CUMHURİYET ÜNiVERSiTESi

\ .

iLAHiYAT FAKÜLTESi .. DERGiSi

2. Sayı

SİVAS - 1998

HACCA C B. YUSUF

(Hayatı ve Faaliyetleri)

Arş. Gör. Ali DELİCE*

Biz bu çalışmamızda Emev:ı Deviet idaresinde Abdülmelik ve oğlu Velid dönemlerinde yaklaşık yirmi beş yıl valilik yapriuş, bir takırn siyasi, ekonomik ve kültürel İCraatiarda bulunmuş olan Haccfic. b. Yusuf un. biyoğrafisini ve faaliyetlerini ele almayı amaçladık. ·

A-Hayatı

Doğ~m tarihi konusunda bir takım farklı görüşler olmasına rağmen 1 biz oriı.in öldüğü .. zaman (95/714)2 .kaç yaşında olduğu ile ilgili bilgilerden hareket ettiğimizde doğum tarihinin 41/662 olduğunu söyleyebiliriz:

Haccac, Mekke'ye yakın Taif şehrinde doğmuştur. Onun nes·ebUse; Ebfi Muhammed ei-Haccac b. Yusuf b. el-Hakem b. Ebi Akil b. Mes'ud b. Amir b.· Muattib b. Malik b. Ka;b b. A.ınr b. Sa'd b. Avf b. Kusayy'dır3 .Annesi Fariğa bnt.Heırimam b.Urve b. Mt<.s'fid es-Sekafi'dir4.Annesi Yusi.ıf b.· Hakem ile evlenmeden önce Ar~blarıwileri gelen tabiblerinden'Taifli Hariirb; K~lede ve daha sonra da Muğire b. Şu'be ile evlilik yapmış ve boşanmıştır5 ·

Hacc'ac'ın gençliğinin ilkdönemlerine ait pek az bilgi vardır. Bazılarına göre, o im h ·gençlik devresi ve siyasi hayatının başlangıç dönemi· hakkındaki· bilgiler hasımları tarafından tahrif edilmiş, ba~ı b,ilgiler.deonu hiciv etmek için verilmiş gerçek olmayan bilgilerdir6 . . · · · .

1 *·Cumhuriyet Üniversites.i Ilahiyat Fakültesi Islam· Tatihi ve Sanalları Bölümü Islam .Tarihi Ana Bilim Dalı Araştırma Görevlisi · . · . 1 lbn·Hacer, Tehzibü't-Tehzib, Beyriıt ty., Il, 210; ez-Zirikli, ei-A'laıri, Kamüs Teri\ci!flli Eşheri'r­Rical ve.'n-Nisa mine'l-Arab ve'I-Musta'rabin ve'l-Müsteşrikin, 5.baskı,Beyrut 1980, ll, 175. 2 Kaynak'ıarın genelinde onun ölüm tarihi 95/714 o.larak geçer. Öldüğünde ise çoğunLukla 54 yaşında ·olduğu belirtilir. Bk. Ya'kObi, Tarihu'J.Ya'ldlbi, Beyrut ty: Il, 290; Belazüri, Fütfihu'l-Buldan, Çev.,Mustafa Fayda, Ankara 1987 s.,712; Dırar Salih Pırar, Haçcac b. Yllsuf es-Sekafi, Beyrut 1390s.34; Weılhausen, Arap Devleti ve Sükfitu, Çev.Fikret lşıltan, Ankarıı 1963, s.l19; lbn Hnlliknn'a göre ise, 921711 yılında ölmüştür. Bk. lbn Hallikan,Vefeyatü'l·A'yan, Beyrut ty.,ll, 5;3.Bazılarına göre ise 'öldüğünde 52 yaşındaydı. B k. 1-f.Lammens, "Haccac", İslam Ansi~lopedi~i, · (I.A.),. (M.E.B.), Istanbul 1977, V, 20;· Brockelman, Islam Milletleri ve Devletleri Tarihi, Çev. Neşet Çağatay, Ankara 19.54, s, 91. · . · . . 3Jbn Hallikan, 11,2~; lbn Kuteybe, Kitabü'l-Mearif, Beyrut 1970, s.I73; lbn Manzilr, Muhtasaru Tarihi Dımaşlt Li lbn Asaldr, Şam 1984, VI, 200. · · 4Jbn Hallikan, ll, 29; bırar.Salih, s.23. · -' 5Mes'Odi, Mürficu'z·Zeheb ve Meadinü'I~Cevher, Thk., Muhammed .Mullyiddin Abdülhamid, K.ahire 1964 !ll, 1 32; lbn Hallikan, ll, 29; Dırar Salih, s.23. , . . 6Lamens, "Haccac", İ.A.,V, 18 .

'.'

446 Ali Delice

Hacdic'ın, küçük yaşlarda ilim öğrenmek' için Kuttab'a verildiği v~daha sonra da bir ara Taifte öğretmenlik yaptığı beliitilir7. Ki.ır'.an'ın tamamını 6hnasa · bile çoğunu ezberlediği, sonra da. Taifte çocuklara Kur'an öğrettiği rivayet edilir8.Taif şehriı:ıden ayrılıncaya kadar bu görevini' sürdürmüştür.Okur~yazar · oranının çok düşük olduğu bir dönemde Haccac'ıİı ve.hatta babasının Öğretmenilk yapacak bit düzeyde okur-yazar olması, onun asil ve kültürlü bir aileden geldiğini

· ortaya koyrr\aktadır9. · · - ·

Yaklaşık yirmi beş yıldır._ bulunduğu valilik .·görevleri boyunca Bmev1 .. Devletine bağlı bir :vali olarak hayatını sürdüren Hatcac, 951714 yılında-kendi ··kurduğu V asıt şehrinde vefat -etmiştir to. Vefat ettiğinde geride pek fazlahirşey bırakrnamıştır, Bıraktıği şeyler; bir Kur'an, üçyüz-dirhern para/bir kılıç; bir at, bir rahle ve vakıfolan yüzadet zırhtan ibarettirtl ' · ·

. . B-Hacdic'ni A~dülmelik D.önemindeki Faaliyetleri.

Yezid'den sonra hilafete geçen a~cak çok lqsa bir sü~e sonra hilafetten çel.dlen ll.Muaviye'niiı yerine 64/683 yılında Cabiyel2 toplantısında alınan karar uzerine . Mervan b. el-Hakem get;:ti. Mervan, öncelikle Şam'da buİunan Abdullah b. Zübeyr tiıraftarı Dahhak .. b. Kays el~Fihriile mücadele etti. Merc-i Rahıtdenilen yerde' Kaysller le Kelbller arası'nda çıkan savaşta Kaysileri temsil eden Dalıhak'ın ordusu'. : yenildL Mervan, bu galibiyetten sonra Hicaz'da·bulunan ve asılrakip olarak kabul ettigi Abdullah b. Zübeyr üzerine Hubeyş:,b. Dülce kamutasında bir ordu gönder~i. , .

. . "Rebeze savaşı" adı verilen bu Şavaştıı Mus'ab'ın ordu~u bu sefer Şamlılara karşı galib geldi ve çoğu-nu kılıçtan geçirdi. Bu savaşta Haccac ve. babası' Yusuf b .. · Hakem de bulunmaktaydı ve bunlar hayatlarını kurtarimlar arasıridaydılarl3_. ·

' • ' • • // • • ' • • 1

Hacciic'ın ve babasının Abdullah b: Zübeyr'e karşı Bınevlierin yanında yer almalarının sebebi; Sakif kabilesinin Bmevrlerle müttefik bir, kabile o linasından · kaynaklanmaktadır. Hacdie'ın da aitolduğu Sakif kabilesinin Ümeyye oğıiUaö ile ahin birliktelikleri daha İslam öncesine dayanmaktay dı. ıİslarr\. döneminde islama

· karşı koyma noktasında ve t.icari y?nden birliktelikle.rini pekiştiprıişlerdir14 .. Bınevlierin bı.ı ana kadar .yaptıklarf:icraatlar özellikle, Hicaz. bölgesLhalkıllJil_ devlete karşı olan nefretini artırmıştr. Bınevlierin tarafını tı.ıtan Sakif kabilesinin -~

1

7 M'.G.S.!1odgson, İsliımın Se~üveni~. Çev .Komisyon, ls tart b~~ i993; l, -ı 93; P.K.Hittl,. Siyasi ve . ··· q ·ı Kültürel Islam Tarihi, Çev. Salih Tuğ, İstanbul 1989, Il, 326. İbn Hallikan ise, hem Haccac'm hem ' ~e babasm.ıiı birlikte öğretmenlik yaptığını bel.irt~r. B k. İbn Hallikiııl, !'·;~2,_ ·.··.··- -·'·,· , ":::_ ·_ -~ .. , .. . -~ __ _ _____ , ... :._'-/! Qırar Satıh, s.26. . . · · i · ' · . . . · · - · · · · '

. 91rfan Aycan, "Hıiccac b. Yusuf', Bizim.Dergah Dergisi, Haziran 1993, s.39 . . . ~.ı J ıoya'kubi, rarih·u, 29o; eı-ıŞş,ed-i>e_vıetü~•-üm~viYre·;nı~rişk s. 2~4;·Ln:m~ens.onun mide· ....

1

'·

~anserinden öldüğünil ye kabrinin n_erede olduğurian biliı'ıfll~diğini belirtir.Lamnimens; ~'Hacccac", ' I.A.,V,20,Istanlml 1977. · . . ·· · . · , .. . .. '.,.· , :,·,_.·

· 1 ı İbnü'I-Esir, el-Kamil fı't-Tarilı, Beyrut 1965, ıy, 585; İbn Kesir, ei~Bidaye ve'n-Nihaye, thk.. i .. AhmeLEb!LHakims.d .. 8ım·_ytJy.IX,133 ....................... : ·- · ... :- .. . ·: .. ·• .· .. 1 2cabiye; Dımaşk'ın 80 km kadar gÜn6:Yı);!ISılıda Harran bölges-i;ı"clei(ı~cevlan'iiirlfıFgifıltfifNevii'Ya· .... : .

