder daar geen kwaliteitsdragers vond die het waard zijn om snel
aan te dikken. Deze werkwijze schept een gevarieerde structuur in het bos:
toekomstbomen kunnen snel uitgroeien tot forse bomen, terwijl andere stukken van het
bos meer gesloten blijven. Overigens lossen die tussenzones op na enkele
dunningsomlopen.
Het omslagpunt wordt bereikt als de onderste takken zijn afgestorven tot op 2/5 van de
te verwachten eindhoogte. Die eindhoogte is afhankelijk van de standplaatsboniteit. De
2/5 is een getal dat is komen overwaaien uit Nederland; op de Ardense plateaus neemt
men het omslagpunt voor beuk bij 1/4 van de verwachte eindhoogte takvrij omwille van
het hardere klimaat. Veel Duitse beheerders stellen dat een takvrije onderstam van 8-10
m op de betere standplaatsen al volstaat. In Noord-Frankrijk is men vaak al tevreden
met een uitmuntende houtkwaliteit in de onderste 6-7 meter van de boomstam.
De reden voor het aanduiden van toekomstbomen bij het omslagpunt is dat waardevol
hout in de onderstam groeit: ongeveer 70% van het houtvolume en 90% van de waarde
van een boom zit in de onderste 2/5 van een stam. Hogerop in de stam zijn er te veel
ingegroeide takken voor hoogwaardige toepassingen en dunningen uitstellen om een
grotere takvrije stamlengte te verkrijgen, laat te weinig kruin over voor een goede
stabiliteit, vitaliteit en groei.
Vanaf het omslagpunt worden toekomstbomen steeds vrijgesteld door dunning, zodat
verder opkronen (= afsterven van onderste takken) voorkomen wordt. De basis van de
levende kruin wordt dus als het ware gefixeerd. Dit is zeker belangrijk bij boomsoorten
Biotoop bos 176
zoals beuk, waarbij de ontwikkeling van een rode kern6 ongewenst is. De kruin van de
toekomstbomen kan dan nog uitbreiden in de hoogte waardoor zich een stabiele boom
ontwikkelt waarvan de kwaliteitsvolle onderstam snel in dikte toeneemt.
In het ideale geval worden toekomstbomen aangeduid op het omslagpunt, in een
voordien onbehandeld bos, en wordt daarna gestart met regelmatige dunningen. Het
tijdstip van de eerste dunning wordt dan niet bepaald door een vooraf vastgelegde
leeftijd, maar door de ontwikkeling van dat specifieke bosbestand. De hoogte van de
onderste levende takken is hierbij belangrijk, evenals het aandeel levende kruin ten
opzichte van de totale boomhoogte. Voor soorten met een snelle jeugdgroei (berk, lork,
es, els) zal het omslagpunt erg vroeg vallen (ongeveer 10-15 jaar), voor trager
groeiende soorten wat later (ongeveer 15-30 jaar).
Eventueel kunnen de toekomstbomen opgesnoeid worden, als de natuurlijke takreiniging
niet zou volstaan. Dit zou kunnen omdat er in de jonge fase iets is misgelopen, of als het
boomsoorten betreft die hun dode takken moeilijk verliezen. Het vraagstuk snoeien komt
verder in de tekst nog aan bod.
Toekomstbomen worden best gemarkeerd met 3 blauwe verfstippen of een blauwe band
over de volledige omtrek (met speciale lang houdende, milieuvriendelijke bosverf).
Diverse redenen tonen de voordelen hiervan aan:
- de beheerder krijgt meer inzicht in de ontwikkeling van het bestand en het is een
lonende investering bij latere dunningen (eventueel markering herhalen, na 1-2
dunningsomlopen zijn de toekomstbomen al van ver te zien).
- het kan ook een hulpmiddel zijn bij het aanduiden van op te snoeien bomen.
- toekomstbomen zichtbaar maken is in elk geval een goed idee om aan te geven
aan bosexploitanten welke bomen zeker niet mogen beschadigd worden.
- de markering van toekomstbomen is ten slotte een schitterend
communicatiemiddel naar bosbezoekers toe, bijvoorbeeld om uit te leggen
waarom er bomen worden gezaagd in het bos.
Keuze van toekomstbomen
De keuze van toekomstbomen is een cruciale stap in de bestandsontwikkeling en moet
aan vakbekwame mensen overgelaten worden. Eens de toekomstbomen gemarkeerd
zijn, kan het aanduiden van de dunningsbomen (schalmen) mits goede
dunningsinstructies aan minder gekwalificeerd personeel overgelaten worden. Dit kan
een belangrijke besparing van beheerkosten betekenen.
Toekomstbomen worden aangeduid bij het omslagpunt, omdat dat het ideale tijdstip is
om te starten met de dunningen voor de productie van kwaliteitshout. Aanduiden van
6 De vorming van een rode kern bij beuk is een complex proces dat de esthetische kwaliteiten van het hout doet dalen. Zeker is dat indringing van zuurstof in de stam, bijvoorbeeld door afsterven
van dikke takken, de vorming van een rode kern stimuleert.
Biotoop bos 177
toekomstbomen in een later stadium kan nog zinvol zijn omwille van de andere
voordelen van de toekomstboommethode.
Er bestaan een aantal selectiecriteria voor de keuze van toekomstbomen. Uitgaande van
de beheerdoelstellingen kan een prioriteitenlijst van deze criteria opgesteld worden,
waarmee de beheerder dan in het bos aan de slag kan.
Enkele selectiecriteria zijn eenvoudig te herkennen:
- sociale positie: dominantie of co-dominantie
- boomsoort: gewenste soort, menging
- ecologisch waardevolle boom: zeer oud, aftakelend, dood, hol, zeldzame
boomsoort
- markante boom: lage betakking, kromme stam, vliegden, rode beuk, oude dikke
boom
Als de beheerdoelstelling stelt dat dergelijke bomen specifiek bevoordeeld worden in het
beheer (bijvoorbeeld bepaald percentage mengboomsoorten), kunnen ze best als
toekomstboom gekozen worden en verdienen ze wat extra ruimte. Vrijstellen van dode
bomen is vanzelfsprekend weinig zinvol. Het bevoordelen van gedomineerde bomen bij
dunning kan tegenvallen als ze slecht of niet reageren op vrijstelling; de zin hiervan moet
om het terrein door de beheerder beoordeeld worden.
Met de selectiecriteria voor de productie van kwaliteitshout ligt het minder eenvoudig.
Kwaliteitshoutproductie is vaak een specifieke doelstelling voor de invulling van de
economische functie binnen het Vlaamse multifunctionele bosbeheer, maar dit vraagt
veel vakkennis van de beheerder, evenals inzicht in het gebruik en de
toepassingsmogelijkheden van de grondstof hout.
De ideale productie-toekomstbomen heeft de volgende eigenschappen:
- gewenste boomsoort
- dominant of co-dominant, vitaal, voldoende kruindiepte, stabiel
- rechtheid van de stam over voldoende lengte
- fijne betakking of zelfs takvrij over voldoende lengte
- doorgaande spil, geen lage vork, in het geval van een vork in de kruin is een U-
vorm beter dan een V-vorm (risico op uitscheuren)
- geen zichtbare gebreken (draaigroei, waterlot, vorstscheur, ingerotte takken,
plakoksel, reactiehout, beschadigingen) of minimale gebreken naargelang de
potentiële houtkwaliteit
Hierbij kunnen we een grof onderscheid maken tussen naaldhout en loofhout.
Naaldhout, dat voornamelijk voor constructiedoeleinden gebruikt wordt, moet vooral
recht zijn voor industriële verzaging. Takvrijheid is voor veel toepassingen minder
belangrijk. Een fijne betakking is steeds positief; takvrijheid is voor specifieke
hoogwaardige toepassingen vereist maar kan bij de meeste naaldboomsoorten niet
Biotoop bos 178
zonder te investeren in opsnoeien. Smalle jaarringen voor topkwaliteit naaldhout zijn niet
realistisch in Vlaanderen, dergelijk hout komt hoe dan ook uit import (bv. Scandinavië).
Loofhout wordt in veel kortere afmetingen gebruikt, en dan vaak omwille van de
esthetische eigenschappen (panelen, meubels, vloeren). De takvrijheid van de onderstam
is dan zeer belangrijk, rechtheid minder omdat de stam toch meestal in stukken van
maximum 2-3 m verwerkt wordt. De meeste loofboomsoorten verliezen hun dode takken
voldoende door een dichte stand in de jeugd, eventueel aangevuld met een beperkte
snoei. Populieren en boskers zijn soorten waarbij snoei altijd nodig is voor
kwaliteitshoutproductie. Bepaalde eisen m.b.t. de houtkleur kunnen de waarde van
sommige houtsoorten sterk beïnvloeden. Vaak heeft de standplaats een grote invloed,
maar voor bijvoorbeeld beuk en es kan snelle diktegroei veel verkleuringen voor de
eindkap voorkomen.
De QD-methode: doorgedreven toekomstboommethode
QD is een natuurvolgende manier van bosbeheer dat streeft naar productie van hout van
de hoogste kwaliteit. Anno 2015 is dat fineerhout. Hiervoor zijn dikke, foutvrije
onderstammen nodig met een regelmatige jaarringopbouw.
QD voert een dynamisch bosbeheer uit waarbij kwaliteitsbomen een snelle en constante
groei kennen. Hiervoor zijn grote, levende kruinen nodig. Anders gezegd: een QD-boom
neemt dus heel wat plaats in als deze volgroeid is. De diepte van de levende kruin
bedraagt immers idealiter drie vierden van de totale stamlengte in volwassen toestand.
Met als resultaat dat op één hectare, afhankelijk van de boomsoort, slechts 30 à 40
toekomstbomen van dat formaat in aanmerking komen voor behandeling.
QD onderscheidt vijf ontwikkelingsfasen, elk met z’n eigen ‘typische’ beheer: vestiging,
kwalificering7, dimensionering, rijping en verval.
Wat de vestigingsfase betreft, laat QD kunstmatige herbebossing pas toe als het proces
van natuurlijke verjonging verstoord of ontoereikend blijkt te zijn. In de vorm van
zogenaamde ‘Klumpen’ of miniverjongingsgroepen wordt de (kunstmatige) verjonging
dan gerealiseerd. Zowel economisch als ecologisch ligt de optimale diameter van zo'n
verjongingsgroep tussen 5 en 7 meter. Elk groepje heeft dus een oppervlakte van 20 tot
40 m². Het aantal plantjes per verjongingsgroep varieert van 30 (in geval van
lichtboomsoorten) tot 40 (in geval van schaduwtolerante soorten). Meer dan 50 plantjes
per verjongingsgroep hoeft niet. De groepjes bevinden zich idealiter op een onderlinge
afstand van minimum 12 tot 18 meter afhankelijk van de boomsoort. Hierdoor wordt in
theorie 80% van de totale bosoppervlakte niet behandeld.
In de kwalificeringsfase is kroonsluiting een feit. Onderlinge concurrentie zorgt voor een
natuurlijke differentiatie. Als beheerder is hat zaak nu op zoek te gaan naar de
supervitale exemplaren. Deze supervitalen worden ‘opties’ genoemd.
7 De kwalificeringsfase overlapt met de ‘klassieke’ ontwikkelingsfasen jongwas-,
dichtwas- en staakhoutfase.
Biotoop bos 179
In deze fase is het beheer erop gericht om opties te laten overleven en ze vitaal te
houden. Meer niet. Hierbij is ook heel belangrijk dat het proces van natuurlijke
stamreiniging ononderbroken doorgaat. We wensen immers mooie, noestvrije
onderstammen te bekomen. Probeer dus vooral concurrenten te ringen. Bijgevolg sterven
deze geleidelijk af (snelheid afhankelijk van de boomsoort) en hebben ze nog steeds een
‘opvoedende’ werking op de opties. Concurrenten wegzagen is enkel aan de orde als deze
fysiek over opties heen groeien en de potentiële kwaliteit zo hypothekeren. Een
alternatief aan het zagen, is het breken of omknikken van stammetjes. Dit gaat vlot bij
boompjes met een boomhoogte tot ongeveer 3 meter. Bij grotere exemplaren is een
kapmes een noodzakelijk hulpmiddel.
Als er 30 à 40 toekomstbomen per hectare beoogd worden (in de dimensioneringsfase,
zie verder), beschouw dan in deze fase een veelvoud van dit aantal als opties. Of anders
gezegd, elke zes à acht meter een optie proberen te vinden.
Het omslagpunt is bereikt als de boom een takdode stamlengte heeft bereikt van
ongeveer een vierde van de totale verwachte eindhoogte. Het begin van de
dimensioneringsfase wordt dus ingezet met een eerste, echte dunning. Vanaf nu is het
doel de ondergrens van de levende kroon te behouden. Het resultaat hiervan is een
doorgedreven boomgroei en een snel dik wordende onderstam. Vanuit ecologisch
oogpunt, is het snel dik worden van bepaalde bomen ook zeer interessant.
Samen met de eerste dunning is meestal ook een bijkomende opsnoeibeurt nodig. Naast
enkele obligaat op te snoeien boomsoorten (boskers, populier), valt het omslagpunt bij
QD relatief vroeg. Het proces van natuurlijke stamreiniging blijkt vaak onvoldoende voor
een volledig takvrije onderstam op dat moment. Hierdoor zullen maar weinig
toekomstbomen geen opsnoeibeurt behoeven.
De rijpingsfase begint als de toekomstboom zo'n 75 % van zijn verwachte eindhooogte
heeft bereikt. De lengtegroei van de takken valt dan duidelijk terug en daardoor is nog
maar een beperkte zijwaartse kroonuitbreiding mogelijk. Nu komt het erop aan de
waardeaangroei in de stam op een hoog peil te houden en aantasting of
waardevermindering te vermijden.
Ook in de rijpingsfase wordt de kroon van de toekomstboom nog beperkt vrijgesteld. Zo
worden schaduwbomen die zich van onderaan komen opdringen, weggenomen uit de
randzone van de kroon.
De aftakelings- en vervalfase zijn ten slotte de noodzakelijke, laatste schakels in het
bosecosysteem. Oude en dode bomen leveren heel wat onvervangbare microhabitats.
Ruimte voor dergelijke bomen, individueel of een aantal gegroepeerd in
‘verouderingseilanden’, die meerdere generaties gerust gelaten worden, zit ook vervat in
de QD-benadering. De QD-methode combineert zo tegelijk productie van
topkwaliteitshout en topnatuur op een geïntegreerde wijze.
Biotoop bos 180
Natuurwetgeving 181
Natuurwetgeving
Natuurwetgeving 182
Natuurwetgeving 183
Natuurwetgeving
1. Kennismaking met het (natuurbehouds)recht.
Het recht is een systeem van regels waarmee de mens de samenleving probeert te
ordenen. Wat wel en wat niet mag, en soms ook de manier waarop iets moet gebeuren,
staat in het recht beschreven. Recht gaat niet alleen over de afspraken die voor en door
een gemeenschap worden gemaakt (wetgevende macht), die door een bevoegde
overheid moeten worden uitgevoerd (uitvoerende macht) en die bij betwisting door een
onafhankelijke organisatie kunnen beoordeeld worden (rechtsprekende macht). Recht
gaat ook over de afspraken die burgers onderling maken en waarbij eventueel beroep
kan gedaan worden op de overheid om die afspraken te doen naleven.
Afspraken die collectief tot stand komen, worden gemaakt door een daartoe
gemandateerd orgaan. In een democratie is dit het parlement. De gewestvorming in
België zorgde voor verschillende parlementen. Het federale parlement bestaat uit de
Kamer van Volksvertegenwoordigers en de Senaat. De maatschappelijke afspraken die
voortvloeien uit het federale parlement worden ‘wet’ genoemd en zijn geldig over het
volledige nationale grondgebied. Wetten steunen vaak op technische bepalingen die snel
aan verandering onderhevig kunnen zijn. De uitvoerende macht, d.i. de regering, krijgt
dan de opdracht om de principes die in de wet werden opgenomen, verder concreet uit te
werken. Dit gebeurt in een uitvoeringsbesluit (UB), dat op het federale niveau
koninklijk besluit (K.B.) wordt genoemd. De koning is immers formeel het hoofd van
de regering en ondertekent de genomen besluiten. Het uitvoeringsbesluit mag niet
strijdig zijn met de wet waaraan het zijn bestaan ontleent. Maatregelen van tijdelijke
aard worden door de regering soms doorgeschoven naar de bevoegde minister. Die kan
dan een ministerieel besluit (MB) nemen.
Door de gewestvorming werd een aantal bevoegdheden overgeheveld van de federale
wetgever naar de gemeenschappen en gewesten. In Vlaanderen zijn gemeenschap en
gewest verenigd in het Vlaams Parlement. Dit maakt ook wetten, maar omdat die alleen
in het eigen gewest geldig zijn, worden ze decreet genoemd.
Daarnaast zijn er ook ‘verordeningen’. Dit zijn algemeen bindende regels, opgemaakt
door een bepaalde overheid (Europees, Vlaams, gemeente,…) waar een burger zich moet
aan houden. Het zijn overheidsbesluiten van algemene strekking.
Bijna alles wat met milieuzorg en natuurbehoud te maken heeft, werd in 1980
‘geregionaliseerd’. Hierdoor is in Vlaanderen o.a. een Natuurdecreet en een Bosdecreet
van kracht. De complexiteit en de techniciteit van de decreten vereist in de meeste
gevallen dat ze verder moeten worden uitgewerkt door de uitvoerende macht. In
Vlaanderen is dit de Vlaamse Regering. Haar uitvoeringsbesluiten worden Besluit van
de Vlaamse Regering (B.Vl.Reg. soms ook als BVR aangeduid) genoemd. Ze
worden niet door de koning ondertekend. Ook hier kunnen maatregelen van tijdelijke
aard doorgeschoven worden naar de bevoegde Vlaamse minister (Ministerieel besluit).
Deze bevoegdheid is in Vlaanderen veelal doorgegeven aan het hoofd van het betrokken
agentschap.
Natuurwetgeving 184
Omzendbrieven geven verdere verduidelijking bij wetten of decreten, Besluiten van de
Vlaamse Regering of ministeriële besluiten. Het geheel van wetten en decreten wordt de
‘wetgeving’ genoemd, het geheel van uitvoeringsbesluiten (K.B., B.Vl.Reg., M.B.,…) is de
‘regelgeving’.
België is van in het begin lid van de Europese Unie (EU). De EU krijgt steeds meer
bevoegdheden, ook op het vlak van milieuzorg en natuurbehoud. Beslissingen van de EU
kunnen de vorm aannemen van een Richtlijn of een Verordening. Richtlijnen moeten
eerst nog in een nationale wet worden omgezet vooraleer ze bindend zijn voor de burger.
Verordeningen zijn rechtstreeks bindend. Belangrijke richtlijnen inzake natuurbehoud zijn
o.a. de Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn.
Afdwingen wet- en regelgeving: algemene principes
Collectief opgelegde afspraken moeten ook afgedwongen kunnen worden. In het
strafrecht gebeurt dit via de strafrechter. Strafrechtelijke inbreuken worden misdrijven
genoemd. De vervolging van misdrijven gebeurt door een speciaal daartoe ingestelde
administratie: het openbaar ministerie, ook wel ‘parket’ genoemd.
Afhankelijk van de zwaarte van de strafsanctie bestaan verschillende soorten
strafrechtbanken:
- de minst zware misdrijven, de overtredingen, worden in het algemeen vervolgd
voor de politierechtbanken;
- zwaardere misdrijven, de wanbedrijven, worden vervolgd voor de correctionele
rechtbanken. De meeste milieumisdrijven vallen onder deze categorie;
- heel zware misdrijven, de misdaden, worden vervolgd voor het assisenhof.
Wie nadeel heeft ondervonden van het plegen van een misdrijf, kan zich burgerlijke partij
stellen. De strafrechter kan dan de dader, bij veroordeling, een vergoeding opleggen ten
voordele van het slachtoffer. Die staat los van de straf zelf, die steeds bestaat uit een
geldboete en/of gevangenisstraf, of uit een alternatieve werkstraf.
Als het openbaar ministerie (het parket) of de veroordeelde niet akkoord gaan met de
beslissing van de strafrechter, kan in beroep gegaan worden:
- tegen een uitspraak van de politierechtbank is beroep mogelijk bij de
correctionele rechtbank;
- tegen een uitspraak van de correctionele rechtbank (in eerste aanleg, niet in
beroep!) is beroep mogelijk bij het hof van beroep.
Mocht de rechter in beroep een rechtsregel geschonden hebben, dan staat nog hoger
beroep open bij het Hof van Cassatie. Dat laatste oordeelt dus niet over de feiten, maar
over de toepassing van de rechtsregels.
Nog enkele bijzondere rechtbanken zijn te vermelden. Vooreerst is er de Raad van State.
Deze administratieve rechtbank heeft o.a. tot taak om uitvoeringsbesluiten op hun
wettigheid te toetsen. Eerder wezen we er op dat uitvoeringsbesluiten niet strijdig mogen
zijn met de wet of het decreet waaraan ze hun rechtskracht ontlenen. Specifiek voor
Natuurwetgeving 185
zaken van ruimtelijke ordening is in Vlaanderen een aparte administratieve rechtbank
opgericht: de Raad voor Vergunningsbetwistingen.
Toezicht op het naleven van de wet- en regelgeving en handhaving
Meer over het toezicht en de handhaving van de wet- en regelgeving inzake
natuurbehoud, uitgevoerd door de Natuurinspectie van het Agentschap voor Natuur en
Bos, wordt besproken in het laatste hoofdstuk.
Opzoeken en terugvinden van actuele wetgevende documenten
De volledige en actuele versies van de Vlaamse regelgeving, is te vinden op:
http://codex.vlaanderen.be en via http://navigator.emis.vito.be/.
Bij het tabblad ‘zoeken’ kan je een aantal criteria opgeven om de verschillende
wetgevende documenten op te halen. Geef je bv. ‘Bosdecreet’ in bij ‘woorden in het
opschrift’ en type document ‘Decreet’, dan bekom je alle documenten waarin het woord
Bosdecreet in de titel vermeld wordt. Ter illustratie maken we in de les een aantal
oefeningen. Oefening 1 hieronder laat je alvast zelf wat experimenteren.
Oefening 1
a) Zoek in het Bosdecreet wat we in Vlaanderen onder ‘bossen’ verstaan.
b) Zoek in het ‘Natuurdecreet’ de definitie van natuur. Zoek wat we onder de algemene
zorgplicht voor natuur verstaan (tip: dit is een van de ‘algemene maatregelen ter
bevordering van het natuurbehoud’).
c) In het Soortenbesluit zijn de beschermde soorten opgegeven, zoek ze op.
d) In een omzendbrief van 10/11/1998 staat info over het wijzigen van vegetaties en
kleine landschapselementen (KLE). In bijlage 1 ‘de code voor goede natuurpraktijk’
staat o.a. beschreven wat onder normaal onderhoud van vegetaties en KLE’s valt.
Zoek in de code (en dus omzendbrief) de normale onderhoudswerkzaamheden voor
knotbomen.
Natuurwetgeving 186
2. Natuurbehoud bij activiteiten
De natuurwetgeving is net zoals de natuur ‘organisch gegroeid’. Daarom vertoont het een
grote complexiteit. De tak van de natuurwetgeving die zich bezig houdt met het behoud
of het herstel van de biodiversiteit noemen we het natuurbehoud. De wetgeving hieraan
gekoppeld is het natuurbehoudsrecht.
De belangrijkste decreten in het natuurbehoudsrecht zijn het Bosdecreet (1990) en het
Natuurdecreet (1997). Het Vlaamse natuurbehoudsrecht wordt aangestuurd door de
Europese Vogelrichtlijn (1979) en de Europese Habitatrichtlijn (1992). Er zijn talrijke en
belangrijke dwarsverbanden met ruimtelijke ordening waarin het centrale decreet de
Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening (2009) is.
Omdat de wet- en regelgeving zo complex is, werkt de Vlaamse overheid sinds 2010 aan
een project ‘wetsintegratie’. Hierbij worden de bestaande wetten en decreten op elkaar
afgestemd en geïntegreerd in wat moet resulteren in een eenvoudige, efficiënte en
resultaatgerichte regelgeving. De Vlaamse wetgeving inzake natuurbehoud zal
logischerwijze op het einde van de rit integraal beschreven staan in het Natuurdecreet en
een reeks uitvoeringsbesluiten. Relevante artikels uit het Bosdecreet worden na
eventuele actualisatie geschoven in het bestaande Natuurdecreet en het Bosdecreet zal
uiteindelijk ophouden te bestaan. Zo ver zijn we nog niet maar de eerste aanpassingen
werden reeds doorgevoerd. Deze zorgen ervoor dat het instandhoudingsbeleid (Natura
2000) op het terrein kan aanvangen en voeren de ‘nieuwe natuurbeheerplannen’ in. Een
stand van zaken kan altijd opgezocht worden op de website van ANB:
www.natuurenbos.be.
Omdat de wetgeving zo complex is en er verschillende wetteksten van toepassing kunnen
zijn op iedere case waarmee je in jouw werkterrein te maken krijgen, kan je bij iedere
case best volgende vragenlijst overlopen:
1. Vraag 1: wordt de vegetatie waarin de case zich afspeelt gedefinieerd als
bos? Met andere woorden: is het Bosdecreet van toepassing?
2. Vraag 2: wat is de ruimtelijke bestemming waarin de case zich afspeelt?
Met andere woorden: welke regels uit de wetgeving inzake de ruimtelijk ordening
zijn van toepassing?
3. Vraag 3: heeft het gebied waarin de case zich afspeelt een bepaald
(beschermings)statuut? Met andere woorden: welke gebiedsgerichte regels uit
het Natuurdecreet zijn van toepassing?
4. Vraag 4: welke natuur wordt beïnvloed door de activiteit (vegetaties,
kleine landschapselementen, beschermde soorten,…)? Met andere woorden:
welke regels uit het Natuurdecreet en de jacht- en visserijwetgeving zijn van
toepassing?
De cursus wordt verder opgebouwd rond deze vragen.
Natuurwetgeving 187
Weet dat activiteiten altijd een impact kunnen hebben op natuur (zowel vegetaties als
soorten). Het is aan het natuurbeleid om er op toe te zien dat ze geen schadelijke impact
hebben op de natuur in Vlaanderen.
De algemene doelstelling van het natuurbeleid is dan ook gericht op de
bescherming, de ontwikkeling, het beheer en het herstel van de natuur en het natuurlijk
milieu. Uitgangspunt hierbij is het ‘Stand-still beginsel’ dat stelt dat de kwaliteit en de
kwantiteit van de natuur in Vlaanderen niet mag achteruit gaan en dat natuurwaarden of
milieuomstandigheden die gunstige voorwaarden kunnen scheppen voor natuur
beschermd moeten worden voor toekomstige generaties.
Twee principes ondersteunen het beginsel: de zorgplicht en de ecologische compensatie.
De zorgplicht jegens de natuur komt er op neer dat iedereen, altijd en overal zorg moet
dragen voor de natuur. Het ‘integratiebeginsel’ houdt in dat alle beslissingen ook
onderzocht moeten worden op hun effecten voor het milieu. Dit gebeurt via de
‘natuurtoets’ waarbij de vergunningverlener (voor eender welke vergunning) na gaat of
er door de geplande werken schade zal zijn aan de natuur, en of deze voorkomen kan
worden. Het integratiebeginsel neemt zo het milieu en de natuur op in alle andere
maatschappelijke domeinen.
De zorgplicht en het integratiebeginsel houden het principe van vermijden van
vermijdbare schade aan de natuur in. In het geval van vergunningsplichtige activiteiten,
zorgt de bevoegde overheid ervoor dat er geen vermijdbare schade aan de natuur kan
ontstaan, door:
- de vergunning of de toestemming te weigeren
- of door redelijkerwijze voorwaarden op te leggen om de schade te voorkomen, te
beperken of indien dit niet mogelijk is, te herstellen.
De logische voorkeurreeks: ‘voorkomen, beperken of, indien dit niet mogelijk is,
herstellen’ zal hierbij altijd worden gevolgd.
Het integratiebeginsel moet dus in die zin begrepen worden dat, als voor een bepaalde
handeling die schade aan de natuur kan toebrengen een alternatief bestaat dat geen of
minder schade veroorzaakt, de overheid steeds dit alternatief moet opleggen. Als blijkt
dat de aanvrager niet bereid is om de aldus opgelegde maatregelen toe te passen, dan
moet de vergunning geweigerd worden. Bovendien volgt hieruit ook dat een activiteit die
onvermijdbare schade meebrengt waarvoor geen alternatieven voorhanden zijn,
mogelijks toch vergund kan worden. Is de schade onvermijdbaar dan moet ze
gecompenseerd worden (ecologische compensatie).
Natuurwetgeving 188
3. Vraag 1: vegetaties die juridisch als bos worden beschouwd
Hoewel er een aantal wijzigingen aan zijn doorgevoerd, zijn de regels van het Bosdecreet
nog steeds van toepassing op alle vegetaties die juridisch als bos worden beschouwd. Als
ANB medewerker is het bijgevolg van het grootste belang om een uitspraak te kunnen
doen of een vegetatie al dan niet valt onder de definitie van bos (volgens het
Bosdecreet). Dit lijkt een eenvoudige opdracht maar is het helemaal niet! Wist je bv. dat
een groep bomen in je tuin ook als bos kunnen worden gedefinieerd? En als je die wil
kappen, je in bepaalde gevallen eigenlijk ontbost?
In oefening 1 zocht je de definitie van bos op in het Bosdecreet (art. 3), nl.
‘grondoppervlakten waarvan de bomen en de houtachtige struikvegetaties het
belangrijkste bestanddeel uitmaken, waartoe een eigen fauna en flora behoren
en die één of meer functies vervullen’.
Merk op dat er geen minimale oppervlakte voorop wordt gesteld opdat een vegetatie
juridisch als bos zou worden beschouwd. Dit komt omdat de decreetgever ook kleine
stukjes restoppervlakte beschermd wilde zien door het Bosdecreet. Verder in het artikel
(art.3 §1 en §2) lees je dat een aantal oppervlakten en vegetatievormen die niet helemaal
aan de definitie voldoen toch juridisch met bos gelijkgesteld worden en omgekeerd, dat
een aantal oppervlakten en vegetatievormen die wel aan de definitie voldoen, juridisch
toch niet als bos worden aanzien.
Is in Vlaanderen nooit bos:
- fruitboomgaarden en fruitaanplantingen;
- boom- en sierstruikkwekerijen en arboreta die buiten het bos zijn gelegen;
- sierbeplantingen en plantsoenen;
- naaldboomaanplantingen met een gemiddelde maximale hoogte van 4 meter die
uitsluitend bestemd zijn voor de verkoop als kerstboom;
- de korte-omloop-houtteelt (KOH) waarvan de aanplant plaatsgevonden heeft op
gronden gelegen buiten de ruimtelijk kwetsbare gebieden;
- de wissenteelt waarvan de bovengrondse massa periodiek tot maximaal drie jaar
na de aanplanting of na de vorige oogst, in zijn totaliteit wordt geoogst. Ook hier
wordt met zeer korte rotaties gewerkt en is het hoofddoel productie van wissen
(dit zijn eenjarige scheuten van de Wilg);
- agroforestry of boslandbouwsystemen toegepast op een perceel landbouwgrond,
waarvan de aanmelding via de verzamelaanvraag en het aanplanten van de
bomen gebeurde na 1/06/2012.
Is in Vlaanderen altijd bos:
- de kaalvlakten, voorheen met bos bezet, die tot het bos blijven behoren;
- niet-beboste oppervlakten die nodig zijn voor het behoud van het bos, zoals
boswegen, brandwegen, aanpalende of binnen het bos gelegen stapelplaatsen,
dienstterreinen en ambtswoningen;
Natuurwetgeving 189
- de aanplantingen die hoofdzakelijk bestemd zijn voor de houtvoortbrengst, o.m.
die van populier en wilg, uitgezonderd de korte-omloop-houtteelt (KOH) op
gronden gelegen buiten de ruimtelijk kwetsbare gebieden. Homogene
aanplantingen van cultuurpopulieren zijn bijgevolg bos tenzij ze ook in gebruik
zijn als landbouwgrond (graasweide of hooiweide) en beschouwd kunnen worden
als boslandbouwsysteem (agroforestry);
- de grienden, uitgezonderd de wissenteelt met korte rotaties en productie als
hoofddoel;
- aanplantingen met naaldbomen met een gemiddelde hoogte groter dan 4 meter;
- hakhoutculturen: hakhout is een beheervorm van bos en wordt dus als bos
beschouwd;
- struwelen, waarbij we enkel houtachtige struikvegetaties aantreffen en geen
bomen, worden als bos beschouwd. Voorbeelden zijn: gagelstruweel, vochtig
wilgenstruweel op venige of zure grond, zuur duinbos, duindoornstruweel, brem-
en gaspeldoornstruweel, doornstruweel, spontaan struweel van allerlei aard,
vochtig, meso- tot eutroof wilgenstruweel, … Heide wordt in deze context niet
beschouwd als zijnde een struikachtige vegetatie.
Is in Vlaanderen soms bos:
- pas aangeplante bosjes of jonge zaailingen: zijn bos als aan de richtwaarde 50%
bedekking of min. 2500 zaailingen/ha is voldaan. De uiteindelijke beslissing of een
recent verbost terrein onder de toepassing van het Bosdecreet valt, wordt door
het Agentschap voor Natuur en Bos genomen op basis van waarneming van de
huidige toestand gecombineerd met kennis van de voorgeschiedenis van het
terrein en rekening houdend met de beheerdoelstellingen, inclusief de
natuurbehoudsdoelstellingen;
- open plekken: open plekken kleiner dan 3 ha die voor de helft omgeven worden
door bos worden als bos beschouwd. Open stroken en recreatieve uitrustingen
binnen het bos worden ook als bos beschouwd;
- tuinen en parken: een aangelegde tuin (de grasperken, borders en sierplanten) bij
een woning in het bos wordt niet als bos aanzien. De delen van de tuin die met
bomen bezet zijn en waartoe een boseigen fauna en flora behoort, worden wel als
bos aanzien! Beboste stukken van parken worden ook als bos beschouwd terwijl
de grasperken, borders en sierplanten niet als bos worden beschouwd;
- lijnbeplantingen, houtkanten, dreven en met bomen begroeide langwerpige
percelen:
a) lijnbeplantingen onder de vorm van enkele of dubbele bomenrijen, al
dan niet langs een (water)weg, zijn geen bos;
b) houtkanten onder meer langs wegen, rivieren en kanalen zijn evenmin bos;
c) dreven en houtkanten die langs beide zijden door bos omgeven zijn en als
een onderdeel van het bos beheerd worden, worden als bos beschouwd. Enkel
wanneer de dreefbomen horen bij de weg, kanaal of rivier die een ander
beheer kent dan het omliggende bos kan er eventueel sprake zijn van een
lijnbeplanting. Bijvoorbeeld: een openbare weg met dreefbomen, waarlangs
enkele percelen door particuliere eigenaars bebost worden;
Natuurwetgeving 190
d) strookvormige percelen over een breedte van ten minste 10 meter
(gemeten aan de buitenkant van de buitenste stammen) die begroeid zijn met
bomen en minstens drie bomenrijen breed zijn, zijn bos;
- perceel met bomen: een perceel met bomen (bv. weide) kan in bepaalde gevallen
als bos worden beschouwd. Het criterium dat gebruikt wordt om dit te bepalen is
de bedekkingsgraad. Dit is de verhouding van de totale oppervlakte van alle
kroonprojecties ten opzichte van de totale bosoppervlakte. Als die groter is dan
50%, geprojecteerd naar volgroeid stadium, dan spreken we van een bos. Bij een
bedekkingsgraad <50% is er sprake van een open vegetatie al dan niet met
verspreide bomen (bv. heide met vliegden) (geen bos), of een open plek binnen
het bos (dat wel als bos wordt aanzien als het max. 3 ha groot is en voor
minstens de helft omgeven is met bos).
