cu.edu.gecu.edu.ge/files/Docs/CSL/ელ.ჟურნალი/el_journal5.pdf ·...

კავკასიის უნივერსიტეტი

კავკასიის სამართლის სკოლა

სტუდენტთა სამეცნიერო საზოგადოება

ჟურნალი № 5

,,სამართლებრივი განვითარება’’

სტუდენტთა მე-8 სამეცნიერო კონფერენციის:

,,საქართველოს გზა ევროპისაკენ’’

მონაწილეთა ნაშრომები

2

სარჩევი:

1. გიორგი ჯოლია - ,,სახელშეკრულებო ვალდებულების დარღვევისათვის

სამოქალაქო-სამართლებრივი პასუხისმგებლობის ფარგლები (შედარებითი კვლევა

ევროპულ კონტინენტულ სამართალთან)’’ ............................................................................3

2. ალექსანდრე ზარდიაშვილი - „სამუშაო დროის რეგულირება ევროკავშირის წევრ

სახელმწიფოთა და საქართველოს კანონმდებლობებში“...................................................39

3. ოლეგ თორთლაძე - ,,საკანონმდებლო ხარვეზით გამოხატული

არაკონსტიტუციურობის აღმოფხვრის პრობლემა ქართულ კანონმდებლობაში და

შედარებითი ანალიზი ევროპულ პრაქტიკასთან’’.............................................................59

4. თამარ გვასალია - ,,დისკრეციული სისხლისსამართლებრივი დევნა და ინტერესეთა

დაცვის პრობლემა თანამედროვე ქართულ და ევროპულ სისხლის სამართლის

პროცესში”...................................................................................................................................96

5. ირაკლი შამათავა - "საკუთრების უფლება და მისი დაცვის სამართლებრივი

მექანიზმები ქართულ-ევროპულ კანონმდებლობაში".....................................................117

6. გიორგი ნიკოლაშვილი - ,,რელიგიურ უმცირესობებთან დაკავშირებული

პრობლემები საქართველოში”...............................................................................................144

7. გიორგი ჩაკვეტაძე - ,,ფეოდალური ევროპის აღმოსავლეთი – ძველი ქართული

სახელმწიფო და სამართალი''................................................................................................166

8. ანი იმედაშვილი - „სისხლის სამართალი საქართველოსა და ევროპის

ქვეყნებში“(ისტორიული ექსკურსი).....................................................................................197

3

კავკასიის უნივერსიტეტის, კავკასიის სამართლის სკოლის III

კურსის სტუდენტი:

გიორგი ჯოლია

,,სახელშეკრულებო ვალდებულების დარღვევისათვის სამოქალაქო-

სამართლებრივი პასუხისმგებლობის ფარგლები (შედარებითი კვლევა

ევროპულ კონტინენტულ სამართალთან)’’

ნაშრომის ხელმძღვანელი: მაკა კარტოზია,სრული პროფესორი

შინაარსი

შესავალი ...................................................................................................................................4

ვალდებულების შესრულება_საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მთავარი

ორიენტირი ...............................................................................................................................6

ვალდებულებისა და ხელშეკრულების ურთიერთმიმართების შესახებ ....................10

ვალდებულების დარღვევის ცნება და სახეები ................................................................12

ბრალი, როგორც სამოქალაქო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის პირობა ...........14

მოვალის მიერ ვადის გადაცილება ....................................................................................18

კრედიტორის მიერ ვადის გადაცილება ............................................................................26

ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლებაზე წინასწარი შეთანხმების შესახებ ....28

მხარეთა პასუხისმგებლობა ნაკლიანი შესრულების დროს ..........................................30

დასკვნა ....................................................................................................................................33

ლიტერატურა .........................................................................................................................36

4

შესავალი

აქტუალურობა. სამართლებრივი პასუხისმგებლობა იურისპრუდენციის ერთ-

ერთი ფუნდამენტური კატეგორიაა. იგი რთული, მრავალფუნქციური ფენომენია,

რომელიც დაკავშირებულია სამართლებრივ ნორმასთან, მართლზომიერ ქცევასთან,

სამართალურთიერთობასთან, სამართალდარღვევასთან.

განსახილველი თემატიკის აქტუალურობა იმითაც დასტურდება, რომ მოცემული

პრობლემა იურიდიულ მეცნიერებაში სადავოა, რადგან ჯერ კიდევ ნათლად არაა

განსაზღვრული სამოქალაქო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის ფორმები,

პირობები და ფარგლები. მეტად მნიშვნელოვანია ისიც, რომ თანამედროვეობის ერთ-

ერთი აქტუალური პრობლემა სამართლის უნიფიკაცია-ჰარმონიზაციაა. ევროპაში

აქტიურად მიმდინარე ინტეგრაციული პროცესების ფონზე საერთო ბაზრის

სრულყოფილი ჩამოყალიბება წარმოუდგენელია კერძო სამართლის ადეკვატური

განვითარების გარეშე, რადგან მისი ფუნქციაა ეკონომიკურ ურთიერთობათა

მოწესრიგება. სხვადასხვა ტრადიციებისა და ფასეულობების მქონე სამართლებრივი

სისტემების დაახლოების მიზნით დღის წესრიგშია კერძო სამართლის ერთგაროვანი

წესების მომზადება.

საქართველო არასოდეს ყოფილა თავის ნაციონალურ ღირებულებებში ჩაკეტილ-

ჩამალული ქვეყანა. ის ყოველთვის დიდ დაინტერესებას იჩენდა პროგრესული

კულტურების მიმართ და ამ გზით თავის კულტურას სრულყოფდა. 1 სამართალი

კულტურის ფენომენია. 2 თანამედროვე სამართლებრივი მოწესრიგების ძირითადი

დარგი კი სამოქალაქო სამართალია.3 საქართველოში მოქმედი სამოქალაქო კოდექსიც

(შემდგომ: სსკ), რომელიც ევროპული პროგრესული იდეების, ისტორიული და

1 ზოიძე ბ. ევროპული კერძო სამართლის რეცეფცია საქართველოში. თბ., 2005, გვ. 5.

2 ქოჩაშვილი ქ. ბრალი, როგორც სამოქალაქო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის პირობა

(შედარებით სამართლებრივი კვლევა). სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1, გვ. 78-79. 3 ჯორბენაძე ს. ჩემი ცხოვრების გზა, კრებული „ს. ჯორბენაძე-75“, თბ., 2003, გვ. 20.

5

თეორიული გამოცდილების საწყისებზე დაფუძნდა, 4 ევროპული ორიენტაციის

მატარებელია, რომლის განვითარება-სრულყოფის პროცესი დღესაც ინტენსიურად

გრძელდება.

საკითხის დამუშავების ხარისხი. ქართველი მეცნიერ-იურისტებიდან მოცემულ

პრობლემაზე ფუნდამენტური მეცნიერული ნაშრომები აქვთ ღვაწლმოსილ

პროფესორებს: ს. ჯორბენაძეს, ზ. ახვლედიანს, ლ. ჭანტურიას, ბ. ზოიძეს, ჯ.

ხეცურიანს, თ. ნინიძეს, ზ. ძლიერიშვილს, რ. შენგელიასა და სხვებს. საყურადღებოა

ახალგაზრდა იურისტ-მკვლევრების: ქ. ქოჩაშვილის, ნ. ჩიტაშვი-ლის, თ. ზარანდიას,

მაჩალაძისა და სხვების პუბლიკაციები. უცხოელი მეც-ნიერებიდან აღსანიშნავია კ.

ცვაიგერტის, ჰ. კოტცის, რ. კანდერჰარდის, ო. იოფეს, ი. პოკროვსკის, რ. ციმერმანის,

მ. პელიგრინოსა და სხვათა ნაშრომები.

კვლევის მიზანია კონტინენტური ევროპისა და საერთო სამართლის სისტემებში

უნიფიცირებული სამოქალაქო სამართლის დანაწესებთან მიმარ-თებაში სსკ-ის

შესაბამისი ნორმების ანალიზის საფუძველზე სახელშეკრულებო ვალდებულების

დარღვევასთან დაკავშირებული სამართლებრივი პასუხიმგებ-ლობის ფარგლების

განხილვა.

კვლევის ობიექტია სამოქალაქო-სამართლებრივი პასუხისმგებლობისას

წარმოშობილი საზოგადოებრივი ურთიერთობები.

ნაშრომის მეთოდოლოგიური საფუძველია ისტორიულ-სამართლებრივი,

შედარებით-სამართლებრივი, დოგმატური და ნორმატიული კვლევის მეთოდები,

ხოლო კვლევის ნორმატიულ ბაზად გამოყენებულია ევროპის სახელშეკრულებო

სამართლის პრინციპები, გერმანული და ფრანგული სამოქალაქო კოდექსები,

საქართველოს სამოქალაქო კანონმდებლობა და სასამართლო პრაქტიკის მასალები.

4 ჯორბენაძე ს. საქართველოს რესპუბლიკის მომავალი სამოქალაქო კოდექსის ძირითადი

პრობლემები. კრებული „სამართლის რეფორმა საქართველოში“. თბ., 1994, გვ. 142.

6

კვლევის თეორიული საფუძველია სამოქალაქო სამართლის სფეროში ქართველი

და უცხოელი მეცნიერ-იურისტების სამეცნიერო ნაშრომები და საჟურნალო

სამეცნიერო პუბლიკაციები.

ვალდებულების შესრულება_საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მთავარი ორიენტირი

სსკ შესრულებაზე ორიენტირებული აქტია. მთელი მისი ორგანიზმი, როგორც

ზოგადი, ისე კერძო ნაწილი, შესრულების ხელშეწყობის მექანიზმზეა აგებული.

პასუხისმგებლობა მისთვის ყველაზე უკიდურესი ღონისძიებაა და ვიდრე მისი

გამოყენება მოხდებოდეს, მანამ დარღვეული ვალდებულების გაჯანსაღების შანსი

ეძლევათ მხარეებს. 5 მთავარია, შესრულება და არა პასუხისმგებლობა 6 , რადგან

პასუხისმგებლობა ყოველთვის ვერაა კრედიტორის სასარგებლო გამოსავალი. ბევრი

სასამართლო გადაწყვეტილების აღსრულება ერთობ ძნელია.7

ვალდებულების შესრულებაზე მყარი ორიენტაცია მოვალეს აძლევს

ვალდებულების შესრულების ფართო შესაძლებლობას: ერთი მხრივ, როცა მისგან

დამოუკიდებელი გარემოებების შედეგად საფრთხე შეექმნა შესრულებას

(ობიექტური მხარე), და მეორე, როცა ეს მისგან მომდინარეობს (სუბიექტური მხარე).

ამით სსკ მხარეთა ინტერესების მშვიდობიანი, სტაბილური და გრძელვადიანი

თანმშრომლობის შესაძლებლობას იძლევა, რადგან მიიჩნევს, რომ ხელშეკრულება

არც ხელწამოსაკრავი სიკეთეა და არც ვინმეს დამონების საშუალება. ხელშეკრულება

ჰგავს იმ მშვენიერ სასახლეს, სადაც შესვლა თავისუფალია, მაგრამ გამოსვლა ძნელია.8

ისევე როგორც საკუთრება, ხელშეკრულებაც გვავალდებულებს. კოდექსის ნორმები

ისეა მოწყობილი, რომ იგი ერთმანეთზე „გაბუტულ მხარეებს“ ხელშეკრულების


6 ზარანდია თ. სახელშეკრულებო ვალდებულების შესრულების ადგილი და ვადები. თბ., 2002. გვ. 3.


8 იქვე, გვ. 286-287.

7

შეყვეტისაკენ კი არ მოუწოდებს, არამედ მისი შენარჩუნება-შესრულებისაკენ

უბიძგებს.9

პასუხისმგებლობა ყოველთვის ვერ იძლევა შესრულების ეფექტს. ამიტომ სსკ-ის

ძალისხმევა შესრულებისკენაა მიმართული. აღნიშნულის მაგალითია

ვალდებულების შესრულების ვადის გადაცილების საკითხი. ამ შემთხვევაში სსკ

ზოგად ნაწილში კრედიტორს უფლებას აძლევს დაუნიშნოს მოვალეს

ვალდებულების შესრულებისათვის აუცილებელი დრო. „თუკი მოვალე ამ დროშიც

არ შეასრულებს ვალდებულებას, მაშინ კრედიტორს უფლება აქვს ვალდებულების

შესრულების ნაცვლად, მოითხოვოს ზიანის ანაზღაურება“.10

ვალდებულების შესრულების დამატებითი ვადის ინსტიტუტი ევროკავშირის

სამართალთან სრულ ჰარმონიაშია. საყურადღებოა ისიც, რომ სსკ დამატებითი ვადის

ინსტიტუტს კერძო ნაწილში კვლავ ეხება და მიუთითებს: “თუ ვალდებულების

ხასიათიდან გამომდინარე არ გამოიყენება დამატებითი ვადა, მაშინ დამატებითი

ვადის განსაზღვრას უთანაბრდება გაფრთხილება.“ 11 ამით სსკ მართლაც

შესრულებაზეა ორიენტირებული. თანაც მნიშვნელოვანია ის, რომ ასეთი პატივით

მოვალე მაშინ სარგებლობს, როცა იმედი არაა გადაწურული, რომ იგი შესრულებას

განახორციელებს. ამიტომ მიიჩნევს კოდექსი, რომ „არ არის აუცილებელი

დამატებითი ვადის დაწესება ან გაფრთხილება, თუ მას არავითარი შედეგი არ

ექნება“.12 ასე რომ, შესრულებით „დაჟინება“ მაშინაა გამართლებული, როცა შეიძლება

ველოდოთ დამატებითი ვადის შედეგუნარიანობას. 13 ამ ნაწილშიც სსკ ევროპული

სამართლის პირდაპირი ასლია.14

9 იქვე, გვ. 287.

10 სსკ, 394-ე მუხლის მე-2 ნაწილი.

11 სსკ, 405-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი.

12 სსკ, 405-ე მუხლის მე-2 ნაწილი.

13 ზოიძე ბ. ევროპული კერძო სამართლის რეცეფცია საქართველოში. თბ., 2005, გვ. 287-288.

14 იქვე, გვ. 287.

8

შესრულებაზე თავგამოდება პასუხობს მოვალის ინტერესებსაც, ვინაიდან ამით

შესრულების შედეგები მისთვის უფრო ნაკლებად მძიმე უნდა იყოს, ვიდრე ამას

ადგილი ექნება პასუხისმგებლობისას. დამატებითი ვადა მოვალეს ამაზე დაფიქრების

შესაძლებლობას აძლევს. პასუხისმგებლობის შესრულებით შეცვლა მოვალის

სასარგებლოდაც მეტყველებს. გარდა ამისა, რომ მას შეიძლება დაეკისროს პროცესის

ხარჯები, ვალდებულების შეუსრულებლობა, თუკი მოვალე მეწარმეა, უარყოფითად

აისახება მის მიმართ ნდობაზე.15

შესრულებაზე ორიენტაციის კიდევ ერთი ნათელი მაგალითია სსკ-ის 398-ე

მუხლი, რომელიც ეხება ხელშეკრულების მისადაგებას შეცვლილი გარემოებისადმი.

ასეთი მიდგომით სსკ ეხმიანება თანამედროვე ევროპულ სამართალს. ამით

ხელშეკრულება წარმოჩნდება, როგორც ცოცხალი ორგანიზმი, რომელიც

გარემოებათა შესაბამისად შეიძლება საჭიროებდეს სახეცვლილებას. კანონმდებელმა

მხარეებს მისცა შანსი ერთხელ გამოხატულ ნებაში კორექტივები შეიტანოს, რასაც სსკ

ასე გამოხატავს „... ხელშეკრულების მხარეს არ შეიძლება მოეთხოვოს შეუცვლელი

ხელშეკრულების მკაცრად დაცვა“.16 მნიშვნელოვანია ისიც, რომ სსკ მხარეებს ურჩევს

„... ჯერ უნდა შეეცადონ, რომ ხელშეკრულება მიუსადაგონ შეცვლილ გარემოებებს“.17

მოცემულ საკითხთან დაკავშირებით მნიშვნელოვანია საქართველოს უზანაესი

სასამართლოს გადაწყვეტილება18:

შპს «ო. ფ-მა» სარჩელი აღძრა სასამართლოში სს «გ. ტ-ის» მიმართ და მოითხოვა

ხელშეკრულების საფუძველზე ვალდებულების შეუსრულებლობის გამო

მიყენებული ანაზღაურება. სს «გ. ტ-სა» და შპს «ო. ფ-ს» შორის გაფორმდა

ხელშეკრულება. რამდენიმე წლის შემდეგ სს «გ. ტ-მა» შპს «ო. ფ-ს» აცნობა, რომ

წყვეტდა ძველ ხელშეკრულებას, ამასთან შესთავაზა ახალი ხელშეკრულების

15

იქვე, გვ. 288. 16

სსკ, 398-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი. 17

სსკ, 398-ე მუხლის მე-3 ნაწილი. 18

საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2011 წლის 13 ივნისის ას-487-461-2011გადაწყვეტილება.

9

გაფორმება, რასაც მოსარჩელე არ დათანხმდა იმ საფუძვლით, რომ მხარეთა შორის

არსებობდა მოქმედი ხელშეკრულება, რითაც ხელშეკრულებით განსაზღვრული იყო

მომსახურების ტარიფები. მოსარჩელეს სს «გ. ტ-მა» რამდენჯერმე ანალოგიური

შინაარსის წერილით მიმართა, ხოლო შემდეგ აცნობა, მხარეთა შორის არსებული

ხელშეკრულება შეწყვეტილია.

თბილისის საქალაქო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის

გადაწყვეტილებით შპს «ო. ფ-ის» სარჩელი სს «გ. ტ-ის» მიმართ არ დაკმაყოფილდა,

რაც მოსარჩელემ გაასაჩივრა სააპელაციო წესით. სამოქალაქო საქმეთა პალატის

განჩინებით შპს «ო. ფ-ის» სააპელაციო საჩივარი არ დაკმაყოფილდა, უცვლელად

დარჩა თბილისის საქალაქო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის

გადაწყვეტილება.

სააპელაციო სასამართლომ აღნიშნა, რომ შპს «ო. ფ-ი» პრეიუდიციული

მნიშვნელობის მქონე ფაქტად მიიჩნევს თბილისის სააპელაციო სასამართლოს

გადაწყვეტილების სამართლებრივ დასაბუთებას, სადაც მითითებულია, რომ «არ

არსებობდა ხელშეკრულების შეცვლილი გარემოებებისადმი მისადაგების

სამართლებრივი საფუძვლები».

სასამართლომ პრეიუდიციულად მიიჩნია, რომ სააპელაციო სასამართლოს

განჩინებით დადგენილი ფაქტობრივი გარემოება, რომ სს «ს. კ-სა» და შპს «ო. ფ-ს»

შორის ფაქტობრივად ხელშეკრულება 2008 წლის ივლისში შეწყდა. ასევე დადგენილ

იქნა, რომ 2005 წლის 21 ოქტომბრის წერილით გაკეთებული ოფერტი შეცვლილი

ტარიფით სახელშეკრულებო ურთიერთობის გაგრძელებასთან დაკავშირებით არ იყო

აქცეპტირებული შპს «ო. ფ-ის» მიერ, შესაბამისად, უაქცეპტო ოფერტის პირობებში

გაწეული მომსახურება ძველი ტარიფით ანაზღაურებას ექვემდებარებოდა.

სასამართლოს მითითებით, სს «გ. ტ-ის» მიერ შპს «ო. ფ-თვის» 2005-2006 წლებში

მიწერილი წერილები ნათელი დადასტურებაა იმისა, რომ კომპანია ხელშეკრულების

შეცვლილი გარემოებისადმი მისადაგებას ცდილობდა, თუმცა, ხელშეკრულების

10

ფაქტობრივი მოქმედების პერიოდში, 2008 წლის ივლისამდე, შპს «ო. ფ-მა»

მომსახურების ხელშეკრულება განახლებული პირობებით არ მიიღო, რაც,

სასამართლოს მოსაზრებით, სამოქალაქო კოდექსის 398-ე მუხლის მე-2 ნაწილის

შესაბამისად ხელშეკრულებაზე უარის თქმის შესაძლებლობას იძლევა.

სააპელაციო სასამართლოს განჩინება საკასაციო წესით გაასაჩივრა შპს «ო. ფ-მა»,

მოითხოვა გასაჩივრებული განჩინების გაუქმება და ახალი გადაწყვეტილებით

სარჩელის დაკმაყოფილება. საკასაციო სასამართლომ, სამოქალაქო საპროცესო

კოდექსის 391-ე მუხლის შესაბამისად, შეამოწმა შპს «ო. ფ-ის» საკასაციო საჩივრის

დასაშვებობის საკითხი და თვლის, რომ იგი დაუშვებლად უნდა იქნეს მიჩნეული.

ვალდებულებისა და ხელშეკრულების ურთიერთმიმართების შესახებ

ვალდებულებასა და ხელშეკრულებას შორის უშუალო კავშირი არსებობს.

ვალდებულების წარმოშობის ძირითადი ფორმაა ხელშეკრულება, რომელიც

გარიგებას ეფუძნება. ამიტომ სსკ ხელშეკრულების მიმართ ვალდებულებათა შესახებ

„ზოგადი დებულებების“ (316_318-ე მუხლები) შემდეგ გადმოცემს სახელშეკრულებო

სამართალს და მის შემდეგ ვალდებულებათა დახასიათებას.

გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის (შემდგომ: გსკ) 316-ე პარაგრაფის

ანალოგიურად, სსკ-ის 316-ე მუხლის 1-ლი ნაწილით ვალდებულება მოთხოვნის

უფლების ხარისხშია წარმოდგენილი: „ვალდებულების ძალით კრედიტორი

უფლებამოსილია მოსთხოვოს მოვალეს რაიმე მოქმედების შესრულება. შესრულება

შეიძლება გამოიხატოს მოქმედებისაგან თავის შეკავებაშიც“.19

მრავალი ქვეყნის სამართალი ვალდებულების ცნებას ხელშეკრულების

განმარტებით იძლევა. მაგ., ფრანგული სამოქალაქო კოდექსის (შემდგომ: ფსკ) 1101-ე

მუხლში ნათქვამია: „ხელშეკრულება, ესაა შეთანხმება, რომლის ძალითაც ერთი ან

19

სსკ, 316-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი.

11

რამდენიმე პირი კისრულობს ვალდებულებას სხვა, ერთი ან რამდენიმე პირის

წინაშე, გადასცეს რაიმე, შეასრულოს ან არ შეასრულოს რაიმე“.20

ამ საკითხში სსკ-ის მიდგომა უფრო ზოგადი და პროგრესულია, რადგან

ნებისმიერ ვალდებულებაზეა მორგებული. ვალდებულების სახელშეკრულებო

განმარტება კი ამ მიზნით არ გამოდგება.21 იგი უფრო შეზღუდულია.

ვალდებულებისადმი ასეთი მიდგომით შესაძლებელი გახდა გარკვეული

ნოვაცია. სსკ-ის 317-ე მუხლის თანახმად, „...ვალდებულება შეიძლება

ხელშეკრულების მომზადების საფუძველზეც წარმოიშვას“. 22 კერძოდ,

ხელშეკრულების დადებამდე მხარეებს შეიძლება მოუხდეთ გარკვეული ხარჯების

გაწევა. სსკ ანგარიშს უწევს ამ სინამდვილეს და რომელი მხარის ბრალითაც არ

მოხდება ხელშეკრულების გაფორმება, იმას აკისრებს ამ ხარჯების ანაზღაურებას.

ამ საკითხში სსკ ჰარმონიაშია საერთაშორისო კომერციული ხელშეკრულებების

პრინციპებთან, 23 რომელშიც განსაზღვრულია, რომ მხარე თავისუფალია ჩაატაროს

მოლაპარაკება, ხოლო შეთანხმების მიუღწევლობის შემთხვევაში, პასუხისმგებლობა

არ ეკისრება (მუხლი 2.1.15, §1), თუმცა კეთილსინდისიერად ქცევა ევალება. „მხარე,

რომელიც არაკეთილსინდისიერად წარმართავს ან წყვეტს მოლაპარაკებას,

პასუხისმგებელია იმ ზარალზე, რომელიც მეორე მხარეს მიაყენა“ (მუხლი 2.1.15, §2).

არაკეთილსინდისიერად ითვლება მხარის მიერ მოლაპარაკებაში ჩართვა ან მისი

გაგრძელება, თუ მას მეორე მხარესთან შეთანხმების მიღწევის განზრახვა არ გააჩნია“

(მუხლი 2.1.15, §3).

20

ზოიძე ბ. ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში. თბ., 2005. გვ. 262-263. 21

იქვე, გვ. 263. 22

სსკ, 317-ე მუხლის მე-2 ნაწილი. 23

UNIDROIT PRINCIPLES, on International Commercial Contracts, 2010, გვ. 59.

12

ვალდებულების დარღვევის ცნება და სახეები

სსკ-ში მნიშვნელოვანი ვაკუუმია ვალდებულების დარღვევის ცალკეული სახის

რეგლამენტაციის თვალსაზრისით. ქართულ სამართლებრივ სივრცეში არ არსებობს

ვალდებულების დარღვევის ერთიანი ცნება. ამასთან, გერმანული სამართლისგან

განსხვავებით, სსკ არ ითვალისწინებს დარღვევის ცალკეული კატეგორიის

დამოუკიდებელი მუხლით რეგულირებას. მხოლოდ მოვალის მიერ ვადის

გადაცილება წარმოადგენს ცალკე რეგლამენტაციის საგანს, ხოლო მისთვის კუთვნილ

თავში შესრულების შეუძლებლობას მხოლოდ 401-ე მუხლი აქვს დათმობილი, ისიც

ვადის გადაცილებასთან კავშირში, იმ შემთხვევის გამოსახატავად, თუ როდის არ

ჩაითვლება ვადა გადაცილებულად.

რეალურად, შესრულების შეუძლებლობა შეიძლება როგორც მოვალის, ისე

კრედიტორის ბრალეული ქმედებით მოხდეს. 401-ე მუხლით სსკ ვალდებულების

ყველა სახის შეუსრულებლობას შესრულების არაბრალეულ შეუძლებლობასთან

აიგივებს, რაც არამართებულად მიგვაჩნია. მაგ., კრედიტორის მიერ ვადის

გადაცილებისას, ვალდებულება მოვალის ბრალისგან დამოუკიდებლად ვერ

სრულდება, თუმცა ამით უპირობოდ არ ფუძნდება შესრულების შეუძლებლობა.

ამით, სსკ-ში მხოლოდ მოვალის ბრალისგან დამოუკიდებელი შესრულების

შეუძლებლობის კონცეფციაა გადმოცემული, ისიც არასრულყოფილად, რადგან

რეგულირების მიღმა რჩება მეორადი მოთხოვნის უფლებებზე ხელმისაწვდომობის,

მხარეთა პასუხისმგებლობის, შემხვედრი ვალდებულებისგან განთავისუფლების,

კრედიტორისა თუ მოვალის ქმედებით გამოწვეული, ობიექტური თუ სუბიექტური

შეუძლებლობის საკითხები, რაც არსებით სირთულეებს წარმოშობს როგორც

თეორიულ, ისე პრაქტიკულ დონეზე.

გერმანიაში 2002 წელს განხორციელებული ვალდებულებითი სამართლის

რეფორმის შემდეგ დამკვიდრდა ვალდებულების დარღვევის ერთიანი ცნება და

13

უარი ითქვა ბრალზე, როგორც ხელშეკრულებიდან გასვლის აუცილებელ

წინაპირობაზე. თუმცა, უცვლელად შენარჩუნდა ბრალეულობა ზიანის

ანაზღაურების მოთხოვნის საფუძვლად.

გერმანული სამართალი ერთსა და იმავე დროს იცავს ბრალეული

პასუხისმგებლობის პრინციპს ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლებასთან

მიმართებაში და, ამასთანავე, აღიარებს ნატურით შესრულების მოთხოვნის

პრიმატს. 24 ამ ორი ნიშანდობლივი ელემენტის კომბინაცია გერმანულ სამართალს

ანგლო-ამერიკული სისტემისაგან დიამეტრალურად განასხვავებს.25

ვალდებულების დარღვევა გერმანულ სამართალში განიმარტება, როგორც

ხელშეკრულებით გათვალისწინებული შესრულების განუხორციელებლობა

მთლიანად ან ნაწილობრივ.26 ამით ვალდებულების დარღვევის არსებობა დგინდება

ობიექტური კრიტერიუმის საფუძველზე_დარღვევა სახეზეა იმ შემთხვევაში, თუ

ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულების შეუსრულებლობა, როგორც ობიექტური

ფაქტი, დადასტურდება.

გერმანული სამართლით „ვალდებულების დარღვევის“ საერთო ცნებამ მოიცვა

ოთხი სახის შეუსრულებლობა: 1) მოვალის მიერ ვადის გადაცილება; 2)

ვალდებულების შესრულების შეუძლებლობა; 3) ნაკლიანი შესრულება; 4) დაცვის

ვალდებულების დარღვევა.

ევროპის სახელშეკრულებო სამართლის პრინციპები (შემდგომ: ესსპ), გერმანული

სამართლის მსგავსად, 27 განამტკიცებს ვალდებულების დარღვევის ერთიან

კონცეფციას, რომელიც აერთიანებს შესრულების როგორც ბრალეული, ისე

24

Sir Basil Markesinis, Hannes Unberath, Angus Johnston, The German Law of Contract, Second Edition, Oxford

and Portland, Oregon, 2006, 438. 25

იქვე, გვ. 438. 26

იქვე, გვ, 387. 27

ჩიტაშვილი ნ. ბრალის მნიშვნელობა სახელშეკრულებო პასუხისმგებლობის განსაზღვრისათვის.

სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ.166.

14

არაბრალეული, შეუძლებლობის, ვადის გადაცილების, ნაკლიანი შესრულებისა და

ვალდებულების განხორციელებისათვის აუცილებელი თანაქმედების

ვალდებულებების დარღვევის სახეებს (1:103 IV მუხლი). რაც მთავარია, დარღვევის

დაფუძნებისათვის ბრალეული შეუსრულებლობა წინაპირობა არ არის.

ბრალი, როგორც სამოქალაქო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის პირობა

რომაული სამართლის თანახმად, „ვალდებულება სამართლის ბორკილია,

რომლის ძალით ჩვენ გვევალება, ჩვენი სახელმწიფოს კანონების შესაბამისად ვინმეს

რაიმე შევუსრულოთ. 28 ამ განმარტებით ვალდებულება სამართლებრივი კავშირია,

რომელიც ბოჭავს სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტებს. რომაული

სამართლის მსგავსად, თანამედროვე სამოქალაქო კანონმდებლობა ვალდებულებას

განსაზღვრავს როგორც პირთა შორის ურთიერთობის სამართლებრივ ფორმას,

რომელიც ადგენს მოვალისათვის სპეციალურ ქცევის წესს კრედიტორის

ინტერესების მიხედვით, კერძოდ, შეასრულოს მოქმედება ან თავი შეიკაოს მისგან

(მაგ., სსკ-ის 316-ე მუხლი, გსკ 241 პარაგრაფი და სხვა).29

სსკ-ით ვალდებულება, როგორც სამართლებრივი ურთიერთობა, სხვადასხვა

საფუძვლიდან წარმოიშობა, კერძოდ, ცალმხრივი გარიგებიდან, ხელშეკრულების

მომზადებიდან, ხელშეკრულებიდან, დელიქტიდან, უსაფუძვლო გამდიდრებიდან

და კანონით გათვალისწინებული სხვა საფუძვლებიდან.30 თანამედროვე მსოფლიოს

ყველა სამართლებრივ სისტემაში, ვალდებულების წარმოშობის საფუძვლის

28

რომის სამართლის ძეგლები. იუსტინიანეს ინსტიტუციები. წ. III, ტ. XIII (ლათინურიდან თარგმნა,

წინასიტყვაობა, შენიშვნები და საძიებელი დაურთო ნ. სურგულაძემ, რედ. ვ. მეტრეველი.

მითითებულია ნაშრომში: ქოჩაშვილი ქ. ბრალი, როგორც სამოქალაქო სამართლებრივი

პასუხისმგებლობის პირობა (შედარებით სამართლებრივი კვლევა). სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009,

#1, გვ. 79. 29

ქოჩაშვილი ქ. ბრალი, როგორც სამოქალაქო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის პირობა

(შედარებით სამართლებრივი კვლევა). სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1, გვ. 79. 30


(შედარებით სამართლებრივი კვლევა). სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1, გვ. 80.

15

მიუხედავად, ვალდებულების შესრულება ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი

ინსტიტუტია. 31 „ვალდებულება უნდა შესრულდეს ჯეროვნად, კეთილსინდი-

სიერად, დათქმულ დროსა და ადგილას“ (სსკ-ის 361-ე მუხლის მე-2 ნაწილი).

ვალდებულების შეუსრულებლობა, რომელიც სამოქალაქო ბრუნვისთვის

ნორმალური რისკია, ვალდებულების დარღვევაა და მას სამოქალაქო

სამართლებრივი ხასიათი აქვს. 32 სამოქალაქო სამართალდარღვევა მოვალის ისეთი

ქმედებაა, რომელიც არ შეესაბამება ვალდებულებათა წრეს, 33 ვალდებულებით

ურთიერთობას და იწვევს პირის კეთილდღეობის შემცირებას ან განადგურებას,

ქონებრივი ან არაქონებრივი ხასიათის უარყოფითი შესეგების დადგომას.34

ვალდებულების დარღვევა იწვევს სამოქალაქო სამართლებრივ

პასუხისმგებლობას, რაც არის სახელმწიფოებრივი იძულების ფორმა, გამოხატული

სასამართლოს მიერ დამრღვევის მიმართ ქონებრივი სანქციის დაწესებით და

მიმართულია დაზარალებულის დარღვეული უფლებების აღდგენისაკენ.35

სამოქალაქო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკისრებისთვის

აუცილებელია გარკვეული წინაპირობები, რომლის ელემენტებია ქმედების

მართლწინააღმდეგობა, მიყენებული ზიანი, ქმედებასა და დამდგარ შედეგს შორის

მიზეზობრივი კავშირი და დამრღვევი სუბიექტის ბრალი.36

როგორც ვხედავთ, ბრალი ვალდებულების დარღვევის შემადგენლობის

უმნიშვნელოვანესი სუბიექტური ელემენტია, თუმცა არა აუცილებელი, რადგან

31

ძლიერიშვილი ზ. ვალდებულების შესრულება. თბ., 2006, გვ. 12. 32


(შედარებით სამართლებრივი კვლევა). სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1, გვ. 80. 33

მაჩალაძე ს. ზიანის ანაზღაურება ვალდებულების დარღვევისას (საქართველოსა და გერმანიის

კანონმდებლობათა ანალიზი), ქართული სამართლის მიმოხილვა. თბ., 2004, გვ. 74. 34

ხეცურიანი ჯ. სამოქალაქო სამართლის ფუნქციები. თბ., 1995, გვ. 108. 35


(შედარებით სამართლებრივი კვლევა). სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ. 80. 36



16

ვალდებულების შეუსრულებლობა ბრალის გარეშეც ხელშეკრულების დარღვევის

დასრულებულ შემადგენლობას ქმნის, გარდა ვადის გადაცილებისა, რომლის

სამართლებრივ კონსტრუქციაში ბრალი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს.37

რომის კლასიკური ეპოქიდან დღემდე სამოქალაქო სამართალში მოქმედებს

უნივერსალური ფორმულა: თითოეული პასუხს აგებს მხოლოდ მისი ბრალით

მიყენებული ზიანისათვის. სსკ ერთგული დარჩა პასუხისმგებლობის კლასიკური,

ევროპულ სამართალში მოცემული ბრალეული პასუხისმგებლობის პრინციპისა 38 :

მოვალეს პასუხისმგებლობა დაეკისრება მხოლოდ განზრახ ან გაუფრთხილებელი

მოქმედებით მიყენებული ზიანისთვის, თუ სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული და

ვალდებულების არსიდანაც სხვა რამ არ გამომდინარეობს (სსკ-ის 395-ე მუხლის I

ნაწილი). ეს დანაწესი მსგავსია გსკ-ის ნორმისა, რომლის თანახმად, მოვალე პასუხს

აგებს განზრახვის ან გაუფრთხილებლობისათვის, თუკი უფრო მკაცრი ან უფრო

მსუბუქი პასუხისმგებლობა არ არის დადგენილი, ან არ გამომდინარეობს

ვალდებულებითი ურთიერთობის შინაარსიდან (გსკ-ის 276-ე (I) პარაგრაფი).39

ბრალის სამართლებრივი კატეგორია ძალზე მნიშვნელოვანია როგორც

კონტინენტური, ისე ანგლო-ამერიკული სამართლის სისტემაში, თუმცა, თითოეული

მათგანი მის მიმართ განსხვავებულ მიდგომას ავლენს, კერძოდ:

ანგლო-ამერიკულ სამართლებრივ სივრცეში ვალდებულების არაბრალეული

შეუსრულებლობა არ აფუძნებს ვალდებულების დარღვევის დასრულებულ

შემადგენლობას. იგი მხოლოდ ხელშეკრულებიდან გასვლის უფლებას აღმოაცენებს,

ხოლო ზიანის ანაზღაურების მეორადი მოთხოვნის უფლება ბრალზე

37


სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ. 147. 38 ზოიძე ბ. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის სისტემა. ჟურ. „ქართული სამართლის მიმოხილვა“,

1998, I კვარტალი, გვ. 28. 39

ჭანტურია ლ. კორპორაციული მართვა და ხელმძღვანელთა პასუხისმგებლობა საკორპორაციო

სამართალში. თბ., 2006. გვ. 375.

17

დამოკიდებული ხდება. ამით ანგლო-ამერიკული გამორიცხავს არაბრალეული

შეუსრულებლობისათვის ზიანის ანაზღაურების შესაძლებლობას;

კონტინენტურ სამართალში ვალდებულების შეუსრულებლობა, მოვალის

ბრალეულობის მიუხედავად, განაპირობებს მეორადი მოთხოვნის უფლებებისადმი

კრედიტორის ხელმისაწვდომობას, ხოლო ბრალი გამოიყენება მეორადი მოთხოვნის

უფლების განსაზღვრისათვის მას შემდეგ, რაც სახეზეა ვალდებულების დარღვევის

დასრულებული შემადგენლობა. კრედიტორის ბრალი გავლენას ახდენს

ხელშეკრულებიდან გასვლის უფლების წარმოშობაზე, ანაზღაურების

დაქვემდებარებული ზიანის ოდენობის განსაზღვრაზე და სანაცვლო შესრულების

მოთხოვნის უფლების არსებობაზე აისახება.40

ბრალის კონცეფციისადმი კონტინენტური და ანგლო-ამერიკული სამართლის

სისტემები ძირეულად განსხვავებულია, რადგან თითოეული მათგანი

სახელშეკრულებო ვალდებულების სხვადასხვა სტრუქტურას ითვალისწინებს:

კონტინენტური სამართლის სისტემა ხელშეკრულებას ორმხრივ პირობად

განიხილავს, ხოლო საერთო სამართლის ქვეყნებში კონტრაქტი სახელშეკრულებო

ვალდებულების შესრულების გარანტად ითვლება. 41 თუმცა, ორივე მათგანი

ვალდებულების შეუსრულებლობისათვის სახელშეკრულებო პასუხისმგებლობას

ბრალზე დამოკიდებულად აცხადებს. ამიტომ ბრალი სამოქალაქო სამართლის ერთ-

ერთ ცენტრალური მნიშვნელობის კატეგორიად განიხილება.42

უნდა აღინიშნოს, რომ ანგლო-ამერიკულ სამართალში მკაცრი

პასუხისმგებლობის პრინციპი შეიზღუდა კონტინენტური სამართლისათვის

ნიშანდობლივი ბრალეული პასუხისმგებლობის სამართლებრივი კონსტრუქციით.

თანამედროვე ანგლო-ამერიკული სამართლის ძალით, შესაძლებელია მხარე

40


სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ.143-144. 41

იქვე, გვ.157. 42

იქვე, გვ.144.

18

განთავისუფლდეს პასუხისმგებლობისაგან, თუ დაამტკიცებს, რომ ვალდებულების

დარღვევის თავიდან ასაცილებლად მის მიერ ყველა აუცილებელი, გონივრული და

კანონიერი საშუალება იქნა გამოყენებული.43

თანამედროვე კონტინენტური ევროპის სამართალში ბრალის გარეშე

პასუხისმგებლობა გამონაკლისია ზოგადი წესიდან, მაშინ, როდესაც ანგლო-

ამერიკულ სამართალში ბრალი მხოლოდ დელიქტური პასუხისმგებლობის

წინაპირობად განიხილება, ხოლო სახელშეკრულებო პასუხისმგებლობისათვის

ბრალზე მითითება სავალდებულო არ არის.44

მოვალის მიერ ვადის გადაცილება

სსკ-ის 401-ე მუხლით ვადა გადაცილებულად არ ჩაითვლება თუკი

ვალდებულება არ შესრულდა ისეთ გარემოებათა გამო, რაც მოვალის ბრალით არ

არის გამოწვეული. ამ მუხლიდან იკვეთება თეზა, რომ ვადის გადაცილება მხოლოდ

ბრალეულ ქმედებას გულისხმობს. თუ მოვალე არ არის პასუხისმგებელი

ვალდებულების შესრულების დაყოვნებისათვის, მაშინ შესაძლოა სახეზე იყოს

კრედიტორის მხრიდან ვადის გადაცილება ან დაუძლეველი ძალა, რაც ვადამოსული

ვალდებულების შესრულებას შეუძლებელს ხდის.45

როგორც წესი, ბრალი ვალდებულების დარღვევის დაფუძნებისათვის

აუცილებელ წინაპირობად არ განიხილება, თუმცა მოვალის მიერ ვადის

გადაცილებით ბრალი განსაკუთრებულ იურიდიულ მნიშვნელობას იძენს ანუ იგი

ყოველთვის ბრალეულ ქმედებას გულისხმობს. თუ მოვალე არ არის პასუხისმგებელი

ვალდებულების შესრულების დაყოვნებისათვის, მაშინ შესაძლოა სახეზე იყოს

43

Zweigent K., Kotz H. Introduction to Comparative Law, Volume II-The Institutions of Private Law. Oxford,

1987, 187. მითითებულია ნაშრომში: ჩიტაშვილი ნ. ბრალის მნიშვნელობა სახელშეკრულებო

პასუხისმგებლობის განსაზღვრისათვის. სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ. 158. 44

ჭანტურია ლ. კორპორაციული მართვა და ხელმძღვანელთა პასუხისმგებლობა საკორპორაციო

სამართალში. თბ., 2006. გვ. 373. 45


სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ. 166-167.

19

კრედიტორის მხრიდან ვადის გადაცილება ან შესრულების შეუძლებლობა, რაც

ობიექტურად გამორიცხავს შესრულების ვალდებულებას. ვადის გადაცილება

შეიძლება გავრცელდეს იმ ვალდებულებებზე, რომლებიც ვადამოსულობის

მომენტში განხორციელებადია. ამიტომ ვადის გადაცილება ვალდებულების

შესრულების შესაძლებლობის წინაპირობად მოიაზრება.

მოვალის მიერ ვადის გადაცილების ბრალეულ დარღვევად სახელდებას

გარკვეული სამართლებრივი საფუძველი აქვს: სსკ-ის 401-ე მუხლის ანალიზიდან

ირკვევა, რომ ვადის გადაცილების არსებობაზე მხოლოდ მაშინ შეიძლება მსჯელობა

თუკი შესრულება მოვალის შესაძლებლობების სფეროშია.46 ვინაიდან შესრულების

ვალდებულება დროულად არ სრულდება, სახეზეა მოვალის ბრალი ვადამოსული და

განხორციელებად ვალდებულებაზე. ვადის გადაცილების დასრულებული

შემადგენლობა მხოლოდ გაფრთხილების უშედეგოდ განცხადების შემდგომ

ფუძნდება. გაფრთხილებით მოვალე დამატებით გაცნობიერდება ხელშეკრულების

შინაარსში, საკუთარ უფლება-მოვალეობებში, რათა გამოირიცხოს ვალდებულების

გაუფრთხილებლობით დარღვევის შესაძლებლობა. გაფრთხილება გარკვეულ

პირობებს უნდა აკმაყოფილებდეს: უნდა იყოს ერთმნიშვნელოვანი, გასაგები და

განსაზღვრული 47 (როცა მოვალე რამდენიმე შესრულებაზეა ვალდებული).

გაფრთხილება არ არის დამატებითი ვადის იდენტური. 48 გაფრთხილებაში არაა

აუცილებელი შესრულების ვადის განსაზღვრა, არც შესრულების კონკრეტულ

შედეგზე მითითება, მთავარია, ცხადად იკვეთებოდეს კრედიტორის სურვილი

მოვალემ შეასრულოს ნაკისრი ვალდებულება. 49 მოვალე ვადის გადამცილებლად

46 ჩიტაშვილი ნ. ბრალის მნიშვნელობა სახელშეკრულებო პასუხისმგებლობის განსაზღვრისათვის.

სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ. 167. 47

Palandt/Heinrich, 2003, BGB §286, Rn.5. მითითებულია ნაშრომში: მაჩალაძე ს. ზიანის ანაზღაუ-რება

ვალდებულების დარღვევისას (საქართველოსა და გერმანიის კანონმდებლობათა ანალიზი), ქართული

სამართლის მიმოხილვა. სპეციალური გამოცემა. 2004. გვ. 77. 48


სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ.168. 49

საქართველოს სამოქალაქო სამართლის კომენტარი. წიგნი მესამე. სარედაქციო კოლეგია:

20

ჩაითვლება მას შემდეგ, რაც, გაფრთხილების მიუხედავად, ვალდებულება კვლავ არ

სრულდება.50

გაფრთხილების შემდეგ ვალდებულების შეუსრულებლობა შესაძლებელია

მხოლოდ მოვალის ბრალეული ქმედებით განხორციელდეს იმ შემთხვევაში, თუ არ

არსებობს პასუხისმგებლობისგან განთავისუფლების პატივსადები საფუძვლები.

სწორედ ამიტომ ვადის გადაცილება ყოველთვის ბრალეულ დარღვევად განიხილება.

