Cumhuriyet

Önsöz

YaşasınCumhuriyet 19231938 ve sonrası SonsözTeşekkürDipnotlar veAçıklamalarKaynakçaÖnsözSevgiliokurlarım,TürkiyeÜçlemesibukitaplasonaeriyor.

Üçlemeyakın tarihimizinüçbüyükvebirbirini tamamlayandönemleriniiçeriyor:Çanakkale,MilliMücadeleveCumhuriyet.

Birincikitaptakiönsözümgeçerliliğinikoruyor.

Burada kaynakça ile ilgili birkaç söz eklemek istiyorum. Bütünincelediğimkitaplarıkaynakçayaalsamkitapdahadakalınlaşacaktı.özetbirkaynakça yapmak gerekli oldu. Ama şunu söylemeliyim ki Cumhuriyetdönemi ile ilgili hemen her kitabı toplayıp okudum. İnternette de geniş birtarama yaptım.Cumhuriyet dönemiyle ilgili bazı haklı olduğunu gördüğümeleştirileri de dikkate aldım. Aleyhte olan kitapları da okudum. Objektifolanlarasaygıduydum!Cumhuriyetdönemininilk15yılınıanlatmakiçinherkaynaktanyararlanarakderlediğimdoğrubilgileribirleştirdim,sadeleştirdim,özetleyipsundum.Maksatlıvedayanaksızolanlarıdaokudumamadikkatevekaynakçaya almadım. Dipnotlarda adlarını da vermedim. Çünkü tarihaçısından bir değer taşımıyorlar. Sayıca az gönderme yapılan kitaplarınkünyelerinidipnotlardabelirtmekleyetindim. Dipnotlardaheryılınbaşındaoyılaaitolaylarınözetleriyeralıyor.Buözetlerindipnotsayılarımetiniçindekoyurenkolarakbasılmıştır.

Cumhuriyetin15yılınakatkıdabulunanbütünöncüleritanıtmakisterdim.Amabubirçokkitabasığabilirdi.Ancakbazıöncüleriyansıtabildim.BunlargibibinlerceCumhuriyetçivardı.

İkinci kitap şu anaolayları içeriyor:Devrimler,Atatürkün evliliği, İzmirİktisatKongresi, yeniAnayasa,ŞeyhSait isyanı,TerakkiperverCumhuriyetPartisi ileSerbestPartiolayları,CHP, İzmir suikastı,öteki iki suikastolayı,Orman Çiftliği, Fikriyenin intiharı, Büyük Nutuk, demiryolları, fabrikalar,MilletMektepÖnsözleri,MedeniKanun,dilvetarihkonuları,AfetHanım,Sabiha Gökçen, Türkçe ezan, Halkevlerinin kuruluşu, eğitmen kursları,Balkan Antantı, Sadabat Paktı, kadınlara seçme ve seçilme hakkınınverilmesi, ilk kadın milletvekilleri, üniversite reformu, DTC Fakültesininkuruluşu, ilk radyo yayınları,MontreuxSözleşmesi,Kuran çevirisi,Dersimolayları, Hatay sorunu, Musso lini Kupası, Bayarın Başbakan olması,Atatürkünhastalığıvesonsuzluğakarışması.

Yakın tarihimiz ile Atatürkün hayatı içiçedir. Türk Mucizesinin odağıAtatürktür.CumhuriyetlebirlikteAtatürküdeyakındantanıyacağız.

BenCumhuriyetkitabınasonbiçiminiverirken,ilkcilttede,sonrasındadahastaydım.Büyük, tehlikeli bir ameliyatgeçirmiştim.Şeker, tansiyon,ülser,kalp gibi ek sorunlarım da  vardı. Kitabı yetiştirmek için hastanedençıktığım gün çalışmaya oturdum. Cumhuriyet o kadar gurur verici, destanniteliğinde olaylar, insanlar, çabalar ve başarılarla dolu ki bunları yazarkenbüyükbirgüçkazandığımıfarkettim.Ogüçlegünde1012saatçalışabildim.Hiçyüksünmedenbeşyüzdenfazlakitapinceledim.Çoğunufişledim.Yanlışyapmamak için kaynakları birçok kez elden geçirmeyi de ihmal etmedim.Atatürkdönemininokurkenbileinsanacanverenbirolağanüstülüğüvar.

Sayınokurlarım, sevgili gençler,Cumhuriyetin ilkonbeşyılı gerçekbirkurtuluşdestanıdır.

Budestanlagururduyacağınızıbiliyorum.

Saygıvesevgilerimle.

8ÖnsözÜçüncüBölümYaşasınCumhuriyetYıl:1923t29Ekim192331Aralık 1MECLİS Cumhuriyetin her şehirde 101 top atışıyla kutlanmasınıkararlaştırmıştı.Karartelgraflarlabütünillereduyuruldu.

İlk telgraf İstanbul Komutanlığını devralmış olan Şükrü Naili GökberkPaşa ya ulaştı, istanbul Belediyesi, kolordusuyla istanbul a gelen Paşaonurunaziyafetveriyordu.Paşatelgrafagözattı.Heyecanlaayağakalkaraktelgrafıistanbultemsilcilerineokudu:

-TürkiyeBüyükMilletMeclisiCumhuriyetilanınıkararlaştırmıştır.Bunu101 pare top atışıyla duyurunuz! Davetliler bu büyük kararı sevinç vealkışlarlakarşıladılar,Paşayıvebirbirlerinikutladılar,bayramlaştılar.Paşanınkarargâhı ve istanbul belediyesi  harekete geçti. Sokaklar aydınlatıldı vebayraklarla süslendi. Sultanahmet meydanında kolordu bandosu, Kadıköymeydanında tümen bandosu marşlar çalmaya başladı. Gece yarısına doğruSelimiyeKışlasındanCumhuriyettoplanateşebaşladılar.

Dr. Adnan Adıvar da aldığı emir uyarınca devrimi birer yazı ile geceyabancıelçiliklereduyurdu.

Şehirler top sesleriyle çalkalanıyordu. Cumhuriyetin ilan edildiğiniöğrenen gelenekçiler öfke içinde kıvrandılar. Top ve bando seslerini duyanhalksokaklarafırladı.

1. Ordu Komutanlığına atanan K. Karabekir Paşa ertesi gün gemiyleİstanbula gidecekti. Erzurumdan Trabzona gelmişti. Geceyi Trabzonda

geçiriyordu.AnkaradanCumhuriyetinilanınıkutlamakemrinialan3.TümenKomutanıKâzımOrbaybirbataryayıgörevlendirdi.

Toplar gürlemeyebaşlayıncaKâzımKarabekirPaşa,TümenKomutanınıçağırtarak

-Nedir bu toplar diye sordu. Kâzım Orbay Meclisin Cumhuriyeti ilanettiğini,bukararıkutladığınıbildirdi.

-Nedenbanasormadınız

-SorsaydımtopatmamaklığımımıemredecektinizKâzımKarabekirPaşa

-Hayırama.,dedi,

-..bizbunukonuşmamıştıkÜçüncüBölümKâzımOrbaydayanamadı,

-KararıverenTBMMefendimdedi.Karabekirsustu.

Ankarada özellikle genç milletvekilleri karşıdaki Millet Bah çesinegeçtiler, geç vakte kadar Cumhuriyeti kutladılar.  Sabah Türkiye yenidenbayramyerinedöndü.Kaldırılanbayraklar yenidenher yana asıldı.Şehirlersüslendi.

Orhan okula giderken İstasyon caddesindeki kırtasiyeciye uğrayarakküçük bayraklar, renkli tebeşirler aldı. Sınıfı bayraklarla süsledi. Tahtayarenklitebeşirlerle

-YaşasınCumhuriyet,YaşasınTürkiyeCumhuriyetidiyeyazdı.

Üniversiteli gençler ve işçiler Sultanahmet meydanında toplandılar.Kalpaklarını, feslerini havaya ata ata, şarkılar söyleye söyleye Cumhuriyetikutladılar. Cumhuriyet karşıtlarını çatlattılar. Eski Evkaf görevlilerindenAhmet Cemalettin Efendi coşkuyu duymamak için yatağa girdi, yorganıbaşınaçekti.İngilizlergitmiş,İstanbulyineköylüTürklerinolmuştu.

BirDoğuülkesininemperyalizmiyenmesiveCumhuriyetrejiminegeçmişolmasıolağanüstübirolaydı.Birçokgerikalmışülkeyietkileyeceğikesindi.Üniversitenin, özellikle sosyal bilimler hocalarının bu olay hakkında, halkı,gençliği, basını aydınlatmaları, olayın büyüklüğünü belirtmeleri beklenirdi.Ama eski hocalar bu büyük devrim hakkında konuşmadılar. Tüm dişlerinikenetleyipsustular.

Darülfünunüniversite adını taşıyanbubüyükmedresede çalışanöğretimkadrosunun önemli bir bölümü, ne sevince katılıyordu, ne kedere ortakoluyordu. Yıkılmaz, sarsılmaz fildişi kulelerinde yaşıyor, kendialışkanlıklarınıkutsuyor,kendilerindenbaşkasınıbeğenmiyorlardı.Gençbiriöneçıkarsaondannefretediyorlardı. Üniversiteninbahçesindeanıfotoğrafı

çektirenöğrencilere,eskibazıhocalar,

-fotoğraf çektirmek günahtır diye hakaret ede3 cek, cezalandırılmalarınıisteyeceklerdi.ANADOLUgazeteleribaşındanberiKuvayıMilliyeciydi.

İşgalbölgelerindeçıkanişbirlikçigazetelerzaferlebirlikteyokolmuşlardı.

30EkimgünlübütünAnadolugazeteleriCumhuriyetinilanedildiği,GaziM.KemalPaşanınCumhurbaşkanıseçildiğihakkındakibaşlıklar,haberlerveresimlerledoluydu.

10 Üçüncü Bölüm İstanbul gazeteleri de büyük haberi vermekleyetinmişlerdi. Yorum eklemeye vakit yoktu. Gazeteler erkenden basılıpdağıtımaverildi.

CUMHURİYETİN ilan edildiğini Demiryolları Genel Müdürü AlbayBehiçBeyHaydarpaşadaykenduydu.

İngilizler çekilirken Haydarpa şaGebze demiryolunu, Anadoludemiryolunun eski Genel Müdürü Alman Herr Hügnene Huguenin yaniAlmanşirketinedevretmişlerdi.

Herr Hügnen bu kısa hattı değil, Anadolu demiryolunu bütünüyle gerialmayahazırlanıyordu.ÇünküBayındırlıkBakanının,bütünhattıneskisahibiAlman şirketine devredilmesi düşüncesinde olduğunu kesin olaraköğrenmişti. Bakan ve bazı görevliler, barış zamanında demiryollarını BehiçBey ve teşkilatının işletebileceğini sanmıyorlardı. Bu, zor, karışık,milletlerarası deney ve düzey isteyen büyük bir işti. Savaş hizmetlerininyerine getirilmesine benzemezdi.  Zaten Herr Hügnen HaydarpaşaGebzehattınıhemendevralacakdurumdadeğildi.Büyüksavaşınbitimindeİngilizlerdemiryollarına el koyunca bu hatlarda çalışan bütün Alman görevlilerAlmanyayadönmüş,sonradademiryoluTürklerinelinegeçmişti.

Onun için Herr Hügnen Gebzeye kadarki çift hattı şimdilik Türklerinişletmesiniistemişti.İçindendegülüyordu.BirçifthattıTürklerişletebilirlermiydi Bu Türklere büyük bir ders olacaktı. Demiryollarını millileştirmekisteyen hevesliler olduğunu biliyordu. Başarısızlık hepsini susturacak,Anadoludemiryoluyineşirketinekalacaktı.

Behiç Bey İstanbulGebze hattını devralmak için Haydarpaşaya gelmişti.Beraberinde bu karışık görev için hazırlanmış bir kadro vardı.HaydarpaşaGebze çift hattını devraldı.Bütün istasyonlarTürk bayraklarıylasüslendi. Personel yeni üniformalarını giymişti. Katarları saat gibiçalıştırdılar.îbCumhuriyetiböylekutladılar.

Üçüncü Bölüm GAZİ 30 Ekim sabahı İsmet Paşayı köşke davet etti.

Misafirsalonunaaldı.

Genel durum hakkında Bakanlıklara incelemeler yaptırmış, Türkiyeninröntgeniniçektirmişti.Raporlarsehpanınüzerindeydi.

-Sevgilipaşam..dedi,

-.Cumhuriyetin ilk Başbakanı olarak seni düşünüyorum. Dur, hiç itirazetme. Niye seni seçtiğimi şimdi anlayacaksın. Bizi yine büyük bir savaşbekliyor. Durumumuzun bir bölümünü Cephe Komutanı ve Lozan Başdelegesi olarak elbette biliyorsun. Büyük devletlerin bu sefil durumabakarak, kısa zamanda pes edeceğimizi sandıklarını Lozan dönüşü sen bizeanlattın. Ben sana şimdi bildiğinden daha da acıklı olan genel durumuözetleyeceğim.Sorunlarımıznekadarçok,imkânlarımıznekadaraz,bilmeniistiyorum.

Bizeyazıkkigeri,borçlu,hastalıklıbirvatanmiraskaldı.Yoksulbirköylüdevletiyiz.

Dört mevsim kullanılabilir karayollarımız yok denecek kadar az. Kışınbatağa döndüğü için geçilmesi çok zor. 4.000 km. kadar demiryolu varAnadoluda.Birmetresi bile bizimdeğil.Üstelik yetersiz bir demiryolu ağı.Ülkenin kuzeyini güneyine, batısını doğusuna bağlamamız, vatanınbütünlüğünüsağlamamızşart.

Denizciliğimizacınacakdurumda.

Köylümüzüher halde topraklandırmalı, ihtiyacı olanbir çift öküz ile birsaban vererek çiftçi yapmalıyız. Doğudaki aşiret, bey, ağa, şeyh düzeniCumhuriyetledeinsanlıkladabağdaşmaz.Sendebendeocephedeçalıştık.Durumuyakındangördük.Budurumudüzeltmeli,halkıkurtarmalıyız.

Heryerdetefecilerhalkıeziyor.