. çokyakınbir yerde kurulmuş bir şehirdir. Bkz. Yakut el~Hamevi, Mu'cemü!-1-Buldan, Beyrıit 1979; .. -:. ·n, 9 l. Toplıiıitıôii alın·an karara göre; Mervııa hilafete geçecekondan.siınrıi da s'ıi:asıyla HalidJ>, .. : .. :C: "'' Yezid ve Amr b. Said el-Eşdak geÇecekti. Ancak bu böyle bl ma.~ ı;. Mervan keiıdi oğullıirını. veliaht · _ --atadı. Bkz.lbnü'-1 cevzi, ei,Muntazam .fı Tarihi'I•Mulôk.ve'l-Umem; Beyrufl992,· VI; 27;' Mustafa ·· Fayda, "Cabiye". T.D.V.İ.A., IstanbUl 199~; İsmail Yiğit, nEmeviler:", T.D.V.l.A; .. ·Istanbul1995, XI, · · · · 91; Abdülkı<rim Özaydın, "Eşdak", T.D.y.ı.A., lstanbuU995, Xl, 460-461: . · . · · l3ya'kubi, Tarih, ll, 256; lrfaiı Aycan, "Haccai: b~ Yusuf', Bi~im Dergllh, ~. 4L . .·· ~.4oaha geniş bilgi için bkz.lrfan Ayciın,"EIDevi İktidarının Devamındil Sakif Kabilesinin Rolü'; Din·. Oğretimi Dergisi,. Ankara 1989, s. 69: . · · · . , . ·· , :' : . · ·

'· .. .. ,,

. ,. • ..

'i

i . . 1

. i 1

'.1

Hacc~Jc b. Yusuf 447

bu gelişmelerden menfi şekilde etkilenmesi kaçınılmazdı. Hatta .Emevllere karşı gösterilen tepki, belki de Hacdie'ın ve ailesinin Taifi terkedip Şam'a gitmelerinde bir etkendir15. ·

Hacdie'ın Abdullah b. Zübeyr üzerine gönderilmesinden önce alınış olduğu küçük çaptakibirkaç görevleri sayn:ıazsak Abdullah b. ZUbeyr üzerine gönderilme görevi o.nun Bınevi iktidarında alınış olduğu en önemli görevdir.. Hacdie'ın bu göreve getidlm~si, onun liyakatıyla ilgliidir. Kıtynaklarıınız bu göreve Hacdie'ın bizatihi kendisinin talip olduğunu belirtirler. Buna ınesned olarak da Abdullah b. Zübeyr'i öldürmüş olarak gördüğü rüyası gösterilirl6.

. Abdull'ah b. Z,übeyr üzerine gönderilen Hacdic, ilk öıice Mekke yakınlarında bulunan ve kendi doğduğu yer olan Taife geldi ve orada karargah kurdu. Buradan Beytullahi'l-Haraın'a sığınınış bulunan İbn Zübeyr üzerine saldırılar düzenlemeye' başladın.

Abdülınellk, Hacdlc'ı gönderirken beraberinde bazı talimatlar vermişti. Bunlar arasında Mekke'ye karşı derhal saldırıya geçıneyip, önce barışı denemesi vardı, ancak Haccac, bu talimata pek aldırış etmedi 1.8. Mekke kuşatmasının uzaması tabiatıyla şehirde hayatın felç olmasına v~ bir takım oluınsuzluklara yol açtı. Açlık. ve fiatların anannal derecede artması sonucu Abdullah b. Zübeyr'in taraftarları İbn Zübeyr'e Suriyelil~rle barış yapın'\sı teklifinde bulundular. Fakat İbn Zübeyr, onların bu görüşlerini reddetti 19. Abdullah b. Zübeyr'in teklifi kabul etmediğini gören taraftarları yavaş yavaş onun etrafından dağılarak Haccac'a teslim olmaya başladılar. Ayrılarilar arasında İbn Zübeyr'in iki oğlu Hamza ve Ubeyd.de vardı. İbn Zübeyr, Şamlıları Hacfin20 denilen yere kadar uzaklaştırdı. Ancak kuşatmanın yaklaşık yedi ay21 kadar uzaması sonucu az bir taraftarı ile kalan İbn Zübeyr, Suriyeii askerler tarafından öldürüldü (73/692). Haccac, İbn Zübeyr'i öldürdükten sonra Mekke'ye girdi. Bö.ylece Mekke halkı da Haccac'ın vasıtasıyla Abdülınelik'e biat etti22. · ·

Haccac, 74/693 yılında Abdullah b. Zübeyr'e karşı ka~andığı başarıdan sonra Hieaz, Yemen ve Yername valiliğine atandı23. Medine'ye vardığında orada bir veya iki ay kadar kaldı. Kaldığı süre içerisinde herhangi bir olay çıkmadı. Ancak. Hacdie'ın Medine halkına çÖk kötü davrandığı, onları sürekli küçüınseyid ve aşağılayİcı bir şekilde davrandığı rivayet edilir. Hatta Peygamber (s)'in . :

15trfan Aycan, "Haccac b. Yusuf", s.41. · l6Tabeıi, Tarihu'l-Ümemi ve'I-Müluk, thk., Muhammed Ebu'l-Fadl, Mısır 1·97 1, VI, 174; lbnü'l-Esir,

· el-Kaniil, IV, 349; lbn Kuteybe, ei-İmame ve's-Siyase, Kahire 1963, 1, 28; lbıı Abdi. Rabbih, ei­Ikdü'l-Ferid, Kahi~e f?.62, V, 13; Süheyl Zekkar, Tarihu'I-Ar~;~b vc'I-İslam,Dımaşk 1975 s. 163; lrfan Aycan, Hicri Illt Uç Asırda Zübcyri Ailesinin Siyasi ve Ilmi Haynttakj Yeri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara 1984; H.D.Yıldız,"Abdullah b. Zübeyr", T.D.V.I.A., Istanbul 1990, 1, 14~. . ' . . .

· 17Taberi,V1;174; lbnü'l-Esir, el-Kamil, JV,349; lbn Kuteybe, ei-İıııame, ı, 30; lbnü'l-Cevzi, Muntazaııı,VI, U9; Süheyl Zekkar, s.l63. . · 18.lbiı.ü'l-Cevzi, Muntazaııı, VI, ı ı 9; Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Istanbul ı 989, ll, 345. 19tbn Kesir; el-Bidaye, VIII, 329.

· 20Hac0n; Mekke'ye 3 km uzaklıkta bir yerdir. Bk.Yakut, ll, 225 21 Brockelman, s.9 1. Ancak kuşatmanın süresi ·ile ilgili farklı rakamlar da verilmiştir. Bkz.lbnü'l­Cevzi, el-Muntazam, VI, 124; lbn Sa'd, et~Tabalmlü'l-Kübra, Beyrut ty, V, 228; lbıı Kesir, el~ Bidaye, VIII, 334. · · · · · 22Mrikdisi, el-Bed' ve'-Tarih, Beyrut ty., ıi, 26, . · 23Taberi yı. 195; lbııü'l-Esir !el-Kamil IV, 358; lbn Kuteybc. et-İmam e 1, 31.

448 Ali· Delice

sahabilerinden Enes b. Malik, Cilbir b, Abdullah ve Sehl. b. Sa'd'ı yal<alayaı;ak zirnınilere yapılan muamele gibi onların ellerine ve boyunlarına kurşun döküp mühürlettiği belirtilir24. · ' . · · '

1

Haccac, iki veya üç sene Mekke, Medine, Yemen ve Yername valiliği yaptıktan ve buralarda sükfineti sağladıktan sonra 75/694 yılındalı:al<'a vali olarak atandı25. Irak'a vali ola.rak atandıktan 'SOnra l(fife'ye baskın yapareasma giren Haccac, önce mescide gitti ve minbere çıktı. Yüzünü tanınmamiıl< için kırmızı bi.r ip.ek örtü ile' kapatm ı ştı. "Halkı yanıma. toplayın iz" diye ~eslenerek26 meşhUr konuşmasını yaptı27. · ·

Haccac, Kfife'lilere karşı sert ve acımasız bir politika uygulayacağını bü konuşmasıyla ortaya koymuştur. Konuşmasının .ardından Haricilere gönderdiği meşhur komutan Mühelleb'in ordusuna katılacak! ara haı:çlıklarının, dağıtılrt:ıasını, üç gün içerisinde Mühelleb'in ordusuna katılmayanların kafasinı uçıiracığını ve .: mallarını da yağınalayacağını ,belirtti28. Bu tehdit ed id konuşmasindan sonra he~kes Mühelleb'in ordusuna katıldı. Hatt&, Mühelleb, bu durumu görünce "Gerçekten, Irak'a bugün erkek bir adam vali olmuştur"29dedi. . · · · · ·· ·· ·

Haccac, Kfife'de yerine Urve b. Mfiğin~ b, Şti'be'yi vekil bırakarak Basra'ya

''

.. , .

gitti (75/694)30. Burada da tıpkı Kfife'deki konuşınasın'a benzer3 ı aşağılayicı bir ·· : konuşma yaptı. Haccac, Basra'dan' sonra Rustakabaz'a32 gitti. Burası ile. : MüheHeb'in karargah'ı arsında 18, fersrihlık bir mesafe: vardı. Haccac'ın buraya gitmesinin amacı; Mühflleb'i ve askerlerini Haricilere karşı bulundukları yerde psikolojik olarak desteklemekti33. · , · . · '. ·

Haccac, aldığı sert t~dbirlerle biryandan Kflfe ve Basnl'da sükuneti sağiiirken diğer yandan da Mühelleb'e takviye kuvvetleri gönderdi. Böylece Fars'bölgesindeki · ·Katari b: Füc'a komutasındaki Hariciler .77/f)97 yılında yenildi, liderleri de öldürüldü. Basra bölgesini tehditaltında tutan Faris bölgesi Haricilerinden baş1<a bir

. de 'Musul bölgesinde faaliyetlerde bulunan Hariciler vafdı. Bunların.başında Temim i kabilesinden plup Sufrjyye'den ilk isyan· e~en Salih b: Müserrih'in isyanı .. · gelmektedir (76/695)34. el-Çezire valisi M_uhaiiımed b. Meryari, Acil b~ l.Jı:rıeyrıı,'yı_ . 1000 kişilik bir orduile Salih'in. üzerine gönderdi. Apcak Adi'ni'i-ı ordusu Salih'in ordusuna yenildi. Haccac, bunurı üzerine·Hiiris b. Uırıeyra'yı: 3.000kişilik bir ordU' ile gönderdi.. Çi kan çatışmada Salih öldürüldü ise de Şebib. b. ::Ye:lid, beraberindekilerle lçaçmayı başardı. Şebib b. Yezid,· Sali!~ b. Müserrih!iri ·

24Taberi, VI~ ı95; lbııü'l-Esir, el-Kamil, ıv;3s9; SUyuıi, T~rihu'-Hıilefii, tkh., Muhammed·, Mıihyiddin bt,by s. 2 ı 5; lbn Kesir, el-Bidayç, IX, 3. · ·. · · ' ·· ·. · · ,; ; · ' · 25Taberi,VI, 202; lbııü'I-Esir, el-Kamil, 1V,3?4; Ya'kubi, ll, 274; l'v)es'Odi, lll, 122; lbn Haldun; . ... . Kitabü'I-Iber ve Divanü'I-Mübtede-i .ve'l.-Haber,· nŞr.,Halil Şehluıde vd., Beyruı ı 988. lll, ·4ı;' · ·~ .· ·. .· Süyı1ti,s.2ı5;lbn Kesir,~l-Bidayc,IX,8. · ·. , · · · • .. · : .. .. · ' · ... , ...