სამოქალაქო სამართლებრივ პასუხისმგებლობას აფუძნებს განზრახი ან

გაუფრთხილებელი ბრალი ვალდებულების დარღვევაში (სსკ-ის 395-ე მუხლი, გსკ-ის

276-ე პარაგრაფი), მაგრამ ვადის გადაცილების კონტექსტში მოვალის

პასუხისმგებლობის ფარგლები უფრო გაფართოებულია.51 გსკ-ის 287-ე პარაგრაფის

მსგავსად, სსკ-ის 402-ე მუხლით მოვალე ვადის გადაცილებისას პასუხს აგებს

ყოველგვარი გაუფრთხილებლობისა და შემთხვევითობისთვის თუ არ დაამტკიცებს,

რომ ზიანი შეიძლებოდა დამდგარიყო ვალდებულების დროული შესრულების

პირობებშიც. „მაშინ, როცა მარტივი გაუფრთხილებლობა ყოველთვის არ იწვევს

მოვალის პასუხისმგებლობას ვალდებულების შეუსრულებლობისათვის, ვადის

გადაცილების შემთხვევაში მას ყოველთვის პასუხისმგებლობა მოჰყვება ხოლმე.“ 52

„მარტივი გაუფრთხილებლობისათვის პასუხისმგებლობა გამოირიცხება, თუ

მხარეთა შეთანხმებით ან ხელშეკრულების სტანდარტული პირობებითაა იგი

გათვალისწინებული.“ 53 ამასთან, „აუცილებელია, რომ შემთხვევითი გარემოების

არსებობას ადგილი ჰქონდეს ვადის გადაცილების პროცესში.“54

ლ. ჭანტურია, ბ. ზოიძე, თ. ნინიძე, რ. შენგელია, ჯ. ხეცურიანი. „სამართალი“. თბ., 2001. გვ. 420. 50

გსკ-ის 286-ე II პარაგრაფი განსაზღვრავს შემთხვევებს, როდესაც ვადა გადაცილებულად ითვლება

სათანადო გაფრთხილების გარეშე. 51 ჩიტაშვილი ნ. ბრალის მნიშვნელობა სახელშეკრულებო პასუხისმგებლობის განსაზღვრისათვის.

სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ.169. 52 საქართველოს სამოქალაქო სამართლის კომენტარი. წიგნი მესამე. სარედაქციო კოლეგია:

ლ. ჭანტურია, ბ. ზოიძე, თ. ნინიძე, რ. შენგელია, ჯ. ხეცურიანი. „სამართალი“. თბ., 2001. გვ. 424. 53 იქვე, გვ. 424. 54 იქვე, გვ. 425.

21

ვადის გადაცილების დროს მოვალე პასუხისმგებელია ყოველგვარი

შეუსრულებლობისათვის („შედეგისათვის პასუხისმგებლობა“55). თუმცა, „გარანტიის

დროს, მოვალე ვადის გადამცილებლად ითვლება ბრალის გარეშეც.“56 სსკ-ის 402-ე

მუხლში საუბარია ბრალის გარეშე პასუხისმგებლობაზე. რეალურად

პასუხისმგებლობის დაკისრება ხორციელდება არა შემთხვევითობისთვის, არამედ

მოვალის იმ ბრალისთვის, რომელიც არსებობდა ვადის გადაცილების ეტაპზე,

ვინაიდან შესრულების შეუძლებლობის გამომწვევი გარემოება შესრულების

დაყოვნებამდე (შესაბამისად მოვალის ბრალის გარეშე) არ წარმოიშობოდა. იმის

გათვალისწინებით, რომ ვადის გადაცილების დროს ვალდებულების შესრულება

მოვალის შესაძლებლობის სფეროს განეკუთვნებოდა და მან ბრალეული ქმედებით

ვადამოსული ვალდებულება არ განახორციელა, მაშინ ნათელი ხდება

შემთხვევითობისთვის პასუხისმგებლობის დაკისრების სამართლებრივი

დასაბუთება. მოვალის ბრალის ვადის გადაცილებაში, შესრულების შეუძლებლობის

(შემთხვევითობისთვის) წარმოშობის რისკი ვალდებულების დამრღვევ მხარეზე

გადააქვს. შესაბამისად, არაკეთილსინდისიერი მხარე პასუხისმგებლობისგან

გათავისუფლების უპირატესობით ვერ ისარგებლებს და შეუსრულებლობის ტვირთი

მას დაეკისრება.

თუ ვადამოსული ვალდებულება არ შესრულდა პატივსადები საფუძვლით, ამით

მოვალის მიერ ვადის გადაცილება არ ფუძნდება (გსკ-ის 286-ე პარაგრაფი).57 ამ დროს

სახეზე გვაქვს არაბრალეული შესრულების შეუძლებლობა. სსკ--ის 401-ე მუხლით:

ვადა გადაცილებულად არ ჩაითვლება ისეთ გარემოებათა გამო, რომელიც მოვალის

55 იქვე, გვ. 424. 56 მაჩალაძე ს. ზიანის ანაზღაურება ვალდებულების დარღვევისას (საქართველოსა და გერმანიის

კანონმდებლობათა ანალიზი), ქართული სამართლის მიმოხილვა. სპეც. გამოცემა. 2004. გვ. 76. 57 ჩიტაშვილი ნ. ბრალის მნიშვნელობა სახელშეკრულებო პასუხისმგებლობის განსაზღვრისათვის.

სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ. 170.

22

ბრალით არ არის გამოწვეული. 58 როგორც წესი, შესრულების ხანგრძლივი

შეუძლებლობა გამორიცხავს ვადის გადაცილების არსებობას. თუ სახელშეკრულებო

ურთიერთობაში მოვალის ბრალით წარმოიშვა ვალდებულების შესრულების

ხელშემშლელი დროებითი ხასიათის დაბრკოლებები, მაშინ ფუძნდება

ვალდებულების დარღვევა ვადის გადაცილების სახით. 59 შესრულების

შეუძლებლობის დაფუძნებამდე მხარე მოკლებულია უფლებას ამტკიცოს მისი

არაბრალეულობა ვადის გადაცილებაში. მაგრამ, თუ შესრულების არაბრალეული

შეუძლებლობა ვადის გადაცილების შემდგომ დადგა, მაშინ მოვალე არ

თავისუფლდება იმ ზიანის პასუხისმგებლობისაგან, რომელიც არ წარმოიშობოდა

ვალდებულების დროულად შესრულების შემთხვევაში.

გსკ-ის მიხედვით, მოვალის მიერ ვადის გადაცილება შეიძლება დაფუძნდეს

განზრახი ან გაუფრთხილებელი მოქმედებით. გსკ-ის 280-ე და 286-ე პარაგრაფების

კომბინაციით ვადის გადაცილების, როგორც ბრალეული დარღვევის შედეგად

წარმოშობილი ზიანი, ყოველთვის ექვემდებარება ანაზღაურებას. სსკ-ის თანახმად,

ვადის გადაცილების შემთხვევაში, ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნა ეფუძნება სსკ-ის

404-ე მუხლს, რომელიც სპეციალურია სსკ-ის 394-ე მუხლთან მიმართებით და

უპირატესად გამოიყენება ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის საფუძვლად უშუალოდ

ვადის გადაცილების პირობებში.

მოვალის მიერ ვალდებულების შესრულების ვადის გადაცილება ვალდებულების

არაჯეროვნად შესრულებას გულისხმობს. იგი სამართლებრივად ვადის

გადაცილებაა, თუ კიდევ არსებობს შესრულების მოთხოვნისა და მისი

განხორციელების შესაძლებლობა. თუ ვალდებულების შეუსრულებლობისას

კრედიტორი აღარ არის დაინტერესებული შესრულების მიღებით, ვადის

58 ფსკ-ის კოდექსის 1138-ე მუხლის თანახმად, მყიდველს საკუთრების უფლება ნივთზე წარმოეშობა

ხელშეკრულების დადების მომენტიდან, მაგრამ მოვალის მიერ ვადის გადაცილებისას კრედიტორს არ

დაეკისრება ნივთის შემთხვევითი დაღუპვისა და განადგურების რისკი. 59 მაჩალაძე ს. ზიანის ანაზღაურება ვალდებულების დარღვევისას (საქართველოსა და გერმანიის

კანონმდებლობათა ანალიზი), ქართული სამართლის მიმოხილვა. სპეც. გამოცემა. თბ. 2004. გვ. 77.

23

გადაცილება გულისხმობს ვალდებულების სრულ შეუსრულებლობას. 60 გსკ-ის

თანახმად, მოვალე ითვლება ვადისგადამცილებლად, თუ ის არ ასრულებს

ვალდებულებას, რომლის შესრულების ვადაც დამდგარია კრედიტორის მიერ

შეხსენების შემდეგაც. შესრულების შეხსენებას უთანაბრდება შესრულების თაობაზე

სასამართლოში სარჩელის შეტანა. 61 მოვალე ვალდებულების შესრულების ვადის

გადამცილებლად ითვლება, თუ ბრალეულად არ შეასრულებს ვალდებულებას

სათანადო დროს.62 ზოჯერ მოვალის მიერ ვადის გადაცილებისას პასუხისმგებლობის

ზომა დამოკიდებულია ბრალის ფორმაზე. მაგ., ფსკ-ით მოვალის მიერ

გაუფრთხილებლობით ფულადი ვალდებულების შესრულების ვადის

გადაცილებისას კრედიტორს უფლება აქვს მხოლოდ პროცენტზე, ხოლო განზრახი

ბრალის არსებობისას მას შეუძლია, მოვალეს მოსთხოვოს როგორც პროცენტის

გადახდა, ისე მიყენებული ზიანის ანაზღაურება. 63

მოცემულ საკითხთან დაკავშირებით მნიშვნელოვანია საქართველოს უზანაესი

სასამართლოს გადაწყვეტილება64:

შპს “ტ-მა” სარჩელი აღძრა სასამართლოში შპს “ს-ის” მიმართ ვალდებულების

შეუსრულებლობის გამო. შპს „ს-ამ“ გამოაცხადა ტენდერი ვაგონების

წყვილთვალების საქარხნო შესაკეთებელი სამუშაოების შესყიდვის შესახებ, სადაც

გაიმარჯვა შპს „ტ-მა“ და რის შედეგადაც მხარეთა შორის დაიდო ხელშეკრულება

სახელმწიფო შესყიდვის შესახებ, რომლის მთლიანი ღირებულება დღგ-ს გარეშე

შეადგენდა 3520000 ლარს. ხელშეკრულების თანახმად, მოსარჩელეს უნდა

უზრუნველეყო ვაგონების წყვილთვალების შეკეთება საქარხნო პირობებში და

შემსყიდველისათვის მიწოდება დადგენილი გრაფიკით, ხოლო ანგარიშსწორება

60

Дождёв Д. В. Римское частное право. М., 2002, С. 501. მითითებულია ნაშრომში: ქოჩაშვილი ქ. ბრალი,

როგორც სამოქალაქო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის პირობა (შედარებით სამართლებრივი

კვლევა). სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ. 92. 61


ზარანდია თ. სახელშეკრულებო ვალდებულების შესრულების ადგილი და ვადები. თბ., 2005. გვ. 103. 63


საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2010 წლის 20 ივლისის ას-194-185-2010 გადაწყვეტილება.

24

უნდა განხორციელებულიყო მიღება-ჩაბარების აქტის გაფორმებიდან 10 საბანკო

დღის ვადაში. მხარეებმა გაითვალისწინეს საბანკო გარანტია,

მოპასუხემ დაიწყო ვალდებულების შესრულება. მოპასუხეს სხვადასხვა ანგარიშ-

ფაქტურებით მიეწოდა სხვადასხვა ღირებულების შესრულებული სამუშაო, რაზეც

მხარეთა შორის ფორმდებოდა მიღება-ჩაბარების აქტები. მას შემდეგ მხარეთა შორის

კიდევ რამდენჯერმე დაიდო ხელშეკრულება სახელმწიფო შესყიდვის შესახებ,

რომელშიც ნაკისრი ვალდებულებების შესრულების ვადების გადაცდენის

შემთხვევაში ყოველი დაგვიანებული დღისათვის მხარეებს დაეკისრათ

პირგასამტეხლო შესასრულებელი ვალდებულების 0,1% ოდენობით. შესაბამისად,

მოსარჩელე მოპასუხისგან ითხოვდა ხელშეკრულებით გათვალისწინებული

პირგასამტეხლოს ოდენობას.

თბილისის საქალაქო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის

გადაწყვეტილებით შპს “ტ-ის” სარჩელი ნაწილობრივ დაკმაყოფილდა. საქალაქო

სასამართლოს გადაწყვეტილება სარჩელის დაკმაყოფილებაზე უარის თქმის ნაწილში

შპს “ტ-მა” გაასაჩივრა სააპელაციო წესით, ხოლო მოთხოვნის დაკმაყოფილებულ

ნაწილში სააპელაციო საჩივარი შეიტანა შპს “ს-ამ”.

სააპელაციო სასამართლომ დაადგინა და მხარეებს სადავოდ არ გაუხდიათ ის

გარემოება, რომ მოპასუხემ დაარღვია ნაკისრი ვალდებულება და აკრედიტივების

გახსნა ვერ უზრუნველყო. შპს „ტ-მა“ ნაკისრი ვალდებულება შეასრულა ვადის

გადაცილებით, რის საფუძველზეც მოპასუხემ ყოველი დაგვიანებული დღისათვის

შპს „ტ-ს“ დააკისრა პირგასამტეხლოს გადახდა ზემოაღნიშნული

ხელშეკრულებებიდან გამომდინარე დარჩენილი შესასრულებელი ვალდებულებების

0.1%-ის ოდენობით (დასახელებული თანხა, მოპასუხემ გაქვითა ანგარიშსწორების

თანხიდან). ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულებების შეუსრულებლობის ან

არაჯეროვანი შესრულების შემთხვევაში, მხარეები ვალდებული არიან ერთმანეთს

აუნაზღაურონ შეუსრულებელი ვალდებულების ღირებულების 5% ზიანის

25

ანაზღაურების სახით. ამდენად, სასამართლომ საქმის მასალებით უდავოდ დაადგინა,

რომ შპს „ს-ამ“ ზემოაღნიშნული ხელშეკრულებებით ნაკისრი ვალდებულება

(აკრედიტივის გახსნა) ბრალეულად არ შეასრულა.

სააპელაციო სასამართლომ მიიჩნია, რომ სასამართლომ სადავო

სამართალურთიერთობების მოსაწესრიგებლად არასწორად გამოიყენა სამოქალაქო

კოდექსის 404-ე, 411-ე, 412-ე მუხლები, რადგან განსახილველ შემთხვევაში

მითითებული ნორმებით განსაზღვრული დანაწესების გამოყენების საფუძველი არ

არსებობს, კერძოდ, მოცემულ შემთხვევაში დავის საგანს წარმოადგენდა,

ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულების შეუსრულებლობის გამო,

პირგასამტეხლოს დაკისრება და არა ვალდებულების შეუსრულებლობით ან

არაჯეროვანი შესრულებით გამოწვეული ზიანი. პალატის მითითებით,

პირგასამტეხლოს ლეგალური დეფინიცია მოცემულია საქართველოს სამოქალაქო

კოდექსის 417-ე მუხლში. პირგასამტეხლო მოვალეს უპირობოდ ეკისრება იმის

მიუხედავად, ვალდებულების დარღვევით კრედიტორმა ზიანი განიცადა თუ არა.

ვალდებულების დარღვევის ფაქტი საკმარისი მტკიცებულებაა პირგასამტეხლოს

დაკისრებისათვის, მაშინ, როდესაც ზიანის ანაზღაურებისათვის კრედიტორმა უნდა

დაამტკიცოს ზიანის არსებობა და მისი ოდენობა. შესაბამისად, გაზიარებულ უნდა

იქნეს შპს „ტ-ის“ სააპელაციო საჩივრის მითითება, რომ სასარჩელო მოთხოვნის ამ

ნაწილში საქმისათვის მნიშვნელობის მქონე ფაქტობრივ გარემოებას წარმოადგენს

მხოლოდ ის, ნამდვილად დაარღვია თუ არა ხელშეკრულებით ნაკისრი

ვალდებულება მოპასუხემ და არა ის, თუ რა ზიანი მიადგა მოსარჩელეს ამ დარღვევის

შედეგად. შესაბამისად, პალატამ დაუსაბუთებლად ჩათვალა გასაჩივრებული

გადაწყვეტილების დასკვნა, რომ ამ ნაწილში მოსარჩელეს უნდა დაედასტურებინა

აკრედიტივის გაუხსნებლობით მიყენებული ზიანის არსებობა და მიიჩნია, რომ

პირველი ინსტანციის სასამართლოს უნდა გამოეყენებინა სამოქალაქო კოდექსის 417-

ე მუხლი.

26

სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილება შპს “ს-ამ” გაასაჩივრა საკასაციო

წესით, მოითხოვა მისი გაუქმება და ახალი გადაწყვეტილებით სარჩელის

დაკმაყოფილებაზე უარის თქმა.

საკასაციო სასამართლო საკასაციო საჩივრის საფუძვლების შესწავლისა და

გასაჩივრებული გადაწყვეტილების იურიდიული დასაბუთების შემოწმების შედეგად

მიიჩნა, რომ შპს “ს-ის” საკასაციო საჩივარი ნაწილობრივ უნდა დაკმაყოფილდეს,

ხოლო დანარჩენ ნაწილში გადაწყვეტილება უნდა დარჩეს უცვლელად.

კრედიტორის მიერ ვადის გადაცილება

ვადის გადამცილებელი შესაძლოა იყოს კრედიტორიც. კრედიტორის მიერ ვადის

გადაცილებლად ითვლება, თუ იგი არ იღებს მისთვის შემოთავაზებულ შესრულებას,

რომლის ვადაც დამდგარია. ასევე, როცა ვალდებულების შესასრულებლად საჭიროა

კრედიტორის ესა თუ ის მოქმედება და იგი არ ასრულებს მას (სსკ-ის 390-ე მუხლი).

კრედიტორის მიერ ვადის გადაცილება შესაძლოა მოხდეს მისი ბრალით ან ბრალის

გარეშე. მართალია, შესრულების მიღება კრედიტორის უფლებაა, მაგრამ ის კავშირშია

მოვალის ვალდებულებასთან.

შესრულების მიღების ვადის გადაცილება იმ ფაქტის შედეგია, რომელშიც

ბრალეულობას ისეთივე მნიშვნელობა აქვს მოვალისათვის, როგორიც მოვალის

ბრალს აქვს კრედიტორისათვის შესრულების ვადის გადაცილებისას.65 ბრალეული

გადაცილებისას კრედიტორი ვალდებულია აუნაზღაუროს მოვალეს ამით

მიყენებული ზიანი (სსკ-ის 391-ე მუხლი). ასევე, მას ეკისრება ნივთის შემთხვევით

გაფუჭების ან დაღუპვის რისკი და აღარ აქვს ფულადი ვალდებულებისათვის

პროცენტის მოთხოვნის უფლება (სსკ-ის 393-ე მუხლი).

მაშასადამე, კრედიტორის მიერ ვადის გადაცილებით გამოწვეული

ვალდებულების შესრულების სახელშეკრულებო რისკი გადაინაცვლებს

65


ლ. ჭანტურია, ბ. ზოიძე, თ. ნინიძე, რ. შენგელია, ჯ. ხეცურიანი. „სამართალი“. თბ., 2001. გვ. 354.

27

კრედიტორზე, იმ მომენტიდან, როდესაც შესრულების მიღებაზე უარის თქმით

რეალურად ფუძნდება ვადის გადაცილება. კრედიტორის მიერ შესრულების მიღების

არაბრალეული დაყოვნებაც არ ათავისუფლებს მას ნივთის შემთხვევითი დაღუპვის

რისკისაგან. ამ დროს ვადის გადაცილების უარყოფითი შედეგები არაბრალეული

კრედიტორის მიმართ დგება, რითაც კანონი ასევე არაბრალეული მოვალის

ინტერესებს იცავს.66

გერმანულ სამართალში კრედიტორის მიერ ვადის გადაცილება ვალდებულების

დარღვევის დამოუკიდებელ კატეგორიად არ განიხილება. თუმცა, ესსპ ამ პრობლემას

განსხვავებულად ითვალისწინებს.67 ესსპ-ის 1:202 მუხლის ძალით ხელშეკრულების

თითოეულ მხარეს ეკისრება თანაქმედების ვალდებულების განხორციელება

ხელშეკრულების შესრულების უზრუნველყოფის მიზნით,68 ხოლო 1:130 IV მუხლის

ძალით თანაქმედების ვალდებულების შეუსრულებლობა ხელშეკრულების

დარღვევის დამოუკიდებელი სახეა და ვალდებულების დარღვევისათვის

გათვალისწინებული მეორადი მოთხოვნის უფლებების გამოყენების წინაპირობას

ქმნის.69

კონტინენტური სამართლის ქვეყნებში თანაქმედების ვალდებულება

კეთილსინდისიერებისა და გულისხმიერების პრინციპებისგან წარმოიშვა. 70

ინგლისურ სამართალში თანაქმედების ვალდებულება ხელშეკრულების

ნაგულისხმევ პირობას წარმოადგენს. 71 კონტინენტურ სამართალში მევალე

(კრედიტორი) პასუხისმგებელია მხოლოდ ორმხრივი საპასუხო ვალდებულების

66


ლ. ჭანტურია, ბ. ზოიძე, თ. ნინიძე, რ. შენგელია, ჯ. ხეცურიანი. „სამართალი“. თბ., 2001. გვ. 631. 67



Ole Lando and Hugh Beale, Principles of European Contract Law, part I and II, Kluwer Law International, The

Hauge/London/Boston, 2000, 120. 69

იქვე, გვ.121. 70 იქვე, გვ. 121. 71

იქვე, გვ. 121.

28

შესრულებისათვის, მაშინ, როდესაც შესრულების მიღება მის უფლებად განიხილება

და არა სახელშეკრულებო მოვალეობად.72

ამრიგად, ესსპ-გან განსხვავებით, სსკ და გსკ კრედიტორის როგორც ბრალეულ,

ისე არაბრალეულ უარს ვალდებულების შესრულების მიღებაზე ვალდებულების

დარღვევად არ განიხილავს. კრედიტორის მიერ ვადის გადაცილების შემთხვევაში

მოვალის წინაშე vis-a-vis არ ირღვევა კრედიტორის სახელშეკრულებო

ვალდებულება. 73 კრედიტორის მიერ შესრულებაზე უარით მხოლოდ უარესდება

მისი სამართლებრივი მდგომარეობა ხელშეკრულებაში.74

იურიდიულ ლიტერატურაში არსებული მოსაზრების თანახმად, „კრედიტორის

მიერ ვადის გადაცილება მოვალეს შესრულებისაგან კი არ ათავისუფლებს, არამედ

შეუსრულებლობის შემთხვევაში პასუხისმგებლობისაგან იხსნის მას.“75 აღსანიშნავია,

რომ კრედიტორის მიერ ვადის გადაცილება გაუფრთხილებლობით ვალდებულების

დარღვევისას იწვევს მოვალის პასუხისმგებლობისაგან განთავისუფლებას.

ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლებაზე წინასწარი შეთანხმების შესახებ

კეთილსინდსიერების თვალსაზრისით სსკ-ში საინტერესოა და ვფიქრობთ

საკამათოა სსკ-ს 410-ე მუხლის დანაწესი: „ვალდებულების დარღვევის გამო ზიანის

ანაზღაურების მოთხოვნის უფლებაზე წინასწარ უარის თქმა დაიშვება, თუ ეს

გათვალისწინებულია კანონით ან მხარეთა შეთანხმებით.“ ეს ცვლილება 2009 წლის 4

დეკემბერს მიიღეს. 410-ე მუხლის ძველი რედაქცია ასეთი იყო: „დაუშვებელია

ვალდებულების დარღვევის გამო ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლებაზე

72

რონალდ კანდელჰარდი, რეალური შესრულება თუ ზიანის ანაზღაურება: საერთაშორისო

კონსენსუსი? საუბილეო კრებულში: სერგო ჯორბენაძე-70, თბ., 1996, გვ. 108. 73



Reinhard Zimmermann, Roman Law and European Culture, New Zealand Law Review 341, 2007, 4.

მითითებულია ნაშრომში: ჩიტაშვილი ნ. ბრალის მნიშვნელობა სახელშეკრულებო პასუხისმ-

გებლობის განსაზღვრისათვის. სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ. 172. 75 საქართველოს სამოქალაქო სამართლის კომენტარი. წიგნი მესამე. სარედაქციო კოლეგია:


29

უარის თქმა წინასწარი შეთანხმებით.“ შევადაროთ ეს მუხლი სსკ-ს 395-ე მუხლს,

რომელიც ამბობს: „1. მოვალეს პასუხისმგებლობა დაეკისრება მხოლოდ განზრახი ან

გაუფრთხილებელი მოქმედებით მიყენებული ზიანისათვის, თუ სხვა რამ არ არის

გათვალისწინებული და ვალდებულების არსიდანაც სხვა რამ არ გამომდინარეობს. 2.

დაუშვებელია მხარეთა წინასწარი შეთანხმება მოვალის მიერ განზრახი მოქმედებით

ვალდებულების დარღვევისას ზიანის ანაზღაურებისაგან მისი განთავისუფლების

შესახებ.“

ვფიქრობთ, სსკ-ის 395-ე მუხლის და 410-ე მუხლის შეცვლილი, 2009 წლის

რედაქცია ურთიერთწინააღმდეგობრივია და ზიანის ანაზღაურებაზე მხარის მიერ

უარის თქმის ორმაგი სამართლებრივი ინტერპრეტაციის საშუალებას იძლევა.

ამდენად, თუ აქამდე ცივილისტები მიიჩნევდნენ, რომ 395-ე მუხლის დანაწესი

სპეციალურ ნორმად უნდა განხილულიყო, 410-ე მუხლის ახალმა დანაწესმა ეს წესი

ზოგად ფორმულირებაში შემოგვთავაზა და უფრო მეტიც: დაუშვა ზიანის

ანაზღაურებაზე უარის თქმა ნებისმიერი პირობით: როგორც განზრახი, ისე

გაუფრთხილებელი ქმედებით მიყენებული ზიანისთვის ანუ წინააღმდეგობაში

მოვიდა ზემოხსენებული 395-ე მუხლის დანაწესთან.

ამრიგად, დღესდღეისობოთ სახეზე გვაქვს ისეთი ვითარება, როცა სამეწარმეო

ურთიერთობაში უპირატესი ფინანსური და სხვა შესაძლებლობის მქონე მხარეს უკვე

საკანონმდებლო დონეზე ძალუძს მეორე მხარეს თავს მოახვიოს საზიანო დათქმები

და ისეთი სიტუაცია წარმოშვას, როცა მხარეს აღარ ძალუძს მოითხოვოს ზიანის

ანაზღაურება არც ერთ შემთხვევაში.

ამდენად, მიგვაჩნია რომ 410-ე მუხლით ხელშეკრულების მხარეთათვის ნების

ავტონომიურობის ამგვარი გაფართოება სამოქალაქო და ეკონომიკურ ბრუნვაში

კეთილსინდისიერების პრინციპის საწინააღმდეგოა. მართალია, სსკ-ს 54-ე მუხლი

ადგენს, რომ „ბათილია გარიგება, რომელიც არღვევს კანონით დადგენილ წესსა და

აკრძალვებს, ეწინააღმდეგება საჯარო წესრიგს ან ზნეობის ნორმებს“, მაგრამ

აპელირება იმაზე რომ სახელშეკრულებო ურთიერთობაში ზიანის (ნებისმიერი

30

საფუძვლით) ანაზღაურებაზე უარის თქმა ზნეობისა და საჯარო წესრიგის

წინააღმდეგ მიმართული ქმედებაა, რთული იქნება. მოვიყვანთ ცნობილი ქართველი

ცივილისტის, პროფესორ ლ. ჭანტურიას კომენტარს: „საკმარისია დავუშვათ იგი, რომ

სამოქალაქო ბრუნვისთვის ჩვეული ფასეულობები თავდაყირა დგება. ერთი

შეხედვით, ვის შეიძლება თავში აზრად მოუვიდეს თანხმობა მსგავს პირობაზე,

მაგრამ სრულიად შესაძლებელია, იგი გამოწვეული იყოს სხვადასხვა ინტერესებით.

ასეთმა შეთანხმებამ შესაძლოა გამოიწვიოს დისბალანსი მხარეთა შორის და

არაეკვივალენტურ ბრუნვას შეუწყოს ხელი.“76

ვფიქრობთ, ეს ის შემთხვევაა, როცა დანაწესს ჯერ არ გამოუწვევია მასობრივი,

ყოვლისმომცველი და უარყოფითი შედეგები სამეწარმეო სუბიექტებისთვის, მაგრამ

იგი ძალიან სავარაუდოა. ამ მხრივ არც სასამართლო პრაქტიკა იძლევა კონკრეტულ

სურათს, მაგრამ თეორია ქმნის რა პრაქტიკას, ვფიქრობთ, მომავალში ასეთი

რეალობაც შეიქმნება.

მხარეთა პასუხისმგებლობა ნაკლიანი შესრულების დროს

ნაკლიანი შესრულებისას სახელშეკრულებო პასუხისმგებლობა რიგი

თავისებურებებით ხასიათდება. მითუმეტეს, რომ ბრალეული პასუხისმგებლობის

პრინციპი მნიშვნელოვან სახეცვლილებას განიცდის.

ანგლო-ამერიკულ სამართალში კანონმდებლობით განმტკიცებულია

საგარანტიო პასუხისმგებლობა ნივთის ნაკლის გამო. უნაკლო ნივთის მიწოდება

მხარეთა შეთანხმების გარეშეა ხელშეკრულების ნაგულისხმევი და არსებითი პირობა.

საქონელი უნდა შეესაბამებოდეს აღწერილობასა და შეთანხმებულ ნიმუშს, იყოს

დამაკმაყოფილებელი ხარისხის და ხელშეკრულებით განსაზღვრული მიზნისთვის

76



31

გამოსადეგი. 77 გამყიდველის პასუხისმგებლობა არ გამოირიცხება იმ საფუძვლით,

რომ მან არ იცოდა და არც შეეძლო სცოდნოდა თვისებრივი ნაკლის შესახებ.

გსკ-ის 437-ე პარაგრაფის თანახმად, ნაკლიანი შესრულების შემთხვევაში

მყიდველს უფლება აქვს მოითხოვოს: ნაკლის გამოსწორება, ხელშეკრულებიდან

გასვლა, ფასის შემცირება, ზიანის ან გაწეული ხარჯების ანაზღაურება. თუმცა,

ნივთის ნაკლიდან გამომდინარე, მეორადი მოთხოვნის უფლებების განხორციელება

განსაზღვრულ დროშია ზღვარდადებული. გსკ-ის 442-ე I პარაგრაფის თანახმად,

ხელშეკრულების დადების ეტაპზე ნივთის ნაკლის შესახებ მყიდველის

ინფორმირებულობა გამორიცხავს 437-ე პარაგრაფით განმტკიცებული მეორადი

მოთხოვნის უფლებების გამოყენების შესაძლებლობას. მყიდველის უფლება,

მიმართოს მეორადი მოთხოვნის სამართლებრივი დაცვის საშუალებებს, ძალაში

რჩება, თუ ნივთის ნაკლის არცოდნა მისი უხეში გაუფრთხილებლობის შედეგია და

ამასთან, გამყიდველი შეგნებულად დუმდა ნივთის ნაკლის შესახებ, ან გამყიდველმა

ხელშეკრულებით იკისრა უდეფექტო ნივთის მიწოდების გარანტია.78

ფსკ-ის 1641-ე მუხლით გამყიდველს ეკისრება საგარანტიო პასუხისმგებლობა

ნივთის ფარული ნაკლისათვის. მნიშვნელოვანია, რომ გამყიდველი

პასუხისმგებელია ნივთის ნაკლისათვის, მიუხედავად იმისა, იცოდა თუ არა მან

ნაკლის არსებობის შესახებ, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც არსებობს შეთანხმება

საგარანტიო პასუხისმგებლობის გამორიცხვის თაობაზე. 79 საგარანტიო

პასუხისმგებლობა გულისხმობს მყიდველის უფლებას ნაკლიანი ნივთის მიღების

შემდგომ საკუთარი არჩევანით (სასამართლოს შეფასების გარეშე) მიმართოს

ხელშეკრულებიდან გასვლის ან ფასის შემცირების მოთხოვნის უფლებას. ხოლო

77

Sale of Goods Act, 1979 – This act is Reproduced with amendments as at 1 october 2003. Grown Copyringht

Material is reproduced with Permission of the Contoller of HMSO and the Qucens Printer for Scotlan. 78



French Civil Code, Translated by Rouhette G. with the assistance of Rouhette-Berton A., 2006. 1643-ე

მუხლი.

32

ხელშეკრულების დადების ეტაპზე გამყიდველის ინფორმირებულობა ფარული

ნაკლის არსებობის შესახებ მყიდველს გადახდილი სახელშეკრულებო ფასის უკან

დაბრუნებისა და ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლებას ანიჭებს.80

ფარული ნაკლის გამო ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლება ფრანგულ

სამართალში გონივრული ვადით იფარგლება. გონივრული ვადის ათვლა იწყება იმ

მომენტიდან, როდესაც მყიდველმა აღმოაჩინა ან შეეძლო აღმოეჩინა ნივთის ფარული

ნაკლი. ნაკლის არსებობის შესახებ გონივრულ ვადაში განუცხადებლობით

ქარწყლდება ხელშეკრულებიდან გასვლისა და ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის

უფლებები.81

სსკ-ის 494-ე I მუხლის თანახმად, ნივთის ნაკლით ან ხელშეკრულებით

განსაზღვრული სხვა პირობების დარღვევით მიყენებული ზიანი ანაზღაურდება

ზოგადი წესის საფუძველზე. „ზოგად წესში“ იგულისხმება სსკ-ის 394-ე I მუხლით

დადგენილი ბრალეული პასუხისმგებლობის პრინციპი. ამრიგად, გამყიდველის

ბრალი ნივთის ნაკლის ცოდნაში მყიდველის ზიანის ანაზღაურების უფლებას

წარმოშობს. ამასთან, მყიდველის შემხვედრი ბრალი გამორიცხავს ნაკლიანი ნივთის

მოწოდებიდან გამომდინარე ყოველგვარი უფლების განხორციელების

შესაძლებლობას. კერძოდ, სსკ-ის 494-ე II მუხლის ძალით, მყიდველს არ წარმოეშობა

უფლებები ნივთის ნაკლის გამო, თუ ხელშეკრულების დადების მომენტში მან იცოდა

აღნიშნულის შესახებ.82

სსკ ნივთის ნაკლის დაუყოვნებელი აღმოჩენის ვალდებულებას მეწარმე

მყიდველის მყიდველის მიმართ აწესებს. კერძოდ, მეწარმე მყიდველის მიერ ნაკლის

აღმოჩენიდან გონივრულ ვადაში გამყიდველისათვის პრეტენზიის განუცხადებლობა

უკარგავს მას ნივთის ნაკლის საფუძველზე ყველა შესაძლო მოთხოვნის წარდგების

80

იქვე, 1645-ე მუხლი. 81

იქვე, 1642-ე მუხლი. 82


სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ. 190.

33

უფლებას. თუ მეწარმეს ობიეტურად შეეძლო ნაკლის აღმოჩენა, ის ვეღარ მოითხოვს

შესრულების მიღებას და ვერც სხვა მეორადი მოთხოვნის უფლებით ისარგებლებს,

მაგრამ, თუ მეწარმე სუბიექტის ბრალს უპირისპირდება გამყიდველის განზრახი

ბრალი ნივთის ნაკლის ცოდნაში, მაშინ მეწარმეს ნივთის ნაკლის გამო უფლებები

შეუზღუდავად წარმოეშობა.83

დასკვნა

ჩატარებული კვლევის საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ:

1. სასურველია სსკ-ში დადგინდეს ვალდებულების დარღვევის ერთიანი ცნება.

2. სამართლებრივი განსაზღვრულობისათვის აუცილებელია დეტალურად

მოწესრიგდეს შესრულების შეუძლებლობის სახეები და ხელშეკრულების

მონაწილეთა პასუხისმგებლობის ფარგლები განისაზღვროს შესრულების

შეუძლებლობის მიმართ მხარეთა ბრალეულობის გათვალისწინებით.

3. ვადის გადაცილების მომენტში დაფუძნებული შეუძლებლობის დროს

ყოველგვარი შემთხვევითობისათვის პასუხისმგებლობა დაეკისრება მოვალეს (სსკ-ის

402-ე მუხლი). ასეთი შემთხვევა ბრალის გარეშე პასუხისმგებლობის სახეა. თუმცა,

მოვალისთვის პასუხისმგებლობის დაკისრების სამართლებრივ საფუძველს

წარმოადგენს მისი ბრალი ვადის გადაცილების ან მისი გამომწვევი გარემოების

მიმართ. არაკეთილსინდისიერი მოვალე პასუხისმგებლობისაგან განთავისუფლების

უფლებებით არ უნდა სარგებლობდეს. ვინაიდან შესრულების შეუძლებლობის

გამომწვევი გარემოება შესრულების დაყოვნებამდე არ წარმოიშობოდა, ნათელი

ხდება შემთხვევითობისთვის პასუხისმგებლობის დაკისრების სამართლებრივი

დასაბუთება.

83

იქვე, გვ. 190.

34

4. კრედიტორის მიერ ვადის გადაცემის ნაწილში სსკ ხარვეზით ხასიათდება.

კერძოდ, სსკ-ის 392-ე მუხლის თანახმად, კრედიტორის მიერ ვადის გადაცილებისას

მოვალე მხოლოდ მაშინ არის პასუხისმგებელი ვალდებულების

შეუსრულებლობისათვის, თუკი შესრულება შეუძლებელი აღმოჩნდა მოვალის

განზრახვის ან უხეში გაუფრთხილებლობის გამო. 84 აღნიშნული მუხლის

ანალიზიდან ირკვევა, რომ მოვალის პასუხისმგებლობა მარტივი

გაუფრთხილებლობით ვალდებულების დარღვევისათვის გამოირიცხება, რაც იმას

ნიშნავს, რომ მოვალის მიერ ვალდებულების მარტივი გაუფრთხილებლობით

დარღვევის რისკი კრედიტორს ეკისრება, როგორც ვადის გადამცილებელ მხარეს.

ამასთან მნიშვნელოვანია, რომ სსკ-ის 392-ე მუხლი მოიცავს კრედიტორის მიერ

ვადის როგორც ბრალეული, ისე არაბრალეული გადაცილების შემთხვევებს,

ვინაიდან კანონმდებელი მუხლის ფორმულირებაში არ აკონკრეტებს კრედიტორის

ბრალეულობის საკითხს. ამდენად, 392-ე მუხლის შინაარსიდან იკვეთება, რომ

მოვალის მიერ ვალდებულების მარტივი გაუფრთხილებლობით დარღვევისთვის

კრედიტორია პასუხისმგებელი მისი ბრალეულობის მიუხედავად. მაშინ, როდესაც

სსკ-ის 393-ე (ბ) მუხლის ძალით კრედიტორს პასუხისმგებლობა მისი ბრალეულობის

გათვალისწინების გარეშე დაეკისრება მხოლოდ შემთხვევი-თობისთვის. ამრიგად,

სსკ-ის 392-ე და 393-ე მუხლები თავისი შინაარსით წინააღმდეგობრივია.85

5. მიგვაჩნია, რომ სსკ-ის 410-ე მუხლის ძველი რედაქცია კანონის დონეზე უკეთ

იცავდა სახელშეკრულებო ურთიერთობის სუსტ მხარეს, რომელსაც სამეწარმეო

გამოუცდელობის ან სხვა მიზეზის გამო არ ტოვებდა მას მარტო. მხარეს ნებისმიერ

დროს შეუძლია უარი თქვას მოთხოვნაზე. ეს მისი იმანენტური უფლებაა. მაგრამ ამის

პირობად დათქმა შეთანხმების სახით დაუშვებლად მიგვაჩნია.

84


სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1. გვ.173. 85



35

Summary

On the basis of the conducted research it is safe to conclude that:

1. It is advisable to establish a common unified coherent notion in the GCC for

violation of obligations. (commitments)

2. For more judicial clarity, it is vital to determine the types of situations in which

parties are unable to fulfill engagements and to define parties’ responsibilities while at the

same time considering fault of the parties in failing to fulfill commitments.

3. In all cases when obligations are overdue, all the responsibility should be put on the

debtor (GCC article 402). This case represents a type of responsibility without guilt.

However, debtors’ fault in tardiness, responsibilities overdue, and/or causing circumstances

that contribute to the failure to meet obligations represent legal grounds for holding debtors

responsible. Debtor that is untrustworthy or insincere should not enjoy the rights to be

acquitted or freed from guilt. Inasmuch as the circumstances preventing the debtor to meet

obligations would not emerge before the case of tardiness, legal foundations to hold debtors

responsible for such cases become clear.

4. In case of responsibilities overdue by creditors, GCC is characterized with marked

ambiguity. According to the article 392 of the GCC, in cases when creditor doesn’t meet

obligations in time, debtor cannot be held responsible for his own failure to meet obligations

unless he failed to meet obligations on purpose or could not meet them because of severe

imprudence. From closer analysis of the article it can be understood that in case of milder,

simple cases of imprudence, debtor is not held responsible; this, in turn, means that in cases

of mild imprudence from the side of the debtor, creditor, as the party with responsibilities

overdue, is burdened with inherent risks. In addition, it has to be noted that since article 392

of the GCC does not separately discuss cases for tardiness by the creditor in which creditor’s

fault is either present or absent, it can be assumed that in both cases, legislators intended to

cover both cases with a single formulation, which applies to both. Therefore, from the

content of the article 392, it follows that whether creditor is at fault or not, in case of

tardiness from his side, and in case debtor reveals mild improvidence, the creditor is held

responsible and takes risks.

5. We find it evident that older version of article 410 of the GCC better protected the

rights of the weaker party that may have been disadvantaged by having less business

experience; legislation did not neglect their rights. Party can always give up the right to

demand protecting its rights. This is an inherent right; however, we regard establishing such

condition on the basis of an agreement unacceptable.

36

ლიტერატურა

ქართულენოვანი:

1. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, 1997 წ., 2012 წლის 1 სექტებრის მდგომარეობით.

თბ., 2012.

2. ზარანდია თ. სახელშეკრულებო ვალდებულების შესრულების ადგილი და ვადები. თბ.,

2005.

3. ზოიძე ბ. ევროპული კერძო სამართლის რეცეფცია საქართველოში. თბ., 2005, თავი VI.

4. ზოიძე ბ. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის სისტემა. ჟურ. „ქართული სამართლის

მიმოხილვა“, 1998, I კვარტალი.

5. კონრად ცვაიგერტი, ჰაინ კოტცი. შედარებითი სამართალმცოდნეობის შესავალი კერძო

სამართლის სფეროში. ტ. 2. თბ., 2001.

6. მაჩალაძე ს. ზიანის ანაზღაურება ვალდებულების დარღვევისას (საქართველოსა და

გერმანიის კანონმდებლობათა ანალიზი), ქართული სამართლის მიმოხილვა.

სპეციალური გამოცემა. 2004.

7. რონალდ კანდელჰარდი, რეალური შესრულება თუ ზიანის ანაზღაურება: საერთაშო-

რისო კონსენსუსი? საუბილეო კრებულში: სერგო ჯორბენაძე-70, თბ., 1996.

8. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი. წიგნი მესამე. სარედაქციო კოლეგია:

ლ. ჭანტურია, ბ. ზოიძე, თ. ნინიძე, რ. შენგელია, ჯ. ხეცურიანი. გამომცემლობა

„სამართალი“, თბ., 2001.

9. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2011 წლის 13 ივნისის ას-487-461-2011


10. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2010 წლის 20 ივლისის ას-194-185-2010


11. ქოჩაშვილი ქ. ბრალი, როგორც სამოქალაქო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის პირობა

(შედარებით სამართლებრივი კვლევა). სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1.

12. ჩიტაშვილი ნ. ბრალის მნიშვნელობა სახელშეკრულებო პასუხისმგებლობის

განსაზღვრისათვის. სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1.

13. ჩიტოშვილი თ. უსაფუძვლოდ გადაცემული ქონების დაბრუნების მოვალეობა.

დისერტაციის ავტორეფერატი. თსუ, 2006.

14. ძლიერიშვილი ზ. ვალდებულების შესრულება. თბ., 2006.

15. ჭანტურია ლ. კორპორაციული მართვა და ხელმძღვანელთა პასუხისმგებლობა

საკორპორაციო სამართალში. თბ., 2006.

16. ჯორბენაძე ს. ჩემი ცხოვრების გზა, კრებული „ს. ჯორბენაძე-75“, თბ., 2003.

17. ჯორბენაძე ს. საქართველოს რესპუბლიკის მომავალი სამოქალაქო კოდექსის ძირითადი

პრობლემები. კრებული „სამართლის რეფორმა საქართველოში“. თბ., 1994.

37

უცხოენოვანი:

18. Guiding Principles of European Contract Law, http://www.legiscompare.fr/site-

web/IMG/pdf/19._Guiding_Principles.pdf (უკანასკნელად გადამოწმებული 07.03.2013)

19. M. W. Hesselink, G.J. P. de Vries. Principles of European Contract Law,

http://www.verenigingvoorburgerlijkrecht.nl/pdf_files/preadviezen/2001%20Preadvies%202001

%20Hesselink%20en%20De%20Vries.PDF (უკანასკნელად გადამოწმებული 07.03.2013)

20. UNIDROIT PRINCIPLES, on International Commercial Contracts, 2010,

http://www.unidroit.org/english/principles/contracts/principles2010/integralversionprinciples2010-e.pdf

(უკანასკნელად გადამოწმებული 07.03.2013)

21. Ole Lando and Hugh Beale, Principles of European Contract Law, part I and II, Kluwer Law

International, The Hauge/London/Boston, 2000.

22. Sir Basil Markesinis, Hannes Unberath, Angus Johnston, The German Law of Contract, Second

Edition, Oxford and Portland, Oregon, 2006.

23. Palandt/Heinrich, 2003, BGB §286, Rn.5. მითითებულია ნაშრომში: მაჩალაძე ს., ზიანის

ანაზღაურება ვალდებულების დარღვევისას (საქართველოსა და გერმანიის

კანონმდებლობათა ანალიზი), ქართული სამართლის მიმოხილვა, სპეციალური

გამოშვება, 2004.

24. German Civil Code (BGB)

http://www.gesetze-im-internet.de/englisch_bgb/print_englisch_bgb.html


25. French Civil Code http://www.napoleon-series.org/research/government/c_code.html


26. Zweigent K., Kotz H. Introduction to Comparative Law, Volume II-The Institutions of Private Law.

Oxford, 1987, 187. მითითებულია ნაშრომში: ჩიტაშვილი ნ. ბრალის მნიშვნელობა

სახელშეკრულებო პასუხისმგებლობის განსაზღვრისათვის. სამართლის ჟურნალი. თბ.,

2009, #1.