Çok az tarım mühendisimiz var. Güya tarım ülkesiyiz ama ekmeklikunumuzun çoğunu dışardan getirtiyoruz. Sığır vebası hayvancılığımızıÖldürüyor. Şuandakidoktorsayımız337,sağlıkmemurusayısı434.kadarilçededoktoryok.Pekazşehirdeeczanevar.Salgınhastalıklarinsanlarımızıkırıyor.Ebesayısıçokaz.Kırkküsurbinköyekarşılıkdiplomalıebesayımız136.Üçmilyon insanımız trahomlu. Sıtma, tifüs, verem, frengi, tifo salgınhalinde. Bit ciddi sorun. Nüfusumuzun yarısı hasta denebilir. Bebek ölümoranı60ıgeçiyormuş.

12 Üçüncü Bölüm Nüfusun 80i kırsal bölgede yaşıyor. Bunun oldukçaönemlicebirbölümüyerleşikdeğil,göçebe.

Telefon, motor, makine yok denecek düzeyde. Teknolojiden yoksun birülkeyiz. Bütün sanayi ürünlerini dışardan alıyoruz, Kiremiti bile ithaletmekteyiz. Avrupanın her çeşit malı için açık pazar halindeyiz. Elektrikyalnızİstanbulve3dizmirinbazısemtlerindevar.

Düşmanların tümüyleyaktığıköy sayısı830.Yananbina sayısı114.408.Ülkeyineredeyseyenidenkurmamızgerekiyor.

Yunanistandan gelen göçmen sayısı da 400.000i geçecek. Göçmenlereordununyiyecekstoklarındanyardımediyoruz.

İktisadi hayatımız da, eğitim durumumuz da içler acısı bir halde.İktisatçımız da çok az. Çoğu bilip okuduğu kuramların dışına çıkamıyor.Zorunlu okuma yaşındaki çocukların ancak dörtte birini okutabiliyoruz.Halkın eğitimi ise hiç çözülmemiş bir sorun olarak duruyor. OysaCumhuriyeti yaşatmak için onun insan malzemesini hazırlamalı, namuscephesinigüçlendirmeliyiz.İkiyılönceMilliEğitimBakanlığındabirhars kültür şubesi kurmuştuk, j Bu şube Anadolu kültürü ile ilgili eşyaları,belgeleritopluyordu.

Ödeneği yükseltilemediği için bu hizmet gelişmedi. Birçok kültür eseridışarı kaçırılmış, kaçırılmaya devam ediliyor Raporların kopyalarını ismetPaşayaverdi:

-Raporlardadahaayrıntılı,dahaacıbilgilervar.BunlarıBakanlaravepartiyönetim kuruluna da ver. Genel durumu tam bil sinler. Bütçemiz yetersiz.Gelirkaynaklarımızkıt. iktisadiçıkmazdankurtulmak içingeliştirdiğimbirdüşüncem var. izmir iktisat Kongresinde Mahmut Esat Bey aracılığı ileduyurmuştum. Tartışılmadı bile. Daha acil, zor konular vardı. O konularaeğildiler.Budüşünceyigünügelinceayrıntılıolarakkonuşuruz.Şimdierken.

Amahedefimizmilliiktisat,bağımsızlığınsürekliolmasıiçiniktiÜçüncüBölüm sadi bağımsızlık temel ilkemiz olmalı. Osmanlı bu gerçeği geç farketti.Farkettiğizamançokgeçkalmıştı.

Cumhuriyeteuygunbiranayasayagerekvar.Uzmansayısıaz.

Bu zor durumdan nasıl çıkılabileceğini gösteren ne bir Örnek varönümüzde, ne de bir deney. Ama yılmamak, ucuz, geçici çarelerleyetinmemek,halkımızıkurtarmakiçinmümkünolanhızlasorunlarıçözmek,kalkınmak, ilerlemek, milli egemenliğe dayalı, uygar ve özgür bir toplumoluşturmak, yüzyılımızın düzeyine yetişmek, kısacası çağdaşlaşmak, bubüyük ideali tam olarak başarmak zorundayız. Bu âna kadar  bu idealikoruyarakgeldik.Bundansonradahahızlıyürümekzorundayız.Bunun içingerekliyöntemi,yolubirliktearayıpbulacağız.Yoksulveesirülkelereörnek

olacağız.Kaderinbizimkuşağımızayüklediğikutsalbirgörevbu.Bubüyükgörevinağırlığınıveonurunuseninlepaylaşmakistedim.

Allah yardımcımız olsun! CUMHURBAŞKANI Başbakanlığa İsmetPaşayıatadığınıMeclisBaşkanlığınabildirdi.AtamaveilkBakanlarKurululistesiöğledensonraMeclisteokundu.BöyleceİsmetPaşaCumhuriyetinilkBaşbakanıoldu.

BaşbakanlığıkaybettiğiiçinburulanFethiOkyardaMeclisBaşkanıoldu.

İsmetPaşa,hükümetprogramıniteliğindebiraçıklamayaptı.

Açıklamasıoybirliğiilekabuledildi.

Bakanlar Kurulu akşam üzeri valilikte toplandı. Bu ilk toplantıda GaziPaşadabulundu.Hepsinitektekkutladı.Kısabirkonuşmayaptı:

-Efendiler!Yıkmayaçalıştığımızortaçağınarkasındabinyıllıkdeneyvar.Bin türlü kirli oyun bilir. Cumhuriyetimiz ise daha yeni doğmuş bir çocuk.Cumhuriyeti kolayca boğuverirler. Bu nedenle çok dikkatli, uyanık olun. İşarkadaşlarınızıözenleseçin.

İstanbuldan gelen bazı memurları gördüm. Bir devrim başkentinegeldiklerinin farkındagörünmüyorlar.KocaOsmanlı gemisi durupdururkenbatmadı. Bunlar gibi ilgisiz, tembel, heyecansız, küçük kafaların büyüksorumluluğuvar.Kötübirmemurvatandaşıdevletindensoğutur.Osmanlı Devleti azınlıklara devlette görev vermiş ama son iki yüz yıl içinde Aleviyurttaşlarımıza vermemiştir. Bu 14 Üçüncü Bölüm akla ve insanlığa aykırıduruma Milli Mücadele başlar başlamaz son vermiştik. Bu tutumu özenlesürdüreceğiz. Anadoluda kim varsa hepimiz bir milletiz. Yurt ve kaderkardeşiyiz. Milli Mücadeleyi böyle yürüttük, Cumhuriyeti de bu anlayışlayöneteceğiz.Buanlayışınbozulmasınaizinvermeyeceğiz.Bozulduğuzamanneolduğunuiyibiliyoruz.

Yunan ordusu Sakaryadan çekilirken, çoğu ahşap olan köy camileriniyakıpyıkmıştı.Sonçekiliştedebatıdakibüyük,taşcamiIlerindışındakitümşehir,kasaba,köycamileriniyakarak,yıkarakkaçtılar.Bunlarınsayısıbirkaçbindir. Bu camileri yenilemek göre vimizdir. Bu hizmeti nutuk atmadan,gösterişekaçmadan,siyasetealetetmedenyerinegetirelim.ilkokulunzorunlu,eğitiminyükseköğretimbitenekadarparasızolmasıtemelilkemizdir,isteyenherkesi,kızerkekayırmadanokutacağız.Sağlıkhizmetlerininparasızolmasıdaamacımızdır.

Halkın geçimini kolaylaştırmak, güven içinde yaşamasını da sağlamakzorundayız.Devlethalkiçin,halkınbuihtiyaçlarınıkarşılamakiçinvar.

Bütçesidenk,borcunasadık,parasısağlambirdevletolmalıyız.

Devletimiz artık kesin olarak padişahın, bir ailenin devleti değil, halkındevleti.Hepimizhalkınhizmetindeyiz.

Efendimizin, sahibimizin halk olduğunu hiç unutmayacağız.  İdealimizmilli egemenliğe dayalı, uygar bir toplum ve devlet yaratmaktır.Hiçbir aşamada bu ideali gözden kaçırmayacağız. Sorun çok. Hepsini çözmeyeömrümüz yetmez. Bizim yetişemediklerimizi yurtsever çocuklarımıztamamlar. Halkı saymak, aydınlatmak, eğitmek, sağlığım korumak, güveniçindeyaşamasınısağlamakbaşlıcailkemizolacak.

Başarılardiliyorum.Hepsininelinisıktı, İsmetPaşayıkucakladı. imarveiskânBakanıM.NecatiBeyyanındaoturanEğitimBakanına

-Vaktigelenfikrikimsedurduramazderler..dedi,

-..GaziPaşadavaktigelenadam.Tamvaktindegeldi.VaktigelenadamıOsmanlıDevletide, işgalcilerde, irticadadurduramadı.Düşünsene1918denehaldeydikŞimdibağımsızbirCumhuriyetiz.Aradasankiyüzlerceyılvar.Ya gelmeseydi.. Üçüncü Bölüm Bakanlar Kurulu sabaha kadar çalıştı.Gazininverdiğiraporlardanyararlanarakçözülmesigereklisorunlarınyalnızbaşlıklarınılistelediler.Listesayfalartuttu.

-OoofT Listede yer alan sorunları önemine göre sıralamakta zorlukçektiler.Hepsiönemliveivediydi.

İsmetPaşa,LordCurzonunünlütehdidiniözetlediktensonra

-Beyler.dedi,

-..bu sözü, bu sözü söylediği sıradaki yüzünü, tavrını her hatırladığımdakalbime ağrı giriyor. Kredi, destek, yardım istersek, bizden yine ayrıcalık,öncelik, hak isteyecekler, bize yine küçümseyerek bakacak, onurumuzukıracaklar. Bunun ne demek olduğunu bilen insanlarız. Yine sağmal ineğedöner,milletimizinhakkınıyabancılarayedirmiş oluruz.Öyleysedışardanyardımbeklemeyeceğiz, tekkuruş istemeyeceğiz.Kendibirkaşıkyağımızlakavrulacağız.Hiçbiralandaisrafa,gösterişe,lüksekaçmayacağız,hesapsızlıkyapmayacağız.Tekkuruşubiledüşünerekharcayacağız.

İşimiz imkânsızı başarmak. Hem de hızla. CUMHURİYETİN ilanedildiğini, yurtdışına kaçmış olan saltanatçılar, halifeciler ile ayrılıkçılar daertesigünöğrendiler.Çokcanlarısıkıldı.BuCumhuriyetiyıkmakgerekti.Herbirikendianlayışı,aklı,gücükadarçalışmayabaşlayacaktı.Kılpayıölümdenkurtulupdakurulmuşolanbuyenidevletedüşmanoldular.

AyrılıkçılargenelolarakSuriyedebuluşacaklardı.

Hanedanhaberi dahaolgunve sakinkarşıladı.Birkaçdensiz şehzadevesultanzadedışındahiçbiriTürkiyealeyhindeçalışmayacaktı.II.AbdülhamitinkızlarındanŞadiyeSultananıdefterineşöyleyazacaktı:

-Krallıkidareleriyerlerinicumhuriyetlereterkediyorlardı.

Dünyayıbir tufangibikaplayanbudenizinortasındaOsmanlıpadişahlıkidaresinin bir ada gibi varlığım sonsuza kadar koruması mümkün değildi.Osmanlı padişahlık idaresi de er geç bir cumhurih yete inkılap edecekti.Tarihin akışı bu idi! CUMHURBAŞKANLIĞI Genel Sekreterliğine TevfikBıyıklıoğlugetirildi.

16ÜçüncüBölümGenelSekreterlikveözelKalemdireksiyonbinasındaçalışacaktı.BatıülkelerindeDevletBaşkanlarınınyaverlerigeneralrütbesindeoluyordu.Gazi,birpaşanınyaverlikyapmasınıdoğrubulmadı.Onun için paşalığın çok önemli bir anlamı vardı. Bu rütbeye nice sınavdan geçmedengelmekmümkündeğildi.Yaverininyarbayolmasınıistedi.

İlkBaşyaverliğeYarbayRüsuhiBeySavaşçıatandı.

HalkPartisiBaşkanlığınıvekilolarakİsmetPaşayabıraktı.

HemevhemCumhurbakanlığımakamıolarakkullanacağıgenişbirbinayaptırılmasıönerisinireddetti:

-Öncelikle yeni Meclis binasını bitirelim, bir Başbakanlık binası ileyabancılarınkalabileceğitemiz,güzelbirotelyaptıralım.

Elektriksağlayalım.Yeni,yeşil,uygar,güzel,canlı,zevkveakıleseribirCumhuriyet başkenti kuralım. Bize gelince, biz evimizden memnunuz.ÇANKAYAdakiköşkünonarımıbitmiş,mimarVedatTekbinayıikişıkekilebirazgenişletmiş,girişiyenilemişti.GaziileLatifeHanımsonbiçiminialmışolanköşkeyenidenyerleşmişlerdi.

Üst kat Latife Hanıma ayrılmıştı. Paşa misafirlerini artık üst kattakiçalışma odasına değil, alt kattaki elçi kabul odasına ya damisafir salonunaalacaktı.

Olağan bir aile hayatı yaşıyor, akşamları Ahmet Ağaoğlulara, FethiOkyarlara, Kılıç Alilere, Kâzım özalplara misafirliğe, uygun havalardapikniğegidiyorlardı.Salonveaçıkhavaoyunlarıoynuyorlardı.LatifeHanımzaman zaman piyano çalıyor, Gazi isteyince İngilizce, Fransızca şiirokuyordu. Yabancı dergilerin, gazetelerin önemli, ilgili yerlerini çevirerekeşineyardımetmeyisürdürüyordu. Herkesimutluedenbuhavayıbirolay

örselediLatife Hanım eşine Kemal demeye başlamıştı. Bu sesleniş herkesiirkiltti. Bir hanımın eşine adıyla seslenmesi o dönemin terbiye anlayışına,görgüsüne,inceliğine,düzeyinebütünüyleaykırıydı.Oderinsaygıylaelöpenalçakgönüllü uysal kızın yerini yavaş yavaş M. Kemal Paşa ile kişilikyarışmasına çıkan inatçı bir genç kadın alıyordu. Buna ne Öğrenimielverişliydi, ne hayat deneyi, ne de zekâsı. Dostça uyarılan şöylekarşılayacaktı:

-Neyapayım,oMustafaKemalisebendeLatifeyim.ÜçüncüBölümBuyanıtbirçokkimseninbuevliliğingeleceğihakkındakiümitlerinikırdı.Bazısosyal etkinliklere öncülük edeceği bekleniyordu. İstese neler yapamazdı.Yazıkkibubeklentigerçekleşmedi.