· 26Triberi, VI, 202; lbnü'lcEsir, .el-Kamil, J\1; 374; Me~'Odi,Jil;.J33; Y:iı'kubi;.ıl;273:~"'i;c~c~.C:;;0~~"=c~'"';:"'~"'~;;=.=~,L 27 Mes'ı1di, 111,135. . · · · . · ' '· . ' 28 Mes'Odi, 111;135; lbıı Manzur,.VI;l08; Işş, s. 215; Makdisi,II, 29~30. . .. ;~ ... 29 lb~ ü'l-Cevzi, el-Muntazam, VI,I64; Dırar Salih; s:53. '· · · ... . . E . . c .·.. . ..

Taberi,VJ,2ıO;lbn Haldun, Tarih, lll, 42. · · · . . . .· .. ·. .. . 3 ı lbnü'l~Cevzi, VI, 164; lbn Kesir, ei~Bidaye, IX, ı 1; Hudari .. ed-Devl~tü'I~Üıneviyye; s.' 479. ,· 32Rustakabai; B'ağdat ile Alıvaz arasında bir yerdir .. B.P'akut, HI, 90. . '. '· · , • · 33Taberi, VI;2 ı ı ;lbnü'l-Esir, el-Kamil, IV,38 ı ;Hudari,ed-Devletü'l-Ütıle;Viyyc,s.479 ... • . 34Taberl, VI, 2ı:5; lbnü!I~Esir, el-Kamil, JV,391; Hudari, ed-Dc~letü'lcUmevi}:ye;s.4~6.: . ·

)',. . ·. --:·:

. ....

,. ',.

i'

Hacd1c b. Yusuf 449

! Öılimünden sonra arkadaşlarından kendisi için bi at aldı35 ve -76/696 yılında Haccac'a karŞı ayaklandı. Harici fırkalardan Haruriyye koluna mensub olan36Şebib, Harici liderler arasında Hacdic'a zor ve sıkıntılı anlar yaşatan liderdir. Onun, Haccac'ın 25 komutanını öldürdüğü söylenir37. Haccac., Şebib üzerine bir çok komutanlar gönderdiyse de çoğunda Haccac'ın komutanları başarısız oldular. İki defa KOfe'ye girmeyi başaran ,Şebib'e karşi Hacciic, sonunda Abdülmelik'teiı yardım İstemek zorunda kaldı. Güçlü komutan Süfyan b. Ebred ei-Kelbl ile giriştiği mücadelede mağllıpolan Şebib, Alıvaz bölgesindeki Dilceyl nehrinden geçerkim atından düşerek boğuldu. Böylece Ezrakllerden sonra Sufrller de tesirsiz hale getiril'miş oldu. Şebib'in ölümünden sonra Cuha bölgesinçle Ebu Ziyad el-Muradl ayaklandı. Haccac, ona k<ırşı da el-Cerrah b. Abdullah el-Hakeml'yi gönderdi. Ebu Ziyad ve askerleri. öldürüldü38. Ebil Ziyad'dan sonra Bahreyn civarında oturan Abdü'I­Kays'dari.olan Ebil Ma'bed isyan etti. Haccac, onun üzerine de Basra valisi Hakem

. b. EyyOb'u göndererek bu isyanıda bastırdı39.

Abdülmelik b. Mervan, Irak ve civarındaki Hiiricilerin ayaklanmalarını bastırdıktan sonra doğudaki vilayetleri de tam olarak kendi hakimiyeti altına almak istedi. Bu yüzden 78/697-698 yılinda Horasan ve aynı zamanda Sicistan valis.i olan Ümeyye b. Abdulah b. Halid'i görevinden aziederek bu iki yeri de Irak ve Basra valisi olan Haccac'a bağladı. Abdülmelik'in buraları Baccac'ın valiliğine bağlaması onun Irak'ta göstermiş olduğu baŞarısının semeresidir. Haccac, heriıen buralara birer

·vali atamakla işe başladı. Eiarika Haricilerine karşı üstün bir başarı sağ,layaıı' Mjjheileb b. Ebi Sufra'yı Horasan valiliğine getirdi (78/697-698). Diğer taraftan Ubeydullah b .. Ebi Beki'e'yi de Sicistan valiliğine atadı40 . Ubeydullah,· 7.8/698 yılında vali .olarak atanmasJndan sonra bir yıl savaş yapınadı.79/699 yılında

· Rutbil'in haraç göndermemesi ü,zerine Haccac, Ubeydullah'a haber göndererek . Rutbil ile Çarpfşmasını ve ülkesini ele geçirmeden, k<ılelerini yıkıp askerlerini ise · zincire vurmadan geri dönmemesini emretti4'. Ubeydullah, Haccac'ın saidırma emri ni aldıktan sonra Basra ve Kil fe halkından oluşan askerlei"iyle Rutbil'in üzerine yürüdü. Rutbil'in ülkesinin içlerine doğru ilerledi: Sonunda bütün ·yol ve geçitler Müslümanlara kapatılınca Ubeydullah ve askeri yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kaldılar. Ubeydullah 500.000 dirhem vermek, çocuklarından Nehar, Haccac ve Ebu Bekre'yi rehin olarak bırakmak ve Rutbil vali kaldığı sürece onunla savaşmamak

· şrirtlarıyfa bariş yaptı42 . AncakKofdilerln başında bulunan ve Şii olan Şureyh b. Hani ve arkadaşlarının barışa yanaşn:ıamaları sonucu Ubeydullah da savaşa girmek zorunda kaldı. Fakat Yenilmiş ve perişan· olmuş bir vaziyette Rı.itbil'in ülkesinden

.. çıktı43 . Haccac, Ubeydullah'ın ve askerlerinin başına gelenleri öğrendikten sonra durl!_mu Abdülmelik'e bildirdi. Ayrıca ondaiı KOfeliler ye Basralılardan oluşacak büyük bir ordu hazırlamak hususunda izin aldıktan sonra orduyu hazırlamaya girişti (80/699-700)44 ve Kilfe ile Basra'lılardan 20.000 asker roplayarak bu işi sıkı

35 lbnü'l-Cevzi, VI, 181; Hudari, cd-Dcvlctü'I-Ümcviyyc, s. 497. 36Ya'kubi, II, 274. . 37Adnan Demircan, Haridierin Siyasi Faaliyetleri (Basılııı:ıiııış Dokıora Tezi), Konya 1993s. 131. 38Ya'k0bi, II, 275. · 39Ya'k0bi, Il, 275. · ; · ' · . 40Taberi, VI, 320; lbııü'I-Esir, cl-Kamil, IV, 448.Ya~k0bi,.ll, 276; Wellhauseıı, s. 109 41raberi,VI,322; lbııü'I-Esir, cl-Kamil, IV, 450. . . 42Belazüri, Fiitulı, s. 579-580. 43raberi Vl,323; lbııü'I-Esir, cl-Kamil, IV, 45 J ;lbııü'I-Cevzi, ·ci-Muııtıı;ı;mn, VI, 203. 44raberi, VI, 323;lbııü'I-Esir, cl-Kamil, IV, 45 ı. · . ' . . . ' .

'.

450 ; Ali Delice .

'. tuttu45: Askerlerin maaşlarını .tamamen öded·i~i gibi, bunun. dışinda fazlaca'· harcamalarda bulunup at ve silah temin etti. Bu 20.000 kişilik ordunun başına da Sicistan' valisi olah Kinde kabil~sinden Abdurrahman b. Muhammed b. el-Eş'as'ı getirdi. Bu orduya her bakırndan ınükemmelliği dolayisıyla ;.'Tiivfislar Ordusu·" adi·· verildi46. Abdurrahman ordu ile birlikte Sicistan'a kadar gitti47. Rutbil, böyleiıin_e büyük bir ordunun karşısında duramayacagını.anlayınca ülkesini Abdurrahman\a .· terk ederek geri çekildi. Abdurrahmanele geçirdiği yerlere valilerini atadı ve sayısız ganimetler(elde etti48. Wellliausen, buna ilave plarak Abdurranman'ınzabtettiği yerlere garnizon ve irtibatı sağlamak için posta memurları koyduğunu ve. saldırıyı durdurmasının sebebi olarak da askerlerin dağ havasına alışi.ıınamalarını ~e1irtir~9;. Gerçekte ise Abdurrahman, Rutbil'in ülkesinde. daha içerilere girmenin tehlikeli olacağını düşünerek saldırıyı di.ırdı.irdu. Ayrıca bu yıl ele geçirilen yerlerin yeterli · · ohıcağını, g~lecek yıl ilerileri daha iyi tanıd!Jcça gitmenin doğru olacağını.iç~ten bir. mektubu Haccac'a gönderdi so. Ancak Haccac, ona ilerl~mesi yolunda talimat verdi ve aksi takdirde görevden alacağı uyarısında bulundu. Mektuburida."Eğereinrimi yerine getirirsen n;:ıesele yok, aksi halde kardeşin İshak h.Muhainmed'e.komutanhğı bırak" şeklinde tehdit etti51. , · ·· · · . . · . . . .. · .. · ,