Regels en bepalingen uit het Bosdecreet
Vlaanderen behoort tot de bosarmste regio’s van Europa en het Vlaamse bosareaal is te
klein om alle bosfuncties naar behoren te vervullen. Bosbescherming (zowel kwalitatief
als kwantitatief) en bosbehoud zijn dan ook twee speerpunten van het natuurbeleid.
Bosbescherming kwalitatief: bescherming tegen bosdegradatie
Om de kwaliteit van de bossen te beschermen somt het Bosdecreet een groot aantal
acties en handelingen op die verboden zijn in bossen (art. 20, 96, 97, 99). Deze
bepalingen zijn door het integratietraject niet gewijzigd en gelden nog steeds voor zowel
openbare als private bossen! Het komt er eigenlijk op neer dat men in bossen in principe
niets mag doen (de rust niet verstoren, het ecosysteem niet aantasten, …) tenzij de
activiteit opgenomen is in een goedgekeurd beheerplan of tenzij men er een
toestemming voor gekregen heeft van het Agentschap voor Natuur en Bos (een
machtiging) en/of de eigenaar.
Alle activiteiten in bossen worden dus gekoppeld aan het bekomen van een machtiging
(machtiging = vergunning van ANB om iets in bos te mogen doen). Gaat het om een kap
van bomen in bossen als beheermaatregel (geen ontbossing!) die niet opgenomen is in
het goedgekeurde beheerplan, dan moet men een kapmachtiging bekomen, voorafgaand
aan de eigenlijke kap. Sportieve en andere activiteiten (mountainbiketochten,
fietstochten,…) moeten ook gemachtigd worden vooraleer ze kunnen plaatsvinden in de
bossen (zie hieronder bij toegankelijkheid).
Natuurwetgeving 191
Oefening 2
Linde Vaneyck is enthousiast boseigenaar van een stuk ferrarisbos van 1,7 ha gelegen
recht tegenover haar woning in de Kortrijksestraat 517A te Oostkamp. Het bebost
perceel heeft kadastrale gegevens: Oostkamp, 5de afdeling/Ruddervoorde, sectie F,
perceel 0366/00E000 (CaPaKey 31025F0366/00E000). Ze wil er een stevige dunning
uitvoeren en het bestand zeker voor de helft uitdunnen. Omdat ze heel graag de
herfstkleur ervan ziet, wil ze graag Amerikaanse eiken inplanten, een pad aanleggen en
een open plek maken om een hot tub op te plaatsen.
Deze oefening is tweezijdig:
1. Vul in haar naam het formulier ‘aanvraag kapmachtiging’ (download via e-loket
website www.natuurenbos.be) in en
2. beoordeel het vervolgens als boswachter/beleidsadviseur van ANB. De inhoudelijke
criteria die ANB hanteert bij het beoordelen van machtigingen, kunnen hierbij nuttig zijn.
Je vindt ze via: https://www.natuurenbos.be/inhoudelijke-criteria
Toegankelijkheid van bossen en natuurreservaten
In het drukbevolkte Vlaanderen is de sociale functie van natuurterreinen zeer belangrijk.
Om dit alles in goede banen te leiden zonder te veel natuurschade, worden activiteiten
die kaderen binnen natuurbeleving, recreatie en natuureducatie geregeld via de
toegankelijkheid van natuurterreinen.
Lange tijd gold in Vlaanderen als basisregel de principiële toegankelijkheid. Deze
basisregel hield in dat voetgangers in bossen en natuurreservaten enkel toegang hadden
tot alle boswegen en voor het verkeer minder belangrijke openbare wegen in
natuurreservaten. Alleen in speelzones en in aangeduide vrij toegankelijke zones
mochten voetgangers van de paden afwijken. Deze regeling werd enkel uitgewerkt voor
bossen en de natuurreservaten. Met het geïntegreerde natuurbeheer (integratietraject)
moest de regeling rond toegankelijkheid uitgebreid worden naar alle natuurterreinen. Dit
is gebeurd door aanvullingen in het Natuurdecreet (onder Afdeling 4 De sociale functie,
vnl. art. 12septies en volgende) en een nieuw toegankelijkheidsbesluit zit er aan te
komen.
In juli 2018 werd de principiële toegankelijkheid voor voetgangers omgekeerd, wat
inhoudt dat de natuurdomeinen overal vrij toegankelijk zijn en wandelaars de paden dus
mogen verlaten, tenzij het anders is aangeduid. Natuurdomeinen worden in het
Natuurdecreet gedefinieerd als de natuurterreinen in beheer van het ANB. Bijgevolg geldt
in de eigendommen van ANB en de terreinen waar ANB het volledige beheer in handen
heeft, de omgekeerde toegankelijkheid tenzij het anders is aangeduid.
Elke uitbreiding (fietsers toelaten op het terrein) of beperking (afsluiten bepaalde delen
van een terrein) van de principiële toegankelijkheid en de omgekeerde toegankelijkheid
in de natuurdomeinen, wordt geregeld in een toegankelijkheidsregeling (TR). De TR
bestaat uit een tekstgedeelte en een kaart en beschrijft welke categorieën van
Natuurwetgeving 192
weggebruikers toegelaten worden, welke delen ontoegankelijk gesteld worden (indien
van toepassing), in welke zones of voor welke activiteiten de wegen verlaten mogen
worden (buiten de natuurdomeinen waar omgekeerde toegankelijkheid geldt) en of er
huisdieren toegelaten zijn op het terrein.
Wie een activiteit wil organiseren in natuurterreinen moet daar bovendien de
toestemming van de beheerder voor krijgen en als de activiteit risicovol is ook een
machtiging.
De volledige regelgeving is voorlopig nog uitgewerkt in het B. Vl. Reg. betreffende de
toegankelijkheid van de bossen en de natuurreservaten van 5/12/2008. Als bijlage bij dit
besluit vind je alle officiële toegankelijkheidsborden. Een nieuw uitvoeringsbesluit is
onderweg. Actuele info vind je op de website van ANB.
Oefening 3
a. Signalisatiebord ontoegankelijkheid: teken het signalisatiebord dat op legitieme
wijze een privaat terrein ontoegankelijk stelt.
b. Barbecue op de speelberg:
Jan en An willen graag barbecueën op de speelberg in het Meerdaalwoud. Zoek uit onder
welke voorwaarden zij dit mogen doen.
Bij het betreden van het bos ziet Jan paddenstoelen die perfect bij zijn gegrilde biefstuk
zouden passen. Mag hij deze plukken?
Aangezien Jan verwacht een pintje te veel te drinken, neemt hij voor alle zekerheid zijn
tentje mee. Zoek uit of Jan mag kamperen en indien wel: waar mag het en onder welke
voorwaarden moet dit gebeuren?
Natuurwetgeving 193
Bosbescherming kwantitatief: regelgeving bij ontbossing
Ontbossing wordt in het Bosdecreet gedefinieerd als ‘iedere handeling waardoor een
bos geheel of gedeeltelijk verdwijnt en aan de grond een andere bestemming of
gebruik wordt gegeven’. De regeling wordt gekoppeld aan het bekomen van een
omgevingsvergunning voor stedenbouwkundige handelingen (die vaak
‘omgevingsvergunning tot ontbossing’ wordt genoemd). Voor een ontbossing van meer
dan 3 ha is bovendien een milieueffectrapport (MER) vereist.
In principe is ontbossen verboden in Vlaanderen. Het gaat evenwel om een relatief
verbod aangezien er een aantal uitzonderingen op het ontbossingsverbod zijn bepaald
(zie art. 90bis BD):
- in 4 uitzonderlijke gevallen kan er ontbost worden na het bekomen van een
omgevingsvergunning tot ontbossing (of een verkavelingsvergunning voor geheel
of gedeeltelijk beboste terrein) en als er voldaan wordt aan de
boscompensatieplicht:
1. ontbossing met het oog op handelingen van algemeen belang
2. ontbossing of verkaveling in zones met de bestemming woongebied of
industriegebied in de ruime zin en zones die hiermee gelijk te stellen zijn
3. ontbossing van de uitvoerbare delen in een niet-vervallen vergunde verkaveling
4. ontbossing in functie van vastgestelde natuurdoelen op voorwaarde dat de
ontbossing is opgenomen in een goedgekeurd natuurbeheerplan.
- voor alle andere ontbossingen - die niet onder de 4 hierboven vermelde
uitzonderingen vallen - voorziet de Vlaamse regering nog in de mogelijkheid om
een ontheffing van het ontbossingsverbod aan te vragen. Wordt de ontheffing
bekomen dan moet vervolgens ook een omgevingsvergunning tot ontbossing
worden aangevraagd en boscompensatie worden gerealiseerd vooraleer tot de
ontbossing kan worden overgegaan.
Boscompensatie
In de gevallen dat een omgevingsvergunning tot ontbossing wordt verleend, moet de
ontbossing worden gecompenseerd door de houder van de vergunning.
De compensatie kan op verschillende manieren gebeuren: in natura, financieel of door
een combinatie van beide. Voor ontbossingen groter dan 3 ha is steeds een volledige
compensatie in natura vereist.
De boscompensatie wordt berekend aan de hand van een compensatiefactor waarbij de
te compenseren oppervlakte = de ontboste oppervlakte * compensatiefactor. Deze factor
hangt af van de ecologische waarde van het bos, waarbij de boomsoortensamenstelling
bepalend is.
Natuurwetgeving 194
Type bos Boscompensatiefactor
Niet-inheems loofbos en/of naaldbos: grondvlak bestaat uit
minstens 80% niet-inheems loofhout, naaldhout of een
menging hiervan
1
Gemengd bos: grondvlak inheems loofhout ligt tussen 20
en 80%
1,5
Inheems loofbos: grondvlak bestaat uit minstens 80%
inheems loofhout
2
Bos dat beantwoordt aan een of meerdere van de volgende
habitat-codes (Europees te beschermen (bos)habitat):
2160, 2170, 2180, 9110, 9120, 9130, 9150, 9160, 9190,
91D0, 91 E0, 91 F0
3
Compenseert men financieel dan wordt een bosbehoudsbijdrage gestort in het Fonds
voor de compenserende bebossing. De bosbehoudsbijdrage wordt als volgt berekend:
Oppervlakte ontbossing (in m²) x boscompensatiefactor x 3.56 euro/m² (bedrag wordt
jaarlijks begin juli geïndexeerd)
De volledige regeling is uitgewerkt in het B.Vl.Reg. tot vaststelling van nadere regels
inzake compensatie van ontbossing en ontheffing van het verbod op ontbossing
(16/02/2001). Meer info vind je op de website van het ANB.
Oefening 4
Het koppel Debouwer wil een terras leggen aan hun villa in bosrijke omgeving
(bestemming: woongebied). Hiervoor moeten een aantal bomen gekapt worden die
staan over een oppervlakte van 114 m² in de tuin van 2334 m². Bespreek welke
vergunningen (inzake natuurbehoud) het koppel moet aanvragen. Vul de aanvraag in
(download ze via het e-loket van www.natuurenbos.be) en beoordeel ze vervolgens als
ANB beleidsadviseur.
Natuurwetgeving 195
4. Vraag 2: de ruimtelijke bestemming
Bestemmingscategorieën en voorschriften
Ruimtelijke ordening schept een algemeen ruimtelijk kader voor alle maatschappelijke
sectoren in Vlaanderen en oefent op het beleid rond natuurbehoud een belangrijke
invloed uit. Aangezien de open ruimte voor zeer uiteenlopende zaken gebruikt kan
worden, zoekt het beleidsdomein naar de juiste afweging tussen de verschillende
bestemmingen die aan ons grondgebied kunnen worden gegeven. Deze bestemmingen
worden ingekleurd op bestemmingsplannen (vroeger waren dit de Gewestplannen die nu
stelselmatig vervangen worden door ruimtelijke uitvoeringsplannen – de RUPs). De
plannen komen tot stand op drie niveaus: op Vlaams, provinciaal en gemeentelijk niveau
en ze zijn bindend voor iedereen, ook de burgers.
Aan de bestemmingen worden voorschriften gekoppeld, dit zijn de (stedenbouwkundige
en dus ruimtelijke) regels die gelden voor de specifieke bestemming.
Soms kan het nuttig zijn om regels uit te vaardigen die over het ganse grondgebied van
het gewest, de provincie of de gemeente van toepassing zijn. Dergelijke regels komen tot
stand via stedenbouwkundige verordeningen. De meeste stedenbouwkundige
verordeningen komen tot stand op gemeentelijk niveau. Heel wat gemeenten hebben bv.
een stedenbouwkundige verordening op het vellen van hoogstammige bomen die
daarmee de algemene regeling aanvullen of zelfs verstrengen.
Meer info over de plannen en gewestelijke stedenbouwkundige verordeningen vind je
via: http://www.ruimtelijkeordening.be/NL/Beleid/Planning/Plannen
Via www.geopunt.be kan je de ruimtelijke bestemming opzoeken van een bepaalde
locatie, ook de contouren van de gewestelijke RUPs worden weergegeven. Surf naar
www.geopunt.be, klik op de tab ‘kaart’ (normaal kom je hier automatisch op terecht als
je de website opent), kies bij ‘kaarten en plaatsen’ (rechts naast de kaart) op de keuze
‘bouwen en wonen’ en vervolgens ‘ruimtelijke ordening’, hieronder kan je het gewestplan
of de contouren openen. Klikken op de kaart geeft de bestemming en meer info.
De RUPs zelf zijn te consulteren via de websites van de betrokken overheden. RUPS
kunnen opgemaakt worden door:
- de Vlaamse overheid, Gewestelijke ruimtelijke uitvoeringsplannen (GRUP)
- de provincies, provinciale ruimtelijke uitvoeringsplannen (PRUP)
- de gemeenten, gemeentelijke ruimtelijke uitvoeringsplannen (gemRUP)
- bij de gemeenten zijn er ook nog bijzonder plannen van aanleg (BPA) die de
vroegere Gewestplannen verfijnden.
Ruimtelijk kwetsbare gebieden
Sommige gebiedscategorieën hebben het statuut van ‘ruimtelijk kwetsbaar gebied’
(RKG). Dit is o.a. van belang voor de handhaving en de regeling inzake de
omgevingsvergunning.
Natuurwetgeving 196
De ruimtelijk kwetsbare gebieden worden opgesomd in art. 1.1.2 van de Vlaamse
Codex Ruimtelijke Ordening (VCRO):
a) volgende gebieden, aangewezen op de plannen van aanleg: agrarische
gebieden met ecologisch belang, agrarische gebieden met ecologische waarde,
bosgebieden, brongebieden, groengebieden, natuurgebieden, natuurgebieden met
wetenschappelijke waarde, natuurontwikkelingsgebieden, natuurreservaten,
overstromingsgebieden, parkgebieden, valleigebieden;
b) volgende gebieden, aangewezen op ruimtelijke uitvoeringsplannen, en
sorterend onder één van volgende categorieën of subcategorieën van
gebiedsaanduiding: bos, parkgebied, reservaat en natuur, het Vlaams Ecologisch
Netwerk bestaande uit de gebiedscategorieën Grote Eenheden Natuur en Grote Eenheden
Natuur in Ontwikkeling, vermeld in het Natuurdecreet (zie verder), de beschermde
duingebieden en de voor het duingebied belangrijke landbouwgebieden, aangeduid
krachtens de Wet op het Natuurbehoud.
De omgevingsvergunning
Om na te gaan of de bestemmingsvoorschriften in de praktijk worden nageleefd werd de
omgevingsvergunning in het leven geroepen. Die heette vroeger de stedenbouwkundige
vergunning of bouwvergunning. De Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening (art.4.2.18)
somt de handelingen op waarvoor een omgevingsvergunning voor stedenbouwkundige
handelingen moet worden aangevraagd.
Weet dat er ook een aantal ‘kleine werken’ vrijgesteld zijn van de vergunningsplicht.
Deze staan opgesomd in ‘B.Vl.Reg. van 17 juli 2010 tot bepaling van handelingen
waarvoor geen stedenbouwkundige vergunning nodig is’.
We zagen al dat ontbossen gekoppeld is aan het bekomen van een omgevingsvergunning
(voor stedenbouwkundige handelingen) maar ook het kappen van bomen buiten bossen
die een omtrek hebben van meer dan 1 meter op 1 meter boven het maaiveld,
reliëfwijzigingen, het plaatsen van constructies (ook infoborden, zitbanken, …) vereist in
de meeste gevallen een omgevingsvergunning. Dit wordt in detail besproken in het
vervolgtraject natuurmanagement specialisatie.
Wie de vergunning verleent, hangt af van het project waarbinnen de activiteit die
vergunningsplichtig is, uitgevoerd wordt. De vergunningverlenende overheid kan dus de
gemeente, de provincie of het Vlaamse gewest zijn. Binnen deze procedure wordt ANB in
bepaalde gevallen om advies gevraagd. Dit wordt in detail besproken in de specialisatie
Beleidsadviseur en Natuurinspecteur.
8http://www.ruimtelijkeordening.be/NL/Beleid/Wetgeving/VlaamseCodexRO/4Vergunningen/VCROT4H2Vergunningsplicht
Natuurwetgeving 197
Oefening 5
a) Zoek de ruimtelijke bestemming op van de Heydehoekstraat 5 te Veurne. Kijk na
welke de stedenbouwkundige voorschriften voor deze bestemming zijn.
b) Het gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan (GRUP) voor het Parkbos in Gent werd
definitief vastgelegd door de Vlaamse regering in 2010. Zoek het plan op en geef de
verschillende bestemmingscategorieën die in het gebied voorkomen.
5. Vraag 3: beschermingsstatuut terrein
Het natuurbehoudsrecht heeft een aantal onderdelen:
- Horizontale maatregelen: maatregelen die altijd en overal geldig zijn zoals de
algemene zorgplicht voor de natuur en het integratiebeginsel.
- Gebiedsgericht natuurbeleid: maatregelen gericht op het veilig stellen van
specifieke terreinen met bijzondere natuurwaarde zoals o.a. het Vlaams
Ecologisch Netwerk (VEN), de natuurreservaten en de speciale beschermingszones
(SBZ).
- Soortgericht natuurbeleid: maatregelen gericht op het in stand houden van
soorten, meestal als aanvulling op het gebiedsgericht natuurbeleid. Centraal staat
het Soortenbesluit, dat eveneens wordt beheerst door de Europese Vogel- en
Habitatrichtlijn. Ook het Jachtdecreet en de Riviervisserijwet streven het behoud
van de te bejagen of te vangen soorten na.
De horizontale maatregelen, het gebiedsgericht beleid en het soortgericht beleid vindt
zijn decretale basis in het Decreet betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu
- het zogenaamde Natuurdecreet - van 21/10/1997.
We gaan hier kort dieper in op de gebiedsgerichte maatregelen. Bepaalde gebieden in
Vlaanderen kregen nl. een extra statuut en in die specifieke gebieden worden extra
maatregelen genomen om de natuur te beschermen.
Het Vlaamse Ecologisch Netwerk (VEN)
Om de open ruimte in de toekomst veilig te stellen, werd en wordt door de Vlaamse
overheid onder meer een Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) uitgetekend. Het wordt
ondersteund door een Integraal Verwevings- en Ondersteunend Netwerk (IVON).
Omdat het de bedoeling was om tegen 2003 125.000 ha VEN en 150.000 ha
natuurverwevingsgebieden af te bakenen maar de operatie gestrand is op ruim 92.220
ha afgebakend VEN en amper 5.084 ha IVON (eind 2016, bron:
https://www.inbo.be/nl/natuurindicatoren), bespreken we enkel het VEN.
Het VEN bestaat uit Grote Eenheden Natuur (GEN) en Grote Eenheden Natuur in
Ontwikkeling (GENO). In het GEN zijn belangrijke actuele natuurwaarden aanwezig. In
het GENO bestaan potenties voor de ontwikkeling van hoge natuurwaarden. Om de hoge
Natuurwetgeving 198
natuurkwaliteit te behouden, ontwikkelen en versterken in het VEN zijn er een aantal
beschermingsmaatregelen uitgewerkt.
Onthoud dat in het VEN bepaalde activiteiten en handelingen verboden zijn (art. 25
Natuurdecreet). Het gaat onder meer om het gebruik van pesticiden, het wijzigen van
vegetatie of het reliëf van de bodem, het uitvoeren van werkzaamheden die het
grondwaterpeil verlagen en het wijzigen van de structuur van waterlopen. De
mogelijkheid bestaat om van de verbodsbepalingen in het VEN af te wijken, dit gebeurt
via de ontheffing, die aangevraagd wordt aan de minister van Leefmilieu, via een
aangetekend schrijven aan het Agentschap voor Natuur en Bos.
Bovendien geldt in het VEN wat men noemt de ‘verscherpte natuurtoets’: de overheid
mag geen toestemming of vergunning verlenen voor activiteiten die onvermijdbare en
onherstelbare schade aan de natuur in VEN kunnen veroorzaken.
Meer info over het VEN vind je op de website van het ANB: www.natuurenbos.be
De Speciale Beschermingszones (SBZ) – Natura 2000
Daar waar het VEN een Vlaams initiatief is, ontwikkelde de Europese Unie een eigen
gebiedsgericht beleid waaraan alle lidstaten hun medewerking moeten verlenen: het
Natura 2000 netwerk. Dit netwerk bestaat uit door de lidstaten afgebakende ‘speciale
beschermingszones’ (SBZs). Ruimtelijk is er een belangrijke overlap tussen het
Natura-2000 netwerk en de VEN-gebieden.
Binnen de speciale beschermingszones gelden geen verbodsbepalingen zoals in VEN
maar moet je een omgevingsvergunning voor het wijzigen van vegetaties aanvragen als
er vegetaties en KLEs worden gewijzigd door een activiteit. Bovendien moet voor
geplande activiteiten die een betekenisvolle aantasting kunnen betekenen van de
natuurwaarden binnen een SBZ een ‘passende beoordeling’ worden uitgewerkt. Dit is
een schriftelijk verslag dat aan de hand van gemotiveerde argumenten uitlegt waarom
natuurwaarden van een speciale beschermingszone al dan niet kunnen worden aangetast
door een bepaalde activiteit. Op basis van de beoordeling wordt bekeken of de activiteit
kan doorgaan.
Meer over Natura 2000 vind je op ecopedia of op de
website:https://www.natura2000.vlaanderen.be/
De natuurreservaten (‘type 4 natuurterreinen’)
Ongeacht het soort terrein of het type beheerder, wordt het beheer van natuurterreinen
geregeld in het natuurbeheerplan.
Bij het opstellen van een natuurbeheerplan worden - afhankelijk van het ambitieniveau
waarnaar gestreefd wordt bij de realisatie van de ecologische functie - volgende types
terreinen onderscheiden:
Natuurwetgeving 199
type 1: terreinen waar de aanwezige basisnatuurkwaliteit behouden blijft.
type 2: terreinen waar het bereiken van een hogere natuurkwaliteit nagestreefd
wordt. Bij dit type realiseert de beheerder over minstens ¼ van de oppervlakte
minstens 1 natuurstreefbeeld.
type 3: terreinen waar het bereiken van de hoogste natuurkwaliteit nagestreefd
wordt. Hierbij wordt over de volledige oppervlakte (min. 90%) minstens 1
natuurstreefbeeld gerealiseerd.
type 4: terreinen van type 3 waar de beheerder ook een lange termijn-
engagement aangaat kunnen ook in aanmerking komen om erkend te worden als
natuurreservaat. Type 4 natuurterreinen worden ook als ‘natuurreservaat’
benoemd.
In principe zal een beheerder zelf het ambitieniveau kiezen. Enkel voor natuurdomeinen
(terrein in beheer van het ANB), openbare natuurterreinen (een terrein in eigendom of
mede-eigendom van een publiekrechtelijke rechtspersoon) én private terreinen die
geheel of gedeeltelijk gelegen zijn in VEN of in een SBZ wordt minimaal type 2, nl. de
verhoogde natuurkwaliteit, nagestreefd.
Het begrip ‘natuurreservaat’ bestaat al langer dan de invoering van het hierboven
besproken natuurbeheerplan (met de verschillende ambitieniveaus). Zowel in de ‘oudere’
natuurreservaten (die overeenkomen met natuurterreinen met ambitieniveau type 4) als
de nieuwe natuurterreinen type 4 zijn een aantal activiteiten en handelingen verboden
(zie art. 35 Natuurdecreet): men mag er bijvoorbeeld geen (groeps)sport beoefenen,
geen gemotoriseerde voertuigen gebruiken, geen constructies plaatsen (zelfs tijdelijk),
geen planten plukken of de rust verstoren. Verder mag men ook geen vuur maken in een
natuurreservaat, grondwerkzaamheden verrichten of het waterpeil wijzigen, mag men
geen meststoffen gebruiken (behalve de mest die eventueel afkomstig is van begrazing)
en mag men nooit bestrijdingsmiddelen gebruiken. Weet ook dat in natuurreservaten het
verboden is om in het wild levende diersoorten opzettelijk te verstoren, vooral tijdens de
perioden van voortplanting, afhankelijkheid van de jongen of overwintering en trek; ze
opzettelijk te vangen of te doden (bv. reguliere jachtactiviteiten, jacht omwille van
beheerdoelstellingen kan via ontheffing); hun eieren opzettelijk te rapen of te vernielen
of hun nesten, voortplantingsplaatsen of rust- en schuilplaatsen te vernielen of te
beschadigen.
Het natuurbeheerplan kan evenwel afwijkingen van deze verbodsbepalingen toelaten.
Of de locatie opgenomen is in het VEN, het natura-2000 netwerk of in een
natuurreservaat gelegen is, kan je opzoeken via www.geopunt.be. Open de website en
kies ‘kaarten’. Rechts kies je onder ‘kaarten en plaatsen’ voor ‘natuur en milieu’ en onder
‘natuur’ kan je de gewenste kaartlagen oproepen.
Natuurwetgeving 200
6. Vraag 4: welke natuur wordt beïnvloed door de activiteit?
Zoals eerder vermeld kunnen activiteiten een impact hebben op de natuur in Vlaanderen.
Het beleid moet er op toezien dat die impact geen schadelijke gevolgen heeft voor de
natuur.
Wat is natuur?
Een belangrijke vraag die we uiteraard niet uit het oog mogen verliezen, is wat men
onder natuur verstaat.
Natuur wordt in het Natuurdecreet gedefinieerd als ‘de levende organismen, hun
habitats, de ecosystemen waarvan zij deel uitmaken en de daarmee verbonden uit
zichzelf functionerende ecologische processen, ongeacht of deze al dan niet voorkomen in
aansluiting op menselijk handelen, met uitsluiting van de cultuurgewassen, de
landbouwdieren en de huisdieren’.
Natuur kan overal voorkomen, het beperkt zich niet tot de grenzen van een bos, een
natuurreservaat, een park of een SBZ. We zagen eerder dat natuur binnen VEN, SBZ,
bossen en natuurreservaten extra bescherming krijgt. Naast de horizontale maatregelen
werden er specifieke - op deze gebieden gerichte – maatregelen uitgewerkt, zoals de
verboden in het VEN en natuurreservaten en de vergunningplicht (omgevingsvergunning
voor het wijzigen van vegetaties) in SBZ’s. Maar ook buiten deze gebieden kan de
Vlaamse overheid maatregelen nemen tot de bescherming of versterking van de
natuurwaarden. Zo werd een bijzonder complexe regeling uitgewerkt rond het
Natuurwetgeving 201
wijzigingen van vegetaties (bv. scheuren graslanden) of kleine landschapselementen (bv.
kappen bomen, hagen, bomenrijen,…) (zie verder).
Ook soorten op zich verdienen de nodige bescherming. Dit is verder uitgewerkt in het
Soortenbesluit (een uitvoeringsbesluit van het Natuurdecreet) dat een aantal soorten een
beschermingsstatuut toekent en verbodsbepalingen oplegt ten aanzien van deze soorten.
De wetgeving rond de jacht en de riviervisserij kunnen we ook bij de soortenbescherming
rekenen: door een aantal soorten niet bejaagbaar/bevisbaar te stellen, worden die in
principe beschermd.
Wijzigen vegetatie en kleine landschapselementen
Deze bijzonder ingewikkelde regelgeving is terug te vinden in het B.Vl.Reg. van 23 juli
1998 tot vaststelling van nadere regels ter uitvoering van het Decreet van 21 oktober
1997 (…) (‘Vegetatiebesluit’) en is verder verfijnd in de Omzendbrief LNW/98/01
betreffende algemene maatregelen inzake natuurbehoud en wat de voorwaarden voor
het wijzigen van vegetatie en kleine landschapselementen betreft volgens het besluit van
de Vlaamse regering van 23 juli 1998 tot vaststelling van nadere regels ter uitvoering
van het decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk
milieu.
Het wijzigen van vegetatie en van kleine landschapselementen is in bepaalde gevallen
hetzij verboden, hetzij onderworpen aan het verkrijgen van een omgevingsvergunning
voor het wijzigen van de vegetatie (de vroegere ‘natuurvergunning’). Voor beide
categorieën bestaat eenzelfde lange reeks uitzonderingen, zodat het verbod eerder
omschreven kan worden als een ‘relatief verbod’. De zaak wordt nog sterk bemoeilijkt
doordat de regelgeving niet de enige is die de wijziging van vegetatie en kleine
landschapselementen beoogt.
Het volgen van een aantal stappen in de redenering maakt het mogelijk om tot een
antwoord te komen of de wijziging al dan niet vergunningsplichtig of verboden is:
1. Ga na of het om ‘vegetatie’ dan wel ‘kleine landschapselementen (KLE)’
gaat. Er wordt immers onderscheid gemaakt tussen beide begrippen. In de
omzendbrief staan de begrippen uitgebreid beschreven mét verwijzing naar de
codes op de biologische waarderingskaart (BWK).
2. Het Vegetatiebesluit heeft een aantal gevallen van vrijstelling op het verbod en
de vergunningsplicht ingevoerd. Zo geldt een vrijstelling op huiskavels (met een
maximum straal afhankelijk van de ruimtelijke bestemming); voor werken
waarvoor een andere omgevingsvergunning (met advies van ANB) of een
machtiging afgeleverd werd of die expliciet opgenomen zijn in een goedgekeurd
plan en voor normale onderhoudswerken zoals beschreven in Bijlage 1 van de
Omzendbrief. Ga na of dit voor uw specifieke situatie het geval is. Is dit het
geval, dan ben je vrijgesteld van het verbod of de vergunningsplicht en kan je de
wijziging gewoon doorvoeren.
3. Is dit niet het geval, ga dan eerst na of er een verbod op de geplande
wijziging van kracht is.
Natuurwetgeving 202
Het wijzigen van de volgende vegetaties en kleine landschapselementen zijn
verboden: holle wegen, graften, bronnen, historisch permanente graslanden
afhankelijk van de bestemming, vennen en heiden, moerassen en waterrijke
gebieden, duinvegetaties. Kijk in de bijlages van het besluit voor de beschrijving
van de vegetaties of KLE’s want ze kunnen sterk afwijken van wat er volgens het
gewone spraakgebruik onder verstaan kan worden.
4. Is de wijziging niet verboden, kijk dan na in welke bestemmingszone de
te wijzigen vegetatie of het KLE zich situeert. Ga na of het een
bestemmingszone is waar de vergunningsplicht geldt. Opgelet, deze zones
verschillen bij vegetaties en KLE’s!
5. Als het antwoord op voorgaande positief is (situeert zich in een zone waar de
vergunningsplicht geldt), ga dan na of het om een vergunningsplichtige
wijziging gaat. Is dit het geval dan vraag je de omgevingsvergunning voor het
wijzigen van de vegetatie aan, indien niet, dan kan je de wijziging doorvoeren
zonder vergunning.
De omgevingsvergunning voor het wijzigen van de vegetatie is een van de luiken van de
omgevingsvergunning en wordt aangevraagd via het omgevingsloket:
https://www.omgevingsloketvlaanderen.be/
Soorten en soortgerichte aanpak
Het soortgericht natuurbeleid is in eerste instantie complementair aan het gebiedsgericht
natuurbeleid. De meeste soorten kunnen immers maar voortbestaan als ook hun
leefgebieden beschermd zijn. Sommige soorten laten zich echter niet in specifieke
gebieden opsluiten, ze komen in de nabijheid van de mens voor of de mens heeft er een
bijzondere ‘belangstelling’ voor ontwikkeld. Hierdoor kunnen beschermende maatregelen
zich opdringen.
Het Soortenbesluit
Het soortenbeleid van de Vlaamse overheid bestaat uit maatregelen en acties die soorten
in positieve of negatieve zin kunnen beïnvloeden: enerzijds beschermen en begunstigen,
anderzijds bestrijden en verdelgen. Algemeen is het soortenbeleid gericht op het herstel
van een populatie/soort/ecosysteem, het duurzame gebruik van een soort en het
vermijden van schade/overlast veroorzaakt door een aanwezige soort.
Beschermen en begunstigen
Sinds 1 september 2009 is het Besluit van de Vlaamse Regering met betrekking tot
soortenbescherming en soortenbeheer (het ‘Soortenbesluit’) van kracht. Het omvat de
luiken: inventarisatie en registratie, soortenbescherming, soortenbeheer (met het
onderdeel ‘aanpak van uitheemse soorten’), de werking van opvangcentra voor wilde
dieren, het houden van beschermde soorten in gevangenschap en het toezicht.
Het soortengericht natuurbeleid is gericht op de wilde flora en fauna. Het Soortenbesluit
is dan ook niet van toepassing op gedomesticeerde soorten, rassen of variëteiten en
genetisch gewijzigde en voor planten en plantaardige producten schadelijke organismen.
Natuurwetgeving 203
Wat de soortenbescherming betreft, deelt het Besluit de soorten op in 5 categorieën. Een
reeks maken het beschermd statuut van de soort uit. De beschermde soorten zijn die
soorten waarbij categorie 1, 2 of 3 is aangekruist in bijlage 1 van het besluit.
De verbodsbepalingen hebben betrekking op:
- het doden, vangen, verstoren, plukken, afsnijden, ontwortelen, vernielen,
verplanten van specimens of eieren;
- het onder zich hebben, het vervoeren of verhandelen van beschermde soorten;
- het verstoren of vernielen van de nesten, voortplantingsplaatsen en rustplaatsen;
- de verboden middelen, installaties en methoden voor het vangen of doden van
dieren;
- het introduceren in het wild.