27. Reinhard Zimmermann, Roman Law and European Culture, New Zealand Law Review, 2007, 4.

მითითებულია ნაშრომში: ჩიტაშვილი ნ. ბრალის მნიშვნელობა სახელშეკრულებო

პასუხისმგებლობის განსაზღვრისათვის. სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1, გვ.172.

28. The moral foundations of private law. James Cordley.

http://202.29.22.173/pdf/law/pdf/Private_Law/pri14.pdf (უკანასკნელად გადამოწმებული

07.03.2013)

29. The foundations of prvate law in a multi-level structure: balancing distribution of lawmarking

power and other constitucional issues.

30. Sale of Goods Act, 1979 – This act is Reproduced with amendments as at 1 october 2003. Grown

Copyringht Material is reproduced with Permission of the Contoller of HMSO and the Qucens

Printer for Scotlan.

31. French Civil Code, Translated by Rouhette G. with the assistance of Rouhette-Berton A., 2006.

1643-ე მუხლი.

http://www.legiscompare.fr/site-web/IMG/pdf/19._Guiding_Principles.pdf

http://www.legiscompare.fr/site-web/IMG/pdf/19._Guiding_Principles.pdf

http://www.verenigingvoorburgerlijkrecht.nl/pdf_files/preadviezen/2001%20Preadvies%202001%20Hesselink%20en%20De%20Vries.PDF

http://www.verenigingvoorburgerlijkrecht.nl/pdf_files/preadviezen/2001%20Preadvies%202001%20Hesselink%20en%20De%20Vries.PDF

http://www.unidroit.org/english/principles/contracts/principles2010/integralversionprinciples2010-e.pdf

http://www.gesetze-im-internet.de/englisch_bgb/print_englisch_bgb.html

http://www.napoleon-series.org/research/government/c_code.html

http://202.29.22.173/pdf/law/pdf/Private_Law/pri14.pdf

38

32. Гражданское и торговое право капиталистических государств. Учебник. 2-е изд., перераб. и

доп. / Отв. ред. Васильев Е.А. М., Юридическая литература. 1992.

33. Дождёв Д. В. Римское частное право. М., 2002, С. 501. მითითებულია ნაშრომში:


(შედარებით სამართლებრივი კვლევა). სამართლის ჟურნალი. თბ., 2009, #1.

34. Дюги Л. Общие преобразования гражданского права со времен Кодекса Наполеона / Пер. с

фр. Сиверс; М., Статут. 2001.

35. Цвайгерт К., Кетц X. Введение в сравнительное правоведение в сфере частного права В 2 т.

Т.2. М., Бек. 1998.

39

კავკასიის უნივერსიტეტის, კავკასიის სამართლის სკოლის III

კურსის სტუდენტი:

ალექსანდრე ზარდიაშვილი

„სამუშაო დროის რეგულირება ევროკავშირის წევრ სახელმწიფოთა და

საქართველოს კანონმდებლობებში“

ნაშრომის ხელმძღვანელი: სამართლის დოქტორი, ასოცირებული

პროფესორი - მამუკა ანდღულაძე

სარჩევი

შესავალი ................................................................................................................................................... 40

სამუშაო დრო ევროპაში ......................................................................................................................... 42

Directive 2003/88/EC ............................................................................................................................. 42

სამუშაო დრო რუმინეთში ................................................................................................................. 44

სამუშაო დრო ბულგარეთში .............................................................................................................. 45

სასამართლო პრაქტიკა ....................................................................................................................... 46

სამუშაო დრო საქართველოში .............................................................................................................. 47

შრომის კოდექსი დღეის მდგომარეობით ....................................................................................... 47

შედარებითი ანალიზი ........................................................................................................................... 49

საკანონმდებლო ცვლილებანი და რეკომენდაცია ............................................................................ 51

დასკვნა ...................................................................................................................................................... 53

Conclusion ................................................................................................................................................... 55

ბიბლიოგრაფია ........................................................................................................................................ 56

სახელმძღვანელოები .......................................................................................................................... 56

ევროკავშირის დოკუმენტები ........................................................................................................... 56

სტატიები (სტატიათა კრებულები) .................................................................................................. 56

გლობალური ქსელი ........................................................................................................................... 57

40


საქართველოსა და ევროკავშირს შორის „ასოცირების ხელშეკრულებაზე“

(შემდგომში AA) მოლაპარაკებანი 2010 წლის 15 ივლისს დაიწყო ქალაქ ბათუმში.86

AA–ზე ხელის მოწერით ის ჩაენაცვლება უკვე მოძველებულ „თანამშრომლობისა და

პარტნიორობის შეთანხმებას“ (PCA), რომელიც დღეისათვის ევროპულ–ქართული

ურთიერთობების სამართლებრივ საფუძველს წარმოადგენს. 87 ასოცირების

ხელშეკრულებაზე მოლაპარაკების თანხმლები პროცესი არის მესამე ქვეყნის (მესამე

ქვეყანა – ევროკავშირის არა წევრი სახელმწიფო, რომელიც ურთიერთობაშია

ევროკავშირთან) 88 კანონმდებლობის შესაბამისობაში მოყვანა ევროპულ

კანონმდებლობასთან (aquis communaitair).89 მართალია ევროკავშირის დირექტივები

და რეგულაციები სავალდებულოა მხოლოდ წევრ სახელმწიფოთათვის, მაგრამ

შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ისინი აყალიბებენ ევროპულ სტანდარტებს, რომელთა

დაკმაყოფილებაც სავალდებულო ხდება იმ მესამე ქვეყნებისთვის, რომლეთაც სურთ

ევროკავშირში გაწევრიანება, ან თუნდაც ასოცირების ხელშეკრულების გაფორმება.90

ასოცირების ხელშეკრულებაზე მოლაპარაკების პროცესი სწორედაც რომ

ითვალისწინებს ქართული კანონმდებლობის ევროკავშირის სამართალთან

ჰარმონიზაციას. ცნობილია, რომ ამ დროისათვის AA-ს ტექსტის 85% უკვე

შედგენილია, თუმცა ის მხარეთა მიერ კომფიდენციალური დარჩება.91 მიუხედავად

ამისა, ნათელია, რომ მოლაპარაკების ერთ–ერთ საგანს წარმოადგენს ქართული

შრომის კანონმდებლობა, ვინაიდან ევროკავშირის ერთ–ერთი უმნიშვნელოვანესი

86

Ashton C., Speech at the Lauching of Association Agreement Negotiations, SPEECH/10/392, Batumi, 15 July. 87

Lippert B., European Neighbourhood Policy: Many reservations – some progress- uncertain prospects,

International Policy Analyses, Friedrich Ebert Stiftung, June, 2008, pg.10. 88

European Industrial Relations Dictionary,

http://www.eurofound.europa.eu/areas/industrialrelations/dictionary/definitions/thirdcountrynationals.htm

(16/03/2013; 14:43 მდგომარეობით). 89

Prechal S., Directives in EC Law, Oxford Law Library, August, 2006, pg. 5. 90

Moore C., Regional Representations in the EU: Between Diplomacy and Interest Mediation, Palgrave Studies

in the European Union Politics, August, 2011, pg. 9. 91

Eu-Georgia Cooperation Counsil Meeting, Civil-Georgia, Tbilisi, December 12,

http://www.civil.ge/eng/article.php?id=25562 (18/03/2013; 13:29 მდგომარეობით).


http://www.civil.ge/eng/article.php?id=25562

41

მოთხოვნა აწ უკვე გაფორმებულ ასოცირების ხელშეკრულების დასადებად

უკრაინასთან, შრომითი კანონმდებლობის ევრო დირექტივასთან შესაბამისობაში

მოყვანა იყო.92

ქართული შრომის სამართალი დღეს ჩამოყალიბების პროცესშია. 2006

წელს საქართველოს პარლამენტის მიერ მიებული იქნა ახალი შრომის კოდექსი,

რომელმაც 2010 წელს იმავე დასახელების ორგანული კანონის ფორმა შეიძინა. ამით

კიდევ ერთხელ გაესვა ხაზი საქართველოს განსაკუთრებულ ინტერესს ამ

სფეროსადმი. ნებისმიერი საკანონმდებლო სიახლე მიზნად ისახავს სამართლებრივ

ურთიერთობათა უკეთ მოწესრიგებას და მის მიღებამდე არსებული ხარვეზების

აღმოფხვრას.93 ახლაც უკვე მომზადებულია პარლამენტში განსახილველად გასატანი

მომავალი საკანონმდებლო ცვლილებების პროექტი, რომელიც ქართულ შრომის

სამართალს უფრო დააახლოვებენ ევროპულ კანონმდებლობასთან.

რეალურად კი საქართველოს შრომის ბაზარზე, შეიძლება ითქვას, რომ

სავალალო მდგომარეობაა დასაქმებულთა უფლებების დაცვის მხრივ, კერძოდ

სამუშაო დროის კუთხით. 94 დღევანდელი რეგულირება არათუ ეხმიანება

ევროკავშირის Directive 2003/88/EC დირექტივას, არამედ პირდაპირ

წინააღმდეგობაში მოდის მასთან.95 შესაბამისად, თემის მიზანია, დაგვანახვოს დღეს

არსებული განსხვავებანი ევროპისა და საქართველოს კანონმდებლობებს შორის

სამუშაო დროის რეგულირების მხრივ, ასევე წარმოადგინოს სამუშაო დროის

ევროპული რეგულირება ევროკავშირის ქვეყნების მაგალითზე და შემოგვთავაზოს

გარკვეული რეკომენდაციები.

92

Sushko O.,Zelinska O., Khorolovskyy R., Movchan V.,Solonenko I.,Gumeniuk V.,Triukham V., Association

Agreement: Guidline for Reforms, Institute of Euro-Atlantic Cooperation, pg.3

http://www.kas.de/wf/doc/kas_32048-1522-2-30.pdf?120911173352 (18/03/2013; 13:35 მდგომარეობით). 93

ზაალიშვილი ვ., წინათქმა, შრომის სამართალი, სტატიათა კრებული, თბილისი, 2011, გვ. i. 94

Shvelidze Z., Working Time Regulations in Georgia, E-Journal of International and Comparative Labour Studies,

Volume 1, No. 1-2, March-June, 2012, pg.106. 95

Shvelidze Z.,op. cit. 105.

http://www.kas.de/wf/doc/kas_32048-1522-2-30.pdf?120911173352

42

სამუშაო დრო ევროპაში

Directive 2003/88/EC

როდესაც ევროკავშირში სამუშაო დროზე ვიწყებთ საუბარს, პირველ რიგში

უნდა შევეხოთ ზემოთხსენებულ დირქტივას, ვინაიდან სწორედ მისგან

გამომდინარეობს თითქმის ყველა რეგულირება, რაც შემდგომ სხვადასხვა

ევროკავშირის სახელმწიფოს კანონმდებლობაში აისახა. აღნიშნული დირექტივა

წარდგენილი ევროპის საბჭოს ინიციატივით 2003 წლის 4 ნოემბერს დაამტკიცა

ევროპის პარლამენტმა. ის განსაზღვრავს იმ მინიმალურ მოთხოვნებს, რაც

დამსაქმებელმა უნდა დააკმაყოფილოს დასაქმებულის უფლებების დაცვის მიზნით.

პივველ რიგში, დირექტივა მე–3 მუხლში განსაზღვრავს დასვენების დროს.

მისი მიხედვით ყველა დასაქმებული უფლებამოსილია ჰქონდეს 11 სათიანი

დასვენების დრო დღის 24 საათიანი მონაკვეთში. ეს ნიშნავს, რომ სამუშაო დროის

დასრულებიდან, ასეთი დროის შემდგეგ დაწყებამდე აუცილებელია, რომ იყოს

მინიმუმ 11 საათიანი შუალედი.96 დირექტივა მე–5 მუხლში განსაზღვრავს, რომ 11

საათიან დასვენებასთან ერთად დასაქმებული უზრუნველყოფილი უნდა იყოს

კვირაში 24 სასთიანი განგრძობადი დასვენებით. რაც გულისხმობს, რომ კვირაში

მინიმუმ ერთი დღე არ უნდა იყოს სამუშაო.97 დასვენების დრო არ უნდა აგვერიოს

შესვენების დროში. ეს ორი განსხვავებული ტერმინია, ვინაიდან დასვენების დრო

არის სამუშაო დროებს შორის, ხოლო შესვენების დრო სამუშაო დროის შუალედში.98

შესვენების დროის პირდაპირ რეგულირებას დირექტივა არ ახდენს. ის მე–4 მუხლში

უბრალოდ ამბობს, რომ თუ სამუშაო დრო ექვს საათს აღემატება, მაშინ დასაქმებული

უნდა იყოს უზრუნველყოფილი შესვენებით. რაც შეეხება შესვენების დროის

ხანგრძლივობას, ის რეგულირებული არ არის დირექტივით, არამედ უნდა

განისაზღვროს მხარეთა შეთანხმებით. დასვენებასა და შესვენების უფლებაზე ასევე

96

COM(2006) 371, Report from the Commision on the operation of Directive 2003/88/EC, Article 1(1). 97

Foster N., Blackstone’s Statutes EC Legislation, 17th

Edition, winter, 2006, pg.380. 98

European Industrial Relations Dictionary, Rest Periods, http://www.kas.de/wf/doc/kas_32048-1522-2-

30.pdf?120911173352 (18/03/2013; 14:02 მდგომარეობით).



43

საუბრობს ადამიანის ფუნდამენტური უფლებების ევროკავშირის ქარტია 32(1)

მუხლში, რომლის მიხედვითაც, ყველა დასაქმებულს აქვს უფლება როგორც

ყოველდღიურ ასევე ყოველკვირეულ დასვენებაზე.

რაც შეეხება სამუშაო დროს, დირექტივის მიხედვით ის, ზეგანაკვეთური

სამუშაოს ჩათვლით, არ უნდა აღემატებოდეს კვირაში 48 საათს.

დირექტივა ასევე ლიმიტს აწესებს ცვლაში მუშაობისა და ღამით მუშაობის

დროებში. მე–8 მუხლის მიხედვით ღამის საათებში დასაქმებულის მუშაობა არ უნდა

აღემატებოდეს 24 საათიან პერიოდში 8 საათს. აგრეთვე ღამის საათებში მომუშავე

პირმა, რომელიც ასრულებს ფიზიკურად ან ფსიქოლოგიურად მძიმე სამუშაოს, არ

უნდა იმუშაოს 8 საათზე მეტ ხანს იმ 24 საათიან პერიოდში, რომელშიც ის ასრულებს

ღამის სამუშაოს. დირექტივა ღამის საათებში მომუშავეებისათვის აწესებს უფასო

სამედიცინო შემოწმების ინსტიტუტს, რომლის მიხედვითაც დასაქმებულები

უფასოდ უნდა გაისინჯონ და შემოწმებული უნდა იყოს მათი ჯანმრთელობა, რადგან

გაირკვეს არიან თუ არა ისინი შესაბამისობაში ღამის სამუშაოსთან. დირექტივის მე–2

IV მუხლის მიხედვით, ღამით დასაქმებულად ითვლება ვინც 24 საათიან პერიოდში

3 საათი მაინც მუშაობს ღამის საათებში. ღამის სააათებად კი მე–2 III მუხლი მიიჩნევს

დროს, რომელიც მოიცავს 00:00 საათიდან 05:00 საათამდე დროს.

შესაბამისად, ნათელია, რომ ისეთი ქვეყნებისაგან განსხვავებით

როგორიცაა ამერიკის შეერთებული შტატები ან იაპონია, ევროკავშირის სამართალი

ცდილობს, რომ მაქსიმალურად დაარეგულიროს სამუშაო დროის პირობები და

ამითი დაიცვას დასაქმებულის უფლებები.99 ევრკოავშირი, საკუთარ რეგულაციებს

ახდენს სხვადასხვა გზით, მაგალითად როგირიცაა რეგულაციები და დირექტივები.

რეგულაციებსა და დირექტივებს შორის მთავარი განსხვავება იმაშია, რომ თუ

რეგულაცია გამოცემისთანავე ძალას იძენს და ბოჭავს წევრ სახელმწიფოებს,

დირექტივის გამოცემისას მათ შესაძლებლობა აქვთ საკუთარი სურვილისამებრ

99

Bernard C., EC Employment Law, 3rd

Edition, Oxford, Summer, 2006, pp15-16.

44

მოახდინონ დირექტივაში მოცემული რეგულირებების საკუთარ კანონმდებლობაში

იმპლემენტაცია. წევრ სახელმწიფოებს შეუძლიათ სხვადასხვანაირად ასახონ ისინი

მათ სამართალში, მთავარია რომ ეს პასუხობდეს დირქტივის მინიმალურ

სტანდარტებს. 100 სწორედ ამიტომ არის, რომ სხვადასხვა ევროკავშირის წევრი

სახელმწიფოს კანონმდებლობა განსხვავდება სამუშაო დროის საკითხში. მე

შევეცდები წარმოვადგინო მაგალითები, თუ როგორ მოხდა ზემოთხსენებული

დირექტივის იმპლემენტაცია, შესაბამისად ეს დაგვეხმარება მოვახდინოთ

საქართველოსათვის საუკეთესო ვარიანტის შესარჩევად.

სამუშაო დრო რუმინეთში

რუმინეთის მიერ თითქმის სიტყვასიტყვით იქნა იმპლიმენტირებული

ევროკავშირის დირექტივა სამუშაო დროის შესახებ. მიუხედავად ამისა, შესამჩნევია

ორი მნიშვნელოვანი ხარვეზი, რომელიც გამორჩათ რუმინელ კანონმდებლებს.

ექსპერტებმა ასეთ ხარვეზებად მიიჩნიეს, რომ ახალ რუმინულ შრომის კოდექსში არ

არსებობს „ადეკვატური დასვენების“ ტერმინი. 101 აგრეთვე გამოხმაურება მოჰყვა

ფაქტს, რომ რუმინულ კოდექსში არ არსებობს დირექტივის მე–12(ა) მუხლის ნორმა,

რომლის მიხედვითაც წევრმა სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ უსაფრთხოება

და ჯანმრთელობის დაცვა იმ დასაქმებულთათვის ვინც სამუშაოს ასრულებს ცვლაში

და ღამის საათებში.102

100

Foster G. N., EU Law, 2nd Edition, Oxford Press, Oxford, 2007, pp105-108. 101

ადეკვატური დასვენება ნიშნავს, რომ დასაქმებულებს აქვთ რეგულარული დასვენების პერიოდები,

რომელიც გრძელდება იმ დროის განმავლობაში, რაც საკმარისია იმის უზრუნველსაყოფად, რომ

გადაღლილობის გამო დასაქმებულებმა ზიანი არ მიაყენონ საკუთარ თავს, სხვა დასაქმებულებს ან

სხვა პირებს. Article 2(9) of the Directive 2003/88/CE. 102

COM(2010)801, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the

European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Reviewing the Working Time

Directive, Brussels, December 21, 2010, pg.10.

45

საერთო ჯამში, რუმინული კოდექსის მიხედვით სამუშაო, დასვენებისა თუ

შესვენების დროთა რეგულირება პირდაპირ ემთხვევა ევროკავშირის დირექტივის

მოთხოვნებს.103 უნდა აღინიშნოს, რომ ციფრები, რომელიც დირექტივაშია მოცემული

შედეგია ზოგადად შრომით ურთიერთობებზე დიდხნიანი დაკვირვების.

დასაქმებულთა უფლებების დაცვა ევროკავშირის წევრ სახელმწიფოებში მე–20

საუკუნის დასაწყისში დაიწყეს. შესაბამისად ისეთ ქვეყნებში, როგორებიცაა

საფრანგეთი, იტალია, გერმანია ან თუნდაც ინგლისი, სამუშაო დროის რეგულირების

პრობლემა დირექტივამდეც არ იდგა და თითქმის იგივე სახე ჰქონდა რაც დღეს.104

მაგრამ ისეთ ქვეყნებს, როგორიც მაგალითად რუმინეთი და უნგრეთია, შრომის

სამართალის განვითარება რკინის ფარდის ქვეშ უწევდათ, შესაბამისად, ამ ქვეყნებში

არსებობს სხვა შრომითი კულტურა.105 ამან გამოიწვია ის, რომ დირექტივის წესებზე

გადასვლამ რუმინულ პრაკტიკაში არეულობა შეიტანა. უმრავლესობა

დასაქმებულებმა ზეგანაკვეთური სამუშაოს აღება ისურვეს და ის მიეცათ

სტანდარტული ანაზღაურებით. გაჩნდა პრობლემა, რომლის გადაჭრისათვისაც

რუმინეთის პარლამენტი ადმინსტრაციული ჯარიმებით დაემუქრა იმ

დამსაქმებლებს, რომლებივ კოდექსის მოთხოვნებს არ დაიცავნდნენ.106 ვფიქრობ, ეს

ფაქტი უმნიშვნელოვანესია საქართველოსთვისაც, ვინაიდან მიუხედავად იმისა, რომ

საჭიროა ცვლილებების შემოღება, უმთავრესია შრომითი ბაზრის სტაბილურობის

შენარჩუნება.

სამუშაო დრო ბულგარეთში

განსხვავებით რუმინეთისგან ბულგარეთმა იმპლემენტაციისას უფრო

მკაცრი შეზღუდვები დააწესა და ასე ვთქვათ გაუსწრო ევრო კავშირის დირექტივას.

103

External consultants’ study (Executive Summaries) on the implementation of Directive 2003/88/EC in Romania,

NIR Working Time – RO – Executive Summary, 2009. 104

Historical Development of Labour Law, Encyclopedia Brittanica,

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/326911/labour-law/21751/Historical-development-of-labour-law

(18/03/2013; 14:30 მდგომარეობით). 105

Labour Force Survey, National Institute of Statistics, July 4, 2011,

http://www.ilo.org/dyn/lfsurvey/lfsurvey.list?p_lang=en&p_country=RO (18/03/2013; 14:34 მდგომარეობით). 106

NIR Working Time – RO – Executive Summary, op. cit.


http://www.ilo.org/dyn/lfsurvey/lfsurvey.list?p_lang=en&p_country=RO

46

ბულგარეთის შრომის კანონმდებლობის მიხედვით მაქსიმალური სამუშაო დრო არის

40 საათი კვირაში. ასევე აღსანიშნავია, რომ დასვენების დროდ მიჩნეულ იქნა ორი

დღე ანუ 48 საათი კვირაში, ხოლო დღეში მინიმუმ 12 საათი, რაც ერთი საათით

უფრო გრძელია ვიდრე მოცემულია ევრო კავშირის დირექტივაში სამუშაო დროის

შესახებ. 107 სხვა ყველა დანარჩენი რეგულირება თითქმის პირდაპირ არის

გადმოღებული დირექტივიდან. აღსანიშნავია ფაქტი, რომ ბულგარეთმა ამ

დირექტივის იმპლემენტაცია მოახდინა არა როგორც ევროკავშირის წევრმა

სახელმწიფომ, არამედ inter alia ასოცირების ხელშეკრულების ფარგლებში 1995–2006

წლებში. 108 ეს კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს, რომ საქართველოსთვის

უმნიშვნელოვანესია ევროპულ სტანდარტებთან ჰარმონიზაცია ქართული

კანონმდებლობის.

სასამართლო პრაქტიკა

Pfeiffer, C-397/01, საქმის გადაწყვეტისას სასამართლო ბევრ საკითხს შეეხო.

აქედან რამდენიმე მნიშვნელოვანი განმარტება გააკეთა სამუშაო დროსთან

დაკავშირებით. პირველ რიგში, სასამართლომ აღნიშნა, რომ დირექტივის მიზანია,

ყველა წევრმა სახელმწიფომ დაიცვას მე–6(2) მუხლში აღნუშნული დებულება,

რომლის მიხედვითაც კვირაში 48 საათი ითვლება მაქსიმალურ სამუშაო დროდ.

სასამართლომ განმარტა, რომ აღნიშნული დრო ემსახურება დასაქმებულთა

უფლებების დაცვას, კერძოდ მათ უსაფრთხოებასა და ჯანმრთელობას. შესაბამისად,

სასამართლომ დაუშვებლად მიიჩნია დამსაქმებლის მიერ დასაქმებულებთან

კოლექტიური ხელშეკრულების გაკეთება ზეგანაკვეთურ სამუშაოსთან

დაკავშირებით. მან მიიჩნია, რომ საჭიროა, ასეთი შეთანხმება გაფორმდეს ყველა

დასაქმებულთან სათითაოდ ცალ–ცალკე. აგრეთვე სამუშაო დროსთან დაკავშირებით

უმნიშნელოვანესი განმარტებანი გაკეთდა SIMAP(Sindicato de Médicos de Asistencia

Pública v Conselleria de Sanidad y Consumo de la Generalidad ValencianaI – C303/98) და

107

Sredkova K., in: Mrachkov V., Sredkova K. and Vassilev A., Commentary on the Labour Code, 9th edition,

Sibi Publishing House, Sofia, 2007, pp. 404-460.

108

External consultants’ study (Executive Summaries) on the implementation of Directive 2003/88/EC in Romania,

NIR Working Time – BU – Executive Summary, 2009.

http://en.wikipedia.org/wiki/Sindicato_de_M%C3%A9dicos_de_Asistencia_P%C3%BAblica_v_Conselleria_de_Sanidad_y_Consumo_de_la_Generalidad_Valenciana

http://en.wikipedia.org/wiki/Sindicato_de_M%C3%A9dicos_de_Asistencia_P%C3%BAblica_v_Conselleria_de_Sanidad_y_Consumo_de_la_Generalidad_Valenciana

47

Jaeger (Landeshauptstadt Kiel v Jaeger – C151/02) საქმეებზე, რომელთა მიხედვითაც

სამუშაო დროდ ითვლება ის დროც, რომელიც მართალია დასაქმებულმა არ იმუშავა,

მაგრამ იმყოფებოდა სამუშაოს შესრულების ადგილას დამსაქმებლის მითითებით.

სამუშაო დრო საქართველოში

შრომის კოდექსი დღეის მდგომარეობით

შრომითი ურთიერთობის ფარგლებში სახელმწიფოს ჩარევის მიზანი არის

ის, რომ შეზღუდოს დამსაქმებლები, გარკვეული ნორმების დაწესებით, მაგალითად

მაქსიმალური სამუშაო დროის განსაზღვრით. 109 აუცილებელია, რომ სახელმწიფომ

დააწესოს ლიმიტი მაქსიმალური სამუშაო დროისათვის კვირაში. 110 2006 წლის

საქართველოს შრომის კოდქსი, ხოლო 2010 წლიდან იმავე დასახელების ორგანული

კანონი შედგენილი იყო იმ მიზნით, რომ დაცული ყოფილიყვნენ დასაქმებულები

დამსაქმებელთა საზიანო ქმედებებისგან და ამავდროულად მომხდარიყო

უმუშევრობის პრობლემის აღმოფხვრა. ზოგადად ამ კოდქსმა შეძლო ამ ხაზის

გაყოლა თუმცა სამუშაო დროის კუთხით შეინარჩუნა რეგულირება, რომელიც

საბჭოთა შრომის სამართალში არსებობდა. 111 ზემოთხსენებული შრომის კოდექსის

მე–14(1) მუხლის მიხედვით „თუ შრომითი ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის

გათვალისწინებული, დამსაქმებლის მიერ განსაზღვრული სამუშაო დროის

ხანგრძლივობა, რომლის განმავლობაშიც დასაქმებული ასრულებს სამუშაოს, არ

უნდა აღემატებოდეს კვირაში 41 საათს.“ ამ ნორმის განმარტებისას აუცილებელია

განვიხილოთ, თუ რა იგულისხმა კანონმდებელმა წინადადებაში: „თუ შრომითი

ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული“. ზოგადად, შრომის

სამართალში არსებობს ე.წ. „სუსტი მხარის“ პრინციპი 112 , რომლის მიხედვითაც

დაწესებულია მხოლოდ მინიმალური სტანდარტები, რომლებიც შეიძლება

109 Berenstein A., Mahon P., Switzerland, International Encyclopedia for Labour Law and Industrial Relations,

editor Blanpain R., Vol. 13, 2001, pg.30. 110

Foster N., op. cit 382. 111

Shvelidze Z., op. cit 102. 112

ზოგჯერ შრომის სამართალი დოქტრინაში მოხსენებულია, როგორც წესთა ერთობლიობა, რომელიც

აწესებს მინიმალურ სტანდარტებს დასაქმებულთა დასაცავად. Gimpu S., Ticlea A., Romania, in

International Encyclopedia for Labour Law and Industrial Relations, editor Blanpain R., Vol.12, 1988, pg.22.

http://en.wikipedia.org/wiki/Landeshauptstadt_Kiel_v_Jaeger

48

გაუმჯობესდეს მხოლოდ დასაქმებულის სასიკეთოდ(ცვლილება in melius). 113 ამ

გაგებით სშკ–ის 41 საათიანი ლიმიტი შეიძლება შეიცვალოს მხოლოდ დასაქმებულის

სასიკეთოდ ანუ მაგალითად 38 საათიანი ლიმიტით. თუმცა, აღსანიშნავია, რომ

მიუხედავად ამ პრინციპის დოქტრინაში არსებობისა, ის არ არის

იმპლემენტირებული ქართულ კოდექსში, არ ასებობს ნორმა, რომლითა

ვიხელმძღვანელებთ ამ საკითხის გადაწყვეტისას, შესაბამისად ქართული შრომითი

კანონმდებლობიდან გამომდინარე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ 41 საათიანი ლიმიტი

შესაძლებელია შეიცვალოს დამსაქმებლის ინტერესებიდან გამომდინარეც,

მაგალითად 45 საათით. 114 შესაბამისად შესაძლებელია კითხვის ქვეშ დადგეს 41

საათიანი ლიმიტის არსებობის მიზანი ამ ნორმაში, თუ მისი ცვლილება ყველანაირად

დასაშვებია მხარეთა შეთანხმებით. პასუხიც, ვფიქრობ ძნელია მოიძებნოს, ვინაიდან

აშკარაა, რომ 41 საათიანი ლიმიტი მხოლოდ „რეკომენდაციის“ სახეს ატარებს.

საქართველოს შრომის კოდექსის არაპირდაპირი მაქსიმალური სამუშაო

დროის რეგულაცია მოგვაწოდა ზ. შველიძემ თავის სტატიაში საქართველოში

არსებული სამუშაო დროის რეგულაციის შესახებ. 115 სშკ–ის მე–14(2) მუხლის

მიხედვით „სამუშაო დროებს შორის ხანგრძლივობა არ უნდა იყოს 12 საათზე

ნაკლები.“ წინა რეგულაციისგან განსხვავებით ეს ნორმა არ შეიძლება შეიცვალოს,

გარდა ისეთი ცვლილებისა, რომელიც სასიკეთო იქნება დასაქმებულისთვის. თუმცა

საქართველოს შრომის კოდქსი არ იცნობს დასვენების დღის ინსტიტუტს, რომელიც

გათვალისწინებულია ევრო–დირექტივით და ასევე არც სხვა რაიმე რეგულაციას,

რომლითაც შეიძლება შეზღუდულ იქნეს მაქსიმალური სამუშაო დრო. ზ. შველიძის

წარმოდგენილი გამოთვლა ასე გამოიყურება: სშკ–ის მიხედვით დღეში მინიმუმ 12

საათი უნდა იყოს დასვენების, შასაბამისად დასაშვები სამუშაო დრო დღეში იქნება 24

113

Treu T., Italy, in International Encyclopedia for Labour Law and Industrial Relations, editor Blanpain R., Vol.8, 1988, pg 20. 114

ერთადერთი ნორმა, რომელიც „სუსტი მხარის“ პრინციპს ასახავს 2006 წლის საქართველოს შრომის

კოდექსში გვხვდება ფასიანი შვებულების რეგულირებისას. Shvelidze Z., op. cit. 103. 115

Shvelidze Z., op. cit. 99–115.

49

საათს გამოკლებული დასვენების 12 მინიმალური დრო, შესაბამისად მაქსიმუმ 12

საათი. ამასთან ვინაიდან, სშკ არ ითვალისწინებს შესვენების დროის რეგულაციას, 24

საათიანი დღის მონაკვეთში დასაშვები მაქსიმალური სამუშაო დროის ხანგრძლივობა

იქნება 12 საათი. ამასთან, ვინაიდან ერთ კვირად ითვლება 7 დღე, ხოლო სშკ არ

ითვალისწინებს დასვენების დღის ინსტიტუტს, კვირაში მაქსიმალურ სამუშაო

დღეთა რაოდენობა შეიძლება იყოს 7 დღე. საბოლოოდ, კვირაში დასაშვები

მაქსიმალური სამუშაო დრო იქნება 7X12(დაშვებულ დღეთა რაოდენობა კვირაში

გამრავლებული დაშვებულ საათების რაოდენობაზე დღეში), რაც უდრის 84 საათს.116

ეს გამოთვლილი დრო არ წარმოადგენს ფიქციას, რადგან რეალურად

არსებობს შრომითი ურთიერთობები საქართველოში, რომლებშიც სამუშაო დროის

ხანგრძლივობად განსაზღვრულია 84 საათი კვირაში, რასაც სავალალო შედეგებამდე

მივყავართ.117

შედარებითი ანალიზი

როგორც ზემოთ მოყვანილი გაანგარიშებით დავინახეთ აშკარაა სხვაობა

საქართველოს კანონმდებლობასა და ევროპულ დირექტივას შორის, თუმცა მაინც

საჭიროა მოხდეს განსხვავებათა შედარებითი ანალიზი.

პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ ევროკავშირის 2003/88/EC

დირექტივა პრეამბულაში ითვალისწინებს, რომ სახელმწიფოებმა უნდა გაატარონ

ყველა ღონისძიება იმისათვის, რომ დაცული იქნეს დასაქმებულთა ჯანმრთელობა და

უსაფრხოება, უნდა განსაზღვრონ მაქსიმალური სამუშაო დრო ადეკვატური

დასვენებისა და შესვენების დროები და სხვა.118 ქართული კანონმდებლობა კი ასეთ

ნორმას საერთოდ არ ითვალისწინებს სშკ–ის IV თავში. ამ ერთი შეხედვით უბრალო

116

აღნიშნული გამოთვლა მოცცემულია No.2 – Proposed Method of Calculation of Maximum Weekly Working Time, Shvelidze Z., op. cit. 106 117

Navarro L., Woodwar I., Public Attitude in Georgia: Results of a September 2012 Survey Carried out for NDI by

CRRC, 2012, http://www.ndi.org/files/Georgia-Survey-Results-0212.pdf (23/03/2013; 16:02 მდგომარეობით). 118

Preamble of Directive 2003/88/EC of European Parliament and of the Council of 4 November 2003, Concerning

Certain Aspects of The Oganisation of Working Time.

http://www.ndi.org/files/Georgia-Survey-Results-0212.pdf

50

რეგულაციის მნიშვნელობა გამოჩნდა, როდესაც ევროკავშირმა რუმინეთს ხარვეზი

დაუდგინა ასეთი ნორმების შეუტანლობის გამო დირექტივის იმპლემენტაციისას.119

რეალურად ეს სშკ–ის ყველაზეუმნიშვნელო პრობლემაა.

ზემოთხსენებული დიერქტივის მიხედვით მინიმალური დასვენების დრო,

24 საათიანი დღის პერიოდის განმავლობაში უნდა იყოს 11 საათი. ევროკავშირის

ქვეყნების უმრავლესობამ ეს ნორმა პირდაპირ ასახა თავის კანონმდებლობაში.

რამდენიმემ კი საერთოდ გაზარდა ლიმიტი. 120 მაგალითად, ზემოთგანხილულმა

ბულგარეთმა ასეთ ხანგრძლივობად დააწესა 12 საათი. საქართველოშიც დადგენილია

12 საათი დღის მონაკვეთში დასვენების დროდ. ეს ლიმიტი მაქსიმალური სამუშაო

დროის შეზღუდვის ერთ–ერთი ფაქტორი უნდა იყოს, საქართველოში კი ის

წარმოადგენს ერთადერთ შეზღუდვას.

დირექტივისგან განსხვავებით, რომელშიც მოცემულია, რომ სახელმწიფომ

უნდა განსხაზღვროს დასვენების დღე, ანუ 24 საათი განგრძობადად უნდა იყოს

დასვენების, საქართველოში ასეთი ნორმა საერთოდ არ არსებობს. ბულგარეთში კი ეს

ვადა გაგრძელებულია 48 საათამდე (კვირაში 2 დასვენების დღე).

რაც ყველაზე მთავარია, ევრო–დირექტივა კვირაში მაქსიმალური სამუშაო

დროის განსაზღვრისას ამბობს, რომ ასეთი დრო, ზეგანაკვეთური სამუშაოს

ჩათვლით, არ უნდა აღემატებოდეს 48 საათს, ხოლო საქართველოში არაპირდაპირი

გამოთვლის გზით, ასეთ დროს წარმოადგენს 84 საათი. ბულგარეთმა გაუსწო

ევროკავშირის ამ დებულებას და ასეთ დროდ დააწესა 40 საათი. (აღსანიშნავია, რომ

ევრო–დირექტივა განსაზღვრავს სპეციალურ შემთხვევებს, როდესაც 48 საათიანი

ლიმიტი შეიძლება გაიზარდოს მაქსიმუმ 72 საათამდე, ხოლო ბულგარეთის

კანონმდებლობის მიხედვით ასეთ დროდ განსაზღვრულია 60 საათი).121

119

COM(2010)801, op. cit. 11. 120

COM(2010)801, op. cit. 9. 121

Sredkova K., op. cit.128.

51

ევროკავშირის 2004/88/EC დირექტივის მიხედვით, დასაქმებულის მიერ

განხორციელებული 6 საათი სამუშაო დროსთვის მას უნდა მიეცეს შესვენება,

ქართული შრომითი კანონმდებლობა ასეთ შესვენების ინსტიტუტს საერთოდ არ

იცნობს(გარდა მე–14(1) მუხლში მითითებისა, რომ სამუშაო დროში არ შედის

დასვენებისა და შესვენების დრო). ბულგარეთში დაწესებულია, რომ 4.5 საათი

სამუშაო დროის შემდეგ დასაქმებულს უნდა მიეცეს მინიმუმ 20 წუთიანი შესვენება.

საქართველოს კანონმდებლობა ასევე არ იცნობს დირექტივით დაყენებულ ღამის

სამუშაოში 8 საათიანი მუშაობის, თუ ასეთი სამუშაოს განხორციელებისას უფასო

სამედიცინო შემოწმების ინსტიტუტებს. როგორც ვხედავთ, სამუშაო დროის

რეგულირების კუთხით, საქართველო მკვეთრად ჩამორჩება და ვერ აკმაყოფილებს

ევროპულ სტანდარტებს, რაც მომავალში ევროკავშირთან დაახლოებას შუუშლის

ხელს.

საკანონმდებლო ცვლილებანი და რეკომენდაცია

საქართველოს შრომითი კანონმდებლობის ევროპულ სტანდარტებთან

შესაბამისობაში მოყვანის მიზნით მიმდინარეობს საკანონმდებლო ცვლილებების

განხორციელების პროცესი. საკანონმდებლო მაცნის ვებ–გვერდზე გამოქვეყნდა

საქართველოს ორგანული კანონი „საქართველოს შრომის კოდექსის“ საკანონმდებლო

ცვლილებათა პროექტი. ამ პროექტში რამდენიმე აუცილებელ ცვლილებაზეა

საუბარი. ეს ცვლილებები ასევე ეხება მაქსიმალური სამუშაო დროის

განსაზღვრასაც.122

მე–14(1) მუხლის დებულების ცვლილების პროექტი ასე გამოიყენება:

„დამსაქმებლის მიერ განსაზღვრული სამუშაო დროის ხანგრძლივობა, რომლის

განმავლობაშიც დასაქმებული ახორციელებს სამუშაოს არ უნდა აღემატებოდეს 40

122

ქვემოთ მოყვანილი მსჯელობა განხორციელებულია საკანონმდებლო მაცნის ვებ–გვერდზე

ატვირთული საქართველოს ორგანული კანონის „საქართველოს შრომის კოდექსის“ საკანონმდებლო

ცვლილებების პროექტზე დაყრდნობით:

https://matsne.gov.ge/index.php?option=com_ldmssearch&view=docView&id=1856862 (23/03/2013;17:05

მდგომარეობით).

https://matsne.gov.ge/index.php?option=com_ldmssearch&view=docView&id=1856862

52

საათს.“ როგორც ვხედავთ, შესაძლებელია კოდექსში გაქრეს დებულება „თუ მხარეთა

შეთანხმებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული“, რაც გვაძლევს საშუალებას

ვივარაუდოთ, რომ მუხლში მითითებული ხანგრძლივობის დაცვა იმპერატიული

გახდება დამსაქმებლისთვის, ამასთან იცვლება რიცხვი 40 საათით, რაც ერთი საათით

ამცირებს მაქსიმალური სამუშაო დროის ხანგრძლივობას. თუმცა, ეს არ უნდა

ნიშნავდეს იმას, რომ ბულგარეთის მსგავსად საქათველოშიც დასაშვები მაქსიმალურ

დროის ხანგრძლივობა კვირაში იქენბა 40 საათი, რადგან თუ ბულგარეთში

მითითებულია, რომ ამ დროში ითვლება ზეგანაკვეთური სამუშაოს შესრულების

დროც, საქართველოში ასეთი მითითება არ არის. პირიქით მე–17(3) მუხლის

ცვლილების პროექტის მიხედვით „ზეგანაკვეთურ სამუშაოდ ჩაითვლება მხარეთა

შეთანხმებით დასაქმებულის მიერ სამუშაოს შესრულება დროის იმ მონაკვეთში,

რომლის ხანგრძლივობა აღემატება კვირაში 40 საათს.“ ხოლო მე–17(4) მუხლის

ცვლილების პროექტით „ზეგანაკვეთური სამუშაო ანაზღაურდება ხელფასის

საათობრივი განაკვეთის გაზრდილი ოდენობით“. საბოლოო ჯამში, ცვლილება,

რომელიც ამ პროექტის მიხედვით გამოდის არის ის, რომ თუ ახლა კვირაში 84

საათიანი სამუშაოსთვის, პირი იღებდა ჩვეულებრივ ანაზღაურებას, ახლა, მართალია

ისევ დასაშვებია კვირაში 84 საათიანი ლიმიტი, მაგრამ დასაქმებული მიიღებს

გაზრდილ ანაზღაურებას იმ სამუშაოსათვის, რომელიც შეასრულა კვირაში 40 საათის

შემდეგ. შესაბამისად, შეუძლებელია ეს პროექტი შეფასდეს, როგორც საქართველოს

შრომითი კანონმდებლობის ევროპულ სტანდარტებთან შესაბამისობაში მოყვანად,

მაგრამ, რათმქაუნდა, შეიძლება შეფასდეს ასეთი ქმედების მცდელობად, ვინაიდან

შემოდის ახალი ნორმები, რომლებიც განსაზღვრავენ არასრულწლოვანთათვის

სამუშაო დროის შეზღუდვებს და სხვ.

ჩნდება კითხვა, როგორ უნდა მოიყვანოს ქართველმა კანონმდებელმა

შრომის კანონმდებლობა ევროპულ სტანდარტებთან შესაბამისობაში. ჩემი აზრით,

საქართველოს შრომის კოდექსში პირველ რიგში უნდა შემოვიდეს ნორმა შემდეგი

ფორმულირებით: „დამსაქმებლის მიერ განსაზღვრული სამუშაო დროის

53

ხანგრძლივობა, რომლის განმავლობაშიც დასაქმებული ახორციელებს სამუშაოს არ

უნდა აღემატებოდეს 48 საათს. ამ დროში შედის დასაქმებულის მიერ

განხორციელებული ზეგანაკვეთური სამუშაოც.“ მიუხედავად იმისა, რომ

პარლამენტში ასეთი ცვლილება არც კი განიხილება ეს ერთადერთი ნათელი ნაბიჯი

იქნება სამუშაო დროის რეგულაციის ევროკავშირის 2003/88/EC დირექტივის

სტანდარტებთან შესაბამისობაში მოყვანისკენ.


როდესაც საუბარს ვიწყებთ საქრთველოს გზაზე ევროკავშირისკენ, პირველ

რიგში უნდა დავინახოთ ის განსხვავებები, რაც გვაშორებს მიზნის მიღწევისკენ.

შემდეგ კი უნდა მოინახოს გზები, რომლებიც ამ განსხვავებებს გააქრობს და მაშინ

შესაძლებელი გახდება საქართველოს ინტეგრაციაც ევროკავშირში. დღეს, როდესაც

„ასოცირების ხელშეკრულებაზე“ მიმდინარეობს მოლაპარაკება, ამ პრობლემების

აღმოფხრვა უფრო აქტუალური ხდება. თემაში ნათლად განისაზღვრა, რომ

საქართველოს შრომითი კანონმდებლობის შეუსაბამობა ევროკავშირის

კანონმდებლობასთან პრობლემატურია, ვინაიდან ბევრ ასპექტში მაქსიმალური

სამუშაო დროის რეგულაცია არ ემთხვევა ევროკავშირის 2003/88/EC დირექტივას,

რომელიც სამუშაო დროის რეგულირების მთავარ სტანდარტებს აწესებს.

მიუხედავად იმისა, რომ დღეს მიმდინარე საკანონმდებლო ცვლილებები

შეიძლება ევროპისკენ გადადგმული ნაბიჯის მცდელობად შეფასდეს, ის ვერ

ჩაითვლება ქართული კანონმდებლობის ევროკავშირის სტანდარტებთან

შესაბამისობაში მოყვანად, ვინაიდან უმნიშვნელოვანესი პრობლემა – მაქსიმალური

სამუშაო დრო – აღმოუფხვრელ ხარვეზად რჩება. მართალია შესაძლებელია

შეიცვალოს ნორმა, რომელიც დამსაქმებელს საშუალებას აძლევს დასაქმებული 84

საათს ამუშაოს ჩვეულებრივი სახელფასო ანაზღაურებით, მაგრამ რეალურად სშკ–ის

ცვლილებების პროექტითაც კი შეიძლება პირის 84 საათით დასაქმება. ასეთი დიდი

სამუშაო დრო არ გვხვდება ისეთ ქვეყანაშიც კი, როგორიც არის იაპონია, სადაც

54

დამკვიდრდა ტერმინები კაროში(სიკვდილი ზედმეტი მუშაობით) და კაროშიჯაცუ

(თვითმკვლელობა ზედმეტი მუშაობით).123 კაროშის და კაროშიჯაცუს მსხვერპლები

ხდებიან დასაქმებულები, რომლებიც 3000 საათს მუშაობენ წელიწადში. 124

საქართველოს კანონმდებლობით კი წელიწადში დასაშვები სამუშაოს ხანგრძლივობა

არის 3200 საათი. (84 საათი გამრავლებული 54 კვირაზე (ერთი წლის ოდენობა), ამას

გამოკლებული 17 უქმე დღე (სახალხო დღესასწაულები) და 31 დღე ფასიანი

შვებულების გამო, რაც საბოლოო ჯამში უდრის 3216 საათს). 125 ფაქტია, რომ 84

საათიანი შეზღუდვა უნდა შემცირდეს ევროკავშირის გზაზე. ჩემი აზრით, ამისათვის

აუცილებელია, რომ მოხდეს ცვლილება შრომის კოდქსში და სამუშაოს მაქსიმალურ

დასაშვებ დროდ ჩაითვალოს 48 საათი ზეგანაკვეთური სამუშაოს ჩათვლით. ეს

ნამდვილად იქენბა წინ გადადგმული ნაბიჯი გზაზე ევროპისაკენ.