. . A:bdı,ırrahman, Hacciic'ın peşpeşe gelen mektuplarından sonra ask:.~r:leri

toplayarak durum değerlendirmesi yaptı52,. Sonuç{rl\, Abdurrahman v'e . beraberindekiler önce Haccac'a, ·sontaJialifeye 'karşı· ayaklandılar. Abdtilmelik'in vıılisine karşı çıkmanm Abdülmelik'e karşı çıkmak olabileceği, konUsunda endişe~c;:r · yayılınca Abdülmelik'e karşı da biatı bozdular53. Böylece harek~t sadece Fla~c~c'a karşı yapılmış bir httreket olmaktan· çıkıp, E;ı;nevl Devletine karşı y~pılıiuş·· bir i: hareket oldu. :Abdi.ırrahman'a halife olarak biat edenler arasında Şiiler, Haridlerve diğer hoş~ut olmayan kitleler buhihmaktaydı. · · • : ··

Haccac, Abdurahman'ın kendisine itaatten.vazgeçtiğirii.öğrenince B~sı'a'ya · geldi: Abdülmelik'e haber veterek kendisine acele asker göndermesini istedi54~. Abdülmelik b. Mervan, Haccac'a. kıılabalık bir ordu topladı. ,Haccfic; Abdiırı:iıfiinaiı ile karşılaşmak üzere Basra'dan hareket etti ve Tüstei:'e55 ·~adar geldi. Haccac, .Abdurrahmaı;ı'a karşı öncü birlikler gönderdi. Bu öncü birlikler Dü'ceylneh;i kenarında Abdurrahman'ın. aüiiarı._He karşllaşfı, Şiddetli bir·ça:rpışı:İıadair·s~nra:~ Haccac'ın öncü birlikleri bozguna uğradı (81/70l)ve adamların&ın ·pek çoğU

- .·~ ' . ' ' ' . ' . ' .

,,

·:.

! --i

·i 1

. 45Ta6eri:.vi, 323; lı:inıı;i~Eslr, el~Kamil,IVj.5ı; lbnü'FCıı\izi; ~I"Miıntaz~mi vı;·211; l~n K~sil',-ei~, . . . :./ Bidaye, IX, 34; lbn Haldun, Tarih; III, 47. · ·, · , · · · .. ·. .· .. ··: . ·. . . ·.· · , · .. ·: · .: .. , 1 4467Taberi,Vl;327; lbnil'I-Esir;IV,454; lbnHaldun, Tarih, Ill,47: ... ', ,'" ·• ·,· .· •... . : , ·i' Taberi', VI, 328; lbnÜ'IcEsir, el-Kamii, IV, 455; 1bnil'I~Cev'zi, cl~Muritaiam,-vı; 2\2; Hudari; ed· .

1 Devletü'l-Ümcviyye, s. 480., ·. · . ~. · · , ·.. · ' · ·. · · ' . . .. . , . . . ... . . · ·i 48Taberi,VI, 328-3:?9; lbnü'I-Esir, ei~Kamil, IV,455; lbnü'I~Cevzi; cl-Mu~taziıın,.Vİ, 212:., . .. ' .·· J

·--~~{t~~~t;~t~~/·l~ırt=88lt,ei:ıtlirnfı~ıv:4ss:cıoıııı;ı=eevzi;ccı•~linta~a10)N:If2-i·2;cH~dark~~d~·-···~-·-·--,:~·-'--C"j . Dcvlctü'I·Üıncviyyc, s.480; Süheyl:;ç:ekkar, s.169. .: · ". . · · · . · . , · · ·· ·. . · ' !

51Taberi;VI;- 335; lbnü'I•Esir; el-Kamil, IV,46 tdbn Haldun,:Tarih,Jil;41; Hıidari,.ed"Dcvlctii'l·. . . . . . .. . ·!

~2~:~~r-~s~~.4:ı~~~~~:~~4~2~rj~~~;~?tevzi,el-M~ntazam; vı; 225;.!birH~Idu-~~:~::~h~~i·ı;;~~:7·-;··~·"'---' ~-l 53Taberi,VI, 338; lbnü'l-Esir,cl-Kaınil, \V. 464;.Hud.ari, cd-Devlctü'I-Unieviyye, s: 48 ı:· .. ·. .. . · / 54Taberi,vı; 338; Jbnü'I-Esir,, e~-Kagıi1, IV,46~; lbnü'l-Cevzi, el-Muntiız1anİ, VI, 226; lbnljaldun; , ..

1 Tarih, III, 47' ;Hudari, cd-Dcvletü'I-Unıeviyyc; s.48l. , . . . •· 1

1 55Tııs\er; Bugilnkü Hlızistan §ehrinin en bijyüğüdür.J3k.Yakut, Ii, 29. · i ,

· .. .. ,,

- ·•ı,

. ,. . ,.

1 1

.i

Iİacdlc. b. Yusuf 451

öldürüldü56. Haccac, bu ilk bozgundan sonra Basra'ya geri döndü. Abdurrahman'ın · · askerleri de onu takip ettiler. Haccac, Basra'yı Abdurrahman'a bırakarak Zaviye'ye

k'adar geWi57. Bütün Basra'lılar ve alim ler .. Haccac ve beraberinde bulunan Şam'lılarla savaşmak üzere Abdurrahman'a biat ettiler. Abdurrahman'a biat etmelerinin sebebi, Haccac'ın göndeİmiş olduğu zekat ve haniç toplama arnillerinin Haccac'a y<ızdıkları ıiıektubun içeriğiydi. Zekat ve haraç memurları Haccac'a zimmileri"n müslüman olduklarını, şehirlere yerleştiklerini ve bundan dolayı da gelirlerin düştüğünü yazmışlardı58. Haccac da yazdığı mektupta "Herkesin kendi ,köy ve kasabasına çıkıp. gitmesini"belirtiyordu. Haccac bunları köylerine göndermekle tekrar cizyelerini almak istiyordu59. Bu haclise onların Hacc~c'dan nefret etn1elerini sağlarken, Abdurrahman'a da biatı kolaylaştırıyordu .

. · 82/701 Muharrem ayında Haccac'ın komutanlarından Süfyan b. Ebred,. Abclurrahıiıan'ın sağ kanadına hamle yaparak bozguna uğrattı. Irak'lılar geri çekilei·ek Abdurrahman ile Küfe'ye gittiler. Abdurrahman'ın · Küfe'ye gi,tmesinin

·nedeni, Haccac'ın Suriye ile olan ilişkisini kesmekti. Ayrıca yine Küfe'nin isyan merkezi olması da onun oraya gitmesinde 'etkendir. Haccac, Abdurrahman ile çarpışmak için Basra'dan ayrılıp Kilfe üzerine yürüdü ve "Deyr Kurra"60 denile~ yerde karargah kurdu. Abdurrahman da"Deyru:I-Cemacim"61de karargah kurdu (82 veya 83/701-702). Bu durum Şam'da Abdülmelik'i ve Şam'lıları tedirgin ve rahatsaz ediyordu62. Çünkü aralarında.seksenden63 fazla çatışrı:ıa olmuş ve sonuç alınamamıştı. Abdülmelik, devletin ileri gelenlerini toplayıp İstişare yaptı. Sonuçta eğer Irak'lılar razı olurlarsa Haccac'ı valilikten azletmenin, savaşmaktan daha iyi ve daha kolay olacağı görüşüne vardılar. Bu amaçla Abdülmelik oğlu

. Abdullah ile Musul bölgesinde bulunan kardeşi Muhammed b. Mervan'ı kalabalık bir o'rclu ile gönderdi64. Abdülmelik, oğlu ve kardeşine, Irak'lılam Hacdie'ın azledilebileceğini65, Şam'Iılara verilen maaşın aynısının kendilerine de verileceğini, Abdurrahman b. Muhammed b.el-Eş'as'ın Irak'ta istediği yere gidip yerleşebileceğini' ve Haccac'ın yerine kendi kardeşi Muhammed b. Mervan'ın vali olarak atanacağını söylemelerini emretti. Aksi halde Haccac'ın savaşı sevk ve idare

.56Taberi, Vl,339-340; lbnü'I-Esir, .el~Kamil, IV,465; lbnü'l-Cevzi, ci-Muntazam, VI, 23 I, Hudari,

.ed-Devletü'l-Ümcviyye, s.48 ı; Süheyl Zekkar, s .. ı 7 ı; Wellhnuseıı, s. ı ı ı. 57Taberi,VI,340; lbnü'I-Esir,' el-Kamil, IV, 465; lbn Haldun, Tarih, 111,48. , 58Taberi,VI,341; lbnü.'I-Esir,ei-Kamil,. IV,465; T.W.A.rııold, İntişarı İslam Tarihi, Çev. Hasan Gündüzler, Ankara ·ı 982, s.94. · •

. 59Taberi, VI,341; lbnii'I-Esir, ei-Kamii,IY,465. 60oeyr Kur~a; .Kadisiyye i.le Ku fe arasında 5 kın.lik bir yer. B k. Yakut, ll, 526; M. Streck "Deyru'I­Ceınaciın", I.A~. lstaiıbul ty. ll!, 576. . · 61 Deynı'I-Ceınacinl; Fıratın batısında, Kufe'ye 7kın uzaklıkta bir yer .. Bk.Yakut, II, 503. Rivayete göre, Iyad ile Belıra kabileleri arasında çıkan savaşta lyad kabilesiııdeıı bir çok kimse öldürülmüştü. Savaş bitince ölülerini ınanasıırın yanına gömmüşlerdi .. Sonradan halk burasını kazaıkiarında kafatasları çıktığından bu ınanasııra "Deyru'l-Ceınaciın" (Kafataslar Manastırı) ad). verilmiştir. Bk. Belazüri, Fütllh s.406; lbnü'l-Ce~zi, el-Muntazam, VI, 244; Hudari, ed-Devletü'I-Umeviyye, s,482; M.Streck "Deyru'l-Cemacim", I.A., lll, 576-577.; Nuri Unlü, ''Deynı'I_Ceınaciın", T.D.V.I.A., Istanbul 1992, IX, 270. · · 62 Taberi, YI,347; lbııii'I-Esir, ei~Kamil, IV,469; lbn Haldun, Tarih, III, 48; · · · 63 lbnü.'l-Cevzi, ei-Muntazam, VI, 244; Mes'udi, III, 139; H.lbrahiııı Hasan, Dini, Siyasi, Kültürel,

. Sosyal Islam Tarihi, Çev., Isınail Yiğit vd., Istanbul 1985-198, I, 347; Wellhausen, s. 1 1 1. . 64Tabeı:i~YI,347; lbnü'l-Esir, ç)-K.aniil, IV,469; lbn Kesir, ei-Bidaye, IX,43-44; lbn Haldun, Tarih, III,48; Hudari, ed-Devletü'I-Umeviyye, s.482; Süheyl Zekkar, s. 172, Muhammed Ebu'I-Fadl, Ali Muhammed ei-Beciiv,l, Eyyfimü'l.-Arab, Beyrut 1408/1988 s. 466; Well(ıausen, s. 1 12. 65 Taberi, Vl,,34,7; lbııü'I-Esir, el-Kamil, IV,469; Wellhausen, s. 1 12; M.Seligsohiı, "Abdurrahman b. Muhainıned", I.A., Istanbul 1940; I, 51.