Een tweede luik van de soortenbescherming is het soortenbehoud: dit zijn acties,
initiatieven en maatregelen om de status van de beschermde soorten actief te
verbeteren. Hiertoe kan de bevoegde Vlaamse minister soortenbehoudsmaatregelen
nemen of soortenbeschermingsprogramma’s vaststellen. Deze laatste worden opgemaakt
op basis van een rapport.
Bestrijden en verdelgen
Het Soortenbesluit regelt ook de bestrijding van schadelijke soorten (soortenbeheer –
beheer in die zin dat schade vermeden wordt). In principe gebeurt bestrijding van
soorten op basis van een beheerregeling vastgesteld door de bevoegde Vlaamse
minister. Het Soortenbesluit vermeldt echter ook een aantal bestrijdingsregelingen die na
voorafgaande melding aan het ANB kunnen uitgevoerd worden (bv. bestrijding kraai,
ekster, spreeuw, gaai, kauw, kokmeeuw en zilvermeeuw). Een specifieke regeling is
uitgewerkt voor de aanpak (en bestrijding) van (al dan niet invasieve) uitheemse
soorten.
Een dergelijke beheerregeling is een geheel van maatregelen van soortenbeheer, gericht
op het voorkomen of herstellen van hinder, risico of schade, veroorzaakt door bepaalde
soorten dieren en planten. De regeling, vastgesteld door de minister, geldt voor 5 jaar
maar kan verlengd worden.
Het Jachtdecreet
De Jachtwet vertrok aanvankelijk van een duurzaam in stand houden van de
jachtactiviteit die de natuur als hulpbron niet mocht uitputten, in de eerste plaats in het
belang van de beoefenaars zelf. Soms is jacht ook nodig ter bescherming van de land- en
bosbouwers tegen schade door jachtwild. Van langsom meer drongen ook
natuurbehoudsdoelstellingen in de wetgeving door en werd een groeiend aantal soorten
permanent (passief) beschermd door de jacht op deze soorten definitief te verbieden.
Begin 2014 werd de jachtwetgeving grondig hervormd en sterk vereenvoudigd. Met het
Jachtdecreet als kapstok werden 4 thematische uitvoeringsbesluiten uitgewerkt. De
algemene bepalingen inzake jacht zijn opgenomen in het Jachtdecreet. De 4
uitvoeringsbesluiten geven een verdere uitwerking aan bepaalde onderwerpen uit het
Jachtdecreet:
Natuurwetgeving 204
- het Jachtopeningsbesluit regelt voor elke wildsoort de data van de opening en
de sluiting van de jacht in Vlaanderen. Elke vijf jaar bepaalt de minister immers
voor elke categorie, soort, type of geslacht van wild en voor elke jachtwijze
wanneer er op gejaagd mag worden. Dit staat neergeschreven in het
Jachtopeningsbesluit.
- Het Jachtvoorwaardenbesluit omschrijft de voorwaarden waaronder de jacht
moet worden uitgevoerd. Naast een aantal algemene voorwaarden, focussen de
specifieke voorwaarden op de verschillende wildcategorieën. Het gaat onder
andere over de types munitie, vuurwapens, methodes en hulpmiddelen die men
mag gebruiken bij de gewone en de bijzondere jacht en bij de bestrijding van
wild. Of er een afschotplan nodig is, de te vervullen formaliteiten na afschot en de
regels m.b.t. het verhandelen en vervoeren van wild staan er ook in beschreven.
- Het Jachtadministratiebesluit bundelt alle administratieve plichten waaraan
een jager moet voldoen om in Vlaanderen te mogen jagen. Onder andere de
bepalingen rond het jachtverlof, de jachtvergunning, het jachtexamen, de
verzekering burgerlijke aansprakelijkheid, de jacht-, afschot- en faunaplannen en
de erkenning van wildbeheereenheden zijn er in opgenomen.
- Het Soortenschadebesluit, tenslotte, regelt de volledige procedure die
doorlopen moet worden voor die gevallen waarbij schade door jachtwildsoorten of
beschermde diersoorten kan worden vergoed door de overheid. Er zijn immers
duidelijke afspraken gemaakt over het terugbetalen van de schade die
veroorzaakt wordt door een aantal soorten.
Enkele uitvoeringsbesluiten worden op hun beurt verder uitgewerkt via een aantal
ministeriële besluiten. Omzendbrieven geven verdere verduidelijking bij het decreet en
de verschillende uitvoeringsbesluiten.
Natuurwetgeving 205
Oefening communicatie:
Je ziet een jager die op zaterdag op reebok jaagt. Je gaat op hem af, stelt jezelf voor en
vraagt naar zijn vergunning. Bij navraag van zijn jachtverlof en documenten blijkt dat hij
enkel toestemming heeft om op zondag te jagen. Hij reageert vervelend en is overtuigd
dat hij volledig in zijn recht is: hij heeft zijn diploma behaald, heeft zijn jachtverlof
betaald en houdt zich aan de jachtopeningstijden voor reebok. Wat is dan in godsnaam
het probleem?
1) Schrijf uit hoe je jezelf voorstelt.
2) De man steekt een tirade af waar je amper een speld tussen kan krijgen. Geef aan
waar je op inzet en wat je zou doen om hem te overtuigen van het feit dat hij het echt
niet bij het rechte eind heeft. Welke technieken die je tot in het deel communicatieve en
sociale vaardigheden zag, zou je inzetten? Geef een aantal aandachtspunten en
technieken weer die je zeker zou hanteren.
Oefening 7
Karel De Vos is geslaagd voor zijn jachtexamen en gaat jagen in het bos van zijn
grootvader. In het bos staan een aantal jachtkansels plaatsen om de aanzitjacht uit te
oefenen op het everzwijn.
Zoek uit aan welke voorwaarden hij moet voldoen voor de aanzitjacht op het everzwijn?
Wanneer is die jacht geopend op het everzwijn?
Oefening 6
Een bedrijfsleider heeft een terrein van 3.000 m² gekocht in een industriegebied volgens
het gewestplan. Het gaat om een terrein met enkele waterplassen waarin
Alpenwatersalamanders leven en in één van de plassen is ook Kamsalamander
aangetroffen. De bedrijfsleider wil op het terrein een bedrijfsgebouw oprichten en op de
rest van het terrein een grasperk aanleggen. De waterplassen zullen dichtgegooid
worden.
Zal de bedrijfsleider het gebouw kunnen realiseren? Bespreek.
Natuurwetgeving 206
7. Toezicht en handhaving
Het ‘milieuhandhavingsdecreet’
In het verleden bestond er een grote versnippering van de handhavingsregels aangezien
elke wet of elk decreet eigen regels voor toezicht en handhaving invoerde. Dit was niet
echt overzichtelijk en vergrootte het risico op procedurefouten die leiden tot het
tenietgaan van de strafvordering.
In 2008 - 2009 werd deze materie vereenvoudigd en kwam een eenvormige regeling
inzake toezicht en handhaving tot stand. In het Decreet van 5 april 1995 houdende
algemene bepalingen inzake milieubeleid werd namelijk een nieuwe Titel XVI ingevoerd,
met als opschrift ‘Toezicht, handhaving en veiligheidsmaatregelen’. Dit hoofdstuk wordt
‘het ‘Milieuhandhavingsdecreet’ genoemd.
De regeling is van toepassing op alle wetten en decreten behorende tot het
milieuhygiëne- en milieubeheerrecht waaronder o.a. het Natuurdecreet, het Bosdecreet
en het Jachtdecreet. In elk van die decreten werd de specifieke regeling rond handhaving
geschrapt en werd eenzelfde bepaling ingevoerd die verwijst naar het
Milieuhandhavingsdecreet. De bepaling luidt als volgt: ‘Voor dit decreet en zijn
uitvoeringsbesluiten gebeurt het uitoefenen van toezicht, het opleggen van bestuurlijke
maatregelen, het onderzoeken van milieu-inbreuken, het opleggen van bestuurlijke
geldboeten, het innen en invorderen van verschuldigde bedragen, het opsporen van
milieumisdrijven, het strafrechtelijk sanctioneren van milieumisdrijven en het opleggen
van veiligheidsmaatregelen volgens de regels bepaald in titel XVI van het decreet van 5
april 1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid’.
Deze integratie opent heel wat mogelijkheden om de natuur nog beter te kunnen
beschermen. Naast de klassieke weg van strafrechtelijke vervolging kan men nu ook het
administratiefrechtelijke spoor volgen waarbij bestuurlijke maatregelen en geldboetes
kunnen ingezet worden. Daarbovenop verleent het ‘Milieuhandhavingsdecreet’ een hele
waaier aan middelen aan boswachters en natuurinspecteurs om op terrein effectief te
kunnen optreden. Het Milieuhandhavingsdecreet is op 25 juni 2009 in werking getreden.
Natuurinspectie
Zonder handhaving blijft de wet dode letter. Eén van de doelstellingen bij de oprichting
van het ANB in 2006, was het streven naar een verhoogde en structurele aandacht voor
de handhaving van natuurdelicten in brede zin.
Die doelstelling werd op organisatorisch vlak vertaald in de oprichting van een aparte en
onafhankelijke cel Natuurinspectie binnen het ANB. De natuurinspecteurs kijken er op toe
dat de wetgeving die de natuur moet beschermen, wordt nageleefd. Op het niveau van
de Centrale Diensten is de Natuurinspectie verantwoordelijk voor de aansturing en de
coördinatie van de handhaving, de algemene monitoring en bewaking van het
handhavingsbeleid, de opmaak van het handhavingsplan, juridische ondersteuning van
de handhaving, vorming en opleiding van de handhavers, opvolging van de regelgeving…
Natuurwetgeving 207
De eigenlijke uitvoering van het handhavingsbeleid berust bij drie regionale
inspectiecellen. Deze staan in voor het toezicht (in regel buiten de domeinen onder
beheerverantwoordelijkheid van het ANB; binnen die domeinen gebeurt het toezicht door
de boswachters) en de opsporing (overal), de uitvoering van het handhavingsplan
(samen met de terreinbeheerders en met de Natuurinspectie van de Centrale Diensten),
de controle op het naleven van vergunningsvoorwaarden, contacten met politie en
parketten, de centralisatie, verwerking en opvolging van de processen-verbaal.
Handhaving: toezicht, preventie, opsporing en sanctionering
Het begrip handhaving omvat in brede zin zowel het toezicht, de preventie als de
opsporing en de sanctionering. Het ANB is bevoegd voor het uitoefenen van toezicht en
opsporing; de sanctionering is een taak van het parket (strafrechtelijke sanctionering) of
van de gewestelijke beboetingsentiteit (van de afdeling Handhaving van het departement
Omgeving (bestuurlijke sanctionering).
Toezicht betekent dat iemand die daartoe gemandateerd is (een ‘toezichthouder’)
nagaat of alles naar behoren functioneert. Er hoeft geen enkele aanwijzing te zijn dat dit
laatste niet zo is. Opsporing is een actie die volgt uit het vaststellen van een misdrijf en
is er op gericht alle bewijsmateriaal te verzamelen om tot vervolging te kunnen
overgaan. Opsporing kan een gevolg zijn van toezicht maar ook van een klacht of de
vaststelling van milieuschade. Opsporing wordt uitgevoerd door een
opsporingsambtenaar.
Binnen het ANB heeft een natuurinspecteur, een boswachter, een celhoofd
Natuurinspectie, een medewerker provinciale Natuurinspectie, de regiobeheerder en de
celhoofden Beheer de hoedanigheid van toezichthouder. De natuurinspecteurs, de
celhoofden Natuurinspectie en de medewerkers Natuurinspectie hebben ook de
hoedanigheid van gewestelijke opsporingsambtenaar (officier van gerechtelijke politie,
OGP). De celhoofden Natuurinspectie hebben daar boven op de hoedanigheid van
hulpofficier van de Procureur des Konings (HPDK). Ten slotte zijn zij de gemachtigde
ambtenaren bevoegd voor het indienen van herstelvorderingen voor de rechtbank. De
natuurinspecteur doet dus zowel aan toezicht als aan opsporing; de boswachter oefent
enkel toezicht uit, en dat binnen de domeinen beheerd door het ANB.
Een belangrijk nieuw onderscheid is dat tussen milieu-inbreuken en milieumisdrijven.
Voorheen waren alle overtredingen van een dwingende rechtsregel meteen strafrechtelijk
sanctioneerbaar. Het gevolg was dat heel wat van die schendingen nooit aan vervolging
toekwamen, wegens de werklast bij de parketten en de strafgerechten. Maar het is
duidelijk dat er een verschil bestaat tussen b.v. het niet binnen de voorziene tijd indienen
van een administratief document en een opzettelijke handeling die rechtstreeks
negatieve invloed uitoefent op natuur en milieu. Het doen naleven van het eerste is ook
belangrijk, want nonchalance op dat vlak kan op termijn ook tot milieuproblemen leiden.
Toch hoeft dit niet meteen met een strafbedreiging te gebeuren. Om die reden werd voor
de milieu-inbreuken een bestuurlijk afhandelingsspoor ingevoerd.
Natuurwetgeving 208
Een milieu-inbreuk kan uitsluitend bestuurlijk behandeld worden. Het is de Vlaamse
Regering die de lijst van milieu-inbreuken vaststelt. De lijst met milieu-inbreuken vind je
als bijlage bij het Besluit van de Vlaamse Regering van 12 december 2008 tot uitvoering
van titel XVI van het decreet van 5 april 1995 houdende algemene bepalingen inzake
milieubeleid.
Een milieu-inbreuk wordt door toezichthouders vastgesteld door middel van een verslag
van vaststelling (VV) dat rechtstreeks naar de gewestelijke beboetingsentiteit (van de
afdeling Handhaving van het departement Omgeving) wordt gestuurd. Deze afdeling
behandelt alle ontvangen dossiers met het oog op het opleggen van een bestuurlijke
boete.
Bij de vaststelling van een milieumisdrijf stellen toezichthouders en gewestelijke
milieuopsporingsambtenaren een proces-verbaal (PV) op. Dit wordt onmiddellijk aan de
bevoegde Procureur des Konings (het parket) bezorgd. Het parket kan het dossier zelf
behandelen of beslissen om het door te sturen naar de gewestelijke beboetingsentiteit
(van de afdeling Handhaving van het departement Omgeving). Binnen 5 werkdagen
wordt aan het college van burgemeester en schepenen gemeld dat er een proces-verbaal
werd opgesteld. Hierin wordt minstens de naam van de vermoedelijke overtreder en de
datum van vaststelling opgenomen. Het proces-verbaal heeft bewijswaarde tot het
tegendeel is bewezen. Als de vermoedelijke overtreder bekend is, wordt op straffe van
verval van de bewijswaarde tot het tegendeel is bewezen, binnen 14 dagen een kopie
van het proces-verbaal bezorgd.
Milieu-inbreuken kunnen enkel aanleiding geven tot een bestuurlijke geldboete terwijl
milieumisdrijven ook aanleiding kunnen geven tot ofwel een strafrechtelijke
veroordelingsanctie (als het parket het dossier zelf afhandelt) ofwel een bestuurlijke
boete (als het parket het dossier niet zelf wil afhandelen en het dossier doorstuurt naar
Natuurwetgeving 209
de gewestelijke beboetingsentiteit (van de afdeling Handhaving van het departement
Omgeving)).
Zowel milieu-inbreuken als milieumisdrijven kunnen aanleiding geven tot bestuurlijke
maatregelen. De bestuurlijke maatregelen kunnen de vorm aannemen van:
- een bevel aan de vermoedelijke overtreder om maatregelen te nemen om de
milieu-inbreuk of het milieumisdrijf te beëindigen, de gevolgen ervan geheel of
gedeeltelijk ongedaan te maken of herhaling ervan te voorkomen;
- een bevel aan de vermoedelijke overtreder om activiteiten, werkzaamheden of het
gebruik van zaken te beëindigen;
- een feitelijke handeling van de bevoegde personen, op kosten van de
vermoedelijke overtreder, om de milieu-inbreuk of het milieumisdrijf te
beëindigen, de gevolgen ervan geheel of gedeeltelijk ongedaan te maken of
herhaling ervan te voorkomen;
- een combinatie van deze maatregelen.
Zo heeft een natuurinspecteur heel wat instrumenten in handen om de wetgeving te
kunnen handhaven.
Natuurwetgeving 210
8. Nuttige links en adressen
Beleid, wet- en regelgeving is constant in beweging en onvermijdelijk aan verandering
onderhevig. Deze cursus is dan ook een momentopname (situatie eind 2018) en nooit af.
Terwijl ze geschreven werd, is het project ‘wetsintegratie’ vol op aan de gang. Uiteraard
zullen wetten, decreten en uitvoeringsbesluiten maar ook procedures en verplichtingen
in de toekomst nog vaak wijzigen. Het komt er op aan de meest recente en actuele
wetteksten, decreten en uitvoeringsbesluiten te consulteren en die zijn steeds
beschikbaar via: http://codex.vlaanderen.be/ en http://navigator.emis.vito.be/ .
Twijfel je aan een bepaalde procedure en of een advies nu wel of niet verplicht aan te
vragen is? Vraag het aan de mensen van het Agentschap voor Natuur en Bos. Ze staan
altijd klaar om op je vragen een antwoord te bieden. Een antwoord op frequent gestelde
vragen én de contactgegevens van de diensten van het ANB vind je via:
http://www.natuurenbos.be
Om de theoretische kennis, opgedaan tijdens deze cursus, te toetsen aan de praktijk
werden op www.ecopedia.be en in deze tekst alvast een aantal oefeningen uitgewerkt.
Probeer ze eens op te lossen. Je zal merken dat de wet- en regelgeving geen zwart-wit
verhaal is maar dat iedere situatie verschillend is en vaak een specifieke benadering
vereist.
Veel succes!
Natura 2000: Europees beschermde natuur 211
Natura 2000:
Europees beschermde
natuur
Natura 2000: Europees beschermde natuur 212
Natura 2000: Europees beschermde natuur 213
Europees beschermde natuur
1. Natura 2000
Natura 2000 is een Europees netwerk van beschermde gebieden. Het doel van het
Natura 2000 netwerk is om waardevolle soorten en habitats te beschermen. Het netwerk
strekt zich uit over alle 28 Europese lidstaten, zowel op land als op zee. De beschermde
gebieden zijn geen volledige natuurgebieden waar alle menselijke activiteiten worden
uitgesloten. De lidstaten dienen te waarborgen dat de beschermde gebieden beheerd
worden op een duurzame manier, zowel ecologisch als economisch. Ter ondersteuning
hiervan worden instrumenten ontwikkeld zoals de voortoets en passende beoordeling, en
de natuurbeheerplannen (zie verder).
De Europees beschermde natuur is gebaseerd op twee richtlijnen: De Vogelrichtlijn van
1979 en de Habitatrichtlijn van 1992. Beide richtlijnen zorgen voor de afbakening van
gebieden, de zogenaamde speciale beschermingszones, die voor de bescherming zorgen
van soorten en habitats. Ook in Vlaanderen zijn er speciale beschermingszones
afgebakend. In totaal zijn er 62 speciale beschermingszones die samen 12,3% van de
oppervlakte van Vlaanderen uitmaken.
Kaart met speciale beschermingszones van het Natura 2000 netwerk in Vlaanderen. In
donker grijs de speciale beschermingszones van de Habitatrichtlijn, afgekort SBZ-H. In
het licht grijs de speciale beschermingszones van de Vogelrichtlijn, afgekort SBZ-V. Bron:
Geopunt.
De Vogelrichtlijn heeft als doel alle wilde vogels en hun belangrijkste leefgebieden in de
EU te beschermen. De richtlijn geeft aan dat habitatverlies en –degradatie de
belangrijkste bedreigingen zijn. Daarom verplicht ze de lidstaten die gebieden te
beschermen die belangrijk zijn voor het voortbestaan van alle trekvogelsoorten en voor
bijna 200 bijzonder bedreigde soorten. Dat zijn de vogelrichtlijngebieden of speciale
beschermingszones in uitvoering van de Vogelrichtlijn (SBZ-V). De richtlijn beperkt een
Natura 2000: Europees beschermde natuur 214
hele reeks handelingen die vogels direct bedreigen, zoals vangen, doden en het
vernietigen van nesten. Ze kijkt daarbij toe op de regels van de jacht.
Het opzet en de maatregelen van de Habitatrichtlijn van 1992 zijn vergelijkbaar aan
die van de Vogelrichtlijn, maar ze hebben betrekking op een veel groter aantal Europese
soorten. De Habitatrichtlijn vraagt ook een doelgerichte bescherming van zeldzame en
bijzondere habitattypen, van Scandinavische natuurlijke bossen, over kalkhoudende
rotsbodems aan de Atlantische kust tot de heidegebieden in de Vlaamse Kempen.
De vogelrichtlijngebieden en de habitatrichtlijngebieden, oftewel de speciale
beschermingszones van de Vogel- en Habitatrichtlijn, vormen samen het Natura 2000-
netwerk.
Enkele voorbeelden van speciale beschermingszones:
Voorbeeld van een vogelrichtlijngebied:
- Naam: Het Zwin
- Gebiedscode: BE2501033
- Oppervlakte: 1.914 ha
- Aangemeld bij Europa voor volgende soorten:
- Broedvogels van Bijlage 1 van de Vogelrichtlijn: Ooievaar, Kleine
zilverreiger, Zwartkopmeeuw, Blauwborst, Kwak, Wespendief, Lepelaar,
Visdief, Grote stern, Strandplevier, Dwergstern, Kluut.
- Doortrekkers en overwinteraars: Blauwe kiekendief, Velduil, Kluut,
Lepelaar, Kemphaan, Goudplevier, Kolgans, Grauwe gans, Wulp,
Regenwulp (doortrekkers en overwinteraars)
Voorbeeld van een habitatrichtlijngebied:
- Naam: Kalmthoutse Heide
- Gebiedscode: BE2100015
- Oppervlakte: 2.064 ha
- Aangemeld bij Europa voor volgende habitattypes:
- 2310 Psammofiele heide met Calluna- en Genista-soorten
- 2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen
- 3110 Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakten
(Littorelletalia uniflorae)
- 3130 Oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren met vegetatie behorend
tot de Littorelletalia uniflora en/of de Isoëtes-Nanojunctea
- 4010 Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix
- 4030 Droge Europese heide
- 7140 Overgangs- en trilveen
- 7150 Slenken in veengronden met vegetatie behorend tot het
Rhynchosporion
- 9190 Oude zuurminnende eikenbossen met Quercus robur op zandvlakten
Natura 2000: Europees beschermde natuur 215
- Aangemeld bij Europa voor volgende soorten: Gevlekte witsnuitlibel (soort van
Bijlage 2 en Bijlage 4 van de Habitatrichtlijn); Heikikker, Laatvlieger,
Rugstreeppad, Ruige dwergvleermuis/ Gewone dwergvleermuis/ Kleine
dwergvleermuis – Pipistrellus species, Rosse vleermuis, Poelkikker, Gladde slang
(soorten van Bijlage 4 van de Habitatrichtlijn)
Europees beschermde soorten en habitats
De soorten van de Vogelrichtlijn
De Vogelrichtlijn heeft als doel alle in het wild levende vogelsoorten in Europa in stand te
houden. De richtlijn is van toepassing op zowel de vogels, hun eieren, nesten als hun
leefgebied.
De soorten die beschermd worden staan op Bijlage 1 van de Vogelrichtlijn. Welke in
Vlaanderen voorkomen zijn opgenomen in Bijlage 4 van het Natuurdecreet. Er zijn
gebieden afgebakend namelijk de SBZ-V. Voor de soorten van Bijlage 1 die regelmatig
broeden in Vlaanderen zijn natuurdoelen opgesteld. Voor een deel van deze soorten zijn
geen natuurdoelen opgesteld omdat het zeer zeldzame broedvogels zijn die niet elk jaar
broeden in Vlaanderen, of omdat het vogels zijn die in kleine niet internationaal
belangrijke aantallen pleisteren of overwinteren in Vlaanderen. Ook soorten die niet op
Bijlage 1 staan zijn beschermd, als ze voorkomen in belangrijke aantallen (tijdens trek of
als overwinteraar), zijnde meer dan 1 % van de biogeografische populatie.
Voorbeelden: Roerdomp, Blauwborst, Kwartelkoning zijn broedvogels waarvoor
natuurdoelen zijn opgesteld. Visarend en Zwarte ooievaar zijn vogels op Bijlage 1 van de
Vogelrichtlijn waarvoor geen natuurdoelen zijn opgesteld. Fuut, Grote zilverreiger en
Wulp zijn trekvogels en overwinteraars waarvoor natuurdoelen zijn opgesteld.
De habitattypes van de Habitatrichtlijn
De Habitatrichtlijn heeft als doel de rest van de wilde flora en fauna van Europa te
beschermen. De richtlijn handelt niet enkel over soorten maar ook over habitattypes. Een
habitattype is een type levensgemeenschap van planten en dieren (land- of waterzone)
met bijzondere geografische, abiotische en biotische kenmerken, die zowel geheel
natuurlijk als halfnatuurlijk kunnen zijn, en die op Europees niveau worden beschermd.
In Vlaanderen gaat het om 48 habitattypes.
Volgens de Habitatrichtlijn moet elke lidstaat maatregelen nemen zodanig dat de
habitattypes van Bijlage 1 in ‘gunstige staat’ blijven of komen (zie verder). Voor deze
habitattypes heeft Vlaanderen gebieden, SBZ-H, afgebakend en doelen opgesteld. Deze
doelen moeten ervoor zorgen dat deze habitattypes in goede staat blijven of komen. De
habitats die in Vlaanderen voorkomen staan in Bijlage 1 van het Natuurdecreet.
Voorbeelden: droge Europese heide (4030), alluviale bossen met Alnus glutinosa en
Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae) (91E0), laaggelegen
Natura 2000: Europees beschermde natuur 216
schraal hooitland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis) (6510). Elk habitattype
heeft een code gekregen, dit is de nummer met soms een letter bij.
De habitatkaart geeft informatie over de verspreiding en de oppervlakte van de
Europees beschermde habitattypen. Deze kan je raadplegen op www.geopunt.be. Ook de
meeste Vlaamse regionale biotopen (rbb's) zijn opgenomen in deze kaart. Rbb's zijn
biotopen die niet op de Europese beschermingslijst staan, maar naar biologische waarden
en belang voor de biodiversiteit vergelijkbaar zijn en in Vlaanderen een bescherming
genieten in uitvoering van het Natuur- en/of Bosdecreet. Deze habitatkaart is gebaseerd
op de biologische waarderingskaart (BWK). De BWK is een gebiedsdekkende
inventarisatie en evaluatie van het hele Vlaamse Gewest. De inventaris omvat de
bodembedekking (bebouwing, grasland, bos...) en de aanwezige vegetatie (droge heide,
dotterbloemhooiland, zuur beukenbos...). Ook wordt aandacht besteed aan kleine
landschapselementen (poelen, bomenrijen, houtkanten...). Een inkleuring met
groentinten geeft de biologische waarde weer en geeft zo de gebruiker een snelle indruk
van de natuurwaarde van een gebied.
De soorten van de Habitatrichtlijn
Voor de dier- en plantensoorten die op Bijlage 2 staan van de Habitatrichtlijn, moet elke
lidstaat maatregelen nemen zodat dat de populaties van deze soorten duurzaam zouden
blijven. Voor elk van deze soorten (als ze niet zijn uitgestorven) heeft Vlaanderen
gebieden, SBZ-H, afgebakend en zijn er doelen vooropgesteld. De soorten die voorkomen
in Vlaanderen staan in het Natuurdecreet.
Voorbeelden: Vale vleermuis, Kamsalamander, Grote modderkruiper, Vliegend hert,
Groenknolorchis.
Dier- en plantensoorten van communautair belang die strikt moeten worden beschermd
en voorkomen in Vlaanderen staan in Bijlage 4 van de Habitatrichtlijn. De soorten in deze
bijlage verdienen middels maatregelen strikte bescherming in hun natuurlijke
verspreidingsgebied. Speciale beschermingszones hoeven niet te worden afgebakend. De
soorten staan in Bijlage 3 van het Natuurdecreet. Sommige soorten komen zowel voor in
Bijlage 2 als in Bijlage 4 van de Habitatrichtlijn.
Voorbeelden: Hamster, Gladde slang, Boomkikker, Gevlekte witsnuitlibel, Kruipend
moerasscherm.
Europese natuurdoelen
Natura 2000 wil zeldzame Europese habitattypes en soorten duurzaam in stand houden.
Daarom moet worden bepaald hoeveel individuen van een soort nodig zijn om te kunnen
spreken van een leefbare populatie. En hoe groot bijvoorbeeld een heidegebied moet zijn
om onderdak te kunnen geven aan alle typische heidesoorten. Dat noemen we de
Europese natuurdoelen (officieel: instandhoudingsdoelstellingen of IHD).
Natura 2000: Europees beschermde natuur 217
De Europese natuurdoelen geven aan waar in Vlaanderen en in welke mate Europees
beschermde natuurtypes (bos, heide, duinen, …), maar ook specifieke fauna en flora in
kwaliteit en kwantiteit moeten toenemen om gezond ofwel ‘in een gunstige staat van
instandhouding’ te geraken en blijven.
De Europese natuurdoelen helpen om aan iedereen duidelijk te maken waar men naartoe
wil met een bepaald gebied. De doelen zullen ook richting geven aan de maatregelen die
in een gebied genomen worden. Er bestaan gewestelijke doelstellingen voor Vlaanderen
of gewestelijke instandhoudingsdoelstellingen afgekort G-IHD als geheel, en specifieke
doelstellingen of specifieke instandhoudingsdoelstellingen per speciale beschermingszone
of gebied afgekort S-IHD.
Gunstige staat van instandhouding
De staat van instandhouding geeft weer hoe het staat met een soort of een habitattype
in Vlaanderen. Het beoordeelt de invloeden die op de betrokken soort of habitattype
inwerken en op lange termijn een verandering kunnen bewerkstelligen in de verspreiding
en de grootte van de populaties van die soort of de verspreiding en oppervlakte van het
habitattype in Vlaanderen. De staat van instandhouding van de habitattypes wordt
geëvalueerd op basis van vier criteria: de oppervlakte van de habitat, het areaal, de
kwaliteit en de toekomstverwachtingen. De staat van instandhouding van soorten op
basis van vier licht verschillende criteria: de populatie van de soort, het areaal, het
habitat en de toekomstverwachtingen.
De staat van instandhouding van een habitat wordt als gunstig beschouwd wanneer:
- het natuurlijke verspreidingsgebied van de habitat en de oppervlakte van die
habitat binnen dat gebied stabiel zijn of toenemen;
- de nodige specifieke structuur en functies voor behoud op lange termijn bestaan
en in de afzienbare toekomst vermoedelijk zullen blijven bestaan;
- de staat van instandhouding van de voor die habitat gunstige typische soorten
gunstig is.
De staat van instandhouding van een soort wordt als gunstig beschouwd wanneer:
- uit populatiedynamische gegevens blijkt dat de betrokken soort nog altijd een
levensvatbare component is van de habitat waarin de soort voorkomt en dat
vermoedelijk op lange termijn zal blijven;
- het natuurlijke verspreidingsgebied van die soort niet kleiner wordt of binnen
afzienbare tijd lijkt te zullen worden;
- er een voldoende grote habitat bestaat en waarschijnlijk zal blijven bestaan om de
populaties van die soort op lange termijn in stand te houden.
Gewestelijke natuurdoelen
De natuurdoelen voor heel Vlaanderen heten formeel de gewestelijke
instandhoudingsdoelstellingen, of kortweg G-IHD. De gewestelijke instandhoudings-
Natura 2000: Europees beschermde natuur 218
doelstellingen zijn de verbeter- of behoudopgaven voor het behouden, herstellen of
ontwikkelen van een gunstige staat van instandhouding op Vlaams niveau van in het
Vlaamse Gewest voorkomende Europees te beschermen habitats of soorten. Ze geven
weer wat in Vlaanderen nodig is om de in heel Europa bedreigde soorten en leefgebieden
een veilige toekomst te geven, en dat zowel binnen als buiten Natura 2000. Hoeveel
broedparen zijn bijvoorbeeld nodig voor een levensvatbare Vlaamse populatie van een
weidevogel? Hoeveel weides zijn daarvoor nodig? Van welk type moeten die zijn?
De gewestelijke natuurdoelen (gewestelijke instandhoudingsdoelstellingen of G-IHD’s)
van een Europees beschermd habitattype geven antwoord op deze vragen:
- Welk verspreidingsgebied moet het habitattype in Vlaanderen hebben om zijn
diversiteit te bewaren en bestand te zijn tegen schommelingen in het weer en
andere rampen?
- Welke oppervlakte moet het habitattype in Vlaanderen innemen om zijn
kenmerkende soorten te kunnen herbergen en zijn typische structuren en
ecosysteemfuncties die nodig zijn voor het langdurig voortbestaan van de habitat,
te hebben?
- Welke kwaliteit moeten de specifieke structuren en functies die nodig zijn voor het
langdurig voortbestaan van het habitattype, hebben en welke typische soorten
moeten aanwezig zijn?
De gewestelijke natuurdoelen van een Europees beschermde soort geven antwoord op
deze vragen:
- Welk verspreidingsgebied moet de soort in Vlaanderen hebben om zijn genetische
diversiteit te bewaren en bestand te zijn tegen schommelingen in het weer en
andere rampen?
- Welke grootte moet de populatie van de soort hebben voor het bewaren van zijn
genetische diversiteit, om bestand te zijn tegen onvoorziene omstandigheden en
om een gezonde voortplanting, sterfte en dus leeftijdsopbouw te kennen?
- Welke kwaliteit moet het leefgebied van de soort hebben op vlak van grootte en
ecologische structuren en functies?
De gewestelijke natuurdoelen moeten voldoen aan het Europese beleidskader, de
doelstellingen van Habitatrichtlijn en Vogelrichtlijn. Ze hebben een wetenschappelijke
basis, maar houden zoveel mogelijk rekening met een maatschappelijke toets en al
eerder gemaakte afspraken en beslissingen. Het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek
(INBO) en het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) stelden samen de gewestelijke
natuurdoelen op.
Voorbeeld van een gewestelijk natuurdoel
Voor droge Europese heide (habitattype 4030):
- Areaal: behoud van het huidig areaal
- Oppervlakte: uitbreiding van de huidige oppervlakte (realiseren van voldoende
grote habitatvlekken en ontsnippering), van 640 – 840 ha.
Natura 2000: Europees beschermde natuur 219
- Kwaliteit: realiseren van een goede kwaliteit binnen SBZ-H, o.a. door het
toepassen van herstelopgaven om op zijn minst daar een verbetering van de
huidige vaak slechte lokale kwaliteit te realiseren. Gezien een belangrijke
oppervlakte buiten SBZ-H ligt zal het behalen van een globaal gunstige kwaliteit
daar inspanningen vergen.