Tek sosyal etkinliği cumartesi günleri ileri gelenlerin hanımlarını çayaçağırmaktı. Yabancıların bulunduğu yemeklerden hoşlanıyor, iyi bildiği ikiyabancı dili sergileyerek, gerçekten hoş bir hava yaratıyor, bu gösteridenmutluoluyordu.

İSMET PAŞA İzmire gidemediği, bir bebek bekleyen eşinin yanındaolamadığıiçinçoküzülüyordu.Birmektuplanedengelemediğinibildirdi:

-Dört yılda, adım adım, nice zahmetler ve canlar pahasına ulaştığımızCumhuriyet,henüz fidanhalinde.Büyüyüpkökleşinceyekadaronuözenle,titizliklekorumakhepimizinboynunaborçtur.

Bana önerilen yeni görevi bu nedenle reddetmek elimden gelmedi. Burada uygun bir ev bulmaya çalışıyorum, tik fırsatta yine birlikteolacağımızı ümid ederek GAZİ Cumhuriyetin ilanı dolayısıyla bütünmilletvekillerinin,devletilerigelenlerininveelçilerinkatılabileceğibirşölenvermek istemişti. Yazık ki başkent Ankarada böyle bir toplantınınyapılabileceğihiçbiryeryoktu.

Cumhuriyetinbaşkentiküçük,gelişmemişbirkasabaydı.İyibirşehreözgühiçbirkurumu,kuruluşu,yolu,bahçesi,dükkânıyoktu.

Daha önce Anadoluyu, Ankara yı görmemiş istanbullu milletvekilleriderinbirhayalkırıklığınauğramıirdi.İsmetPaşabunlarla

-Pamiryaylasınagelmişgezginlerdiyeaiayediyordu.Y.Kemal,

-Ankaranın tek güzel yanı İstanbula dönmesi diyor, onun gibi düşünenİstanbulbağımlılarısıksıkİstanbulakaçaraközlemgideriyorlardı.AmadörtyıldırgıkdemedenAnkaradayaşayıpTürkiyeyizafereulaştıranlarınyanındasessiz duruyorlardı. Çünkü her şeyi bu öncülere borçlu olduklarınıbiliyorlardı. Ankarada kalarak, her türlü yoksunluğa katlanarak, direnerek,

yılmayarak, yenilmeyerek, bir an bile gevşemeyerek Türkiyeyi, YahyaKemalinoçoksevdiğiBebekkoyunu,Kandilligecelerinikurtarmışlardı.

18ÜçüncüBölümGaziLatifeHanımla konuştu, yeni görevi dolayısıylaİsmet Paşa şerefine bazı yakın dostların ve eşlerinin çağrıldığı bir akşamyemeğivermekleyetindi.YemekteMazharMüfitBey,SüreyyaYiğit,HüsrevGeredegibiErzurumveSivasgünleriarkadaşlarıdabulundu. Gazi,

-Dörtbeşyılönce,Erzurumda ikenMazharMüfitBeyegeleceğeaitbazıdüşüncelerimiyazdırmıştım..dedi,

-..Beni hayalcilikle Mazhar Müfit Bey suçlayarak odayı terk etmişti.MazharMüfitBeyedöndü:DoğrumuM.MüfitBeymahcupbiryüzle,

-EvetPaşam,doğru..dedi.

-..Zaferden sonra Cumhuriyetin ilan edileceğini not ettirdiniz. Zafer de,Cumhuriyet de hepimizin istediği şeylerdi. Bunlara itiraz edilemezdi. Amasonra başka şeyler söylediniz. Bence hepsi olmayacak heveslerdi. Sizihayalciliklesuçlayarakodadançıktım.Biriheyecanlasordu:

-NeydibunlarGaziPaşagüldü:

-Hepsinisırasıgeldikçeaçıklayacağım.Amaşunusöyleyeyim.

Zaferde,Cumhuriyetdeotarihtebirçoklarıiçinhayalbiledeğildi.İkisidegerçek oldu. Ben daha önce de Cumhuriyet sözcüğünü kullanmadan, yeniidarediyordum.Kurtuluşuyeniidaredegörüyordum.KâzımPaşaya,Sofyayagiderken istasyonda, yeni idare deyimi ile Cumhuriyeti kastettiğimisöylemiştim.KâzımÖzalpPaşa

-EvetedTheyecania,

-1913te.

-Öteki düşünceleri de birlikte gerçekleştireceğimize inanıyorum. Hepsimilli egemenlikle, çağdaşlıkla, uygarlıkla, kurtuluşla, halkın esenliği ile,TürkiyeCumhuriyetininsonsuzluğuvemutluluğuileilgiliözlemler,tasarılar.Bir daha yenilmemek, sömürge olmamak, ikinci sınıf millet muamelesigörmemek, eşit olmak, başı dik gezmek, halkı uyandırmak, kalkındırmak,kimseye ezdirmemek, çağı paylaşmak, uygarlığa katılmak amacıyladüşünülmüş şeyler. Çoğunun sizin de özlemleriniz olduğunu sanıyorum.Sonrakonuyu eğitimsorununakaydırdı.

-Şimdideyeniinsandiyorum,dedi,

-.Geleceği kuracak, yaşatacak, yüceltecek akıllı, Üçüncü Bölüm azimli,bilgili, yurtsever, özerk, çalışkan yeni insanı yetiştirmemiz 5b şart.

TERHİSLERhızlanmıştı.TerhisolanMehmetçiklereyolparasıvegündelikveriliyordu.Vedalaşmalaryürekburkuyor,duygudolusahneleryaşanıyordu.Silah arkadaşlığı başka arkadaşlıklara benzemiyordu. Birlikte ne günleryaşamışlardı.

Herterhisdöneminde,orpludanayrılacakolanonbaşıveçavuşlarıtoplayıpkonuşmak âdet olmuştu. Hepsi kurslardan geçmiş, başarılı olmuş, insanyönetmeyi bilen, iyi yetişmiş insanlardı. Bunlar yeni devletin köylereyolladığı ilköncülerdi.Bunlarabiryıldıryurttaşlıkla, tarımla,hayvancılıkla,sağlıklailgilitemelbilgilerverilmişti.Herkışlaçokyönlübirokulolmuştu.

Biralaykomutanışöylekonuştu:

-Arkadaşlar! Vatan hizmetine teşekkür edilmez. Onun için teşekküretmiyorum.Evinize,işinizekavuşacaksınız.Gözünüzaydın.

Ama Kurtuluş Savaşı daha bitmedi. Evde, tarlada, dükkânda, tezgâhta,kahvede devam edecek. Şimdi Cumhuriyetin sivil askerlerisiniz. Buradaöğrendiklerinizi ailenize, yakın çevrenize, köyünüze, mahallenize anlatın,milli egemenlik, cumhuriyet, vatan, bağımsızlık, uygarlık, bayrak, sancaknedir öğretin. Eğitimin önemini, temizlik kurallarını belletin.Ak ile karayı,doğru ile yanlışı birbirinden ayırt edebilsinler. Yoksa sömürgecilerle, halkıuyutupkandıranlarla, cinci hocalarla, yobazlıkla başa çıkamayız.Köylere daha Tanzimat bile girmemişti. Kırk bin küsur köy belki birkaçı dışındatümüyleortaçağıyaşıyordu.Köylüsıtmadankırılıyordu.SağlıkBakanlığıncahazırlanan sıtma haritası her göreni irkiltmekteydi! Her yanı kaplamış bucanavar hastalıkla, sivrisinek bulutlarıyla, binlerce bataklıkla nasıl başedilecektiAilelerkızlarınpekazınısıbyanokuludenilencamiokulunagönderiyorlardı.Hiçbirevdeakarsu,hela,yıkanmayeri,mutfakyoktu.

İçme suyunun sorun olduğu birçok köy bulunuyordu.Yetersiz beslenmenesilleri kemirip çürütmekteydi. Güneydoğuda devlet değil, derebeylik,ağalıkbeylik düzeni egemendi. Boş inanlar, hurafeler kol geziyordu.Hastalanınca şeyhten, seyidden, üfürükçüden, hoca dan, yatırlardan yardımisteniyordu.Kırk bin küsur köyün kırk bini 20ÜçüncüBölüm doktor, ebe,ilaç,Öğretmengörmemişti.AskerciklerbudurumdakiIköyleredönüyorlardı.I

-Haydiçocuklarımyolunuzvebahtınızaçıkolsun!

-Sağol!ISAĞLIKBAKANIDr.RefikBeyBaşbakandanrandevuistedi.

Doktor İsmet Paşanın çok güvendiği bir doktor ve yöneticiydi. Hemenkabuletti.

-Senidinliyorum.

-Bizim eskiden gelen bir sistemimiz var. İnsanımız hastalanacak, biz deonu iyi etmek için çabalayacağız.Bunun içinhastanelerkuracağız.Şu andadevlete, belediyeye, yabancılara, azınlıklara ve 5e özel kişilere aithastanelerde toplam 6.500 yatak var. 12 milyon, hastalığı bol bir nüfus vesadece6.500yatak.Bubütünüyleyanlışbir sistem.Savaş sırasındabueskisistemi değiştirmek için ne  imkân vardı, ne zaman. Ama şimdi önümüzaçık. Vakit kaybetmeden gerekeni yapabilecek durumdayız. İsmet Paşameraklanmıştı.Başkanasılbirsistemolabilirdiki

-Efendim, devletin görevi yurttaşının hasta olmasını beklemek değil,olmamasınısağlamaktır.GaziPaşadasağlıklınesilleristiyoruzdiyor.Milletsıtmadan tarlalarda düşüp ölüyor. Sıska, şiş karınlı, sapsarı sıtmalı çocuklarçoğalıyor.Halkımızsağlıksızlık,bakımsızlıkyüzündennesildennesileeriyor.Uygungörürsenizbubüyükdeğişimiuygulamayageçirmekistiyoruz.Sağlıkhizmetini, koruyucu hekimlik anlayışına göre örgütleyip çalıştıralım.Devletimizbuanlayışı ısrarlauygularsasağlıksorunlarımızbitmezamaçokazalır.İsmetPaşaaskerlerinilkgeldiklerizamankisağlıksız,bilgisizhalleriniiyibilirdi.Durumukavramıştı.

-Peki.dedi,

-..Başbakan olduğum sürece senin önerdiğin sistemi destekleyeceğim.Kolay gelsin. Dr. Refik Saydam teşekkür etti. Yeni bir anlayış ve atılımdönemibaşlayacak,birçokyeniliğin,kurumun,kuralıntemeliatılacaktı.

Öğleden sonra Bakanlıktaki doktor arkadaşlarını topladı. Hepsi bir avuçinsandı.Savaşlarınvesalgınhastalıklarınölümcülsınavlarındangeçmişlerdi.Dr.RefikBeyBaşbakanlayaptığıkonuşmayıanlattı

-Sorunlarınöneminegörebirprogramyapalım.dedi,ÜçüncüBölüm

-..GaziPaşada,Başbakandadestekveriyor.Haydibakalımbeyler,kollarısıvayalım.Kollarısıvadılar.

İnanılması zor işler başaracaklardı. TRENDEN Ankara istasyonunasırtındaheybe,beyazseyreksakallı,yetmiş yaşındaUşaklıbirköylüindi.Rastladığıilküniformalıya

-GaziPaşayıgörmekistiyorum!dedi.

Adamdemiryolcuydu.Direksiyonbinasınıgösterdi:

-Şu binaya gelir, herkesle konuşurdu. Ama şimdi Cumhurbaşkanı oldu.Gelir mi, konuşur mu, konuştururlar mı, bilmem. Zorlukla Özel Kalem

MüdürüHayatiBeyinyanınagirdi.Niyegeldiğinikısacaanlattı.Gazibugüngelecekti.HayatiBeybuyamanköylüyüGaziilekonuşturmayıkabuletti.Birdekahveikrametti.

Gaziöğledensonrageldi.Bekleyençoktu.HayatiBeyhepsiniatlatıpyaşlıköylüyüiçerisoktu.Gaziköylüyüayaktakarşıladı.

Oturttu.

-BuyurNuriEfendi.

-TeşekkürederimGaziPaşam.BenUşakınKalfaköyündenim.Babamdanhelvailehaşhaşyağıimalathanesikaldı.

Askerliğimi İstanbulda yaptım.Gözümü, kulağımı açtım, İstanbulda çokşey öğrendim. Avrupadanmektup zarfı içinde pancar tohumu getirttim. Butohumları köyümdeki toprağıma ektim. Pancar elde ettim. PancarlarırendeleyipIkaynattım.

Pekmezyaptım.Şekereldeettim.OnunNuriŞeker laköpükhelvası imalettim. Pancardan şeker yapabileceğimize inandım. Mehmet Hacim Beyinönderliğindeellibirkişibirleştik,TerakkiyiZiraatTürkAnonimŞirketidiyebirşirketkurduk.600.000lirasermayemizvar.Paşam!Bizeelver. Şekerfabrikamızıkuralım.Köylüisterpancaryetiştirir,isterfabrikadaçalışır.Karnıdoyar, yüzü güler. Biz de, belki biraz para ve de sevap kazanırız. Uşakşenlenir. El verir misin Cumhurbaşkanı yerinden fırladı, Nuri Efendiyisevgiyle,saygıylakucakladı:22ÜçüncüBölüm

-Hepinizvarolun!Türkiyeyibuazim,bu istek,buşevkkurtaracak.BensenişimdibiryaverleBaşbakanayollayacağım.OdasenibelkibirikiBakanlakonuşturur.Hepsinebanaanlattıklarını iyiceanlat.Birsorunolursaaldırma,bana gel. Kapım her zaman sana açık olacak. Nuri Efendiyi yanaklarındanöptü.

Heybeli köylü Türkiyenin ilk şeker fabrikası kurucularından ünlü NuriŞekerolacaktı.

YAZAR Hüseyin Cahit Yalçın, İttihatçılığı yaşatmak isteyen bağnazİttihatçılarınsözcüsüydü.Ankaranınyaptığıherşeyieleştirmeyigörevolaraküstlenmişti. Cumhuriyetin ilanını küçümse di. Hatta alaya aldı. ZatenAnkarayaLozandankalmabirhıncıdavardı.