·•ı,

452' ·· Ali Delice

edeceğini söylemelerini de istedi66. Haccac, kı:;ndisine bundan daha ağır gelen bir durumla karşılaşmamıştı.Çünkü o, Irak'lıların Abdülmelik'in ileri sürdüğü teklifleri kabul edeceklerinden ve kendisinin de valilikten alınacağından korkuyordu. Bunun. için Hacciic, :.bdülmelik'e bir mektup yazdı: Mektubunda:· "S~n, Irak halkına beni azietme imkanı verirsen, kısa.zamanda sana karşı ayaklanacaklardır" diyerek böyle bir uygularriay\1 gitmemesini belirtti.67. Ancak, Abdülmelik, Irak halkına Hacciic1 ın görevden alınması teklifinin yapılmasından başka bir çözümü kabul etmiyordu. Son ana kadar üstünlük Abdurrahman'ın askerlerindeydi, ancak Hacciic'ın sağ kanadının komutanı olan s·üfyan b. Ebred, Abdurrahman'ın sol kanadında pulunan Temim'li Ebred b. Kurra'nın üzerine hamle yaptı ve bozguna ugrattı. Abdurrahman· .askerlerini direnmeye aa'vet etti is.e de, Şam'lılar karşısında fazla dayanamadı68 . Abdurrahman b. Muhammed b. el-Eş'as'ın Deyru'l~Cemiicim'de yenilmesinden sonra Hacciic, Küfe'ye geri dönerek Abdurrahman'a katılanlardari tekrar. biat aldı .Yalnız bi at almadan önce insanlara yaptıklarından dolayı küfre girdikleri11i ikrar

. ettiriyor, ondan sonra biatlarını alıyordu. Çok az ki§i böyle bir beyandan kaçınma cesaretini gösterebilmiştir. ·

·Iraklılar bundan sonra yavaş yavaş tekrar toparlandılar. Abdurrahman, Meskin'de halktan kendi adına tekrar biat aldı. Hacciic'ın ordusuyla günlerdir .inücadele eden Abdurdahrhan Suriyeli bir birliğin bölgeyi iyi bilen bir kişinin önderliğinde· arkalarından saldırması sonucu yeni Idi. Askerlerin çoğu b&taklikta boğuldu. Abdurrahman ise, 'Kirman üzer-inden Sicistan'a geçti.. Fakat Büst Valisi onu Hacciic'a teslim etmek için tutÜkladı. Bu sırada önceden anlaşma yaptİğı'Rutbil onu kurtardı. Ancak Hacciic, Rutbil'i çeşitli vaad ·ve tehditlerle'Abdurrahman'ı kendisine teslirİıe ikna etti. Hacciicın elinde işkenceyle ölınektense intiharı tercih eden Abdurrahman kendisini yijksek bir y.erden· bir uçuruma atarak hayatına son verdi (841704). AbdutTahman'ın ölümü ile uzun zamandır Emevl Hanedanını tehdit eden bu dogu eyaletindeki karışıklıklar da tamamen ortadan kalkinış oldu. Abdurrahman b. Muhammed b. e)-Eş'as'ın ve beraberinde bulunan alim ve kurrii'nı.n katıldığı bu hareketin çıkış sebebi konusunda bir takım farklı görUşler ileri. sürülrnüştür: ·

Julius Wellhausen'agöre, ilk başta Abdurrahman'ın ve beraberindekilerin bu · isyanının hiÇ bir dini yanı yoktur69. Wellhausen, Alfred Von Kremer'in, ; Abdurrahman'ın önde!rliğinde gerçekleşen bu isyan ın 'sebebi ni· mev.iillye. ıdayandırdığını nakleder: Kremer'e göre, "Mevalinin, yani .. KGfe. ve .Basra'da: .

. müslüman olmuş teb'a'nın, hakim olan asaJet sınıfıyla, yani Araplar ile hak ve hukuk bakımından eşitlik elde etmek, cizyeden kurtulmak ve o~zamana kadar sadece Arap asaJet sınıfılun kaydedildiği maaş defterlerine girmek gayretiyle" bu hareket ortaya çıkmıştiL Ona göre ·bu harekete müslüman olan, ancak Arap olmayan

·. kimselerin hala cizye vermeleri sebep ohnuştur7°. Bilindiği gibi müslüman oliı:n. hiç kimseden cizye alinmrizdı. Ancak Hacciic, müslüm:an. olanların sayıları(lın

66Taberi, VI, 347; lbnü'ı-Esir, el-Kamil, IV, 4;0; lşş, s.2 ı 8; ~~~ari, ed-D~v~etü';~Ü~e·v~;;e,~A82; . Süheyı Zekkar, s. 172; Wellhau~en; s. ı 12. . . . . . ·

1 67Taberi,V1,348; lbrıU'I-Esir, eı:Kamil, IV,470; SUheyı Zekkar,_s. 172. . · · . . · , ·. ·.· · 68Taberi,VI,363; lbnü~ı-Esir, .el-Kamil, IV,480-48ı';lbnu'i~cevzi, ei-Muntazam, VI, 246; lbn Abd

Rabbih, V; 53. . . . 69 .

. Wellhausen, s. ı ı 6 .. 70wellhi:ıuseıı, s. ı 14. ·

Hacdie b. Yusuf . ~453

. artmasıyfa· devlet gelirlerinde büyük bir,düşme yaşanacagı endişesiyle vergi· amillerin~ müslüman olsalar bile,cizye aimaiatını eınretmişti7 1 • . .

Wellhausen'a gÖre is~. Abdurrah.man'ın ayaklanmasinın sebebi, Suriye ile Ii·ak arasındaki iktidar ıriücadelesidir. Ona göre, Kremer'in iddiası tutarlı bir iddia

· . değildir. Çünkü bir çok Mevali'nin katılmış olınas'ı, l:iu isyanın karakterini ınevfill;nin oluşturduğu anlamına gelmez. GerÇekte bwisyanri en asil, en nüfuzlu Araplar katılmışlardır. Başta komutan Kinde'reisi Abdurrahman b. Muhaıned bel­Eş'as, Hamdan reisi Cerir b. Sa'ld b.Kays, Teıniın reisi Abdülmü'min b. Şebes b R;ib'i, Bekr reisi Bistak b. Maskala gibi kabile reisleri, Muhammed b. Sa'd b. Ebi Vakkas, Abdurrahman b. Abbas vb ... gibi Kunbyşliler, Hasan el-B.asri, Kadı eşe Şa'bi, Said b . Cübeyr ... vb. gibi alimler katılmışlardır. Arap aristokrasisi, devlet kudretinin inümessili olan aşağı halk tabakasından Haccac'ın tahkir edici tavrına

. karşı çıkinışlard·ır72. Bir başka cjeyişle isyan, Irak'lılarııi Haccac'in şahsında Suı:iye hakimiyetini silkip atıiıak için giriştikleri güçlü bir teşebbüstür. Irak'lılar, Harici'lerle savaşlara katılınalarına rağmen Suriye'li askerlerden daha az maaş alıyorlardı73 . ·

Dırar Salih'e göre ise, bu ayaklanmanın sebebi, Haccac'ın kötü idare~inden. kaynaklan)llaktadır. Btina dayanak olarak da alimleri n ve kurı'a'nın katılmalarını delil göstermektedir74. 1 ·

İsmail Cerrahoğluna göre· ise, aliml~rin de katılımıyla gerçekleşen bu hareketi tek bir sebepe bağlamak dogru değildir. Bu hadiseden önce ırieydana gelen, müslümanlara üzüntü vere~· olayların bu haı;eketteki n;ıiiinü unutniamak gerekir. Hz.Hiiseyin'in Kerbela'da uğradığı acı felaket, Mekke'nin nıancınıkla dövülınesi ve tahrip edilmesi, İbn Ziibeyr'in öldürülmesi, Bınevlierin koyu Arap ınilliyetçiliği, mevali'yi. hakir görıneleri,. Arap qlmayan unsurlara. zulmü,. elde edilen ganiınetlei·den · Arabın dışında olanlara haklarını vermemeleri gibi olaylar bu hareketin gerçekleşmesinde birer şebep teşkil etınektedir75. ·

' Gerçekten de Abdı.in·ahınan'ın ve·beraberindekileriri gerçekleştirmiş oldukları bu hareketin sebebini bir maddede değil de bir çok maddede aramak daha doğrusudui·. Süheyl Zekkar'ın da belirttiği gibi76 birden ortaya çıkmış bir hareket degildir.

· Bütiin bu yukarıda itade-edilen sebepleri bir araya getirdiğimizde bu f:ıareketin .neden . . meydana geldiğini daha iyi· kavramış oluruz. .