Specifieke natuurdoelen per Natura 2000-gebied
In welke speciale beschermingszones Vlaanderen inspanningen moet leveren voor welke
soorten en habitattypes, is een volgende stap. De gewestelijke natuurdoelen worden
daartoe verfijnd per Natura 2000-gebied. Dit zijn de specifieke natuurdoelen formeel
specifieke instandhoudingsdoelstellingen of S-IHD’s. Ze leggen bijvoorbeeld vast dat in
de beken van de Antwerpse Kempen de Grote modderkruiper aandacht moet krijgen. Of
dat in de Scheldevallei de zeldzame wilgenvloedbossen eerherstel vragen, en dat de
zeldzame kustduinen gevrijwaard moeten worden van verdroging en verbossing. Kortom:
welk deel van de opdracht neemt welk gebied voor zijn rekening?
Per habitattype of soort wordt zowel een kwantiteits- als kwaliteitsdoel vastgelegd voor
elk Natura 2000-gebied. Het eerste geeft aan welke oppervlakte van een bepaald habitat
of welke grootte van een populatie wordt nagestreefd. Het tweede geeft aan welke
kwaliteitseisen worden gesteld aan het leefgebied van een soort of aan een habitattype.
Daarbij wordt aangegeven waarop moet worden geconcentreerd (de prioritaire
inspanningen). Op die manier draagt elk gebied bij aan het succes van het Europese
netwerk.
De specifieke natuurdoelen (specifieke instandhoudingsdoelstellingen of S-IHD’s) geven
voor elk beschermd habitat in dat gebied antwoord op volgende vragen:
- Kwantiteit: Welke oppervlakte moet de habitat in dit gebied innemen om zijn
kenmerkende soorten te kunnen herbergen en zijn typische structuren en
ecosysteemfuncties, die nodig zijn voor het langdurig voortbestaan van de
habitat, te hebben? Welke configuratie moet die hebben (bijvoorbeeld één of
meerdere kernen)? Waar liggen ecologisch gezien de beste plaatsen (op
deelgebiedniveau) daarvoor?
- Welke kwaliteit moeten de specifieke structuren en functies, die nodig zijn voor
het langdurig voortbestaan van de habitat, hebben en welke typische soorten
moeten aanwezig zijn? Met welke ecologische drempels moet worden rekening
gehouden (bijvoorbeeld waterkwaliteit, hoeveelheid dood hout in het bos…)?
De specifieke natuurdoelen geven voor elk beschermde soort in dat gebied antwoord op
volgende vragen:
- Kwantiteit: Welke grootte moet de populatie van de soort hebben om de
genetische leefbaarheid te bewaren, om bestand te zijn tegen onvoorziene
omstandigheden en om een gezonde voortplanting en dus leeftijdsopbouw te
kennen? Welke configuratie moet die populatie hebben (bijvoorbeeld een grote of
Natura 2000: Europees beschermde natuur 220
meerdere deelpopulaties)? Waar liggen ecologisch gezien de beste plaatsen
daarvoor?
- Welke kwaliteit moet het leefgebied van de soort hebben op vlak van grootte en
ecologische structuren en functies?
Het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) maakte de rapporten met specifieke
natuurdoelen op in een overlegproces met verschillende doelgroepen (Boerenbond, ABS,
Voka, Unizo, Hubertus Vereniging Vlaanderen, Landelijk Vlaanderen, vzw Durme,
Limburgslandschap en Natuurpunt). Samen met partners zoals Natuurpunt, maar ook
met o.a. bedrijven, boeren, bosgroepen, landeigenaars, jagers, de Vlaamse
Landmaatschappij (VLM) en andere Vlaamse administraties, gemeenten en provincies
probeert ANB deze doelen te halen. Het beheren en herstellen van Europees belangrijke
natuur is dus niet enkel een zaak van natuurbeschermers.
Voorbeeld van een specifiek natuurdoel
Voor droge Europese heide (habitattype 4030) in SBZ-H Zandleemstreek (zie
Managementplan van het betrokken Habitatrichtlijngebied (ANB, 2014)):
Oppervlaktedoelstelling:
- Doel: =
- Omschrijving: Actueel: 2 ha; Doel: behoud actuele oppervlakte
Kwaliteitsdoelstelling:
- Doel: +
- Omschrijving: Duurzaam behoud
Managementplan
Het managementplan is het centrale instrument waarmee de voortgang van de
implementatie van de Europese natuurdoelen van een speciale beschermingszone wordt
bijgehouden en aangestuurd. Het is de boekhouding die bijhoudt hoeveel hectaren van
welk habitattype of leefgebied van een soort door welke actor op welke locatie in de
gewenste staat werd of zal worden gebracht. Het is een dynamisch plan dat aangeeft wie
op welke wijze de natuurdoelen gaat implementeren in een speciale beschermingszone
en bijhoudt hoever we ermee staan.
Het managementplan bevat onder andere een richtkaart die de volgende elementen
bevat:
- de ligging van de actuele Europees te beschermen habitats, van vegetaties die
relevant zijn als leefgebied voor Europees te beschermen soorten en de
aanwezigheid van soorten die typisch zijn voor een Europees te beschermen
habitat
- de ruimtelijke verdeling van de instandhoudingsdoelstellingen en de prioriteiten
Natura 2000: Europees beschermde natuur 221
- welke oppervlaktes beheerd worden met het oog op de
instandhoudingsdoelstellingen
- de ligging van de afgebakende zoekzones en actiegebieden
De managementplannen kan je per gebied raadplegen op de website van Natura 2000
van de Vlaamse overheid: www.natura2000.vlaanderen.be. Klik door naar ‘Publicaties’ en
‘Managementplannen 1.0’.
Zoekzones
Per SBZ zijn er duidelijke en door de Vlaamse overheid goedgekeurde Europese
natuurdoelen, de S-IHD. Een deel van deze S-IHD zijn reeds aanwezig in een SBZ-
gebied. Maar er is soms ook extra ruimte nodig voor bepaalde doelen. Er kan bv. als doel
gesteld zijn dat er 12 ha soortenrijke graslanden moet bijkomen. Om ruimte te voorzien
om dit doel te realiseren, werken we met zoekzones.
De zoekzone is een zone waarbinnen een bepaald habitattype nog moet gerealiseerd
worden. De zoekzone is groter dan de werkelijke oppervlakte van het te realiseren
habitat. De zoekzones kunnen groter zijn want een speciale beschermingszone is in vele
gevallen groter dan de oppervlakte die nodig is om al de natuurdoelen te realiseren. De
zoekzone moet ook groter zijn want je kan niet op voorhand exact weten waar het extra
habitat best gaat komen. Dit hangt niet alleen af van abiotische factoren maar ook van
de verschillende actoren in het SBZ. Wanneer iemand binnen de zoekzone zich engageert
om voor het extra habitat te zorgen en dit vastlegt, vervalt de zoekzone.
Zolang er geen plan is voor het extra habitat wordt heel de zoekzone als habitat
beschouwd wanneer het gaat over vergunningsaanvragen.
2. Voortoets en passende beoordeling
Vlaanderen wil beschermde habitats en soorten in de Europese natuurgebieden in stand
houden. Dat is een vereiste om de Europese natuurdoelen te halen. Bij elke
vergunningsplichtige activiteit toetst men af of er een mogelijke impact is op de Europese
natuurdoelen. Dat gebeurt in twee stappen: de voortoets (onderzoek op hoofdlijnen) en
indien nodig de passende beoordeling (grondig onderzoek).
Iedereen die vergunningsplichtig is in Vlaanderen hoort aan te tonen dat zijn project niet
in conflict is met de Europese natuurdoelen. De meest voorkomende vergunningen zijn
stedenbouwkundige- en milieuvergunningen. In vele gevallen volstaat de voortoets. Blijkt
er een mogelijke negatieve impact op de Europese natuur dan volgt een passende
beoordeling. Beide gaan na of het project negatieve gevolgen kan hebben voor de
beschermde habitats en soorten in een Europees beschermde natuur. De
vergunningsaanvrager dient zelf het initiatief te nemen om de voortoets of passende
beoordeling op te starten.
De voortoets is een online generieke vragenlijst. Deze vragenlijst is relatief eenvoudig
en laagdrempelig en kan normaal gezien uitgevoerd worden zonder ondersteuning van
Natura 2000: Europees beschermde natuur 222
een studiebureau of milieudeskundige. Als het resultaat van de online vragenlijst is dat er
geen impact is Europees te beschermen soorten of habitats, dient enkel het verslag aan
de vergunningverlenende overheid overgemaakt te worden. Als het resultaat van de
online vragenlijst is dat er wel een mogelijke impact is, dient te vergunningsaanvrager, in
samenspraak met het Agentschap voor Natuur en Bos, te trachten de activiteit aan te
passen of extra maatregelen te nemen die de negatieve gevolgen beperken. Pas als die
ook niet volstaan, maakt men een passende beoordeling.
Een passende beoordeling is een schriftelijk verslag dat aan de hand van
gemotiveerde argumenten uitlegt waarom de habitattypes, soorten en de Europese
natuurdoelen van een speciale beschermingszone al dan niet kunnen worden aangetast
door een bepaalde activiteit.
Er wordt daarbij ingegaan op eventuele directe, indirecte, secundaire of cumulatieve
effecten op korte, middellange en lange termijn, permanent en tijdelijk. Op basis van die
argumenten wordt vervolgens een gemotiveerde beslissing genomen over de activiteit.
Belangrijk is dat het niet enkel gaat over effecten die met zekerheid zullen optreden,
maar ook over de kans dat een betekenisvolle aantasting kan worden veroorzaakt van de
natuurlijke kenmerken van een speciale beschermingszone met mogelijke effecten op de
habitats en soorten.
Bij het opmaken van een passende beoordeling is ondersteuning van een studiebureau of
milieu-expert aan te bevelen. Er zijn praktische wegwijzers beschikbaar: leidraden om de
passende beoordeling zo correct mogelijk op te stellen. De vergunnings-aanvrager
bezorgt de passende beoordeling aan de vergunningverlenende overheid.
Het vermijden van schade aan de Europese natuurwaarden binnen Natura 2000-gebieden
is dan wel het uitgangspunt van het instrument passende beoordeling, toch voorziet de
Europese regelgeving ook een afwijkingsprocedure. Deze procedure geeft aan onder
welke voorwaarden initiatieven die een negatief effect kunnen hebben op een gebied toch
kunnen plaatsvinden.
3. Natuurbeheerplannen
Het beheer van natuur wordt in Vlaanderen vanaf 2018 geregeld via één soort plan,
namelijk het natuurbeheerplan. Dat plan vervangt alle voorgaande beheerplannen over
natuur (beperkt bosbeheerplan, uitgebreid bosbeheerplan, beheerplan voor
bosreservaten, beheerplan voor natuurreservaten). Met een goed gekeurd
natuurbeheerplan heb je afhankelijk van de doelen recht op subsidies en moet je voor
bepaalde activiteiten geen vergunningen meer aanvragen.
Volgens de nieuwe regelgeving kan voor elk natuurterrein een natuurbeheerplan met
beheerdoelstellingen worden opgemaakt. Die doelstellingen kunnen zeer beperkt (bv.
jaarlijks wat brandhout kappen) tot zeer uitgebreid (bv. het nastreven van de goede
staat van instandhouding van een bepaald habitattype van Bijlage 1 van de
Habitatrichtlijn) zijn. Bij het opstellen van een natuurbeheerplan zullen - afhankelijk van
Natura 2000: Europees beschermde natuur 223
het ambitieniveau waarnaar gestreefd wordt bij de realisatie van de ecologische functie -
volgende types terreinen onderscheiden worden:
- Type 1: terreinen waar de aanwezige basisnatuurkwaliteit behouden blijft.
- Type 2: terreinen waar het bereiken van een hogere natuurkwaliteit nagestreefd
wordt. Over minstens ¼ van de oppervlakte wordt minstens 1 natuurstreefbeeld
gerealiseerd.
- Type 3: terreinen waar het bereiken van de hoogste natuurkwaliteit nagestreefd
wordt. Over de volledige oppervlakte (min. 90%) wordt minstens 1
natuurstreefbeeld gerealiseerd.
- Type 4: terreinen van type 3 waar de beheerder ook een lange termijn-
engagement aangaat kunnen ook in aanmerking komen om erkend te worden als
natuurreservaat.
Overheden, verenigingen en privé-eigenaars werken volgens hetzelfde systeem en
krijgen hierdoor dezelfde kansen. De beheerder kiest zelf het ambitieniveau. Enkel voor
natuurdomeinen (natuurterrein in beheer van het ANB) en openbare natuurterreinen
(een natuurterrein in eigendom of mede-eigendom van een publiekrechtelijke
rechtspersoon) is minstens een beheerplan van type 2 verplicht. Ook private terreinen
die geheel of gedeeltelijk gelegen zijn in het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) moeten
minstens een beheerplan hebben met type 2 natuurterreinen.
Het natuurbeheerplan is gekoppeld aan subsidies, is 24 jaar geldig en wordt elke 6 jaar
geëvalueerd. Elk natuurbeheerplan dient ook drie pijlers te integreren: een sociale
functie (‘people’), een ecologische functie (‘planet’) en een economische functie (‘profit’).
Natura 2000: Europees beschermde natuur 224
Plantenfamilies leren herkennen 225
Plantenfamilies leren
herkennen
Plantenfamilies leren herkennen 226
Plantenfamilies leren herkennen 227
Plantenfamilies leren herkennen
Het kunnen herkennen of op naam brengen van plantensoorten is belangrijk voor een
natuurbeheerder. Plantensoorten laten je toe natuurstreefbeelden te herkennen en op te
volgen. Natuurlijk zijn ook kevers, vlinders, vogels, mieren en zovele andere
soortgroepen belangrijk. Maar plantenherkenning is de basis, omdat heel wat van onze
ecologische kennis en dus ook natuurbeheerkennis aan plantensoorten is gebonden.
Maar voor de meeste mensen is het op naam brengen van plantensoorten niet
eenvoudig. Het vraagt inderdaad wel wat oefening om de juiste soortnaam aan een plant
te geven. De herkenning wordt stilaan eenvoudiger met herkenningsapp’s op
smartphones maar deze maken nog altijd wat fouten.
Een eerste stap om plantensoorten op naam te brengen is het herkennen van de familie.
Niet voor alle plantensoorten is dit nuttig. Sommige families zijn zo klein of te divers om
de familie te leren. Bij deze soorten kan je beter rechtstreeks de soort of het geslacht
(genus) leren herkennen. Maar bij heel wat soorten is het wel nuttig eerst te weten tot
welke familie de soort behoort om dan de soortnaam proberen op te zoeken.
Om plantensoorten en families te herkennen moet je de woordenschat leren van de
botanici. Daarom behandelen we eerst veel gebruikte termen om plantendelen te
benoemen. Daarna bekijken we de kenmerken van een aantal families. Deze families zijn
gekozen omdat ze vrij uniform zijn waardoor je gemakkelijk de meeste leden bij de juiste
familie zet. Als je deze families goed kent zal je merken dat je een groot deel van de
planten die je tegenkomt bij de juiste familie kan plaatsen.
1. Informatie voor het examen
Dit deel van de cursus is een hulpmiddel om plantenfamilies te leren herkennen. Op het
examen moet je op basis van een foto van een plant kunnen zeggen tot welke
plantenfamilie de plant behoort. Op de foto zijn dan bepaalde kenmerken te zien die
typisch zijn voor de familie. Het kennen van de termen en begrippen is dus een
hulpmiddel om de plantenfamilie te kunnen herkennen.
2. Plantenfamilies vroeger en nu
De indeling van plantensoorten in families ligt niet vast. Het kan misschien verbazen
maar tot welke familie welke soort behoort is niet altijd goed geweten. Plantenfamilies
zijn namelijk verzamelingen van planten die met elkaar verwant zijn. Vaak hebben
verwante planten eenzelfde uiterlijk maar dit is niet altijd het geval. Met DNA-analyses is
het nu mogelijk na te gaan welke soorten het meest met elkaar verwant zijn. Hierdoor
zijn er veranderingen in de indeling. Sommige families zijn groter geworden andere
kleiner. In deze cursus geven informatie over zowel de nieuwe als de oude indeling.
Plantenfamilies leren herkennen 228
Indeling van familie tot soort
Om orde te krijgen in alle biodiversiteit van onze aarde groeperen we soorten in
verschillende groepen. Deze groepen worden gemaakt op verwantschap, soorten die
nauw met elkaar verwant zijn zitten in eenzelfde groep. Soorten die minder met elkaar
verwant zijn zitten in een andere groep.
De verschillende niveaus bij planten zijn hieronder weergegeven met als voorbeeld een
Pinksterbloem. We volgen hier de indeling volgens de Heukels flora van Nederland, 23ste
druk. We vermelden dit er speciaal bij omdat indelingen wel eens willen wijzigen. In
oudere of nieuwere boeken kan het dus zijn dat je een iets andere indeling vindt.
Soort: Pinsterbloem, Cardamine pratensis
Geslacht of genus: het eerste deel van de soortnaam is altijd het genus of
geslacht. Hier dus Cardamine, of in het Nederlands het geslacht Veldkers. Andere
soorten die ook in dit geslacht zitten zijn bijvoorbeeld Kleine veldkers (Cardamine
hirsuta) of Bittere veldkers (Cardamine amara).
Familie: het geslacht Veldkers zit in de Kruisbloemfamilie (Brassicaceae) samen
met nog vele andere geslachten zoals Judaspenning (Lunaria) of Kool (Brassica).
Orde: Deze heeft alleen nog een Latijnse naam, de Brassicales. In deze orde zit
de Kruisbloemfamilie samen met de Resedafamilie (Resedaceae) en de
Moerasbloemfamilie (Limnanthaceae).
Klasse: de orde van de Brassicales vormt samen met vele andere ordes de klasse
van de Spermatopsida.
Er zijn tussen de niveaus ook nog groepen. Deze worden soms aangeduid met super
(boven) of sub (onder). Zo kan je bijvoorbeeld een ondersoort hebben of subspecies. De
niveaus familie, geslacht, soort worden veel gebruikt bij soortherkenning, de orde en de
klasse niet.
3. Termen en begrippen om planten te herkennen
Om soorten te leren herkennen moet je de verschillende delen van het organisme
kennen. Dit is altijd de start om een soortgroep beter te leren kennen. Bij vogels gaat dit
over de verschillende soorten veren en het benoemen van de lichaamsdelen. Bij planten
moet je de verschillende delen van een plant kunnen benoemen. We bekijken hier de
belangrijkste maar er zijn bij de studie van planten nog veel meer termen. In een goede
determinatiegids staan de gebruikte termen uitgelegd. Indien je dus een term tegenkomt
die je niet kent zoek deze dan op. Zo zal je de woordenschat leren kennen die botanici
gebruiken en kan je een soort juist op naam brengen. Zonder de woordenschat te
kennen lukt dit niet.
Plantenfamilies leren herkennen 229
De bovengrondse delen van een kruidachtige plant
Een plant bestaat uit een stengel waarop bladeren staan. Een blad heeft een
bladsteel, indien de bladsteel niet aanwezig is spreken we van een zittend blad.
Onderaan de bladsteel bij de aanhechting op de stengel kan een steunblad staan. De
aanhechtingsplaats van de bladsteel aan de stengel noemen we de knoop. Bij sommige
planten zoals bijvoorbeeld grassen of soorten uit de anjerfamilie zijn de knopen verdikt.
Verwar de term knoop niet met de term knop. Knoppen staan ook daar waar de
bladsteel op de stengel is aangehecht maar uit een knop komt een nieuw blad
(bladknop) of een bloem (bloemknop). Een knoop is een verdikking van de stengel.
Bloemen staan op het uiteinde van de stengel. Ze kunnen daar alleen staan (eindstandig
bloemen) of een bloeiwijze vormen. De bloem is aangehecht aan de stengel via de
bloemsteel. Word je gevraagd de vorm van de bloemsteel bekijken, kijk dan naar de
steel net onder de bloem. Moet je de vorm van de stengel bekijken zoek dan een stuk
stengel dat ver genoeg van de bloemen staat. Daar waar de bloemsteel is aangehecht
aan de stengel staat een schutblad. Dit schutblad kan zeer klein zijn of vrij groot. Soms
lijken de schutbladeren zeer sterk op gewone bladeren. Schutbladeren zijn niet altijd
aanwezig.
Schematische weergave van een kruidachtige plant
Plantenfamilies leren herkennen 230
De delen van een samengesteld blad
Sommige bladeren bestaan uit verschillende deelbladeren of blaadjes. De term blaadjes
betekent dus niet een klein blad maar wel een deelblad. Voorbeelden van een
samengesteld blad zijn de bladeren van Rode klaver, Wilde paardenkastanje en Gewone
es.
De delen van een bloem
De bloem staat met zijn bloemsteel op de stengel. Onderaan de bloem vind je de
bloembodem. De bloem bestaat van buiten naar binnen uit volgende delen: de
kelkbladeren, de kroonbladeren, de meeldraden en de stamper. Een meeldraad
Schematische weergaven van een samengesteld blad
Schematische weergaven van de verschillende delen van een bloem.
Plantenfamilies leren herkennen 231
bestaat uit een helmdraad en een helmknop. Een stamper bestaat uit een stempel,
stijl en een vruchtbeginsel. De kroonbladeren zijn meestal gekleurd en zijn groter dan
de kelkbladeren. De kelkbladeren zijn meestal groen. Maar dit is niet altijd het geval.
Soms zie je geen verschil tussen kroon en kelkbladeren. De kroon- en kelkbladeren
kunnen ook afwezig zijn. De kroon- en kelkbladeren samen noemen we de
bloemdekbladeren.
Sommige bloemen zijn eenslachtig. Er zijn dan alleen meeldraden of stampers
aanwezig. Wanneer stamper en meeldraden beiden aanwezig zijn heb je een
tweeslachtige bloem. Een plant is eenhuizig wanneer er bloemen op staan die de
twee geslachten hebben. Indien je tweeslachtige bloemen hebt is de plant dus altijd
eenhuizig. Tweehuizige planten hebben alleen mannelijk of alleen vrouwelijke
bloemen. Je hebt dan mannelijke planten of vrouwelijke planten.
De symmetrie van een bloem
Wanneer je een bloem bekijkt kan je één of meerdere symmetrie- of spiegelassen door
een bloem trekken. Bloemen die maar één spiegelas hebben zijn tweezijdig
symmetrisch. Bloemen die meerdere spiegelassen hebben zijn meerzijdig
symmetrisch welk ook straalsgewijs symmetrisch wordt genoemd.
Voorbeelden van tweezijdig symmetrische bloemen zijn viooltjes, vlinderbloemigen zoals
klavers en brem en lipbloemigen zoals Witte dovenetel. Voorbeelden van meerzijdig
symmetrische bloemen zijn rozen, boterbloemen en klokjes.
Links een bloem met meerzijdige symmetrie en rechts een bloem met tweezijdige
symmetrie
Plantenfamilies leren herkennen 232
Vergroeid of niet vergroeid
Bij bloemen kunnen sommige delen met elkaar vergroeid zijn. Zo kunnen de
kroonbladeren voor een deel of allemaal met elkaar vergroeid zijn. Vooral het verschil
tussen bloemen met een volledig vergroeide bloemkroon en bloemen waar van de
kroonbladeren niet vergroeid zijn is belangrijk. Of de kroonbladeren met elkaar vergroeid
zijn of niet is niet altijd duidelijk te zien. Soms zijn bloemen met vergroeide
kroonbladeren diep ingesneden en lijkt het alsof de kroonbladeren los van elkaar staan.
Door voorzichtig onderaan op de bloembodem te knijpen kan men de bloem losmaken
van de bloembodem. Bij vergroeide kroonbladeren hangen dan alle kroonbladeren aan
elkaar.
Het komt ook voor dat nog andere delen van de bloem vergroeid zijn. Zo kunnen de
meeldraden ook vergroeien met de kroon.
Voorbeelden van bloemen met een vergroeide kroon zijn klokjes, lipbloemigen zoals
Wolfspoot of Lavendel en ruwbladigen zoals Gewone smeerwortel. Voorbeelden van
bloemen met een niet vergroeide kroon zijn boterbloemen, rozen en anjerachtigen zoals
Grote muur en Dagkoekoeksbloem.
Bloeiwijzen
De bloeiwijze van een plant geeft aan hoe de
bloemen, bloemstelen en schutbladeren
gepositioneerd zijn ten opzichte van elkaar. Bij de
schematische weergave van bloeiwijzen in een
plantengids staat een bolletje voor een bloem, de
lijnen zijn de stengel en bloemstelen, de
schutblaadjes worden voorgesteld door een gebogen
streepje.
Bij een aantal families is de bloeiwijze een belangrijk
kenmerk om de familie te herkennen. Zo kan je de
meeste Schermbloemigen herkennen omdat zij een
scherm van schermen hebben als bloeiwijze. De
Ruwbladigen hebben een schicht als bloeiwijze, de
Anjerfamilie een tweetakkig bijscherm en de
Composieten een hoofdje.
Hieronder beschrijven we een aantal bloeiwijzen die je kan gebruiken om bepaalde
families te herkennen.
Figuur met schematische weergave van een bloeiwijze
Plantenfamilies leren herkennen 233
Een tros (nr. 1): De bloemsteeltjes staan op verschillende hoogtes op de hoofdas
ingeplant. De tros komt voor bij verschillende families. De kruisbloemigen zoals Koolzaad
hebben bijvoorbeeld een tros als bloeiwijze.
Een aar (nr. 2): De bloemen staan rechtstreeks op de hoofdas ingeplant op verschillende
hoogtes. Er zijn geen bloemsteeltjes of deze zijn zeer kort en moeilijk waarneembaar.
Vele grassoorten hebben een aar als bloeiwijze. Maar er zijn ook grassoorten die een
andere bloeiwijze hebben.
Een kolf of bloeikolf (nr. 3): De hoofdas is vlezig en verdikt, de bloemen zitten zonder
bloemsteeltje op de verdikte hoofdas. Vaak is de bloeikolf omgeven door een groot
schutblad, we noemen dit de bloemschede. Deze bloeiwijze komt niet zo veel voor bij
ons. Een goed voorbeeld is de Gevlekte aronskelk.
Een katje (nr. 4): Een meestal hagende bloeiwijze met eenslachtige zittende bloemen.
Zittende bloemen zijn bloemen zonder bloemsteel. De kroon- en kelkbladeren zijn
meestal nauwelijks ontwikkeld. De bloemen staan afzonderlijk of in groep in de oksel van
Figuur met verschillende bloeiwijzen: 1 tros, 2 aar, 3 bloeikolf, 4 katje,
5 scherm, 6 schermvormige tros of tuil, 7 hoofdje, 8 tweetakkig bijscherm, 9 schicht
Plantenfamilies leren herkennen 234
een schub. Dit is een typische bloeiwijze voor heel wat boomsoorten die met
windbestuiving werken. Voorbeelden vind je bij wilgen en populieren, Hazelaar, berken
en Haagbeuk.
Een scherm (nr. 5): Alle bloemstelen vertrekken vanuit hetzelfde punt. Meestal komen
de bloemen in één vlak te liggen. Een scherm kan op zijn beurt weer zijn samengesteld
uit schermpjes. Je hebt dan een scherm van schermen of een samengesteld scherm. Een
samengesteld scherm is de typische bloeiwijze van de schermbloemigen. Zie bij deze
familie voor meer uitleg over deze bloeiwijze.
Een schermvormige tros of tuil (nr. 6): De bloemen liggen ongeveer in hetzelfde vlak
maar de bloemstelen vertrekken niet vanuit één punt. Van bovenaf lijkt deze bloeiwijze
dus sterk op een scherm. Maar als je onder de bloemen kijkt naar de bloemstelen zie je
het verschil. Een voorbeeld van een tuil is Duizendblad, bij deze soort heb je een tuil van
hoofdjes. Het is dus een samengestelde bloeiwijze. Velen die beginnen met planten
herkennen denken dat Duizendblad een scherm als bloeiwijze heeft. Goed kijken is dus
de boodschap.
Een hoofdje of korfje (nr. 7): De bloemen zitten dicht bij elkaar op een afgeplatte of
ronde bloembodem. Het geheel lijkt uit één bloem te bestaan maar bestaat uit
verschillende bloemen. Dit is de typische bloeiwijze van de Composietenfamilie. De
Composietenfamilie is zeer groot, dus meestal wijst een hoofdje op een composiet.
Opletten echter, soms is het een soort die tot een andere familie behoort.
Een tweetakkig bijscherm (nr. 8): De hoofdas wordt afgesloten met een eindbloem en
vertakt zich in twee. De twee vertakking groeien boven de hoofdas en eindigen ook met
een eindbloem. Zo gaat de vertakking een aantal keer verder. Bij een meertakkig
bijscherm zijn er meer dan 2 zijtakken bij elke vertakking. Het tweetakkig bijscherm kan
je waarnemen bij de meeste anjerachtigen. Maar let op, de eindbloemen bij de eerste
vertakkingen ontwikkelen zich niet altijd goed en zijn soms niet aanwezig. Je ziet dan
enkel een stompje van een bloemsteel. De laatste eindbloemen ontwikkelen zich wel
goed.
Een schicht (nr. 9): De schicht is een ééntakkig bijscherm. Telkens is er dus één as met
daarop een bloem, op deze as staat dan één nieuw steeltje met een bloem en zo gaat het
verder. De stelen staan beurtelings links en rechts en het geheel heeft de vorm van een
kromstaf die zich stilaan ontrolt, zoals bij de bladeren van varens. Dit is de typische
bloeiwijze voor Ruwbladigen. Goed voorbeelden vind je bij Gewone smeerwortel en
vergeet-me-nietjes.
Plantenfamilies leren herkennen 235
Onderstandig of bovenstandig vruchtbeginsel
Het vruchtbeginsel is het deel van de bloem dat bij een goede bevruchting zal uitgroeien
tot de vrucht. In de vrucht komen de zaden tot ontwikkeling. Sommige vruchten hebben
maar één zaad, bijvoorbeeld een eikel, maar er zijn ook vele vruchten die meerdere
zaden hebben, bijvoorbeeld een peul. De peul is de vrucht, de erwten in de peul zijn de
zaden.
De stand van het vruchtbeginsel is soms een extra kenmerk om een familie te
herkennen. Bij een bovenstandig vruchtbeginsel staat het vruchtbeginsel op de
bloembodem. Bij een onderstandig vruchtbeginsel is het vruchtbeginsel diep in de
bloembodem verzonken en is het hiermee vergroeid.
Een peul (boon) is bovenstandig, de bloem zit onderaan en de vrucht groeit uit de bloem.
Bij een courget is het vruchtbeginsel onderstandig de bloem staat hier op de vrucht.
Schematische weergave van de stand van een vruchtbeginsel
Plantenfamilies leren herkennen 236
4. De te kennen families
Wanneer je een plant op naam probeert te brengen is het zeer handig dat je weet tot
welke familie zij behoort. Hieronder beschrijven we 19 families die veel voorkomen in
Vlaanderen. Bij de familie van de lipbloemigen zijn er 3 types die sterk lijken op een
lipbloemige maar er geen zijn. Ook deze moet je kennen om vergissingen te vermijden.
Het herkennen van een plantenfamilie is mogelijk door een aantal kenmerken te
combineren. Een deel van deze kenmerken hebben we hierboven uitgelegd. Sommige
kenmerken zijn echter zeer specifiek voor een bepaalde familie. Deze kenmerken
verklaren we bij de betreffende familie.
Om de familie goed te leren kennen is het belangrijk een aantal typische
voorbeeldsoorten aan een familie te koppelen. Deze staan bij elke familie opgesomd. Op
ecopedia, op andere websites en in boeken kan je afbeeldingen vinden van de
verschillende soorten. Bekijk voldoende foto’s per familie zodat je een goed beeld krijgt
van de familie.
Hieronder krijg je per familie een opsomming van een aantal kenmerken. Leer van elke
familie de kenmerken en probeer deze dan te koppelen aan soorten die je ziet op het
veld. Bij elke familie zijn er wel uitzonderingen, wat wil zeggen dat er soorten zijn in de
familie die niet lijken op de andere familieleden. Met deze uitzonderingen houden we hier
geen rekening.
Plantenfamilies leren herkennen 237
Orchideeënfamilie, Orchidaceae
Symmetrie: tweezijdig symmetrisch.
Bloem: typische bloem met 2 kransen van 3 bloemdekbladen. Vaak maar niet
altijd zijn alle bloemdekbladen kroonbladachtig. Het bloemdekblad van de
binnenste krans dat naar beneden wijst is meestal groter en afwijkend van vorm
t.o.v. de andere bloemdekbladen, we noemen dit de kroonlip. Vaak is er ook een
spoor aanwezig. Een spoor is een trechter- of kegelvormige uitgroeiing van de
kroon of kelk welke achteraan gesloten is. Vaak bevat het spoor nectar.
Meeldraden en stamper: meeldraden en stamper staan samen op een
stempelzuil. Het stuifmeel is meestal samengeklonterd tot een klompje. We
noemen dit de stuifmeelklopjes of pollinia. Ze hebben achteraan een kleverig
hechtschijfje wat blijft kleven op insecten. De vorm van de stempelzuil zorgt er
dan voor dat een andere bloem van dezelfde soort deze stuifmeelklompjes terug
van het insect los trekt.
Vruchtbeginsel: Het vruchtbeginsel is onderstandig en vaak gedraaid.
Bladeren: enkelvoudig gaafrandig en parallelnervig.
Typische soorten: Grote keverorchis, Bijenorchis en Gevlekte orchis
De kroonlip, de stempelzuil en vaak ook een spoor zorgen
ervoor dat de bloem van een orchidee zeer typisch is en niet
met andere families kan verward worden.
Plantenfamilies leren herkennen 238
Grassenfamilie, Poaceae
Symmetrie en bloem: de bloem van grassen is volledig aangepast aan
windbestuiving. De bloemen hebben geen kelk of kroon meer. Ze hebben meestal
drie meeldraden en een veervormige stijl.
Bloeiwijze: belangrijker dan de bloem om de familie te herkennen is de bloeiwijze.
Deze bestaat uit aartjes die samen een aar of pluim vormen. In het aartje zitten
meestal meerdere bloemen maar soms is er maar 1 bloem. Het aartje bestaat
normaal uit 2 kelkkafjes en elk bloempje heeft twee kroonkafjes. Het onderste,
grootste kroonkafje noemen we de lemma en het bovenste de palea. Bij vele
grassen heeft de lemma een naald. Ook de kelkkafjes zijn soms genaald.
Bladeren: smalle langwerpige gaafrandige en parallelnervige bladeren. De
bladeren omvatten de stengel met hun bladschede. Daar waar de bladschede
stopt en de bladschijf begint vind je het tongetje. Dit is meestal een vliesje maar
het kan ook uit haren bestaan.
Stengel: rolrond en hol met verdikte volle knopen.
Families die op grassen lijken: Er zijn twee families die op grassen lijken. De
Russenfamilie welke ook onopvallende bloemen heeft maar waarvan de bloemen
nog wel een kelk- en of kroon hebben. Dit is bij de grassen niet het geval.