GelenekçiVelitEbüzziyaBeydeCumhuriyetinilanınıeleştirdi.VelitBeygibidüşünenler,yeniliktençekinenler,rahatıkaçanlar,

-Düzenleoynamanınneâlemivar..diyesöyleniyorlardı,

-..Telaşagerekyok!Böylegelmiş,böylegider.BunlarAnadolununhiçbirderdiiçinyüzyıllardanberikıllarınıkıpırdatmamış,AnadoluileilgilenmemişzarifOsmanlı5hbeyleriydi.

AhmetEminYalmanbudüşüncelereşöylebiröneriylekatıldı:

-M. Kemal Paşa Cumhurbaşkanlığını bırakarak,  General Washingtongibibirçiftliğeçekilmeliydi.İstanbulbasınınınküçükamaetkilibirbölümüCumhuriyetiböylekarşılamıştı.

Gazinin Cumhurbaşkanı seçilmesi özellikle halifecileri çok rahatsız etti.Bu güne kadar Devlet Başkanlığı makamı boştu. Devleti, Meclis Başkanıgeçici olarak temsil ediyordu. Bir gün Halife Devlet Başkanlığı makamınaoturabilirdi!Ama Cumhurbaşkanlığının kurulması bu yolu sonsuza kadarkapatmıştı.

-Lanetolsun!HalifeyidahafazlayetkiylegüçlendirerekdengesağlanamazmıydıacabaKulisebaşladılar.

MEHMETAKİFBEY İstiklalMadalyasını vemilletvekillerine dağıtılanganimettüfeğiiletahtabavulunualarakİstanbuladönÜçüncüBölümmüştü.Mecliste hiçbiri gruba girmemiş, bağımsızlığımkorumuştu. Şimdi de hiçbirsiyasiakımakapılmadandinleniyordu.Heyecandanyorulmuştu.

1MilletvekilliğiönerilmiştideistemeiWmişmiydi,yoksamilletvekilliğihiçönerilmemişmiydi,bunukendindenbaşkabilenyoktu.

Türk ordusunun İstanbula girişini sevinç gözyaşlarıyla izlemiş, YüceAllaha hamdetmişti. Tek dişi kalmış canavar yani Mehmet Akif Beyemperyalizm,sonundadefolupgitmişti.

DamadıÖmerRızaBeyuygunbirgündesordu:

-Neyapmayıdüşünüyorsunuz

-İyice dinlendikten sonra, önce İstiklal Savaşının destanını yazacağım.Sonra Veda Haccı ve Peygamberin o zaman söyledikleri var. Onları nazımhalinde yazacağım.KonusuHaçlı Seferlerinden alınma bir piyes yazmakdaistiyorum.Biremelimdahavar.Çocukşiirleriyazmak.Gülümsedi:5j

-Yani işimçok.Birkenaraçekilipdurmadançalışmalıyım.OysaGazininM.Akiftenbeklediğiçokönemlibirgörevvardı.

4ARALIKgünüTercümangazetesindeCumhurbaşkanınınbirdemeciyeraldı.Bazı İstanbulgazeteleri ile sözcüsüolduklarıortamlara,büyük idealiniaçıklayarakyanıtverdi:

-Ülkemutlakaçağdaş,uygarveyenilikçiolacaktır.Bizimiçinbubirhayat

sorunudurKimidüşünmeyedurdu,kimiduymazlıktangeldi.

AynıgünizinliolarakİstanbuldabulunanRaufBeyin

-Cumhuriyetin ilanında acele edildiği hakkındaki demeci Vatangazetesindeyayımlandı.

Ankaradabüyüktepkiuyandırdı.

Türkiye1921anayasasınınyürürlüğekgirdiği tarihtenbericumhuriyetti.Anayasanınözünümilliegemenlikoluşturuyordu.

Sadeceadıkonmamıştı.

24ÜçüncüBölümAYRICAdurumuçokgerenbirdeoiayoldu.

İngilterenin emrinde çalışan Hintli Emir Ali ile aynı zamanda İsmailiyemezhebininliderideolanAğaHanın,İsmetPaşayayolladığıbirmektup,dahaİsmetPaşanın elinevarmadanüç İstanbulgazetesindeyayımlandı.  İngilizmemuru iki Hintli, Halifenin hak ettiği mevkiye yükseltilmesini, kısacasısaltanatrejimineyenidendönülmesiniistiyordu.

Böylece konuya İngiltere de karışmıştı. Mektubun İsmet Paşanın elinegeçmedenyayımlanmasıdakuşkuuyandırdı.

İsmet Paşa durumu görüşmek için İçişleri ve Adalet Bakanlarını ricaetmişti.ÖzelKalemMüdürüneçokönemliolmadıkçarahatsızedilmemeleriniemretti.

-İstanbul Barosu Başkanı Lütfi Fikri Bey Halifeye seslenen bir yazıyayımlayarak, istifasını gerektirecek bir durum olmadığı halde, sakın istifaetmeyiniz! diyor. Hüseyin Cahit Bey Halife istifa ederse Türkiyenin hiçbirönemi kalmayacağını ileri sürüyor. Hilafet konusunu içten dıştan niyekurcalıyorlar Rauf Beyle Kâzım Karabekir Paşa tam da bu sırada Halifeyiziyaret ederek ne demek istiyorlar Neden daha ilk adımda Cumhuriyetiörselemeye çalışıyorlar Şimdi bu tavırlar ne anlama geliyor Hükümet buoyunlaraseyircikalabilirmi..ÖzelKalemMüdürüiçerigirinceöfkelendi:

-Nevar

-İzmirdenbirtelgrafvarefendim.Önemliolduğunusanıyorum.İsmetPaşatelgrafagözattıYüzüyumuşadı,sonundagülüm6asedi.Bakanlara,

-Sahidenönemliymiş.dedi,

-..Biroğlumolmuş.HALİFELİKgibiduyarlıbirkonudaaçılanzamansıztartışma, hele konuya İngilterenin de dolaylı olarak katılması hükümeti çoktedirginetmişti.

Meclisin ilk toplantısında İsmet Paşa gizli oturum istedi ve sert birkonuşmayaptı:

-Muhterem arkadaşlar, hilafetle ilgili  yapmacık tartışmalar vekışkırtmalar sürerken, bildiğiniz gibi, yeni bir olay daha oldu. İngilizhükümeti emrinde çalışan iki Hint Müslümanı, hükümetimize ortak birmektup yazdı. Ama bu mektup daha hükümetin eline geç Üçüncü Bölümmedenöncebazıİstanbulgazetelerindeyayımlandı.Anlaşılıyorkiikiingilizmemurunun amacı, nedensiz başlatılan hilafet tartışmalarına destek ve yönvermek.BizdenHalifeyeidarivesiyasiyetkilertanımamızıtalepediyorlar..

Milletvekillerinintepkisibüyükoldu.Biribağırdı:

-Kimbunlar

-Ağa Han ve Emir Ali adlı bu kişiler Londrada yaşıyorlar. İngilizhükümetinin ve sarayının yakın adamları. İngiliz hükümetinin programıdışında bir davranışta bulunmaları düşünülemez. Bu bir rastlantı değildir.İngilizlerşusıralar,memleketimizeyönelikçeşitli tertipler içindedir.MeselaRodosta birçok düşmanca kâğıtlar basıp memlekete yayıyorlar.. Protestosesleriduyuldu.

-Doğu Anadoluda ajanların ve bazı işbirlikçilerin çalıştıklarını haberalıyoruz..ZamirBeyyanındakiarkadaşına,

-Saltanatıisteronlar..dedi,

-..Padişahvehükümetleriyle çokkolayuyuşuyorlardı. ismetPaşadevametti: ingilterenin, yeni devletimizin ve Cumhuriyetimizin gücünü sınamakistediğinisanıyorum.Durdu,sonraçokkesinbirdille

-Bizbusınavahazırız!dedi.

Alkışlaryükseldi.

-Zayıf,kararsız,fesataaçıkbirdevlet,büyükdevletlerledostlukyapamaz,olsaolsaonlarınemrinegirer.

-Doğru! Bravo!!

-Onun için devleti ve Cumhuriyeti koruyacak güçte olduğumuzu kesinolarak göstermek zorundayız. Bu nedenle istanbula bir istiklal Mahkemesiyollanmasını, bu yolla Meclisin olaya doğrudan el koymasını öneriyoruz.Önerikabuledildi.

İngiltereyemeydanokumaydıbu.

BUGÜNLERDEBolumilletvekiliCevatAbbasBeyGaziyiziyaretegeldi.

Paşanın havacılığa önem verin dediğini Milli Savunma Bakanı KâzımÖzalptanöğrenmişti.BakanlıkAvrupayahavacılıklailgiliincelemeleriçinaltıkişilik bir kurul yollamıştı. Türk havacılığını desteklemek için bir dernekkurmakistediğiniaçıkladı.

26ÜçüncüBölümGaziCevatAbbasBeyidikkatledinledi,hakverdi:

-Havacılık askeri bakımdan olağanüstü önemli. Avrupa, Amerika,havacılığı ayrıca büyük bir spor konusu olarak da görmeye başladı. İyidüşünmüşsün. Biz de geç kalmayalım. Bilgili, yürekli, kanatlı bir gençlikyetiştirelim. Hayalini geniş tut. Uçak yapmayı bile düşün. Başbakana bilgiveririm.Onunlaveilgilerletemaset.

Derneğikurvebanaçalışmayabaşladığınızıbildir.Derneğiniziçinsağlamkaynaklar bulalım. İSTİKLAL MAHKEMESİ İstanbula gelince, basın, birdevrim sürecinden geçildiğiniJhatırladı. Kansız, idamsız, tutukiamasız,tehditsiz,sıkıyönetimsizvesansürsüzolduğuiçindurumuhafifealmışlardı.

Frene bastılar. Her devrim gibiAnadolu devriminin de kendine özgü,kurtuluşu kolaylaştırmış mahkemesi vardı: İstiklal Mahkemesi. Meclis bumahkemeninsavcılarınıveüyelerinimilletvekilleriarasındanseçiyordu.

Mahkeme İngilizlerin yolladığı mektubu yayımlayan gazetelerinsorumlularıileİstanbulBarosuBaşkanıhilafetçiLütfiFikri7bBeyitutuklattı.

Halifecilerdeşafakattı.

GAZİ akşam üstü, eğer durumu uygunsa, EğitimBakanı SafaBeyin birçayiçmekiçindireksiyonbinasınauğramasınıricaetti.

BakanlagörüşeceğiniİsmetPaşayabildirmişti.BakanlarlaBaşbakanabilgivermedengörüşmezdi.

Zamanzamandireksiyonbinasındaçalışıyordu.GenelSekreterlikveÖzelKalem,böyleolunca, evdebir tatsızlıkolduğunu,Paşanın sorunbüyümesindiyeköşktenkaçtığınıseziyorlardı.

SafaBeyakşamgeldi.

Çaylar içilirken Gazi köşkten birlikte getirdiği Fransızca bir kitabısehpanınüzerinekoydu.BuünlüFransızdüşünürüMontesquieunünUEspritdeLoisKanunlarınRuhuadlıkitabıydı.

-SafaBey.dedi,

-..Çağdaşuygarlığıyaratananlayışıiyitanımalıyız.YoksaBatınıngörünenyüzünün taklitçisi olarak kalırız. BizBatıyı taklit etmek istemiyoruz, bizimamacımız çağdaş uygarlığa katılmak, bu uygarlığa ortak olmak. Hızla 

gelişmeli, ondan Üçüncü Bölüm yararlanmakla kalmamalı, bu uygarlığakatkıdadabulunmalıyız.

Bu uygarlığı yaratan beyinlerin eserlerini tanımadan, incelemeden,kavramadan, bu uygarlığın arkasındaki düşünce dünyasını anlamadançağdaşlaşamayız,Avrupanınikincisınıfbirkopyasıoluruz.Bukitabıdikkatleokudum.Doğu dünyasını tanımadığı için bazı yanlış şeyler yazıyor. Bunlardipnotlarla açıklanmalı. Genel olanak her zaman için yararlanılacak çokönemli,çokuyandırıcıbazıevrenseldüşüncelerivarkibunlarıbilmemiz iyiolur.Buvebenzerikitaplarıçevirtipbastırmalı,halkın,aydınların,gençlerinilgisine, bilgisine sunmalıyız. Bu kitabı çevirtip yayımlatırsanız memnunolurum.

7c Böyle kitapların birincisi bu olsun. Umarım arkası gelir. Sonraİstanbuldangelenişadamlarıkurulunukabuletti.İktisadikonularileyakındanilgileniyordu.™ DURUŞMA günü salonu, özellikle istiklal Mahkemesininadını duymuş ama nasıl çalıştığını hiç görmemiş meraklı İstanbullulardoldurdu.

Mahkeme korkutucu olmaktan çok şaşırtıcıydı. Pratik, hızlı ve sadeydi.Davabirkaçduruşmadabitti.Gazetecilerinhepsiberaat7eetti.

Birdinleyiciarkadaşına,

-Bubiruyarı,ayağınızıdenkalındemekdedi.

-Galiba haklısın. GAZİ kaç zamandır, durmadan çalışıyordu. 1919Mayısından beri bir gün bile dinlenmemişti..  Yorgunluk dolayısıyla birrahatsızlıkgeçirdi.Doktorlardinlenmesiiçinısrarettiler.

-Peki I Eşiyle birlikte İzmire geldi. Latife Hanımın koyduğu sağlığınıkoruyucu kurallara uyacağına söz verdi ve sözünü tuttu. Yeni yıla İzmirdegirdiler.

28ÜçüncüBölümYıl:1Ocak192431Aralık1İZMİRdesinemalarıolanCemilBeyFilmerPaşayı istanbuldan tanırdı.ZiyaretederekİkiceşmeliktekiAnkaraadlısinemasınadavetetti.LatifeHanımgösterilenfilmhakkındabilgialdı,Paşayıüzecek,yoracakbirfilmolmadığınıöğrenincedavetikabuletti.