C~Hacdic'ın Velid .Dönemindeki Faaliy~

. . A.bdülmelik, ölmeden önce ha:sta halindeyken oo;ıu velid'e vasiyetinde Haccac'ı. koruyup gözetmesin i, onun aleyhindekonuşanları dinlememesini tavsiye etti77. Haccac, bu dönemde daha çok doğu eyafetlerinin fethi ile uğraştı.Velid b. Abdiilmelik dönemi, gerçekte. ~ıtıevl tarihinde iç isyanlaı:ın hemen hemen hiç olmadığı bir dönemdir. · · ·

71Bernard Lewis, Tarihte Araplar,Çev. H.D.Yıldız, Istanbul ı979, s. 90. 72 Wellhausen, s. ı ı 6; Doğuştan Günümüze, ır, 359. 73 1

Wellhausen, s. ı ı 6. 74oırarSalih, s. 61 75 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, Ankara 1988, 1, ı44-ı45. 76sutıeyJ Zekkar, s. ı 68. 77 Süyuıi, s. 220; ışş, s. 228.

454 ·Ali Delice · ·

Horasan valisi olan. Müheileb b. Eb( S~fra ise, valiliğe geldikten sonra bi~ çok savaşlar yaptı. Mühe!Jeb 82/701 yılında Mervu'r-Ruz'un 78 ~ağı1J79 böigesinde ·• Şavsa'da vefat ettikten sonra80Haccac, onun yerineYezid b. Mühelleb'i Horasan'a vali olarak atarJı 81 . Yezid'den sonra da· Horasan bÖlgesine Kuteybeb. 'Müslitn el­Bahill'yi tayin etti (861705). Kuteybe ·de bu bölgede bir çok fetih hai:ekeilerinde

' 'biılundu. Ancak Hacc'ac'ın 951714 yılında, ardından da Vı;:lid'in 96/'l15 yılıiıdavefah ile Kut~ybe, Süleyman b. Abdülrtıelik tarafından idam edildi82. · '

, Haccac, Velid b. Abdülmelik zamanında Sirid bölgesine Muhamm~d b. Kasım'ı vali .olarak· atadı83 . Muhammed b. Kasım' önce Mlikran ve Kannezbur'a geçerek buraları fethetti. Oradan Ermail'e84 ve daliasonra.Deybı1l'e geçti85. Oranın halkı ile barış yapti. Anlaşmaya razı olmayari yerleri ise, savaŞ yoluyla zapt~tti ve sonuçta Sin d bölgesi n{( hakim oldu86. · · · ·

Haccac'a ~arşı hakim bir tavır ~ergileyen Abdülmelik'in tam ~ksineVeJicl b.

•''._

i . i

Abdülmelik, Haccac'ı hareketlerinde t~mamen serbest bıraktı. Hatta bizzat keridi idari muhitinde bile Hacc~c'ın i~tediklerini 'yerine getirdi. Haccac'ın teşvik ve ·. entrikas.ıyla Ömer b. Abdülaziz'i valilikten azlettirdi87. Ömer b. Abdülaziz'in Vel~d tarafından görevinden alınmasının pir diğer nedeni de, hahfenin veliatlık · düşüncesini tasvib etmemesiydi. Velid bilindiği gibi kendisi(ıdı<n· sonra hilafete. geçmesi gereken Süleyman.'ın yerine kendi oğlu Abdülaziz'i veHahttayin .. etmek istemiŞ, ancak buna Haccac ve Kuteybe destek verirken Guney Arapları (Kelbller) · . ve diğer valiler karşi çıkmıştı. Bu da karşı tutumsergileyenleri n görevlerine' son verilmesini, hatta kimilerinin de ölümüne neden olmuştur. Ha:ccac, Örrier .. b .. Abdülaziz'in görevden alınmasını sağladiktan sonra Mekke'ye kendisi gibi ser~ mizaçlı olan ve Hişam döneminde uzun bir. süre. Irak valiliği yapmış ohin .Halid b:

·,ı'. ll 1

: 1

Abdullah el Kasrl'yi getirdi. Halid de Mekke'ye sığınmiş olan ve içlerinde Said b .. Cübeyr gibi alimleriri de bulunduğu bir tak.ım insanları,, öldürühriesi, için yakalayıp. Ha:ccac'a göndermiştir. 88 ' ' · . . · · · .. • · ' ·,.· ... ·. _ : ,: · .

Hatcfic, Vel.id ct'önerninde·de A_bdülmelik döriemi~de Ölduğu gibi·husllü t~veccühünü korumuştur89: On.un zamanında Haccac, Abdülmelikdöneminde gördüğü ağır ve zor işlerin. meyvelerini töphıi'riıştır. Irak'ta derjn bir sükfineti .. sağladı. Haccac, bu. sükunetten yirrrii yıllık saYfi.Şl!l, 111~111Ieketin ya~arlna)ıçtığı yarayı sarmak hususunda istifade etti90. · · · ' .· -· · -~- : · · :-· :--.

1

ı

7 8 Mervu'r-Riız; rvtervu Şahic~n'a yakin bir yerdir.Bk.Yakut~v;ıı2. . ! 79zağui;Mervruz'da bi_rköyd~r.BK.Yakut,IH,142. ' ..... · .. · .: . . . . . . . . .• , 1

80lbnü'I-Esir, el-Kamil, IV,476;· B~lazili{. F.ÜttÜı~·s:6o7; Yii'ldlbf,-ıl; :pp;•H:o:YIIdıi;''\'ezid' ···•· ··y•·:~•- ··.·ıl b.Mtihellep", I.A., Istanbul 1988, Xlll, .413-414. . . . · . ·.. · . . . , . ·. · .. ··. . · . . · 81Belazüri, FÜtüh, s. 607;. Ya'kilbl, II, 276;ömer Ferruh; ed-Devletüii-Ümeviyye, s. ISI.· · : J

82 Geniş bilgi için b.k.z Doğuştan Günümüze, 11~ 381~388 .' . · · . 1

83Belazüri, Fütülı, 5.635; Ya'kObi, II, ~89; ömer Ferruh,s. 152-153.·. . - . . , '• ·. , . ,

.•.. ~;~~~B:~:~~~~:l,l~~::":~~~~lin,~-~ -~Ür~~~.~~~- b=lg:s!~~~-~~.~~-~~il~: ~ U~ra:'~r:~sınd.~ b.üyük .bir · j . Belazilrı, Fütüh, s. 635;Ya'kilbi, Il, 289, . . , . : .· ·. . ·.. . ~- .·~. · :· .. ·--~ .·.·. 86[)~~a.geniş;bi!gi içiıı ~k; Belazüri, Fütfih, s; ~35; Ya'k~bi, .n. '288-28~; şukru Faysal, Hareketü~ı.. . .. · . . .

1

Fe,thı I-Islamı fi I-Karnı I-Evvel, Beyrut 1982, s 219-220, Silneyi .Zekknı, sd,87.-188 .•..• ~. ~--·- .. ·.. --··-······ ... ~ .. .:.L .. .ı 87Wellhausen, s. H8. · . · · · . · ' · . · ] 88Yak0bi; Il, 290 1

89arockelman,- s. 9L · , · . · ., · · ·/, 90wellh~usen;~. ll&; Robert Mtıntro~, s. 105. 1

. . .. 1

.1

'ı: '. ~'

.,. . ,.

. ' . '-........ :

1, ...

Haccac b. Yusuf 455

Velid b. Abdülmelik'ten sonra hilafete geçen Süleyman b. Abdülmelik, Hacdie'ın ailesine ve valilerine kötü davranmıştır. Öncelikle Hacdie'ın atadığı valileri görevinden alınış, Hacdie'ın bıraktığı Irak valiliğine yine Haccik'ın düşmanı olan Yezid b. Mühelleb'i, Muhammed b. Kasım'ın yerine ise, Yezid b. Kebşe'yi vali olarak atamıştır. Welhausen, Dozy'nin bu değişikliği iki zıt kabilenin değişimi olarak kabul ettiğini aktarmaktadır91 . Bilindiği gibi Velid b. Abdülınelik, Kayslı)arın tarafını tutarken92 Süleyman b. Abdülınelik Yemenilerin tarafını tutuyordu. Ancak Wellhausen, Dozy'nin bu düşüncesine katılmadı!hnı belirtir. Welhausen'e göre, Süleyman b. Abdülmelik, Hacdie'ın vali ve memurlarını Kaysli düşüncelere. sahip oım·aıarından dolayı değil, .bizatihi bunların Ha:ccfiy'ın ortaya çıkardığı kimseler olmasından dolayı azletıniştir. Kuteybe b. Müslim, ne Yemeni ne de Kaysi idi. b, bu iki kabileden de uzak Biihill kabilesinden idi. İspanya'da

'bulunan Musa b. Nusayr ve Halid b, Abdullah Yemenlidiler. Ancak bunlar, yine ·de Süleyman'ın hışmına ugramaktan kurtularnadılar93. Gerçekten de Welhausen'ın düşüncesi akla daha yatkın gözükmektedir. Bunun sebebi, Süleyman'ın Haccac'a olan kini ve düşmanlığıdır. Çünkü Haccac, Süleyman'ı veliahtlıktan aziederekoğlu Abdülaziz'i veliahtlığa getirmek isteyen Velid b. Abdülmelik'e destek vermişti·. Bundan dolayıdır ki Haccac,"Velid benden önce ölür de Süleyman b. Abdülmelik'in eline düşerim'~ diye. korkuyordu. Bu yüzden Haccac'ın, Süleyman'ın hilafete geçmesinden önce canını alması iÇin Allah'a dua ettiği dahi rivayet ediJir94. Gerçekten de Haccac, Süleyman b. Abdülmelik hilafete geçmeden önce vefaat etmiştir (95/7 1 4). Fakat Süleyman b. Abdülmelik, Haccac'ın acısını ailesinden . çı karınıştır. ·

C. Haccac'm Kültürel, Ekonomik ve Bayındırlık Faaliyetleri

Haccac, siyasi faliyetlerinin yanında bir takım kültürel, ekonomik ve baYındİrlık alanında da faliyetlerde bulunmuştur: Kültürel faaliyetlerinin başında ise Divanları Arapçalaştırması gelmektedir.