123

Shvelidze Z., opt. cit. 110. 124 Ishida M., Death and Suicide from Overwork: The Japanese Workplace and Labour Law, in

Labour Law in an Era of Globalization, Transformative Practices and Possibilities, editor

Conaghan J., M.F. Richard, and K. Klare, 2002, pg.223. 125

Shvelidze Z., opt. cit. 111.

55

Conclusion

First of all we have to look at the differences, what appears to be lengthening a

time to reach the goals and then we should try to make those differences disappear, when we

start to discuss Georgian way to EU. Today, when the negotiations about the association

agreement are at the last stage, solving these problems becomes of high importance and is

one of the highest priorities of Georgia. We highlighted in this thesis that Georgian Labor

legislation is not in compliance with EU law and it becomes a great problem to solve. In the

aspect of regulations about maximum approvable working time in Georgia, we do not meet

requirements of EU Directive 2003/88/EC, which is considered to be the sole source of the

standards in the field of maximum working time in Europe.

Despite the fact, that we can consider planned amendments in Georgian Labor

Code as an attempt to a step to EU, it cannot be seen as meeting the requirements of EU,

because the one of the most important fields of Labor law – maximum working time

regulations – is still a big problem to solve. Regardless the fact, that amendments change the

remuneration of a worker for the job done over 40 hours a week, by indirect regulations of

Georgian Labor Code approvable maximum working time could be 84 hours if so agreed by

the parties.

Such regulations of working time cannot be seen in such states as Japan, where in

past century institutions of Karoshi (death because of overwork) and Karoshidjatsu (suicide

because of overwork) were introduced. Victims of Karoshi and Karoshidjatsu are considered

to be who’s who work up to 3000 hours per year. In Georgia possible working hours per year

could be 3200. ((84 hr/week X 54weeks) – (17d (public holidays) + 31d (annual paid leave) =

3216 hr/year). It is a fact that limit of maximum working hours to 84 hours per week must be

decreased. In my opinion, the best possible way to do this is to introduce amendment into

the GLC and set 48 hour limit including overwork. I see this change as the only possible

chance on the Georgian road to the European Union.

56

ბიბლიოგრაფია

სახელმძღვანელოები

1. Bernard C., EC Employment Law, 3rd

Edition, Oxford, Summer, 2006.

2. Foster N., Blackstone’s Statutes EC Legislation, 17th

Edition, winter, 2006.

3. Foster G. N., EU Law, 2nd Edition, Oxford Press, Oxford, 2007.

4. Mrachkov V., Sredkova K. and Vassilev A., Commentary on the Labour Code, 9th

edition, Sibi Publishing House, Sofia, 2007.

5. Prechal S., Directives in EC Law, Oxford Law Library, August, 2006.

ევროკავშირის დოკუმენტები

6. Ashton C., Speech at the Launching of Association Agreement Negotiations,

SPEECH/10/392, Batumi, 15 July.

7. COM(2006) 371, Report from the Commission on the operation of Directive

2003/88/EC.

8. COM(2010)801, Communication from the Commission to the European Parliament,

the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the

Regions, Reviewing the Working Time Directive, Brussels, December 21, 2010.

9. Directive 2003/88/EC of European Parliament and of the Council of 4 November 2003,

Concerning Certain Aspects of the Organization of Working Time.

10. External consultants’ study (Executive Summaries) on the implementation of Directive

2003/88/EC in Romania, NIR Working Time – BU – Executive Summary, 2009.

11. External consultants’ study (Executive Summaries) on the implementation of Directive

2003/88/EC in Romania, NIR Working Time – RO – Executive Summary, 2009.

სტატიები (სტატიათა კრებულები)

12. ზაალიშვილი ვ., წინათქმა, შრომის სამართალი, სტატიათა კრებული,

თბილისი, 2011.

13. Berenstein A., Mahon P., Switzerland, International Encyclopedia for Labor Law and

Industrial Relations, editor Blanpain R., Vol. 13, 2001.

57

14. Gimpu S., Ticlea A., Romania, in International Encyclopedia for Labor Law and

Industrial Relations, editor Blanpain R., Vol.12, 1988.

15. Ishida M., Death and Suicide from Overwork: The Japanese Workplace and Labor

Law, in Labour Law in an Era of Globalization, Transformative Practices and

Possibilities, editor Conaghan J., M.F. Richard, and K. Klare, 2002.

16. Lippert B., European Neighborhood Policy: Many reservations – some progress-

uncertain prospects, International Policy Analyses, Friedrich Ebert Stiftung, June,

2008.

17. Moore C., Regional Representations in the EU: Between Diplomacy and Interest

Mediation, Palgrave Studies in the European Union Politics, August, 2011.

18. Treu T., Italy, in International Encyclopedia for Labor Law and Industrial Relations,

editor Blanpain R., Vol.8, 1988.

გლობალური ქსელი

19. საკანონმდებლო მაცნის ვებ–გვერდზე ატვირთული საქართველოს ორგანული

კანონის „საქართველოს შრომის კოდექსის“ საკანონმდებლო ცვლილებების

პროექტი,


2 (23/03/2013;17:05 მდგომარეობით).

20. EU-Georgia Cooperation Council Meeting, Civil-Georgia, Tbilisi, December 12,

http://www.civil.ge/eng/article.php?id=25562 (18/03/2013; 13:29 მდგომარეობით).

21. European Industrial Relations Dictionary, Rest Periods,

http://www.kas.de/wf/doc/kas_32048-1522-2-30.pdf?120911173352 (18/03/2013;

14:02 მდგომარეობით).

22. European Industrial Relations Dictionary, Third Country Nationals,

http://www.eurofound.europa.eu/areas/industrialrelations/dictionary/definitions/third

countrynationals.htm (16/03/2013; 14:43 მდგომარეობით).



http://www.civil.ge/eng/article.php?id=25562




58

23. Historical Development of Labor Law, Encyclopedia Britannica,

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/326911/labour-law/21751/Historical-

development-of-labour-law (18/03/2013; 14:30 მდგომარეობით).

24. Labor Force Survey, National Institute of Statistics, July 4, 2011,

http://www.ilo.org/dyn/lfsurvey/lfsurvey.list?p_lang=en&p_country=RO (18/03/2013;

14:34 მდგომარეობით).

25. Navarro L., Woodwar I., Public Attitude in Georgia: Results of a September 2012 Survey

Carried out for NDI by CRRC, 2012, http://www.ndi.org/files/Georgia-Survey-Results-

0212.pdf (23/03/2013; 16:02 მდგომარეობით).

26. Sushko O.,Zelinska O., Khorolovskyy R., Movchan V.,Solonenko I.,Gumeniuk

V.,Triukham V., Association Agreement: Guidline for Reforms, Institute of Euro-Atlantic

Cooperation, http://www.kas.de/wf/doc/kas_32048-1522-2-30.pdf?120911173352

(18/03/2013; 13:35 მდგომარეობით).



http://www.ilo.org/dyn/lfsurvey/lfsurvey.list?p_lang=en&p_country=RO




59

კავკასიის უნივერსიტეტის, კავკასიის სამართლის სკოლის II კურსის

სტუდენტი:

ოლეგ თორთლაძე

,,საკანონმდებლო ხარვეზით გამოხატული არაკონსტიტუციურობის

აღმოფხვრის პრობლემა ქართულ კანონმდებლობაში და შედარებითი

ანალიზი ევროპულ პრაქტიკასთან’’

ნაშრომის ხელმძღვანელი: რატი ბრეგაძე, სამართლის დოქტორი,

ასისტენტ-პროფესორი


შესავალი ............................................................................................................................................. 60

ძირითადი უფლებების ისტორიული განვითარება ................................................................... 62

ძირითადი უფლების ცნება ............................................................................................................. 64

საკონსტიტუციო სასამართლო ....................................................................................................... 69

საკონსტიტუციო სასამართლოს ინსტიტუციონალური როლი სახელმწიფო სამართლის

სისტემაში ....................................................................................................................................... 69

საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილების ფარგლები ძირითადი უფლების

დაცვისას ......................................................................................................................................... 72

საკანონმდებლო ხარვეზით გამოხატული არაკონსტიტუციურობის აღმოფხვრა, როგორც

საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების განხარციელების აუცილებელი

ინსტიტუციონალური ელემენტი. .............................................................................................. 75

საზღვარგარეთის ქვეყნების გამოცდილება ............................................................................. 83

გერმანია ...................................................................................................................................... 83

ესპანეთი ...................................................................................................................................... 84

პოლონეთი .................................................................................................................................. 85

უნგრეთი ..................................................................................................................................... 86

რუსეთი ....................................................................................................................................... 88

ბულგარეთი ................................................................................................................................ 89

დასკვნა ................................................................................................................................................ 91

60

Conclusion ............................................................................................................................................ 92

გამოყენებული ლიტერატურა ........................................................................................................ 94


ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები (ძირითადი უფლებები),

როგორც სამართლის ერთ-ერთი კატეგორია იურისპრუდენციის უმნიშვნელოვანესი

ინსტიტუციური ელემენტია. სიტყვათშეთანხმებაში ძირითადი უფლებები

იგულისხმება სამართლის იმ ფუნდამენტური პრინციპების ერთობლიობა,

რომლებიც ინდივიდუალური თავისუფლების უზრუნველყოფის გარანტს

წარმოადგენენ და რომლებიც არსებითად უზრუნველყოფენ სამართლებრივი

სახელმწიფოს იდეას.

სოციალურ-ეკონომიკური ფორმაციების არც-ერთ ეტაპზე აქტუალობას არ კარგავდა

ერთი მხრივ საჯარო ხელისუფლების უფლებამოსილებისა და მეორე მხრივ მისი

სამართლით ბოჭვის განსაზღვრის საკითხი. საზოგადოების უფლებრივი

მდგომარეობა და საჯარო ხელისუფლების დამოკიდებულება ინდივიდისა და

ინდივიდუალური თავისუფლების იდეის მიმართ მნიშვნელოვნად განსაზღვრავდა

სახელმწიფოებრივი აზროვნების, როგორც პოლიტიკურ, ასევე სამართლებრივ

ვექტორებს. სამწუხარო ისტორიული რეალობა გახლდათ ის ფაქტი, რომ

საუკუნეების მანძილზე ადამიანი წარმოადგენდა არა საჯარო ინტერესების მიზანს,

არამედ საჯარო ინტერესებისა და ცალკეული მიზნების განხორციელების

საშუალებას. პიროვნების როლი ქვეყნის ყოველდღიურ ყოფაში მხოლოდ

ხელისუფალის (მონარქის) ,,მომსახურებითა’’ და ტერიტორიული ერთიანობის

უზრუნველყოფისათვის ზრუნვით შემოიფარგლებოდა. ძირითადი უფლების ცნება

ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში პრაქტიკულად მხოლოდ მეცნიერულ

კატეგორიასა და აბსტრაქციის საგანს წარმოადგენდა. აბსოლუტურად

61

ნიველირებული იყო ინდივიდის, როგორც სამართლის სუბიექტის ინტერესები

სახელმწიფოებრივი განვითარების ყოველდღიურ პროცესებში.126

უხსოვარი დროიდან მოყოლებული მოქმედებდა პრინციპი AMAT VICTORIA

CURAM (გამარჯვებას ზრუნვა უყვარს), რისი ნათელი დასტურიც ის ფაქტი

გახლდათ, რომ არაერთი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა ცალკეულ უფლებათა

მოპოვებისათვის და სახელმწიფოს მხრიდან მათი აღიარებისათვის ბრძოლას.

თანამედროვე რეალობაში, როდესაც ნორმატიულად განისაზღვრა ძირითადი

უფლებები სახელმწიფოთა დიდი უმრავლესობის უზენაეს კანონში, წინა პლანზე

წამოიწია საკითხმა ამ უფლებათა დაცვის მექანიზმების ეფექტურობისა და ზოგადად,

მათი სამართლებრივი მნიშვნელობის შესახებ. ამ კვლევის უმთავრესი მიზანიც

სწორედ ძირითად უფლებათა დაცვის მექანიზმების შესწავლა და ცალკეული (ჩემი

სუბიექტური მოსაზრებით ) პრობლემური ,, ელემენტების’’ ანალიზი გახლავთ.

ნაშრომში წარმოდგენილი იქნება საკითხების როგორც სამართლებრივი შეფასება,

ასევე განხილული იქნება მათი რელევანტურობის ასპექტი ყოველდღიურ რუტინულ

ცხოვრებაში. კვლევის დროს შემოგთავაზებთ ევვროპული სახელმწიფოების

პრაქტიკის შედარებითსამართლებრივ ანალიზს. წარმოვადგენ საერთო და

განმასხვავებელ ნიშნებს და ვიმსჯელებ ამ ქვეყნების გამოცდილების გაზიარების

მართებულობაზე. ვფიქრობ, ნაშრომში წარმოდგენილი საკითხები თავიანთი

აქტუალობისა და საყოველთაო მნიშვნელობის გათვალისწინებით ნამდვილად

იმსახურებენ ჩვენს ყურადღებას და აქედან გამომდინარე შევეცდები კვლევისას

ყველა იმ საკითხს შევეხო, რომლებიც ძირითადი უფლების დაცვის თვალსაზრისით

სახელმწიფოსთვის სუბსტანციური მნიშვნელობისაა.

126მოცემულ შემთხვევაში იგულისხმება საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ პროცესებში ინდივიდის

ჩართულობის ხარისხი.

62

ძირითადი უფლებების ისტორიული განვითარება

ძირითადი უფლებები, როგორც სამართლებრივი კატეგორია მე-18 საუკუნის მე-2

ნახევრიდან მოყოლებული მნიშვნელოვნად პროგრესირდა და ფაქტობრივად

ევროპული რევოლუციების შემდგომ დასავლური ცივილიზაციის განვითარების

ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პრინციპად მოგვევლინა. თუმცა, ადამიანის უფლებებისა და

თავისუფლებების ნორმატიული აღიარების პირველი პრეცედენტი ჯერ კიდევ მე-13

საუკუნეში გვხვდება, როდესაც 1215 წელს მიღებული ,,თავისუფლების დიდი

ქარტიის წყალობით’’(Magna Carta Libertatum) ბრიტანელმა ფეოდალებმა მეფე იოანე

უმიწაწყლოს ძალიან ბევრი უფლება შეუკვეცეს და მნიშვნელოვნად შეზღუდეს მისი,

როგორც ,,აბსოლუტური მმართველის’’ ძალაუფლება. მიუხედავდ იმ გარემოებისა,

რომ თავისუფლების დიდი ქარტიის 63 მუხლიდან ნახევარზე მეტი ფეოდალთა

პრეტენზიების აღიარებაა, მასში ასევე არის მუხლები, რომლებიც თანამედროვე

ძირითადი უფლებების ჩანასახად შეიძლება მივიჩნიოთ.127

შემდგომი უმნიშვნელოვანესი ეტაპი ადამიანის ძირითად უფლებათა განვითარების

გზაზე გახლდათ 1679 წელს მიღებული ჰაბეას კორპუს აქტი (Act of Habeas Corpus) და

1689 წლის ბილი უფლებათა შესახებ (Bill of Rights).128 ბრიტანეთის ისტორიის ეს ორი

ფუძემდებლური მნიშვნელობის მქონე იურიდიული დოკუმენტი დასავლურ

კულტურაში ჰუმანური და ჭეშმარიტად დემოკრატიული ღირებულებების შემდგომი

დამკვიდრების ერთგვარ ინდიკატორად მოგვევლინა. ჰაბეას კორპუს აქტი არაერთ

ნორმას მოიცავდა ადამიანის საპროცესო უფლებებთან დაკავშირებით. ბილი

უფლებათა შესახებ კი ერთი მხრივ უზრუნველყოფდა პარლამენტარიზმის

განვითარებასა და შესაბამისად ხელისუფლების შტოთა შორის ბალანსის

უზრუნველყოფას, ხოლო მეორე მხრივ განამტკიცებდა გამოხატვის თავისუფლებას. 127კუბლაშვილი კ.; ძირითადი უფლებები, თბილისი, 2008 წელი, გვ.26 . 128იქვე: გვ.27.

63

ეს უფლება მოქალაქეებს აძლევდა შესაძლებლობას პეტიციით მიემართათ

მონარქისათვის, ისე, რომ არ მიცემულიყვნენ ამ ქმედების გამო პასუხისგებაში.

ძირითად უფლებათა განვითარების ხანგრძლივი ისტორიული ციკლის შემდგომი

უმნიშვნელოვანესი ეტაპი 1776 წლის ვირჯინიის უფლებათა დეკლარაცია გახლდათ,

რომელიც ადამიანის ბუნებით უფლებებს აღიარებდა, მნიშვნელოვნად უზღუდავდა

სახელმწიფოს ამ ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევას და პრაქტიკულად

გამორიცხავდა ,,საჯარო ხელისუფალის’’ მხრიდან ამ უფლების ჩამორთმევის

შესაძლებლობას. მიუხედავად ვირჯინიის დეკლრაციის უდიდესი სამართლებრივი

და ისტორიული მნიშვნელობისა, ადამიანის უფლებათა ამღიარებელ ყველაზე

ცნობილ დოკუმენტად საფრანგეთის რევოლუციის შედეგად 1789 წლის 26 აგვისტოს

მიღებული ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაცია ითვლება. ეს

დოკუმენტი ფაქტობრივად ევროპის კონსტიტუციური განვითარების ახალი ეპოქის

დასაწყისს წარმოადგენს. 129 ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაცია

ფრანგი განმანათლებლების მსოფლმხედველობის გამოძახილია . ამას ის ფაქტი

ადასტურებს, რომ მათი იდეების ძალიან დიდი ნაწილი ნორმატიულად არის

წარმოადგენილი ,,კანონმდებლობაში’’.

ძირითად უფლებათა განვითარების ისტორიაში ახალი ეპოქა იწყება მე-20

საუკუნიდან. ეს ის პერიოდია, როდესაც საერთაშორისო სამართლის ყველა

მნიშვნელოვანი მოთამაშე ერთხმად თანხმდება იმ საერთო ადამიანურ

ღირებულებებზე, რომლებიც შემდგომში ყველა სამართლებრივი სისტემის

ქვაკუთხედად, ფუნდამენტურ პრინციპებდ გვევლინება. განსაკუთრებული როლი

ცივილიზებული სამყაროს პროგრესული წინსვლის თვალსაზრისით ითამაშა 1948

წლის 10 დეკემბრის გაეროს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციამ და

ასევე 1950 წლის 4 ნოემბრის ევროპის საბჭოს კონვენციამ ადამიანის უფლებათა და

ძირითად თავისუფლებათა შესახებ. მსოფლიოს ,,სამართლებრივი ოჯახის’’

129იქვე: გვ.29.

64

მნიშვნელოვან მიღწევად უნდა ჩაითვალოს ასევე: 1961 წლის ევროპის სოციალური

ქარტია; გაეროს 1966 წლის პაქტი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული

უფლებების შესახებ; გაეროს 1966 წლის საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და

პოლიტიკური უფლებების შესახებ; 1969 წლის ამერიკულ სახელმწიფოთა ადამიანის

უფლებების კონვენცია; ეუთოს დასკვნითი აქტები (1975, ჰელსინკი).130

ეს იმ ხანგრძლივი ისტორიული პერიოდის მოკლე მიმოხილვა, რომელიც მსოფლიომ

ძირითად უფლებათა განვითარების გზაზე განვლო. ისტორიული საკითხების

გამორკვევის შემდგომ კი დროა უშუალოდ ძირითადი უფლების ცნებაზე, მის

სამართლებრივ ბუნებასა და სოციალურ როლზე ვისაუბროთ.

ძირითადი უფლების ცნება

ნაშრომის შესავალ ნაწილში უკვე აღინიშნა, რომ სამართლებრივი სახელმწიფოს

ცნება, სწორედ ძირითადი უფლების აღიარებასა და მათ დაცვასთან უშუალო

კავშირშია იმდენად, რამდენადაც ინდივიდუალური თავისუფლების

უზრუნველყოფისა და სახელმწიფოს სამართლით ბოჭვის ფარგლები ძირეულად

განსაზღვრავს ადამიანურ ღირებულებათა და დემოკრატიულ ფასეულობათა

პატივისცემის ხარისხს.

ძირითადი უფლება არ უნდა აღიქმებოდეს, როგორც აბსრაქტული კატეგორია და

ჰიპოთეტური მსჯელობის საგანი. საქართველოს კონსტიტუციის მე-7 მუხლი

ცალსახად განსაზღვრავს, რომ ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და

სახელმწიფო შეზღუდულნი არიან ამ უფლებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი

სამართლით.131 ეს კონსტიტუციური დანაწესი განამტკიცებს სახელმწიფოს როგორც

პოზიტიურ, ასევე ნეგატიურ ვალდებულებას. პოზიტიური ვალდებულება

გულისხმობს სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას, რომ უზრუნველყოს ძირითადი

130იქვე: გვ.31. 131საქართველოს კონსტიტუცია 1995( 2012 წლის მდგომარეობით), მე-7 მუხლი.

65

უფლების სრულყოფილი რეალიზებისათვის აუცილებელი ყველა გარემო პირობის

შექმნა. ნეგატიური ვალდებულება კი ,,უკრძალავს’’ მას ძირითადი უფლებით დაცულ

სფეროში ჩარევას. კონსტიტუციის ეს უმნიშვნელოვანესი ნორმა იმპლემენტაციის

შედეგია, თუმცა მართებულად უნდა იქნეს მიჩნეული ის აზრი, რომ ამ ნორმის

არსებობა არა მხოლოდ ,,საერთაშორისო ვალდებულებიდან’’ გამომდინარეობს,

არამედ მასში გამოხატულია ხელისუფალის და ზოგადად ქვეყნის

სახელმწიფოებრივი ნება, უზრუნველყოფილი იყოს ადამიანის ყველა იმ უფლების

დაცვა, რომლებიც ,,უფლებათა კონსტიტუციის’’ ღირსების უფლების

რეალიზაციისკენ არის მიმართული.

,,ვინაიდან ადამიანთა ოჯახის ყველა წევრისთვის დამახასიათებელი ღირსების და

თანასწორი და განუყოფელი უფლების აღიარება წარმოადგენს თავისუფლების,

სამართლიანობისა და საყოველთაო მშვიდობის საფუძველს და ვინაიდან ადამიანის

უფლებათა უგულებელყოფამ და აბუჩად აგდებამ გამოიწვია ბაბრბაროსული აქტები,

რაც აღაშფოთებს კაცობრიობის სინდისს, და რომ ისეთი მსოფლიოს შექმნა,

რომელშიც ადამიანებს ექნებათ სიტყვისა და რწმენის თავისუფლება და რომელშიც

ისინი იცხოვრებენ შიშისა და გაჭირვების გარეშე, გამოცხადებულია როგორც

ადამიანთა მაღალი მისწრაფება’’ 132 . გაეროს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო

დეკლარაციის პრეამბულის შესავალი ნაწილი ნათლად უსვამს ხაზს სახელმწიფოთა

ურყევ ნებას, რომ უზრუნველყონ ადამიანის ღირსეული ცხოვრებისათვის

აუცილებელი ყველა გარემო პირობის შექმნა და რომ იხელმძღვანელონ უზენაესი

ადამიანური ღირებულებებითა და მაღალზნეობრივი პრინციპებით . უფლებათა

დაცვის საკითხზე ძალიან საინტერესო ფორმულირებას იძლევა ადამიანის

უფლებათა ევროპული კონვენციის პრეამბულაც, სადაც გაცხადებულია, რომ:

,,ადამიანის ძირითადი უფლებების-მსოფლიოში სამართლიანობისა და მშვიდობის

132გაეროს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია 1948, პრეამბულა. გაეროს საქართველოს

წარმომადგენლობის ოფიციალური ვებ. გვერდი:.http://www.ungeorgia.ge/userfiles/files/UDHR%20geo.pdf

(უკანასკნელად იქნა დამოწმებული 05. 03. 2013)

http://www.ungeorgia.ge/userfiles/files/UDHR%20geo.pdf

66

საწინდარის-... დაცვის საუკეთესო საშუალება, ერთი მხრივ ქმედითი პოლიტიკური

დემოკრატიაა და მეორე მხრივ მთელი საზოგადოების მიერ აღნიშნულ

თავისუფლებათა საფუძვლის ადამიანის უფლებების გაცნობიერება და

პატივისცემაა.133

ძირითადი უფლების ცნების თეორიული განსაზღვრა ძალიან ხანგრძლივი

მსჯელობის საგანია და იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ კვლევის უმთავრესი

საგანი ძირითად უფლებათა დაცვის მექანიზმები და მათთან დაკავშირებული

ცალკეული პრობლემური საკითხების ანალიზი გახლავთ, ვეცდები რამდენიმე

პრაგმატული დეფინიციით ნათელი გავხადო თუ რას მოიცავს ძირითადი უფლება

და შემდგომში დეტალურად განვიხილო უშუალოდ მისი დაცვის მექანიზმების

სამართლებრივი ასპექტები.

კლასიკური გაგებით, ძირითადი უფლება არის ინდივიდის სუბიექტური დამცავი

უფლება სახელმწიფოს მიმართ. 134 ადამიანის უფლებათა ცნება საყოველთაო

თანასწორობისა და თანაბარი უფლებების არსებობის აუცილებლობის იდეას

ეფუძნება. ძირითადი უფლებები, რომლებითაც აღჭურვილია ადამიანი სამართლის

უნივერსალური და განუყოფელი ინსტიტუციონალური ელემენტია. მისი

მსოფლმხედველობრივი საწყისი დაკავშირებულია რადბრუხის თეორიასთან,

რომლის თანახმადაც ძირითადი უფლებები ნებისმიერ პოზიტიურ სამართალზე

ზემდგომია.135ძირითად უფლებებზე საუბრისას აუცილებლად უნდა განისაზღვროს

დაცული სფეროს ცნებაც. დაცული სფერო არის ის თავისუფლება, საქმიანობა ან

სამართლებრივი სიკეთე , რომელსაც იცავს ესა თუ ის ძირითადი უფლება.136 ეს იმ

ძირითად დეფინიციათა ჩამონათვალია , რომლებიც წარმოდგენას გვიქმნიან

ძირითადი უფლებების რაობაზე.

133ევროპის საბჭოს ოფიციალური წარმომადგენლობა საქართველოში-ევროპის საბჭო და ადამიანის

უფლებათა დაცვა, თბილისი, 2005 წელი, გვ.1. 134დემეტრაშვილი ა. კობახიძე ი.; კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2011 წელი, გვ.76. 135Schmidt R.; Grundrechte sowie Grundzüge der Verfassungsbeschwerde, 14 Auflage, Hamburg, 2012, Seite 1. 136დემეტრაშვილი ა. კობახიძე ი.; კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2011 წელი, გვ. 84.

67

როდესაც ადამიანის უფლებათა დაცვაზე ვსაუბრობთ, ხშირად ვახსენებთ

სახელმწიფოსა და მის პასუხისმგებლობას რაც შემთხვევითი ნამდვილად არ

გახლავთ. კონსტიტუციურ და საზოგადოდ საჯარო სამართალში აღიარებული

პრინციპის თანახმად ძირითადი უფლებები ზღუდავს მხოლოდ და მხოლოდ

საჯარო ხელისუფლებას. ძირითადი უფლებები არ იცავენ ინდივიდის

თავისუფლებას, თანასწორობას, საქმიანობას და სამართლებრივ სიკეთეს კერძო

პირთა მხრიდან ხელყოფისაგან. 137 ზემოხსენებული პრინციპიდან გამომდინარე

ნათელია, რომ ძირითადი უფლების ადრესატი შეიძლება იყოს მხოლოდ და მხოლოდ

საჯარო ხელისუფლება. ხოლო პირი, ან პირთა ჯგუფი რომლებიც დაცულნი არიან

ძირითადი უფლებით, ე.ი რომლებიც წარმოადგენენ ძირითადი უფლების

სუბიექტებს არიან როგორც კერძო სამართლის ფიზიკური ასევე იურიდიული

პირები და ცალკეულ საგამონაკლისო შემთხვევებში საჯარო სამართლის

იურიდიული პირებიც.

ძირითადი უფლების ადრესატისა და სუბიექტის განსაზღვრის შემდგომ დგება

საკითხი, თუ რომელი ინსტიტუცია წარმოადგენს ძირითადი უფლების დაცვის

მექანიზმს?! უპირველეს ყოვლისა უნდა აღინიშნოს, რომ საერთაშორისო სამართალში

აღიარებული პრინციპის თანახმად ადამიანის უფლებათა დამცველი (HRD) არის

ტერმინი რომელიც გამოხატავს იმ პირის ან პირთა ჯგუფის საქმიანობას, რომლებიც

ხელს უწყობენ ადამიანის უფლებათა დაცვას. 138 რაც შეეხება მექანიზმებს, ეს იმ

ცალკეულ ,,საშუალებათა’’ ერთობლიობაა, რომლებიც მიმართულია უფლებათა

დაცვისკენ.

მე-20 საუკუნის ბოლოს 21-ე საუკუნის დასაწყისში მსოფლიოში შეინიშნება

ტენდენცია უფლებადაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციების რაოდენობის

ზრდისა. თუმცა, ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებას, რომ იმ სახელმწიფო

137იქვე: გვ. 79. 138International mechanism for protecting Human Rights Defenders at risk for their work on land rights, Rome,

2012 , page.1.

68

ორგანიზაციებისა და სახელმწიფოთშორისი ინსტიტუციონალური ერთეულების

რიცხვი, რომელთა უშუალო კომპეტენციასაც ადამიანის უფლებების დაცვა

წარმოადგენს, არც ისე დიდია და სახელობით არის შესაძლებელი მათი ჩამოთვლა:

ევროპის საბჭო, ევროპის კავშირი, გაერო, ადამიანისა და ხალხთა უფლებების დაცვის

აფრიკული კომისია, ადამიანის უფლებათა დაცვის ინტერ-ამერიკული კომისია და

რაც მთავარია ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლო.139

საქართველოში ძირითად უფლებათა დაცვის უმნიშვნელოვანეს გარანტს

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო წარმოადგენს. სწორედ ქვეყანაში

კონსტიტუციური მართლმსაჯულების არსებობა აქცევს ძირითად უფლებებს

ცარიელი პოსტულარული პრინციპებიდან ძირითადი უფლებების დამცავ ქმედით

ნორმებად. 140 საქართველოში ძირითად უფლებათა დაცვის კიდევ ერთ გარანტს

წარმოადგენს სახალხო დამცველის ინსტიტუტი. 141 სახალხო დამცველი

საკონსტიტუციო სასამართლოსთან ერთად უმნიშვნელოვანესი სამართლებრივი

ბერკეტია ძირითადი უფლების დაცვის თვალსაზრისით იმდენად, რამდენადაც მის

უშუალო კომპეტენციას ქვეყნის ტერიტორიაზე ძირითადი უფლების დაცვის

ზედამხედველობა, მათი დარღვევის ფაქტების გამოვლენა და დარღვეული უფლების

აღდგენის ხელშეწყობა წარმოადგენს.142

გავრცელებული მოსაზრების თანახმად, ადამიანის უფლებათა კონცეფცია მჭიდრო

კავშირშია ეთიკისა და მორალის ნორმებთან. გამომდინარე იქიდან, რომ

საერთაშორისო თანამეგობრობა ერთხმად აღიარებს ამ ძირითადი ჰუმანური

პრინციპების მნიშვნელობას, მათი იმპლემენტაციის პროცესიც წარმატებით

ხორციელდება ამ ქვეყნების შიდა კანონმდებლობებში. 143 თუმცა ერთია

139ადამიანის უფლებათა საერთაშორისი ფედერაციის ოფიციალური ვებ. გვერდი:.http://www.fidh.org/-

International-and-regional-(უკანასკნელად დამოწმებული 2010 წლის 26 იანვარი) 140დემეტრაშვილი ა. კობახიძე ი.; კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2011 წელი, გვ.98. 141იქვე: გვ.100. 142იქვე: გვ.101. 143Show M.N.; International law, sixth edition, U.K 2008, page. 266.

http://www.fidh.org/-International-and-regional-


69

საკანონმდებლო ბაზის არსებობა და მეორე თუ პრაქტიკაში რამდენად ეფექტურად

ხორციელდება ცალკეული უფლების რეალიზება და რამდენად დაცულია ზოგდად

ადამიანის უფლებები. ნაშრომის შემდგომი თავები სწორედ დაცვის ერთ-ერთ

მექანიზმს შეეხება, სადაც განხილული იქნება ზემოაღნიშნულის სამართლებრივი

როლი და სოციალური მნიშვნელობა.

საკონსტიტუციო სასამართლო

საკონსტიტუციო სასამართლოს ინსტიტუციონალური როლი სახელმწიფო სამართლის

სისტემაში

საკონსტიტუციო კონტროლი კომპეტენტურ სახელმწიფო ორგანოთა სპეციალური

უფლებამოსილებაა, რომელიც ნორმატიული აქტების იერარქიაში კონსტიტუციის

უზენაესობასა და საჯარო ურთიერთობების სუბიექტების მიმართ მის პირდაპირ

მოქმედებას (გავრცელებას) უზრუნველყოფს. 144 ზოგადი წესის თანახმად,

საკონსტიტუციო კონტროლის განმახორციელებელი სახელმწიფო ორგანოს

უფლებამოსილებაა შეამოწმოს კანონების შესაბამისობა ქვეყნის ძირითად

კანონთან(კონსტიტუციასთან) 145 , თუმცა, აღნიშნულთან დაკავშირებით თითეულ

მეცნიერს საკუთარი შეფასება და განმარტება გააჩნია.146

საკონსტიტუციო კონტროლს, როგორც სახელმწიფო საქმიანობის ერთ-ერთ

მიმართულებას, საფუძველი პარლამენტის მიერ მიღებული კანონების შემოწმებით

ეყრებოდა, რასაც მალევე დაემატა სახელმწიფო მეთაურის მიერ კონსტიტუციის

დარღვევისა და სახელმწიფო ღალატისათვის პასუხისმგებლობის დადგენის

144გეგენავა დ.; საკონსტიტუციო სასამართლოს სამართლებრივი ბუნება და მისი ადგილი

ხელისუფლების განაწილების კონცეფციაში, თანამედროვე საკონსტიტუციო სამართალი, წიგნი I,

თბილისი, 2012 წელი, გვ.78. 145კახიანი გ.; საკონსტიტუციო კონტროლის ინსტიტუტი და მისი ფუნქციონირების პრობლემები

საქართველოში: კანონმდებლობის და პრაქტიკის ანალიზი, თბილისი, 2008 წელი, გვ.31. 146

ВИТРУКН.В.;КОНСТИТУЦИОННОЕПРАВОСУДИЕСУДЕБНОЕ КОНСТИТУЦИОННОЕ ПРАВО И ПРОЦЕСС,

Москва, 1998, СТР. 32.

70

მიზანი. 147 საკონსტიტუციო კონტროლის ჩამოყალიბება უკავშირდება 1803 წელს,

ამერიკის შეერთებული შტატების უმაღლესი სასამართლოს გადაწყვეტილებას

საქმეზე Marbury v. Madison, რომლითაც უმაღლესმა სასამართლომ შექმნა საერთო

სასამართლოების მიერ საკონსტიტუციო კონტროლის განხორციელების

პრეცედენტი. 148

საკონსტიტუციო კონტროლის სპეციალური ორგანოს შექმნის იდეა ჰანს კელზენს

ეკუთვნის. იგი იზიარებდა ჯონ მარშალის პოზიციას და მიაჩნდა, რომ კონსტიტუცია

უზენაესი ნორმაა, რომელსაც უპირატესი იურიდიული ძალა გააჩნია ნებისმიერი

სხვა სამართლებრივი აქტის მიმართ და იგი უნდა აღსრულდეს.149 ჯერ კიდევ მე-19

საუკუნეში აბატი სიესი ემხრობოდა საკონსტიტუციო კონტროლის ჩამოყალიბებასა

და ყველა იმ კანონის გაუქმებას, რომლებიც ეწინააღმდეგებოდა კონსტიტუციას,

ვინაიდან, მისი აზრით, ,,კონსტიტუცია ან სავალდებულო კანონების კრებულია, ან-

არაფერი’’. მისივე თქმით, ,,თუ კონსტიტუცია ზოგადსავალდებულო ქცევის წესების

ერთობლიობაა, ისმის კითხვა-სად არის მისი დამცველი ინსტიტუტი ?! ’’150

საკონსტიტუციო სასამართლოებს არსებობის არც თუ ხანგრძლივი ისტორია

გააჩნიათ. საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების წარმოშობისა და განვითარების

პროცესი განსაკუთრებით აქტიურ ფაზაში მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ შევიდა,

როდესაც (გერმანიის მაგალითის გათვალისწინებით) აუცილებელი გახდა

,,კანონიერი უკანონობის’’ თავიდან ასაცილებლად შექმნილიყო ქმედითი

სამართლებრივი მექანიზმი, რომელიც უზრუნველყოფდა, როგორც ხელისუფლების

შტოთა შორის ბალანსს, ასევე ადამიანის ფუნდამენტური ღირებულებების დაცვას

სახელმწიფოს მხრიდან. მიუხედავად, არსებობის ხანმოკლე ისტორიისა, უნდა

147იქვე: გვ.154. 148კახიანი გ.; საკონსტიტუციო კონტროლის ინსტიტუტი და მისი ფუნქციონირების პრობლემები

საქართველოში: კანონმდებლობის და პრაქტიკის ანალიზი, თბილისი, 2008 წელი, გვ.55. 149შვარცი ჰ.; კონსტიტუციური მართლმსაჯულების დამკვიდრება პოსტკომუნისტურ ევროპაში, ქ.

ალექსიძის თარგმანი, კ. კუბლაშვილის რედაქციით, თბილისი, 2003 წელი, გვ.56. 150კვერენჩხილაძე გ.; კონსტიტუციის სამართლებრივი დაცვა (ზოგადი და თეორიული საკითხები),

ჟურნალი ადამიანი და კონსტიტუცია #3, თბილისი, 2006 წელი, გვ.44.

71

აღინიშნოს, რომ საკონსტიტუციო სასამართლომ უმნიშვნელოვანესი ადგილი

დაიმკვიდრა მსოფლიოს სამართლებრივ სისტემებში.

დღესდღეისობით კონსტიტუციური სასამართლო არა მხოლოდ მართლმსაჯულების,

არამედ, სახელმწიფოს პოლიტიკური სისტემის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი

ინსტიტუციონალური ერთეულია, რომელიც ქვეყნის სამართლებრივი მდგრადობის ,

ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სახელმწიფო ხელისუფლების შტოთა შორის

წონასწორობის უზრუნველყოფის უმნიშვნელოვანესი გარანტია. საკონსტიტუციო

სასამართლო თავისი სამართლებრივი ბუნებით ,,უნიკალურია’’ იმდენად,

რამდენადაც ხელისუფლების არც ერთ შტოს არ განეკუთვნება, რითაც

განსაკუთრებულ ადგილს იკავებს სახელმწიფო ორგანოთა სისტემაში.151 ამ ფაქტორის

გათვალისწინებით უნდა ითქვას, ის რომ სწორედ სასამართლოს შეუძლია

ხელისუფლების ზოგიერთი შეცდომის გამოსწორება.152

საკონსტიტუციო სასამართლო ავითარებს და ქმნის კონსტიტუციურ-სამართლებრივ

დოქტრინას, თამაშობს მნიშვნელოვან როლს ხელისუფლების დანაწილებაში,

შეკავებისა და გაწონასწორების სისტემაში. საკონსტიტუციო სასამართლო

საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებათა კონფლიქტის შემთხვევაში

გამოდის , როგორც კომპრომისისა და შერიგების, ორგანო, როგორც საზოგადოებაში

პოლიტიკური მშვიდობისა და სტაბილურობის გარანტი, კონსტიტუციურ

ფასეულობათა დამცველი, კონსტიტუციური წესრიგის სადარაჯოზე მდგომი

ინსტიტუტი.153

151მელქაძე ო.; კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი, 2006 წელი, გვ.372. 152ზოიძე ბ.; საკონსტიტუციო კონტროლი და ღირებულებათა წესრიგი საქართველოში, თბილისი, 2007

წელი, გვ.60 153გეგენავა დ.; საკონსტიტუციო სასამართლოს სამართლებრივი ბუნება და მისი ადგილი

ხელისუფლების განაწილების კონცეფციაში, თანამედროვე საკონსტიტუციო სამართალი, წიგნი I,

თბილისი, 2012 წელი, გვ.90.

72

საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილების ფარგლები ძირითადი უფლების

დაცვისას

საქართველოს კონსტიტუციის 83-ე მუხლის პირველი პუნქტი განსაზღვრავს, რომ

საკონსტიტუციო კონტროლის სასამართლო ორგანოა საკონსტიტუციო

სასამართლო. 154 ამავე შინაარსის დეფინიციაა მოცემული საქართველოს ორგანულ

კანონში საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ, რომელიც საკონსტიტუციო

სასამართლოს სტრუქტურასა და უფლებამოსილებას ადგენს და ასევე, რომელიც

განსაზღვრავს საკონსტიტუციო სასამართლოს საქმიანობის ძირითად

მიმართულებებს.

საქართველოს ორგანული კანონი, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს

შესახებ ადგენს, რომ საკონსტიტუციო სასამართლო კანონიერების, კოლეგიალობის,

მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის პრინციპების დაცვით ახორციელებს

კონსტიტუციურ მართლმსაჯულებას. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს

საკონსტიტუცო სასამართლოს დაკომპლექტების პარიტეტულობის მნიშვნელობა,

რომელიც დამოუკიდებელი მართლმსაჯულების განხორციელების ერთ-ერთი

მნიშვნელოვანი წინაპირობაა. როგორც საერთოდ სასამართლოს, ასევე მისი

კოლეგიების დაკომპლექტებისას პარიტეტულობის პრინციპის არსებობის

აუცილებლობა ნაკარნახევია ერთი მხრივ ხელისუფლების დანაწილებისა და

სახელისუფლებო შტოთა შორის ურთიერთკონტროლისა და ურთიერთშეკავების

იდეით, ხოლო მეორე მხრივ, ლეგიტიმაციის მაღალი ხარისხისა და საყოველთაო

,,ნდობის’’ საზოგადოებრივი და სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის

გათვალისწინებით. აუცილებელია აღინიშნოს, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს

მაღალი სტატუსი, რომელიც განპირობებულია არა მხოლოდ მისი ფართო

კომპეტენციით, არამედ წევრი მოსამართლეების მაღალი კვალიფიკაციითა და

154საქართველოს კონსტიტუცია, 1995 წელი, (2013 წლის მდგომარეობით).

73

პროფესიული გამოცდილებით, პირდაპირ კავშირშია სასამართლოს

საყოველთაოობასა და მის დამოუკიდებლობასთან. სასამართლოს საქმიანობის

დამოუკიდებლობის განმტკიცების თვალსაზრისით უდიდეს როლს თამაშობს ასევე

მოსამართლის, როგორც იმუნიტეტი ასევე ინდემნიტეტი.

საგულისხმოა ის ფაქტი, რომ ძალიან ფართოა საკონსტიტუციო სასამართლოს

უფლებამოსილება, რომელიც პრაქტიკულად განსაზღვრავს მის ფუნქციონალურ

მნიშვნელობას ქვეყნის პოლიტიკურ-სამართლებრივ ცხოვრებაში. საქართველოს

საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19

მუხლში წარმოდგენილია სასამართლოს კომპეტენციის ფარგლები . მოცემული

ნორმის კონსტატირებით უფრო ნათელი ხდება ამ ინსტიტუციის სოციალურ-

სამართლებრივი მნიშვნელობა.

მუხლი-19

1. საკონსტიტუციო სასამართლო კონსტიტუციური სარჩელის ან კონსტიტუციური

წარდგინების საფუძველზე უფლებამოსილია განიხილოს და გადაწყვიტოს:

ა) საქართველოს კონსტიტუციასთან კონსტიტუციური შეთანხმების, საქართველოს

კანონების, საქართველოს პარლამენტის ნორმატიული დადგენილებების,

საქართველოს პრეზიდენტის, საქართველოს მთავრობის, აფხაზეთისა და აჭარის

ავტონომიური რესპუბლიკების ხელისუფლების უმაღლეს ორგანოთა ნორმატიული

აქტების შესაბამისობის, აგრეთვე საქართველოს საკანონმდებლო აქტებისა და

საქართველოს პარლამენტის დადგენილებების მიღების/გამოცემის, ხელმოწერის,

გამოქვეყნებისა და ამოქმედების შესაბამისობის საკითხები;

ბ) დავა სახელმწიფო ორგანოებს შორის კომპეტენციის თაობაზე;

გ) მოქალაქეთა პოლიტიკურ გაერთიანებათა შექმნისა და საქმიანობის

კონსტიტუციურობის საკითხი;

74

დ) დავა რეფერენდუმისა და არჩევნების მომწესრიგებელი ნორმებისა და ამ ნორმების

საფუძველზე ჩატარებული ან ჩასატარებელი არჩევნების (რეფერენდუმის)

კონსტიტუციურობის შესახებ;

ე) საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავის საკითხებთან მიმართებით მიღებული

ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობის საკითხი;

ვ) საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ან შეთანხმებათა კონსტიტუციურობის

საკითხი;

ზ) საქართველოს პარლამენტის წევრის უფლებამოსილების ცნობის ან

უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტის საკითხი;

თ) საქართველოს პრეზიდენტის, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს

თავმჯდომარის, საქართველოს მთავრობის წევრის, საქართველოს კონტროლის

პალატის თავმჯდომარისა და საქართველოს ეროვნული ბანკის საბჭოს წევრების

მიერ საქართველოს კონსტიტუციის დარღვევის საკითხი ;

ი) დავა „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსის შესახებ“ საქართველოს

კონსტიტუციური კანონის დარღვევის თაობაზე;

კ) საქართველოს კონსტიტუციასთან, „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის

სტატუსის შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუციურ კანონთან, კონსტიტუციურ

შეთანხმებასთან, საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან და

შეთანხმებებთან და საქართველოს კანონებთან აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის

უმაღლესი საბჭოს ნორმატიული აქტების შესაბამისობის საკითხი.