-Olur.Öbürgüngeliriz.İSTANBULgazetelerindesıksık,hücreleresinmişaşağılık duygusu yüzünden, biz demiryollarını işletemeyiz diye yazılarçıkmaktaydı. Behiç Bey millileştirmeden yana olan milletvekilleriylekonuşuyor, bilgi veriyor, takma adlarla gazetelere yazı yazarak aleyhtekiyazıları etkisizhalegetirmeyeçalışıyordu.AnkaradaAnadoludemiryolu ileHaydarpaşalimanınınmillileştirilmesikonusunubenimseyenlerinsayısıhayli

artmıştı.

BirgünBaşbakanBehiçBeyiçağırdı.

-BehiçBey..dedi,

-..Anadolu demiryolunu ve Haydarpaşa limanını satın almaya kararverdik..BehiçBeyinyüzüparladı.

-..ama işletmeciliğimiz ve trenlerimiz Avrupadaki gibi olmalı. Dikkatlebaktı:

-..Aydınlık, rahat, ısıtma düzenli.  Bunu başarabilir miyiz Behiç BeyBehiçBeyheyecanlanmıştı:

-Evetefendim,tabii,sözveriyorum

-Yayapamazsanız

-Banainanınız.İstersenizsizeyazılısenetvereyim.İsmetPaşagüldü:

-Sözün yeter Bu karar çok büyük bir atılımdı. Türkiye ölmesinibekleyenlere yaşayacağını duyuruyordu. AnkaraYahşıhan arasındaki darhattın hızla genişletilmesine başlanmıştı. Doğuya doğru adım adım ilerleÜçüncü Bölüm necekti. Arazi çok dağlıktı. Kızılırmakı demir bir köprüyleaşmak,yenitünelleraçmakgerekiyordu.İsmetPaşaherhaftasoruyordu:

-Neredeyiz HALİFELİK konusu kapanmadı. Tersine, Halifenin bazıistekleriyüzündeniyicealevlendi.

HalifeninBaşkâtibiBaşbakanİsmetPaşayayolladığıbiryazıileHalifeninbazıisteklerinibildirmişti.İsmetPaşaBakanlarKurulunutoplantıyaçağırdı.

-Durumu sayın Cumhurbaşkanına arz etmeden önce görüşlerinizi almakistiyorum. Halife Ankarada bir temsilci bulundurmak istiyor. Bakanlarşaşırdılar.AdaletBakanıSeyidBey

-Halifelikayrıbirdevletmidiyesordu.

-Ayrıca halifelik hazinesinin yetmediğinden yakınarak ödeneğininartırılmasınıtalepediyor.MaliyeBakanısinirlendi:

-Halifelik hazinesi ne demek Halifeliğin hazinesi yok, MeclisçebelirlenmişbirÖdeneğivar.M.Necati

-Devlet içinde devlet sanki diye söylendi. Dr. Refik Beyin çıplak başıterlemişti:

-Bunlarsaltanatkalıntısısözler.

-Ya da saltanata hazırlık girişimleri. Halifenin başka olayları da vardı.İstanbuldaki yabancı elçiliklerle ilişki kuruyor,  hükümete hiçbir bilgivermiyordu. Milletlerarası bir hilafet kongresinin toplanması ve Halifeninyetkilerinin bu kongre tarafından belirlenmesi hakkındaki yayına da destekvermişti.

Ciddi,kesinbirönlemalmakgerekiyordu, ismetPaşadurumuakşamM.KemalPaşayabildirdi.

ANKARAdaismetPaşanınHalifekonusuhakkındakiyazısışifrelenirken,İzmirdeGaziveeşisinemayagitmekiçinköşktençıkıyorlardı.

Cemil Beyin Gazinin geleceğini çevreye haber verdiği anlaşılıyordu.Yokuş, ara sokaklar kadınlı erkekli binlerce İzmirliyle dolmuştu.Pencerelerden,balkonlardaninsansalkımlarısarkıyordu.

30ÜçüncüBölümPaşanınarabasıgörününceçığlıklaryükseldi,kurbanlarkesiliyor, tekbirgetirüiyor,kadınlarotomobiliöpüyor,otomobilkalabalıktandolayıadımadımilerleyebiliyordu.

CemilBeysinemanınkapısındaPaşayıveeşinikarşıladı.Birliktebalkonaçıktılar.BalkonGaziileeşineayrılmıştı.Gazibalkondanaşağıbaktı.Salondayalnızerkeklervardı.

-Cemil,nedenhiçkadınyok

-Paşam, kadınlara yalnız salı günleri sinema gösteriyoruz. Paşa yaveriniçağırdı:

-Film seyretmek isteyen hanımları içeri bıraksınlar! Salonu dolduranhanımlarminnetleGaziPaşayıalkışladılar.

Cemil Bey asıl filmden sonra bir de kısa Şarlo filmi gösterdi. Paşa çokgüldü. Bir daha seyretti. Neşesi Latife Hanımı mutlu  etti. ismet Paşanınşifresiçözülmüş telgrafıköşktePaşayıbekliyordu.LatifeHanımınsağladığısakinhavaGazitelgrafıokurokumazuçupgitti.

-LütfensakinolKemal!

-NasılsakinolabilirimMilliMücadelesırasındabuadamcağızıAnadoluyadavetettik.AmaEfendiHazretlerihanedaniçindeanlaşmazlığayolaçardiyegelmekten kaçındı. Yani önce hanedan, sonra vatan! Şimdi de aklıncasultanlığahazırlanıyor.FransızlarkrallıkhanedanınıFransayasokmakta,yüzyıl sonra bugün bile sakınca görüyor ve sokmuyorlar. Her gün ufuktansaltanat güneşinin doğmasına duacı bir hanedana karşı muamelemizde,TürkiyeCumhuriyetini,nezaketvesafsatayakurbanedemeyiz.Etmeyeceğiz.

GerginlikiçindeİsmetPaşanınyazısınıyanıtladı.Cumhuriyetikorumakiçinhalifelikhakkındaartıkciddibirkararalınmasıgerekmekteydi.

GENİŞ HAT 44 km. uzaktaki Elmadağına ulaşmıştı. 23 Ocak günü bubaşarıkutlanacaktı.

Bayındırlık Bakanlığı ile Demiryolları GenelMüdürlüğü yöneticileri ikivagonlu özel bir trenle Ankaradan hareket ettiler. Dar hat zamanındakioyuncakgibilokomotifinvevagonlarınyerinigenişhattaözgübüyük,güçlülokomotifilerahatvagonlaralmıştı.

Üçüncü Bölüm Once Kayaş istasyon binasını törenle hizmete açtılarKüçükbiristasyoncuktuamaanlamıbüyüktü.Türklerinyaptığıilkistasyondubu.

Sonra Elmadağa hareket edildi.  Ankara ile Elmadağ arasındademiryoluna telgraf hatları da döşenmişti. Elmadağ istasyonu da törenlehizmeteaçıldı.

50. kilometrede bulunan tünel yenilenecek, sonra geniş hat Kızılırmakkıyısına kadar uzatılacaktı. Kızılırmakı demir bir köprü ile aşmakgerekiyordu. Eski köprü yenilecekti. Projesi yapılmış, köprü için gerekligereçlergetirtilmişti.

6 ŞUBAT 1924 günü Meclis gündeminde Rize ve çevresinde çay venarenciyeyetiştirilmesiileilgilibirkanuntasarısıvardı.

Tarım Genel Müdürü Zihni Beyin Derin hazırladığı bir kanundu bu.Anadolu bölge bölge gözden geçirilmiş, köylüyü yaşatıp kalkındırmak içinyolla ıranmış, birçok ön çalışma yapılmıştı. Kanun bu çabalardan birininürünüydü.

ZihniBeyinpayınabiryılönceyoksulluk içindeyüzenDoğuKaradenizbölgesi düşmüş, Rizeye gitmiş, birkaç meraklının Ba tumdan getirdiği çayfidanlarınıntuttuğunugörünceçokheyecanlanmıştı:

-Aman!Çevreninkalkınmasınısağlayacakbirimkândıbu.

HemenBatumagidipçaybahçelerini,fabrikalarınıgezmiş,çaytohumvefidanları, bazı meyve çeşitleri ile dönmüş, bir fidanlık kurmuştu. Sağlanan500.000 çay tohumu fidan haline getirilip halka dağıtılmıştı. Ama ilgigörmemişti.Halkınbilmediği, tanımadığıbirşeydiçay tarımı.Çokemekvezamanistiyordu.

Oysaiklimvetopraközellikleçaytarımıiçinçokelverişliydi. Rizeiçinbüyük bir kurtarıcıydı. Zihni Bey çay tarımını kabul ettirmekte başarı

sağlayamamıştı.Mücadeleyibırakmayıdüşünmedi.

Ankaraya dönünce Bakanı ve Meclisteki Rize milletvekillerinibilgilendirdi.Kanunuhazırladı.

Kanun Meclisten geçtiği zaman büyük bir huzur duydu. KanunyoksulluklaboğuşanRizeyikalkındıracaktı.

32 Üçüncü Bölüm Halkı kalkındırmak, uyandırmak, aydınlatmak,korumak için çalışanların sayısı her gün artacaktı. llb Barış kahramanlarıdöneminegirilmişti.

ZAMANümitlervesorunlarlasarmaşdolaşakıyordu.

Mussolini coşunca yayılmacı konuşmalar yapmaktaydı. Son günlerdeDoğu Akdenizle ilgili tehlikeli sözler etmiş, faşizmin temel ilkelerindenbirininemperyalizmolduğunuaçıklamıştı.

Yunanistanda da General Pangalos hükümet darbesi yaparak iktidarı elegeçirmiş ve diktatörlüğünü ilan etmişti.DoğuTrakyayı geri almak için çokistekliolduğubiliniyordu.Birdelilikyapabilirdi.

Önlemalmakiçinbirsavaşoyunudüzenlendi.

Birlikteyadaayrıayrı, İtalyanın İzmir ileAntalyaarasına,YunanistanınTrakyayahücumedeceğivarsayıldı.

Savaş oyunu 15 Şubat 1924 günü izmirde başlayacaktı. Başbakan ismetPaşa,GenelkurmayBaşkanıFevziPaşa,MilliSavunmaBakanıKâzımÖzalp,ordu ve kolordu  komutanları ve kurmayları birkaç gün önce İzmirdetoplandılar.EşiniveoğlunugöreceğiiçinİsmetPaşakoşakoşagelmişti.

Komutanlarikiyeayrıldı.Görevlerverildi.

Fevzi Paşa Taraflar hazırlıklarını yaptılar. Savaş oyunu 15 şubat günüGazininhuzurundabaşladı.

OyunuFevziPaşayönetiyordu.

Program20Şubatgünüsonaerdi.Güçlüvezayıfyanlarımızbelliolmuştu.Bu ikidiktatörünakıldışı işleryapmasıolasılığınakarşı,gerekliönlemlerinhızlaalınması,savunmayabakanlıkbütçelerindenkısıntılaryapılaraködenekaktarılmasıkararlaştırıldı.Malidurumzatenacıklıydı.MussoliniilePangalosyüzündenkimbilirkaçişgerikalacaktı.

İngilizlerdegüneydoğudabazıoyunlarçeviriyorlardı.

21ŞubatgecesiGaziveeşiAnkarayadönmeküzereİzmirdenayrıldılar.

Üçüncü Bölüm 22 ŞUBAT ile 3 Mart arasındaki günler, Ankarada çokyoğun geçti. Temel devrim yasaları çıkarılacaktı. Konuşuldu, tartışıldı,düşüncelerolgunlaştırıldı.

BuçalışmalarıniçindeyeralanM.NecatiBey

-Bu hafta ortaçağdan çağımıza doğru çok önemli bazı adımlar atacağız..dedi,

-..Bunun ne kadar önemli bir aşama olduğunu acaba ilerde, torunlarımızanlayabileceklermiBuhazırlığın ilkbelirtisi27Şubattahalifelikbütçesiningörüşülmesi sırasında görüldü. Yusuf Akçura halifeliğe bütçede  yerayrılmasının Cumhuriyete aykırı olduğunu söyledi. Vasıf Çınar Beyhalifeliğinkaldırılmasınıistedi.

Devrim süreci hızlanıyordu. Devlet Cumhuriyete aykırı, ömrünütamamlamış takıntılardan arındırılacaktı. Ankara, adını koymadan laikliğigerçekleştirecekti.

24ŞUBATgünüMeclisteEğitimBakanlığıbütçesigörüşülüyordu.İzmirmilletvekili Şükrü Saraçoğlu söz aldı. O güne kadar hiçbir tartışmaya yolaçmamıştı. Herkes sakinlik içinde dinlemeye hazırlandı. Şükrü Saraçoğlubüyük fedakârlıklar yapıldığı, birçok yollar denendiği halde halkın hâlâokuyupyazmabilmediğinisöyledi.Sözlerineşöyledevametti:

-Benimkanaatimcebubüyükderdinenkorkutucunoktasıharflerdir.EğerbenArapharfidiyecekolursamburadadaacababenimfikrimeisyanedecekvar mı Efendiler! Bunun tek kabahati harflerdir. Arap harfleri Türk diliniyazmaya elverişli değildir.. Mecliste hayli tutucu vardı. Kıpırdanmaya,dalgalanmayabaşladılar.OnlariçinArapharfleriİslamiydi.Kutsaldı.

-..Hacımızın, hocamızın, amirimizin,memurumuzungayretine, yıllardan,yüzyıllardan beri yapılan bunca fedakârlıklara rağmen halkımızın ancakyüzde ikisi veya üçü okumuştur. Saraçoğlu Bakanlığın bu konuda nedüşündüğünü sorarak konuşmasını bitirdi. Arap harfleri aleyhindeki bukonuşmatutucularıntepkisineyolaçtı.

Konu gazetelere sıçradı. Hüseyin Cahit Yalçın, Kurtuluş Yolu adlıyazısındadediki:

-Eğitimi en kolay, en çabuk surette  yaymanın 1 tek çaresi Latinharflerinikabuletmektenibarettir.34ÜçüncüBölümGaziŞükrüSaraçoğlunuçağırdı.

-Çocuk..dedi,

-..Erkenkonuştun.Aceleetme.Herşeyinzamanıvar.1MART1924günüMeclisinikincitoplantıyılınınaçılışoturumundasalonvebalkonlarhıncahınçdolmuştu.Cumhurbaşkanısalonaalkışlararasındagirdi.Koyurenkbirelbisevardıüzerinde.