Halife Abdülınelik b. Mervan divanlarda, tıraz ve sikkelerde ArapçalaŞtırma politikasını başlatan ilk halife olmuŞtur. O zamana kadar divanlarda Irak ve· han bölgesinde Farsça, Suriye'de Grekçe, Mısırda Kıptice ve Grekç~ kullanılıyor, defter ve kayit tutma işlemlerinde eski uygulamalar geç.erli kabul ediliyordu. Bu karışıklığa son vermek için Abdülmelik döneminele Arap şeKil ve usullerinin esas alınmasına çalışıldı. Divanların Arapçaya çevrilmesi ilk defa Haccac'ın vali olduğu bölgede gerçekleştirilmiştir. Haccfic'a da bu fikri telkin ede·r:ı İranit katip Zadenferruh'un yariında çalışari Salih b. Abdurrahman'dır.95 Resmi .dil olarak Arapça kabul edilmeden önce yaygınlaştırıldı96. 78/69 yılında Haccac, Irak Divanlarında Arapça kulianılmasını emretti. Resmi divan dili olan Farsça'nın yerine Arapça'yı koydu97. Haccac'ın yaptığı kültürel. faaliyetlerden bir diğeri de Kur'an'ın noktilanınası gibi kutsal bir vazifeyi yerine getirmesidir. ·Haccac'ın bu

91 Wellhausen., s.l22. 92H.D~ Yıldız "Abbasiler", T.D.V.İ.A., Istanbul ·ı 988 1, 31. 93wellhausen, s. 122. . 94öıner Ferruh, s.l66; Doğuştan Günümüze ll, 354. 95ooğuştan Günüm !ize, ll, 379 96 ışş, s.231; Oıner Ferruh, s. i 50; Abdülazit; Salim, Tarihu'd-Dcvlcti'l-Arahiyyc, Beyrul 1406/1986, s. 694; Abdülaziz ed-DOıi, "Divan", T.D.V.I.A., Istanbul 1994, IX, 378; Brockelınaıı,s. 83. 97 Abdilla~iz ed-DOri, "Divan", T.D.V.İ.A.;Istanbul 1995,JX, 378; Ziya Kazıcı, İslam Müesseseleri Tarihi, Istanbul 1991, s. 95; Dırar Salih, s. 112. . ·· '

1

456 Ali ·Oeli~e

kültürel faaliyetlerinin dışında Kur'an'in hartlei"ini saydırdığı ve Kui·'aıi~ı cüzlere taksim ettirdiği de rivayet edilmektedir98. · · · - ·

. . ' . .

Hacciicın ekonomi alanındaki en önemli faaliyeti ise, para politakası,üzerinde olinuştur.,İlk İsliimi dinar ve dirhem Abdülmelik b. Mervan tarafından . bastırılmıştır. Daha sonra da Hacdic; bir dirhem bastırarak onlarınüzerine Allah'm

. gücünü ve kudretini belirten Kur'an'dan bir taku:ıi ayetleryazdırmıştır29. İslam ülkelerinde geçerli olan Bizans dinarı ile İran dirhemini ıoo kaldırarak İsliimi parahırı · bastırdı. Arkasından da Hacciic, 76/695 yılında para basmi merkezleri (darphane) kurdu. Hacciic'ın, ,bu faaliyetinin dışında hububat alnn ve satımında hile ~e haksızlıkları önlemek için tek tip ölçü kullanımı yoluna gittiği belirtilir. lO! ·

' • • '1 r

Bayındırlık alanında ise, Viisıt şehri~ i kurınası, kanalların· iman ve postq teşkilatını · geliştirme gibi bir takım faliyetlerde b'ulunmuşti.ıi·. · Hacciic, 8.31702 yılında ı 02Viisıt şehrin i inşa ettirmiştirıo3. Çünkü burası Irak'ın 6 zamanki iki merke.z ş~hri olan KGfe ve Basra'nın ortasında, HGzistan'ın merkezi Ahvfiz'iı aynı ınesafede 40'km de bulunuyordu ıo4. Burayı iwşii etmesinin nedeni Hacciic'ın In* bölgesinde sert uygulamalarda bulunmasına rağmen bö1ge ·halkına' olan · güvensizliğidiL Bu güveni sağlamak için KGfe ve Basra'nın ortasınd.a,bir tainpo11: bölge amaciyla Viisıt'i inşa etmiştir. Hacciic, Viisıt şehrin i kurarken .beraberi'nde

· carhi'i'saray ve Ktibbetü'I-Hadra'yı·yaptırdıl05 .. Hacciic, yir:mi senedevam eden iç.' · karışı~lıklardan dolayı alt üst olmuş oliın memleketin refahını yeniden sağlamaya ı.igraştl. Öncelikle, iki nehrin suyunu, bütün memlekete dağıtan kanfllları ve her · yıkılışında suları süratle yayılan ve etrafı kaplayan,, çöle karşı onun vedrrililiğini koruyanÖendleri, yeniden işe yarar hale getirmekle başla~Jı.106. Ayrıca Nil ve Zab. nehirler.inin kanallarını düzelttiği de rivayet ediJirl07. Hatdic'ın, Özellikle Muaviye devrinde kurulmuş olan posta teşkilatma biraz daha aktiflik kazandırdığı aktarilır. · •· Özellikle İbnü'l-Eş'as ayaklanmas.ı sirasında KGfe ile Şam arasında gidip geleli., · postacılarla Abdülmelik'e, günlük olayları ulaştırtria imkariı elde etmiştir. Hacciic.

' bumin için her 12 km mesafede özel bi nitler hazırl atarak, postacıların ·değişim usGJüyleposta işini daha kolaylaştırmıştırl08 ·· '

D-Hacdic'm Şahsiyeti ve Hakkında Söylenilenler · .

Hacciic'ın fiziki özellikleri konusunda sadece ası k' suratİı. ve Ufak t~fe.k bir ' . cüsse)i'e ait olduğu hususund~n b~şka bir bilgiye rastlayamadık.Taqakat l<:Hapl~rı~ın .·. bir kı&mında Haccjic'a hiç yer verilmemiŞ, verilenlerde. ise, genellikle. siyasi. . ·

. faaliyetlerinden bahsedilmiştir. · ·

98 Ahmet Lütfi Kazancı, "Haccat b. Yusuf e~-Se'kaf1", u,ü.i.F.D., St;yı ıv: s J:i5. · ·· · 99 Daha geniş bilgi iÇin bk. SüyGti, s. 217 Işş, s. 235; Ömer Fernılı, s. 150. · • ... ıooHudari, ed-Devlctü'l-Üıneviyye, s. 503. . · . .· . · ıoı lbn Haldun, Mukaddimc, Çev. Z.K.Ugan ,Istanbul 199 ı, III, ı3.· 102Taberi,VI,383i Belazüri, Fütülı, s.415; SüyGti, s. 215. . . . . J.03 Bazı. ~aynaklarda. 841703 olarak belirtilir; B k, We!İhaosen,-s{·ll7t'-Brockelınari'•s;90;~-M;Streck~"- .. c"~~=;':'·'"""":'~ ,"Vasıt", I.A., lstiınb,ul 1988, XIII, 222. ei-Haınevi .de 84/703 yılında başlayıp,·86/705 yılında· · ,· .. · . • bittiğini belirtir. Bk.Yakut,V.348. · · . . ·. · · · · · >, J04 · · .· ·; u n ' .. · · , ·· · · ·· ·C ·•• Bk.Yakut,V.347-348, M.Streck, Yasıt, I.A., XIII, 222, Wellhauseıı, s. ll?. 105 Belazüri,, s. 4ı5; M.Streck, "Vasıt", İ.A.,XIIİ, 222 · . 1 06Brockelınan, s.91. · · .... · · ı 07ıŞş, s.224. . . . · ID8Jbn Tabataba, ci-Falıri, Beynit ty. s.106.

.. ,, •• :··: 1

. 1

,•,·,. ·,

'.:.

Hacdie b. Yusuf 457

Haccac, sert bir idareci olarak bilinir. Bunu bizatih i kendisi de kabul ederek ;,Sert idarecinin ve sert hükümetin pek az kişiye· zararı dokunacağııl!, fakat zayıfbir

· idareCinin ve zayıf bir hükümetin zararının herkese olacnğını" I09 söylemiştir. Her şeyderi önce Hacdie'ın sert bir)dari yapıya sahip olduğu konusunda şüphe yoktur.Haccac'a bir Çok insanı katiettiği iÇin "Zalim Haccac" denilmiştir 110. Ancak Batılı araştırmacıların çoğu, Haccac için söylenilen bu sıfatmbir ithain olduğunu, gerçek olmadığinı kabul ederler. Bununla birlikte Haccac'ın sert bir idareci oldugunu ve o :zamanın şartiarına uygun olara!} da sert olması gerektiği inancını .. paylaşırlar 1 1 1 .

P.Hitti'ye göre, Haccac hakkında yazılan tarihierin çoğu Abbasi iktidarı ·zamanında ya:z;ıldığı için onu kana susamış bir zalim, ve gerçek bir Neron olaraı< göstermişlerdir. Aslında Haccac'ın aldığı sert önlemler boşa gitmemiştir1 1 2. Yusuf eHşş da bu fikre katılarak, Hacdie'ın kasıtlı olarak kan dökmediğini bilertir ve Hacdie'ın çok insan öldürdüğürdüşüncesini de şiddetle reddeder113.

Juliıis Wellhausen da ona izafe edi.len kötü işler ve öldürmeleri uydurma ve Haccac'ın ölümünden sorira da ona karşı düşmanlarının devam eden kininin sonucu olarak değerlendirmektc ve yine Haccac'ın Basra'da Zaviye savaŞından sonra büyük · bir kalabalığı öldürüğü haberini p.sı.lsız olıırak kabul etmektedir. Kremer ve Vlotep'i . bu asılsız haberlere inanınalarından dolayı da eleştirir. Wellhausen, Hacdie'ın tam

· tersine Basra'da İbnü'I-Eş'as ile olan mücadefesinden sonra derhal savaşı bırakanlar için genel af ilan ettiğini, Suriye askerlerinin işgal .edilen şehirlerde taşkınlıkta bulunmalarının· önüne geçtiğini, ancak buna rağmen affı kabul etmeyip karşı çıkanları öldürdüğünü belirtir. Wellhausen'~ göre Haccfic; dönemin insanlarından

. daha az batı.I inançlı ve daha az gelenek düşkünü, dinsiz ve ınünafık bir insan hiç çleğildi 114. Kısacası Wellhausen'a göre, Haccac, yaşarken de ölürken de vicdanı riıhattıl'~ 5 . G.Levi Della Vida da, Wellhausen'ın fikrine katılarıık La\]ıınens gibi o da Haccac'ın .sadık bir müslüman olduğunu belirtir116. Lammen s ayı'ıca b nun sadec!! .