Dan heb je nog de Cypergrassenfamilie die vaak een driekantige stengel heeft.
Soms is de stengel rond maar deze is meestal gevuld met merg en dus niet hol.
Ook knopen zijn meestal niet aanwezig in deze familie.
Typische soorten: alle grassen zoals Gestreepte witbol, Glanshaver, Straatgras,
Grote vossenstaart.
Specifieke termen bij grassen.
Plantenfamilies leren herkennen 239
Papaverfamilie, Papaveraceae
In de nieuwe indeling bevat deze familie ook de oude Duivenkervelfamilie (Fumariaceae).
De bloemen van de Duivenkervelfamilie lijken echter niet op deze van de andere leden
van de papaverfamilie. We behandelen daarom de twee groepen apart.
De Papavers zonder de Duivenkervels
Symmetrie: meerzijdig symmetrisch.
Bloem: 2 snel afvallende kelkbladeren, 4 niet vergroeide kroonbladeren die bij
het plukken of het aanraken van de bloem snel afvallen.
Meeldraden: veel meer dan 10
Andere typische kenmerken: ze produceren melksap. Dit is een melkachtige,
soms waterige vloeistof die in het weefsel van de plant zit. Bij het beschadigen
van de plant loopt het melksap vaak uit de plant, soms moet je hiervoor op het
weefsel duwen. Bij de papavers is dit melksap wit, geel, oranje of waterachtig.
Typische soorten: klaprozen en Stinkende gouwe.
De Duivenkervels
Symmetrie: tweezijdig symmetrisch.
Bloem: 4 vrij of enkel aan de basis vergroeide
kroonbladeren. Maar dit is niet eenvoudig te zien
omdat de kroonbladeren een beetje in elkaar
zitten. De bloem lijkt op de bloem van een
vlinderbloemige maar ze hebben een onderlip
en geen kiel. De bovenlip lijkt wel erg op een
vlag van een vlinderbloemige.
Meeldraden: 2
Bladeren: samengestelde bladeren die
meermaals zijn ingesneden.
Typische soorten: Vingerhelmbloem en Gewone
duivenkervel.
De bloem lijkt op een
Vlinderbloemige maar heeft geen kiel.
Plantenfamilies leren herkennen 240
Duizendknoopfamilie, Polygonaceae
Symmetrie: meerzijdig symmetrisch.
Kroonbladeren: er is geen verschil tussen kroon- en
kelkbladeren, meestal heb je 5 tot 6
bloemdekbladeren. De bloemen zijn vrij klein,
meestal gebruik je de bloem niet om de familie te
herkennen.
Bladeren: enkelvoudig verspreide bladeren.
Andere typische kenmerken: steunblaadjes zijn
vergroeid tot een vliezig kokertje dat rondom
de stengel zit, we noemen dit een tuitje. Het
geslacht zuring kan je ook herkennen aan typische
vruchten met vrij opvallende vruchtkleppen. Maar
dat lukt natuurlijk alleen als de plant vruchten heeft.
Typische soorten: Waterpeper, Japanse duizendknoop, Veldzuring en Gewone
boekweit.
Anjerfamilie, Caryophyllaceae
Symmetrie: meerzijdig symmetrisch.
Kroonbladeren: 5 niet vergroeide kroonbladeren welke vaak zijn
ingesneden. De kleur is wit of paars-roze.
Meeldraden: oorspronkelijk 2 kransen van 5 dus 10 in totaal. Maar sommige
soorten hebben een krans minder en hebben er nog maar 5. Twee kransen van
meeldraden wil zeggen dat er 5 meeldraden in een cirkel staan en 5 andere
meeldraden staan in een andere iets kleinere cirkel. Het verschil is soms zeer
klein en dan zie je gewoon 10 meeldraden in 1 krans staan.
Bladeren: gaafrandig, tegenoverstaand. Waar de bladeren aan de stengel staan
voel je vaak dat de knopen verdikt zijn.
Bloeiwijze: een tweetakkig bijscherm. Deze bloeiwijze is niet zo eenvoudig
waar te nemen omdat bij een vertakking in de bloeiwijze de centrale bloem zich
vaak slecht of niet ontwikkelt.
Typische soorten: Echte koekoeksbloem, Dag- en Avondkoekoeksbloem,
verschillende muursoorten zoals Vogelmuur en Grote muur en hoornbloemsoorten
zoals de Gewone hoornbloem.
Plantenfamilies leren herkennen 241
Ooievaarsbekfamilie, Geraniaceae
Symmetrie: meerzijdig symmetrisch, soms neigend naar tweezijdig symmetrisch.
Kroonbladeren: 5 niet vergroeide kroonbladeren.
Meeldraden: 10 meeldraden waarvan soms 5 steriel (geen helmknop
meer).
Stamper: een stamper met 5 stempels.
Bladeren: ofwel enkelvoudige bladeren die gelobd zijn ofwel handvormige of
veervormig samengestelde bladeren.
Vrucht: zeer typische vrucht met een lange snavel. We noemen dit een
kluisvrucht. De familienaam Ooievaarsbek verwijst naar deze vrucht met lange
snavel.
Typische soorten: Je hebt twee geslachten in deze familie de Ooievaarsbekken
(Geranium) met soorten als Kleine en Zachte ooievaarsbek en het geslacht
Reigersbek (Erodium) met soorten als de Gewone reigersbek.
Viooltjesfamilie, Violaceae
Symmetrie: tweezijdig symmetrisch.
Bloem: typische bloemvorm met 5 kroonbladeren waarvan
het onderste gespoord is.
Bladeren: enkelvoudig, verspreid en gesteeld.
Typische soorten: Maarts viooltje, Donkersporig bosviooltje,
Akkerviooltje.
Links gesloten kluisvrucht, rechts opengesprongen kluisvrucht.
Alle viooltjes kan je gemakkelijk
herkennen als viooltje omdat de bouw van de bloem zeer typisch is.
Plantenfamilies leren herkennen 242
Hertshooifamilie, Hypericaceae
Symmetrie: meerzijdig symmetrisch.
Kroonbladeren: 5 niet vergroeide gele kroonbladeren.
Meeldraden: meer dan 10 meeldraden die in bundels staan.
Bladeren: gaafrandige en tegenoverstaande bladeren.
Andere typische kenmerken: Op de rand van bladeren, kelkbladeren en/of
kroonbladeren staan vaak zwarte klieren. De bladeren hebben ook soms
doorschijnende klierpuntjes.
Typische soorten: Sint-Janskruid en Kantig hertshooi.
Vlinderbloemenfamilie, Fabaceae
Symmetrie: tweezijdig symmetrisch.
Kroonbladeren: typische bloemvorm = vlinderbloem. Deze bestaat uit 5
kroonbladeren waarvan de 2 onderste zijn vergroeid tot een kiel. De 3 niet
vergroeide kroonbladeren vormen in het midden twee zwaarden en bovenaan
een vlag.
Meeldraden: 10 vergroeide meeldraden, soms 1 vrij, soms alle 10 vrij.
Bladeren: staan verspreid en zijn meestal veervormig of drietallig samengesteld.
Steunbladeren zijn vaak aanwezig.
Vrucht: een peul.
Typische soorten: Rode klaver, Brem, Vogelwikke en Gewone rolklaver.
De verschillende delen van een vlinderbloem.
De typische vrucht van vlinderbloemigen is een peul.
Plantenfamilies leren herkennen 243
Rozenfamilie, Rosaceae
Symmetrie: meerzijdig symmetrisch.
Kroonbladeren: 5 niet vergroeide kroonbladeren.
Meeldraden: meer dan 10 meeldraden.
Bladeren: kruidachtige soorten hebben vaak steunblaadjes. Soms zijn de
bladeren enkelvoudig maar vaker samengesteld.
Kelk: soms is er een bijkelk. Een bijkelk zijn een aantal schutbladen die vlak
onder de echte kelk staan.
Andere typische kenmerken: sommige soorten maken bottels: rozenbottels.
Typische soorten: Rozen zoals Hondsroos, Geel nagelkruid en Bosaardbei.
Kruisbloemenfamilie, Brassicaceae
Symmetrie: meerzijdig symmetrisch.
Kroonbladeren: 4 niet vergroeide kroonbladeren die in een kruis staan ten
opzichte van elkaar.
Meeldraden: 6, 4 lange en 2 korte.
Vrucht: een hauw of hauwtje, deze vrucht lijkt op een peul maar heeft als je ze
doorsnijdt een tussenschot. Ze noemen dit een vals tussenschot omdat het
tussenschot niet afkomstig is van een vruchtblad. Een hauwtje is de korte variant
van een hauw. Een hauw is meer dan 3 keer zo lang als breed een hauwtje is
minder dan 3 keer zo lang als breed.
Typische soorten: Koolzaad, Look-zonder-look, Pinksterbloem en
Tuinjudaspenning. Er zijn ook vrij kleine soorten zoals Kleine veldkers.
Voorbeeld van een bijkelk Voorbeeld van een blad met steunblaadjes
Plantenfamilies leren herkennen 244
Kaasjeskruidfamilie, Malvaceae
Symmetrie: meerzijdig symmetrisch.
Kroonbladeren: 5 niet vergroeide kroonbladeren, waarbij de aders (nerven)
op de kroonbladeren vaak duidelijk te zien zijn.
Kelk: Bijna altijd een bijkelk aanwezig.
Meeldraden: vele meeldraden die met elkaar vergroeid zijn tot een buis rondom
de stijl: de meeldradenbuis.
Bladeren: enkelvoudig verspreide bladeren, de bladeren zijn meestal even breed
of bijna even breed als ze lang zijn.
Typische soorten: Groot kaasjeskruid, Muskuskaasjeskruid, Echte heemst en de
cultuurplant Hibiscus.
Hauw en hauwtje zijn de typische vruchten van kruisbloemigen.
De meeldradenbuis is zeer duidelijk te zien bij Hibiscus
een cultuurplant die je in vele tuinen vindt.
Plantenfamilies leren herkennen 245
Sleutelbloemfamilie, Primulaceae
Symmetrie: meerzijdig symmetrische bloemen.
Bloem: 5 vergroeide kroonbladeren en 5 meeldraden die vergroeid zijn
met de kroon. De kroonbladeren zijn soms maar zeer kort vergroeid.
Bladeren: meestal enkelvoudig en niet of kort gesteeld. Vaak zijn de bladeren
tegenoverstaand of grondstandig maar niet altijd. Ze zijn niet ruw behaard zoals
de Ruwbladigen.
Typische soorten: Slanke sleutelbloem, Waterviolier, Grote wederik, Penningkruid
en Rood guichelheil.
Ruwbladigenfamilie, Boraginaceae
Symmetrie: meestal meerzijdig
symmetrische bloemen, soms tweezijdig
symmetrisch.
Bloem: 5 vergroeide kroonbladeren met vaak
schubben in de kroonbuis. De 5
meeldraden zijn vergroeid met de kroon.
Bloeiwijze: schicht
Bladeren: verspreidstaande bladeren. Het
zijn kruidachtige planten met vaak stijve
haren op de bladeren en de stengel.
Vandaar de naam Ruwbladigen.
Typische soorten: vergeet-me-nietjes,
Smeerwortel, Slangenkruid en Bernagie.
Sterbladigenfamilie of Walstrofamilie, Rubiaceae
Symmetrie: meerzijdig symmetrische bloemen.
Bloem: 4 vergroeide kroonbladeren, soms 5. Maar de bloemen zijn klein.
Bladeren: enkelvoudige zittende bladeren die in kransen staan. Soms een
krans van 4 bladeren maar vaak meer.
Typische soorten: Kleefkruid, Glad walstro en Geel walstro.
Meerzijdig symmetrisch bloem met 5 slippen en keelschubben.
Plantenfamilies leren herkennen 246
Lipbloemenfamilie, Lamiaceae
Symmetrie: tweezijdig symmetrisch.
Bloem: 5 vergroeide kroonbladeren, 2 vormen
de bovenlip en 3 de onderlip. De vorm van de
bloem is typisch maar sommige bloemen van
andere geslachten lijken hier zeer sterk op.
Bloemen zitten vaak in kransen in de
bladoksels.
Vrucht: Een 4-delige splitvrucht, welke dus 4
nootjes geeft. Het vruchtbeginsel is bovenstandig.
Bladeren: enkelvoudig en kruisgewijs
tegenoverstaand. Een aantal soorten hebben
typische netelachtige bladeren. Maar let op
dovennetels zijn Lipbloemigen maar brandnetels
niet.
Stengel: meestal een kruidachtige
vierkante stengel.
Typische soorten: Witte dovenetel, Brunel, Lavendel,
Watermunt en Bosandoorn.
Soorten die sterk lijken op lipbloemigen
De vorm van de lipbloem is zeer typisch maar er zijn een aantal bloemvormen die
voorkomen in andere families die sterk lijken op lipbloemigen. Het is noodzakelijk deze te
kennen om vergissingen te voorkomen.
Type 1: Leeuwenbektype, verschillende
geslachten
Dit type lijkt wat op een lipbloemige met ook een
boven- en een onderlip. Het verschil zit hem in de
welving van de onderlip. Deze is duidelijk aanwezig bij
dit bloemtype. Deze welving sluit de kroonbuis af en
gaat pas naar beneden als het insect dat erop land
zwaar genoeg is. Deze kan dan aan de nectar indien
zijn tong lang genoeg is.
Typische soorten: Vlasbekje en Muurleeuwenbek.
Familie: Weegbreefamilie (Plantaginaceae), vroeger
behoorden deze geslachten tot de Helmkruidfamilie (Scrophulariaceae).
De typische lipbloem, let
op soms zijn de bloemen
klein en kan je de lippen
minder goed zien.
Plantenfamilies leren herkennen 247
Type 2: Ratelaar-Ogentroosttype,
verschillende geslachten
De bloem heeft een boven- en onderlip
zoals de lipbloemigen. Sommige soorten
hebben ook kruisgewijs tegenoverstaande
bladeren en soms ook een vierkante
stengel. Je kan deze soorten dus
makkelijk aanzien als een lipbloemige.
Een eenvoudig kenmerk om ze van de
lipbloemige te onderscheiden is er niet. Je
kan dus best de verschillende soorten die
hiertoe behoren leren kennen.
Al de soorten die tot dit type behoren zijn halfparasieten. Ze hebben nog bladgroen maar
maken met hun wortels ook contact met andere soorten om daar voedingstoffen uit te
trekken.
Typische soorten: Ratelaars, kartelbladen, ogentroosten en Hengel.
Familie: Deze soorten behoren tot de Bremraapfamilie (Orobanchaceae), vroeger zaten
deze geslachten bij de Helmkruidfamilie (Scrophulariaceae).
Type 3: Helmkruidtype, geslacht
Scrophularia
Dit type heeft vierkante stengels en
tegenoverstaande bladeren. De bladeren
lijken ook stek op de netelachtige
bladeren van lipbloemigen. In
vegetatieve toestand (dus zonder
bloemen) zijn deze soorten dan ook snel
te verwarren met lipbloemigen.
De bloem maakt wel het verschil met de
lipbloemigen. Ze is bolvormig opgeblazen
en heeft 5 vrij kleine slippen. De kleur is onopvallend roodbruin, groenbruin of geelgroen.
De bloemen staan op langere steeltjes dan bij de lipbloemige het geval is. Hierdoor staan
de bloemen meer uit elkaar.
Typische soorten: Knopig helmkruid.
Familie: Helmkruidfamilie (Scrophulariaceae).
Plantenfamilies leren herkennen 248
Schermbloemenfamilie, Apiaceae
Symmetrie: meestal meerzijdig maar de randbloemen zijn soms tweezijdig
symmetrisch.
Bloem: 5 niet vergroeide kroonbladeren. Maar de bloemen zijn klein dus meestal
let je niet op het aantal kroonbladeren. De bloemkleur is meestal wit, soms ook
geel of groenig.
Bloeiwijze: zeer typische bloeiwijze die meestal bestaat uit een scherm van
schermen, ook een samengesteld scherm genoemd. De blaadjes onder de
schermstralen noemen we het omwindsel bij het scherm, een schermpje (dus
een deelscherm) heeft een omwindseltje. We gebruiken dus het verkleinwoord
net zoals bij een samengesteld blad. Het heeft dus niets te maken met de grootte
van de schermen. Niet elke schermbloemige heeft een omwindsel of omwindseltje
. Het al dan niet hebben van een van beide of van beide is een hulp bij het
bepalen van de soortnaam. Er zijn uitzonderingen die geen scherm als bloeiwijze
hebben zoals het geslacht Kruisdistel, Eryngium. Dit geslacht heeft een hoofdje
als bloeiwijze en doet denken aan een composiet.
Vruchtbeginsel: Het vruchtbeginsel is bovenstandig en vormt een typische
tweedelige splitvrucht. Om sommige schermbloemigen op naam te brengen
heb je dikwijls een goed ontwikkelde splitvrucht nodig.
Bladeren: meestal samengestelde bladeren die verspreid staan.
Typische soorten: Wilde peen, Gewone berenklauw, Zevenblad en Gewone
pastinaak.
De typische bloeiwijze van de schermbloemige is een scherm van schermen of een
samengesteld scherm. Bij Wilde peen is er ook een omwindsel en omwindseltje
aanwezig.
Plantenfamilies leren herkennen 249
Klokjesfamilie, Campanulaceae
Symmetrie: meerzijdig symmetrische bloemen, behalve Waterlobelia.
Bloem: 5 vergroeide kroonbladeren die vaak een klokje vormen. De
bloemkleur is meestal blauw, soms wit.
Bladeren: verspreide gaafrandige bladeren of met kleine insnijdingen.
Andere typische kenmerken: planten hebben melksap. Soms wel zeer weinig.
Typische soorten: Rapunzelklokje, Grasklokje, Groot spiegelklokje, Witte rapunzel
en Zandblauwtje.
Bij Rapunzel en Zandblauwtje zijn de klokjes zeer klein en zitten ze dicht op
elkaar. Bij Zandblauwtje zitten de kleine klokjes op een hoofdje, hierdoor lijkt
deze soort op een composiet met klokvormige buisbloemen.
De tweedelige splitvrucht is de typische vrucht van de Schermbloemigen.
Plantenfamilies leren herkennen 250
Composietenfamilie, Asteraceae
Bloeiwijze: de bloeiwijze is een hoofdje. Dit is de typische bloeiwijze van de
Composieten. Maar let op, er zijn nog soorten die een hoofdje als bloeiwijze
hebben. Zo moet je onthouden dat Grote en Kleine kaardenbol, Beemdkroon,
Blauwe knoop en Duifkruid die ook een hoofdje hebben niet tot Composieten
behoren. Deze soorten behoorden tot de Kaardenbolfamilie (Dipsacaceae) maar
deze familie wordt nu samengevoegd met de Kamperfoeliefamilie (Caprifoliaceae).
Deze familie heeft zeer veel soorten. Je kan ze opsplitsen in verschillende groepen
afhankelijk van hoe het hoofdje is samengesteld. Dit kan bestaan uit enkel
lintbloemen, enkel buisbloemen of uit buis- en lintbloemen. Je moet wel
opletten want sommige soorten hebben buisbloemen aan de rand die lijken op
lintbloemen. We noemen dit stralende buisbloemen. Soorten met enkel
lintbloemen hebben melksap.
Typische soorten:
Met enkel lintbloemen: Paardenbloem, Muizenoor, Gele morgenster en Wilde
cichorei.
Met enkel buisbloemen: Akkerdistel en andere distels, Korenbloem en
Knoopkruid.
Met lint- en buisbloemen: Margriet, Zonnebloem, Kamille-soorten en
Jacobskruiskruid.
Schematische weergaven van een hoofdje met lint- en buisbloemen
Plantenfamilies leren herkennen 251
5. Een plant tot op soort determineren
Een plant tot op soort determineren kan je op verschillende manieren.
1) Je kan een gids hebben met afbeeldingen en zoeken tot je de juiste afbeelding
hebt gevonden. Dit is niet de beste werkwijze want vaak ga je dan fout
determineren. Maar met opvallende planten waarbij vergissing met een andere
soort uitgesloten is, werkt dit wel.
2) Je kan een foto nemen van de plantensoort met een herkennings-app. De app zal
de soort dan voor jou proberen te determineren. De herkeningsapp’s worden
steeds beter en beter, maar maken nog altijd wat fouten. Een goede app is
ObsIdentify–Plant. Een basiskennis van planten is nog altijd nodig voor goede
determinatie. Want zoals reeds gezegd soms is de determinatie fout.
3) Je kan een foto nemen en dan de soort proberen op te zoeken via het internet,
een zeer goede site voor herkenning van planten is www.floravannederland.nl/ .
4) Determineren via een sleutel. Dit is de beste maar ook de moeilijkste manier om
een soort te determineren. Indien je de familie al kent kan je wel al een groot
deel in de determinatie-flora overslaan. Voor moeilijk te onderscheiden
plantensoorten zal dit nog enige tijd de enige betrouwbare manier zijn om een
soort op naam te brengen.
Welke determinatiegidsen kunnen we aanraden
Als natuurbeheerder is plantenkennis zeer belangrijk. Daarom is een gids met alleen de
algemene plantensoorten niet zo interessant. Het zijn vaak iets zeldzamere soorten die
ons informatie geven over de toestand van de natuur en het beheer.
Ruwweg kan je de gidsen opsplitsen in boeken met afbeeldingen (tekeningen of foto’s),
boeken met een determinatiesleutel of boeken met afbeeldingen en een sleutel.
Gidsen met afbeelding of foto’s
Er zijn verschillende gidsen op de markt maar op dit moment zijn er geen echt goede
Nederlandstalige gidsen. Bijna allemaal worden de soorten op bloemkleur gesorteerd wat
niet optimaal is.
Een goede gids heeft volgende kenmerken
De soorten staan gerangschikt volgens familie. Sommige gidsen rangschikken
deels op familie en deels op kleur, dit werkt ook. Maar een rangschikking enkel op
bloemkleur is niet handig en leidt tot fouten.
Duidelijke tekeningen en of foto’s waarop je ook details kan zien. Vaak zijn
tekeningen beter maar ook foto’s kunnen de nodige details laten zien.
Een korte maar goede tekst die aangeeft wat de belangrijke kenmerken zijn voor
herkenning.
Een verspreidingskaart of beschrijving waar de soort voorkomt. Zo kan je zien of
de gevonden soort in jouw regio voorkomt en hoe zeldzaam hij is.
Plantenfamilies leren herkennen 252
Gidsen met sleutels en afbeeldingen
Er zijn twee gidsen die afbeeldingen/foto’s combineren met een sleutel. Beide zijn goede
gidsen maar verschillen wel sterk in aanpak.
Gids 1: Wilde planten van de Benelux, een veldgids. Uitgave van Agentschap
Plantentuin Meise.
Positieve punten:
Gids voor alle plantensoorten van België, Nederland en Luxemburg maar niet de
grassen en zegges.
Duidelijke verspreidingskaartjes specifiek voor België, Nederland en Luxemburg.
Goede kleurfoto’s van de verschillende kenmerken van de plant.
Eenvoudig te gebruiken sleutel.
Korte tekst met de nodige info voor herkenning.
Iets minder goed:
Grassen en zegges staan niet in dit boek. Maar dit zijn soorten die je niet via een
foto op naam kan brengen.
Soms zijn de foto’s vrij klein.
Een deel van de determinatie gebeurt met een sleutel een ander deel via het
vergelijken van foto’s. Dit werkt snel en gemakkelijk maar bij moeilijk te
onderscheiden soorten is het niet makkelijk de juiste soort te vinden.
Een deel van de planten staan apart in delen die de indeling van families niet
volgt. Zo heb je bijvoorbeeld een deel met water – en moerasplanten, een deel
met kustplanten en een deel met klimplanten. Dit heeft als nadeel dat sommige
soorten van dezelfde familie niet bij elkaar staan.
Gids 2: Veldgids Nederlandse flora. Uitgeverij KNNV
Positieve punten
Vrij uitgebreide maar meestal eenvoudige sleutel die zorgt voor juiste
determinatie. De sleutel werkt op een andere manier dan de dichotome
determinatiesleutels, wat een beter overzicht geeft van de determinatie.
Van bijna alle soorten is er een lijntekening in zwart-wit.
Rangschikking is volledig op familie.
Ook de grassen en de zegges staan erin.
Minder goede punten
Geen afbeeldingen of foto’s in kleur.
De sleutels zijn wel vrij eenvoudig maar ook niet altijd zo makkelijk in gebruik.
Plantenfamilies leren herkennen 253
Ten opzichte van de flora’s met meer uitgebreide sleutels gaat de determinatie
eenvoudiger en sneller maar dat heeft als nadeel dat de kans op een foute
determinatie wat groter wordt.
Geen verspreidingskaarten wel een cijfer van hoe zeldzaam de plant is, maar dit is
informatie voor Nederland.
Gidsen met determinatiesleutels en minder afbeeldingen
Er zijn twee flora’s met minder afbeeldingen maar zeer goede determinatiesleutels. Dit
zijn de Heukels Flora van Nederland en de Flora van België, het Groothertogdom
Luxemburg, Noord-Frankrijk en de aangrenzende gebieden. Beide flora’s zijn zeer
goede boeken maar moeilijk in gebruik.
Welk boek nu kopen
Als eerste gids koop je een boek met afbeeldingen en of foto’s in kleur. Spijtig genoeg
zijn de soorten in deze gidsen tegenwoordig allemaal gerangschikt op bloemkleur. Vind je
dus nog een gids, desnoods tweedehands die gerangschikt is op familie dan kan je deze
best kopen.
Wens je als eerste gids een boek waar je vrij veel soorten mee op naam kan brengen
koop dan het boek Wilde planten van de Benelux dat hierboven beschreven staat.
Ga je vaak soorten determineren en wil je jouw plantenkennis uitbreiden dan heb je twee
gidsen nodig, één met afbeeldingen en één met een sleutel.
Voor een gids met een sleutel kan je kiezen uit:
Veldgids Nederlandse flora. Uitgeverij KNNV
Heukels Flora van Nederland
Flora van België, het groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en de
aangrenzende gebieden
De sleutels met de meeste info vind je in de Flora van België maar deze is ook het
moeilijkste in gebruik. De Heukels heeft ook een goede sleutel en is iets makkelijker in
gebruik. De veldgids is het makkelijkste in gebruik met de eenvoudigste sleutels, maar
deze sleutels bevatten dan ook het minst aan informatie.
Soortenkennis opdoen vraagt tijd
Het leren herkennen van de families die hierboven staan is een eerste stap naar
plantensoortherkenning. De eerste keer dat je een plantensoort op naam brengt met een
gids of determinatiesleutel zal veel tijd vragen. Maar hoe meer je oefent hoe beter dit
gaat. Weet dat we hier niet alle families bespreken, dus af en toe zal je nog wel een soort
tegenkomen waarvan je de familie niet kent.
Om met je gids te leren werken is het belangrijk in het begin soorten te nemen die je al
kent. Zo leer je hoe de gids werkt. Wanneer je een plantensoort gedetermineerd hebt,
Plantenfamilies leren herkennen 254
bekijk dan afbeeldingen om na te kijken of je de juiste soortnaam hebt gevonden. Als het
niet blijkt te kloppen, start dan de determinatie opnieuw. En weet dat je van soorten die
je moeilijk kan determineren juist het meeste leert.
Boeken met ecologische informatie
Een Nederlandstalig boek dat per plantensoort ecologische informatie geeft bestaat niet
meer. De beste Nederlandstalige boeken hiervoor zijn de 5 delen van de Oecologische
Flora van Nederland. Deze boeken zijn uitverkocht en worden niet meer gedrukt, je
kan ze soms nog wel tweedehands vinden. Daarnaast vind je tegenwoordig heel wat
informatie op internet. Op ecopedia is er van vele plantensoorten een fiche met info te
vinden.
Ecologische informatie over planten is vaak verbonden met vegetatietypes, de
natuurstreefbeelden. In publicaties over natuurstreefbeelden worden plantensoorten
gebruikt voor de herkenning en opvolging. Via deze publicaties leer je welke soorten
typisch zijn voor bepaalde natuurstreefbeelden en welke soorten je kan gebruiken voor
opvolging. Dit is een van de belangrijkste toepassingen van plantensoorten voor
natuurbeheer. Zonder het herkennen van de natuurstreefbeelden is het niet mogelijk een
doelgericht natuurbeheer te voeren, noch de positieve of negatieve effecten van beheer
op te volgen.
Biotoop heide 255
Biotoop heide
Biotoop heide 256
Biotoop heide 257
Biotoop heide
1. Wat is een heide?
Een heidevegetatie is te herkennen aan de aanwezigheid van dwergstruiken zoals
Struikhei en Dophei. Ook open zandplekken en stuifduinen maken deel uit van het
heidebiotoop, net als voedselarme waterplassen (vennen). Verspreid in dit
mozaïeklandschap komen bomen voor.
Het heidesysteem is ontstaan uit een eeuwenlang landbouwgebruik. Door het hoeden van
schapen, branden, maaien en steken van plaggen werden voedingstoffen verplaatst van
de woeste gronden naar de akkers. Deze woeste gronden waren al schraal en werden
door dit landbouwgebruik nog schraler.
Het bos verdween en er ontstond een heide, bij overexploitatie verdween uiteindelijk
zelfs de heide en ontstonden naakte zandgronden met stuifduinen. In Vlaanderen
ontstond zo een groot heideareaal op de voedselarme gronden. Van het eens uitgestrekte
heideareaal is intussen een groot deel (95 %) verloren gegaan.
De grootste oppervlakte heide vinden we nu terug op de zandgronden in de Kempen
(provincies Antwerpen en Limburg). Maar ook in Brabant vind je nog heide. In Oost- en
West-Vlaanderen vinden we op zandgronden nog kleine relicten heide.
De omliggende bossen en de verschillende heidevelden vormen samen een lappendeken
van verschillende biotopen, met veel variatie in structuur en een specifieke fauna en
flora. Als beheerder streven we naar een structuurrijke variatie en een goed evenwicht
tussen bos en heide.
Biotoop heide 258
2. De verschillende types heide
In de heide worden verschillende biotopen onderscheiden, grotendeels afhankelijk van de
bodemvochtigheid.
Vochtige tot natte heide
Vochtige heide komt voor op voedselarme zure zandgrond. De vegetatie bestaat uit
dwergstruiken van Gewone dophei en Struikhei, vaak met een goed ontwikkelde moslaag
met diverse soorten veenmossen en levermossen. Mozaïeken van vegetaties met
Pijpenstrootje of Gagelstruwelen met natte heide behoren ook tot dit type. Geïsoleerde,
monotone graslanden met Pijpenstrootje zonder bijkomende typische soorten van natte
heide, worden niet tot dit type gerekend. Deze monotone graslanden met Pijpenstrootje
zijn een gedegradeerde vorm.
Slenken en plagplekken op vochtige bodems in de heide
Dit type heide bestaat uit pioniersgemeenschappen met Zonnedauw, Moeraswolfsklauw
en Witte en Bruine snavelbies op plaatsen met naakt veen zoals plagplekken of periodiek
overstroomde zandige oevers van vennen. Vaak komt het natuurbeeld slechts over een
geringe oppervlakte voor in combinatie met natte heide en vennen. Na enkele jaren
evolueren deze begroeiingen doorgaans naar natte heidevegetaties. Aan vennen of in
slenken in natte heide kunnen ze langer blijven voortbestaan onder invloed van
natuurlijke waterpeilschommelingen.
Vennen
Een ven is een voedselarme waterplas. Er bestaan verschillende types van vennen
afhankelijk van het buffervermogen van het water. Het water in de vennen is afkomstig
van neerslag of van grondwater van de nabije omgeving. Hierdoor is dit water arm aan
mineralen en heeft het weinig buffers. Buffers zijn basische stoffen zoals kalk en
magnesium die zuren kunnen neutraliseren. Er bestaan ook vennen die iets
mineraalrijker water krijgen. Deze zijn meestal matig voedselarm en hebben meer
buffers.
De vegetatie in zeer voedselarme weinig gebufferde vennen is schaars en bestaat uit
rozetvormende planten met priemvormige bladeren zoals Waterlobelia, Oeverkruid en
Biesvaren. Waterlobelia en Biesvaren zijn extreem zeldzaam in Vlaanderen. De iets meer
gebufferde, matig voedselarme vennen hebben meer vegetatie. Deze bestaat uit soorten
zoals Vlottende bies, Oeverkruid en Moerashertshooi.
Biotoop heide 259
Bij vennen zijn er ook heel wat soorten gebonden aan de dynamiek van het ven. Deze
dynamiek kan bestaan uit:
- windwerking, waardoor er op sommige plaatsen kaal zand blijft op de bodem
- het fluctueren van het waterpeil, waardoor de oever een periode droog valt
- het laten droogvallen van heel het ven door de mens (oud gebruik van
viskweekvijver)
Vele vennen in Vlaanderen zijn echter door de verzuring en vermesting in slechte
toestand. Verzuring is te merken aan een toename van Knolrus en veenmos, het water
van het ven wordt ook kristalhelder. Bij vermesting gaan soorten verschijnen van
voedselrijker water zoals Grof hoornblad en kroossoorten. In de oever krijg je vaak een
dominantie van Pitrus.
Venen
Venen en vennen zijn niet hetzelfde. Venen zijn verlandingsvegetaties waarbij planten
groeien op een pakket van afgestorven plantenmateriaal. Dit plantenmateriaal rot niet
omdat het zonder zuurstof onder water zit. De afbraak van het plantenmateriaal gaat
zeer traag en je krijgt een opstapeling van materiaal wat voor veen zorgt en bijgevolg
voor verlanding.
In heidegebieden zijn veenmossen typische soorten die voor het dichtgroeien van een
ven (een open water) kunnen zorgen. In voedselrijkere omstandigheden zijn dit andere
soorten. Veenmossen kunnen ook zeer goed water vasthouden en werken als een spons.
Er is laagveen waarbij de vegetatie nog in contact staat met grondwater en hoogveen
waarbij het veenmospakket zo dik is geworden dat de bovenste laag enkel nog in contact
staat met regenwater. Hoogveen komt niet meer voor in Vlaanderen. Alleen
hoogveenbulten kan je lokaal nog vinden. Laagveen vind je wel nog in Vlaanderen maar
het is ook zeer zeldzaam. Plantensoorten van vennen groeien vaak ook in venen (het zijn
ook deze soorten die voor de verlanding zorgen).
Wanneer veenmossen domineren en bulten vormen, kunnen enkel zeer gespecialiseerde
plantensoorten overleven op het veen. Het zijn soorten als Lavendelhei en Kleine
veenbes. Wanneer de groei van de veenmosbulten ongestoord voortgaat, ontstaat op
termijn hoogveen. Maar dit is een zeer traag proces dat decennia tot eeuwen duurt.
Droge heide
Droge heidevegetaties worden gedomineerd door de altijdgroene dwergstruiken van
Struikhei. De vegetatie is vaak niet hoger dan 1 m. Plaatselijk kan boom- of struikopslag
aanwezig zijn. Deze halfnatuurlijke vegetaties zijn van nature rijk aan mossen en
korstmossen, vooral op oudere leeftijd als de heidestruiken openvallen. Op arme, zure
zandbodems is het aantal plantensoorten beperkt; op meer lemige bodems en voormalig
beakkerde heidebodems is de heidevegetatie doorgaans rijker aan kruiden en grassen.