Siyah kalpaklıydı. Olduğundan daha genç görünüyordu. Ağır adımlarlakürsüyeçıktı.

Yeni toplantı yılını çok önemli bir konuşmayla açtı.Hazırlanmakta olanyeni anayasadan, demiryollarını geliştirmekten, iktisadi durumudüzeltmekten, öğretim birliğinin öneminden, adalet reformlarından, dinisiyasettenkorumakgerektiğindensözetti.

Konuşmasıyeryerbüyükalkışlarlakarşılandı.

Meclis, Türkiye Cumhuriyetini çağa açmaya, güçlendirmeye, gerikalmışlığasonvermeyekararlıgörünüyordu.

3 MART 1924 Pazartesi günü Türkiye Büyük Meclisi saat 13.40tatoplandı.BaşkanlıkkürsüsündeFethiOkyarvardı.

Birçok milletvekillerince imzalanmış üç önemli kanun önerisi verilmiştiBaşkanlığa.Önerilerinkomisyonlaragitmedengündemealınarakgörüşülmesiisteniyordu. Meclis bu isteği kabul etti.  Gündemde var olan bazıkonulardansonrabuüçbüyükkanunönerisinesırageldi.Tasarılardahaöncepartigrubundakonuşulduğuiçinçalışmahızlıyürüdü.

Siirt milletvekili Halil Hulki Efendi ve arkadaşlarının verdiği öneriDinişleri ve Evkaf Bakanlığı ile Genelkurmay Bakanlığının kaldırılmasını,DinişleriveEvkafBakanlığınınyerineDiyanet İşleriBaşkanlığı ileVakıflarGenel Müdürlüğü kurulmasını öngörüyordu. Tasarının birinci maddesiylelaiklikterimikullanılmadanlaiklikbenimseniyordu.

Onüçmaddeliköneri,görüşülmedenkabuledildi.

SıradaTevhitiTedrisatEğitimBirliğikanunÖnerisivardı.

Kanunu Vasıf Çınar ve arkadaşları önermekteydi. Yedi maddelik biröneriydi, öneri Türkiyede var olan bütün okulların ve bilim kurumlarınınEğitim Bakanlığına bağlanmasını öngörüyordu. Eğitim nihayet milli birnitelikvebirlikkazanacaktı.

Buöneridebirkaçkısakonuşmadansonrakabuledildi.

ÜçüncüBölümBaşkantoplantıyabirsürearaverdi.

Meclis15.25teyenidentoplandı.

Üçüncükanunönerisiçokönemliydi.ŞeyhSaffetEfendivearkadaşlarıncaverilmişti. Halifeliğin kaldırılması ve Osmanlı hanedanının yurtdışınaçıkarılmasıhakkındaydı.Salonvebalkonlaryinedolmuştu.Sessiz,gerginbirhavavardı.

Öneri 13 maddeydi.  Tek aleyhte konuşmayı Gümjişhane bağımsızmilletvekiliZekiBeyKadirbeyoğlu yaptı.Konuşması boyunca tepki gördü.KastamonumilletvekiliHalitBeyAkmansübukararı din bakımındanhaklıfakat siyasetçe doğru bulmadığımı söyledi. Sonra Vasıf Çınar yakın tariheilişkinacıolaylarıhatırlattı.AdaletBakanıSeyidBeyuzunveçoketkilibirkonuşmailehalifelikkonusunubütünyönleriileinceledi,önerininkabulünüistedi.Özetledediki:

-İslam hukuku hocası olarak 30 yıldır bu meselelerin içindeyim.Hazırlanan öneri hem Cumhuriyetin gereklerine, hem İslam hukukunauygundur. Hilafet hükümet demektir. Dini değil, dünyevi ve siyasi birmeseledir.İnançla,ibadetlehiçbirilgisiyoktur.Olduğuhakkındakiiddialarıntümü, ya hurafedir ya da siyasimaksatlı görüşlerdir. Son konuşmayı İsmetPaşayaptı.Olayıdışsiyasetaçısındandeğerlendirdi.

Maddeleregeçildi.

Maddeler kısaca görüşüldükten sonra kanunun tümü oya konuldu vealkışlarlakabuledildi.

Saat18.45ti.

Halifelik tarihe karışmıştı. Hiçbir işlevi kalmadığı da kısa zamandaanlaşılacaktı. AKŞAM İstanbul Valiliğine gerekli emirler verildi. Valilikönceden uyarıldığı için gerekli çalışmayı yapmış, yurtdışına çıkarılacakhanedanüyelerininkimlikleriniveadreslerinisaptamıştı.

Bu kimseler 32 erkek, 36 hanım üye, 16 damat, yüze yakın sultançocuğuydu. Kanun bu kimselerin en fazla 10 gün  içinde ülkeyi terketmeleri gerektiğini belirtiyorsa da bir soruna yol açmaması için Halifeninhemen,erkeklerinbirikigün içindeyolaçıkarılmalarıkararlaştırıldı. İsteyenhanımlara10günsüretanınacaktı.

36ÜçüncüBölümHalifeliğepadişahlıkrengivermeyeçalışanAbdülmecitEfendinin kanunu nasıl karşılayacağı merak konusuydu. Durumu İstanbulValisiAliHaydarBeyilePolisMüdürübildireceklerdi.

İstanbulda ve sarayın çevresinde yeterli güvenlik önlemleri alındı. Saraysessizce ve adım adım kuşatıldı. Bir kısım polis içeri girdi. Telgraf dairesiişgaledildi.Telefonlarkesildi.Bazıgörevlilersessizcegözaltınaalındı.

H n r.. ,™Gelişmelerden haberi olmayanAbdülme p cit Efendi çoktanharem bölümüne geçmişti. pŞIMutlaka görüşmek isteyenVali veMüdürü,fjmharemdengerigelerek,isteksizcekabuletti.

Ştj Ankaranın halifeliği kaldıracağı hakkındaki Kj söylentileri işitmiştiamaciddiyealmamıştı.jfifcKararıhayretveöfkeyledinledivepatladı:m

-Vali Bey, bu kararı kabul etmediğimi hemenAnkaraya bildirin!Böylehaksızbir kararaboyun eğmem içindeboşyere ısrar etmeyin!AbdülmecitEfendi XT , , Huzurumdan derhal çekilip gitmenizi ihtar ediyorum! Beyazsakalıtirtirtitriyordu.

-Efendi Hazretleri, görevim, Büyük Millet Meclisinin kabul ettiği birkanunu zatıâlinize bildirmekten ibaret değildir.  Gereğini yapmakla dagörevliyim.

-Hayır!Sizherşeydenöncebanaitaatetmek,saygılıolmakvebunukutsalbirgörevolarakkabuletmekzorundasınız.Valisakinliğinikoruyordu.

-Busözleriherhaldeüzüntüdensöylüyorsunuz..dedi,

-..Yoksa TürkiyeBüyükMilletMeclisinin kabul ettiği bir kanun yerine,zatıâlinize itaat etmemi benden istemezdiniz. I Emniyet Müdürü saygıylagerideduruyordu.Yaklaştı:

-Efendi Hazretleri, yarınki Simplon Ekspresine binebiimeniz için buakşam hazırlık yapmanız gerekecek. Eksprese aileniz için bir vagoneklenecek!ButrenebinmekzorundasınızfKendinizide,bizidegereksizyereüzmeyinizefendim.AbdülmecitEfendikaskatıkesilmişti:

-YanibeniburadanzorlamıçıkaracağınızısöylemekistiyorsunuzÜçüncüBölümVali,

-Evetefendim.dedi,

-..Gerekirseöyleyapmakzorundakalacağız.

-Saray adamlarımla dolu. Bütün İslam âlemi arkamda. Beni Türkiyedendeğil,busalondanbileçıkaramazsınız.Hiçbirgüççıkaramaz.Valigülümsedi:

-LütfenpenceredendışarıbakarmısınızAbdülmecitEfendisarsıldı:

-Ne olmuş Göz ucuyla dışarı baktı. Omuzları düştü. Sarayı kuşatanaskerler ve polisler artık açığa çıkmışlardı. Abdülmecitin kâtibi sessizceyaklaştı, bilgi verdi. Kâtibin sözlerini dinledikçe son Halifenin yüzüsararıyordu.Sarayınönemlikısımlarınınpolisçe tutulduğunu,yalnızharemegirilmediğiniöğrendi.

ValiEmniyetMüdürüne,

-Kendinidevletin,Meclisin,kanununüzerindegörüyor.diyefısıldadı,

-..Ankaranekadarhaklıymış. BuanlayışlaCumhuriyetbiraradayürürmüKâtipyaklaştı:

-Kaçtahareketetmemizgerekiyor

-Sabahbeşte

-Peki efendim.Saat beşte hazır oluruz.SonHalife selamvermeden ağır,yorgunadımlarlasalondançıktı.4MART1924sabahı04.30daüçotomobilile üç kamyonet geldi.Bavullar kamyonetlere yüklendi. SonHalife, iki eşi,oğlu Ömer Faruk, kızı Dürrüşşehvar, mabeyncisi, doktoru ve özel kâtibiKerametNigârBeyotomobillere bindiler.Vali pasaportlarını ve ilk giderleriçin hükümetçe uygun görülen 1.700 sterlini 15.TL kâtibe verdi. EmniyetMüdürüÇatalcayakadarkafileyeeşlikedecekti.

Saat05.00tehareketettiler.SonHalifenintreneSirkecidenbinmesiuygungörülmemişti.EkspreseakşamÇatalcadanbinilecekti.

ErkeküyelerinvedamatlarınbirkısmıSirkecidenbindiler.

EkspressaatindeÇatalcayavardı.

38ÜçüncüBölümDonuk,sessiz,boynubükükduranAbdülmecitEfenditren Türkiye sınırından dışarı çıkınca, canlanacak, bir bildiri yayımlayarak,Halifeliği koruduğunu ve 300 milyon Müslümanın kendisini yalnızbırakmayacağınainandığınıaçıklayacaktı.

Halifenin ve hanedan üyelerinin yurtdışına çıkarılışıyla ilgili ayrıntılar 5Martgünlügazetelerdeyeraldı.Olaylarçıkacağınıümitedenhalifecilerhayalkırıklığınauğradılar.Hiçbirolayolmadı.

Kimse kışkırtıcılara kapılmadı.  Beş yıl süren Mütareke pisliğindensonraİstanbullularartıkmaceradeğil,barışveekmekistiyordu.

İSMETPAŞAikibakanlığınkaldırılmasıüzerineyenibirBakanlarKuruluoluşturmak için istifa etti, yeniden Başbakanlığa atanarak yeni BakanlarKurulunuoluşturdu.

EğitimBakanlığınaManisamilletvekiliVasıfÇınarıgetirdi.

Vasıf Bey vakit geçirmeden kanunun gereğini yaptu Artık yararıkalmayan, asker kaçaklarına sığıntı yeri olan, son halleriyle ortaçağı temsiledenmedreselerikapattı.

Bu uygulama zaten tedirgin olan eskici çevreleri çok rahatsız etti.

Medreselervetekkelersondayanaklarıydı:

-Aman Yarabbi! Padişahlık gitti, Halife gitti, Din İşleri Bakanlığı gitti,şimdi de medreseler gitti. Yeni anayasa tasarısına göre galiba kadınlara daseçme ve seçilme hakkı veriliyormuş. M. Kemal önderliğindeki rejim,hanedanı, hanedan çevresinde gelişmiş egemen sınıfı ve bunu yasallaştırandünyagörüşünütasfiyeetmişti.

Karşısındakikinledişlerinigıcırdattı:19b

-AhMustafaKemalaaaah YENİbiranayasakonusuuzunzamanöncesohbet olarak başlamış, sonra Anayasa Komisyonunca ele alınmıştı.Türkiyenin geleceğini düzenleyecek yeni bir anayasa tasarısı oluşturulmayaçalışılıyordu.

Gazi Cumhurbaşkanı olmadan önce bu görüşmelere zaman 19c zamankatılır, düşüncelerini açıklardı. Devlet Başkanına kanunları veto vegerektiğinde yeni bir seçim için Meclisi feshetme yetkisinin verilmesininyararlı olacağını söylemişti.  Bunları çağdaşlaşma Üçüncü Bölümhamlesinin yavaşlatılması, milli egemenliğin örselenmesi olasılığına karşıönlem olarak değerlendiriyordu. Anayasa Komisyonu Başkanı Yunus NadiBeyGaziyiziyaretegeldi:

-MahmutEsatBey ileŞükrüSaraçoğlu,CumhurbaşkanınakesinvetovegerektiğindeMeclisifesihyetkisiverilmesinikabuletmiyorlar.

-Neden

-Milliegemenliğeaykırıbuluyorlar.

-Partiler çoğalınca, hükümetsizlik tehlikesi baş gösterebilir, gericieğilimlerbelirebilir,devletinkuruluşamacınaaykırıkanunlarkabuledilebilir.Buyetkileri,böyledurumlariçindüşünmüştük.

Bir anayasada bütün olumsuzlukları çözecek çözümler, imkânlarbulunmasıgerekmezmi

-Birçok milletvekili de iki arkadaşımızın düşüncelerini paylaşmayabaşladı.BumaddelerinMeclistekabuledilmesizorgörünüyor.Bir sessizlikoldu. Paşa ikna edeceği ümidiyle bu milletvekilleriyle bir de kendisigörüşmeyekararverdi.

Mahmut Esat Bey bu ara Bakan değildi. Saraçoğlu Şükrü BeyMecliseikinci dönemde katılmıştı. İkisini birlikte kabul etti. MilletvekilleriCumhurbaşkanınısaygıyladinledilervedüşüncelerinideğiştirmediler.

GAZİ sonucu öğrenmek isteyen Yunus Nadi Beyi ertesi gün direksiyon

binasındakabuletti.