ლ) ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობის საკითხი საქართველოს

კონსტიტუციის მეშვიდე1 თავთან მიმართებით;

მ) საქართველოს კონსტიტუციის 82-ე, 84-ე, 86-ე, 861, 87-ე და 90-ე მუხლებთან

ნორმატიული აქტების შესაბამისობის საკითხი.

75

2. თუ საერთო სასამართლოში კონკრეტული საქმის განხილვისას სასამართლო

დაასკვნის, რომ არსებობს საკმარისი საფუძველი, რათა ის კანონი ან სხვა

ნორმატიული აქტი, რომელიც უნდა გამოიყენოს სასამართლომ ამ საქმის

გადაწყვეტისას, მთლიანად ან ნაწილობრივ მიჩნეული იქნეს კონსტიტუციის

შეუსაბამოდ, იგი შეაჩერებს საქმის განხილვას და მიმართავს საკონსტიტუციო

სასამართლოს. საქმის განხილვა განახლდება საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ ამ

საკითხის გადაწყვეტის შემდეგ. 155

საკანონმდებლო ხარვეზით გამოხატული არაკონსტიტუციურობის აღმოფხვრა, როგორც

საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების განხარციელების აუცილებელი ინსტიტუციონალური

ელემენტი.

წინარე მიმოხილვამ ნათლად წარმოაჩინა საკონსტიტუციო სასამართლოს

საყოველთაო მნიშვნელობა და მისი, როგორც უფლებათა დაცვის კონსტიტუციური

გარანტის როლი სახელმწიფოს სტაბილურობასა და დემოკრატიული პრინციპებით

წინსვლის პროცესში. საკანონმდებლო რეგულაციების გაცნობამ კიდევ ერთხელ

დაგვარწმუნა, თუ რა მნიშვნელოვანი ბერკეტები აქვს საკონსტიტუციო სასამართლოს

ინსტიტუციონალური დამოუკიდებლობისათვის. ამ ორგანოს, როგორც

კონსტიტუციური მართლმსაჯულების განმახორციელებელს, უდიდესი ფუნქცია

აკისრია ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის საკითხში,

იმდენად, რამდენადაც, როგორც აღინიშნა მისი ერთ-ერთი უფლებამოსილება

ნორმატიული აქტების კონსტიტუციის მე-2 თავთან შესაბამისობის განსაზღვრაა. ამ

მოქმედებით სასამართლო ახორციელებს ე.წ ნეგატიურ უფლებამოსილებას, რაც

გულისხმობს საჯარო ხელისუფლებისათვის განსაზღვრული უფლებით დაცულ

სფეროში ჩარევის აკრძალვას(კონსტიტუციასთან შეუსაბამო ნორმატიული აქტების

155საქართველოს ორგანული კანონი საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ, 1996

წელი,(2013 წლის 1 თებერვლის მდგომარეობით).

76

ძალადაკარგულად ცნობა). ძირითადი უფლებების თეორიაში აღიარებული

მოსაზრების თანახმად, სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა ინდივიდთან და მის

უფლებებთან მიმართებით განისაზღვრება, როგორც პოზიტიური, ასევე ნეგატიური

ფორმით. როგორც აღინიშნა, ნეგატიური ფორმა გამოიხატება საჯარო

ხელისუფლების მხრიდან ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევისაგან თავის

შეკავებაში. ხოლო, რაც შეეხება პოზიტიურ ფორმას, სახელმწიფოს აკისრია ასევე

პოზიტიური ვალდებულება შექმნას უფლების სრულყოფილი რეალიზებისათვის

აუცილებელი გარემო.(მაგალითისათვის, თუ არ იარსებებს კანონი განათლების

შესახებ, ვერ მოხდება განათლების უფლების რეალიზება). ამ ყოველივეს

გათვალისწინებით, ჩნდება კითხვა, თუ პოზიტიური თვალსაზრისით რა ფორმით

უზრუნველყოფს საკონსტიტუციო სასამართლო ძირითადი უფლების დაცვას?

პასუხი მარტივია, საკონსტიტუციო სასამართლო ძირითადი უფლების დაცვას

ახორციელებს მხოლოდ ნეგატიური ფორმით. საქართველოს კანონი საკონსტიტუციო

სამართალწარმოების შესახებ განსაზღვრავს, რომ საკონსტიტუციო

სამართალწარმოება ხორციელდება კონსტიტუციისა და სასამრთლოს წინაშე მხარეთა

თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის საფუძველზე. 156 თუმცა, რთულია ისაუბრო

რეალურ თანასწორობაზე იმ პირობებში, როდესაც განსაზღვრული ურთიერთობის

მარეგულირებელი ნორმის არარსებობის შემთხვევაში ინდივიდის მიმართ

პრაქტიკულად ვერ კისრულობს სასამართლო პოზიტიურ პასუხისმგებლობას.

როგორც იმპლემენტაციის, ასევე, საზოგადოდ, კანონშემოქმედებითი პროცესის

დროს, სავსებით დასაშვებია რომ საკანონმდებლო ორგანოს გამორჩეს ან არ მიიჩნიოს

მიზანშეწონილად ცალკეული მნიშვნელოვანი ნორმის დეკლარირება. საჯარო

სამართალში აღიარებული პრინციპის თანახმად კი თუ არ არსებობს განსაზღვრული

ურთიერთობის მარეგულირებელი ნორმა, მაშინ ობიექტურად შეუძლებელია ამ

ურთიერთობის დარეგულირება. მართებულად უნდა იქნეს მიჩნეული ის აზრი , რომ

156საქართველოს კანონი საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ, 1996 წელი (2013 წლის 1

თებერვლის მდგომარეობით).

77

ასეთი ტიპის შემთხვევებშიც ირღვევა ადამიანის უფლებები, ვინაიდან როდესაც

რაიმე საკითხს ,,საკანონმდებლო მხარდაჭერა’’ არ გააჩნია, ის არ ექცევა

სამართლებრივი რეგულირების სფეროში და შესაბამისად აღარ წარმოადგენს საჯარო

ხელისუფლების ინტერესს.

საკონსტიტუციო სამართალწარმოების პრაქტიკაში ვხვდებით შემთხვევებს,

როდესაც სასამართლომ მეტად ფართოდ განმარტა თავისი უფლებამოსილება,

დაადგინა რა საკანონმდებლო ხარვეზით გამოხატული არაკონსტიტუცი- ურობა,

პირთა განსაზღულ ჯგუფს მიანიჭა მანამდე არარსებული უფლება. (ე.ი

განახორციელა ძირითადი უფლების პოზიტიური დაცვა). ამის პარალელუ- რად,

იმის გათვალისწინებით, რომ აღნიშნული უფლებამოსილება ნორმატიულად არ

ჰქონდა მას განსაზღვრული გამოიკვეთა ხარვეზი კონსტიტუციური

მართლმსაჯულების აღსრულების პროცესში .საგულისხმოა ამ თვალსაზრისით

საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე- საქართველოს სახალხო

დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, სადაც დავის საგანს

წარმოადგენდა ,,სამხედრო სარეზერვო სამსახურის შესახებ’’ საქართველოს კანონის

მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-14

და მე-19 მუხლის პირველ და მე-3 პუნქტებთან მიმართებით.157

„სამხედრო სარეზერვო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-2 მუხლის მე-2

პუნქტი ითვალისწინებს საქართველოს თითოეული მოქალაქის მოვალეობას, ამ

კანონით დადგენილი წესით გაიარონ სამხედრო სარეზერვო სამსახური. როგორც

მოსარჩელე მიუთითებს, აღნიშნული კანონის საფუძველზე, სამხედრო სარეზერვო

სამსახურის მთავარი დანიშნულება არის სამხედრო ძალების მხარდაჭერა და

საომარი და საგანგებო მდგომარეობის დროს მობილიზაციის უზრუნველყოფა.

რეზერვის შესაბამისი სახეების დაკომპლექტების წყაროებისა და დანიშნულების

განხილვა მიუთითებს, რომ სარეზერვო მომზადება და მით უფრო საგანგებო თუ 157საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის გადაწყვეტილება №1/1/477,

საქართველოს სახელით, ქ. ბათუმი, 2011 წლის 22 დეკემბერი.

78

საომარი მდგომარეობის დროს განსაზღვრულ ოპერაციებში მონაწილეობა პირდაპირ

კავშირშია საბრძოლო მოქმედებების შესწავლასა და განხორციელებასთან. სახალხო

დამცველის აზრით, საგანგებო და სხვა განსაკუთრებული სიტუაციების შედეგების

ლიკვიდაციაში მონაწილეობა შეიძლება იყოს ერთადერთი შემთხვევა, როდესაც პირს

არ მოუწევს უშუალოდ იარაღის ხელში აღება და ბრძოლაში მონაწილეობის მიღება.

მოსარჩელე აღნიშნავს, რომ სარეზერვო სამსახური მოიცავს საბრძოლო მომზადების

ეტაპს. აქედან გამომდინარე, პირებს, რომელთაც ევალებათ სამხედრო სარეზერვო

სამსახურის გავლა, შესაძლოა მათი რელიგიური თუ არარელიგიური მრწამსიდან

გამომდინარე, წარმოეშვათ კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობა ასეთი სამსახურის

მიმართ.მოსარჩელე ასევე განსაზღვრავს, რომ აღნიშნული კანონის საფუძველზე,

სამხედრო სარეზერვო სამსახურის მთავარი დანიშნულება არის სამხედრო ძალების

მხარდაჭერა და საომარი და საგანგებო მდგომარეობის დროს მობილიზაციის

უზრუნველყოფა. რეზერვის შესაბამისი სახეების დაკომპლექტების წყაროებისა და

დანიშნულების განხილვა მიუთითებს, რომ სარეზერვო მომზადება და მით უფრო

საგანგებო თუ საომარი მდგომარეობის დროს განსაზღვრულ ოპერაციებში

მონაწილეობა პირდაპირ კავშირშია საბრძოლო მოქმედებების შესწავლასა და

განხორციელებასთან. სახალხო დამცველის აზრით, საგანგებო და სხვა

განსაკუთრებული სიტუაციების შედეგების ლიკვიდაციაში მონაწილეობა შეიძლება

იყოს ერთადერთი შემთხვევა, როდესაც პირს არ მოუწევს უშუალოდ იარაღის ხელში

აღება და ბრძოლაში მონაწილეობის მიღება. მოსარჩელე აღნიშნავს, რომ სარეზერვო

სამსახური მოიცავს საბრძოლო მომზადების ეტაპს. აქედან გამომდინარე, პირებს,

რომელთაც ევალებათ სამხედრო სარეზერვო სამსახურის გავლა, შესაძლოა მათი

რელიგიური თუ არარელიგიური მრწამსიდან გამომდინარე, წარმოეშვათ

კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობა ასეთი სამსახურის მიმართ.მოსარჩელის

მითითებით, „სამხედრო სარეზერვო სამსახურის შესახებ” საქართველოს კანონის

თანახმად, პირებს, მათ შორის სტუდენტებს, არ აქვთ კეთილსინდისიერი

წინააღმდეგობის საფუძველზე სამხედრო სარეზერვო სამსახურის გავლისგან

79

გათავისუფლების უფლება, თუ არ არსებობს ამავე კანონის მე-8 მუხლით

დადგენილი რომელიმე საფუძველი. ამასთან, დასახელებული მუხლის პირველი

პუნქტის „თ“ ქვეპუნქტის თანახმად, სამხედრო სარეზერვო სამსახურისგან

თავისუფლდებიან პირები, რომლებმაც „მოიხადეს არასამხედრო, ალტერნატიული,

შრომითი სამსახური“. მოსარჩელის აზრით, ნორმის ფორმულირებიდან აშკარაა, რომ

იგი შეეხება მხოლოდ იმ პირებს, რომლებიც სამხედრო სარეზერვო სამსახურში

გამოძახებამდე, გაწვეულნი იყვნენ სამხედრო სამსახურში და კეთილსინდისიერი

წინააღმდეგობის გამო, სამხედრო სამსახურის ნაცვლად, მოითხოვეს და უკვე გაიარეს

არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახური. ამ ნორმის გათვალისწინებით,

მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ რეზერვში გაწვევისას კეთილსინდისიერი

წინააღმდეგობის მქონე პირებს არ აქვთ შესაძლებლობა, მოითხოვონ არასამხედრო,

ალტერნატიული შრომითი სამსახურის გავლა. ამასთან, „სამხედრო ვალდებულებისა

და სამხედრო სამსახურის შესახებ’’ 158 საქართველოს კანონის და „სამხედრო

სარეზერვო სამსახურის შესახებ” 159 საქართველოს კანონის ერთობლივი ანალიზის

საფუძველზე, მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ სამხედრო სარეზერვო სამსახური

წარმოადგენს სამხედრო ვალდებულების და არა სამხედრო სამსახურის შემადგენელ

ნაწილს. „არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შესახებ ’’ 160

საქართველოს კანონის მე-3 და მე-4 მუხლებით არასამხედრო, ალტერნატიული

შრომითი სამსახური განხილულია მხოლოდ სამხედრო სამსახურის ალტერნატივად.

შესაბამისად, სამხედრო სარეზერვო სამსახურში გაწვეულ კეთილსინდისიერი

წინააღმდეგობის მქონე პირს აღნიშნული კანონმდებლობა არ აძლევს

შესაძლებლობას, სამხედრო სარეზერვო სამსახურის ნაცვლად, მოითხოვოს

არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის გავლა.

158სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ საქართველოს კანონი, 1997წელი

(2013 წლის 21 მარტის რედაქციით). 159სამხედრო სარეზერვო სამსახურის შესახებ საქართველოს კანონი, 2006 წელი (2013 წლის 21 მარტის

რედაქციით). 160არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შესახებ საქართველოს კანონი, 1997 წელი

(2013 წლის 21 მარტის რედაქციით).

80

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ დააკმაყოფილა საქართველოს

სახალხო დამცველის კონსტიტუციური სარჩელი და არაკონსტიტუციურად ცნო

საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან და მე-19 მუხლის პირველ და მე-3

პუნქტებთან მიმართებით „სამხედრო სარეზერვო სამსახურის შესახებ” საქართველოს

კანონის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც სამხედრო

სარეზერვო სამსახურის მოხდის მოვალეობას ადგენს იმ პირთა მიმართ, ვინც რწმენის

თავისუფლების მოტივით უარს აცხადებენ სამხედრო სარეზერვო სამსახურზე.

მოცემული გადაწყვეტილებით საკონსტიტუციო სასამართლომ

დაადგინა,,საკანონმდებლო ხარვეზით გამოხატული არაკონსტიტუციურობა’’ და

მიანიჭა კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის მქონე პირებს მანამდე არ არსებული

უფლება, რომ სამხედრო სარეზერვო სამსახურის ნაცვლად, მოითხოვონ

არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის გავლა. მოგეხსენებათ,

სასამართლო მოქმედი კანონმდებლობით დამოუკიდებლად ვერ ახორციელებს

ძირითადი უფლების დაცვას პოზიტიური ფორმით, ე.ი საკანონმდებლო ხარვეზის

დადგენის უფლებამოსილება მას არ აქვს რეგლამენტირებულად მინიჭებული და

შესაბამისად, ასეთი ხარვეზის დადგენის შემთხვევაში არ ძალუძს დაავალდებულოს

(იმპერატიული ფორმით) წარმომადგენლობითი ორგანო, რომ განახორციელოს

საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების აღსრულებისათვის შესაბამისი

საკანონმდებლო ცვლილებები. ამ ყოველივეს გათვალისწინებით პრაქტიკაში

მივიღეთ აღნიშნული პრობლემური საკითხის გადაწყვეტის მეტად უცნაური

ფორმა.კერძოდ, ზემოხსენებულ დავასთან მიმართებით , კანონში მოცემული

,,უფლებააღმჭურველი ნორმის’’ შესაბამისი მუხლობრივი რეგლამენტაციის

ნაცვლად, ნორმა წარმოდგენილია ძველი რედაქციით და მხოლოდ დამატებით

მითითებაში არის განსაზღვრული , რომ -,,ძალადაკარგულად იქნა ცნობილი

მოცემული მუხლის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც სამხედრო სარეზერვო

სამსახურის მოხდის მოვალეობას ადგენს იმ პირთა მიმართ, ვინც რწმენის

თავისუფლების მოტივით უარს აცხადებს სამხედრო სარეზერვო სამსახურზე’’.

81

სამართლის თეორიაში აღიარებული მოსაზრების თანახმათ, იურიდიული ნორმა

წარმოადგენს ზოგადსავალდებულო ქცევის წესს, რომელიც დადგენილი ან

სანქციონირებულია სახელმწიფოს მიერ და რომელის შესრულებაც

უზრუნველყოფილია სახელმწიფოს იძულებისა და დარწმუნების მეთოდებით. 161

მუხლის, როგორც ფაქტობრივი ასევე იურიდიული შემადგენლობა წარმოდგენილი

უნდა იყოს უშუალოდ ნორმაში რეგლამენტირებული სახით 162 , შესაბამისად

საკითხის იმგვარად გადაწყვეტა, რომ ,,ქცევის ზოგადი’’ წესი განსაზღვრულია

ნორმის დამატებით მითითებაში, სამართლის ზოგადი პრინციპებისა და

სამართლებრივი ტექნიკის თვალსაზრისით არ უნდა იყოს მართებული.

აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ 2005 წლამდე საკონსტიტუციო სასამართლოს

გადაწყვეტილებებში ვხვდებით ე.წ საკანონმდებლო წინადადების გამოყენების

პრაქტიკას, როდესაც საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების

დადგენილებით ნაწილში საკონსტიტუციო სასამართლო ერთ შემთხვევაში

პარლამენტს მიმართავს თხოვნით, სასამართლოს გადაწყვეტილების აღსრულების

მიზნით შეიტანოს შესაბამისი ცვლილებები კანონმდებლობაში, 163 ხოლო მეორე

მხრივ -პრეზიდენტს ან ცალკეულ ადმინისტრაციულ ორგანოს, უზრუნველყოს

გარკვეული ღონისძიებების განხორციელება. 164 საგულისხმოა, რომ წმინდა

სამართლებრივი თვალსაზრისით საკანონმდებლო წინადადებას არ გააჩნია მბოჭავი

ძალა და ის უფრო ფორმალურ ხასიათს ატარებს, მაგალითად, იმ შემთხვევაში თუ

161ლობჟანიძე გ.; სახელმწიფოსა და სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010 წელი, გვ. 200. 162ხუბუა გ.; სამართლის თეორია, თბილისი, 2004 წელი, გვ.52-27. 163 იხილეთ.; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის გადაწყვეტილება № 2/35 ,

თბილისი, 1997 წლის 29 დეკემბერი.

იხილეთ.; ასევე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება №1/1/103.117.137.147-

48. 152-53, 2001 წლის 7 ივნისი.

ასევე.; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება №1/1/126,129,158 , თბილისი,

2002 წლის 18 აპრილი. 164საქართველოსსაკონსტიტუციოსასამართლოსპირველიკოლეგიისგადაწყვეტილება №1/3/136,

საქართველოსსახელით, თბილისი, 2002 წლის 30 დეკემბერი.

82

პარლამენტი არ მიიღებდა წინადადებას საკონსტიტუციო სასამართლოს არ გააჩნდა

არანაირი სამართლებრივი მექანიზმი მისი იძულებისა.

საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის საკანონმდებლო ხარვეზით გამოხატული

არაკონსტიტუციურობის აღმოფხვრის უფლებამოსილების მინიჭების იდეა, ე.ი,

მისთვის შესაძლებლობის მიცემა, რომ საკანონმდებლო ხარვეზის დადგენის

პარალელურად იმპერატიული ფორმით მოითხოვოს შესაბამისი საკანონმდებლო

ცვლილების განხორციელება, შესაძლებელია კრიტიკულად შეფასდეს. კრიტიკის

მთავარ საფუძვლად კი წარმოდგეს ის შეხედულება, რომ საკონსტიტუციო

სასამართლოს ასეთი უფლებით აღჭურვა წარმოადგენს ჩარევას საკანონმდებლო

საქმიანობაში, რაც არღვევს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპს და

ეწინააღმდეგება სახელისუფლებო შტოთა შორის ბალანსის არსებობის

აუცილებლობის იდეას. ალბათ აზრს არ უნდა იყოს მოკლებული ის შეხედულება,

რომ ფართო გაგებით პარლამენტის მიერ მიღებული კანონის ძალადაკარგულად

ცნობაც არაპირდაპირ წარმოადგენს ჩარევას საკანონმდებლო საქმიანობაში. თუმცა

კონსტიტუციური მართლმსაჯულების აღსრულების საყოველთაო მნიშვნელობის

გათვალისწინებით დადებითად ფასდება საკონსტიტუციო სასამართლოს მხრიდან

საკანონმდებლო საქმიანობაში ,, ამ ფორმით ჩარევა’’. ყოველივე ზემოაღნიშნულის

გათვალისწინებით უნდა ითქვას, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის

საკანონმდებლო ხარვეზით გამოხატული არაკონსტიტუციურობის აღმოფხვრის

უფლებამოსილების მინიჭების შეფასება, როგორც კანონშემოქმედებით საქმიანობაში

ჩარევა, არც თუ მართებული ფორმულირება უნდა იყოს. ალბათ უფრო სწორი იქნება

თუ ეს მოვლენა შეფასდება, როგორც კონსტიტუციური მართლმსაჯულების

პოზიტიური აღსრულების ობიექტური გამოხატულება. გასათვალისწინებელია, რომ

საკანონმდებლო წინადადება და საკანონმდებლო ინიციატივა წარმომადგენლობით

ორგანოს არანაირ ,,ვალდებულებას’’ არ აკისრებს, მათი არ მიღების შემთხვევაში

წარმოიშობა საკანონმდებლო ხარვეზი და შესაბამისად ,,სიცარიელე’’ კონკრეტული

სამართლებრივი ურთიერთობის მოწესრიგებისას. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან

83

გამომდინარე, ადამინის უფლებათა ეფექტური დაცვის, საკანონმდებლო სფეროს

სისტემურ-სტრუქტურული და ტექნიკური გამართულობის გათვალისწინებით

მართებულად უნდა იქნეს მიჩნეული საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის ასეთი

უფლებამოსილების მინიჭება.

საზღვარგარეთის ქვეყნების გამოცდილება

გერმანია

გერმანიაში ფედერალურ საკონსტიტუციო სასამართლოს, როგორც საკონსტიტუციო

კონტროლის უმაღლეს სასამართლო ორგანოს, ძირითადი კანონითა და

,,ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” კანონით მინიჭებული აქვს

ფართო უფლებამოსილებანი. საკონსტიტუციო სასამართლოს ერთ-ერთი

უფლებამოსილებაა სახელმწიფო ხელისუფლების მიერ მიღებული აქტის

არაკონსტიტუციურად ცნობა, არაკონსტიტუციური კანონის ძალადაკარგულად

გამოცხადება და არაკონსტიტუციური გადაწყვეტილების გაუქმება.გერმანიის

კანონმდებლობით, სასამართლო პროცესის მონაწილე მხარეს, რომელიც მიიჩნევს,

რომ სასამართლომ დაარღვია მისი ერთ-ერთი ძირითადი უფლება ან

გადაწყვეტილება დააფუძნა კანონზე, რომელიც ეწინააღმდეგება ძირითად კანონს –

კონსტიტუციას, შეუძლია კონსტიტუციური საჩივრით მიმართოს ფედერალურ

საკონსტიტუციო სასამართლოს. პროცესის მონაწილე მხარეს არ შეუძლია მიმართოს

საკონსტიტუციო სასამართლოს მოთხოვნით, რომ კიდევ ერთხელ იქნეს

გადამოწმებული სასამართლოს გადაწყვეტილების მართებულობა. კონსტიტუციაზე

უფრო დაბალი რანგის ნორმების განმარტება და მათი შეფასება, ასევე ცალკეულ

ფაქტობრივრ გარემოებათა შეფასება განეკუთვნება სათანადოდ უფლებამოსილ

სასამართლოთა კომპეტენციას. საკონსტიტუციო სასამართოს შეუძლია მხოლოდ

შეამოწმოს, ხომ არ დაურღვევიათ მოსამართლეებს კონსტიტუციური სამართალი.

84

ესპანეთი

საკმაოდ ფართო უფლებამოსილებითაა აღჭურვილი საკონსტიტუციო სასამართლო

ესპანეთშიც. მისი უფლებამოსილება და საქმიანობის წესი განისაზღვრება

“საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” 1979 წლის ორგანული

კანონით.საკონსტიტუციო სასამართლო განიხილავს არა მხოლოდ სამართლებრივი

აქტების ძირითად კანონთან შესაბამისობას, არამედ მოქალაქეთა საჩივრებს და

შუამდგომლობებს მათი უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევის

შემთხვევაში.მოქალაქეთა საჩივრები განიხილება. ე.წ. ,,ამპაროს” წესით

გათვალისწინებული პროცედურით. ,,ამპაროს” პროცედურით საქმის განხილვის

შედეგად საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილება

ინდივიდუალური ხასიათისაა და ვრცელდება მხოლოდ მოსარჩელეებზე. ,,ამპაროს”

პროცედურა გამოიყენება მხოლოდ სასამართლოების, ადმინისტრაციული

ორგანოების, საჯარო სამსახურების მიერ მიღებული აქტების მიმართ. კანონების

მიმართ “ამპაროს” პროცედურა არ შეიძლება იქნეს გამოყენებული. “ამპაროს”

პროცედურით საკონსტიტუციო სასამართლო საქმეს განიხილავს მხოლოდ აქტის

მიმღებ ორგანოში ან სასამართლოში მისი გასაჩივრების შემდგომ 20 დღის ვადაში.165

165ზაალიშვილი

ნ.;საერთოსასამართლოებისგადაწყვეტილებებისკონსტიტუციურიკონტროლისსაერთაშორისოპრაქტიკ

ადასაქართველოშიმისიდამკვიდრებისპერსპექტივა, სტატია, საქართველოს პარლამენტის

ოფიციალური ვებ. გვერდი

http://www.parliament.ge/site2/index.php?lang_id=GEO&sec_id=290&info_id=6328#_ftnref2- (უკანასკნელად

დამოწმებულია 2011 წლის 10 ოქტომბერს)

http://www.parliament.ge/site2/index.php?lang_id=GEO&sec_id=290&info_id=6328#_ftnref2-

85

პოლონეთი

ყოფილი სოციალისტური ბლოკის ქვეყნებს შორის პირველი საკონსტიტუციო

სასამართლო პოლონეთის საკონსტიტუციო ტრიბუნალი იყო. აღნიშნული

ტრიბუნალი 1986 წლის 1 იანვრიდან 1997 წლის ოქტომბრამდე ფუნქციონირებდა.

1997 წლის აპრილის კონსტიტუციით, რომელიც 1997 წლის ოქტომბერში ამოქმედდა,

იგი კიდევ უფრო მძლავრ ტრიბუნალად გადაიქცა. ტრიბუნალის ძირითადი

უფლებამოსილება ნორმატიული აქტების კონსტიტუციასთან შესაბამისობაა. 1995

წლიდან გაიზარდა ტრიბუნალის უფლებამოსილება (ამ დრომდე სეიმი

მნიშვნელოვანი გავლენით სარგებლობდა ტრიბუნალზე). იმ შემთხვევაში თუ

პრეზიდენტი წარუდგენს ტრიბუნალს სეიმის მიერ მიღებულ კანონპროექტს ,

რომელსაც თავად არ აწერს ხელს, და თუ ტრიბუნალი მას არაკონსტიტუციურად

ცნობს, ტრიბუნალის ეს გადაწყვეტილება საბოლოოა და სეიმის მიერ გადასინჯვას

აღარ ექვემდებარება. 1994 წელს ტრიბუნალმა განავრცო თავისი პასუხისმგებლობა

ასევე რატიფიკაციის შესახებ კანონების კონსტიტუციურობის შემოწმებაზე და ამით

ფაქტობრივად მოიპოვა ხელშეკრულების კონსტიტუციურობის შემოწმების

უფლებაც.166

166შვარცი ჰ.; კონსტიტუციური მართლმსაჯულების დამკვიდრება პოსტკომუნისტურ ევროპაში, ქ.

ალექსიძის თარგმანი, კ. კუბლაშვილის რედაქციით, თბილისი, 2003 წელი, გვ.56.

86

უნგრეთი

უნგრეთის საკონსტიტუციო სასამართლო მუშაობას 1990 წლის 1 იანვარს შეუდგა.

უნგრეთის 1989 წლის განახლებულ კონსტიტუციაში საკონსტიტუციო სასამართლოს

ერთობ მცირე ადგილი დაეთმო. სასამართლოს ფუნქციები და საქმიანობა

განისაზღვრა 1989 წლის ნეომბერში მიღებული საკონსტიტუციო სასამართლოს

შესახებ აქტში. საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ ნაჩქარევად მიღებულ აქტს

მრავალი ხარვეზი აღმოაჩნდა, რამაც ცვლილებების შეტანის აუცილებლობის

საკითხი მეტად აქტუალური გახადა. 1999 წლის ზაფხულში მანამ, სანამ პარლამენტი

ცვლილებებს განახორციელებდა სასამართლოს მიეცა შესაძლებლობა თავისი

გამოცდილების შესაბამისად დაეხვეწა წესები. დღეის მდგომარეობით სასამართლო

საკმაოდ ფართო უფლებამოსილებით სარგებლობს. მის კომპეტენციას წარმოადგენს:

1. კანონების, მიღებული, მაგრამ გამოუქვეყნებელი პარლამენტის აქტების,

პარლამენტის საპროცედურო წესების (რეგლამენტის) და საერთაშორისო

ხელშეკრულებების კონსტიტუციორობის წინასწარი შემოწმება;

2. სამართლის ნორმებისა და აგრეთვე სახელმწიფო კონტროლის სხვა

სამართლებრივი საშუალებების კონსტიტუციურობის შემოწმება;

3. სამართლის ნორმებისა და აგრეთვე სახელმწიფო კონტროლის სხვა

სამართლებრივი საშუალებების საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან შესაბამისობის

შემოწმება;

4. კონსტიტუციური უფლებების დარღვევის თაობაზე წარდგენილი

კონსტიტუციური სარჩელების განხილვა.

5. საკანონმდებლო ხარვეზით გამოხატული არაკონსტიტუციურობის აღმოფხვრა;

87

6. სახელმწიფო ორგანოებს, თვითმმართველობასა და სახელმწიფო ორგანოებს

შორის კომპეტენციასთან დაკავშირებით დავის განხილვა;

7. კონსტიტუციის დებულებების განმარტება;

8. აქტით მის კონპეტენციას მიკუთვნებული ყველა საქმის განხილვის

პროცედურების დადგენა.167

განსაკუთრებით საგულისხმოა ის გარემოება, რომ 49-ე მუხლში განსაზღვრული

უფლებამოსილების შესაბამისად, სასამართლოს აქვს შესაძლებლობა დაადგინოს

ნორმის არარსებობით გამოწვეული არაკონსტიტუციურობის საკითხი და მიუთითოს

პარლამენტს ხარვეზის განსაზღვრულ ვადაში აღმოფხვრის შესახებ. აქ სასამართლოს

მოქმედებათა კანონშემოქმედებითი ხასიათი განსაკუთრებით ნათელია , რადგან

სასამართლო უფლებამოსილია მოითხოვოს კონკრეტული კანონის მიღება და ვადაც

განსაზღვროს საამისოდ, თუმცა, მეორე მხრივ, სასამართლოს არ აქვს იმის

საშუალება, რომ დააძალოს პარლამენსტ იმ კანონის მიღება, რომელსაც იგი

კონსტიტუციურად საჭიროდ მიიჩნევს. თუ პარლამენტი გადაწყვეტს სასამართლოს

იგნორირებას, სასამართლოს არ გააჩნია არანაირი ბერკეტი პარლამენტის

წინააღმდეგ. 168 (მარტივი ფორმულირებით რომ განვსაზღვოთ სასამართლო

აღჭურვილია საკანონმდებლო ინიციატივის უფლებით).

167შვარცი ჰ.; კონსტიტუციური მართლმსაჯულების დამკვიდრება პოსტკომუნისტურ ევროპაში, ქ.

ალექსიძის თარგმანი, კ. კუბლაშვილის რედაქციით, თბილისი, 2003 წელი, გვ.56. 168შვარცი ჰ, კონსტიტუციური მართლმსაჯულების დამკვიდრება პოსტკომუნისტურ ევროპაში, ქ.


88

რუსეთი

ე.წ პირველი საკონსტიტუციო სასამართლო 1991-1993 წლები

პირველად 1989 წლის კანონით საბჭოთა რესპუბლიკებს მიეცათ უფლება

საკონსტიტუციო ზედამხედველობის ინსტიტუტების ჩამოყალიბებისა.შესაბამისად,

1990 წელს, რუსეთმა ცვლილებები შეიტანა 1978 წლის კონსტიტუციაში, რომელმაც

ტრადიციული ევროპული მოდელის (გერმანული) საკონსტიტუციო სასამართლოს

შექმნა გაითვალისწინა. 1991 წელს კონსტიტუციაში ისევ შევიდა ცვლილება,

რომლითაც ნათლად განისაზღვრა, რომ საკონსტიტუციო სასამართლო იყო

,,კონსტიტუციური კონტროლის განმახორციელებელი უზენაესი სასამართლო

ორგანო რსფსრ-ში, რომელიც სასამართლო ხელისუფლებას ახორციელებდა

კონსტიტუციური სამართალწარმოების ფორმით.’’

რუსეთის მეორე საკონსტიტუციო სასამართლო რომელიც 1994-1997 წლებში

ჩამოყალიბდა სარგებლობს შემდეგი ექსკლუზიური კომპეტენციით:

რუსეთის საკონსტიტუციო სასამართლო ამოწმებს ფედერალური კანონების,

პრეზიდენტის, ფედერაციის საბჭოს, ფედერალური მთავრობის, სახელმწიფო

სათათბიროს ნორმატიული აქტების, რესპუბლიკების კონსტიტუციებისა და

სხვა სუბიექტების მიერ მიღებული აქტების კონსტიტუციურობის საკითხს.

გამოსცემს იმპიჩმენტის პროცედურასთან დაკავშირებულ პროცესუალურ

საკითხებზე გარკვეულ გადაწყვეტილებებს.169

(ეს საკონსტიტუციო სასამართლოს ძირითადი უფლებამოსილებების არასრული

ჩამონათვალია )

169შვარცი ჰ, კონსტიტუციური მართლმსაჯულების დამკვიდრება პოსტკომუნისტურ ევროპაში, ქ.


89

ბულგარეთი

პოსტკომუნისტური ეპოქის შედეგად დაწყებული ახალი პოლიტიკური

ფორმაციებისა და გარდაქმნების პროცესი ბულგარეთშიც საკმაოდ საინტერესოდ

განვითარდა. საბჭოთა გავლენისგან თავისუფალი აღმოსავლეთ ევროპა სწრაფი

ტემპით შეუდგა წინსვლას. 1991 წელს მიღებულმა კონსტიტუციამ ბულგარეთში

საფუძველი ჩაუყარა სოციალისტური ,,იდეოლოგიის’’ ნგრევას და ახალი

პოლიტიკური რეალობის შექმნას. მიუხედავად იმ გარემოებისა რომ საკონსტიტუციო

მართლმსაჯულების გამოცდილება ბულგარეთს აბსოლიტურად არ გააჩნდა,

შეიძლება ითქვას, რომ კონსტიტუციური ტრიბუნალის შექმნის იდეა ერთხმად

მოიწონეს ბულგარეთში და საბოლოოდ ტრიბუნალის შექმნით ქვეყანამ

მნიშვნელოვანი განაცხადი გააკეთა საერთაშორისო პოლიტიკურ ასპარეზზე.

ბუნებრივია, რომ საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების განხორციელების

პირველივე მცდელობა ძალიან დიდ მასშტაბებს ვერ მოიცავდა და აქედან

გამომდინარე სასამართლოს მნიშვნელოვანი შეზღუდვები დაუწესდა. კერძოდ, მისი

უფლებამოსილების ძირითადი საკითხები კონსტიტუციასა და კანონში შემდეგი

ფორმულირებით განისაზღვრა:

1. კონსტიტუციის სავალდებულო განმარტებები;

2. კონსტიტუციასტან ეროვნული ასამბლეის კანონების, სხვა აქტებისა და

პრეზიდენტის აქტების შესაბამისობის საკითხი;

3. ეროვნულ ასამბლეას, პრეზიდენტს და მინისტრთა კაბინეტს შორის, ასევე

ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა და ცენტრალურ ხელისუფლებას

შორის დავა კომპეტენციის თაობაზე;

4. ბულგარეთის რესპუბლიკის მიერ ხელმოწერილი საერთაშორისო

ინსტრუმენტების კონსტიტუციურობის საკითხი მათ რატიფიკაციამდე, და შინა

90

კანონმდებლობის შესაბამისობა საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ

აღიარებულ ნორმებსა და იმ საერთაშორისო ინსტრუმენტებთან, რომელთა წევიც

არის ბულგარეთი;

5. პოლიტიკური პარტიებისა და ასოციაციების კონსტიტუციურობის საკითხი;

6. პრეზიდენტისა და ვიცე-პრეზიდენტის არჩევნების კანონიერების შესახებ დავა;

7. ეროვნული ასამბლეის წევრის არჩევნების კანონიერების შესახებ დავა;

8. ეროვნული ასამბლეის მიერ პრეზიდენტის ან ვიცე-პრეზიდენტის წინააღმდეგ

წამოწყებული იმპიჩმენტის საკითხი.

საკონსტიტუციო ზედამხედველობის ორგანოების მაღალი სტატუსი და მოსაზრება,

რომ ისინი საკანონმდებლო ორგანოებზე მაღლა დგანან, საკონსტიტუციო

ზედამხედველობის ამერიკულ და ევროპულ მოდელებში თანაბრად არის

განვითარებული. 170 საფრანგეთის მაგალითის მოყვანაც საკმარისია ამ მოსაზრების

მართებულობის დასადასტურებლად. საფრანგეთის რესპუბლიკაში საკონსტიტუციო

საბჭო არა მხოლოდ პარლამენტზე ზემდგომი ორგანოა, არამედ იგი წყვეტს დავებს

მთავრობასა და პარლამენტის პალატებს შორის.171

როგორც აღმოსავლეთ, ასევე დასავლეთ ევროპის ქვეყნების პრაქტიკის გაცნობით

დავრწმუნდით რომ საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების როლი სახელმწიფოთა

ყოველდღიურ ყოფაში უფრო და უფრო მზარდი ხდება. ხშირ შემთხვევაში

საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების განმახორციელებელი ორგანო ყოველდღიურ

ურთიერთობებში გამოდის არა მხოლოდ ნორმათა კონსტიტუციურობის

შემმოწმებლის ფუნქციით აღჭურვილი ინსტიტუციური რგოლი, არამედ როგორც

სახელისუფლებო შტოთა შორის წონასწორობის უზრუნველყოფის სამართლებრივი

გარანტი. ცალკეული მაგალითების განხილვამ ნათლად წარმოაჩინა თუ რა

170მელქაძე ო.; კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი, 2006 წელი, გვ.372. 171კვერენჩხილაძე გ. მელქაძე ო.; საფრანგეთის სახელმწიფო სისტემა, თბილისი 1997 წელი, გვ.133.

91

მნიშვნელოვანი როლი აკისრია საკონსტიტუციო სასამართლოს სახელმწიფოებრივ

პროცესებში (მათ შორის თუნდაც კანონშემოქმედებით პროცესში-უნგრეთის

მაგალითი). როგორც ნაშრომში არაერთხელ აღინიშნა კონსტიტუციური კონტროლის

ხარისხი და ფარგლები როგორც წესი, ხშირ შემთხვევაში სამართლებრივი სისტემის

მდგრადობას უზრუნველყოფენ .აქედან გამომდინარე ყოველი სახელმწიფო

მოწოდებული უნდა იყოს ამ ინსტიტუციის სრულყოფისა და მისი სწორი,

,,პრაქტიკული მნიშვნელობის მქონე ფუნქციებით’’ აღჭურვისაკენ.


ადამიანის უფლებების დაცვისა და დემოკრატიული პრინციპებისაღიარების

მნიშვნელობაზე არაერთხელ გამახვილდა ყურადღება თემაში ცალკეულ საკითხებზე

საუბრისას. მორალურ-ეთიკურ ფასეულობათა და ზნეობრივ ღირებულებათა

პატივისცემის იდეა ერთგვარ ლეიტმოტივად გასდევს ნაშრომს, რაც ობიექტურად

განპირობებულია იმ მიზეზით, რომ 21-ე საუკუნეში წარმოუდგენელია ისაუბრო

ძირითად უფლებებზე ამ მსოფლმედველობისგან განყენებულად.

სახელმწიფოებრივი აზროვნებად არა მხოლოდ ვიწრო გაგებით საზოგადოებრივი

(საქვეყნო) წესრიგის პატივისცემა და პატრიოტული სულისკვეთებით

განმსჭვალული იდეების ქადაგება, არამედ, უპირველესად სწორი სამართლებრივი

სისტემის საფუძველზე მყარი სახელმწიფოებრივი ,,კონსტრუქციის’’ აგება მესახება,

რომელიც მომავალ თაობებს იმ იდეოლოგიურ- სტრუქტურულ ფუნდამენტს

შეუქმნის რომელზეც ქვეყნის მომავალი უნდა დაშენდეს. ნაშრომში არაერთხელ

განმეორდა ფრაზა : კონსტიტუციური მართლმსაჯულების განხორციელების

საყოველთაო მნიშვნელობა სახელმწიფოებრივი განვითარების ყოველდღიურ

პროცესებში. ასეთი კონსტრუქციის ხშირი გამოყენება შესაძლოა ერთგვარად

აუფასურებს და ,,ლიტონ’’ სიტყვებად წარმოადგენს ამ ფრაზას, თუმცა ლამაზი

92

სიტყვათწყობების უკან როგორც წესი მრავალი წლის ან ზოგჯერ საუკუნის

გამოწრთვნილი მარტივი ჭეშმარიტება იმალება ხოლმე.

ბოლო 25 წელია საქართველოში პოლიტიკური პროცესები ელვის სისწრაფით

ვითარდება (რასაც თავად სახელმწიფოზე ნამდვილად ვერ ვიტყვით) და

პრაქტიკულად მუდმივი განახლების მდგომარეობაში უწევს ცხოვრება

საზოგადოების აქტიურ ფენას(უმეტესწილად). დღევანდელ რეალობაში ქვეყანა

გარდამავალ მდგომარეობაშია, როდესაც წარსულის გამოცდილების სწორი

გააზრებით უფრო მართებულად უნდა დაიგეგმოს მომავალი განვითარების

ძირეული საკითხები. ამ გარდამავალ პერიოდში მეტად მნიშვნელოვანია

კანონმდებლობაში არსებული ყველა იმ ხარვეზის აღმოფხვრა, რომლებიც ხელს

შეუწყობენ ქვეყნის სამართლებრივი სისტემის სტრუქტურულ მდგრადობასა და

ტექნიკურ გამართულობას. ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით,

ვფიქრობ საინტერესო უნდა იყოს თემაში განხილული საკითხი და პრობლემის

გადაჭრის ის ხედვა, რომელიც სუბიექტური მოსაზრებითა და ევროპული პრაქტიკით

არის ნაკარნახევი. ვიმედოვნებ რომ კვლევაში წამოჭრილი თემები კანონმდებელთა

ყურადღების მიღმა არ დარჩება და აუცილებლად გადაიდგმება ქმედითი ნაბიჯები ამ

,,ხარვეზთა’’ აღმოსაფხვრელად.

Conclusion

When studying certain issues of the paperwork, special attention has been paid to the

significance of acknowledging human rights and democratic principles. The idea of

respecting moral – ethic values is a kind of mainstream throughout the presented work,

which is objectively preconditioned due to the reason, that this ideology is inevitable from

the basic rights in the 21st century.

Thinking in terms of the state system not only in its restricted senses refers not only to

advocating the ideas striving for patriotism, the respect towards the public (country) order,

but also primarily building up the stable state “construction”, based on the right legal system,

93

giving the next generations the ideology – structural fundament on which the future of the

country is built.

The following phrase has been repeated in the work: general significance of constitutional

justice in daily processes of state development. Frequent reference to such construction may

depreciate these phrase, presented it as “just empty words”. However, sometimes there is the

simple truth of the experiences obtained throughout centuries and tempering hidingbeyond

such beautiful word constructions.

For the last 25 years, the political processes have been rapidly developing in Georgia (which

cannot be said about the state itself); it has to live practically in the condition of permanent

restoration, which mostly affects the active social layers. In the present reality, the country is

in transitional state, which means that the past experiences should be analyzed according to

which basic issues of further development shall be planned.

During this transitional period the most important thing is to eliminate in the legislation all

those preventions, which would support structural sustainability and technical erectness of

law system of the country. Considering all above, we think all the issues taken up within the

presented work must be interesting together with the vision of the problem solution,

dictated with subjective opinion and practice inEurope. I hope, the topics referred to in the

present research shall be duly concerned which shall be followed with the effective actions

in order to liquidate these “defects”.

94

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისი ფედერაციის ოფიციალური ვებ.

გვერდი:.http://www.fidh.org/-International-and-regional-(უკანასკნელად

დამოწმებული 2010 წლის 26 იანვარი)

2. გაეროს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია 1948, პრეამბულა. გაეროს

საქართველოს წარმომადგენლობის ოფიციალური ვებ.

გვერდი:.http://www.ungeorgia.ge/userfiles/files/UDHR%20geo.pdf (უკანასკნელად იქნა

დამოწმებული 05. 03. 2013)

3. გეგენავა დ, საკონსტიტუციო სასამართლოს სამართლებრივი ბუნება და მისი

ადგილი ხელისუფლების განაწილების კონცეფციაში, თანამედროვე საკონსტიტუციო

სამართალი, წიგნი I, თბილისი, 2012 წელი.