· ıslahatçı bir adam olmayıp aynı zamanda yaratıcı bir devlet adaını olduğunit inanır 1 1 7 . Yine Hacdie'In samimi bir müslüman olduğunu belirtirken ona atfedilen z(\limlik sıfatının ve Haccac'ın öldüğünde 50.000.er.kek ve 30.000 kadının zindandı. olduğu ile 120 .. 000 veya 130.000 kişiyi öldürdüğü iddialarının, Hacciic'a karşı

·. ~ydurulmuş bir yalan v~ bir ithaından ibaret ())duğuı:ıu ifade eder118. · .

. . . .

109D~ğuştan Günümüze, ll, 353. · · . ll 0Doğuştan Gününıiize, ll, 353; P.Hitti, ll, 328; Bahri ye Üçok, Enıevilcr~Abbasilcr, Ankara.l9bö, s.48: Ayrıca Zirikli farihçilerin çoğunun Haccac'ın kan dökücll olduğu konusunda müttefik olduklarını belirtir. Bk. Zirikli, ll, 175. · 1 ll Laıııılıens, "Haccac" İ.A., V, 18-19; P.Hitti, ll, 328; G.Levı D~lla Vi da, "Eıııeviler", İ.A., Istanbul ty., IV, 245; Bahriye Üçok, s.48. Üçok, ayrıca, onun Imparatorluğun birlik ve bütünlüğünü sar~an Haricil,ç:ri yıldırma~ ve onları ortadan kaldırmak için başka tiirlü hareket edeıııeyeceğiııi de belirtir. Yine Uçok, Haccac'ın bunları yaparken Peygamber !arafından kurulmuş olan teokratik devlet yeleneğini sürdürmek amacını taşıdığını ifade eder. B k. U çok, s. 48.

12 P.Hitti, ll, 328. 113 ' . . lşş, s. 221. 1J4wellhausen, s. 120. 115wellhııusen, s. 120-121. .

· 116o.Levı Della Vida, "Eıneviler", İ.A., IV, 273. 1 17Laınıııens,''Haccac", İ.A.; V, 19.

· 118Lamıııens, "Haccac", İ.A.;V; 18-19.

\ 458 AU Delice

İrfan Aycan ise, .Hacdic'ın önemli biı' siyasi kişi 'olduğunu belirtirken, özellikle onun muhalifleriyle yapnuş olduğu mücadelelerde çok sert ve acımasız davrandığının altını çizerek bu davraıiışın beniberinde iç isyanları· da getirdiğini belirtmektediri 19.

Hacdie hakkında söylenilenlerin tamamen iftira olduğunu sÖyleyenierin yanında tam tersine onun eşsiz bir zalim olduğunu söyleyenler de bulunmaktadır: .

İbn Hallikan, Haccac'ın, insanların kanını dökmede, öldürmede ve cezalandırmada benzeri~in olmadığını, ayrıca Haccac'ın siyasetteİbn Ziyad'ı örnek , aldığını belirtirl20. · · ·

Nuri Üniü ise, Haccil.c'ın hayatının paştan sona. kötülük, pislik: . ve cina~etlerle. dolu· olduğunu ve tarihte ender rastlanan zalimlerden olduğunu . belirtirl21. Mevdudi de Abdülmelik ve oğlu Velid'in yaptıklan en kötü iŞin, Haccac'ı vali olarak atamak olduğunu söylerl22. . ·

Ahmet Lütfi Kazancı da makalesinde, biraz paha· ılımlı bir yaklaşım sergiledikten sonra Haccac'ın öldüğü za.man iyi insanlar tarafındaA defnedilmediğini belirtir123. " · · · '

.. Haccil.c, yirmi yıllık valiliğinden .sonra ölünce geride pek fazla bir şey bırakmarriıştır. Bu ôa onun mal biriktirme hırsına sahip olmadığinı örtaya . koymaktadır. Gerçekten Haccac'ı değişik noktalarda eleştirenİer bu noktada ona . söylenebilecek hiç bir şey bulamamışlardır. Aynı zamanda Haccac, gi.iÇlü bir hitabet yeteneğine sahipti 124. Hatip olduğu kadar da fasihdi de Fesalıatta çoğu zamari Hasan el-Basri ile denk tutuluybrdu 125. . · -

Sonuç ,.

Gençliğinde Kur'an muallimi olarak görev yapan Haccac, idfiri hayatın~ Abdülmelik'in veziri ve danışmanı olan Ravh b. Zenba"nın kamutasında bir asker ·· · olarak başladı: Daha sonra Abdülmelik tarafından Abdu1Iah b. Zübeyr üzeFine gönderHen Haccac, yaklaşık iki yıl Hic.az valisi olarak.kaldı. Bundan sonrairak ve Basra valiliklefine atanan Haccac, burada özellikle Haricilerle mücadele etti. Harici . isyanlarını bastırarak Irak'ta sukulleti sağİı,ıdıktan sonra Hörasan valiliğine getirildi:' Doğu ya doğru fetihleri genişletmek amacıyla· Ubeydi.:ıİlah b. Ebi Bekre'yi Sicista~'a gönQerdi. Onun yenilmesi ·üzerine büyük bir orduyu .Abdu'rrahınan b. Mti.hammed .. ~ ( · b.el-Eşas kamutasında Rutbil üzerine go n derdi. Ancak Abdıiri·ahman ve askerleri Haccac'a karşı ayaklandılar. Bı.i ayaklanmfi-yı hastırmaÇı başaran Haccac, · Maveraünnehir Uzerinde Mühelleb b. Ebi Sufra, Yezid b. Mühelleb ~veKuteybe b .. Mü s !im ile bir çok fetih hareketlerini gerçekleştirdi. Sine! bölgesine de Mı.ihiımmed · b. Kasım'ın eliyle hakim oldu.' Fetih hareketİeri ve isyanları n, dış i nd~, bir çok: kültürel, ekonomik ve bayındırlık alanında faaliyetlerde bulunan Haccac, 95/714 yılında kendi kurduğu şehir olan V asıt'ta vefat etmiştir. ' ·

1 l 91rfa~ Aycan, ,;Hacc~~ b. Yusuf": Blzi~-Dergalı, 120 lbn Hallikan, Il, 3 1 .. ·

• 121 Nuri Ünlü, İslam Tarihi, Istanbul 1992, s. ı97. · . . .. ı22Me~dildi, Hilafet ve Saltanat; Çev. Ali Genceli, Istanbul 1966, s. 252. 123 Kazancı, "Haccac b. Yusuf', 'u.ü.i.F.D., Sayı ıv,.ı23, , ı 24zirikli, n, ı 75. · l25ııudari,Tarilıu'l Ümemi'l-İslamiyye, Mısır 19691, 116

•ı, .. ,,

. ,.

ı-~ .

Haccik b. Yusuf 459

Samimi bir Em evi taraftarı. olan· ve bumin için· bir takım ınücadelelere girişen. ve çeşitli hizmetler gerçekleştireri Hacdie hakkında bazeri !tidal ölçüsü kaybedilerek aşırılığa gidilmiştir. Genellikle yaşadıkları dönemlerde olumlu veya olumsuz, ama önemli bir .takım faaliyetleriyle temayüz etmiş idareciler ya aşırı. övülınüşler, ya da fazlasıyla yedlınişlerdir126, Hacdie da bu,nlardan bir-tanesidir.· .

İslam Tarihinde tedvin faaliyetinin başladığı dönem, Eınevll~rin tarihten •Sİ!inip yerini Abbasilere bıraktığı dönemdir. Çoğu zaman iş başına gelen yeni bir idare, sistemini sağlamlaştırmak için ·kendinden önceki idareyi veya (darecileri karalamaya ve kötülemeye başlar. Bu işde de devletin resmi tarihçileri büyük rol üstlenirler. Abbasiler de bunu yapmışlardır. Eınevl soyundan olanlara veya Bınevi yanlılarına zulmedilmiş ve Ömer b. Abdülaziz hariç bütün Eınevl halifeleri ve idarecileri alabildiğine kötülenıniştir 127 . Bu yüzden Haccac'ın yapmadığı bir işi ona isnad edebilecekleri gibi bazı olaylar df! gereğinden fazla abartılmış olabilir. Özellikle İ'İvayet edilen sayıda insan öldürdüğünü, kadın ve erkekleri aynı· hapishanede tuttuğunu 128 kabul etmek ınüınküh 'değildir.Yine bazen ona söylemediği halde bazı sözler de isriad 'edilmiş· olabilir.Haccfic'ın hayatta en çok lezzet aldığı işin kan dökmek olduğunu 129 söylemesi ve Medine'den çikarken yaptığı rivayet edilen konuşma buna sadece bir hiç örnektir. Ancak bunun yaninda az da olsa onu övmek için söylenen sözlere de ihtiyatla yaklaşmak ge,rekir. Onun · her gece Kur' ari'ın dörtte birini okuduğu 130 ve pek samimi bir müslüman olduğu 13l şelçlindeki rivayetler de buna birer örn~ktir. ·

126Ahınet Önkal, "Islam Tarilıçiliğinde Tarafsizlık Problemi", İslriııii Araştırmalar Dergisi, Ankara 1992, VIII, ı 89. , ı 27 A.Öııkal, "l~ıaın Tarilıçiliğinde Tarafsıziık Problemi", İslariıi Araştırınalar Dergisi, VIII, 189. .

. ı 28eı-Karaınaııi, Alıbaru'd~Düveli ve Asfirü'I-Üveli fi't-Tarilı, tlık., Aı1ıned Hatit vd., Beyrut ı4ı2/1992, ı, 29: . . ı 29Mes'ildi, lll, 132. . ı 30ez-Zerkeşi, el-Bürhari fi Ulilmi'I"Ku;'aıı, thk., Muhammed Ebu'ı-Fadl lbralıiın, Beyrut ı 3911 ı 973, I, 250 .

. 13ıLaı~ıı:ıens, "Haccac", İ.A., V, 19 ..