Grassen zoals Pijpenstrootje, Bochtige smele, Struisgrassoorten en Fijn schapengras
hebben steeds een gering aandeel in goed ontwikkelde heiden.
Biotoop heide 260
Niet goed ontwikkelde droge heide kan je herkennen aan:
dominantie van Pijpenstrootje, Bochtige smele en / of Struisgrassoorten
dominantie van Adelaarsvaren en/of bramen
te hoog aandeel van bomen en struiken
een structuurloze gelijkjarige begroeien van Struikhei
De cyclus van Struikhei
Struikhei is een dwergstruik die begint te bloeien als hij 3 tot 4 jaar oud is. Van zijn 7 tot
ongeveer 15 jaar vormt hij een typische half-bolvormige struik. In deze periode is de
plant het meest vitaal. Daarna begint deze halve bol uit elkaar te vallen en gaat de
vitaliteit achteruit. Wanneer je struikhei maait tussen zijn 7 en 15 jaar zal hij terug goed
uitgroeien, doe je dit met oudere planten dan sterven ze vaak af.
Wanneer de plant ouder wordt, zal het centrale deel afsterven. De takken die langs de
buitenzijde staan en wortels hebben kunnen dan op vegetatieve wijze (zonder te kiemen
uit zaad) nieuwe planten vormen. In het centrum van de afgestorven plant ligt ook veel
zaad waaruit Struikhei kan kiemen.
Door verzuring en vermesting is de concurrentiepositie van Struikhei echter sterk
verzwakt ten opzichte van grassoorten zoals Bochtige smele, Pijpenstrootje en
Struisgrassoorten. Hierdoor kan zich vaak een grassoort vestigen waar vroeger een
struikheiplant stond. Stilaan maar zeker vergrast zo de heide en krijgen we een
dominantie van grassoorten.
Open grasland op zandduinen
Dit habitattype omvat ijle, grazige vegetaties en korstmosbegroeiingen op droge,
voedselarme, zure zandbodems. Een oppervlakkige humuslaag is al dan niet aanwezig.
De vegetaties worden afgewisseld met plekken open zand en komen typisch voor op
landduinen. In dit extreme milieu kan slechts een gering aantal hogere plantensoorten
zich als pionier vestigen. Het zijn meestal éénjarige planten met een geringe
bladoppervlakte die aangepast zijn aan de extreem droge en voedselarme
omstandigheden. Typische soorten zijn Buntgras, Dwergviltkruid, Zandzegge,
Heidespurrie, Klein tasjeskruid en Vroege haver.
Om open zandgebieden en open grasland te behouden is verstoring nodig. Dit kan
kleinschalig door grazers maar ook door recreatie. Recreatie zorgt wel voor het open
houden van het zand, maar is meestal een te sterke verstoring voor de gespecialiseerde
fauna die hier leeft. Om zandgebieden open te houden met windwerking zijn meestal
grote gebieden nodig van meer dan 100 ha. Nieuw open zand maken gaat ook via
plaggen.
Biotoop heide 261
3. Beheertechnieken in de heide
De heide is een cultuurlandschap, het kan enkel blijven bestaan als de beheerder de
successie naar bos tegengaat. Om de diversiteit in de heide te bewaren worden veel
verschillende beheermaatregelen gecombineerd. Sommige technieken hebben hetzelfde
doel, zo zal begrazing, maaien of branden ervoor zorgen dat de heide verjongt en dat
boomopslag in zeker mate wordt tegengegaan. Maar elk van deze beheertechnieken
heeft zijn specifieke eigenschappen en effecten op de biodiversiteit. De combinatie van
verschillende technieken is daarom de beste garantie voor diversiteit. Natuurlijk moet dit
praktisch haalbaar zijn en dit is eenvoudiger te realiseren in grote gebieden dan in kleine.
Begrazen
Begrazing is de belangrijkste basisbeheermaatregel in de heide. Er kan begraasd worden
met schapen, koeien, paarden en/of geiten. De begrazing kan heel het jaar rond
gebeuren (jaarrondbegrazing) of in een bepaalde periode (seizoensbegrazing). Op heide
wordt er gewerkt met één groot vast raster (dat nog kan opgedeeld zijn), met
verplaatsbare rasters of/en met een herder. Meestal is er een extensieve begrazing maar
soms is er op bepaalde delen een stootbegrazing om bijvoorbeeld vergrassing terug te
dringen. Runderen en schapen zijn het meest aangewezen. Paarden zijn goed als er veel
Bochtige smele is of als er ook een deel droge graslanden aanwezig zijn. Met geiten moet
je opletten want zij kunnen zeer selectief zijn en zo veel zeldzame planten opeten.
Alternatieven voor begrazing in de heide:
- Als er een mogelijkheid is om te begrazen is begrazen het aangewezen beheer.
- Indien begrazing niet kan, zal je via maaien, plaggen en chopperen de heide
moeten verjongen. Dit moet op kleine schaal en in smalle stroken zodat je toch
voor enige structuurvariatie zorgt. De structuurvariatie van begrazing kan je
echter niet creëren met maaien, chopperen en plaggen.
Maaien
Het maaien van heidevegetaties wordt toegepast om de begroeiing te verjongen. Dit kan
zowel in droge als in natte heide toegepast worden. Opgelet: verjongen lukt alleen als de
heideplanten minder dan 15 jaar oud zijn. Er kan gemaaid worden met een bosmaaier,
een trommelmaaier, een vijzelmaaier of een klepelmaaier. Het afgemaaide materiaal
moet je afvoeren. Het maaien gebeurt één keer om de 10 tot 15 jaar.
Alternatieven voor maaien in de heide:
- Verjongen van de heide kan ook met begrazing. Maar maaien kan zeker ook in
gebieden waar begraasd worden, het is dan een extra beheermaatregel die zorgt
voor extra biodiversiteit.
- Verjonging van de heide kan ook met branden maar dit kan enkel in grote
heidegebieden. In deze grotere gebieden zal je zowel begrazen, maaien en indien
mogelijk branden.
Biotoop heide 262
Branden
Brandbeheer is tot 1980 een veel gebruikte beheertechniek geweest in de heide. Op dit
moment wordt deze techniek minder toegepast omdat bij brandbeheer de heide meer
zou vergrassen. Goed brandbeheer in combinatie met begrazing kan echter vergrassing
juist verwijderen. Het branden van de heide gebeurt in de winter als de vegetatie droog
is. Er wordt tegen de wind in gebrand en indien nodig wordt er een tegenbrand
aangestoken. Struikhei jonger dan 15 jaar zal bij een niet te intensieve brand opnieuw
uitlopen vanuit de wortels, oudere heide sterft meestal en zal kiemen vanuit het zaad.
Alternatieven voor branden:
- Verjongen van de heide kan ook door begrazen of door maaien maar branden
geeft een ander resultaat en dus een extra variatie.
- Bij chopperen blijft ook een deel van de humusrijke laag aanwezig maar dit zorgt
voor meer verstoring van de bodem dan branden.
Chopperen
Chopperen is het verwijderen van de vegetatie en een deel van de bovenste humuslaag.
Het kan worden toegepast tot een humuslaag van 4 cm. Het is een maatregel tussen
maaien en plaggen. De humuslaag wordt bij chopperen niet volledig verwijderd.
Chopperen gebeurt met een robuuste klepelmaaier waarbij de klepels een paar
centimeter in de bodem gaan. Het choppermateriaal wordt direct opgezogen en
afgevoerd. Chopperen kan je zowel in droge als vochtige heide, meestal wordt het
gedaan in heide die reeds vergrast is. In natte heide moet je er wel over waken dat het
choppertoestel niet te zwaar is voor de vochtige bodem. Hier moet je dan werken met
brede banden of met rupsvoertuigen.
Alternatieven voor chopperen:
- Indien de heide niet vergrast is, kan je ze ook onderhouden door begrazing of
maaibeheer. Deze ingrepen zijn veel minder verstorend.
- Vergrassing van de heide kan je ook tegengaan en terugdringen door gerichte
stootbegrazing.
- Ook branden met daarna een goed begrazingsbeheer kan vergrassing
terugdringen.
- Wil je echte kleinschalige pionierssituaties dan kan je beter kleinschalig plaggen.
Plaggen
Bij plaggen wordt de bodem afgeschraapt en verwijder je al de vegetatie en het strooisel.
Meestal plag je tussen een diepte van 5 tot 10 cm om de vegetatiezode (dus ook de
wortels) te verwijderen. Het verwijderen van minerale bodem is niet de bedoeling. Op
zandgronden bekom je na het plaggen best een zwart-wit patroon, waarbij de zwarte
vlekken een dunne organische laag zijn met daarin zaden vanuit de zaadbank. Plaggen is
een beheertechniek die vooral wordt toegepast op de heide.
Biotoop heide 263
Alternatieven voor plaggen bij heideherstel:
- Intensieve stootbegrazing kan ook de vergrassing terugdringen.
- Brandbeheer in combinatie met begrazing kan ook vergrassing terugdringen.
- Voor kleinschalig plaggen (wat je doet voor het behouden van pionierssituaties)
zijn geen echte alternatieven en dit is ook geen probleem. Begrazing, recreatie of
windwerking kan wel zorgen dat de pionierssituatie langer standhoudt.
Boomopslag verwijderen
In open biotopen die niet elk jaar gemaaid worden kan het nodig zijn boomopslag te
verwijderen. Dit zijn vooral gebieden die beheerd worden met begrazing zoals
bijvoorbeeld heide, de kustduinen en mozaïeklandschappen met grasland, ruigte en
struweel. In al deze biotopen zijn struweel, solitaire bomen en groepjes bomen
landschapselementen die belangrijk zijn voor de biodiversiteit. Het volledig verwijderen
van alle opslag is dus niet goed. Hoeveel opslag er in het landschap gewenst is, moet
goed beschreven staan in het beheerplan en gekoppeld zijn aan de doelsoorten. Wanneer
het terrein voldoende groot is kan je hierin variëren met grotere open plekken met
nagenoeg geen opslag en plekken met meer opslag ergens anders. In kleinere terreinen
zal je een keuze moeten maken. Maar altijd moet je bij de overgang van het open
biotoop naar het bos zorgen voor een geleidelijk overgang via een bosrand.
Schonen van een ven
Vennen zijn voedselarme plassen. Na verloop van tijd stapelt zich organisch materiaal
op. Bij vennen die regelmatig droog vallen gaat dit minder snel. Het organisch materiaal
vergaat immers omdat het in contact komt met zuurstof. Het opgestapelde organisch
materiaal moet na verloop van tijd (om de 15 tot 20 jaar) worden verwijderd. Als er veel
plantenmateriaal in het ven valt moet dit vaker gebeuren.
De heide beheren als mozaïeklandschap
Hierboven hebben we de verschillende natuurbeelden of biotopen in de heide besproken.
Elk van deze biotopen is waardevol maar de echte meerwaarde ligt in de combinatie
ervan. Zo ontstaat een mozaïek van verschillende biotopen op landschapsschaal. Hoe
groter het heidegebied, hoe eenvoudiger het is de verschillende biotopen te combineren.
Natuurlijk moet er ook abiotische variatie zijn om zowel natte heide, venen, vennen,
open grasland op zandduinen en droge heide in één gebied te hebben. Ook als de
oppervlak kleiner is, kan je als beheerder ervoor zorgen dat er voldoende variatie is in
het landschap. Let hiervoor op de volgende zaken.
1) Doe geen grote uniforme beheeringrepen (grote oppervlaktes plaggen of maaien)
maar zorg voor variatie in beheer. Zo kunnen sommige stukken meer begraasd worden
en andere minder. Of kan er op sommige plekken meer gekapt worden in de bosrand, op
andere minder.
Biotoop heide 264
2) Zorg voor gradiënten, langzame overgangen. Zoals bij de overgang van heide naar
bos, maar ook tussen heide en voedselrijke biotopen zoals graslanden. Bij het herstel van
een ven zorg je voor een geleidelijk oplopende oever.
3) Gebruik de variatie in het landschap goed en zorg voor het behoud van het bestaande
reliëf. Is een bepaald biotoop weinig aanwezig, beheer deze dan extra goed. Noord- en
zuidhelling van een landduin zijn erg verschillend, zorg dat het heidebiotoop op beide
types hellingen aanwezig is.
4) Zorg bij het beheer dat je de gradiënten in het landschap volgt. Zo kan je plaggen van
een natte zone naar een droge zone waardoor je pioniersvegetaties maakt over heel de
gradiënt. Ook bosranden kan je aanleggen op de gradiënt van droog naar nat.
4. Factoren die de heide bedreigen
We beschrijven hier een aantal factoren die zorgen dat de kwaliteit van de heide
achteruit gaat. Deze factoren hebben niet alleen invloed op heidebiotopen maar zijn ook
een bedreiging voor vele andere natuur. We behandelen ze dus bij de heide maar ze zijn
ook van toepassing op andere biotopen.
Verdwijnen van biotoop en versnippering
De belangrijkste bedreiging van heide maar ook van alle andere natuur is de vernietiging
van het biotoop. Natuurlijke biotopen worden omgevormd naar een ander landgebruik
zoals akker, productief grasland, woongebied, industriegebied, wegen of bij heide ook
naar bos. De oorzaak hiervan is eenvoudig. De mens heeft steeds meer leefgebied nodig
omdat de bevolking en de consumptie almaar blijft groeien.
De heide zelf is een biotoop dat is ontstaan door het verwijderen van een ander biotoop
namelijk bos. Reeds rond het jaar 1000 waren grote delen van Vlaanderen ontbost en
waren er grote heide en veengebieden. Het heidelandschap is dus al meer dan 1000 jaar
aanwezig in Vlaanderen. Maar de oppervlakte heide is de laatste 150 jaar zeer sterk
gedaald. Vandaag blijft er nog maar een 6000 ha heide over, dat is 5 % van 150 jaar
geleden.
De heide komt vooral voor in Antwerpse en Limburgse Kempen. Alle uitgestrekte
heidereservaten zoals de Mechelse heide, de Teut, de Kalmthoutse heide maar ook
militaire domeinen liggen hier. In de rest van Vlaanderen komen nog heidesnippers voor
die zeker ook aandacht verdienen. Ze verschillen vaak van soortensamenstelling ten
opzichte van de Kempische heide. Zo heeft de heide in Oost- en West-Vlaanderen een
meer Atlantisch karakter. Ook de Brabantse heide heeft haar eigen karakter. Het behoud
van al deze diversiteit is dan ook belangrijk.
De oppervlakte van vele heidegebieden is op dit moment te klein voor een aantal
typische faunasoorten van de heide. Het Korhoen dat reeds uitgestorven is in Vlaanderen
heeft bijvoorbeeld heidegebieden nodig die groter zijn dan 500 ha. Op zich zijn deze nog
wel aanwezig maar oppervlakte alleen is niet alles. Hoe hoger de habitatkwaliteit van een
gebied is voor een bepaalde soort, hoe kleiner de oppervlakte mag zijn. Habitatkwaliteit
Biotoop heide 265
is bijvoorbeeld de hoeveelheid grote insecten of de mate van rust/verstoring in het
gebied. Zo zal een gebeid waar veel recreatie is veel groter moeten zijn zodat er zones
met minder of geen verstoring zijn om gevoelige fauna kansen te geven.
Om voldoende leefgebied voor heel wat faunasoorten te voorzien moeten we de
oppervlakte van een aantal reeds vrij grote heidegebieden vergroten en de kwaliteit
verbeteren. Waar mogelijk moeten we ook voor verbindingen zorgen tussen
heidebiotopen via corridors, stapstenen en ecoducten.
Verzuring
Er zijn zure en basische stoffen. Basische stoffen neutraliseren zuren en omgekeerd. Van
nature zijn er bodems die zuur zijn zoals de zandgronden in de Kempen en bodems die
basisch zijn zoals de kalkbodems op de Sint-Pietersberg. Kalk is een voorbeeld van een
basische stof, zwavelzuur is een zure stof. Hoe zuur of basisch iets is drukken we uit door
middel van de pH (een schaal van 1 tot 14). Van nature zijn de meeste bodems zwak
zuur en hebben een pH van rond de 6. Bodems met een pH van rond de 5 zijn zure
bodems en bodems met een pH boven de 7 zijn basisch.
De mens zorgt echter voor de productie van heel wat verzurende stoffen zoals
stikstofoxides en ammoniak. Deze stoffen verzuren het milieu. Op plaatsen waar veel
basische stoffen aanwezig zijn wordt de verzuring geneutraliseerd of gebufferd. In
natuurbeheer spreken we van bodems of water met buffers wanneer in de bodem of
water basische stoffen aanwezig zijn zoals kalk en magnesium.
Er zijn bodems die van nature zwak zuur of zuur zijn. Deze bodems hebben weinig
buffers. Wanneer hierop verzurende stoffen terechtkomen door neerslag (natte depositie)
maar ook gewoon door de wind (droge depositie) worden de weinige buffers opgebruikt.
Wanneer alle buffers op zijn worden de zure stoffen niet meer geneutraliseerd en zal de
pH van de bodem dalen. De bodem wordt dus zuurder. Het is dit zuurder worden van de
bodem of het water dat we verzuring noemen.
Deze verzuring heeft samen met vermesting vaak een negatieve impact op bepaalde
soorten.
Vermesting
Naast water en koolstof hebben planten ook voedingstoffen nodig. Stikstof, fosfaat en
kalium zijn de drie voedingstoffen/meststoffen die de planten het meest gebruiken. We
korten deze drie af als NPK, waarbij N staat voor stikstof, P voor fosfaat en K voor
kalium.
In de natuur zijn er voedselrijke milieus - zoals bijvoorbeeld de Scheldevallei en andere
riviervalleien - en voedselarme milieus, zoals de zandgronden in de Kempen. In
voedselrijke milieus is er voldoende NPK aanwezig en groeien de planten fors.
Brandnetel, Liesgras, Gestreepte witbol zijn soorten die goed groeien in voedselrijke
omstandigheden. Struikhei is een soort die goed kan groeien in voedselarme
Biotoop heide 266
omstandigheden. Ook Pijpenstrootje en Bochtige smele groeien in voedselarme
omstandigheden.
De mens zorgt echter voor de productie van heel wat vermestende stoffen zoals
stikstofoxides, ammoniak en fosfaten. Deze stoffen komen via de lucht of het grond- en
oppervlaktewater in de natuur terecht. Dit proces noemen we vermesting.
Door de vermesting is er meer stikstof en/of fosfaat ter beschikking. Hierdoor verandert
de concurrentiepositie tussen soorten. Samen met verzuring zorgt de vermesting
bijvoorbeeld voor een toename van grassen zoals Pijpenstrootje en Bochtige smele in de
heide. In andere biotopen zoals graslanden worden Gestreepte witbol, Glanshaver en
Grote vossenstaart dominant. In zeer voedselrijk (eutroof) water kan het zelfs zijn dat
algen alles gaan domineren en de waterplanten volledig verdwijnen. Vermesting zorgt
dus voor het dominant worden van enkele soorten en een daling in de biodiversiteit.
Verstoring van de waterhuishouding
Door ontwatering, het kunstmatig regelen van het waterpeil, het rechttrekken en
verleggen van waterlopen, het graven van grachten en waterplassen, het oppompen van
grondwater, het aanleggen van ondoordringbare oppervlaktes (zoals huizen en wegen)
enz., wordt het natuurlijk waterpeil van heel wat ‘natte natuur’ verstoord. Vaak zorgt dit
voor verdroging of sterke fluctuaties in het waterpeil.
In heidegebieden zorgt dit vooral voor problemen in de vennen, venen en natte heide.
Het herstel van een verstoorde waterhuishouding is in alle vochtige en natte
heidegebieden nodig. Maar dit is niet eenvoudig en gaat te ver voor dit vak. In het vak
’Moeras en water’ wordt er wel kort op ingegaan.
5. Recreatie op de heide
Naast de natuurwaarde die de heide heeft zijn het heidelandschap en de omliggende
bossen zeer waardevol voor recreatie. Vooral bij wandelaars, fietsers en ruiters is de
heide erg in trek. Voor fietsers moet je als beheerder wel verharde paden aanleggen.
De recreatieve functie van heide en bossen zorgt duidelijk voor een economische
meerwaarde. De Kempen zijn gekend als wandel- en fietsgebied en een groot deel van
de toeristische sector aldaar is dus afhankelijk van mooie toegankelijke natuur.
Maar recreatie zorgt ook voor verstoring en heeft een effect op de aanwezige fauna.
Zeker grondbroeders als Boompieper, Boomleeuwerik en Nachtzwaluw zijn gevoelig voor
verstoring. Zo is er een negatief effect van meer dan 200 m langs beide zijden van een
pad op de het broedsucces van Nachtzwaluw.
Let bij recreatie op volgende zaken:
- Zorg voor duidelijke communicatie en goed onderhouden infrastructuur.
- Concentreer de recreatie rond je infrastructuur (parking, bezoekerscentrum,
café), zodat verder gelegen gebieden minder bezoekers krijgen.
Biotoop heide 267
- Maak indien mogelijk routes die een afwisselend landschap aanbieden en de
verschillende aspecten van het gebied laten zien.
- Leg duidelijk uit waarom bepaalde wegen (tijdelijk) niet toegankelijk zijn en zorg
dat niet toegankelijke wegen minder zichtbaar en moeilijker te betreden zijn.
- Communiceer bij werken duidelijk waarom ze worden uitgevoerd en wat het
eindbeeld of doel is van de werken. Zeker bij grote werken als plaggen of kappen
is dit noodzakelijk.
- Honden moeten àltijd aan de leiband, voorzie indien mogelijk als alternatief een
loopweide voor de honden.
- Zorg in grotere gebieden voor zones waar geen recreanten kunnen komen.
- Leg geen wegen aan in asfalt, de zwarte kleur trekt reptielen aan die hierop
komen zonnen. Slangen worden dan vaak overreden.
- Sluit gebieden met veel grondbroeders af tijdens het broedseizoen.
Oefening communicatie:
Zoals je hiervoor kon lezen is de heide een biotoop dat gevoelig is voor recreatie. Ook in
andere biotopen kunnen gevoelige gebieden liggen. Zoek zelf wat voorbeelden van
borden die jij goed of minder goed vindt. Bijvoorbeeld borden over niet te betreden,
vogelbroedgebieden, brandgevaar, honden aan de lijn, zwerfvuil, rustplekken, niet te
betreden en pas beheerde stukken, …).
Neem een foto van het bord en noteer erbij waarom je het een goed of minder goed bord
vindt.
Biotoop heide 268
Biotoop grasland 269
Biotoop grasland
Biotoop grasland 270
Biotoop grasland 271
Biotoop grasland
1. Wat is een grasland ?
Definitie van grasland
Graslanden zijn terrestrische levensgemeenschappen waarvan de vegetatie wordt
bepaald door laag blijvende kruidachtige begroeiingen, die gewoonlijk door grasachtigen
worden gedomineerd.
Met terrestrisch wordt bedoeld dat het gaat om eerder droge, niet te natte situaties.
Gewoonlijk wordt een onderscheid gemaakt tussen graslanden en moerassen.
Graslanden zijn minstens een deel van het jaar gewoon begaanbaar, op andere
momenten kunnen ze wel zeer nat tot overstroomd zijn.
Het gaat om kruidachtige begroeiingen, dus geen dominantie van houtige planten met
jaarringen, ook geen struikjes of dwergstruikjes. Struikhei kan dus wel in sommige
graslanden voorkomen, maar dan zonder te domineren, anders zouden we het een heide
noemen.
Graslandbenamingen
Het Nederlands kent heel wat woorden die verschillende types grasland aanduiden zoals
hooiland, weide en gazon. Een hooiland wordt enkel gemaaid voor hooi (=gehooid, één
of meerdere keren per jaar). Een weide wordt enkel begraasd en een hooiweide wordt elk
jaar gemaaid voor hooi en bijkomend begraasd. Gewoonlijk wordt er op een hooiweide in
het voorjaar gehooid en achteraf nabegraasd, een systeem dat in Vlaanderen vaak
voorkomt. Heel wat grasland vinden we ook op wegbermen en sportvelden.
Ruigtes of ruigtevegetaties zijn strikt genomen geen graslanden, maar het sluit erbij aan.
Ruigtes bestaan immers uit grote, meestal doorlevende (ruigte-)kruiden, die minder goed
bestand zijn tegen maaien of begrazing. Er komen ook meer struiken of jonge bomen
voor dan in graslanden. Ruigtes komen voor als zomen langs bosranden, maar niet enkel
daar. Grote brandnetel en Japanse duizendknoop zijn voorbeelden van ruigtekruiden.
2. Het belang en het gebruik van graslanden
De oppervlakte grasland in Vlaanderen ligt lager dan de oppervlakte akker, maar hoger
dan de oppervlakte bos. Volgens het Departement Landbouw & Visserij was er in 2014
221.154 ha weiden (grasland) aanwezig bij de cultuurgrond in Vlaanderen. Maar niet alle
grasland is onder landbouwgebruik, zo liggen er buiten de landbouwsfeer ook
tienduizenden ha in natuurreservaten, wegbermen, parken en tuinen.
Vanuit landbouw streeft men naar een hoge productie van gras dat voor het vee goed
verteerbaar is. Hiertoe worden de nodige technische middelen ingezet zoals bemesting,
grondbewerking, inzaaien en eventueel pesticiden.
Biotoop grasland 272
In het groenbeheer wegen recreatie en esthetische overwegingen het sterkste door. Een
hoge productie of een hoge biodiversiteit zijn geen doelstellingen op zich. Maar in parken
en tuinen worden bemesting, grondbewerking en inzaaien toegepast waar het nodig
wordt geacht.
In het natuurbehoud wordt aan natuurbeheer gedaan omwille van de biodiversiteit.
Daarbij wordt vooral aandacht besteed aan bedreigde en zeldzame soorten. Deze komen
in de eerste plaats voor in graslanden met een lagere biomassaproductie. Belangrijk
hierbij is dat de oppervlakte graslanden met een hoge biodiversiteit de laatste 60 jaar in
Vlaanderen uiterst sterk is achteruitgegaan. In bossen is deze vermindering van de
biodiversiteit veel minder sterk.
3. Grassen en schijngrassen
De Grassenfamilie
De grasachtigen die graslanden domineren behoren gewoonlijk tot de Grassenfamilie of
de ‘echte grassen’ (Poaceae of Gramineae). In Vlaanderen telt deze familie een 120-tal
inheemse soorten. Voor de mens is dit allicht de belangrijkste plantenfamilie op aarde
omdat heel wat basisvoedsel ervan afkomstig is: tarwe, rijst, maïs en andere. Sommige
grassoorten zijn ook zeer belangrijk buiten de graslandvegetaties, zo is Riet de
belangrijkste moerasplant op aarde.
Het is een vrij duidelijk herkenbare familie met de volgende kenmerken:
- smalle bladeren staan in twee rijen langs de stengel
- bladeren met bladschede, bladschijf en tongetje op de overgang tussen beide
- stengels met duidelijke knopen, waarop de bladeren ingeplant staan en ook de
wortels ontspruiten
- gereduceerde bloemen in aartjes
- de zaadjes zitten apart in kleine, droge nootvruchtjes (bijvoorbeeld graankorrels)
Slechts weinig andere plantensoorten zijn zo slank en toch zo stevig als de leden van de
Grassenfamilie. Grassen zijn daarenboven vaak zeer goede zodenvormers door
ondergrondse wortelstokken of bovengrondse uitlopers.
Grassen doen aan windbestuiving, zodat er zeer veel stuifmeel geproduceerd wordt. Bij
heel wat mensen veroorzaakt dit hooikoorts: irritatie van luchtwegen en slijmvliezen.
Slechts enkele boomsoorten, zoals de berken, zijn hierin even vervelend als de grassen.
Schijngrassen
Alle grasachtige planten die niet tot de Grassenfamilie behoren noemt men ook wel eens
schijngrassen. Ze hebben allemaal smalle bladeren en behoren tot verschillende families,
waarvan de Cypergrassenfamilie (Cyperaceae) de belangrijkste is. Binnen deze familie is
vooral het geslacht Zegge (Carex) belangrijk. Een andere bij ons belangrijke familie is de
Russenfamilie (Juncaceae), waartoe Pitrus behoort.
Biotoop grasland 273
Zegges vinden we vaak dominant op natte plaatsen, maar sommige soorten komen juist
voor op droge plekken. Ze hebben hun bladeren in drie rijen en de bloeiwijzen zijn
verschillend, maar verder hebben ze heel wat gemeen met de echte grassen, zoals
gereduceerde bloemen, windbestuiving en nootvruchtjes.
Kort samengevat zijn de meeste graslanden gedomineerd door planten uit de
Grassenfamilie, sommige door schijngrassen, zoals de zegges, en het komt ook voor dat
andere kruiden het grasland domineren. Als bijvoorbeeld Witte en Rode klaver tijdelijk en
plaatselijk domineren, noemen we dat ook nog steeds een grasland.
4. Graslandvegetaties
Een vegetatie is een stuk plantengroei dat, minstens gedeeltelijk, spontaan van nature
uit is ontstaan. Bij graslanden wil dit zeggen dat graslandvegetaties niet bestaan uit
nieuw ingezaaide graslanden na ploegen, maar wel uit reeds langer bestaande
graslanden, waarin de populaties van de graslandplanten zich meer natuurlijk gedragen.
De graslanden met de hoogste natuurwaarde in Vlaanderen zijn zogenaamde
halfnatuurlijke vegetaties, waarbij de plantensoorten zich spontaan volgens de natuur
gevestigd en geordend hebben. Het feit dat het een grasland is komt echter door het
menselijke beheer; zonder de mens zou er immers een bosvegetatie aanwezig zijn. Deze
bosvegetatie zou zonder twijfel open plekken kennen, maar over de verdere
eigenschappen ervan worden wetenschappelijke discussies gevoerd die niet tot de
leerstof van deze cursus behoren.
Om de samenhang van vegetaties te bestuderen worden ze ingedeeld volgens een
hiërarchisch systeem. Alle Vlaamse graslanden behoren tot een zevental klassen, die
vervolgens worden onderverdeeld in verbonden. In de tekst hieronder behandelen we
kort enkele van die verbonden. Al deze vegetatiekundige indelingen hebben net als dier-
en plantensoorten wetenschappelijke benamingen, meestal afgeleid van het Latijn.
De vegetaties die in het Europese natuurbehoud van belang zijn (de Europese habitats)
hebben een nummer gekregen dat internationaal gebruikt wordt. Zo valt goed ontwikkeld
Glanshaververbond bv. onder de Europese habitat 6510 en de Heischrale graslanden
onder de 6230.
De Biologische Waarderingskaart (BWK) is een inventarisatie van het biologische milieu
en de bodembedekking van Vlaanderen en Brussel. Ook de biologische waarde van de
terreinen wordt aangegeven en voor graslanden is het systeem zeer goed uitgewerkt.
Graslandvegetaties op rijke bodem
Bij deze graslandvegetaties is de bodem van nature min of meer rijk aan essentiële
voedingsbestanddelen zoals stikstof (N), fosfor (P) en kalium (K). De planten die er
spontaan groeien hebben deze in vrij grote mate nodig en onder invloed van een (lichte)
bemesting verandert de vegetatiesamenstelling op korte termijn meestal niet of
nauwelijks.
Biotoop grasland 274
Klasse der matig voedselrijke (vochtige) graslanden (Molinio-Arrhenateretea)
De meeste gewone graslanden behoren tot deze klasse met kensoorten zoals
Pinksterbloem, Rode klaver en Scherpe boterbloem. Ze hoeven er niet noodzakelijk
vochtig uit te zien in ons regenrijke gewest.
Veel van deze vegetaties zijn door de moderne landbouw in de loop van de laatste
decennia omgezet in zeer soortenarme graslanden, door middel van hoge bemesting,
ploegen en herinzaaien (vooral met raaigras) en eventueel ook door gebruik van
selectieve herbiciden.
Het Dotterbloemverbond (Calthion palustris) komt voor op drassige, gemaaide
hooilanden, waarbij er steeds invloed is van het grondwater. Dotterbloem, Brede orchis
en Echte koekoeksbloem zijn enkele kensoorten van deze bloemrijke
plantengemeenschap.
Het Glanshaververbond (Arrhenatherion elatioris) komt voor op drogere bodems en is
algemeen, vooral op goed beheerde wegbermen. Glanshaver, Groot streepzaad en
Rapunzelklokje zijn kensoorten, terwijl Margriet en grote schermbloemigen vaak
aspectbepalend zijn.
Ook het Blauwgrasland, het Kamgrasverbond en het Verbond van de Grote vossenstaart
worden tot deze klasse gerekend. Ze hebben in meerdere of mindere mate een
natuurbehoudsbelang, maar hun gedetailleerde bespreking valt buiten het bestek van
deze cursus.
Zilte graslanden, slikken en schorren
Sommige graslandvegetaties bestaan volledig uit zoutresistente soorten en zijn typisch
voor de kuststreek, alhoewel ze ook meer en meer voorkomen langsheen wegen die
intensief gepekeld worden tegen wintergladheid.
De Zeekraalklasse (Thero-Salicornietea) komt voor op schraal begroeide zand- of
modderbanken (slikken) langsheen de kust die bij vloed (met andere woorden dagelijks)
overspoeld worden met zout zeewater. In Noord-Nederland worden slikken ook wel eens
wadden genoemd (Waddenzee). Enkele eenjarige soorten uit het geslacht Zeekraal zijn
bij ons kensoorten voor deze soortenarme klasse.
De Zeeasterklasse (Asteretea tripolii) bestaat uit schorren die periodiek (maar niet
dagelijks) of incidenteel met zout zeewater overspoeld worden. De meeste
plantensoorten zijn doorlevend en er groeien al wat meer soorten. In Noord-Nederland
spreekt men ook van kwelders. Zulte (Zeeaster) en Lamsoor (Zwinneblomme) zijn een
paar kensoorten van deze klasse die heel bloemrijk kan zijn, maar ook volledig door
grassen gedomineerd kan worden.
Biotoop grasland 275
Tredvegetaties
Een aantal plantensoorten hebben zich gespecialiseerd in het overleven van betreding.
Ze groeien op allerhande verdichte, voedselrijke tot matig voedselrijke bodems, die
weinig zuurstof bevatten. We vinden deze plantengemeenschappen op paden en
wegranden, sport- en speelterreinen, parkeerplaatsen en zelfs tussen straatstenen.
Gelijkaardige situaties treffen we ook aan in jaarlijks langdurig overstroomde weilanden
(Zilverschoonverbond behorende tot de Weegbreeklasse), die wel een
natuurbehoudsbelang kunnen hebben. Grote weegbree, Straatgras en Zilverschoon zijn
kensoorten van de Weegbreeklasse (Plantaginetea majoris).