4. დემეტრაშვილი ა ; კობახიძე ი, კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2011 წელი.

5. ევროპის საბჭოს ოფიციალური წარმომადგენლობა საქართველოში-ევროპის საბჭო

და ადამიანის უფლებათა დაცვა, თბილისი, 2005 წელი, გვ.1.

6. ზაალიშვილი

ნ,საერთოსასამართლოებისგადაწყვეტილებებისკონსტიტუციურიკონტროლისსაერთ

აშორისოპრაქტიკადასაქართველოშიმისიდამკვიდრებისპერსპექტივა, სტატია,

საქართველოს პარლამენტის ოფიციალური ვებ. გვერდი

http://www.parliament.ge/site2/index.php?lang_id=GEO&sec_id=290&info_id=6328#_ftnref

2- (უკანასკნელად დამოწმებულია 2011 წლის 10 ოქტომბერს)

7. ზოიძე ბ, საკონსტიტუციო კონტროლი და ღირებულებათა წესრიგი

საქართველოში, თბილისი, 2007 წელი.

8. კახიანი გ, საკონსტიტუციო კონტროლის ინსტიტუტი და მისი ფუნქციონირების

პრობლემები საქართველოში: კანონმდებლობის და პრაქტიკის ანალიზი, თბილისი,

2008 წელი.

9. კვერენჩხილაძე გ, კონსტიტუციის სამართლებრივი დაცვა (ზოგადი და თეორიული

საკითხები), ჟურნალი ადამიანი და კონსტიტუცია #3, თბილისი, 2006 წელი.

10. კვერენჩხილაძე გ, მელქაძე ო, საფრანგეთის სახელმწიფო სისტემა, თბილისი 1997

წელი. 11. კუბლაშვილი კ- ძირითადი უფლებები, თბილისი, 2008 წელი.

12. ლობჟანიძე გ.; სახელმწიფოსა და სამართლის ზოგადი ტეორია, თბილისი 2010 წელი.

13. მელქაძე ო, კონსტიტუციონალიზმი, თბილისი, 2006 წელი

14. საქართველოს კანონი საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ, 1996 წელი

(2013 წლის 1 თებერვლის მდგომარეობით). 15. საქართველოს კანონი, სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის

შესახებ, 1997წელი (2013 წლის 21 მარტის რედაქციით).

16. საქართველოს კანონი, სამხედრო სარეზერვო სამსახურის შესახებ, 2006 წელი (2013

წლის 21 მარტის რედაქციით).


http://www.ungeorgia.ge/userfiles/files/UDHR%20geo.pdf



95

17. საქართველოს კანონი,არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შესახებ,

1997 წელი (2013 წლის 21 მარტის რედაქციით).

18. საქართველოს კონსტიტუცია 1995( 2012 წლის მდგომარეობით).

19. საქართველოს ორგანული კანონი საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს

შესახებ, 1996 წელი,(2013 წლის 1 თებერვლის მდგომარეობით). 20. შვარცი ჰ, კონსტიტუციური მართლმსაჯულების დამკვიდრება პოსტკომუნისტურ

ევროპაში, ქ. ალექსიძის თარგმანი, კ. კუბლაშვილის რედაქციით, თბილისი, 2003

წელი, გვ.56.კვერენჩხილაძე გ, კონსტიტუციის სამართლებრივი დაცვა (ზოგადი და

თეორიული საკითხები), ჟურნალი ადამიანი და კონსტიტუცია #3, თბილისი, 2006

წელი.

21. ხუბუა გ.; სამართლის თეორია, თბილისი, 2004 წელი.

22. Schmidt R, Grundrechte sowie Grundzüge der Verfassungsbeschwerde, 14 Auflage,

Hamburg, 2012.

23. International mechanism for protecting Human Rights Defenders at risk for their work on

land rights, Rome, 2012.

24. Show M.N, International law, sixth edition, U.K 2008.

25. ВИТРУКН.В, КОНСТИТУЦИОННОЕПРАВОСУДИЕСУДЕБНОЕ КОНСТИТУЦИОННОЕ ПРАВО И ПРОЦЕСС,

Москва, 1998.

26. Роблес А. Х (институт омбудсмена) Парламентский контроль за

администрацией,Москва, 1997.

სასამართლო პრაქტიკა

1. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება

№1/1/103.117.137.147-48. 152-53, 2001 წლის 7 ივნისი. 2. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება

№1/1/126,129,158 თბილისი, 2002 წლის 18 აპრილი.

3. საქართველოსსაკონსტიტუციოსასამართლოსპირველიკოლეგიისგადაწყვეტი

ლება №1/3/136, საქართველოსსახელით, თბილისი, 2002 წლის 30 დეკემბერი.

4. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის გადაწყვეტილება №

2/35 , თბილისი, 1997 წლის 29 დეკემბერი.

96

კავკასიის უნივერსიტეტის, კავკასიის სამართლის სკოლის -სისხლის

სამართლის სამაგისტრო პროგრამის II კურსის სტუდენტი:

თამარ გვასალია

,,დისკრეციული სისხლისსამართლებრივი დევნა და ინტერესეთა დაცვის

პრობლემა თანამედროვე ქართულ და ევროპულ სისხლის სამართლის

პროცესში”

ნაშრომის ხელმძღვანელი: გია მეფარიშვილი, პროფესორი

დ ა ს კ ვ ნ ა

თამარ გვასალიას ნაშრომზე ‘’დისკრეციული სისხლის სამართლებრივი დევნა და

ინტერესთა დაცვის პრობლემა თანამედროვე ქართულ სისხლის სამართლის

პროცესში’’(30გვ.)

თამარ გვასალიას ნაშრომი ეხება თანამედროვე სისხლის სამართლის პროცესში ერთ-

ერთ სადავო და ჯერ კიდევ არასაკმარისად შესწავლილ თეორიულ და პრაქტიკულ

პრობლემას. ავტორის სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ მას დიდი შრომა გაუწევია, შეუსწავლია

სათანადო ლიტერატურა და გამოქვეყნებული სასამართლო-საგამოძიებო პრაქტიკა. ავტორი

კარგად წერს, იგი პოლემიკურია და მის მიერ გაკეთებული დასკვნები საყურადღებოა,

როგორც თეორიული ასევე პრაქტიკული კუთხითაც. დისკრეცია, როგორც პრობლემა და

საკანონმდებლო პრობლემა დიდი ხანი არ არის რაც დაინერგა თანამედროვე ქართულ

სისხლის სამართლის პროცესში. ამ პრობლემასთან დაკავშირებით არსებობს ურთიერთ

საწინააღმდეგო მოსაზრებები და დისკუსიები ჯერ კიდევ არ ცხრება. ავტორი კარგად

აანალიზებს შესასწავლ საკითხს და უკავშირებს მას ინტერსთა დაცვის პრობლემას. ეს

მდგომა საინტერესოა და საკმაოდ ორიგინალური. ვფიქრობ, თამარ გვასალიას ნაშრომი,

უთუოდ იმსახურებს მაღალ შეფასებას, რადგან ავტორი უეჭველად ორიგინალურია და მის

მიერ გაკეთებული დასკვნები საყურადღებოა პრაქტიკული მნიშვნელობითაც. ამასთან გვაქვს

შენიშვნებიც:კერძოდ, ავტორი ძალზედ მკრათალად მიმოიხილავს დისკრეციის პრობლემის

შექმნის და განვითარების გენეზისს, განსაკუთრებით საინტერესო იქნებოდა დისკრეციის

პრობლემების შედარებით-სამართლებრივი ანალიზი საკითხის გადაწყვეტის რომანულ-

გერმანულ და საერთო სამართლის სისტემების მიხევით. სწორედ აღნიშნული კვლევის

ხერხი, უფრო საინტერესოს გახდიდა ნაშრომს და ავტორი არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ

ქართული რეალობით. სამწუხაროდ უნდა ითქვას, რომ ქართული საკანონმდებლო

რეგულაციას მთლად სახარბიელო არ არის და იგი მოითხოვს კანონმდებლების მხირდან

შესაბამის კორექტირების შეტანას. ამ საკითხში, ავტორი უდავოდ მართალია და

97

სიამოვნებით ვუჭერ მხარს. ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, რეკომენდაცის ვაძლევ

თ.გვასალიას ნაშრომს რათა, დაშვებულ იქნეს კავკასიის სამართლის სტუდენტთა მერვე

სასკოლო კონფერენციაზე, სადაც დარწმუნებული ვარ იგი უდავოდ დაიმსახურებს მაღალ

შეფასებებს.

პროფესორი

გია

მეფარიშვილი

16.03.13


შესავალი ..................................................................................................................................................................... 98

სისხლისსამართლებრივი დევნის ცნება, მისი თეორიული და პრაქტიკული მნიშვნელობა ..................... 99

დისკრეციული სისხლისსამართლებრივი დევნა საქართვერლოს სისხლის სამართლის

საპროცესო კოდექსის მიხედვით .......................................................................................................................... 101

ინტერესთა ბალანსი დისკრეციული სისხლისსამართლბრივი დევნის ფარგლებში ................................. 104

სისხლისსამართლებრივი დევნა საზღვარგარეთის ქვეყნების სისხლის სამართლის

საპროცესო კანონმდებლიობის მიხედვით ......................................................................................................... 108

დ ა ს კ ვ ნ ა................................................................................................................................................................. 111

რ ე ზ ი უ მ ე .............................................................................................................................................................. 113

გამოყენებული ლიტერატურა ............................................................................................................................... 115

98


2009 წლის საკანონმდებლო ცვლილებების შედეგად საქართველოს პარლამენტმა მიიღო

სისხლის სამართლის ახალი საპროცესო კოდექსი. ამ კოდექსმა ბევრ სხვა სიახლესთან

ერთად პირველად ქართული სისხლის სარპოცესო სამართლის ისტორიაში, უარი თქვა

სისხლისსამართლებრივი დევნის განსხვავებულ ტიპებზე და შემოიღო დისკრეციული

სისხლისსამართლებრივი დევნა. დისკრეცია განისაზღვრა, როგორც პროკურორის ერთგვარი

თავისუფლება საკუთარი შეხედულებით, სისხლის სამართლის პოლიტიკის პრინციპების

გათვალისწინებით, არ დაიწყოს ან შეწყვიტოს სისხლისსამართლებრივი დევნა.

სახელმძღვანელო პრინციპები კი საპროცესო კოდექსის მითითებითი ნორმის საფუძველზე

იუსტიციის მინისტრის 2010 წლის 8 ოქტომბრის ბრძანებით ჩამოყალიბდა. რომლის

ამოსავალი დებულება, საჯარო ინტერესის გათვალისწინებით, სახელმწიფო რესურსების

გონივრული ხარჯვისა და მართლმსაჯულების ეკონომიურობის პრიციპიდან გამომდინარე

დევნაზე უარის თქმის ლეგალიზებას ეფუძვნება. კოდექსის ეს ერთი შეხედვით

ლიბერალური ინსტიტუტი მნიშვნელოვან შეზღუდვებს აწესებს და საფრთხეს უქმნის

კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტიების მაქსიმალურ უზრუნველყოფას სისხლის

საპროცესო სამართლაში. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ინტერესთა დაცვის პრობლემა

ქართული მოდელის დისკრეციული დევნის ფონზე, ასევე კანონიერებისა და თანასწორობის

პრონციპების მოცულობა, პროკურატურის როგორც სისხლისსამართლებრივი დევნის

ორგანოს დამოუკიდებლობის გარანტიების განსაზღვრა.

საკითხის აქტუალურობიდან გამომდინარე, ჩვენს ძირითად მიზანს წარმოადგენს

განვსაზღვროთ, რამდენად არის დაცული ინტერესთა ბალანსი ქართული მოდელის

დისკრეციული დევნის ფარგლებში, რა ლეგიტიმური საფუძველი უდევს პროკურორის

უფლებამოსილებას “უპირატესი ინტერესის” განსაზღვრისას და რა წინააღმდეგობები სდევს

თან დისკრეციულ სისხლისსამართლებრივ დევნას. საკითხი განხილული იქნება ევროპული

სტანდარტების შესაბამისობის კუთხით, რომლის საფუძველზეც შეგვეძლება დავასკვნათ,

რამდენად ახლოს დგას ევროპულ პრაქტიკასთან ქართული კანონმდებლობა.

ამ მიზნით, ნაშრომში ვიმსჯელებთ სისხლისსამართლებრივ დევნის არსზე, დისკრეციის

პრინციპზე საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში, განვიხილავთ

ინტერესთა დაცვასა და ძირითად პრობლემებს, რომლებიც თან ახლავს დისკრეციული

სისხლისსამართლებირვი დევნის იმგვარ რეგლამენტირებას, როგორსაც ახალი საპროცესო

კოდექსი გვთავაზობს.

99

სისხლისსამართლებრივი დევნის ცნება, მისი თეორიული და პრაქტიკული მნიშვნელობა

სისხლისსამართლებრივი დევნა საკმაოდ აქტიური და საპრობლემო საკითხია

სისხლის სამართლის პროცესში. მითუმეტეს ახლა, როცა სისხლისამართლებრივი დევნის

დაწყება და განხორციელება პროკურორის დისკრეციული უფლებამოსილებაა.

სისლისსამართლებრივ დევნას მეცნიერ-იურისტები სხვადასხვაგვარად

განსაზღვრავენ. თუმცა საერთო ჯამში შეიძლება ერთიანი კონცეფციის ჩამოყალიბება.

რომლის თანახმადაც, სახელმწიფო, როგორც სამართლებრივი დევნის სუბიექტი (რაც

წარმოიშობა დანაშაული ჩადენის დორს) რეალიზაციას უკეთებს თავის უფლებებს და

ასრულებს ვალდებულებებს სისხლისსამართლებრივი უფლებამოსილების ფარგლებში,

რადგან უფლებამოსილება სახელმწიფოს სისხლისამართლებრივ დევნაზე აქვს, არა მხოლოდ

ნაციონალურ, არამედ საერთაშორისო სამართლის ასპექტში. სისხლისსამართლებრივი

ურთიერთობა ყალიბდება სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტის მეშვეობით, მათი

უფლებამოსილების ფარგლებში.

ერთ-ერთი მიდგომის თანახმად სისხლისსამართლებრივი დევნა არის საქმიანობა,

რომელიც გამოიხატება მტკიცებულებათა შეგროვებაში და რომელიც ამხელს პირს

დანაშაულის ჩადენაში, აგრეთვე იმ მოქმედების განხორციელებაში, რომლებიც მიმართულია

სასამართლოს წინაშე ბრალდების დასაბუთებაში და სათანადო სასჯელის მოთხოვნაში.

სისხლისსამართლებრივ დევნას მიეკუთვნება პროკურორის საქმიანობა, რომელიც

მიმართულია იქითკენ, რომ დაასაბუთოს სასამართლოს წინაშე წარდგენილი ბრალდება,

დაარწმუნოს სასამართლო ბრალდებულის ბრალეულობაში და შეეფარდოს დამსახურებული

სასჯელი.172

აღნიშნული განსაზღვრება, როგორც ჩანს ხაზს უსვამს პროკურორის ფართო საპროცესო

უფლებამოსილებას. მათი საქმიანობის მრავალფეროვნებას მტკიცებულებათა შეგროვების

საქმეში.

ამასთან სისხლისსამართლებრივი დევნა, არ შეიძლება განხილულ იყოს როგორც

მხოლოდ საპროცესო საქმიანობა, მიმართული დამნაშავის დასჯის შეუქცევადობისაკენ,

რადგან, ხშირად ის პირი, რომელიც საფუძვლიანად და კანონიერად იქნა

გამოაშკარავებული, დანაშაულის ჩადენაში შემდეგ არ ისჯება. ამის საფუძველი შეიძლება

იყოს სისხლის სამართლის საპროცესო კანონით დადგენილი საფუძვლები.

სისხლისსამართლებრივი დევნის ფუნქციის ამოცანა უნდა განვიხილოთ, როგორც

პროკურორის მიერ ყველა მისი უფლებამოსილების ეფექტური გამოყენება ბრალის

172

Строгович М. С. Уголовное преследование в советском уголовном процессе. М 1951 с-57

100

დამტკიცებისთვის. სისხლისსამართლებრივი დევნის მიზანი კი მდგომარეობს იმაში, რომ

არც ერთ პირს, რომელიც ჩაიდენს დანაშაულს არ აცდეს პასუხისმგებლობა. მისი

განსაკუთრებული მნიშვნელობა გამოიხატება იმაში, რომ სისხლის სამართლის პროცესში ის

წარმოადგენს ძირითად საშუალებას საჯარო ინტერესის დაცვის კუთხით. საჯარო ინტერესი,

ესაა კანონით დაცული ინტერესი, რომლის უკან დაგას საზოგადოება და სახელმწიფო.

სისხლის სამართლის პროცესში საჯარო ინტერესი გამოიხატება აგრეთვე სახელმწიფო

ორგანოებისა და მოქალაქეთა უფლებების და თავისუფლებების, აგრეთვე სახელმწიფოსა და

საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვის უზრუნველყოფაში.

როგორც წესი, დანაშაულის ჩადენას თან უნდა მოჰყვეს სისხლის სამართლის

პასუხისმგებლობა. ასეთი პასუხისმგებლობის დაწესების წინაპირობას წარმოადგენს

სისხლისსამართლებრივი დევნა, რომლის ქვეშ, უპირველესად მოიაზრება ის საქმიანობა,

რომელსაც ახორციელებს პროკურორი. სასამართლო, როგორც მართლმსაჯულების

განმახორციელებელი ერთადერთი ორგანო, გამორიცხულია იმ ორგანოთა სიიდან,

რომლებიც ახორციელებენ სისხლისსამართლებრივ დევნას. 173

ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ სისხლისსამართლებრივი დევნა საჯარო

ურთიერთობათა სფეროში ვარაუდობს სახელმწიფო ფუნქციას, კერძოდ, დანაშაულის ჩამდენ

პირთა სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემას და მათ დასჯას.

აღსანიშნავია, რომ პროსაბჭოთა ქვეყნებისათვის სისხლისსამართლებრივი დევნის

ცნება ახალია. ამ ქვეყნებიდან სისხლისსამართლებრივი დევნა, როგორც პროკურატურის

ფუნქცია, ერთ-ერთმა პირველმა დააწესა ლიტვის რესპუბლიკამ, 1990 წლის კანონით

”ლიტვის რესპუბლიკის პროკურატურის შესახებ”. რომლის მიხედვითაც, პროკურატურის

მოვალეობებში შედის დანაშაულის ჩამდენ პირთა მიმართ სისხლისსამართლებერივი დევნის

განხორციელება. 174

თანამედროვე ცივილიზებულ ქვეყნებში ტერმინი “სისხლისსამართლებრივი დევნა”,

როგორც პროკურატურის ძირითადი ფუნქციის აღმნიშვნელი საკანონმდებლო აქტებში

ფართოდ გამოიყენება. ზოგი ქვეყანა ამ ტერმინს კონსტიტუციასა და ორგანულ კანონში

იყენებს (იტალია,ავსტრია და სხვა),175 ზოგი კი მხოლოდ ორგანული კანონით განამტკიცებს

მას (აშშ, საფრანგეთი, გერმანია, ესპანეთ და ა. შ) 176 შედარებითი ანალიზისათვის

სისხლისსამართლებრივი დევნის საკითს საზღვარგარეთის ქვეყნების სისხლის სამართლის

საპროცესო კანონმდებლობის მიხედვით ცალკე განვიხილავთ.

173

აბაშიძე გ. “ პროკურორი გამოძიების სტადიაზე“ თბილისი, 2010წ. გვ:23 174

Законы о прокуратуре странном СНГ и Балтии” М. 1995 с-22 175 Meiller K. “comprehensive criminal justice” NY, 2006y p:31

176 Lynch G. „American law and lawer information“ T3 Chikago, 1998y p:42

101

დისკრეციული სისხლისსამართლებრივი დევნა საქართვერლოს სისხლის სამართლის

საპროცესო კოდექსის მიხედვით

ახალი საპროცესო კოდექსის მიღებამდე მართლმსაჯულების სისტემა ეფუძვნებოდა

“სავალდებულო დევნის” პრინციპს, რაც გულისხმობს პროკურორის ვალდებულებას

დაიწყოს სისხლისსამართლებრივი დევნა თითოეულ საჩივარზე, რომელიც გამყარებული

იქნება შესაბამისი მტკიცებულებებით. 1998 წლის საპროცესო კოდექსის მიხედვით,

პროკურორის საქმიანობის სფერო, სისხლისსამართლებრვივი დევნის კუთხით მოიცავდა

როგორც საჯარო, ასევე კერძო-საჯარო, სუბსიდიურ და კერძო სისხლისსამართლებრივ

დევნას. ახალი საპროცესო კოდექსით სისხლისსამართლებრივი დევნის პრინციპები

ახლებურად არის მოწესრიგებული და არ არის გათვალისწინებული მისი სახეებად დაყოფა.

კოდექსის თანახმად დევნა შეიძლება იყოს მხოლოდ საჯარო. ამასთანავე დისკრეცია დევნის

განხორციელებაზე, არ არის შეუზღუდავი და ეფუძნება იუსტიციის მინისტრის 2010წლის 8

ოქტომბრის ბრძანებით დამტკიცებულ სისხლის სამართლის პოლიტიკის სახელმძღვანელო

პრინციპებს. 177 აღსანიშნავია, რომ სახელმძღვანელო პრინციპები იდეურად

ორიენტირებულია საჯარო ინტერესის დაცვაზე, რაც აშკარად ვლინდება არა მხოლოდ ამ

დოკუმენტში არამედ მოქმედ საპროცესო კოდექსში. საპროცესო კოდექსის მე-16 მუხლის

მიხედვით, დევნის განხორციელებისას, პროკურორი ხელმძღვანელობს საჯარო ინტერესით. 178

დისკრეცია, როგორც სამართლებრივი ცნება, არ არის ახალი კატეგორია სამართლის

ისტორიაში 179 , თუმცა ის ნოვაციურად დამკვიდრდა ქართულ სისხლის საპროცესო

სამართალში და ერთგარად გულისხმობს შეზღუდულ თავისუფლებას გადაწყვეტილების

მიღებაზე, უპირატესი ინტერესის განსაზღვრაზე, დიკრეციული უფლებამოსილების

გამართლება ზოგადად, ეფუძვნება იმას, რომ გარკვეული საკითხების წინასწარი განჭვრეტა

კანონის მიღების დროს ხშირად შეუძლებელია. ცხოვრების მრავალფეროვნება არ იძლევა

იმის საშუალებას, რომ სამართლის ზოგადი ნორმების მიღებით წინასწარ ყველაფერი

სრულყოფილად და სწორად იქნეს გაგებული, ამის გამო ანიჭებს კანონმდებელი

177

იხ. იუსტიციის მინისტრის 2010წ 8 ოაქტომბრის ბრძანება“სისხლის სამართლის პოლიტიკის

სახელმძღვანელო პრინციპების ზოგადი ნაწილის დამტკიცების შესახებ“ 178

ამასთან საჯარო ინტერესის უპირატესობაზე კოდექსის შესაბამისად, ცალსახად ვერ ვისაუბრებთ.

საჯარო ინტერესის მნიშვნელობის განსაზღვრასთან ერთად, კოდექსი მიუთითებს, რომ პირის

კანონიერ ინტერესს უპირატესობა ენიჭება დამნაშავის დასჯისა და დანაშაულის გახსნის

საზოგადოებრივ ინტერესთან შედარებთ. 179 მეფრიშვილი გ. ჩხეიძე ი. „დისკრეციის პრინციპთან დაკავშირებით სისხლის სამართლის პროცესში“ თეუსუ-ს

შრომები, N2 2010წ. გვ:271

102

უფლებამოსილ პირს დისკრეციას-მისივე საზღვრების დადგენით, მიიღოს კონკრეტული

გადაწყვეტილება საქმის ცალკეული გარემოებების გათვალისწინებით. 180 ამავე დროს

დისკრეციული უფლებამოსილების საზღვრები, ყოველ შემთხვევაში, ტრადიციულად თვით

უფლებამოსილების განმსაზღვრელ აქტშია მოცემული, რასაც ვერ ვიტყვით საქართველოს

მაგალითზე. საპროცესო კოდექსი ზოგადად აღიარებს დისკრეციულობის პრინციპს, რომლის

გამოყენების კრტერიუმები გაწერილია “სისხლის სამართლის სახელმძღვანელო პრინციპების

ზოგად ნაწილში.” სახელმძღვანელო პრინციპებთან დაკავშირებით, მნიშვნელოვანია

ყურადღება გავამახვილოთ რამდენიმე ფაქტროზე. უპირველეს ყოვლისა მის სამართლებრივ

სახეზე. თავისი ბუნებით ის ნორმატიული აქტია, რომლის ლეგიტიმურობაც მნიშვნელოვნად

არის დამოკიდებული აქტის ღიაობასა და ხელმისაწვდომობაზე. საპროცესო კოდექსი კი

პირდაპირ მიუთითებს, რომ მხოლოდ ზოგადი ნაწილები არის საჯარო, ეს მარტივად

გულისხმობს საიდუმლო ნორმატიული აქტის ლეგალიზებას და ადამანის უფლებების

ხელყოფას. მაშინ, როდესაც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ თავის

გადაწყვეტილებაში მკაფიოდ გამოხატა გასაიდუმლოებული ნორმატიული აქტის

შეუსაბამობა კონსტიტუციურ-სამართლებრივ სივრცესთან. 181 გარდა დისკრეციის

საკანონმდებლო რეგლამენტირებისა, საკმაოდ პრობლემატურია ასევე, დევნის

განმსაზღვრელი პრინციპების გამოცემის იუსტიციის მინისტრის უფლებამოსილების ქვეშ

მოქცევა, რადგან ქმნის პროკურორის გადაწყვეტილების პოლიტიზირების საფრთხეს. მას

შემდეგ რაც საკონსტიტუციო ცვლილებების შედეგად, პროკურატურა იუსიტციის

სამინისტროს შემადგელობაში მოექცა, იგი არ არის დამოუკიდებელი სამართლადამცავი

ორგანო და ფუნქიონალურად დამოკიდებული გახდა აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე.

პროკურატურის იუსტიციის სამინისტროს ფარგლებში მოქცევა, შედარებით-

სამართლებრივი კუთხით სიახელს არ წარმოადგენს, თუმცა აქვე გასათვალისწინებელია,

რომ იქ სადაც პროკურატურა აღმასრულებელ ხელისუფლების ნაწილია, მის

დამოუკიდებლობას უზრუნველყოფს კანონი და არა აღმასრულებელ ხელისუფლების

შესაბამისი აქტებით გაწერილი უფლებამოსილება და პრინციპები. ჩვენს შემთხვევაში კი

პირიქით, ის, ჯერ ერთი, ბევრად დამოკიდებულია იუსტიციის სამინისტროზე, და ამავე

დროს ხელმაძღვანელობს იუსტიციის მინისტრის მიერ გამოცემული ბრძანებით, მაშინ

როდესაც, საქართველოს კანონი “პროკურატურის შესახებ” საქმიანობის ძირითად

სამოქმედო პრინციპად აღიარებს პოლიტიკურ ნეიტრალიტეტს. 182 აღმასრულებელი

ხელისუფლებისადმი მსგავს დამოკიდებულებაში პოლიტიზირების საკმაოდ დიდი

(თუნდაც პოტენციური) საფრთხე არსებობს, რაც მსგავს შემთხვევებში კანონოთ მკაცრად

გაწერილი წესებით უნდა დაბალანსდეს, რათა რეალურად უზრუნველყოფილი იყოს

საზოგადოებრივი უსაფრთხოება.

180

Zipelius R: “juristische methodenlehre”10 Auflage Munchen 2006, R: 78 181 იხ. საქართველოს საკნოსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე: N 2/8-48-54/1 182

ix: “პორკურატურის შესახებ” საქართველოს კანონი, მუხლი მე-4

103

ვერ გავიზიარებთ ავტორთა მოსაზრებას, რომლებიც მიუთითებენ რომ სისხლის

სამართლის პოლიტიკის განმსაზღვრელი აქტების უპირატესობა იმაში მდგომარეობს, რომ ის

ხელს შეუწყობს დისკრეციული უფლებამოსილების ერთგვაროვანი პრაქტიკის

ჩამოყალიბებას. რა თქმა უნდა პროკურორი, სისხლისსამართლებრივი დევნის

განხორციელებისას მოქმედებს საპროცესო უფლებამოსილებების ფარგლებში. თუმცა მისი

გადაწყვეტილებების თავისუფლება არ უნდა შეიზღუდოს იმგვარად, რომ საფრთხე შეექმნას

სისხლისსამართლებრივი სისტემის მოქნილობასა და ეფექტურობას, ყოველი კონკრეტული

საქმისადმი ინდივიდუალურ მიდგომასა და სამართლიანი გადაწყვეტილების მიღებას.

ხოლო, თუკი დისკრეციული უფლებამოსილებით ხელმძღვანელობისას, სისხლის

სამართლის პოლიტიკის განმსაზღვრელი აქტებით შესაძლებელი გახდება დანაშაულებრივი

ქმედებისადმი ერთგვაროვანი მიდგომა, საბოლოო ჯამში მივალთ იმ რეალობამდე, რომ

კონკრეტული ინკრიმინირებული ქმედების პრაქტიკული დასჯადობა გამოირიცხება, იმის

მიუხედავად რომ ზიანი რეალურად დადგა. ამასთანავე, ამ ლოგიკით მივუახლოვდებით

ერთი მხრივ, დაზარალებულის უფლებრივი შეზღუდვის მზარდ ტენდენციას, მეორე მხრივ,

კი პრაქტიკულად აზრი დაეკარგება ამა თუ იმ ქმედების სისხლის სამართლის კოდექსით

სანქცირებას, რაც რეალურად საკანონმდებლო ინფლაციის საფუძველია. უფრო მეტიც, ამ

საფუძვლით არ არის გამორიცხული იმატოს იმ დანაშაულთა რაოდენობამ, რომელზეც

დისკრეციულ პრინციპზე დაყრდნობით პროკურორი იცილებს სისხლისსამართლებრივი

დევნის ფუნქციას.

აღსანიშნავია, რომ ავტორთა ერთი ნაწილი დისკრეციული პრინციპის ქართული

ვერსიის განმარტებისას მიუთითებს, რომ “სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებისა და

შეწყვეტისას პროკურორი კი არ უნდა სარგებლობდეს დისკრეციული უფლებასილებით,

არამედ კანონით”183 ავტორი ყურადღებას ამახვილებს სსსკ-ის მე-16 მუხლზე და ამბობს, რომ

უმჯობესია ის ჩამოყალიბდეს განსხვავებული ფორმულირებით. კერძოდ:

”სისხლისსამართლებრივი დევნის უფლებამოსილება სისხლისსამართლებრივი დევნის

შეწყვეტისა და დაწყების შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისას პროკურორი

ხელმძღვანელობს საჯარო ინტერესით, რა დროსაც სარგებლობს კანონით.” ავტორი ამ

შემთხვევაში მიუთითებს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 105-ე მუხლზე,

რომელშიც ჩამოყალიბებულია დევნის დაწყებისა და შეწყვეტის საფუძვლები. მისი ხედვით,

დისკრეციულობის პრინციპი წინააღმდეგობაში მოდის ამ მუხლთან. აღნიშნულ მიდგომას

ვერ დავეთანხმებით რამდენიმე გარემოებათა გამო. უპირველესად, მიგვაჩნია, რომ მსგავსი

მსჯელობა დისკრეციული უფებამოსილების არასწორი განმარტებიდან უნდა

მომდინარეობდეს. 105-ე მუხლი არის პირდაპირი, იმპერატიული დათქმა კანონმდებლისა,

როდესაც პროკურორი არა თუ საკუთარი შეხედულების მიხედვით იხილავს

სისხლისსამართლებრივი დევნის არდაწყების ან შეწყვეტის საკითხს, არამედ უშუალოდ

კანონის მითითებით. ეს მუხლი ერთგვარი არჩევანის შესაძლებლობას არ იძლევა.

183

Mლომსაძე მ. “სისხლის სამართლის პროცესი” თბილისი, 2010წ. გვ:45

104

დისკრეციული უფლებამოსილება კი უნდა განისაზღვროს უფრო ფართოდ, ამ მუხლის

გარეთ არსებულ ვითარებებზე გავრცობით. სადაც პროკურორი, უკვე სარგებლობს არჩევანის

თავისუფლებით, საჯარო ინტერესის საფუძველზე. ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე,

უნდა ითქვას, რომ მართალია 105-ე მუხლი შეიცავს სისხლისსამართლებრივი დევნის

შეწყვეტის საფუძვლებს, თუმცა დისკრეციული უფლებამოსილების ფარგლებს გარეთ.

პროკურორი ე.წ მოქმედების თავისუფალი არეალით სარგებლობს ყველა სხვა შემთხვევაში.

დისკრეციული დევნის კონტექსტში ყველაზე პრობლემური საკითხი არის კანონის წინაშე

თანასწორობისა და სასამართლოსადმი მიმართვის კონსტიტუციური რანგის პრინციპების

კრიზისი, რასაც უფრო დაწვრილებით ქვემოთ განვიხილავთ.

ინტერესთა ბალანსი დისკრეციული სისხლისსამართლბრივი დევნის ფარგლებში

უკანასკნელი წლების განმავლობაში განსაკუთრებული აქტუალურობით გამოირჩევა

დაზარალებულის სისხლის საპროცესო სამართლებრივი მდგომარეობის განსაზღვრისა და

მისთვის სისხლის სამართლის პროცესში შესაბამისი უფლებამოსილებათა მინიჭების

სამართლებრივ-პოლიტიკური საკითხი. მისი ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი ვიქტიმოლოგიის

მნიშვნელობის ზრდაა მსოფლიო მასშტაბებით. კვლევებმა, რომელიც დანაშაულის

მსხვერპლის დაცვისა და სისხლის სამართლის პროცესში მისი მოთხოვნების

გათვალისწინების აუცილებლობაზე მიუთითებენ, განაპირობეს დაზარალებულის სისხლის

სამართლის მეცნიერების ცენტრში მოქცევა. განსაკუთრებით იმ სტანდარტების

საფუძველზე, რაც რეფორმირებული სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით იქნა

გათვალისწინებული.

იურიდიულ ლიტერატურაში არაერთგზის გამოითქვა მოსაზრება, რომ

დაზარალებულს სისხლის სამართლის პროცესში ფართო უფლებამოსილება უნდა ჰქონდეს.

აღნიშნული საკითხი საერთაშორისო დონეზეც იქნა განხილული და გაეროსა და ევროპის

კავშირის საბჭოს მიერ, რომლებმაც გადაწყვეტილებაში წევრ ქვეყნებს სისხლის სამართლის

საპროცესო კანონმდებლობაში დაზარალებულის პოზიციების გაუმჯობესებისაკენ

მოუწოდეს. დასავლეთ ევროპის ქვეყნების უმეტესმა ნაწილმა ის გაითვალისწინა და

კოდექსში ამ კუთხით არსებითი ცვლილებებიც შეიტანა. 184 საქართველოში კი სრულიად

განსხვავებული ტენდენცია შეიმჩნევა. თუკი რეფორმამდელ კოდექსში ის სისხლის

სამართლის პროცესში გვევლინებოდა აქტიურ მხარედ, დღეს არსებული ნორმების

საფუძველზე იგი პროცესის აქტიური სუბიექტი აღარ არის. რაც აშკარად ეწინააღმდეგება

საერთაშორისოდ აღიარებულ სისხლის სამართლის თანამედროვე პოლიტიკას.

184

მაგალითისთვის იხილეთ გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის 2004წლის 29 ნოემბრის კანონი,

“დაზარალებულის უფლებების რეფორმების შესახებ“

105

ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია ვიმსჯელოთ, დაზარალებულის უფლებრივი დაცვის

გარანტიებზე დისკრეციული დევნის გვერდით. განვსაზღვროთ, რამდენად არის დაცული

საქართველოს კანონმდებლობით ბალანსი საჯარო და კერძო ინტერესებს შორის.

პირის უფლების, თავისუფლებისა და კანონიერი ინტერესების დაცვა სახელმწიფოსა და

მისი სამართალდამცავი ორგანოების მოვალეობაა. თუმცა, დღევანდელი მდგომარეობით

სისხლს სამართალწარმოების პროცესის რეგულირების სფეროში ამ დებულების

რეალიზაციისას უმეტესწილად აქცენტი კეთდება ბრალდებულის უფლებების დაცვაზე.

დაზარალებულის უფლებათა კომპლექსი, რომლის დამცველიც იდეურად არის

სახელმწიფო, დიდი ხნის განმავლობაში სათანადო ყურადღების მიღმა რჩებოდა და

დღევანდელი მდგომარეობით კიდევ უფრო ეჭვის ქვეშ დგება მისი ინტერესების

სამართლებრივი დაცვის გარანტი. მაშინ როდესაც, ყოველმხრივი, სრული და ობიექტური

გამოძიებისა და საქმეზე მართმსაჯულების განხორციელებისათვის დიდი მნიშვნელობა

ენიჭება საქმის წარმოებაში დაზარალებულის მონაწილეობის ხარისხს და აქტიურობას

ბრალდებული მხარის მონაწილეობის მიუხედავად. მოქმედი საპროცესო კოდექსი არა თუ

აძლიერებს მის სამართლებრივ მდგომარეობას, არამედ აბსოლუტურად აკნინებს მას. სსსკ-ის

მე-7 თავი, რომელშიც გადმოცემულია დაზარალებულის საპროცესო მდგომარეობა, შეიცავს

იმ უფლებათა მინიმალურ ჩამონათვალს, რომელთაც პრაქტიკულად არსებითი მნიშვნელობა

ინტერესთა დაკმაყოფილების თვალსაზრისით არა აქვს. უფრო მეტიც, დისკრეციული

დევნის განხორციელების პარალელურად კოდექსი არ შეიცავს რაიმე დამაბალანსებელ

დათქმას, რომელიც სამართლებრივად უფრო მაღალ დონეზე აიყვანდა დაზარალებულს. ეს

თავის მხრივ განაპირობა იმანაც, რომ დაზარალებული მხარედ არ გვევლინბება 185 მაშინ

როდესაც, დაზარალებული პირის უფლების სრულყოფილად დაცვა-აღდგენისათვის

განსაკუთრებული მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს მის აქტიურ მონაწილეობას საქმეში.

სსსკ-ის 56-ე მუხლის მე-4 ნაწილის შესაბამისად, დაზარალებული შეიძლება იყოს

სახელმწიფო, ფიზიკური ან იურიდიული პირი რომელსაც შეიძლებოდა მისდგომოდა ზიანი.

სისხლის სამართლის პროცესის არსიდან და პრინციპებიდან გამომდინარე, მისი ერთ-ერთი

ძირითადი ამოცანაა პროცესის მონაწილეთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა. მისი

მოქმედება პირდაპირ მიმართულია დანაშაულის ან სხვა მართლსაწინააღმდეგო ქმედების

ფაქტობივი გარემოებებისა და მისი ჩამდენი პირის დადგენისაკენ. ამ ამოცანების

შესრულებით კი დაზარალებულისა და საზოგადოების ინტერესების ერთობლივი

დაკმაყოფილებისაკენ. მართალია, კანონმდებელი დისკრეციული დევნის პრინციპისა და

დაზარალებულის მოქმედი სტატუსის განსაზღვრისას სამართლებრივი სახელმწიფოს

პრინციპით მოქმედებდა (რომელიც პირველ რიგში ემსახურება არა ცალკეული ინდივიდის

პირად ინტერესებს, არამედ საჯარო ინტერესს, რომელიც მიმართულია სამართლებრივი

185

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მიხედვით, მხარეებად გვევლინებიან

მხოლოდ ბრალდებული, მსჯავრდებული, გამართლებული, მათი ადოკატი, გამომძიებელი,

პროკურორი.

106

წესრიგის აღდგენისაკენ186), თუმცა არამიზანშეწონილად მიგვაჩნია მისი ცალმხრივი გაგება,

როგორც ეს კანონმდებელს აქვს გამოყენებული. სამართლებრივი სახელმწიფოს ძირითადი

კრიტერიუმი ინტერესთა თანაბარზომიერებაა. მოქმედი დეფინიცია ერთი მხრივ

დისკრეციული დევნისა და მოერე მხორვ დაზარალებულის სტატუსისა, აბსოლუტურად

გამორიცხავს მათში თანაბარზომიერების კრიტერიუმს.

მოქმედი კოდექსის მიდგომა დაზარალებულთან განსაკუთრებით თვალსაჩინო ხდება

ძველი კოდექსით მისთვის გარანტირებულ უფლებამოსილებათა ფონზე. საკმაოდ

საინტერესო მიდგომას აყალიბებს ძველი კოდექსი კერძო ბრალდების საქმესთან

დაკავშირებით, სადაც დაზარალებული კერძო ბრალმდებლად გვევლინებოდა. შესაბამისად,

დევნა დაზარალებულის საჩივრით იწყებოდა. ასევე მისივე ნების საფუძველზე ხდებოდა

დევნის შეწყვეტაც. 1998 წლის კოდექსის გადმოსახედიდან დაზარალებულის

სამართლებრივი მდგომარეობის ხარისხი მოქმედი კანონმდებლობით საკმაოდ ნათელია.

კოდექსის ხარვეზი ამ ასპექტში არა თუ მხოლოდ კერძო დევნაზე უარის თქმაშია, არამედ

დაზარალებულის სხვა, უფლებრვი კომპლექსის საკამოდ ფართო შეზღუდვაში. ავტორთა

ერთი ნაწილი მოსაზრებით, კოდექსის სამოქმედო პრინციპები მოიაზრებს პირთა კანონიერი

ინტერესების დაცვას, შესაბამისად, ის თავისთავად უნდა შეიცავდეს პროცესში

დაზარალებულის მაღალი ხარისხით მონაწილეობის შესაძლებლობას. 187 მოცემულ

შემთხვევაში ავტორს ვერ დავეთანხემბით, დადგან კოდექსის ის ნორმა რომელიც ამ იდეას

განამტკიცებს 188 არ მოიაზრებს მასში დაზარალებულს. თუკი ამ დათქმას

დაზარალლებულზეც გავავრცელებთ ის წინააღმდეგობაში მოვა არა თუ მხოლოდ

დაზარალებულის სამართლებრივ სტატუსთან, არამედ იმ იდეასთან რომელიც

დაზარალებულის მნიშვნელობას განსაზღვრავს სისხლის საპროცესო სამართლში.

თავის მხრივ, უფლებამოსილი სუბიექტის დისკრეცია გულისხმობს იმას რომ, დევნის

განხორციელება არ არის სავალდებულო დანაშაულის ყველა ფაქტზე, რაც თავისთავად

მოიცავს პროკურორის უფლებამოსილებას-მიზანშეწონილად მიჩნევის შემთხვევაში

დაიწყოს და განახორციელოს სისხლისსამართლებრივი დევნა. ე.ი. დევნის დაწყება

დამოკიდებული ხდება მის შეხედულებაზე და არავითარი კავშირი არა აქვს

დაზარალებულთან და საქმეში მონაწილე სხვა პირებთან. პროკურორის დისკრეციული

უფლებამოსილების ქართული ვერსია დაზარალებულს მხოლოდ იმის უფლებას აძლევს,

რომ დევნის დაწყებაზე უარის თქმა ერთჯერადად გაასაჩივროს ზემდგომ პროკურორთან

(სსსკ-ის 168-ე მუხლი). აღნიშნული დებულება თავის მხრივ სამართლებრივი სახელმწიფოსა

და ადამიანის ღირსების დაცვის პრინციპის გამოხატულებაა, რომელიც სახელმწიფოს

186იზორია ლ. „თანამედროვე სახელმწიფო-თანამედროვე ადმინისტრაცია“ თბ.2010წ.გვ:32 187

Gთუმანიშვილი გ. “დაზარალებული თანამედრივე სისხლის საპროცესო სამართლაში”

მართლმსაჯულების მაცნე, 2009w,NN#2, გვ:43 188

იხ. სსსკ-ის მე-12 მუხლი

107

უკრძალავს ადამიანი იყოს სასამართლო პროცესის შიშველი ობიექტი. 189 შესაბამისად, ეს

მუხლი არა მხოლოდ კონსტიტუციური ნორმაა, იგი იმავდროულად არის საპროცესო

სამართლის უმნიშვნელოვანესი სახელმძღვანელო პრინციპი. ეს უფლება თანაბრად უნდა

ვრცელდებოდეს დაზარალებულზეც. თუმცა, დისკრეციულ დევნაზე სასამართლო

კონტროლის არარსებობის გამართლების შესაძლებელია ერთი არგუმენტის მოხმობაც,

კერძოდ კი, ქართული საპროცესო კანონმდებლობა მკაცრად შეჯიბრებითია, სადაც

მოსამართლე მიუკერძოებელი არბიტრის როლში გვევლიბნება, ის გადაწყვეტილებას

მხარეთა თანასწორუფლებიანობის საფუძველზე მიღებული მასალების შესაბამისად იღებს.

ამავე დროს პროკურატურა არ არის სასამართლოს სისტემის ნაწილი, არამედ

დამოუკიდებელია მისგან. თუკი დისკრეციის გამოყენებაზე სასამართლო კონტროლს

დავუშვებთ, სისტემური კოლიზიის წინაშე აღმოვჩნდებით.

სასამართლოსადმი მიმართვის უფლების ხელყოფასთან ერთად, საფრთხე ექმნება კანონის

წინაშე თანასწორობის პრინციპს. დისკრეციული დევნის კონტექსტში არ არის გამორიცხული

ტიპობრივად თანმხვედრ დანაშაულებზე განსხვავებული შედეგების დადგომა. სისხლის

საპროცესო სამართალი თავის მხრივ მიმართულია მატერიალური სამართლის

რეალიზაციისკენ, რომლის ერთ-ერთ უმთავრეს მიზანს მართლწესრიგის დაცვა

წარმოადგენს. მართლწესრიგის დაცულობა, თავის მხრივ შესაძლებელია საზოგადოების

თითოეული წევრის გონივრული დაკმაყოფილებით, მათთვის საფრთხის აცილებისა და

მიყენებული ზიანის ანაზღაურების შესაძლებლობის მიცემით. თუკი დისკრეციის

საფუძველზე, პროკურორი გადაწყვეტს რომ ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნას აღემატება

საჯარო ინტერესი, ზიანი რჩება აუნაზღაურებელი. ხშირად ამ არგუმენტის საპირისპიროდ

ყურადღებას ამახვილებენ დაზარალებულის შესაძლებლობაზე სამოქალაქო წესით

მოითხოვოს ზიანის ანაზღაურება. ამის საპასუხოდ შეგვიძლია აღვნიშნოთ, რომ ეს

შესაძლებლობა ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლებას სრულყოფილად ვერ

აკმაყოფილებს. სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის თანახმად სამოქალაქო სარჩელის

წარსადგენად აუციელებელია შესაბამისი ბაჟის გადახდა, ხოლო სისხლის სამართლის

საქმეზე დაზარალებული პირის მიერ, ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნით წარდგენილი

სარჩელი არ ექვემდებარება ბაჟისგან გათავისუფლებას, ამიტომაც ეს შესაძლებლობა არ

გულისხმობს იმას, რომ ნებისმიერ შემთხვევაში დაზარალებული უზრუნველყოფილია

ზიანის ანაზღაურების გარდაუვლობით.