-İki saat karşılıklı görüşlerimizi açıklayıp tartıştık Biraz sıkıştırdım da.Amaçocuklarıiknaedemedim.Dilerimbuyetkilereihtiyaçduyulmaz.Fakatbu görüşmeden çok  memnun kaldım, Tür kiyemizin milli egemenliğe,özgürlüğeböylesahipçıkanhukukasaygılı,sağlam,dürüst,dirençli,bağımsızruhlu siyasetçilere çok ihtiyacı var.Mahmut Esatı zaten beğenirdim. ŞükrüBeyi de çok beğendim Gazi sonra istanbul basınından söz açtı. İstanbuldaCumhuriyeti kemirmeye çalışan birkaç gazete vardı. Bu gazetelertütarekebasınını anımsatıyordu. Cumhuriyeti koruyan gazeteler yok değildi amabağımsızlığı, milli egemenliği, devrimleri, uygarlığı, milliliği, kısacasıçağdaşlığı, obüyük idealiödünsüz savunacak,haksııjddi40ÜçüncüBölümalan yanıtlayacak, sağlam, düzeyli bir gazeteye ihtiyaç vardı. AcabaYunusNadiBeyİstanbuldaböylebirgazeteçıkarmayıdüşünürmüydüYunusNadiBeygüldü:

-Kaç zamandır ben de bunu düşünüyordum Paşam. Kafamda bazıhazırlıklardayapmıştım.Anayasakabulediliredilmezhareketegeçerim.

-Gazetenin adı Cumhuriyet olsun Yunus Nadi Bey! ANKARA yönetimiülkeyiMilliMücadele döneminde 1tarihli geçici bir anayasa ile yönetmişti.Savaşbitmiş,saltanatkaldırılmış,Cumhuriyetrejiminegeçilmişti.

Artık yeni devlet için yeni bir anayasa zorunluydu. Yeni anayasa, bellibaşlıdevletveanayasasistemleriincelenerekhazırlanmıştı.

Anayasa tasarısının görüşülmesine TBMMde 9 Mart 1924 Pazar günübaşlandı.

ANAYASA görüşmeleri sürerken bazı önemli kararlar da alındı Erganibakırmadenininmillileştirilmesikararlaştırıldı. Milliciler,MilliMücadeleboyunca,butürservetveimkânlarımillileştirmeyi,milletemaletmeyihayaletmişlerdi.

Anavatanın ayrılmaz bir parçası olarak bilinenRumeli çok kısa bir süreiçinde bütünüyle yitirilmişti. Batılı bazı politikacılar daha sonra TürkleriAnadoludan da kovup Asyaya sürmekten söz etmişlerdi. Nitekim SevrAntlaşması ile Anadolu da Türklere çok görülerek 8 parçaya bölünüppaylaştırılmıştı. Bu nedenle son vatan Anadoluya, altıylaüstüyle, tarihiylesahip çıkmak bütün yurtseverler için büyük bir tutkuydu. Çok ciddi birsavunmayöntemiydibu.BatıyabirdahaAnadoluüzerindeoyun20boynamafırsatıvermeyeceklerdi.AnadoluRumeliolmayacaktı.

Builkmillileştirmeydi.

Daha böyle birçokmaden, şirket ve işletme vardı. Lozandan önce hepsikapitülasyonlarınkoruması altındaydı.Şimdi insafsızkorumakalkmıştı amaküçücük bir bütçe ile bu kuruluşların hepsini kısa zamanda salın alarakmilletemaletmeyeimkânyoktu.

Heyecanlarını bastırıp bir sıralama yaptılar! Üçüncü Bölüm Adaletsistemindedeciddibirdevrimgerçekleştirildi.Dinimahkemelerkaldırılarak,bu konudaki ikiliğe de son verildi, yargı birleştirildi. Kaldırılan birimlerdeçalışanlara yeni iş yerleri gösterildi. Hak edenlere emekli aylığı bağlandı.Kimi Cumhuriyeti be nimsedi. Kimi bütün kiniyle irtica koalisyonunakatıldı.  Maarif Nazırlığına bağlı bir daire olan İstanbul Darülfünununaüniversitesine tüzel kişilik verildi. Uzun yıllar üniversiteye karışılmayacak,kendini derleyip toparlaması, bir Cumhuriyet üniversitesi olduğunu idraketmesiiçin1933yılmakadarsabırlasüreveimkântanınacaktı.Bunlarkadarönemli bir karar daha alındı: Bütçe imkânları zorlanacak, sanat ve bilimeğitimigörmeleriiçinilkolarak50gençyurtdışındakienilerisanatvebilimkurumlarınagönderilecekti.

Bunaaraverilmeden,süreklidevamedilecekti.Herbakaneködenekiçinkıvranıyordu.BuyüzdenbuyenigiderkapısınınaçılmasınabiriitirazedecekolduamaİsmetPaşateksözcüklekonuyukapattı:

-Gidecekler!Genelbirsınavaçılmasıiçinhazırlıklarabaşlandı.

TÜRKİYE eski Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Beyi Londraya Türkiyetemsilcisi olarak yollamıştı. İngiltere de temsilci olarak İstanbula RonaldLindsayadındabirdiplomatyolladı.

Lindsayİstanbulubeğenmiş,dinlediklerindendolayıAnkaradangörmedennefret etmişti. Haksız sayılmazdı. Ankara Türk zaferini ve emperyalizminyenilgisinitemsilediyordu.

Ankara,elçilikkurmakisteyenlereparasızarsavereceğinibildirmişti.Mr.Lindsaydosyalarıkarıştırdı,kendindenöncekiİngiliztemsilcisininbuöneriyişöyleyanıtladığınıöğrendi:

-Majestelerinin hükümeti Ankarada küçük bir ev bile yapmak niyetindedeğildir.BuilkeyikorumayakararlıydıamaRusyanınbüyükbirelçilikbinasıyaptırmaya başladığını  öğrenmiş, canı sıkılmıştı. Almanyanın büyük birarsa kapattığını öğrenmişti. Ara sıra Ankarada görünmeli miydi NeredekalırdıFransızveitalyanmeslektaşlarıylakonuştuktan,çevreyeveeskielçilikmensuplarına kulak verdikten sonra şu kanıya vardı: 42 Üçüncü BölümAnkaranınkaçyılbaşkentkalacağıbellibiledeğildi.Çünkübuyenidevletinvarlığınısürdürebileceğiçokşüpheliydi.Yenidevletike22bmirmeyeçalışan

türlüodaklarvardı..

BAZI milletvekilleri Meclise girmeden önce Millet Bahçesinin kapalıbölümündeoturuyor,kahveiçipsohbetediyorlardı.

Ziya Gökalp Bey de zaman zaman geliyordu. Genellikle susardı. Eğerkonuşursa sohbeti bir kitap değerinde oluyordu. Son zamanlarda sağlığı iyideğildi.Durgunluğudahaartmıştı.Sondevrimlerkonuşuluyordu.ZiyaBeybukezhiçüstelemelerinegerekkalmadankonuştu:

-Tarihimizden bilirsiniz, gericiler, eskiyen devleti yenilemeye çalışanpadişahlaZiya Gökalp rı ya öldürdüler ya tahttan indirdiler. Ama isyanlar,idamlar, hainlikler, entrikalar, devleti yenileme anlayışını yok edemedi.Tersinedahagüçlendirdi.Çünküdüşünenkafalarbilirlerkibubirölümkalımsorunudur. Yarışta geri kalan, eskiyen biter. Fakat yeni ile eskinin kavgasıbitmez. Sonuçta hep yeni üstün gelir. Yoksa hiç ilerleme, gelişme olmaz,insanlıkilkçağdakalırdı.

Tarihböylesöylüyor. Halktarihindilinianlar.HERŞEYhızlayürümeli,devlet çağın gereklerine göre yenilenmeli, toplum gelişmeli, başta köylülerherkesindurumuiyileşmeliydi.

Bunuherkesistiyordu.

Köylülerin yoksulluğu, görenlerin içini kanatıyordu. Hepsi yamalariçindeydi.Kadınlardaöyleydi.Asılkumaşlarınyerinibirbiriüzerinedikilmişyamalar almıştı. Yetersiz besin ve sağlık koşulları yüzünden çoğu çabukyaşlanıyor,kamburlaşıyor,yüzlerierkendeneskiyipburuşuyordu.

Busefillerinbirzamanlarüçkıtayayayılmış,görkemlibir imparatorluğukuran ve koruyanların çocukları olduğuna kim inanabilirdi İmparatorluk buinsancıkları can, kan ve mal vergisi dışında Üçüncü Bölüm ne zamanhatırlamıştı Köylerin ve köylülerin genel durumu, hiç hatırlanmadıklarınıgösteriyordu. Görkemli İmparatorluğun yüz lerce yıllık, derin, affedilmezihmalini,anavatandakurulanyeni,yoksuldevletingidermesigerekiyordu.

AmanasılDelikcanavarağzıgibibüyük,yamasinekkadardı.

AslındaensabırsızolanGaziPaşaydı.Amaosabırsızlığınıgerçekçiliğiiledizginliyordu.Harbiyedey ken birÖğretmeninden duyduğu söz hep rehberiolmuştu:Sabırikinciakıldır.Karamsarlığakapılanlara,

-Sabırlıolun..diyordu,

-..Birhamledebütünsorunlarıçözemeyiz.Herkesimemnunedemeyiz.Tekdakikayı ve tek kuruşu bile boşa harcamadan çalışmalıyız. Böyle çalışır,

aklımızıdakullanırsak,düze çıkarız.Türkiyeiçindüşündüğükarmaiktisatformülünü İzmir İktisat Kongresinde Mahmut Esat Beye açıklatmıştı. Bugörüşünü koruyor, sık sık uzmanlarla görüşerek, kitaplar okuyarak daha dapekiştiriyordu.

Bir gece İsmet Paşaya karma iktisat düşüncesini ayrıntılı olarak anlattı.Kapitalizmide,kollektivizmidegüvenvericiveTürkiyeiçinelverişli,yararlıbulmuyordu.Patlayankrizkapitalizmingüvenvericiolmadığınıneniyikanıtıidi. Rusya kollektivizmi kanlı hareketlerle yerleştirmişti, öyle koruyordu.İkisinin,yurtgerçeklerineaykırıyanlarınıatarak,yararlı,verimli,kalkındırıcıyanlarınıalarak,dahagenelvekarmabirprojegeliştirmekzorundaydılar.Tınkive şartlarının ürünü olan bir düşünceydi bu. Kimsede fabrika kuracaksermayeyoktu.Yabancısermayeiseyenikapitülasyonlaristiyordu.

Başkayollasanayileşmeye,sanayileşmedendebuyoksullukçıkmazındankurtulmayaimkânyoktu.ismetPaşadabugörüşübenimsedi.Sistemimutedildevletçilikdiyeadlandırdılar.İlerdebusistemkarmaekonomidiyeanılacaktı.Türkiyenin şartları gereği, zorunlu olarak bu yolu izliyorlardı zaten. Erganidevletleştirilmişti,tümdemiryollarıdevletleştirilecekti.Amadevlethenüzbusiyaseti genel olarak uygulayabilecek kadar güçlü ve hazırlıklı değildi!Uygulanabileceğigünekadarsisteminadınıağızlarınaalmayacaklardı.

44 Üçüncü Bölüm ANAYASA görüşmeleri sürüyordu. Mart 1924 günüseçme ve seçilme haklarını düzenleyen 10. ve 11. maddelere sıra gelmişti.Tasarıda her Türkün seçme hakkı  olduğu belirtilmişti. Madde sessizce,tartışmasızgeçti.Demekkibundansonrakadınlardaseçmenolarakseçimlerekatılacaklardı.Bubüyükbirdevrimdi. II.Mahmutdönemindeyapılannüfussayımındakadınlarsayılmamışlardıbile.

11.maddeseçilmekleilgiliydi.BuRecepPekermaddede30yaşınıbitirenherTürkünmilletvekili seçilmekhakkıolduğunubelirtiyordu.Bircanlanmaoldu. Her Türk deyimine kadınlar da dahil miydi Recep Peker §f Türkdeyimineelbettekadınlarındadahilolduğunu,kadınlaradaseçmeylebirlikteseçilmehakkınınverilmesinimemnunluklakarşıladıklarınıbelirtti.

Komisyonsözcüsümemnunolanlarıhayalkırıklığınauğrattı.

Seçim kanununda kadınlara yer verilmediğini, her Türk derken yalnızerkekleridüşündüklerinisöyledi.RecepPekerçoksinirlendi:

-KadınlarTürkdeğilmibeyefendiYahyaKemalBeybuçağdışıanlayışıaşmakvemaddeyeaçıklıkgetirmekiçinbiröneriverdi:

-Otuz yaşını bitiren kadın ve erkek her Türkün milletvekili seçilmekyetkisivardır.Başkanbuöneriyioylamayasundu.Sonucubildirdi:

-Kabulolunmamıştır.AlkışlaryükselinceRecepBeysinirlendi:

-Kadına hak vermediniz. Bari alkışlamayın yahu! Seçme hakkınıdüzenleyen madde de düzeltildi, ona da erkek sözcüğü eklendi. Sonuçkadınlaraveuygarlık ilkelerine saygıduyanveümidekapılanları çoküzdü.AmaMeclisçoğunluğununanlayışıböyleydi.

Ortaçağ bu gibi konularda gücünü koruyordu.  Latife Hanım bile biryabancıgazeteciye

-Cahilköylülerinköylükadınlarınsırtınaoyhakkınıyüklemeksaçmaolurdiyedemeçvermişti.

ÜçüncüBölümAZIde, ismetPaşada,ortaokuldanberigündebeşvakitnamaz kılarak yetişmişlerdi. Dinin gereklerini birçok hocadan daha iyibilirlerdi.HiçolmazsaokuryazarlarınKuranıanlamalarını istiyor,bunaçokönem veriyorlardı. Kuranın Türkçeye doğru ve güzel çevrilmesi konusunuDiyanetİşleriBaşkanıilegörüştüler.Başkanbuisteğeyorumyazdırmayıvehadisçevirtmeyideekledi.

Ödenek sorunu vardı. Gazi Paşa işin p,fat Börekçi para kısmını kendiüzerinealdı.

Gazi, Kuranın en güzel çevirisini Mehmet Akif Beyinyapacağınıdüşünüyordu. Diyanet İşleri Başkanı Rıfat Börekçi Hocanın da böyledüşündüğünüöğrenincememnunoldu.

-Haydi bakalım Hoca Efendi, harekete geçin! ZEKİ BEY Üngöryönetimindeİstanbuldangeleneskisarayorkestrası,başkayerolmadığı içinderme çatmaMilli Sinemada, Rumeli göçmenlerine yardım için bir konserverecekti. İlanlar hazırlanıp uygun yerlere yapıştırıldı. Böyle bir olayınduyulmasıiçinilanagerekyoktu.Herkesânındaduyardı.