Graslandvegetaties op arme bodem
Bij deze graslandvegetaties is de bodem van nature min of meer arm aan essentiële
voedingsbestanddelen. De planten die er spontaan op groeien gaan hier zeer spaarzaam
mee om. Onder invloed van een (zelfs lichte) bemesting door de beheerder of
onbedoelde vervuiling met mest kan de vegetatiesamenstelling op korte termijn drastisch
veranderen door de gewijzigde concurrentieverhoudingen tussen de graslandplanten.
Klasse der droge graslanden op zandgrond (Koelerio-Corynephoretea)
De droge, zandige graslanden van deze klasse geven een schrale tot zeer schrale indruk,
maar ze kunnen wel soortenrijk zijn. De bodem is ofwel zuur, ofwel kalkrijk en hierdoor
eerder basisch. In zandstreken komen deze vegetaties plaatselijk algemeen voor.
Het Buntgrasverbond (Corynephorion canescentis) is een pioniervegetatie op stuivend,
droog, humusarm, zuur en voedselarm zand. Dergelijke ijle Buntgrasvegetaties komen
hier en daar voor op niet-gestabiliseerde duinen in de Kempen en aan de kust.
Een speciale vermelding verdient het verbond der droge, kalkrijke duingraslanden
(Polygalo-Koelerion) of de zogenaamde duinkalkgraslanden. Zij komen voor in de
kustduinen op kalkrijk, droog tot matig vochtig zand en zijn bijzonder soortenrijk. Het
betreft prachtige vegetaties met onder andere ook gentianen en orchideeën.
Klasse der heischrale graslanden (Nardetea)
Heischrale graslanden zijn nauw verwant aan de heides, maar verschillen daarvan omdat
de dominante soorten geen dwergstruiken zijn, wel grassen en andere kruiden. De
bodems zijn voor plantengroei gemiddeld iets beter dan onder heide: voedselarm tot
matig voedselarm, matig zuur tot neutraal, droog tot vochtig.
Borstelgras, Tandjesgras en Tormentil zijn kenmerkende soorten. In vochtige heischrale
graslanden komt ook de fraaie Klokjesgentiaan voor.
Heischrale graslanden zijn zeker niet gebonden aan zandbodems, ook op venige gronden
of vooral op leembodems komen ze voor. We vinden ze dan ook verspreid over alle
Vlaamse provincies, maar hun totale oppervlakte wordt geschat op niet meer dan 300
Biotoop grasland 276
ha. Behoud en herstel verlopen vaak moeizaam, waarbij het ook geen pioniermilieus
betreft. De natuurbehoudswaarde ligt uitzonderlijk hoog omwille van de hoge
zeldzaamheid, kwetsbaarheid en onvervangbaarheid.
5. Graslandfauna
Omwille van de grote oppervlakte aan grasland zou men kunnen veronderstellen dat de
gespecialiseerde graslandfauna het goed doet in het Vlaamse landschap. Dit blijkt echter
niet zo; heel wat graslanddieren hebben het vandaag moeilijk in Vlaanderen, net zoals
dat het geval is met een reeks typische graslandvegetaties.
Voor diersoorten volstaat het immers niet dat ze in het grasland verblijven. Ze moeten
hun hele levenscyclus kunnen voltrekken: zich kunnen voortplanten, voedsel zoeken,
beschutting en nestgelegenheid vinden, enz. Op welbepaalde momenten hebben ze dus
nood aan stukken grasland en andere biotopen met zeer specifieke eigenschappen. Daar
komt dan nog bij dat sommige plantenpopulaties geholpen worden door een langlevende
zaadbank, een overlevingsstrategie waarover graslanddieren niet beschikken.
In deze cursus wordt verder enkel aandacht besteed aan twee diergroepen als
voorbeelden, omdat geen volledigheid wordt nagestreefd. Maar het is evident dat bv. ook
sprinkhanen, mieren en wilde bijen zeer belangrijk zijn in graslanden.
Vlinders
Graslanden kunnen zeer veel vlinders herbergen, zowel in aantal dieren als in
soortenaantal, maar dit zomerse spektakel van vooral Zandoogjes, Blauwtjes en
Dikkopjes kan men in Vlaanderen nog slechts plaatselijk bewonderen. Er zijn vele
redenen waarom vlinders ecologisch kwetsbaar zijn en op sommige ervan gaan we kort
in.
Vele vlinders leven van één of slechts een beperkt aantal waardplanten waarop de rupsen
zich voeden. Ook het kwetsbare popstadium wordt doorgemaakt op specifieke plaatsen.
De volwassen dieren hebben meestal slechts een paar dagen tot enkele weken om
voedsel te zoeken (doorgaans nectar uit bloemen), een partner te vinden en eieren te
leggen op een geschikte plek.
Sommige plantensoorten kunnen stabiele populaties aanhouden op perceeltjes van
minder dan een halve hectare, maar bij dagvlinders lukt dat niet. We spreken zelfs bij de
minst eisende soorten van oppervlaktes van 2,5 à 5 ha. Geen wonder dat verschillende
typische soorten van schralere graslanden zijn uitgestorven in Vlaanderen.
Bij het maaien is het essentieel dat niet alles gemaaid wordt; 10 tot 25% laten staan bij
elke maaibeurt zorgt ervoor dat vlinders altijd geschikte plekken kunnen vinden. Dit
noemt men gefaseerd maaien. Over het algemeen hebben vlinders baat bij variatie in het
graslandlandschap: afwisseling tussen gemaaid en ongemaaid, voedselrijker en schraler,
struiken, bosranden en houtkanten.
Biotoop grasland 277
Een niet te intensieve begrazing kan ook goed werken voor graslandvlinders. De grazers
zorgen dat het grasland als zodanig behouden blijft, een voordeel dat op termijn opweegt
tegen het feit dat een deel van de rupsen en de poppen slachtoffer wordt van de grazers
door bv. door vertrappeling. Grazers kunnen ook positief inwerken op de
vegetatiestructuur doordat ze ruigere en kortere, tot zelfs kale stukjes creëren.
Voor de Vlaamse dagvlinders werd een zeer goede rode lijst opgemaakt op basis van drie
criteria: dalende populatietrend, grootte van het verspreidingsgebied (inclusief
versnippering) en gemodelleerde kans op uitsterven. Dergelijke rode lijsten van bepaalde
soortengroepen zijn basisinstrumenten voor het natuurbeleid om prioriteiten te bepalen
bij beschermingsmaatregelen en in het beheer van gebieden. De 70 in Vlaanderen
voorkomende dagvlinders komen in de volgende categorieën terecht :
- 19 regionaal (in Vlaanderen) uitgestorven
- 6 ernstig bedreigd
- 5 bedreigd
- 7 kwetsbaar
- 7 bijna in gevaar
- 23 momenteel niet in gevaar + 3 trekvlindersoorten
Weidevogels
Een 28-tal vogelsoorten worden tot de weidevogels gerekend, maar de meest typisch en
bekende zijn Grutto, Scholekster en Kievit. Ze komen vooral voor in uitgestrekte
hooilandcomplexen met weinig of geen bomen noch houtkanten, waar van oudsher aan
landbouw wordt gedaan. De weidevogels hebben zich aan de landbouwtechnieken weten
aan te passen, maar de laatste tientallen jaren is de landbouwpraktijk dermate snel en
op zo’n grote schaal veranderd dat vele soorten achteruit zijn gegaan.
Volwassen weidevogels eten vaak regenwormen en andere ongewervelden, die bij
frequenter ploegen in kleinere aantallen voorkomen. Het blijkt ook dat de
grondwaterstand voldoende hoog moet zijn (-20 tot -40 cm, dus 20 tot 40 cm onder
maaiveld) opdat ze met succes zouden kunnen foerageren (= voedsel zoeken). De
jongen zijn nestvlieders en lopen zeer actief tussen het hoge gras op zoek naar kleine
ongewervelden van enkele millimeters groot. Ze eten er duizenden per uur, wat in vele
graslanden niet mogelijk is door het al te intensieve beheer. Anderzijds kan een lichte
bemesting gunstig zijn dankzij het toegenomen voedselaanbod.
Weidevogels kunnen als trekvogels ook onder druk komen omdat de situatie in hun
overwinteringsgebieden verslechterd is, maar dit is zeer verschillend van soort tot soort.
Als ze in de lente in onze graslanden aankomen gaan ze over tot broeden en aangezien
ze niet kunnen voorspellen wanneer de eerste maaibeurt eraan komt kunnen nesten
verloren gaan. Er wordt nu in de landbouw ook vroeger in het seizoen gemaaid (vanaf
april) dan vroeger en de maaimachines rijden sneller. Volwassen vogels zullen dit nog
wel overleven, maar voor de eieren met nesten of voor de jongen die nog niet kunnen
vliegen kan dit fataal zijn. Sommige soorten hebben twee geslaagde broedsels per jaar
nodig om de populaties op peil te houden; zo groot is de sterfte door ongevallen, op trek
Biotoop grasland 278
en door predatie. Om dit mogelijk te maken wordt op sommige percelen zelfs pas
gemaaid na 1 augustus.
Het beheer waarbij verschillende beheermaatregelen voor weidevogels worden
gecombineerd op verschillende percelen in een gebied noemen we mozaïekbeheer:
nestmarkeerders plaatsen (stukjes met bekende nesten worden dan niet gemaaid), van
binnen naar buiten maaien, laat maaien, voldoende grote vluchtstroken ongemaaid laten
voor de kuikens, plas-dras houden van percelen …
Landbouwers kunnen met de VLM (Vlaamse landmaatschappij) beheerovereenkomsten
afsluiten voor weidevogels. Dit kan enkel in aangeduide weidevogelgebieden. In ruil voor
een aantal van de hierboven genoemde vogelvriendelijke maatregelen krijgt de
landbouwer een tegemoetkoming. Een landbouwbedrijf is immers economisch minder
efficiënt door de uitvoering van een weidevogelvriendelijk beheer.
6. Graslandbeheer
Om in Vlaanderen grasland in stand te houden is over de loop van jaren een vorm van
beheer noodzakelijk. Dit komt in de praktijk neer op maaien, begrazen of een combinatie
van beide.
Maaien
Maaien kan gebeuren om hooi te produceren als wintervoer voor het vee, maar ook bv.
om oprukkende kleine boompjes te bestrijden of om sportterreinen en gazons te
beheren. Er zijn tal van maaimachines ontwikkeld voor de diverse terreinen en
beheerdoelstellingen. Elk grasland kan gemaaid worden. Het komt erop aan de juiste
machine te vinden en de prijs te betalen (in geld, werkuren), want systemen voor
moeilijke terreinen (drassig, hellend …) werken in de regel veel trager.
Landbouwers gebruiken graag schijvenmaaiers en trommelmaaiers op gewone
landbouwtrekkers omwille van de robuustheid, het hoge rendement en de hooiproductie.
Bermbeheerders gebruiken vaak klepelmaaiers omwille van het hoge rendement en de
ongevoeligheid voor zwerfvuil, maar hooi kan je er niet mee maken en voor de fauna is
dit zonder twijfel een vernietigende machine. In tuinen en parken worden meestal
kleinere cirkelmaaiers ingezet, die het gras eveneens tot kleinere stukjes verkleinen. In
het natuurbeheer worden ook wel de messenbalk, de bosmaaier en zelfs de handzeis
ingezet om fijn en op maat te kunnen werken.
Een te hoge bodemdruk van de machines (maar ook van mensen en grazers) zorgt voor
bodemverdichting, spoorvorming en sterfte bij bodemdieren (bv. ingegraven poppen van
insecten). Dit kan vermeden worden door het aantal interventies te minimaliseren, lichte
machines te gebruiken, en/of machines met een lage bandenspanning, brede banden,
dubbele banden of zelfs het gebruik van rupsvoertuigen.
Maaien geeft een homogener resultaat dan begrazing, wat in het natuurbeheer eerder
een nadeel is, maar het houdt anderzijds de opslag van houtige planten wel volledig
tegen. Met maaien kan men heel specifiek plaatsgericht werken om bepaalde vegetaties
Biotoop grasland 279
in stand te houden. Dit kunnen hooilandvegetaties zijn, maar bv. ook korte gazons. Als
men maait en het maaisel afvoert zonder te bemesten, gaat men op de duur de bodem
verschralen, wat een effect heeft op de vegetatiesamenstelling.
Begrazen
Begrazing is in het Vlaamse landschap reeds veel langer van toepassing dan werken met
maaiwerktuigen, maar de Oeros, de Wisent en het wilde paard (Tarpan) zijn reeds lang
bij ons uitgestorven. Het Ree is weliswaar wild, maar is eerder een ‘snoeier’ (browser)
van houtige gewassen, dan een beheerder van grasland.
De Vlaamse graslanden worden in de eerste plaats begraasd door runderen. Tot voor
enkele tientallen jaren waren er vooral lokale dubbeldoelrassen, die redelijk wat melk
produceerden, maar ook voor het vlees werden gehouden. Nu is het aantal courant
gehouden rassen globaal genomen verminderd en is er meer specialisatie. De standaard
melkkoe behoort tot het ras Holstein en enkele rassen, zoals Belgisch Witblauw, worden
voor het vlees gehouden.
In het natuurbeheer worden zelfredzame rassen gehouden die de winterkou moeiteloos
buiten trotseren en zelfstandig kunnen kalven. In heel wat natuurgebieden zijn uit
Schotland afkomstige runderrassen aanwezig: Galloway of Schotse hooglander. Ook bij
de paarden zijn enkele rassen populair: de Shetlandpony en de Konik, die nog het dichtst
bij de wilde Tarpan zit. Op de schraalste terreinen wordt de voorkeur gegeven aan
schapen, terwijl ezels en geiten weinig gebruikt worden.
De regelgeving voor grazers in natuurgebieden is in Vlaanderen dezelfde als voor de
veehouderij in de landbouw. Zo moeten runderen, schapen en geiten oormerken dragen
en zijn een aantal veterinaire onderzoeken verplicht. De meeste begraasde
natuurgebieden worden beheerd in samenwerking met lokale landbouwers door middel
van concessies, gebruiksovereenkomsten of de traditionele landbouwpacht. Op veel
plaatsen wordt de begrazingsdruk begrensd en dit wordt gewoonlijk uitgedrukt in
grootvee-eenheden per ha of GVE. 1 GVE komt overeen met een volwassen koe of 7 à 14
volwassen schapen.
Bij jaarrondbegrazing zijn de dieren in alle seizoenen aanwezig binnen een vast raster.
Bij seizoensbegrazing zijn ze slechts aanwezig tijdens een bepaalde periode van enkele
maanden. Soms betreft dit nabegrazing in het najaar, waarbij in het voorjaar gemaaid
wordt. Bij stootbegrazing zijn de grazers slechts enkele dagen tot enkele weken
aanwezig, eventueel binnen een op maat geplaatst tijdelijk raster.
Begrazing geeft meer structuur in de vegetatie dan maaien, omdat de dieren niet overal
en niet alles met dezelfde intensiteit begrazen. Voor vele faunaelementen is begrazing
ook gunstiger dan maaien omdat er geen slachtoffers vallen door de maaiwerktuigen.
Bijkomend is er de mest, die verwerkt wordt door een hele reeks organismen, wat de
biodiversiteit en het voedselaanbod voor bv. weidevogels ten goede komt. De meeste
gedomesticeerde grazers worden echter ontwormd en krijgen diergeneesmiddelen, wat
een effect kan hebben op de wilde mestfauna.
Biotoop grasland 280
Ontwikkeling van de botanische biodiversiteit
In functie van de botanische natuurwaarden is een typologie opgesteld welke kan
gebruikt worden om het beheer te evalueren en een beleid op te maken. Vegetaties met
een grote biodiversiteit kunnen door een intensivering van de landbouw omgezet worden
in soortenarme, hoogproductieve graslandecosystemen, wat in de 20ste eeuw op grote
schaal gebeurd is. Maar het omgekeerde is ook waar, al is het meer tijdrovend:
soortenarme graslanden kunnen door technieken uit het natuurbeheer omgezet worden
in halfnatuurlijke vegetaties.
Zes fasen worden onderscheiden, gaande van 0 tot 5 volgens een gedetailleerd systeem,
dat hier slechts beperkt wordt weergegeven. De naam van deze fasen staat grotendeels
los van de naam van de natuurstreefbeelden.
De eerste drie fasen worden niet als botanisch doel beschouwd, eventueel wel als
landbouwkundig doel. De biodiversiteit ligt laag tot zeer laag :
- fase 0 = raaigrasweide: zeer voedselrijk en gedomineerd door raaigras (meestal
Engels raaigras), een glanzend diepgroen gras dat veel ingezaaid wordt voor landbouw.
- fase 1 = grassenmix: met verschillende algemene grassoorten van voedselrijke
gronden, in de eerste plaats Ruw beemdgras. Verschillende tinten groen komen voor.
Eventueel zijn er haarden van kruiden. Elke haard bestaat uit slechts één algemene soort
zoals Kruipende boterbloem of Paardenbloem.
- fase 2 = dominante fase: afhankelijk van de bodemsoort bestaat de grasmat voor
meer dan de helft uit Gestreepte witbol, Grote vossenstaart en/of Glanshaver.
De volgende drie fasen worden gezien als botanisch doel, terwijl de productiewaarde voor
landbouw laag ligt. De (botanische) biodiversiteit ligt hoog tot zeer hoog :
- fase 3 = gras-kruidenmix: vele kruiden intiem gemengd met grassoorten van minder
voedselrijke bodems, Het aantal plantensoorten ligt hoger omdat de lagere
voedselrijkdom niet toelaat dat een of enkele soorten domineren over de rest. De
hoogproductieve grassen maken plaats voor laagproductieve grassen (Gewoon reukgras,
Rood zwenkgras, Gewoon struisgras) die veel ruimte laten voor kruidachtigen.
- fase 4 = bloemrijk grasland: in deze fase is de soortenrijkdom het hoogst met tal
van kruiden, grassen en schijngrassen.
- fase 5 = schraalland: botanisch goed ontwikkelde halfnatuurlijke graslandvegetaties
met een lage productie, veel zeldzame soorten en een hoge natuurwaarde.
Natuurstreefbeelden in goede toestand bevinden zich steeds in fase 4 en de schrale types
(ondermeer blauwgraslanden, heischrale graslanden) in fase 5.
Biotoop grasland 281
fase graslandfase soorten per 25 m² soortenrijkdom
0 raaigrasweide 5-10 zeer soortenarm
1 grassenmix 10-15 soortenarm
2 dominante fase 10-15 soortenarm
Vanaf hier neemt de soortenrijkdom flink toe en is het ‘botanisch doel’
3 gras-kruidenmix 15-25 matig soortenrijk
4 bloemrijk grasland 20-40 soortenrijk tot zeer soortenrijk
5 schraalland meer dan 30 soortenrijk (tot zeer soortenrijk)
Door te maaien op het geschikte moment met afvoer van het maaisel kunnen we
voedingsstoffen afvoeren en op termijn de bodem verschralen, als we tegelijkertijd niet
bemesten. We gaan dan van de lagere fasen (bv. 0 of 1) opschuiven naar de hogere (bv.
3 of 4). Deze verschraling uit zich ook in de vegetatie: productieve soorten die veel
voedsel nodig hebben worden weggeconcurreerd door soorten die zuiniger met
meststoffen omspringen, maar meestal minder biomassa produceren. Deze verandering
in de soortensamenstelling wordt ook verschraling genoemd en is in meer of mindere
mate een noodzaak om te komen tot graslanden met een hogere biodiversiteit en
natuurwaarde.
Begrazing gaat in de regel geen verschraling meebrengen omdat de mest van de dieren
ter plaatse verteert. Daarom kan begrazing voor het natuurbeheer best pas ingezet
worden in situaties van ‘botanisch doel’. De richting van de evoluties in dit systeem ligt
vast, maar niet de snelheid waarmee het doorlopen wordt. Soms kan verschraling zeer
traag gaan en anderzijds kunnen soms fases overgeslagen worden.
Bij de overgang van fase 4 (bloemrijk grasland) naar fase 5 (schraalland) spelen
bijkomend de waterhuishouding en de zaadbeschikbaarheid een rol. Het kan immers
landschappelijk onmogelijk geworden zijn om voor bepaalde vegetaties nog de juiste
waterhuishouding te krijgen. Vele graslandsoorten zijn zeer zeldzaam geworden en
beschikken niet over een langlevende zaadbank in de bodem, zodat ze zich slechts zeer
moeizaam of helemaal niet meer kunnen hervestigen op opnieuw geschikte terreinen. Zo
wordt het mogelijk dat men bij het beheer de facto blijft steken in fase 4, wat echter
eveneens een botanisch doel is en vaak soortenrijker en bloemrijker dan fase 5.
7. Enkele elementen van het graslandbeleid
De mestwetgeving is in Vlaanderen erg complex, maar gezien het mestoverschot wel van
groot belang. Op de groene gewestplanbestemmingen (natuurgebieden,
natuurontwikkelingsgebieden en natuurreservaten) is globaal genomen de nulbemesting
van toepassing op deze ‘niet-intensieve graslanden’. Dit wil in de praktijk zeggen dat
mest enkel toegestaan is via de rechtstreekse mestuitscheiding door het vee en dat de
veebezetting maximaal 2 GVE/ha.jaar mag bedragen.
Door de toenemende landbouwintensivering wordt grasland nu meer dan vroeger
geploegd (= gescheurd), maar dit is voor de natuurwaarde ervan in vele gevallen zeer
nadelig. In de landbouw spreekt men van ‘blijvend grasland’: grond met een natuurlijke
Biotoop grasland 282
of ingezaaide vegetatie van grassen of andere kruidachtige voedergewassen die
gedurende ten minste vijf jaar niet in de vruchtwisseling van het bedrijf wordt
opgenomen. Heel wat landbouwgrasland blijft immers minder dan vijf jaar aanwezig en
dat noemen we dan tijdelijk grasland.
In de Vlaamse natuurwetgeving (natuurdecreet) spreekt men van ‘historisch permanent
grasland’ (HPG) en dat betreft biologisch waardevoller grasland dat beschermd is. Het
mag niet gescheurd worden, alhoewel 2/3 ervan in landbouwgebruik is. Gezien het hier
gaat over meer dan 60.000 ha levert dit een spanningsveld op tussen het landbouw- en
natuurbeleid. Een deel van het ‘blijvend’ (landbouw-)grasland is immers ook ‘historisch
permanent’ grasland. De landbouwreglementering is bijzonder complex en boeren
moeten de landbouwgraslanden die ze beheren opnemen in hun verzamelaanvraag, maar
in ruil kunnen ze wel beroep doen op een aantal steunmaatregelen.
Op Europees vlak is de situatie niet noodzakelijk dezelfde als in Vlaanderen. Sinds het
begin van het gemeenschappelijk landbouwbeleid van de Europese unie (1960) zijn
immers twee grote trends dominerend: een intensificatie van de landbouw en het
verlaten van gronden. Dit laatste betreft het stopzetten van het landbouwbeheer, maar
wordt niet noodzakelijk gevolgd door een ander beheer expliciet ten voordele van het
natuurbehoud of de houtproductie. In vele gevallen komt het neer op een langzame of
snelle spontane verbossing. Na 1989 heeft deze tendens zich ook doorgezet in de
voormalig communistische landen die ondertussen tot de EU zijn toegetreden.
Biotoop moeras en water 283
Biotoop moeras en
water
Biotoop moeras en water 284
Biotoop moeras en water 285
Biotoop moeras en water
1. Inleiding
Als natuurbeheerder krijg je veel te maken met water. Planten hebben water nodig om te
groeien, amfibieën hebben poelen nodig en in elk natuurgebied zijn er wel beekjes,
sloten of kwelzones. Je moet dus een idee hebben wat de voordelen zijn van
meanderende bekens en hoe je een poel aanlegt en beheert.
Je zal ook moeten leren hoe water de samenstelling van andere ecosystemen bepaalt.
Dat laatste is het vak ecohydrologie. Niet minder dan 25-30% van de bodems in
Vlaanderen worden beïnvloed door grondwater. De variatie aan vegetatietypes op
dergelijke vochtige bodems is groot, maar liefst 58% van de vegetatietypes zijn
waterafhankelijk. En dat ze kwetsbaar zijn illustreert het volgende cijfer: 92% van de
Vlaamse natuurgebieden bestaat uit waterafhankelijke vegetaties. Dat komt natuurlijk
door de massale drainage of wateronttrekking in onze regio. Landbouwgebieden worden
droog getrokken om met zware machines het veld op te kunnen. Vooral in
natuurgebieden komen deze watergebonden vegetaties nog voor.
De kennis van de hydrologische condities (welk water waar) is belangrijke kennis voor
een natuurbeheerder, zowel voor water, moerassen als grondwaterafhankelijke
ecosystemen.
Deze tekst geldt als enige examenstof, wat niet wegneemt dat sommige zaken op
Ecopedia beter uitgelegd zijn.
Biotoop moeras en water 286
2. De hydrologische cyclus of watercyclus
Het beheer van waterrijke ecosystemen start met enerzijds de kennis over de
samenstelling van het water en anderzijds de hoeveelheid water die ter beschikking is.
De hydrologische cyclus (bron UGENT, 2003)
Regenwater, oppervlaktewater en bodemwater hebben allemaal een verschillende
samenstelling en zelfs binnen elk type is er erg veel verschil.
Water is dus niet zomaar water. Het water dat condenseert uit wolken valt neer op
ecosystemen, meestal als regen. Dit water kan uit de lucht heel wat stoffen opnemen
zoals zwaveloxides, stikstofoxides, ammoniak, koolstofdioxide en stofdeeltjes. In de
geïndustrialiseerde landen is neerslagwater niet zo proper als het van nature zou zijn.
Momenteel baren de stikstofverbindingen (nitraat, ammoniak) de natuurbeheerder de
meeste kopzorgen. Gemiddeld valt er in Vlaanderen 24 kg stikstof per hectare per jaar,
dat wordt de atmosferische depositie genoemd. Een ecosysteem kan veranderen
wanneer er teveel stikstof wordt toegevoegd, om wat voorbeelden te geven (cijfers niet
vanbuiten te leren), voor naaldbos ligt die grens op 10 kg N/ha.j, voor loofbossen is dat
15kg, voor heide 11kg, voor zure graslanden 13kg. Die grenswaarden worden kritische
lasten genoemd.
De zwavelverbindingen zijn grotendeels verdwenen sinds zwavel uit brandstoffen wordt
gehaald. De zure neerslag van enkele decennia geleden is daardoor opgelost. Toch is
neerslag zuur, door het opgeloste CO2 of koolstofdioxide wat ook koolzuurgas wordt
genoemd.
Biotoop moeras en water 287
Het neerslagwater dat op de bodem neerkomt, kan meteen terug verdampen, ofwel door
de zonnewarmte (evaporatie) ofwel door de plantengroei (transpiratie). Het gezamenlijk
effect wordt evapotranspiratie genoemd. Dit effect zal in de zomer natuurlijk veel sterker
aanwezig zijn dan in de winter. In elke maand valt er gemiddeld genomen ongeveer
evenveel regen, maar door de verhoogde verdamping is er minder beschikbaar water in
de zomer. Het verdampte water slaat uiteindelijk terug neer als neerslag.
Een tweede deel van het water zal op de bodem afstromen richting beek, rivier en
uiteindelijk zee. Dit water neemt op de bodem allerlei stoffen op zoals nitraten, fosfaten,
humuszuren etc. Het is van nature dan ook veel rijker aan nutriënten dan neerslagwater.
Oppervlaktewater veroorzaakt erosie: beken en rivieren meanderen een vallei uit, en het
oppervlakkig afstromende water kan geulen uitsnijden in akkers.
Een flink deel van het water tenslotte dringt in de bodem en als het niet opgenomen
wordt door plantenwortels zakt dit water tot het de grondwatertafel bereikt. De
voorwaarde hiervoor is wel dat de bodem permeabel is, dus niet bedekt met een
verharde laag (steden, wegen) of verhard is (zware machines veroorzaken
bodemverdichting). Dat laatste is een probleem van moderne landbouw. Grondwater kan
ook stoffen opnemen uit de diepere bodemlagen: ijzer uit ijzerzandsteen, kalk uit
schelpenrijk zand of zandsteen. Soms stroomt grondwater enkel door zuiver zand, het
komt dan boven zonder opgeloste stoffen.
Het grondwater staat niet stil, maar zal afstromen van hoog naar laag en volgt dus het
reliëf. Hier en daar komt dit water dan weer boven als kwel of een bron. Het komt
vervolgens in het oppervlaktewater terecht en komt tenslotte in de zee.
Elk type water, licht zuur en relatief voedselarm regenwater, kalkrijk en/of ijzerrijk
kwelwater of voedselrijk en stromend oppervlaktewater hebben andere ecosystemen tot
gevolg. Regenwater voedt vennen, kwelwater leidt tot plantenrijke wateren en
oppervlaktewater zijn rivieren en beken met soorten aangepast aan stroming.
3. Stilstaand oppervlaktewater: kwaliteit, helder of troebel?
Als je als beheerder te maken hebt met stilstaand water, wil je natuurlijk graag weten
welke vis je in de kuip hebt. Wat is de waterkwaliteit en hoe kan ik de biodiversiteit
maximaliseren? Poelen (kleine stilstaande wateren in landbouwgebruik) of vijvers
(wateren voor viskweek of sierwaarde) hebben specifiek beheer nodig, en dat start met
een correcte inschatting van de kwaliteit.
De kwaliteit van stilstaand water kan je afmeten volgens verschillende criteria. Hier een
korte opsomming van de voornaamste:
de helderheid en de aanwezige nutriënten,
zuurstofgehalte, zuurstofverzadiging en kritische ongewervelden,
het voorkomen van de verschillende plantenzones.
Biotoop moeras en water 288
de chemische waterkwaliteit en de geleidbaarheid
de zuurtegraad en de hardheid,
Als je hier zicht op hebt, kan je vrij snel inschatten of een poel of vijver potenties heeft.
We diepen ze even uit.
Helderheid
Helder water betekent licht voor ondergedoken waterplanten. Ondergedoken
waterplanten geven voedsel, beschutting en zuurstof aan waterdieren. Troebel water
leidt tot zuurstoftekort en een verarmde biodiversiteit. De eerste indruk van een poel of
vijver vertelt al veel: helder water met veel ondergedoken waterplanten is wat we willen
zien.
Troebelheid kan veroorzaakt worden door twee dingen: algen en/of opgewoeld materiaal.
Als er teveel opgeloste nitraten en vooral fosfaten aanwezig zijn, kunnen algen het water
troebel maken. Dat kan tijdelijk zijn, tijdens de winter bouwt zich een fosfaatreserve op
in het water, waar de algen tijdelijk van profiteren. Het water vertroebelt dan tijdelijk in
het voorjaar. Pas op dat moment is het water weer warm genoeg en kunnen algen
groeien. Na verloop van tijd worden algen beconcurreerd door ondergedoken
waterplanten en afgegraasd door watervlooien (zoöplankton). Het water wordt weer
helder.
Als er echt teveel voedingsstoffen of vissen aanwezig zijn, is het water permanent
troebel. Bij een teveel aan voedingsstoffen (we noemen het sterk verrijken van een
ecosysteem eutrofiëring) kunnen de algen het systeem overheersen. Vissen woelen de
bodem op en eten bovendien het zoöplankton op (zie verder). Ook als vee of stroming de
bodem opwoelen, is het water soms constant troebel.
Troebel water en helder water vormen twee kanten van een bepaald evenwicht. Elk van
de twee kanten houdt zichzelf in een bepaalde mate stabiel. Helder water heeft veel
waterplanten, die ook voedingsstoffen opnemen. Bovendien zullen watervlooien nog eens
extra veel algen uit het water filteren. Eventuele vissen die watervlooien eten en vissen
die bodemdieren eten en dus de bodem sterk opwoelen zullen door de snoekpopulatie
efficiënt worden bejaagd. Die jaagt immers het meest efficiënt in helder water met
Helder water Veel
waterplanten
Voedingstoffen worden uit het water gehaald
Algen krijgen geen kans
Troebel water geen
waterplanten
Voedingstoffen blijven in het
water Extra algen
Biotoop moeras en water 289
waterplanten als camouflage. De vispopulaties zijn daardoor laag. Hierdoor krijgen algen
geen kans en blijft het water helder.
Bij afwezigheid van snoeken (maar wel met andere vissoorten) of een te hoge
voedselrijkdom van het water, zullen de algen kunnen overheersen. De watervlooien
worden massaal opgegeten door vissen en de bodemfilteraars zoals brasem woelen de
bodem op. Ondergedoken waterplanten sterven af door lichtgebrek en het systeem stort
in. We zitten nu in een troebel evenwicht van te fosfaatrijk water met bodemwoelers. Die
laatste filteren met kieuwfilters vooral wormpjes en andere dieren die in de modder leven
en hebben geen behoefte aan helder water, eerder integendeel. Hoe meer algen, hoe
meer modderdiertjes. Het systeem blijft dus troebel.
Zuurstofgehalte
De meest bedreigde zoetwatersoorten zijn dieren die heel zuurstofrijk water nodig
hebben. Aan de hand van die soorten kan je dus ook nagaan hoe het met de
waterkwaliteit zit. Als je enkel soorten vindt die typisch zijn voor zuurstofloos water, hoef
je geen zuurstofmeter boven te halen. Enkele voorbeelden van indicatoren zijn
Biologische waterkwaliteit Enkele soorten
Zeer laag (0-2) Rattenstaartlarve (Syrphidae, Eristalinae),
Beekslingerworm (Tubifex, Tubificidae)
Laag tot gemiddeld (3-5) Zoetwaterpissebedden (Asellida), Vlokreeftjes
(Gammaridae), Bloedzuigers (Hirudinae)
Hoog (6-8) Kokerjuffers (Trichoptera), Napslakken (Ancylidae),
Libellen (Odonata)
Zeer hoog (9-10) Steenvliegen (Plecoptera), Haften (Heptageniidae)
De indicatoren voor lagere kwaliteit komen dikwijls ook voor in water van goede
kwaliteit, maar omgekeerd niet. Om een echte kwaliteitsindex te bepalen, is een meer
verfijnde methode nodig, met een standaard staalname en het onderbrengen van alle
tellingen in een formule. (Een voorbeeld is de Multimetrische Macro-invertebratenindex
Vlaanderen (MMIF)). Dit is echter specialistenwerk. Als amateur kan je letten op soorten
die onder water ademen, zoals larven van libellen, kokerjuffers en dergelijke. Zij zijn een
goede eerste indicatie.
Biotoop moeras en water 290
Plantenzones
Hoe meer plantenzones, hoe rijker het ecosysteem. Idealiter hebben we de volgende
zones, van ondiep naar diep
Landplanten van vochtige bodem (Koninginnekruid, Kattenstaart, Pitrus,…)
Oeverplanten die met de wortels in het water staan (Riet, lisdoddes, Gele lis,
Mattenbies, Oeverzegge,…)
Wortelende drijfbladplanten (Waterlelie, Gele plomp, Watergentiaan, Kikkerbeet,
drijvende fonteinkruiden, Veenwortel…)
Wortelende ondergedoken waterplanten (Waterpest, Grof hoornblad, kranswieren,
Aarvederkruid, ondergedoken fonteinkruiden, ...)