189მახარაძე ა.“დაზარალებულის სტატუსი საქართველოსა და აშშ-ს საპროცესო კანონმდებლობაში” ბსუ,

ბათუმი, 2010w, gv:234

108

სისხლისსამართლებრივი დევნა საზღვარგარეთის ქვეყნების სისხლის სამართლის

საპროცესო კანონმდებლიობის მიხედვით

როგორც დასაწყის პრაგრაფში აღინიშნა, დისკრეციული სისხლისამართლებრივი დევნა

კარგა ხანია მოქმედებს სხვა სახელმწიფოთა პრაქტიკაში, თუმცა ქართული მოდელი მათგან

საკმაოდ განსხვავდება. შესაბამსიად, საინტერესო იქნება საკითხის შედარებით-

სამართლებრივი კვლევა და საზღვრაგარეთის პრაქტიკის რეკომენდაციის სახით

ჩამოყალიბება.

საინტერესოა საკითხის განხილვა ინგლისის მაგალითზე. ინგლისის სისხლის სამართლის

საპროცესო კანონმდებლობის მიხედვით, განსაკუთრებით სერიოზული მნიშვნელობის

საქმეებზე, როგორიცაა ეროვნლი შუღლის გაღვივება, ოფიციალური საიდუმლოების

დარღვევა, დევნის აღძვრის წინაპირობად ითხოვს გვირგვინის ერთ-ერთ სამართლებრივი

მოხელის (გენერალური პროკურორის ან საჯარო დევნის სამსახურის დირექტორის)

თანხმობას. ამავე დროს ინგლისის სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობა

სისხლის სამართლის საქმეებზე დევნის შეწყვეტის 3 შესაძლებლობას იცნობს. ეს

საფუძვლები შემდეგნაირად განისაზღვრება:

1. როდესაც იურიდიულად დევნა შეუძლებელია.

2. როდესაც სისხლისსამართლებრივი დევნა ფაქტობრივად შეუძლებელია.

3. როდესაც პოლიციამ გახსნა დანაშაული, მაგრამ არამიზანშეწონილად თვლის პირის

პასუხისგებაში მიცემას.

ამავე დროს დევნის შეწყვეტა-წარმოების შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისას,

ბრალმდებელმა მხედველობაში უნდა მიიღოს საჯარო ინტერესი. დადგენილი წესის

თანახმად, ინგლისში დანაშაულებრივი ქმედება ავტომატურად არ იწვევს

სისხლისსამართლებრვ დევნას და გადაწყვეტილების მიღებისას მხედველობაში უნდა იქნეს

მიღებული საჯარო მორალი და წესრიგი, ასევე ნებირსმიერი სხვა მოსაზრება რაც

დაკავშირებული იქნება სახელმწიფო პოლიტიკასთან. ამასთან ერთად ანგარიში უნდა

გაეწიოს დაზარალებულის ინტერესებს. შესაბამისად, ინგლისი იცნობს საჯარო დევნაზე

სასამართლო კონტროლის განხორციელების შესაძლებლობას. ინგლისის კანონმდებლობა

ითვალისწინებს დაზარალებულის მხრიდან კერძო სამართლებრივი დევნის წამოწყების

შესაძლებლობას. 190

საინტერესოა, გამოვყოთ ასევე საფრანგეთის მაგალითი. საფრანგეთის სისხლის

სამართლის საპროცესო კანონმდებლობა (მისი მე-40 მუხლი კონკრეტულად) ითვალისწინებს

190

Code for crown prosecutors of the U.k.

109

დანშაულის ჩადენის შემთხვევაში რესპუბლიკის პროკურორის უფლებამოსილებას დაიწყოს

სისხლისსამართლებრივი დევნა დანაშაულის ჩამდენის მიმართ.

საფრანგეთის კანონმდებლობის მიხედვით, დისკრეციული უფლებამოსილება

შეზღუდულია და იგი არ გამოიყენება მძიმე დანაშაულის შემთხვევაში. (მსგვასი ტიპის

პირდაპირ შეზღუდვებს ქართული მოდელი არ ითვალისწინებს, რაც თავის მხრივ იძლევა

ნებართვას დისკრეცია გამოყენებული იყოს ასევ მძიმე დანაშაულის ჩამდენი პირის

მიმართაც) ასევე იმ პირის მიმართ, რომლის მიმართაც ადრე გამოყენებული იყო

დისკრეციული უფლებამოსილება. ფრანგული კანონმდებლობა ასევე ითვალისწინებს,

დაზარალებულის უფლებას-სასამართლოში გაასაჩივროს პროკურორის გადაწყვეტილება

სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებაზე უარის თქმის ან სისხლისსამართლებრივი

დევნის შეწყვეტის შესახებ.191

აღსანიშნავია, რომ ისევე, როგორც საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო

კოდექსის შესაბამისად, გერმანიის კანონმდებლობა ითვალისწინებს სისხლისსამართლებრივ

დევნაზე პროკურორის დისკრეციული უფლებამისლების გამოყენებას. თუმცა, ზოგიერთი

კატეგორიის დანაშაულთა დევნის დროს, (როგორიცაა ნაკლები სიმძიმე, პოლიტიკური,

იძულების ან შანტაჟის ქვეშ ჩადენილი დანაშაულები, სადაც დევნამ შეიძლება სახელმწიფოს

ინტერესები დააზიანოს) ბრალმდებელს აქვს შეზღუდული დისკრეციის უფლებამოსილება.

ამ შემთხვევაში, ბრალმდებელს, ზოგჯერ კომპეტენტური სასამართლოს თანხმობით,

შეუძლია უარი თქვას დევნაზე, შემდგომში კი დევნის განახლება დაუშვებელია. ამავე დროს,

კოდექსი ითვალისწინებს ზოგიერთი წვრილმანი დანაშაულის საქმეებზე კერძო

სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელებას. (თუმცა ეს არ არის მხოლოდ

დაზარალებულის ნებაზე დამოკიდებული და ამ შემთხვევაშიც პროკურორს შეუძლია უარი

თქვას დევნაზე საჯარო ინტერესების გათვალისწინებით.) მსგავს შემთხვევებში, ე.წ, “კერძო

ბრალდების” საქმეებზე, დევნის წარმოება შეუძლია დაზარალებულს, რა დროსაც ის

სარგებლობს საჯარო ბრალმდელის ყველა უფლებამოსილებით. 192

გერმნიის სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობა ავალდებულებს პროკურორს

დისკრეციული გადაწყვეტილების მიღებისას პასუხი გასცეს წერილობით პირს, რომლის

განცახდებითაც დაიწყო დევნა. ამავე დროს განმცხადებელი უფლებამოსილია, პროკურორის

უარი გაასაჩივროს სასამართლოში. 193

სისხლისსამართლებრივ დევნის შედარებითი ანალიზისათვის, ვფიქრობთ საინტერესოა

ამერიკული მოდელის ზოგადი მიმოხილვა. შეიძლება ითქვას, რომ აშშ-ს მიდგომა,

191

ვინგაერტი კ. „ევროგაერთიანების ქვეყნების სისხლის სამართლის საპროცესო სისტემები”Tb.2002 w.gv:118 192

Meiller K “comprehensive criminal justice” NY 2006y p:65 193 გ. მეფარიშვილი, ი.ჩხეიძე “დისკრეციის პრინციპთან დაკავშირებით” თეუსუ-ის შრომები, 2010@ #2, gv:273

110

რამდენამდე ესადაგება ინგლისურ ვერსიას, თუმცა არ არის იდენტური. ამიტომაც, უნდა

ვაღიაროთ ამ მოდელის სპეციფიკურობა. აშშ-ში სისხლის სამართლის პროცესში

დისკრეციული დევნა უფრო “საპროკურორო დისკრეციით” სახელწოდებით არის ცნობილი.

იგი გულისხმობს პროკურორის თითქმის შეუზღუდავ უფლებამოსილებას-წარუდგინოს

პირს ბრალდება დანაშაულის ჩადენაში ან უარი თქვას ბრალდების წაყენებაზე. მაშინაც კი

როდესაც სისხლის სამართლის საქმეზე საკმარისი მტკიცებულებებია მოპოვებული

ბრალდების წასაყენებლად, პროკურორს გააჩნია დისკრეციული უფლებამოილება-უარი

თქვას ბრალდების წაყენებაზე “მიზანშეწონილობის” გამო. მიზანშეწონილობის დეფინიციის

შინაარსი კანონმდებლობის მიერ არ განიმარტება და იგი წყდება პრაქტიკაში

დამკვიდრებული სტანდარტების საფუძველზე. პროკურორისათვის ესოდენ ფართო

უფლებამოსილების მინიჭება იმდენად ჩვეულებრივი მოვლენაა ამერიკულ სამართალში,

რომ ამერიკელი იურისტები მას გარდაუვალ აუცილებლობად მიიჩნევენ.194

რაც შეეხება იტალიას, დევნის ორგანოს აქაც პროკურატურა წარმოადგენს.

კანომდებლობის თანახმად, ბრალმდებელი დევნას აწარმოებს იმ შემთხვევაში, როდესაც

არსებობს დასაბუთებული ვარაუდი, რომ პირმა ჩაიდინა დანაშაული. ეს ნორმა

განმტკიცებულია იტალიის კონსტიტუციით. იტალიური სამართალი არ იცნობს დევნის

“ხელსაყრელობის” პრინციპს, რაც პროკურორს საშუალებას მისცემდა დისკრეციული

უფლებამოსილების ფარგლებში შეეწყვიტა სიხლისსამართლებრივი დევნა.

იტალიაში ზოგიერთი დანაშაული შეიძლება იდევნებოდეს მხოლოდ

დაზარალებულის საჩივრით. დაზარალებულის საჩივრის არსებობა ნებას რთავს, მაგრამ არ

ავალდებულებს პროკურორს აღძრას სისხლისსამართლებრივვი დევნა. “ხელსაყრელობის”

პრინციპის გამორიცხვას მეცნიერები იმით ასაბუთებენ, რომ არსებობს მისი ბოროტად

გამოყენების საფრთხე. მიუხედავად იმისა, რომ მისი დანერგვა ზოგჯერ შეიძლება

სასარგებლო იყოს მოსამართლეებისა და პროკურორებისთვის, რითაც ისინი

გარკვეულწილად შეამცირებენ გამოსაძიებელ პირთა რაოდენობას.

მნიშვნელოვანია, შოტლანდიის პრაქტიკის მიმოხილვაც. შოტლანდიაში დევნას

აწარმოებს ლორდი ადვოკატი, რომელსაც ნიშნავს პრემიერ-მინისტრი. მას შეუძლია

პირადად აწარმოოს დევნა. ეს ეხება განსაკუთრებული სირთულისა და საჯარო

მნიშვნელობის მქონე დანაშაულთა საქმეებს. საერთოდ, კი საბრალდებო დასკვნის

საფუძველზე, ყოველგვარი დევნა მაღალ სასამართლოში ლორდი ადვოკატის სახელით

წარიმართება. დასავლეთ ევროპის ზოგიერთი ქვეყნის მსგავსად, შოტლანდიური სამართალი

დანაშაულის დევნას მიიჩნევს საჯარო ფუნქციად, რომელიც საჯარო ინტერესებიდან

გამომდინარე ხორციელდება ამ მიზნით დანიშნული სახელმწიფო მოხელეთა მიერ. საჯარო

194.Lynch G. American law and lawer information. T3 Chikago 1998y.p:56

111

ბრალმდებელი არ სარგებლობს დევნის ექსკლუზიური უფლებით და ზოგიერთი სახის

დანაშაულებზე კერძო მოქალაქეებსაც შეუძლიათ დევნის დაწყება. 195

დ ა ს კ ვ ნ ა

ჩვენ ზემოთ მიმოვიხილეთ სისხლისსამართლებირი დევნის არსი, მისი განვითარების

ტენდენციები. ნაშრომში განსაკუთრებული ყურადღება გამახვილდა 2010 წლის 1 ოქტომბრის

სსსკ-ით დამკვიდრებულ დისკრეციული დევნის პრიციპისა და დაზარალებულის სტატუსის

თანაფარდობაზე.

როგორც ვნახეთ, დისკრეციული დევნის პრინციპი საკმაოდ ახალი ცნებაა ქართულ

საკანონმდებლო სივრცეში, თუმცა ის დიდი ხანია წარმატებით მოქმედებს განვითარებულ

სახელმწიფოთა სამართალში. დისკრეციული დევნის უპირატესობა იმაში მდგომარეობს, რომ

არ მოხდეს სახელმწიფო რესურსების ხარჯვა “წვრილმან” დანაშაულებზე, რომლის მიმართაც

შესაძლებელია ნაკლებად მაღალი საჯარო ინტერესი არსებობდეს. ამავე დროს მისი

ორიენტირი საჯარო ინტერესია. ეს კი, თავისთავად გულისხმობს კერძო ინტერესების

გავრცობას და უფრო ფართო ასპექტის ინტერესების პატივისცემას. ამავე დროს

დისკრეციული უფლებამოსილების გამოყენებისას პროკურორი მოქმედებს ერთგვარი

ლეგიტიმური ზეწოლის საფუძველზე, რაც უზრუნველყოფს მის ობიექტურობასა და

სამართლიენობის მაღალ ხარისხს.

რეკომენდაციის სახით შეიძლება აღინიშნოს რომ, დისკრეციული

სისხლისსამართლებრივი დევნის გამოყენებისას მეტი დაცულობისა და სამართლიანობის

უზრუნველყოფის მიზნით მნიშვნელივანია პროკურატურის ადილის სწორი განსაზღვრა

სახელმწიფო ხელისუფლების სისტემაში. მიგვაჩნია, რომ თიოეული გადაწყვეტილების

პოლიტიზირების საფრთხის აცილებისთვის აუცილებელია პროკურატურა იყოს

დამოუკიდებელი სამართალდამცავი ორგანო და არ განეკუთვნებოდეს არც სასამართლო და

არც აღმასრულებელი ხელისუფლების სტრუქტურულ ერთეულს, ამავე დროს მათ მიეცეთ

შეზღუდული დისკრეციული უფლებამოსილებით სარგებლობის შესაძლებლობა, ხოლო

იუსტიციის მინისტრის მითითებებს ჰქონდეს არა თუ სავალდებულო, არამედ ზოგადი

მითითებები იყოს სარეკომენდაცი ხასიათის. საბოლოოდ თითოეული ეს დანაწესი

მიმართული უნდა იყოს დაცულობის ამაღლებისა და ინტერესთა გონივრული

დაბალანესების უზრუნველყოფისაკენ.

195 ვინგაერტი კ. ევროგაერთიანების ქვეყნების სისხლის სამართლის საპროცესო სისტემები.”თბ .2002 w.gv:123

112

შედარებითი ანალიზი საშუალებას გვაძლევს აღვნიშნოთ, რომ დისკრეციული

სისხლისსამართლებრივი დევნის ქართული ვერსია აბსოლუტურად განსხვავებულად

ჩამოყალიბდა. როგორც ვნახეთ, არც ერთი სახელმწიფო სადაც ეს პრინციპი მოქმედებს არ

იცნობს მის ”აბსოლუტურ” ხასიათს. ზოგიერთი ქვეყანა მას მხოლოდ გარკვეული

კატეგორიის დანაშაულებზე იყენებს. ამავე დროს, მხედველობაში აქვს დაზარალებულის

სტატუსი და შეიცავს მისი ინტერესების ბალანსის საკამოდ მაღალ კრიტერიუმებს. ყოველ

შემთხვევაში, უზრუნველყოფილია მისი მხრიდან დისკრეციულ დევნაზე სასამართლო

კონტროლის განხორციელება. რაც თავისთავად მეტ ლეგიტიმურობას სძენს

სისხლისსამართლებრივი დევნის განმახორციელებელი ორაგანოს საქმიანობას. ეს კი

ინტერესთა ბალანსის საკმაოდ ქმედითი ელემენტია. ვინაიდან დანაშაულისაგან

აბსოლუტური დაცვა შეუძლებელია, სახელმწიფო მოქალაქეს ვერ მისცემს იმის გარანტიას,

რომ იგი დანაშაულის მსხვერპლი არასდროს გახდება. ამიტომ თუკი კონკრეტულ

შემთხვევაში სახელმწიფომ ვერ შეძლო კრიმინალური ქმედებისაგან მოქალაქის დაცვა, მან

უნდა იზრუნოს იმაზე, მაინც, რომ მინიმუმამდე დაიყვანოს იმ ზიანის შესაძლებლობა რაც

დანაშაულის მსხვერპლს დანაშაულის სახელმწიფო ორგანოების მიერ განხორციელებული

სამართლებრვი ღონისძიებების შედეგად შეიძლება მიადგეს. მიგვაჩნია, რომ მართალია

კონსტიტუციურ სამართალში დაზარალებულის სისხლის საპროცესო სამართლებრივი

მდგომარეობის განსაზღვრის შესახებ პირდაპირ არ არის მითითებული, მაგრამ

შესაძლებელია საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებული პიროვნების ძირითადი

უფლებების სათანადო ანალიზის საფუძველზე კონკრეტული დასკვნების გაკეთება,

დანაშაულის მსხვერპლის სისხლის სამართლის პროცესში ლეგიტიმაციისა და მისი

ინტერესების საჯარო სამართლებრივი დევნის დროს გათვალისწინებისათვის, რადგან

დისკრეციის პრინციპი გულისხმობს დაზარალებულის მხრიდან სამართლიანობის ერთგვარ

მინდობას სისხლისსამართლებივი დევნის განმახორციელებელი ორგანოსადმი.

დაზარალებულს უნდა გააჩნდეს მათი ქმედების შეფასების რაც შეიძლება ეფექტური

შესაძლებლობა, სულ მცირე დევნაზე უარის თქმის გადაწყვეტიელბის სასამართლო

კონტროლი.

113

რ ე ზ ი უ მ ე

სისხლისსამართლებრივი დევნა სისხლის საპროცესო სამართლებრივ სტადიებს შორის

ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია. მასზე ბევრად არის დამოკიდებული საზოგადოების

დაცულობა იმ დანაშაულებრივი ქმედებებისგან, რომელიც საქართველოს სისხლის

სამართლის კოდექსითაა გათვალისწინებული. სისხლისსამართლებრივი დევნა თავის მხრივ

მართლმსაჯულების განხორციელების წინა ეტაპს წარმოადგენს, ამიტომაც განიხილება ის

პროკურატურის პრორიტეტულ ფუნქციად. სისხლისსამართლებრივი დევნა საბოლოო ჯამში

განსაზღვრავს საქმეზე ჭეშამარიტების დადგენის შესაძლებლობასა და შესაბამისად

მართლმსაჯულების განხორციელების ხარისხს.

სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებას საფუძვლად უდევს დანაშაულებრივი ფაქტი

რომელსაც თან ახლავს სხვა პირის ინტერესების ხელყოფა, შესაბამისად

სისხლისსამართლებრივი დევნა მოიცავს დანაშაულებრივი ქმედების ჩამდენი პირის

პასუხისმგებლობას სახელმწიფოსა და საზოგადოების ინტერესების გათვალისწინების

საფუძველზე. ინტერესთა ოპტიმალური და მიზანშეწონილი დაკმაყოფილება წარმოადგენს

სწორედ ნებისმიერი სახელმწიფოებრივი ქმედების საფუძველს. მათ შორის

სისხლისსამართლებრივი დევნის უმთავრესი პრნციპიც საბოლოოდ ინტერესთა გონივრულ

დაკმაყოფილებაშია. ამ თავლსაზრისით მნიშვნელოვანია სისხლისსამართლებრივი დევნის

საკანონმდებლო რეგლამენტირების გაანალიზება, რამდენად უზრუნველყოფს

სისხლისსამართლის საპროცესო კოდექსის დებულებები ინტერესეთა დაბალანსებას. 2009

წლის საკანონმდებლო ცვლილებების შემდეგ სრულიად შეიცვალა და ახლებურად

ჩამოყალიბდა სისხლისსამართლებრივი დევნის პრინციპები, გაუქმდა დევნის სხვადასხვა

სახე და განისაზღვრა საჯარო დევნა პროკურორის დისკრეციული უფლებასმოსილებით,

რომლის სახელმძღვანელო პრინციპებიც ცალკე ნორმატიული აქტით დარეგულირდა.

დევნის დისკრეციული ხასიათი, თავის მხრივ არ არის სისხლისსამართლებრივი დევნის

ახალი სახე, პირიქით, ის წარმატებით მოქმედებს სხვადასხვა განვითარებულ ქვეყანაშ.

თუმცა კი აღსანიშნავია, რომ ამ ინსტიტუტის ქართულ, ნოვაციური რეგულირებას აქვს

სხვადასხვა პრობლემური მხარე. განსაკუთრებით კი დაზარალებულის საპროცესო

სტატუსთან მიმართებაში. დისკრეციული დევნის პრნციპით დაზარალებული „საჯარო

ინტერესის“ მსხვერპლი ხდება და პრიორიტეტულად უთმობს გზას წინასწარ განსაზღვრულ

პრინციპებზე დაფუძვნებულ სუბიექტურ დამოკიდებულებებს, მაშინ როდესაც

სისხლისსამართლებრივი დევნა პირველ რიგში გულისხმობს დამნაშავის მორალურ და

სამართლებრივ კონფისკაციას დაზარალებულის სასარგებლოდ.

გარდა დაზარალებულის საპროცესო სტატუსთან შეუთავსებლობისა, დისკრეციული

სისხლის სამართლებრივი დევნა პირდაპირ უკავშირდება სასჯელის გარდაუვლობის

პრინციპს და თავის მხირვ ეწინააღმდეგება მას. სასჯელის გარდაუვლობის პრინციპის

114

უგულებელყოფა კი ხშირ შემთხვევაში სიხლის სამართლის ნორმათა საკანონმდებლო

ინფლაციას იწვევს.

აღსანიშნავია, რომ დისკრეციული პრინციპის გამოყენება დღითიდღე უფრო აქტუალური

ხდება, მის საფუძველზე კოდექსში შემოვიდა დევნის ალტერნატიული მექანიზმები,

რომლებიც იმთავითვე დისკრეციის პრინციპზე დაყრდნობით მოქმედებენ. საკითხის

აქტუალურობიდან გამომდინარე ნაშრომის ძირითად მიზანს წარმოადგენს განისაზღვროს,

რამდენად გონივრული და გამართლებულია დისკრეციული დევნის ქართული ვერსია და

მის საფუძველზე დაზარალებულის სტატუსის ერთგვარი დისკრედიტირება, რამდენად

უზრუნველყოფს ის ინტერესთა ბალანსსა და სისხლისსამართლებრივი დევნის იდეის

გატარებას. ამ თვალსაზრისით ნაშრომში განხილული იქნება დისკრეციული დევნის არსი,

მიზნები, მისი თავსებადობა დაზარალებულის სტატუსთან, განიხილება დისკრეციის

პრინციპის დადებითი და უარყოფითი მხარეები, საზღვარგარეთის ქვეყნების გამოცდილება.

ნაშრომში ჩვენ ასევე შევეხებით ინტერესთა კონფლიქტის პრობლემას დისკრეციული

დევნის გამოყენებისას და საბოლოოდ ვეცდებით დავასკვნათ რამდენად გამართლებული და

მიზანშეწონილი შეიძლება იყოს დისკრეციული დევნის ქართული მოდელი სამართლებივ

სახელმწიფოში

Discretionary pursuit and the problems of interest balance

in accordance with Georgian criminal procedure law

The article deals with the issue of discreation pursuit in contemporary Georgian

criminal procedure law. The problem in question has recently become highly

arguable in Western countries, as well as in Georgia. As a result of reform in

Georgia, procedural law has refused different tips of pursuit and established the

only discretionary power of prosecutor. Discretionary power itself causes lots of

problems, especially in terms of admissibility.

In accordance with the discretionary pursuit, victim is practically unable to

claim prosecutor’s decision in court. Therefore, there is obvious derogation from

constitutional law of victim. What is more important according to the new

procedural criminal law the law legislator tries to keep the victim in the shadow of

the criminal procedure and transfer him/her from the position if an independent

participant to the position of witness. To determine interest of victim and assess

the necessity of granting him/her status of independent participant In criminal

procedure, the article analyses basic constitutional rights and basic problems in the

field. Article considers the scope of legitimation of victims procedural rights. At the

115

same time, we will try to consider the degree of legitimation of discretionary power

of prosecutors in the filed of public and private interest. Where is the foremost

problem and the acute limitation of constitutional garants. We conseder the legal

bases of discretionary power, liberal policy of criminal law and the problems of

structural status of prosecution in Georgia. All these caustic problems will be

considered towards the development countries experiences.

Lastly, there will be offered recommendations for determination of victim’s status

and the balance of interest under criminal procedure law.


ნორმატიული მასალა

1. საქართველოს კონსტიტუცია, თბილისი 1995წ (2013 წლის მდგომარეობით)

2. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, თბილისი 2010წ (2013წლის

მდგომარეობით)

3. საქართველოს კანონი ”პროკურატურის შესახებ” თბილისი 2008 წ (2013წლის

მდგომარეობით)

4. ბრძანება #181 “სისხლის სამართლის სახელმძღვანელო პოლიტიკის პრინციპების

ზოგადი ნაწილის დამტკიცების შესახებ “თბილისი,2010წ.

5.გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის კანონი „დაზარალებულის უფლებების

რეფორმების შესახებ’ 2004წ 29.11. (2004 წლის 29 ნოემბრის მდგომარეობით)

6. Code for crown prosecutors of the U.k.

ლიტერატურა

1.. მეფარიშვილი გ. ჩხეიძე ი. „დისკრეციის პრინციპთან დაკავშირებით სისხლის სამართლის

პროცესში“ თეუსუ-ს შრომები, N2 2010წ.

2. ლალიაშვილი თ. „საქართველოს პროკურატურის კონცეფცია“ თბილისი, 2012

3. აბაშიძე გ. ”პროკურორი, როგორც სისხლისსამართლებრივი დევნის სუბიექტი” თბილისი,

2011

3. ლომსაძე მ. ”სისხლის სამართლის პროცესი”; თბილისი 2011

116

4. ვინგაერტი კ. ”ევროგაერთიანების ქვეყნების სისხლის სამართლის საპროცესო

სისტემები”თბილისი 2002წ.

5.თუმანიშვილი გ. “დაზარალებული სამართლებრივი სტატუსი და გარანტიები

“მართმსაჯულების მაცნე” N2, თბილისი,2009წ

6. მახარაძე ა. „დაზარალებული საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის

მიხედვით “ შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები” ბათუმი 2010წ

7. კარაული დ. „დაზარალებულის უფლებრივი მდგომარეობა ახალი სისხლის სამართლის

საპრცესო კოდექსის მიხედვით“ სტუ-ის შრომები, თბილისი2010წ

8. ჰემბერტ-ბოუმანი დ. „სისხლის სამართალში ადვოკატირების სახელმძღვანელო“

თბილისი, 2011

9. იზორია ლ. „თანამედროვე სახელმწიფო-თანამედროვე ადმინისტრირება“ თბილისი 2009წ

10. Головко Л. .В “Алтернативы уголовному преследов

анию в современном праве ” 2002Г

11. Строгович М. С. Уголовное преследование в совет

ском уголовном процессе. М 1951

12. Meiller K. “comprehensive criminal justice” NY 2006y

13. Lynch G. American law and lawer information. T3 Chikago 1998y.

14. Zipelius R: “juristische methodenlehre”10 Auflage Munchen 2006,

117

კავკასიის უნივერსიტეტის, კავკასიის სამართლის სკოლის

მაგისტრატურის I კურსის სტუდენტი:

ირაკლი შამათავა

"საკუთრების უფლება და მისი დაცვის სამართლებრივი მექანიზმები

ქართულ-ევროპულ კანონმდებლობაში"

ნაშრომის მეცნიერ-ხელმძღვანელი: ქეთევან ქოქრაშვილი


კავკასიის სამართლის სკოლის მაგისტრანტის ირაკლი შამათავას საკონფერენციო

ნაშრომზე : "საკუთრების უფლება და მისი დაცვის სამართლებრივი მექანიზმები

ქართულ-ევროპულ კანონმდებლობაში".

ადამიანთა საზოგადოების წარმოშობის დროიდან, საკუთრების თაობაზე დისკუსია

უპირველეს ყოვლისა, ეხება საკითხს: საკუთრება არის ბუნებითი თუ საზოგადოებრივი

მოვლენა, ის თანდაყოლილი სიკეთეა თუ მართლწესრიგის მიერ მინიჭებული

უფლებრივი შესაძლებლობა. წარსულში მსოფლიო სამართლებრივ სივრცეში არსებობდა

«ორიგინალური სისტემა», რომელიც უარყოფდა საკუთრების ბუნებითსამართლებრივ

გაგებას, თუმცა სისტემა, რომელიც კერძო საკუთრების უარყოფის იდეაზე იდგა და

სახელმწიფო საკუთრების პრიმატს აღიარებდა, მოვლენათა ბუნებით წესრიგთან

არსობრივი წინააღმდეგობის გამო ნანგრევებად იქცა. მართალია, საკუთრება კერძო

სამართლის ბინადარია, მაგრამ, ის საჯარო სამართლის შესწავლის ობიექტიცაა,

ამიტომაც აღნიშნავენ, რომ საკუთრება ორ მოქალაქეობას განამტკიცებს. ამდენად,

ბუნებრივია, მაგისტრანტის დაინტერესება საკუთრების კერძოსამართლებრივი თუ

კონსტიტუციურსამართლებრივი გაგებით. მართალია, საკუთრების შინაარსს სამოქალაქო

სამართლის უმთავრესი წყარო – სამოქალაქო კოდექსი განსაზღვრავს, მაგრამ საკუთრების

თავისუფლებას, მის ხელშეუხებლობას კონსტიტუცია განამტკიცებს.

ცალკე გამოსაყოფია საკუთრების ცნებისა და შინაარსის ურთიერთმიმართება. ამ

საკითხს პირველად, ქართულ ცივილისტურ დოქტრინაში პროფესორო ლადო ჭანტურია

118

შეეხო, რომელმაც გერმანული სამართლის მაგალითზე წარმოაჩინა საკუთრების

თავისებურებანი. ნაშრომის ავტორი არ კმაყოფილდება მხოლოდ საკუთრების

თეორიული პრობლემატიკით და იკვლევს სამოქალაქო ბრუნვისთვის მეტად პრაგმატულ

პრობლემას - საკუთრების დაცვის წესრიგს. ის აანალიზებს ჯერ კიდევ რომის

სამართლიდან მომდინარე საკუთრების სანივთოსამართლებრივი საშუალებების-

სავინდიკაციო და ნეგატორულ სარჩელთა არსს, მათი განხორციელების წინაპირობებსა და

სამართლებრივ შედეგებს. სავინდიკაციო მოთხოვნა გულისხმობს მესაკუთრის ან სხვა

მართლზომიერი მფლობელის მიერ სხვისი უკანონო მფლობელობიდან ინდივიდუალური

ნიშნით განსაზღვრული ნივთის გამოთხოვას. თანამედროვე ცივილისტიკა აღიარებს

რომაულ სამართალში მოქმედი შეუზღუდავი ვინდიკაციისგან განსხვავებულ

ვინდიკაციის შეზღუდვის წესს, რომელიც შუა საუკუნეების გერმანული სამართლის

მიგნებაა და ადგენს კეთილსინდისიერი შემძენის ინტერესთა პრიორიტეტს განსაზღვრულ

შემთხვევებში: მესაკუთრის მფლობელობიდან ნივთის ნებით გასვლა, კეთილსინდისიერი

შეძენა, შეძენის სასყიდლიანი ხასიათი. საინტერესოა ის ფაქტი, რომ საქართველოს

სამოქალაქო კოდექსის ის ნორმა, რომელიც საკუთრების დაცვის წესრიგს განამტკიცებს,

შეიცავს თვისობრივად მფლობელობითი ანუ ფაქტობრივ გარემოებებზე დამყარებული

დაცვის ელემენტს, რაც სასამართლომდე დაცვას, სამართალდამცავი ორგანოების მხრიდან

განხორციელებულ, გამარტივებულ დაცვას გულისხმობს.

წინამდებარე საკონფერენციო ნაშრომში მითითებული ლიტერატული წყაროებისთვის

თვალის შევლება გვარწმუნებს, რომ მაგისტრანტი პრობლემით სერიოზულად

დაინტერესებულა, რასაც მოწმობს აზრობრივად ტვირთული მსჯელობების ლოგიკური

ურთიერთკავშირით გადმოცემა.

მეცნიერ-ხელმძღვანელი: ქეთევან ქოქრაშვილი

119


შესავალი ............................................................................................................................................................ 120

$ 1. საკუთრების უფლების არსი .................................................................................................................... 121

$ 2. საკუთრების უფლების ევროპული მოდელი (საფრანგეთის, გერმანიის, ავსტრიის,

იტალიის, ინგლისის მაგალითზე დაყრდნობით) ...................................................................................... 122

$ 3. საკუთრება - ყოფილი საბჭოთა სოციალისტური სამართლის გაგებით: ......................................... 125

$ 4. მოძღვრება ტრიადის შესახებ და ტრიადისეული პრობლემა ........................................................... 126

$ 5. სკუთრების ეკონომიკურ-სამართლებრივი მნიშვნელობა ................................................................. 127

$ 6. საკუთრება - პოზიტიური და ნეგატიური გაგებით ............................................................................ 128

$ 7. საკუთრების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი განმარტება ............................................................ 128

$ 8. ნეგატორული სარჩელის (action negotoria) არსი ................................................................................... 132

$ 9. სავინდიკაციო სარჩელის არსი ................................................................................................................ 134

$ 10. დასკვნა ...................................................................................................................................................... 140

გამოყენებული ლიტერატურა ...................................................................................................................... 142

120


წინამდებარე თემის კვლევის საგანს წარმოადგენს საკუთრების უფლება და მისი

დაცვის სამართლებრივი მექანიზმები, რომელიც განხილულია როგორც

შიდასახელმწიფოებრივ, ისე საერთაშორისო სამართლებრივ ასპექტებში.

იმდენად, რამდენადაც საკუთრება მეცნიერ-იურისტთა შორის განიხილება, როგორც

ინსტიტუტის და პიროვნების უფლების გარანტია, საჭიროებს სახელმწიფოს მხრიდან

აქტუალურ დაცვას. საკუთრებაში კანონით ჩარევა არ უნდა აღემატებოდეს ე.წ.

„ზომიერების“ ფარგლებს და ამგვარი აუცილებლობა საზოგადოებრივი ინტერესის

ტოლფარდი/შესატყვისი უნდა იყოს.

თემის აქტუალობა:

კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებში, საკუთრების უფლების წარმოშობის

საფუძვლებიდან, შეიძლება გამოვყოთ კანონისმიერი და სახელშეკრულებო შეძენა,

რომელთა ზოგადი მიმოხილვაც თემას აქტუალურს გახდის.

თითქმის ყველა საკანონმდებლო სივრცეში ვხვდებით საკუთრების ინსტიტუტს,

გამოვყოთ რამდენიმე: - ინტელექტუალური საკუთრება, საავტორო სამართალი,

საკორპორაციო სამართალი, ბიზნეს სამართალი, სავაჭრო სამართალი და სხვა, რომელიც

პირდაპირ ან ირიბ კავშირშია საკუთრებასთან.

თემაში განხილულია საკუთრების უფლება კონსტიტუციურ ჭრილში და

წარმოადგენს მცდელობას აღმოფხვრას ის პრობლემატური საკითხები, რომელიც

საკუთრების უფლების დაცვათან არის მიმართებაში.

თემის სტრუქტურა:

ნაშრომი შედგება პარაგრაფებისგან, სადაც თანიმდევრულად არის წარმოდგენილი

საკუთრების ეტიმოლოგიურ-შინაარსობრივი [არსის] განმარტება და დემარკაცია კერძო

და საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობისა. (სახელმწიფოს ჩარევის, ე.წ

„ექსპროპრიაციის“ დასაშვებობა და სხვ.), ამასთან, წარმოდგენილია შედარებითი ანალიზი

ევროპულ-ქართული სამართლისა და სასამართლო გადაწყვეტილებანი.

121

„bi jus ibi reme-dium~ (უფლებები იქ არის, სადაც არის დაცვა)

$ 1. საკუთრების უფლების არსი

საკუთრების უფლების დაცვის სამართლებრივი რეგულაციის განხილვამდე,

აუცილებელია განვმარტოთ საკუთრების უფლება. „ესაა უფლება, ნივთის, ქონების,

მესაკუთრის იურიდიულად უზრუნველყოფილი ქცევის ფარგლები, წარმოების

საშუალებებსა და პროდუქტებზე. მოხმარების საგნებზე წარმოშობილი მფლობელობის,

სარგებლობისა და განკარგვის უფლებამოსილება“.196 „დაცვა კი ბრალდების უარყოფის ან

ბრალდებულის პასუხისმგებლობის შემსუბუქებისაკენ მიმართულ პროცესუალურ

მოქმედებათა ერთობლიობა“.197

საკუთრება სამოქალაქო კოდექსის ცენტრალურ ინსტიტუტს წარმოადგენს,

სამართლებრივი ურთიერთობის სფერო კი მის გამოყენება-რეალიზაციასთან

დაკავშირებულ საკითხებს აწესრიგებს, - აღნიშნავს მონოგრაფიულ ნაშრომში თ.

ჩიტოშვილი.198

საკუთრება წარმოადგენს ადამიანის ბუნებით უფლებას, რომელზეც მნიშვნელოვნად

არის დამოკიდებული პიროვნული თავისუფლება. ეს არის უფლებათა ის კატეგორია,

რომელიც ადამიანს მანამ გააჩნია, სანამ ცოცხალია და მთელი ქონებაც რომ წაართვან, იგი

ამ უფლების მატარებელი მაინც დარჩება, რადგან საკუთრების უფლება ქონების შეძენის

შესაძლებლობაა და არა თვით ეს ქონება.199 P

იურიდიულ ლიტერატურაში მიჩნეულია, რომ პირის ნივთთან ურთიერთობა არის

საკუთრების სტატიკური მდგომარეობის გამომხატველი. ის აბსოლუტურ უფლებად

განიხილება, რაკი მესამე პირებისგან ხელყოფას დაუშვებლად მიიჩნევს, ხოლო „მისი

თავისუფლების გარეგნული სფერო“ ჰეგელის უმნიშვნელოვანეს დებულებადაა

მიჩნეული.

საკუთრების უფლება არის პირის იურიდიული ბატონობა სხეულებრივ ნივთზე.

(სრული და ექსკლუზიური ბატონობა).

196

დანელიშვილი ლ., მესხიშვილი მ., იურიდიული ლექსიკონი, 314, 315 197

იქვე, გვ 58 198 ჩიტოშვილი თ., უძრავ ქონებაზე საკუთრების უფლების წარმოშობის ძირითადი

სამართლებრივი ასპექტები, თბ. გამომც. მერიდიანი, 2006, 5-6 199 ნადიბაიძე ლ., საკუთრების შეძენის სამართლებრივი საფუძვლები, თბ., მერიდიანი, 2002, გვ 6

122

სასამართლოს პრაქტიკით დადგენილია, რომ საკუთრება მოიცავს როგორც მოძრავ,

ისე უძრავ ქონებას, ასევე აქციებსა და პატენტებს, სახელშეკრულებო უფლებებსა და

სასამართლო გადაწყვეტილებით დაკისრებულ ვალებს, რომ იგი სხვა არაფერია, თუ არა

„მატერიალური და სულიერი სიმდიდრეების ფლობა ცალკეული ინდივიდების, პირთა

ჯგუფის ან სახელმწიფოს მიერ“.200

საკუთრების აბსტრაჰირების მცდელობა არ არის უცხო სამართლის მეცნიერთათვის.

არსებობს შეხედულება, რომ „საკუთრების უფლების შინაარსის ზოგადი განმარტება

კანონით განსაზღვრულ ფარგლებში მფლობელობის, სარგებლობისა და განკარგვის

უფლებამოსილების სახით, სწორედ ის გონიერი აბსტრაქციაა, რომელიც სასარგებლო და

აუცილებელია, თუკი მისგან არ მოითხოვება იმაზე მეტი, რაც შეუძლია გამოხატოს, -

აღნიშნავს ბ-ნი ს. ჯორბენაძე201

$ 2. საკუთრების უფლების ევროპული მოდელი (საფრანგეთის, გერმანიის, ავსტრიის,

იტალიის, ინგლისის მაგალითზე დაყრდნობით)

საფრანგეთის 1789 წლის ადამიანისა და მოქალაქის დეკლარაციამ საკუთრება

პიროვნული თავისუფლების რანგში აიყვანა, აღიარა მისი უზრუნველყოფის გარანტია,

მესაკუთრე ეკონომიკურად გააძლიერა, ხოლო საზოგადოებას სტაბილური გარემო

შეუქმნა სინდიდრის დაცვის საკითხში.

საფრანგეთის სამოქალაქო კოდექსის 544-ე მუხლის დეფინიციით, საკუთრება არის: -

ნივთებით სარგებლობის და განკარგვის უფლება მაქსიმალურად აბსოლუტური ხერხით,

რომ სარგებლობა არ არის აკრძალული კანონებით.202 საფრანგეთის კანონმდებლობით,

საკუთრების უფლების აბსოლუტურობა შეზღუდულია კანონით, რომლის კლასიკურ

მაგალითს წარმოადგენს - ლეგალური, ანუ ბუნებრივი სერვიტუტები. საკუთრების

უფლება 544-ე სტატიის თანახმად არის, ნივთით სარგებლობისა და განკარგვის

უფლება ყველაზე აბსოლუტური გზით, რომელიც არ არის აკრძალული კანონის

მიერ. ყველა სხვა პირს შეუძლია განახორციელოს ზემოქმედება განსაზღვრულ

ნივთზე მხოლოდ მესაკუთრის მიერ დადგენილ საზღვრებში. სარგებლობის უფლება

გაგებულია, როგორც კანონმდებლობით დაშვებული ნივთის ეკსპლუატაციის

200

http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=5&t=2998

201

ჯორბენაძე ს., საკუთრება და საკუთრების უფლება, თსუ-ის შრომები, N89, 1960, 111.

მითითებულია: ჭანტურია ლ., უძრავი ნივთების საკუთრება, თბ,. 1994, 47. 202 ჭეჭელაშვილი ზ., სანივთო სამართალი, თბ., 2010, 96.


123

საშუალება, მისგან სასარგებლო მახასიათებლების ამოღება, ასევე ნაყოფისა და

სარგებლის მიღება ამ ნივთიდან. განკარგვის უფლება კი არის მესაკუთრისათვის

მიცემული უფლებამოსილება პირადი ნების შესაბამისად გადაწყვითოს ნივთის

იურიდიული ბედი, შესაბამისი მოქმედებების განხორციელებით და გარიგებათა

დადებით.

საქართველოს მოქმედი კანონმდებლობით, საკუთრების უფლება მოცულობით და

აბსოლუტურ ხასიათს ატარებს, რომელიც კონკრეტულ პირთან ურთიერთობაში

მჟავნდება. საკუთრების ცნება და შინაარსი განისაზღვრა შემდეგნაირად: „მესაკუთრეს

შეუძლია, კანონისმიერი ან სხვაგვარი, კერძოდ, სახელშეკრულებო შებოჭვის ფარგლებში

თავისუფლად ფლობდეს და სარგებლობდეს ქონებით (ნივთით), არ დაუშვას სხვა პირთა

მიერ ამ ქონებით სარგებლობა, განკარგოს იგი, თუკი ამით არ ილახება მეზობლების ან

სხვა მესამე პირთა უფლებები, ანდა, თუ ეს მოქმედება არ წარმოადგენს უფლების

ბოროტად გამოყენებას“203 (ტრიადის კლასიკური კონცეფცია).

გერმანიის 1969 წლის 18 დეკემბრის კონსტიტუციური სასამართლოს

გადაწყვეტილებაში აღნიშნულია: - საკუთრება არის ელემენტური უფლება, რომელიც

შინაგან კავშირში იმყოფება პიროვნების თავისუფლების გარანტიასთან. უფლებათა

სტრუქტურაში მის ამოცანას შეადგენს, რომ ძირითადი უფლებების მატარებელმა,

ქონებრივ-სამართლებრივ ურთიერთობაში, თავისუფალი სივრცე უზრუნველყოს და ამით

პასუხისმგებლური მდგომარეობის შესაძლებლობა მიანიჭოს. სწორედ აღნიშნულიდან

გამომდინარე, კონსტიტუციურმა სასამართლომ საკუთრების ცნება განავითარა ამგვარად:

„საკუთრება არის პირთათვის საგნების სამართლებრივი მიკუთვნება, რომელიც

ხასიათდება კერძო სარგებლიანობითა და განსაკუთრებული განკარგვის

უფლებამოსილებით.“204 ნივთის განკარგვასთან დაკავშირებით კი შემდეგნაირი დათქმა

გააკეთა: „იმდენად, რამდენადაც ეს არ ეწინააღმდეგება კანონს ან მესამე პირთა უფლებებს,

ნივთის მესაკუთრეს შეუზლია განკარგოს ნივთი თავისი შეხედულებისამებრ და

გამორიცხოს სხვა პირთა ნებისმიერი ჩარევა“. (არსებითი ხელყოფა).

ავსტრიის სამოქალაქო კოდექსი საკუთრების უფლებას განასხვავებს ფართო და

ვიწრო გაგებით; ფართო გაგებით - საკთრება არსებობს, როგორც სხეულებრივ ისე

უსხეულო ნივთებზე, ხოლო ვიწრო გაგებით, საკუთრება არსებობს მხოლოდ სხეულებრივ

ნივთებზე. იგი განიმარტება უფლებამოსილებად, რომლისგანაც სარგებლის მიღება

დასაშვებია და გამორიცხულია ყოველგვარი ზემოქმედება მესამე პირების მხრიდან.