Biletlerçabuksatıldı.

Salonun bir bölümü ailelere ayrılmıştı. Müzik dinlemek, evden çıkmak,insangörmekisteyenbirçokinsan,özellikleİstanbullularkoşakoşageldiler.İçlerinde ilk kez bir konser  dinleyecekBakanlar vardı. Başbakan tavsiyeettiğiiçingelmişlerdi.Batımüziğiilehiçilgileriolmamıştı.

Zeki Bey bu tür dinleyicileri düşünerek kısa, güzel, kolay parçalarseçmişti.

Orkestra üyeleri sahnede yerlerini aldılar. Hepsi koyu renk giysiliydi.Önlerinde nota sehpaları vardı. Tam saatinde frak giymiş olan orkestra şefiZekiBeysahneyegirdi,yürüdü,ortadadurupdinleyicilerieğilerekselamladı.

Deneyliler şefi alkışlayınca ötekiler de alkışa katıldı.Demek âdet böyleydi.Şefyerinialdı.Elininbirişaretiylekonserbaşladı.

46ÜçüncüBölümParçalarınbitişindedeherkesbilenleri bekledi.Onlaralkışlayıncaötekilerdekatıldılar.Birikikezkahvelerdeicrayısanatedenfasılheyetlerini izlemiş olanlar vardı aralarında. Bu orkestra hiç onlarabenzemiyordu. Birörnek giyinmişlerdi. En ufak bir laubalilik yoktu.Sanatlarını çok ciddiye aldıkları belliydi. Bu ciddilik dinleyicileri deetkilemekteydi. Kimse konuşmuyordu. Biri konuşsa ssssssst diye uyaranlaroluyordu.Demekkikonuşmakyasaktı.

Hmmmm.

Bukurallarilkkezgelenleribelkisıkacaktıamaöyleolmadı.

Çalınan parçalar çok güzeldi. Şefin yönetimi, selamverişleri çok zarifti.Sanatçılarçokustaydı.

Ur 4 1 1 • t İyi kı gelmişiz.  Kordiplomatiğe mensup bazı çiftlerkonserdensonra İstanbulLokantasınınaz ilerisindeaçılmışolanFreskoadlıyenilokantayagittiler.BurasıİstanbulLokantasındandahamodernbiryerdi.Yabancıçiftlerinlokantayagelmelerinealışmışlardı.

AhmetAğaoğlununkızıSüreyya ilehanımarkadaşınınöğleyemeği içinyalnız başlarına İstanbulLokantasına gelmeleri sorun olmuş, sorunGazininyardımıylaçözülmüştü.

BİNBAŞIVEDATlaVediaCebecidetekkatlı,küçükbirevetaşınmışlardı.Heryandairiliufaklıyenievleryapılıyor,şehrinnüfusuartıyordu.

Binbaşı Faruk ileNesrinin nikâhıVedatlarda kıyıldı.Nesrinin şahitliğiniDr.Hasan,FarukunşahitliğiniBinbaşıVedatyaptı.

Nikâhta Farukun ve Nesrinin birkaç arkadaşı da bulundu. Faruk vearkadaşlarınıngöğüslerindeyeniverilmişolanİstiklalMadalyalarıparlıyordu.

FarukAnkarayaatanmıştı.

NesrinyineCebecideküçükbirevbulmuş,Farukgelmeden,ilkihtiyaçlarıkarşılayacakbiçimdeevidayayıpdöşemişti.Sonrasınıbirlikteyaparlardı.

İmam,Nesrininyüzüaçıknikâhmasasınaoturmasındanrahatsızolduamasesiniçıkarmadı.Birçokşeyyıllardırdeğişiyordu.

Kadınlarsokağaçıkarolmuştu.Yüzünüaçanlarçoğalmıştı.Çetecikadınlarerkekgibiortalıktadolaşmışlardı.Halide HanımaskereyaÜçüncüBölümzılmıştı.BazıMüslümanhanımlarhemşirelikyapıperkekleredokunuyorlardı.Bazıhanımlarınerkekdoktoragittiklerisöyleniyordu.

Allahaffetsin!Nikâhıkıydı.Kısabirduaokuyupayrıldı.

Gençlergeçsaatekadarkonuşupeğlendiler.Faruk İneboluyolundanasıltanıştıklarınıanlattı.Dörtyılgeçmiştiaradan.Nesrinhastaneninaçtığıkursubirinciliklebitirerekdiplomalıhemşireolmuştu.

Türkiyedörtyıliçindeneredennereyegelmişti.Belkibiryüzyılgeçmiştiaradan.Ölenimparatorluğunyeriniyepyeni,geleceğeuçmayahazırlananbirdevletalmıştı.Faruk

-Yarınakşambizdebirdevrimyapacağız!dedi.

Ertesi akşam Nesrini İstanbul lokantasına götürdü. Lokanta hakkındakibilgiyi trenle Ankaraya gelirken yol arkadaşlığı ettiği bir milletvekilindenöğrenmişti.

Masaların yarıdan fazlası doluydu. Lokantanın sahibi, garsonlar vemüşteriler şaşırdılar. Kızanlar da oldu. Çünkü ilk kez bir hanım geliyordulokanta,Acabakapıdanmısavmalı,neyapmalıydıbuçiftiİstiklalMadalyalıbu genç binbaşıyı geri çevirmeyi göze alamadılar. Zaten binbaşıda da gerigidecek göz yoktu. Sapa bir yerde bulunanmasayı gösterdiler. Faruk itirazedecektiamaNesrinengeloldu:

-Böylesidahaiyi.GelOturdular.

Faruk kendine bir duble rakı, Nesrine portakal suyu istedi, mezelersöyledi.Ağır davranan suratsızgarsonbahşişini peşin alınca rüzgârlaştı. İyigiyimli,temizyüzlü,ortayaşlıbir beyyanlarınayaklaştı,kendinitanıttı:

-BenZonguldakmilletvekiliTunalıHilfffmı.

TunalıHilmiBeyAyağakalktılar.

-Buyrunefendim

-İzninizle bir dakika oturup gideceğim. Patronun koşturduğu iskemleyeoturdu.

48ÜçüncüBölüm

-Kadınlarımızhayatakatılmazlarsa,milletvekili,vali,profesörolmazlarsa,uçak bile yapsak yine ilkel kalmışız demektir. Buraya gelmek cesaretinigösterdiğiniz için sizi kutlamak istedim.Uygarlık hapşırık değil ki bir andagelsin. Böyle davranışlarla adım adım kazanılır. Bu hareketiniz büyük biradım.Afiyetolsungençler.Başıylaselamvererekkalktı.

20NİSAN1924günüyenianayasanıngörüşmelerisonaerdi.

Meclis,YunusNadiBeyin tahminettiğigibi cumhurbaşkanına tanınması

öngörülen kesin veto ve Meclisi fesih yetkisini milli egemenliğe aykırıgörerekkabuletmemiş,demokrasiyeuymadığınıdüşündüğühiçbirmaddeyi,ifadeyi,terimibenimsememişti.

Cumhuriyeti sonsuza kadar güven altına alacak olan 102.maddeyi alkıştufanıylakabuletmişti.Bumaddenin son fıkrasıCumhuriyet rejimiyle ilgilimaddeninasladeğiştirilemeyeceğini,teklifdahiedilemeyeceğinibelirtiyordu.

Türkiye Cumhuriyetinin kurucu atalarının rejim konusundaki kararlarıböyleydi. Onca yoksulluk, çaresizlik içinde, nice kan,  can, gözyaşı, acı,emek pahasına kurulan Cumhuriyetin ebedi olmasını istemiş, devletintemeliniböyleatmışlardı.

Bazıgençmilletvekilleritoprakreformugibikonularyeralmadığıiçinbuanayasayı devrimci bulmamışlardı. Bu düşüncesini söyleyen birmilletvekilineGaziPaşaşöylededi:

-Anayasamız parlamenter demokrasi sistemine uygun bir anayasa. Amahiçbir devrime, hamleye engel değil. Olmadığını göreceksiniz. Engellerkafalarda. Kadınlara seçme, seçilme hakkını niye çok gördünüz Kadınlarcahillerse, erkekler cahil değil mi Kadınsız demokrasi olur mu Evdeannenizin,kardeşinizin,eşinizinyüzünenasılbakıyorsunuz22NİSANgünüMeclis,genelafdışındatutulan150kişiyleilgililisteyibirdahatartıştı.

Hainler 150 sayısına sığmıyordu ki. Bazıları iyi yurttaş olarakyetiştirilmedikleri,eğitilmedikleriiçinkolaycadüşmanasatılmışlardı.

ÜçüncüBölümLozandakararlaştırılangenelafdışındasadece150kişininbırakılmasına razı olunmuştu. Listeye sığmayan hainler usul usul, gizlice,neleryapacaklardıMeclissontartışmalardansonrageceyarısıhainlerlistesinikesinleştirip kabul etti.Bunlar hainliklerini bildiklerini için zaten yurtdışınakaçmışlardı. Çoğu harıl harıl Türkiye aleyhine çalışıyordu. Türkiyeyegirmeleriyasakedildi.

ESKİ SULTANVahidettin, eşleri, ve eşlerinin yardımcıları geleceği içinSan Remoda daha büyük bir köşke, Villa Magnoliye taşınmıştı. Sonundabekledikleri geldi.  İstanbuldan gelen harem erkânı Birinci KadınefendiNazikeda Hanım, İkinci Kadınefendi Meveddet Hanım, son eşi NevzatHanım, Nevzat Hanımın kız kardeşi Nesrin Hanım, 2. Hazinedar Kalfa ilebazısaraylılardanoluşuyordu.

Eski Sultan en çok, son eşi Nevzat Hanımın gelmesine sevinmişti. Onuçoközlemişti.

Bu arada 150liklerden, eski Kuvayı İnzibatiye subayı Tarık Mümtaz

GöztepedeeskiSultanayanaşmıştı.Villanıngenişbahçesi içindeküçükbirköşk vardı. Eski Sultanın parasını yöneten Yaver Zeki Bey burada kalıyor,refah ve konfor içinde yüzüyor, eski sultanın sınırlı servetini har vurupharman savuruyordu. Bu küçük köşkte de İtalyan Vahidettin kızları hizmetediyorlardı.TarıkMümtazDuköşkünbirodasınayerleşti.EskiSultanölenekadar burada bolluk içinde yaşayacak, birçok olaya, şaşırtıcı sahneye tanıkolacak,anılarındaanlatacaktı.

TarıkMümtazBeyegöredurumşöyleydi:

-Kadınefendiler iyle, hazinedar ustalarıyla mükellef bir harem hayatıvücudagelmiş,musahipler,yaverlerveesvapçıbaşılardanibrikçibaşınakadarbütünbeylerkadrosukuruluvermişvesaraydüzenitamtertipcanlanmıştı.. ,Osmanlı imparatorluğununbütün teşrifatvemerasimusulleriolanca titizliğiilekorunuyordu Sultanadamlarına,padişahlığısırasındaaldıklarımaaşlarıgurbette50ÜçüncüBölümdefazlasıylavedüzenliolaraködüyordu.AyrıcaYıldız Sarayının meşhur mutfağını aratmayacak mükellef ve zengin birmutfak sofra sofra yemekler yetiştiriyordu. Öğle ve akşam  yemeklerineburadabirdemükellefsabahveikindikahvaltılarıilaveedilmişti BuküçükYıldız Saray ında yaşayanlar 40 kişiye yakındı! Tarık Mümtaz Göztepeyegöre eski Sultan, Türkiye Cum26 huriyeti nin düşmanlarına da parayardımında bulunuyordu. Bu gösterişli gurbet hayatına, Zeki Beyinhovardalığına, Cumhuriyet düşmanlarına ve siyaset bezirganlarına yatırımyapmaya26c eldeki para ne kadar dayanırdıTBMMnin açılışının dördüncüyıldönümüydü.

Kutlama töreninden sonra Cumhurbaşkanı, Meclis Başkanı, Başbakan,Genelkurmay Başkanı, Bakanlar, milletvekilleri, yüksek yöneticiler geçittöreniniizlemekiçinMeclisbalkonlarındavebahçesindeyeraldılar.Sivillerkoyurenkelbise,redingot,jaketataygiymişlerdi.

BugünküUlusmeydanı ile istasyona inenyolun ikiyanıhalkladoluydu.Kadınların çoğuMilletBahçesinde toplanmıştı.Ankarahalkımilli törenlerekatılmayıihmaletmezdi.

Birlikler, okullar, dernekler Meclisin önünden geçip istasyona doğrugideceklerdi.Askeribirbando,trampetveborugösterisindensonrabirmarşabaşladı.

İlk olarak bir tören birliği geçti. Onları seğmenler izledi. Sonra ilk,ortaokul ve lise öğrencileri gelmeye başladı. Derken bir kara kitle belirdi.Yaklaştı.BunlarKızÖğretmenOkuluöğrencileriydi.

Yüzleri açıktı ama hepsi kara çarşaflıydı. Onları özel giysileri ile

zanaatkarlarveesnaflarizledi. FalihRıfkıBeyakşamGazinindavetlisiydi.Yemeğegeçmedenkonuyuaçtı:

-Kız Öğretmen Okulu öğrencileri kara sel gibi önümüzden akıp gittiler.Sıkmabaşlı,mantoluolamazlarmıydıRuşenEşrefBeygüldü:

-Geçen yıl peçeliydiler! Bu yıl peçesizler. Bu büyük bir gelişme. M.KemalPaşa,

-Kadınlarıngiyiminekarışmayalım.dedi,

-..Yüzleriniaçmalarıileribirdavranıştır.Hiçbirhanımzarafeti,uyÜçüncüBölüm garca olanı reddetmez. Zamana ihtiyaçları var. Cesaretlerini kırmayalım,yeter!Yaşlıcabirmisafirbilgiverdi:i

-Halkımızınneredeysetamamıköylerdeyaşıyor.Köylühanım!larımızınyüzleriherzamanaçıktır.Böyleçarşaffilangiymezler.

Giyseler tarlada, bağda, bahçede çalışamazlar. Aç kalırız. Bu yüzdenonlara kimse yüzünüzü örtün, evde oturun, elinizin hamu ruyla erkek işinekarışmay