Niet wortelende drijfbladplanten (krozen, Kroosvaren, Puntkroos,..)
Voor de biodiversiteit is het belangrijk dat er een goed ontwikkelde oevervegetatie
aanwezig is en dat er veel ondergedoken waterplanten zijn. Dat betekent helder water en
geen overwicht van drijvende waterplanten. Die ontnemen de ondergedoken planten het
licht, waardoor het water zuurstofloos wordt. Een teveel aan niet wortelende
drijfbladplanten zoals eendenkroos heeft dezelfde oorzaak als teveel algen: teveel fosfaat
in de waterkolom. Enkel dan kunnen die woekeren.
Chemische kwaliteit en geleidbaarheid
Een snelle methode om te weten of het water niet verontreinigd is met zouten is de
geleidbaarheid meten. Zouten komen van ofwel zeewater ofwel industriële vervuiling.
Daarvoor heb je wel een meettoestel nodig. Dat is niet meteen nodig als je een rijk
ongewerveldenleven aantreft van kokkerjuffers en libellenlarven, maar als dat ontbreekt
en het water is verder helder, zou je wel een meting kunnen uitvoeren. Deze
meettoestellen zijn relatief goedkoop en er zijn nu zelfs sensoren die je op een
smartphone kan aansluiten.
Uiteraard hangt dit af van omstandigheden (vervuiling, brak kwelwater, oud of jong
kwelwater, ondergrond,…). Maar een te hoge waarde kan soms wel verklaren waarom
een bepaald waterecosysteem nauwelijks soorten herbergt.
Biotoop moeras en water 291
Zuurtegraad en hardheid
Weerom twee metingen die je niet hoeft te doen
als alles er prima uitziet (helder, veel planten, rijk
dierenleven), maar als er een probleem is, zou het
wel eens aan de zuurtegraad (pH) kunnen liggen.
De hardheid van water is een maat voor de
aanwezigheid van magnesium- en
calciumcarbonaat, dat laatste is kalk.
Zuur heeft natuurlijk niet enkel met het ontbreken
van kalk te maken, stoffen die verzuren zijn bijvoorbeeld humuszuren (uit de bodem),
zwavelzuur (zwaveloxides in uitlaatgassen, vooral vroeger), salpeterzuur (stikstofoxides
in uitlaatgassen), ammoniak (is geen zuur, maar verzuurt de bodem na omzetting door
bacteriën). Ook bepaalde planten kunnen water verzuren, zoals veenmossen.
In veel gevallen worden die zuren of zuurvormende stoffen geneutraliseerd door
bufferende stoffen. Dat kunnen nutriënten zoals nitraat zijn, maar ook humus of kalk. Die
ontbreken echter in door regenwater gevoede systemen zoals vennen, waardoor de
zuurtegraad snel kan stijgen. Vennen zijn daarom extra gevoelig aan atmosferische
depositie.
Een te hoge zuurtegraad verhindert plantengroei, slakken en mossels kunnen geen huisje
meer aanmaken, eieren van amfibieën beschimmelen… Als de zuurtegraad nog verder
zakt begint aluminium uit de bodem op te lossen, wat toxisch is voor planten. Er zijn
nauwelijks soorten die dat verdragen.
Type water pH
Azijn 3
Venwater 4,5-5
Regenwater 5,8
Ondiep bodemwater 6,2
Neutraal 7
Bodemwater 7-8
Zeewater 8,2
Biotoop moeras en water 292
Enkele voorbeelden van metingen
In het rapport “Waterhuishouding in de Demervallei tussen Zichem en Rillaar” van Bart
Aubroeck (Inbo, 2001) staan een hele resem metingen van verschillende watertypes. Ik
heb er een paar uitgehaald. Ca is calcium, tezamen met carbonaat is dat kalk. Cl is
chloor, Na is natrium wat samen keukenzout geeft. Fosfaat en nitraat zijn
voedingsstoffen voor planten en komen voornamelijk uit rioolwater en landbouw. EC
(electrische geleidbaarheid) en pH kennen jullie al.
Type water EC
(us/cm)
pH Ca
(mg/l)
Carbo-
naat
(mg/l)
Fosfaat
(mg/l)
Nitraat
(mg/l)
Na
(mg/l)
Cl
(mg/l)
Fe
(mg/l)
Regenwater 50 5,8 2,7 2 0,01 0,7 2,5 10 0,1
Demer 1672 7,2 264 176 0,13 2,55 43 383 0,4
Grondwater 462 7,7 33 248 0,38 0,1 56 20 0,8
Overstromings-
water
2550 6,5 342 79 0,06 0,1 39 731 12,8
Probeer in deze tabel eens na te gaan wat de belangrijkste verschilpunten zijn tussen de
vier watertypes in het gebied. En zoals je zal zien, niet alles is altijd even logisch.
Biotoop moeras en water 293
4. Stromend oppervlaktewater: de structuur van een natuurlijke beek
Van nature is er erg weinig stilstaand oppervlaktewater. Het meeste water stroomt.
Neerslag valt neer op het land en een deel van het water stroomt daarbij af en volgt het
reliëf naar beneden, tot het uiteindelijk in de zee terechtkomt. Op het eerste zicht is de
kortste weg daarbij de meest logische, een rechte rivier van de bergen tot aan de zee,
met rechte zijrivieren en beken.
De dynamiek van het water zorgt echter voor wervelingen, die nog eens versterkt
worden door objecten in het water zoals rotsen en omgevallen bomen. Dat leidt tot een
kronkeling: een meander of rivierbocht is geboren.
Deze kleine kronkel heeft grote gevolgen. In de buitenbocht stroomt het water veel
sneller dan in de binnenbocht. Snelstromend water neemt materiaal mee, we noemen
dat erosie. Daardoor zal de buitenbocht steeds breder worden, de oever kalft af en vormt
een steile wand. De bodem ligt relatief diep door de snelle stroming en enkel de zwaarste
bodemdeeltjes (zand tot grind) blijven liggen.
Biotoop moeras en water 294
De binnenbocht daarentegen krijgt met afzetting te maken. Het water stroomt er veel
trager, waardoor zand- en kleideeltjes de tijd krijgen om neer te slaan. Dat vormt een
zacht glooiende oever met recente afzettingen. De binnenbocht is ondiep en de bodem
bestaat uit fijn slib, leem en/of klei. Ook organisch materiaal als bladeren en andere
plantenresten kunnen blijven liggen.
Zo’n meanderende rivier vormt een grote variatie aan potentiële habitats. In de steile
oever broeden IJsvogels en Oeverzwaluwen, het sneller stromende water vormt een
habitat voor stroomminnende diersoorten als steenvliegen en forel, de trager stromende
delen zijn een leefgebied voor heel wat kleine bodemdiertjes en soorten als de Kleine
modderkruiper. Waterplanten kunnen er groeien en de ondiepe zone kan zich, indien de
rivier groot genoeg is, zelfs een moerasbos vormen.
Niet zo met een rechtgetrokken waterloop. Hier is de variatie in stroomsnelheid,
bodemsubstraat en oevertypes nihil. Een kanaal zal daarom ook veel minder soorten
tellen dan een natuurlijke beek of rivier. Bovendien kan een rechtgetrokken waterloop
veel minder water bevatten dat een meanderende rivier omdat de loop zoveel korter is.
De kans op overstromingen na zware regenval bij een rechtgetrokken loop is daarom
groter. Het water stroom wel sneller weg, maar dat geeft dan weer problemen
stroomafwaarts bij het eerste het beste knelpunt.
Biotoop moeras en water 295
Een waterbeheerder heeft verschillende opties om dat probleem aan te pakken.
Het uitgraven van het oude profiel.
Dat is een dure oplossing, maar soms wordt ze toch uitgevoerd. Een voorbeeld
van zo’n plan, uitgevoerd door de VMM zie je hieronder. Het betreft het
heraanleggen van het historische profiel van de oude Zuun in de buurt van Sint-
Pieters-Leeuw. Recent is ook de Dommel in Peer zo gehermeanderd. Daarvoor is
plaats nodig en meestal worden de meanders gestabiliseerd, zodat ze zelf niet aan
het verplaatsen gaan. Een spontaan meanderende rivier heeft erg veel plaats
nodig op lange termijn.
Biotoop moeras en water 296
Het spontaan laten hermeanderen.
Op termijn zal elke waterloop terug meanderen. Als er plaats voor is, kan dat zelfs
worden versneld door een obstakel in de beek te leggen zoals een boom. Het
water zal dan vanzelf een bocht uitschuren. Uiteraard kan dat niet op eigen houtje
beslist worden, de bekkenbeheerders moeten betrokken zijn. Vergeet ook niet dat
de plaats waar de beek jouw gebied verlaat, na een spontane hermeandering ook
zal verschillen. Eigenaars stroomafwaarts zullen daar niet steeds heel opgetogen
over zijn.
Een tweede probleem van onze waterlopen zijn de vele sluizen, watermolens, overlopen
etc. die verhinderen dat vissen kunnen migreren. Voor vissen die kunnen paaien in
hetzelfde habitat waar de volwassen dieren leven is dat niet zo’n probleem, maar de
meeste vissoorten zoeken een specifiek habitat om eieren te leggen. Dikwijls is dat wat
kleiner, sneller stromend water met meer zuurstof. Sommige soorten zoeken eerder
glooiende oevers met veel begroeiing. Nog zeldzamere soorten leven in zee en migreren
de rivier helemaal op om te paaien zoals Zalm, Rivierprik en Fint. De Paling tenslotte
volgt net het omgekeerde traject. Al deze migrerende vissoorten zijn erg zeldzaam,
oorspronkelijk omwille van de waterkwaliteit. Nu die kwaliteit begint te verbeteren, staan
de migratieknelpunten in de weg.
Het is dus een taak voor de waterbeheerders om deze knelpunten aan te pakken door ze
te verwijderen of om een oplossing te voorzien door een apart traject aan te leggen of
een vistrap o.i.d.
Biotoop moeras en water 297
Watermolen met apart zijtraject voor migrerende vissen.
5. Grondwater: het effect op vegetaties
Water dat in de bodem infiltreert, kan daar meteen door de aanwezige vegetatie worden
opgezogen en terug verdampt. Dat heet transpiratie. Een deel van het water kan ook
verder doordringen naar het grondwater, dat heet percolatie. Dat grondwater stroomt
van hoog naar laag en kan terug bovenkomen in laag gelegen gebieden. Dat gebeurt
meestal diffuus, over een brede zone. Het diffuus bovenkomen van grondwater heet kwel
en het gebied waarin dit gebeurt is de kwelzone. Waar het water de bodem indringt heet
dan het infiltratiegebied en ligt hogerop in het landschap.
De vegetaties van dergelijke gebieden zijn dikwijls rijk aan soorten. Afhankelijk van de
samenstelling van het kwelwater (eerder zuur, kalkrijk, ijzerrijk, beide) zijn verschillende
vegetatietypes te verwachten. Even belangrijk is hoeveel kwelwater er bovenkomt en de
schommelingen gedurende het groeiseizoen.
Soms komt kwel nauwelijks tot de wortelzone, terwijl het in andere situaties echte
moerassen vormt. Als het grondwaterpeil stijgt, neemt ook de kweldruk toe en kan er
gedurende bepaalde periodes in het jaar meer of minder kwelwater ter beschikking zijn.
Hoeveel water wanneer ter beschikking is, bepaalt het vegetatietype.
Als beheerder is het dus interessant te weten hoe het met het grondwater gesteld is,
want je kan niet naar een vegetatietype streven (zie het vervolgtraject en de
verschillende natuurstreefbeelden) als dat niet in overeenstemming is met de hydrologie
van het gebied. Die hydrologie is via peilbeheer wel enigszins aan te passen, maar dan
moet je perfect weten wat je doet.
Biotoop moeras en water 298
Meten van grondwater
Om te weten te komen hoe het met het oppervlakkig grondwater zit kunnen we twee
strategieën volgen.
1. We kijken naar de vegetatie en trekken daar besluiten uit. Sommige plantensoorten
zijn kwel-indicatoren zoals Reuzenpaardenstaart en Holpijp. Maar vegetaties kunnen een
na-ijleffect vertonen, dat wil zeggen dat de grondwaterschommelingen aan het
veranderen zijn, maar dat de planten wel nog een tijdlang blijven leven. Tegen dat ook
de vegetatie verandert, ben je
als beheerder te laat om in te
grijpen.
2. Het rechtstreeks meten van
het grondwater is meer werk,
maar je zal snel veranderingen
kunnen opmerken en
maatregelen nemen. Op
bijgaande figuur zie je de basis
van hoe grondwater stroomt en
op welke manier je die kan
meten: via peilbuizen of
piëzometers. Met een
piëzometer wordt de waterdruk
gemeten op een bepaalde
diepte. In tegenstelling tot een
peilbuis kunnen we daaruit
opmaken of er kweldruk is of we
ons daarentegen in een
infiltratiegebied bevinden. Ook
grondwaterstromingen kunnen
worden gemeten.
Het verschil tussen beide zit
hem in de lengte van die filter.
Bij een peilbuis is over de hele
lengte contact tussen het
instrument en het omringende
grondwater. Het waterpeil in de
buis komt daardoor ongeveer
overeen met de grondwaterstand. In een piëzometer is de filter korter en enkel onderaan
de buis voorzien. Het peil in de buis komt overeen met de druk ter hoogte van de filter
en die kan verschillen van het grondwaterpeil. Men spreekt hier over de stijghoogte of
drukhoogte. De stijghoogte kan hoger, gelijk of lager zijn dan de grondwaterstand. Als
die hoger is, is er sprake van een opwaartse druk van het water. Als de stijghoogte lager
is dan de grondwatertafel, zitten we met een infiltratiegebied.
Biotoop moeras en water 299
Als je nu jarenlang metingen doet, krijg je een tijdreeks zoals onderstaand voorbeeld laat
zien. Meestal wordt om de 14 dagen gemeten.
De 0 is het bodemoppervlak. Als de lijn -0,2 raakt wil dat zeggen dat op dat moment het
grondwaterpeil in de peilbuis of het waterniveau in de piëzometer 0,2 meter of 20cm
onder het grondoppervlak (= "maaiveld") zat. Als echter het niveau op 0,2 zit, is de zone
met 20 cm overstroomd.
Je kan zien dat er sterke schommelingen optreden (hier de Leiemeersen in Oostkamp).
Dat is logisch, tijdens de winter stijgt de grondwatertafel. In dit gebied tot het maaiveld
of zelfs erboven. Zoals we hebben gezien komt dat door een verminderde
evapotranspiratie. Om dan tot een laagtepunt te zakken in de nazomer en vroege herfst,
soms tot 60 cm diep of meer.
Probeer in deze grafiek bepaalde trends te zien, stijgt of daalt het gemiddelde winterpeil
en het gemiddelde zomerpeil? Worden de schommelingen gemiddeld groter of net
kleiner? Welke ingrepen kunnen ten grondslag liggen van de eventuele veranderingen?
Het antwoord krijg je achteraan dit hoofdstuk, maar probeer zelf zeker eerst eens de
grafiek te analyseren.
Biotoop moeras en water 300
Peilbeheer
Als de veranderingen in de watercondities niet naar de wens zijn van de beheerder zijn,
kan hij in bepaalde mate ingrijpen. De ongewenste situaties kunnen zijn:
Verdroging (dalende grondwatertafel, verminderde aanvoer kwel)
Vernatting (stijgende grondwatertafel, opstuwing van water)
Verkeerd water (neerslag- of oppervlaktewater waar je liever grondwater hebt)
De beheerder heeft een aantal instrumenten ter beschikking om aan peilbeheer te doen.
In dergelijke vochtige tot natte gebieden ligt meestal wel een resem grachtjes die het
kwelwater moeten afvoeren om het gebied toegankelijk te kunnen maken om te kunnen
hooien. Als die grachtjes niet meer onderhouden worden, verlanden ze en stijgt het
waterniveau in het gebied. Dat hoeft niet steeds goed nieuws te zijn, het opgehouden
water kan grotendeels bestaan uit neerslagwater. Dat heeft andere eigenschappen dan
grondwater met een sterke verandering van bijvoorbeeld de pH tot gevolg. En dus ook
een verandering van de vegetaties.
Door de grachtjes te schonen, kan er extra water worden afgevoerd, in de polderts is het
zelfs gebruikelijk dit met pompen te doen. Dit heet bemalen.
Het neerslagwater blijft dan niet meer op het terrein staan, maar stroomt af, waardoor
de kwel terug kan opstijgen. Immers, een flinke laag neerslagwater kan het grondwater
naar beneden drukken, buiten het bereik van de plantenwortels. De grondwaterminnende
vegetatie sterft af en wordt ingenomen door een zuurminnende vegetatie.
Maak je de grachten te diep, dan wordt ook teveel bodemwater afgevoerd, waardoor het
algemeen waterpeil daalt. Hierdoor krijgen planten van vochtige omstandigheden
onvoldoende water.
Erger nog is de lokale verdroging, en dat is onomkeerbaar in het geval dat er veen
aanwezig is. Veen is eeuwenoud plantaardig materiaal dat steeds onder water heeft
gezeten en daardoor niet kon afbreken (composteren). Nu komt dat ineens droog te
staan waardoor het afbreekt, dat proces heet veraarden. In het slechtste geval kan zo
het hele gebied niet alleen sterk verrijken met voedingsstoffen en dus eutrofiëren, maar
ook flink lager komen te liggen. Het veen 'klinkt in'. Het herstellen van de
oorspronkelijke hydrologie zal er dan enkel toe leiden dat je met een vijver eindigt want
het maaiveld is intussen gezakt. Het oorspronkelijke systeem is dan nauwelijks te
herstellen.
Biotoop moeras en water 301
Verdroging gaat op die manier veel verder dan wat je eerst zou verwachten en de
oplossing ligt dikwijls niet meteen voor de hand. Integendeel, de mogelijke oplossingen
zoals het opstuwen van water (vb. een gracht afdammen) of inlaten van
oppervlaktewater (bevloeien met beekwater vb.) hebben elk hun negatieve invloeden op
de al zieltogende zeldzame vegetatie.
Biotoop moeras en water 302
6. Processen: het effect van verlanding op stilstaande wateren
Zolang water een minimale stroomsnelheid heeft, wordt meer materiaal meegevoerd dan
afgevoerd, vandaar dat in sneller stromende beken enkel nog stenen blijven liggen. Bij
heel traag stromende of stilstaande wateren zal materiaal dat van hogerop is
meegevoerd de bodem bedekken, onder meer met fijne slibdeeltjes en organisch
materiaal. Bij stilstaand water gaat het dan om inwaaiend stof, bladeren en
plantenmateriaal van water- en oeverplanten. Aangezien de bodem van stilstaand of
traag stromend water meestal zeer zuurstofarm is door een gebrek aan menging van de
waterkolom, zal het organisch materiaal op de bodem zeer traag verteren. Het stapelt
zich op en de sliblaag wordt steeds dikker.
Tegelijkertijd vindt een tweede proces plaats. Een aantal oeverplanten zijn in staat om
via wortelstokken een mat op het water te leggen om hun eigen habitat uit te breiden.
Waterdrieblad, Slangenwortel, Wateraardbei zijn in staat een wateroppervlak dicht te
groeien. Ze vormen drijfzomen of kraggen, die kunnen losscheuren en drijftillen vormen.
Drijftillen kunnen ook ontstaan op massa’s drijvende waterplanten als Krabbenscheer.
Tegenwoordig zijn exotische waterplanten als Parelvederkruid, Waterteunisbloem,
Watercrassula en Grote waternavel verantwoordelijk voor het snel dichtgroeien van open
water. In tegenstelling tot het proces met inheemse soorten, waarbij de mat veelal
samengesteld is uit veel en zeldzame soorten, zullen de matten van de exotische soorten
bijna steeds uit een enkele soort bestaan.
Biotoop moeras en water 303
Verlanding heeft tot gevolg dat stilstaand water steeds zal overgaan naar een
moerassituatie en uiteindelijk een broekbos op venige bodem. Dat veenpakket bouwt
zich steeds meer op, tot het zo dik geworden is dat het maaiveld boven het bereik van
het grondwater gekomen is. Op dat moment verandert de situatie sterk en spreken we
van regenwatergevoed hoogveen, dat (zeer) arm is aan voedingstoffen en vrij zuur. De
planten die hierin leven hebben niks meer te maken met het relatief rijke laagveen, dat
wel nog in contact staat met het grondwater.
Het ontstaan van hoogveen duurt echter zo lang en vraagt bepaalde veenmossoorten,
dat het eindpunt van deze successie bij ons meestal moerasbos is.
7. Beheer: aanleggen en onderhouden van een poel
Natuurbeheerders moeten soms kleine stilstaande watertjes beheren of worden om
advies gevraagd. Vijvertjes, poelen, tuinvijvers… hebben een eigen ecologie die sterk
verschilt van stromend water. We hebben net gezien dat verlanding een grote rol speelt,
het beheer zal er dus voor een stuk op gericht zijn dat proces te vertragen of terug naar
de eerste fases te gaan. Je kan er ook voor opteren de situatie te laten voor wat hij is,
waarna je met een moeras eindigt. Daarover gaat dan weer het volgende hoofdstuk.
Poelen zijn echte hotspots voor biodiversiteit. Op enkele tientallen vierkante meters
oppervlakte vind je al snel tientallen soorten en in de betere poelen zelfs honderden
soorten. Ze zijn een habitat voor zeldzame kiezelwieren, watervlooien, libellen, oever- en
waterplanten, kokerjuffers, waterkevers, wantsen, slakjes enzovoort. Interessant om te
weten, is dat uit onderzoek blijkt dat de totale soortenrijkdom kan afgemeten worden
aan de plantendiversiteit. Dus hoe meer soorten planten in de poel, wellicht hoe hoger de
totale rijkdom aan dierlijk leven is.
Aanleg
Aangezien amfibieën en andere soorten van stilstaand water, ook de algemene, in
Vlaanderen zeldzamer worden, is het aangewezen om het aantal poelen en vijvers terug
op te krikken. Dat kan door op geschikte plaatsen te bekijken of zo’n aanleg aan de orde
is. Een geschikte plaats heeft de volgende eigenschappen:
De grondwatertafel komt hoog genoeg en schommelt niet teveel, de poel mag
droogvallen maar best niet elk jaar.
Er is geen kans op vervuilende of vermestende stoffen, de poel ligt ver genoeg
van een akker (enige tientallen meters, liefst nog verder) of buiten het jaarlijkse
overstromingsgebied van de lokale beek.
De plaats ligt bij voorkeur in de zon. Hoewel bospoelen ook interessant kunnen
zijn, wordt de hoogste biodiversiteit bereikt in zonbeschenen poelen. 5 tot 6 uur
zon per dag is aangewezen.
De locatie is niet belangrijk voor andere biodiversiteit. De vochtige plekjes in het
landschap zijn soms een hotspot voor planten van kwelzones zoals orchideeën.
Daar ga je beter niet graven.
Biotoop moeras en water 304
Poelen liggen best in clusters, binnen een straal van een paar honderd meter.
Vooral Kamsalamanders hebben nood aan groepen van poelen.
Er is een interessant landhabitat. Dat is geen voorwaarde, want die kan aangelegd
worden, maar veel soorten zoals amfibieën en libellen gebruiken water enkel om
zich voort te planten. Als volwassen dieren leven ze op het land en hoe
structuurrijker, hoe beter. Dus hagen, houtkanten, omgevallen bomen, ruigtes
zijn belangrijke elementen van het landbiotoop.
Nadat de keuze voor een locatie is gemaakt, moet worden beslist hoe de poel er gaat
uitzien. Dikwijls wordt een kraan ingehuurd, en verwacht de kraanman duidelijke
instructies. Best wordt dan ook de omtrek van de poel aangeduid ter plaatse en wordt
een dwarsprofiel getekend. Niet elke poel moet hetzelfde zijn natuurlijk, maar er zijn
toch een aantal richtlijnen te geven.
Niet te klein: 100 vierkante meter is een na te streven minimum en als het kan
200 vierkante meter. Groter mag, maar de biodiversiteit neemt dan niet meer
noemenswaardig toe.
De noordelijke oever moet zeer geleidelijk aflopen, die is immers gericht op de
zon. Je krijgt dan een ondiepe zone met warm water. De zuidelijke oever mag ook
zacht glooien, maar bij plaatsgebrek is dit niet nodig.
De diepte hangt grotendeels af van de gemeten grondwatercondities. Als het goed
is weet je hoe diep het water zakt in de zomer, en kan je de diepte van de poel
daaronder leggen. Weet je dat niet, dan ga je af op het bodemprofiel. Je graaft
Biotoop moeras en water 305
een put of met een grondboor probeer je na te gaan waar de verzadigde zone ligt.
Die is meestal anders gekleurd dan de lagen erboven, grijs zonder roestvlekken.
Zorg dat de poel niet vertrappeld wordt door vee, leg hem als het reliëf dat
toelaat in de noordelijke hoek van het perceel en raster hem mee in. Als het kan
op enkele meters van een haag of houtkant. Dat is interessant voor salamanders.
Als de laagte niet tegen een perceelsrand ligt, zorg dat je poel uitgerasterd is als
je met runderbegrazing te maken hebt, tenzij je veel poelen hebt voor weinig
dieren.
Op bovenstaande figuur zijn de meeste aandachtspunten aangegeven. Het oeverprofiel
zou echter beter nog glooiender zijn, dus minder steil!
Beheer
Poelen behoeven relatief weinig beheer. Het enige probleem is dat ze na verloop van tijd
verlanden. Dat proces gaat trager als het systeem armer is aan voedingsstoffen. Poelen
en vijvers die oppervlaktewater te verwerken krijgen of te dicht bij een akker liggen
kunnen op een paar jaar tijd helemaal dichtgroeien met lisdodde of exotische
waterplanten. Dat is ook het geval als de poel is aangelegd in een bodem die erg rijk is
aan voedingsstoffen, zoals een voormalige akker. Het is dus de zaak om het systeem zo
schraal mogelijk te houden. Vooral fosfaat moet vermeden worden.
Maar zelfs dan groeit een poel na verloop van tijd dicht. De boel moet geschoond worden
of een nieuwe poel moet gegraven. Een verlande poel heeft zeker ook zijn natuurwaarde
als moerasje, maar dikwijls is er geen plaats voor meerdere poelen. Hou bij het schonen
van een poel rekening met volgende zaken.
Volg zoveel mogelijk het oorspronkelijke profiel, en ga te werk als het plaggen
van heide: zoek de grens van de oorspronkelijke minerale bodem en de sliblaag.
Uiteraard hoeft dit niet als de poel moet worden vergroot. Besef wel dat in het slib
ook een zaadbank van waterplanten en watervlooien aanwezig is. Een dun laagje
slib overhouden is aangewezen.
Werk bij voorkeur in september of oktober, de meeste amfibieën hebben het
water dan verlaten, andere dieren zijn nog wat mobiel en de winterslaap is niet
begonnen. Schonen leidt sowieso tot een massale sterfte, daar moet je mee
leven.
Bij kleine poelen kan je manueel werken, bij grotere is een kraan nodig.
Biotoop moeras en water 306
Voer de plantenmassa en slib af, laat ze niet op zeldzame vegetatie liggen. De
vegetatie een tijd op de oever laten liggen om dieren te kans te geven terug het
water op te zoeken kan, maar is enkel nodig als er echt zeldzame soorten
aanwezig zijn. Anders kan je beter meteen alles afvoeren, dat spaart werk.
Als er zeldzame soorten waterplanten aanwezig zijn, kan je een klein deel ervan
teruggooien (let op exoten!) zoals kranswieren of breedbladige fonteinkruiden
Soms wordt aangeraden niet de hele poel ineens te schonen, die voorwaarde
geldt als het de enige poel in de omgeving is. Indien je een cluster van poelen
hebt, kan het wel. Anders een kwart met rust laten.
Een deel met rust laten geldt niet als je poel snel dichtgroeit met lisdodde of
exoten. Probeer dan zoveel mogelijk plantenmateriaal te verwijderen, inclusief de
in de bodem groeiende wortelstokken! Laat bij een exotenbesmetting geen
plantenmateriaal in het water drijven, wees rigoureus. Doe aan nazorg, kom
enkele maanden later terug en verwijder weerom alle exotische planten die je kan
vinden. Zorg dat je de meest invasieve exotische planten perfect herkent.
Als een poel te rechte oevers heeft, maak van de gelegenheid gebruik om ze af te
schuinen. Hoe schuiner hoe beter, maar je bent ook beperkt in oppervlakte en je
moet een bepaalde diepte halen. Zoek zelf een goed compromis.
Meestal kan je zonder probleem uitdiepen. De meeste poelen liggen gewoon
dieper dan de grondwatertafel. Heel zelden moet je bij het uitdiepen erop letten
dat je de ondoordringbare laag niet doorbreekt. Bij vennen op zandgronden komt
het frequent voor. Onderzoek eerst of het water blijft staan door een hoge
algemene grondwatertafel, dan wel dat je te maken hebt met lokaal hangwater.
Biotoop moeras en water 307
8. Beheer: wat met moerassen?
Bij hoge kweldruk of regelmatige overstroming hoeft er niet per se een waterpartij te
ontstaan. Een natte plek in het landschap of een beekbegeleidende vallei of komgrond is
ook mogelijk. Een komgrond is de diepere zone van een riviervallei, meestal wat v erder
van de rivier waar de minste afzetting gebeurt.
Een moeras ontstaat ook als een vijver is verland. Zo’n plaats die onder water staat,
maar niet echt kan beschouwd worden als een poel of vijver heet moeras. In Nederland
zegt men “Een vis kan er niet zwemmen en een koe kan er niet lopen”. Afhankelijk van
de samenstelling van het water en de waterschommelingen zijn er veel vegetatietypes
mogelijk. Deze vallen uiteen in twee hoofdtypes: gevoed door regenwater (hoogvenen
vb) en gevoed door grondwater (laagvenen en rietmoerassen). Dikwijls wordt onder
moerassen enkel de laatste categorie verstaan. Moerassen zijn meestal rijke
ecosystemen, waarbij voedingsstoffen meestal geen beperkende factor zijn. Pas als
laagveenvorming overgaat naar hoogveen, wordt het systeem snel schraler.
Uitgestrekte moerasgebieden zijn zeldzaam in Vlaanderen. Buiten het krekengebied in
N.O.-Vlaanderen, een aantal natte, venige Kempense beekdalen, en geïsoleerde plassen
in valleigebieden (bijv. de Blankaart te Woumen), resten elders slechts kleine
fragmenten, die echter wel een grote verscheidenheid vertonen en een hoge
natuurwaarde hebben.
Moerassen worden gekenmerkt door planten die een permanent hoge grondwatertafel
kunnen verdragen en systemen hebben om zuurstof naar de wortels te transporteren
zoals holle stengels. Deze soortgroep is veelal ook te vinden aan de rand van
waterpartijen waar ze oeverplanten worden genoemd. Het zijn deze soorten die voor
verlanding zullen zorgen en drijfzomen zullen maken.
Riet is voor veel moerassen een structuurbepalende soort. Ook lisdoddes, Gele lis, de
grote zegges, Rietgras, Grote egelskop, Galigaan, Kalmoes,… kunnen structuurbepalend
zijn. Andere gekende aanvullende planten zijn Pijlkruid, Grote waterweegbree,
Waterpeper en nog enige tientallen soorten.
Kijk op Ecopedia.be (http://ecopedia.be/bwk/hoofdindeling) onder Moerassen als je
hierover meer informatie wil.
Beheer
Het beheer van moerassen komt veelal neer op een combinatie van het behouden van de
hydrologische condities van het gebied en het tegengaan van de verbossing. Door het
wegvallen van het traditioneel beheer zoals het maaien van riet om op daken te leggen,
zijn vrijwel al onze moerassen in mindere of meerdere mate verruigd of tot struweel en
moerasbos ontwikkeld. Bomen zijn nochtans niet erg geneigd om in water te groeien. De
uitzondering is Zwarte els en een aantal wilgensoorten, die kunnen wel kiemen als het
gebied tijdelijk droogvalt. Dat hoeft geen probleem te zijn, enkele ‘wilgenkoepels’ in een
uitgestrekt moeras zijn eerder een pluspunt, ze dienen als broedplaats voor zangvogels
en een zonplek voor libellen en boomkikkers. Maar een totale verbossing is ongewenst.
Biotoop moeras en water 308
Een goed hydrologisch beheer vereist langdurig waarnemen van waterpeilen, naast een
grondige kennis van de aanwezige planten en dieren, en valt een beetje buiten het kader
van deze opleiding. De basis is in een eerder hoofdstuk gegeven.
Het vegetatiekundig beheer, indien nodig, omvat het maaien en afvoeren om zo
verruiging en verbossing tegen te gaan. Dit dient te gebeuren op een moment dat de
grondwatertafel heel laag staat zoals de nazomer of in periodes van strenge vorst.
Biotoop moeras en water 309
9. Oplossing oefening tijdreeks
Volgens Piet de Becker, ecohydroloog bij het INBO lees je deze tijdreeks als volgt.
“In dit gebied hadden we te maken met grondwatertafelschommelingen die in de winter
nagenoeg permanent gelijk met of ietsje boven het maaiveld staan en in de zomer
wegzakken tot 40 à 60 cm onder maaiveld. De occasionele overstromingen die hier
optreden zijn, met uitzondering van de zomer van 1987, alleen in het winterhalfjaar
geregistreerd. Dit zijn quasi perfecte omstandigheden voor de ontwikkeling van
soortenrijk Dottergrasland.
Sinds 1991-1992 is er in de tijdsreeks een geleidelijke evolutie te zien in het winterpeil.
Er ontstaan meer en meer kleine peilpiekjes in de winter en het grondwaterpeil bevindt
zich steeds langer en steeds duidelijker boven het maaiveld. Met andere woorden: het
plasdrasse karakter van het gebied neemt toe (zeker in het winterhalfjaar). Er is een
korte terugval naar een minder natte situatie in de winter van 95-96. Sindsdien echter
wordt het gebied buiten het vegetatieseizoen gestaag natter.
De ideale omstandigheden voor Dottergrasland nemen af. Er is een geleidelijke
verschuiving in de richting van Grote Zeggenvegetaties opgetreden. Indien deze evolutie
aanhoudt zullen een aantal karakteristieke soorten van Dottergrasland het moeilijk
krijgen (Waterkruiskruid, Echte Koekoeksbloem en uiteindelijk ook Dotterbloem).
Typische soorten van Grote Zeggenvegetaties daarentegen, worden geleidelijk
dominanter: Scherpe zegge, Blauw glidkruid en Moeraswalstro. Dottergraslanden zijn erg
bloemrijk, en herbergen naast de plantensoorten ook vele bloem bezoekende insecten.
Het zijn echter arbeidsintensieve terreinen. Grote Zeggenvegetaties zijn duidelijk minder
arbeidsintensief. Het zijn wel minder bloemrijke vegetaties, maar zijn bijvoorbeeld wel
erg in trek bij vogelsoorten als Porseleinhoen. Het is een kwestie van keuzes. De
beheerder bepaalt.”