გვიანდელი პერიოდის კოდიფიკაციებში გაჩნდა ტენდენცია უარი ეთქვათ

საკუთრების უფლების საკანონმდებლო განმარტებაზე და დაიწყეს მისი შინაარსობრივი

203 საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, მუხლი 170, 2011 წლის რედაქციით. 204 ლ. ჭანტურია “უძრავი ნივთების საკუთრება” 2001, გვ. 51

124

აღწერა. ამგვარად მოხდა გერმანიის სამოქალაქო კოდექსში, მოგვიანებით მიბაძა მას

შვეიცარიის და ლიხტენშტეინის სამოქალაქო კოდექსებმა. კლასიკურმა ნიმუშმა ცხადყო,

კანონმდებლის „სათუთი/ფაქიზი“ განმარტება ცნებისა შინაარსობრივ მხარესთან

მიმართებით ნაკლებმნიშვნელოვანი იყო. კვლევითი სტატიაც საკუთრების დეფინიციის

ნაცვლად უფლების შინაარსზე ტრანსფორმირდა.

იტალიის სამოქალაქო კოდექსის 832-ე მუხლის თანახმად: “მესაკუთრეს აქვს

უფლება, საჯარო წესრიგით დადგენილი შეზღუდვების ფარგლებსა და მოვალეობათა

შესრულების პირობით, ისარგებლოს ნივთებით და სრულად განკარგოს იგინი სხვა

პირთა გამორიცხვით”. ამ შემთხვევაშიც ვხედავთ რომ საკუთრების უფლების

შინაარსი მესაკუთრისათვის არის ამოხსნილი ორ ელემენტში: - სარგებლობასა და

განკარგვაში.

ინგლისის სამართლებრივი შეფასება აღნიშნულთან მიმართებით, 1925 წლის

„საკუთრების შესახებ კანონში“ იქნა წარმოდგენილი, სადაც მესაკუთრის

უფლებამოსილებას განეკუთვნა:

მფლობელობა; (ნივთზე ფაქტობრივი ბატონობის შესაძლებლობა)

ნივთის პირადი მოხმარება;

ნივთის განკარგვა;

ნივთიდან სარგებლობის მიღება;

ნივთის გასხვისება ან განადგურება;

ნივთის ამოღების (ექსპროპრიაციის) სამართლებრივი გარანტია;

ნივთის გადაცემა მესამე პირთათვის;

ნივთზე უვადო ფლობა;

[აშშ-ის სანივთო სამართლებრივი სისტემა ძირითადად იმეორებს ინგლისურ

მაგალითს. საკუთრების უფლება გამოყოფილია აშშ-ის კონსტიტუციის მიერ, როგორც

ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი, სწორედ ამიტომ ის ექვემდებარება განსაკუთრებულ

დაცვას].

125

$ 3. საკუთრება - ყოფილი საბჭოთა სოციალისტური სამართლის გაგებით:

საბჭოთა კანონმდებლობა რადიკალურად განხვავებულ სამართლებრივ კურსს

გვთავაზობდა საკუთრებასთან მიმართებით. იგი საერთოდ არ ცნობდა კერძო საკუთრებას,

არ იცნობდა მოთხოვნის უზრუნველყოფის საშუალებად - იპოთეკის უფლებას,

სამაგიეროდ მის ნაცვლად არსებობდა გირავნობის უფლება, რომლის წარმოშობის, სხვა

დღემდე მოქმედ საფუძვლებთან ერთად, ერთ - ერთი განსხვავებული საფუძველი

გახლდათ გარდაცვალებამდე რჩენის ხელშეკრულების დადება, ამ ხელშეკრულების

მოქმედების პერიოდში, ქონება იყო დაგირავებული და ასევე მას ედებოდა ნოტარიული

ყადაღა, შესაბამისად სარჩენის სიცოცხლეში მისი გასხვისება ან დაგირავება არ

შეიძლებოდა. საბჭოთა მოქალაქეს შეიძლებოდა ჰქონოდა მხოლოდ ერთი საცხოვრებელი

სახლი (ან სახლის ნაწილი). თუ სხვა მაინც აღმოაჩნდებოდა უნდა გაესხვისებინა,

წინააღმდეგ შემთხვევაში იძულებით გაუყიდიდნენ. ზღვრული ფართობი საცხოვრებელი

სახლისა, რომელიც შეიძლებოდა ყოფილიყო მოქალაქის პირად საკუთრებაში არ უნდა

ყოფილყო 96 კვ.მ ზე მეტი საცხოვრებელი ფართობი და 40 კვ.მ ზე მეტი არასაცხოვრებელი

ფართობი (იმის გამო, რომ საცხოვრებელი ფართი ნაკლები გამოსულიყო, საპირფრეშოს,

აივნებს, გასასვლელებს და ა.შ საცხოვრებელ ფართად არ აღრიცხავდნენ, შესაბამისად

პრაქტიკაში ადამიანებს ჰქონდათ ბინა, რომლის ფართი შეიძლებოდა ყოფილიყო 150 კვ.

მაგრამ აღრიცხული იყო როგორც 70 კვ.მ). მეორე საცხოვრებელი სახლი შეიძლებოდა

ჰქონოდა მხოლოდ დასასვენებლად, საკურორტო ან სააგარაკო ადგილას (ზუსტად ამ

მიზნით, თავის დროზე დაბა წყნეთის ტერიტორია გამოეყო ქალაქ თბილისს და

გამოცხადდა სააგარაკე ადგილად, შესაბამისად შესაძლებელი გახდა თბილისში ბინის და

წყნეთში აგარაკის ერთდროულად ქონა). თუ მოქალაქე საკუთრებაში არსებულ ქონებას

სისტემატიურად გამოიყენებდა არაშრომითი შემოსავლის მისაღებად, ეს სახლი

აღმასკომის სარჩელის საფუძველზე, შეიძლებოდა ჩამორთმეოდა.

აქვე მიზანშეწონილია განვიხილოთ თანამედროვე რუსული სამართლის პოზიცია

საკუთრებასთან მიმართებით, თუმცა, როდესაც ვსაუბრობთ საკუთრების ცნებაზე და

მის გაგებაზე რუსეთის ფედერაციაში აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ, რომ

რუსეთში თვით ტერმინი “საკუთრება” ხმარებაში შემოვიდა მხოლოდ XVIII საუკუნის

მეორე ნახევარში, ეკატერინე II-ის პერიოდში. ხოლო მისი დამუშავება დაიწყო

ალექსანდრე II-ის რეფორმების დროიდან, რომლებშიც საკუთრება უკვე არ იყო

პრივილეგია და გადაკეთდა საერთო სამართლებრივ ნორმად. რუსეთის თანამედროვე

სამოქალაქო კოდექსის 209-ე სტატიის მიხედვით, რომელიც განსაზღვრულია როგორც

“საკუთრების უფლების შინაარსი”, განმარტებულია, რომ: “მესაკუთრეს ეკუთვნის

126

მფლობელობის, სარგებლობისა და განკარგვის უფლებები საკუთარ ნივთზე”. ამ

შემთხვევაში მფლობელობის “უფლება” განხილულია, როგორც პირის იურიდიულად

უზრუნველყოფილი შესაძლებლობა სამეურნეო ბატონობისა ნივთზე. სარგებლობის

უფლება, არის იურიდიულად უზრუნველყოფილი შესაძლებლობა ნივთიდან

სარგებლისა და ნაყოფის ამოღებისა. გასათვალისწინებელია, რომ სარგებლობის

უფლება რუსულ სამართალში განმარტებულია, როგორც ძირითადად მფლობელობაზე

მიბმული ელემენტი, გარდა გამონაკლისებისა. განკარგვის უფლება, არის

იურიდიულად უზრუნველყოფილი შესაძლებლობა მესაკუთრემ განსაზღვროს ნივთის

ბედი, შესაბამისი ქმედების განხორციელების გზით.

რუსეთის სამოქალაქო კოდექსში მოცემულ საკუთრების შინაარსში მოცემულია

მფლობელობა, რომელიც განხილულია უფლების სახით («Собственику принадлежат

право владения....») და მეტიც მასზე მიბმულია ძირითად შემთხვევებში სრგებლობის

უფლებაც. შეგვიძლია დავასკვათ რომ რუსეთის კანონმდებლობა აღიარებს ე.წ.

“ტრიადას”. ასევე გასათვალისწინებელია, რომ რუსეთის სამოქალაქო კოდექსი

აღიარებს საკუთრების ფორმებს და ცალკე განმარტავს მათ.

$ 4. მოძღვრება ტრიადის შესახებ და ტრიადისეული პრობლემა

ტრიადის პრობლემაზე არაერთი მოსაზრებაა მეცნიერ-იურისტთა შორის და

უმეტესობა აღიარებს ტრიადის პრობლემას. პუხტას აზრით „უფლებამოსილებებზე

საუბარი შეიძლება მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც საკუთრების უფლება იზღუდება,

რის შედეგადაც მას ერთმევა გარკვეული უფლებამოსილებები”. ბრატუსიც იზიარებს

აღნიშნულ პოზიციას. მისი აზრით: “საკუთრების უფლება არ შეიძლება გავაიგივოთ

მფლობელობის, სარგებლობის და განკარგვის უფლებამოსილებათა ჯამთან”.

სკლოვსკი ფართოდ უდგება ამ საკითხს. მისი აზრით “ტექნიკური თვალსაზრისით

მნიშვნელოვანია ის, რომ ამომწურავი ჩამონათვალი პრინციპში არც შეიძლება

არსებობდეს, ხოლო თუ ის მაინც მითითებულია, უდიდესი ენერგია დაიხარჯებოდა

ჩამონათვალთან სრულიად უაზრო ბრძოლაში, როდესაც ბრუნვის მოთხოვნებიდან

გამომდინარე ცხოვრებისეული კონკრეტული მოთხოვნები ზოგჯერ უნდა იქნას

მისადაგებული ტრიადასთან, ზოგჯერაც გამოყვანილი მისგან ან სხვა

ჩამონათვლისაგან”. ასევე ტრიადის პრობლემას წარმოადგენს საკუთრების უფლების

შინაარსში შემავალი ნაწილების თითქოს და განსხვავება საკუთრების უფლებისაგან

გამოყოფილ მფლობელობას, სარგებლობასა და განკარგვისაგან. უდავო არის ფაქტი,

127

რომ მესაკუთრის მოქმედება მის სანივთო წრეში, რა უფლებამოსილებებითაც არ

უნდა იყოს განსაზღვრული, თუნდაც ეს იყოს მფლობელობა და სარგებლობა,

ყოველთვის იქნება ხარისხობრივად, პრინციპულად სხვა ვიდრე მისი მოქმედება

სხვის სანივთო წრეში. აბსურდია თვით ის ფაქტი, რომ მესაკუთრის მიერ სხვა პირზე

გადაცემული უფლებები – ეს არის იგივე უფლებები, რომლებსაც ფლობს მესაკუთრე.

აღნიშნული მიზეზებიდან გამომდინარე შეიძლება ითქვას, რომ ტრიადისეული

საკუთრების უფლების შინაარსის განმარტება არ არის სრულყოფილი და შორს არის

იმისაგან, რომ აღიაროს ადამიანის სრულიად თავისუფალი, შეზღუდვების გარეშე,

უფლება საკუთრებაზე.

$ 5. სკუთრების ეკონომიკურ-სამართლებრივი მნიშვნელობა

საკუთრების ეკონომიკური ურთიერთობები წარმოადგენს ნებისმიერი

საზოგადოების განვითარების საფუძველს, ხოლო სამართლებრივი რეგულირება

წარმოიშობა და არსებობს, როგორც ამ ურთიერთობების მარეგლამენტირებელი და

დამცავი სამართლის ნორმათა სისტემა. 205 (საკუთრების ეკონომიკურ-სამართლებრივი

ასპექტები). (თანამედროვე სოციალური საბაზრო ეკონომიკის პირობებში საკუთრებამ

თითქოს დაკარგა თავისი ძველი დამიკიდებულება და ისე გახდა მიჯაჭვული

ვალდებულებით სამართალზე, რომ თითქოს ვალდებულება აფუძნებდეს საკუთრებას

და არა პირიქით. სამოქალაქო კოდექსში სწორედ, რომ აღნიშნულ ფასეულობათა

ურთიერთობის ისეთი მექანიზმია ჩამოყალიბებული, რომელიც მოწესრიგებული

სამოქალაქო ბრუნვის საფუძველ იქნება)206.

205

საქართველოს უზენაესი სასამართლო, მართლსაჯულება, 2007, 2, გვ 82.

128

$ 6. საკუთრება - პოზიტიური და ნეგატიური გაგებით

საკუთრების უფლებიდან გამომდინარე, უფლებამოსილებები პოზიტიურ და

ნეგატიურ მხარედ იყოფა.

პოზიტიური უფლებამოსილება - განკარგვის უფლებამოსილება, მესაკუთრეს

უნდა შეეძლოს თავის ქონებას მოექცეს სამოქალაქო სამართლებრივი ფორმებით

განსაზღვრული წესითა და პირობებში, ეს შესაძლებლობა ყველაზე მეტად გამოხატავს

საკუთრების გარანტირებულობის რეალობას.

ნეგატიური უფლებამოსილება - მესამე პირთა გამორიცხვის უფლება ნივთზე

ზემოქმედებისაგან. საკუთრება ნეგატიური უფლებამოსილების გარეშე

წარმოუდგენელია. ვილინგის აზრით, მესაკუთრეს შეუძლია უცხო ჩარევა აღკვეთოს

მაშინაც, როცა ჩარევით მისი პოზიტიური უფლებამოსილების ხელყოფა არ ხდება.“

ნივთის თავისუფალი ფლობა და სარგებლობა, განკარგვის უფლებამოსლება

პოზიტიურში იგულისხმება. გამომდინარეობს, რომ ერთ შემთხვევაში მესაკუთრის

უფლებები სამართლებრივ ჩარჩოებშია მოქცეული, მეორეს მხრივ სარგებლობის

შეზღუდვა, ანუ ნეგატორული მხარე საწინააღმდეგო სამართლებრივ შედეგს იძლევა. სსკ-

ის 170-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის შემთხვევაში, კანონმდებლის მიერ ნასესხები ნივთით

სარგებლობის „დაუშვებლობა“ ეჭვგარეშეა, რომ რედაქტირებას საჭიროებს, ვინაიდან

კანონში გამოყენებული სარგებლობის „დაუშვებლობა“ უნდა გავიგოთ ფართო გაგებით და

არა მარტო ნივთით სარგებლობის მნიშვნელობით. ფართო გაგება სხვა არაფერს მოიცავს,

თუ არა ნივთზე მესამე პირთა მხრიდან ნებისმიერი სახის ზემოქმედება.

$ 7. საკუთრების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი განმარტება

ნორმათა იერარქიისას, საქართველოს კონსტიტუციას განვიხილავთ, როგორც

უზენაეს კანონს, რომელთანაც შესაბამისობაში უნდა იყოს ნებისმიერი კანონი თუ

კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტი.

საკუთრებასთან დაკავშირებით, საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლში

იმპერატიულად აღნიშნულია: - „საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და

უზრუნველყოფილია. დაუშვებელია საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების ან

მემკვიდრეობით მიღების საყოველთაო უფლების გაუქმება“. გამონაკლისს წარმოადგენს

ე.წ „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება“, რომლის დროსაც დასაშვებია პირველ

129

პუნქტში აღნიშნულ უფლებათა შეზღუდვა კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და

დადგენილი წესით.

აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევა

დასაშვებია კანონით პირდაპირ დადგენილ შემთხვევებში:

სასამართლოს გადაწყვეტილებით ან

ორგანული კანონით დადგენილი გადაუდებელი აუცილებლობისა და მხოლოდ

სათანადო ანაზღაურებით.207

მაგალითად, გზისა და მაგისტრალის გაყვანა-მშენებლობისათვის;

რკინიგზის ხაზების გაყვანისათვის;

ნედლი ნავთობის, ბუნებრივი გზისა და ნავთობპროდუქტების მილსადენების

გაყვანისათვის;

ელექტოენერგიის გადამცემი და გამანაწილებელი ხაზების მშენებლობისათვის;

წყალმომარაგების, კანალიზაციისა და ატმოსფერული ნალექების კოლექტორული ხაზების

გაყვანისათვის;

სატელეფონო ხაზების გაყვანისათვის; სატელევიზიო კაბელების გაყვანისათვის;

საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის აუცილებელი ნაგებობისა და ობიექტების

მშენებლობისათვის;

ეროვნული თავდაცვისათვის საჭირო სამუშაოებისათვის;

სასარგებლო წიაღისეულის მოპოვებისათვის;

აღნიშნული მოვიშველიეთ იმ პოზიციის დასადასტურებლად, რომ იურიდიულ

ლიტერატურაში ცნობილია საკუთრების კერძო-სამართლებრივი და საკონსტიტუციო-

სამართლებრივი გაგება. თუ პირველი გულისხმობს კერძო პირებსა და მესაკუთრეს შორის

ურთიერთობას, ამ უკანასკნელის შემთხვევაში იგულისხმება მესაკუთრისა და

სახელმწიფოს ინტერესთა შეპირისპირება, რადგან საქართველოს საკონსტიტუციო

სასამართლოს 2003 წლის 1 აპრილის გადაწყვეტილებაში (საქმე NN/2/155, საქართველოს

მოქალაქე აკაკი საღრიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ) განმარტებულ

იქნა: „საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლი ეხება იმ შემთხვევებს, როდესაც მხარეთა

ნების საწინააღმდეგოდ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისას შეიძლება მოხდეს

საკუთრების შეზღუდვა ან ჩამორთმევა, სადაც არსებითია დადგინდეს სადავო

ურთიერთობა კეროძო-სამართლებრივი ხასიათისაა თუ საჯარო-სამართლებრივი.

საკუთრების კონსტიტუციური გარანტია, პირველ რიგში, ადამიანის უფლებაა, და არა

ქონებრივი გარანტია. საკუთრების უფლების საფუძველზე ცალკეულ პირს ეძლევა

ქონებრივ სფეროში თავისუფლება და ამით საკუთარი ცხოვრების დამოუკიდებლად

განსაზღვრის შესაძლებლობა. კიდევ ერთხელ უნდა აღინიშნოს, რომ მესაკუთრის

პირადი უფლება არ უკრძალავს კანონმდებელს შეზღუდოს საკუთრება. ამ

თვალსაზრისით, არ არსებობს სუბსტანციური, შეუზღუდავი საკუთრება.

207

საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 21

130

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეზე – საქართველოს მოქალაქე

ანზორ თევზაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, სასამართლომ ასევე

დაადგინა, რომ საკუთრების გარანტია გულისხმობს, არა მხოლოდ სახელმწიფოს

მხრიდან უარყოფითი ზემოქმედებებისგან თავდაცვას, არამედ მისი მხრიდან

პოზიტიური მოქმედებების განხორციელებას.

მესაკუთრის დაცვის უფლება კანონმდებლის არაკანონიერი და შესაბამისად,

არაკონსტიტუციური შეზღუდვისკენაა მიმართული. ასეთი შეზღუდვები კი მაშინ

ხდება, როდესაც კანონმდებლისათვის საკუთრების შეზღუდვის კი არა აქვს

უპირატესობა, არამედ მესაკუთრის ინტერესებს, _ აღნიშნავს თავის ნაშრომში ბ-ნი

ლევან იზორია.

რა შეიძლება მივიჩნიოთ გადაუდებელ აუცილებლობად?

კანონის თანახმად, გადაუდებელ აუცილებლობას განეკუთვნება ვითარება,

რომლის დროსაც ეკოლოგიური კატასტროფის, სტიქიური უბედურების, ეპიდემიის,

ეპიზოოტიის გამო საფრთხე ექმნება ადამიანთა სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას

სახელმწიფო ან საზოგადოებრივ უშიშროებას.

კანონი განსაზღვრავს, რომ გადაწყვეტილებას საკუთრების ჩამორთმევის შესახებ

იღებს საქართველოს პრეზიდენტი, აღმასრულებელი ხელისუფლების სამთავრობო

დაწესებულება, ავტონომიური რესპუბლიკის სამთავრობო დაწესებულება ან

ადგილობრივი მმართველობის ორგანო, რომლის სამოქმედო ტერიტორიაზედაც

იმყოფება საკუთრების იბიექტი.

ამავე კანონის მე-4 მუხლი მიხედვით: საკუთრების ობიექტის შეფასება ხდება

საბაზრო ფასის მიხედვით, უფლებამოსილი სახელმწიფო ორგანოს მიერ. საგანგებო ან

საომარი მდგომარეობის გამოცხადების შემთხვევაში, საზოგადოებრივი

საჭიროებისათვის, სათანადო ანაზღაურებით, საკუთრების ჩამორთმევის შესახებ

გადაწყვეტილება მიიღება საგანგებო ან საომარი მდგომარების შესახებ

კანონმდებლობით დადგენილი წესით. ზემოთ მოცემულ დათქმაშიც, არის გარკვეული

ბუნდოვანი ფრაზა, რომელიც მეტ კონკრეტიკას საჭიროებს. პირველი ის, რომ

„სათანადო ანაზღაურება“ არის ძალიან ბუნდოვანი და შეფასეფითი ელემენტის

მომცველი.

საკუთრების ინსტიტუტის გარანტიის დაცვის სფერო არის კერძო საკუთრება,

როგორც ობიექტური ღირებულება. მისი პრაქტიკული დანიშნულება კერძო

საკუთრების არსებობის რეალური უზრუნველყოფაა. საკუთრების შეზღუდვისა და

მისი შინაარსის განსაზღვრისას როგორც კანონმდებელს, ისე აღმასრულებელ

ხელისუფლებას არ შეუძლია ისეთი ნორმის თუ აქტების გამოცემა, რომლებიც კერძო

საკუთრებას, როგორც ინსტიტუტს, საერთოდ საეჭვოს გახდის.

131

განვიხილოთ თავად საკუთრების უფლების დაცვის სამართლებრივი საფუძვლები.

ადამიანის საკუთრების უფლების აღიარება იმავდროულად მისი დაცვის აღიარებასაც

ნიშნავს. ამიტომაც, აუცილებელია სახელმწიფოს მხრიდან ისეთი დამცავი მექანიზმის

ამუშავება, რომელიც პიროვნებას, როგორც უზენაესი ღირებულების მქონეს დაიცავს

სამართლებრივი ხელყოფისაგან.

საკუთრების გარანტია გულისხმობს: - დაცვას კანონმდებლის მხრიდან (ისეთი

კანონისმიერი შეზღუდვების დაწესებას, რომლებიც არარაობად არ აქცევენ საკუთრების

უფლებას. ამაზედ მიუთითა კონსტიტუციურმა სასამართლომ თავის გადაწყვეტილებაში,

სადაც ერთმნიშვნელოვნად დაასაბუთა: „აღარ იქნებოდა საკუთრება ეფექტურად

გარანტირებული, თუკი კანონმდებელი კერძო საკუთრებას ისეთი რამით შეცვლიდა,

რასაც ვერ ვუწოდებდით „საკუთრებას“. საკუთრების გარანტირებულობა გულისხმობს

კანონმდებლის მიერ იმ მიჯნის, ზღვარის, ფარგლების დადგენას, რომელიც მისცემს

მესაკუთრეს ნივთის სრულყოფილად გამოყენების შესაძლებლობას.208

საკუთრების დაცვის საშუალებათაგან კი უნდა გამოვყოთ:

ა) სანივთო-სამართლებრივი საშუალებები;

ბ) ვალდებულებით-სამართლებრივი საშუალებები, რომლებიც ცნობილია

რესტიტუციის სარჩელების სახელითაც;

გ) საშუალებები, რომლებიც არ მიეკუთვნება არც სანივთო და არც ვალდებულებით-

სამართლებრივ საშუალებებს.

დ) ზოგადი სამოქალაქო-სამართლებრივი საშუალებები, რომლებიც მიმართულია

მესაკუთრის ინტერესების დაცვისაკენ.

საკუთრების უფლების დასაცავად ახალ და საინტერესო გზას გვთავაზობს ერნესტ

ფოსტჰოფფი. მას სურს კანონმდებლისა და მთავრობისგან მოითხოვოს საკუთრების

უზრუნველყოფის პოლიტიკურ ინსტანციებზე. „საკუთრების დაცვა სახელმწიფოს

მეშვეობით ექვემდებარება იგივე პოლიტიზებას, როგორც საკუთრების შეზღუდვა“. გარდა

პოლიტიკური მოტივაციისა, არ არსებობს სახელმწიფოებრივ დონეზე სხვაგვარი ჩარევა.

საკუთრების დაცვა შეიძლება პოლიტიკური გადაწყვეტილების პროცესის შედეგი იყოს,

მაგრამ დემოკრატიის პირობებში შეიძლება სახელმწიფოს მეშვეობით პოლიტიკური

სისტემის გამოყენება ძირითადი უფლებების წინააღმდეგ.209

საკუთრების დაცვაზე საუბრობს ადამიანის უფლებათა და ძირითად

თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის დამატებითი ოქმის პირველი მუხლი, კერძოდ,

„ყოველ ფიზიკურ და იურიდიულ პირს აქვს თავისი საკუთრებით შეუფერხებელი

208

ლ. იზორია, კ. კორკელია, კ. კუბლაშვილი, გ. ხუბუა, საქართველოს კონსტიტუციის

კომენტარები, გვ 160 209

ლ. ჭანტურია ~უძრავი ნივთების საკუთრება~ გვ 142

132

სარგებლობის უფლება. მხოლოდ საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის შეიძლება

ჩამოერთვას ვინმეს თავისი საკუთრება კანონითა და საერთაშორისო სამართლის ზოგადი

პრინციპების გათვალისწინებით“.210

საკუთრების სამართლებრივი დაცვის აუცილებლობა საბუთდებოდა ჯონ ლოკის

მიერ ჩამოყალიბებული დებულებით. მისი მოძღვრებით, არ შეიძლება დაემუქრო

ინდივიდს, მის ღირსებას ქონების ჩამორთმევით, ამიტომ კანონმდებლისა და

აღმასრულებელი ხელისუფლების ამოცანაა მოძებნოს ოპტიმალური თანაფარდობა

საკუთრების პოლიტიზებას და პიროვნების გარანტირებულობას შორის.211

მაკაიაველი საკუთრების უფლებას სიცოხლის უფლებაზე მაღლაც აყენებდა.

„მაშინაც კი, როცა მთავარი ვინმეს სიკვდილით დასჯას აპირებს, მას შეუძლია

სისრულეში მოიყვანოს თავისი განაჩენი, თუკი საამისოდ საკმარისი სამხილი

მოეპოვება, მაგრამ თავი უნდა შეიკავოს სხვისი ქონების ხელყოფისაგან”212

$ 8. ნეგატორული სარჩელის (action negotoria) არსი

საკუთრების უფლების დაცვის მექანიზმად ნეგატორული სარჩელიც გვევლინება.

იგი გამოიყენება, როდესაც პირს ხელი ეშლება თავისი საკუთრებით სარგებლობაში.

ნეგატორული სარჩელი მიმართულია ისეთი დარღვევის წინააღმდეგ, რაც არ არის

კავშირში ნივთის მფლობელობის დაკარგვსთან, მაგრამ ხელშემშლელია ნივთის

სარგბლობისა და განკარგვისათვის. ნეგატორული მოთხოვნის უფლება წარმოადგენს,

უპირველეს ყოვლისა, საკუთრების უფლების დაცვის სარჩელს; მის წარდგენაზე

უფლებამოსილნი არიან ასევე ნივთზე დადგენილი შეზღუდული სანივთო

უფლებების მფლობელები; ნეგატორული მოთხოვნის წარდგენის ძირითადი

წინაპირობაა ნივთით სარგებლობის ხელშეშლა, რომელიც გამოიხატება ნებისმიერი

სახის დარღვევისას, გარდა საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 172-ე მუხლის

პირველი ნაწილით გათვალისწინებული შემთხვევისა _ ნივთზე მფლობელობის

წართმევა.

210 კონსტანტინე კორკელია, ~ევროპული სტანდარტების ინტეგრაციისაკენ, ადამიანის უფლებათა

ევროპული კონვენცია და საქართველოს გამოცდილება 211

იქვე, გვ 143 212

https://sites.google.com/a/iliauni.edu.ge/iliabrary/ba1/ba1/3-Makiaveli.pdf?attredirects=0&d=1

133

მაშასადამე, ნეგატორული სარჩელი მიზნად ისახავს მესაკუთრის თავისუფლების

აღიარებას ხელმყოფისაგან, პირვანდელი მდგომარეობის აღდგენას, ზიანის

ანაზღაურებასა და დაცვის გარანტიების შექმნას შემდგომი შესაძლო ხელყოფისაგან.

ამ სარჩელის საფუძველია გარემოებები, რომლებიც აფუძნებენ მოსარჩელის მიერ

ნივთით სარგებლობისა და განკარგვის უფლებამოსილებას, ასევე ამტკიცებენ, რომ მესამე

პირთა მოქმედება აბრკოლებს მათ განხორიცლებას. მოსარჩელეს არ ევალება ამტკიცოს

მოპასუხის მოქმედების ან უმოქმედობის არამართლზომიერება. ის ივარაუდება, სანამ

მოპასუხე არ დამტკიცებს მის მართლზომიერებას.213

დარღვევად უნდა მივიჩნიოთ საკუთრების უფლების შინაარსის საწინააღმდეგო

მესაკუთრის უფლებრივი თუ ფაქტობრივი ბატონობის ნებისმიერი ხელყოფა,

რომელიც განსაზღვრავს ნეგატორული მოთხოვნის უფლების მოცულობას და იგი

დამოკიდებული არ არის მესაკუთრის მიერ ხელყოფის ფაქტის ცნობაზე.

იტალიის, საფრანგეთისა და გერმანიის კოდექსებში ნეგატორულ და

ვინდიკაციურ სარჩელთა თავისებურებებს შევეხოთ, დავუკავშიროთ ევროპული

სამართალი ქართულს. იტალიის სამოქალაქო კოდექსის მესამე წიგნის 994-ე მუხლი

ნეგატორულ სარჩელს ეხება: ~მესაკუთრეს შეუძლია მოითხოვოს სხვა პირების მიერ

ნივთის მიმართ წაყენებული უფლებების არარსებობის აღიარება, როდესაც მას აქვს

საფუძველი შიშობდეს ამ პირებისაგან ზიანის მიყენებას, Yთუ ასევე ხდება ნივთით

სარგებლობაში ხელის შეშლა, შეწუხება, მესაკუთრეს შეუძლია მოითხოვოს, როგორც

ამ მოქმედებების აღკვეთა, ისე სასამართლოს გადაწყვეტილების მიღება ზარალის

დაკისრების შესახებ.~

საფრანგეთის სამოქალაქო კოდექსი არ ითვალისწინებს ნორმებს სავინდიკაციო

და ნეგატორული სარჩელების შესახებ. ეს ნორმები შემუშავებულია დოქტრინითა და

სასამართლო პრაქტიკით სამოქალაქო და სამოქალაქო-საპროცესო კოდექსების

განმარტების შედეგად. როგორც საფრანგეთის, ისე გერმანიის სამოქალაქო კოდექი

მფლობელობისათვის ადგენს საკუთრების უფლების პრეზუმფციას. მფლობელის

საკუთრების უფლების პრეზუმფცია შეიძლება უარყოფილ იქნეს მესაკუთრის მიერ,

თუ ის მოპასუხის მიერ ნივთის ფლობის არასამართლებრივ ხასიათს დაამტკიცებს.

თუ მფლობელმა ნივთი მიიღო არა მესაკუთრისგან, არამედ სხვა პირისგან, მაშინ

პირველხარისხოვანია ის ფაქტი, თუ როგორ მოქმედებდა მფლობელი ნივთის

შეძენისას, კეთილსინდისიერად თუ პირიქით. არაკეთილსინდისიერი მფლობელისგან

კი მესაკუთრეს ყველა შემთხვევაში აქვს ნივთის უკან გამოთხოვის უფლება.

213

ქ. ქოჩაშვილი, „მფლობელობა, როგორც საკუთრების პრეზუმფციის საფუძველი“, თბილისი, 2012

წელი.

134

გერმანული კანონმდებლობა დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს მფლობელობის

ინსტიტუტს საკუთრებასთან მიმართებაში. გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 1006-ე

მუხლში განმარტებულია, რომ მოძრავი ნივთის მფლობელი ივარაუდება მის

მესაკუთრედ. სავინდიკაციო სარჩელის ძალით მესაკუთრეს ნივთის გამოთხოვა

შეეძლო მხოლოდ არაკეთილსინდისიერი მფლობელისაგან. აქვე საუბარია

მესაკუთრისაგან ნივთის გასვლის ნებელობით მომენტზე, მაგრამ საბოლოოდ იმის

თქმა არ იქნება ზედმეი, რომ არამფლობელ მესაკუთრეზე მეტად დაცულია

კეთილსინდისიერი მფლობელი გერმანული კანონმდებლობით.

$ 9. სავინდიკაციო სარჩელის არსი

სავინდიკაციო სარჩელის 214 უძველესი ფორმა გულისხმობდა: მოდავე მხარეები

მაგისტრატთან ცხადდებოდნენ, პრეტენზიებს კანონთან შესატყვისი განსაზღვრული

წინადადებით გადმოსცემდნენ, სადავო ნივთზე უფლების არსებობაზე სიმბოლურად,

ნივთზე ჯოხის (ლათ. Vindiktas) დადებით მიუთითებდნენ და საკუთარი მოთხოვნების

გასამტკიცებლად განსაზღვრულ თანხას იხდიდნენ. ამის შემდეგ, პრეტორი სარჩელის

კანონთან შესაბამისობის საკითხს არკვევდა და დადებითი პასუხის შემთხვევაში,

მხარეთაშეთანხმების საფუძველზე, მოსამართლეს ნიშნავდა. ამით პროცესის პირველი

ეტაპი (in iure) სრულდებოდა. მეორე სტადიაზე (in iudicio) მოსმართლე საქმეს არსებითად

განიხილავდა და გადაწყვეტილებას იღებდა. სასამართლოს მიერ სავინდიკაციო სარჩელის

დაკმაყოფილებისას განსხვავებული იყო კეთილსინდისიერი და არაკეთილსინდისიერი

მფლობელის პასუხისმგებლობის ფარგლები.215

წარდგენის უფლებამოსილი სუბიექტი არის მესაკუთრე, რომელმაც უნდა

დაადასტუროს თავისი უფლება სადაო ნივთზე, მეორე სუბიექტს წარმოადგენს

უკანონო მფლობელი, ვის ფაქტობრივ ბატონობაშიც იმყოფება სადაო ნივთი.

ამ სახის სარჩელის წარდგენის ობიექტი არის ინდივიდუალურად

განსაზღვრული ნივთი. დაუშვებელია სავინდიკაციო სარჩელის წარდგენა გვაროვნული

ნიშნით განსაზღვრული ნივთის მიმართ. ანალოგიურ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე,

როდესაც ნივთის შერწყმა ან შეერთება მოხდა სხვა ნივთთან, ისე რომ მისი

214

(“виндикация вытекает из самого субъективного права собственности, а реституция из

недействительной сделки, поэтому первая имеет вещный характер, а вторая — обязательственный.”) -

რუსული სამართლის დეფინიცია აღნიშნულთან მიმართებით

215 ქ. ქოჩაშვილი, „მფლობელობა, როგორც საკუთრების პრეზუმფციის საფუძველი“, გვ 32, თბილისი,

2012 წელი

135

გამოცალკევება შეუძლებელია, ანუ ფაქტობრივად წარმოიქმნა ახალი ნივთი. თუმცა

ამ შემთხვევაში მესაკუთრეს შეუძლია ზიანის ანაზაურების მოთხოვნა.

არაკეთილსინდისიერ მფლობელს სავინდიკაციო სარჩელის წარდგენისას ნივთი

ჩამოერთმევა ყოველგვარი დაბრკოლების გარეშე, კეთილსინდისიერ მფლობელთან კი

სიტუაცია სხვაგვარადაა, მას არ შეიძლება ნივთი ჩამოერთვას, გარდა იმ შემთხვევისა,

რომელიც დამოკიდებულია:

ა) მფლობელობის საგნის მიღების საშუალებაზე, ანუ როდესაც მფლობელობა მან

მიიღო უსასყიდლოდ, ჩუქებით, მემკვიდრეობით;

ბ) მესაკუთრისაგან ნივთის გასვლის ნებელობით მომენტზე, თუ მესაკუთრის

ნების საწინააღმდეგოდ გავიდა საკუთრების ობიექტი მისი პირდაპირი თუ

არაპირდაპირი მფლობელობიდან, ახალი მფლობელი ვერ მიიღებს ამ ნივთზე

საკუთრების უფლებას. ~მოძრავი ნივთების შემძენი ვერ იქნება კეთილსინდისიერი,

თუ მესაკუთრემ ეს ნივთები დაკარგა, მოჰპარეს, ან მისი ნების წინააღმდეგ

სხვაგვარად გავიდა მისი მფლობელობიდან, ანდა თუ შემძენმა ისინი უსასყიდლოდ

მიიღო. ეს შეზღუდვები არ მოქმედებს ფულის, ფასიანი ქაღალდებისა ან/და

აუქციონზე გასხვისებული ნივთების მიმართ.~

ო. სკვორცოვი აღნიშნავს: ხარვეზებს ვინდიკაციის წესის კონსტრუირებაში

თანამედროვე ცივილურ მოდელში მივყავართ იმისკენ, რომ ხდება საკუთრების

უფლების უსაფუძვლო შეძენის ლეგიტიმაცია იურიდიულად ისეთ ხარვეზიან

ფაქტებზე დაყრდნობით, როგორიცაა ბათილი გარიგება.~

ნივთის ვინდიცირება, როგორც აღვნიშნეთ, სხვისი უკანონო მფლობელობიდან

მის გამოთხოვას გულისხმობს, ესაა სანივთო სარჩელი, რომელსაც მესაკუთრე მაშინ

იყენებს როცა ნივთზე მისი მფლობელობა შელახულია, ამდენად საკუთრების

უფლების სრულად დარღვევა მოხდა. სავინდიკაციო სარჩელის მიზანია საკუთრების

უფლების დაცვა და (რესტიტუცია) ყოველ პროცესუალურ სარჩელს საფუძვლად

უნდა ჰქონდეს მატერიალურ-სამართლებრივ მოთხოვნის უფლება, რომ სარჩელი

წარმოადგენს მოთხოვნის უფლების სამართლებრივი რეალიზაციის საშუალებას.

აღნიშნული მოთხოვნის წაყენება დაუშვებელია, თუ მფლობელი ნივთს

განსაზღვრული სამართლებრივი საფუძვლით ფლობს. მაშასადამე, თუ სახეზე არ

გვაქვს ხელშეკრულება, რომლის პირობის თანახმად ხორციელდება ნივთზე

მფლობელობა, ამ შემთხვევაშია შესაძლებელი სავინდიკაციო სარჩელის აღძვრა.

ნივთის მფლობელის ვინაობა, თავად ნივთის ფლობის ისტორია, მართლზომიერ თუ

კანონსაწინააღმდეგო დაუფლებასთან გვაქვს საქმე, _ ამ პირობათა გათვალისწინებით

ხდება სარჩელის მომზადება. 162-ე მუხლის ციტირება: ~დაუშვებელია მართლზომიერ

მფლობელს მოეთხოვოს ნივთის უკან დაბრუნება~ სწორედ ზემოაღნიშნულს

136

განამტკიცებს. გამოიკვეთა იმის აუცილებლობაც, რომ განვმარტოთ მართლზომიერი

და უკანონო, კეთილსნიდისიერი და არაკეთილსინდისიერი მფლობელობის სახეები,

სადაც კანონმდებლის ხარვეზსაც აღმოვაჩენთ. შესაძლებელია უკანონო მფლობელი

კეთილსინდისიერი ან არაკეთილსინდისიერი იყოს.

კეთილსინდისიერი მფლობელი ნივთს მართლზომიერად ფლობს, რაშიც

იგულისხმება, რომ არ იცოდა, ან არ შეიძლებოდა სცოდნოდა არაუფლებამოსილი

პირის ნივთთან დამოკიდებულების შესახებ. როგორც ვიცით კეთილსინდისიერი

მფლობელი შეიძლება ხანდაზმულობის ვადის გასვლის შემდეგ მსაკუთრე გახდეს,

საკუთრების უფლება კი წარმოშობილად ჩაითვლება ვადის გასვლის შემდეგ, ვადები

კი განსხვავდება სხვადასხვა ქვეყნების კანონმდებლობებით, ძირითადად მოძრავ

ნივთთან დაკავშირბით ნაკლები ვადაა დადგენილი, უძრავთან _ დიდი. “თუ პირი

მოძრავ ნივთს ხუთი წლის განმავლობაში უწყვეტად ფლობს როგორც საკუთარს,

მოიპოვებს მასზე საკუთრების უფლებას (საკუთრების შეძენა ხანდაზმულობით).”

“თუ პირი საჯარო რეესტრში შეტანილია მიწის ნაკვეთის ან სხვა უძრავი ქონების

მესაკუთრედ ისე, რომ არ შეუძენია საკუთრების უფლება მათზე, იგი მოიპოვებს ამ

საკუთრების უფლებას, თუკი რეგისტრაცია არსებობდა თხუთმეტი წლის

განმავლობაში და ამ ხნის მანძილზე პირი ფლობდა მათ, როგორც საკუთარს.”

საფრანგეთის სამოქალაქო კოდექსის თანახმად 2279-ე მუხლიც ყურადღებას

ამახვილებს მესაკუთრისაგან ნივთის გასვლის ნებელობით მომენტზე, და თუ ნივთი

მესაკუთრეს ნების წინააღმდეგ გავიდა მისგან, მას ვინდიცირების მოთხოვნა შეუძლია

კეთილსინდისიერი მფლობელის მიმართაც, თუ იგი აუნაზღაურებს მას სყიდვის ფასს

(2280 მუხლი), მესაკუთრე ასევე ვალდებულია აუნაზღაუროს ამ ნივთის შენახვით

გამოწვეული ხარჯები (ეს ვალდებულება მას კისრება არაკეთილსინდისიერი

მფლობელის მიმართაც).

დაისმის კითხვა, როგორ ნივთებზე არის შესაძლებელი სავინდიკაციო სარჩელის

წაყენება?

სავინდიკაციო სარჩელი, როგორც საკუთრების უფლების დაცვის სამართლებრივი

საშუალება ლოგიკურია, რომ იმ ნივთებზე უნდა გავრცელდეს, რომელიც შეიძლება

იყოს ,,კერძო სამართლის ობიექტი” და რომლის მიმართაც მოქმედებს

კონსტიტუციის 21-ე მუხლით გარანტირებული საკუთრების უფლება.

სსკ-ის მე-7 მუხლის შესაბამისად, `კერძოსამართლებრივი ურთიერთობის

ობიექტი „შეიძლება იყოს ქონებრივი, ან არაქონებრივი ღირებულების მატერიალური

და არამატერიალური სიკეთე, რომელიც კანონით დადგენილი წესით ბრუნვიდან არ

არის ამოღებული“. „კერძო სამართლის“ ობიექტის ცნება „ქონების“ ცნების სინონიმად

137

უნდა იქნეს გაგებული, ამასთან, ქონების ცნებაში არ შეიძლება მოექცეს სსკ-ის მე-7

მუხლით გათვალისწინებული პიროვნული უფლებები.

კოდექსის 147-ე მუხლის თანახმად, ,,ქონება ამ კოდექსის მიხედვით, არის ყველა

ნივთი და არამატერიალური ქონებრივი სიკეთე, რომელთა ფლობაც, სარგებლობაც და

განკარგვა შეუძლიათ ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს და რომელთა შეძენაც

შეიძლება შეუზღუდავად, თუ კი ეს არ არის აკრძალული კანონით და არ

ეწინააღმდეგება ზნეობრივ ნორმებს.”

ამგვარად, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი სამოქალაქო ბრუნვის ობიექტებად

და შესაბამისად, საკუთრების უფლების ობიექტად მიიჩნევს არა მარტო ნივთებს,

როგორც მატერიალური სამყაროს საგნებს, რომლებსაც აქვს ფიზიკური სხეული,

არამედ არამატერიალურ ობიექტებსაც _ არამატერიალურ ქონებრივ სიკეთეებს

უფლებებსა და მოთხოვნებს, „სხეულებრივ“ და „უსხეულო“ ნივთებს. ეს ორივე სახის

ობიექტი ერთიანდება ზოგად ცნებაში ქონება. არამატერიალური ქონებრივი სიკეთის

განმარტებას იძლევა საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 152-ე მუხლი, რომლის

თანახმადაც, „არამატერიალური ქონებრივი სიკეთე არის ის მოთხოვნები და

უფლებები, რომლებიც შეიძლება გადაეცეს პირებს, ან გამიზნულია საიმისოდ, რომ

მათ მფლობელს შეექმნას მატერიალური სარგებელი, ანდა მიენიჭოს უფლება,

მოსთხოვოს სხვა პირებს რაიმე.“ „არამატერიალური ქონებრივ სიკეთის“, როგორც

უსხსეულო ნივთების შემთხვევაში მათ უკან არსებული ,,უფლება და მოთხოვნაა

„ნივთი“, თვით არამატერიალური სიკეთე, როგორც უფლება, სანივთო უფლების

წყარო. „არამატერიალური ქონებრივი სიკეთე“ სხვა არაფერია, თუ არა „ქონებრივი

უფლება.~ არამატერიალურ ქონებას განეკუთვნება, მაგალითად, პატენტიდან,

სასაქონლო ნიშნიდან, ადგილწარმოშობის დასახელებიდან, გეოგრაფიული

აღნიშვნიდან, საწარმოს სახელწოდებიდან გამომდინარე, თუ მათთან დაკავშირებული

ქონებრივი უფლებები. ასევე ფასიანი ქაღალდების ბრუნვიდან წარმოშობილი

ვალდებულებები. ცალკეულ შემთხვევაში პიროვნულ უფლებებთან მჭიდრო

ურთიერთკავშირში მყოფი `სიკეთეც~ შესაძლებელია იყოს მიჩნეული არამატერიალურ

ქონებრივ სიკეთედ, ანუ ისეთი ქონებრივი უფლება, რომელიც იმიჯნება პიროვნული

უფლებებისაგან. მაგალითად, ჩანაწერი, რომელიც იმიჯნება აზრის ფორმირებისა და

გამოხატვის პიროვნული და შესაბამისად, განუსხვისებელი უფლებისგან, ან

ნაწარმოები, რომლის შემთხვევაშიც, საავტორო ქონებრივი უფლება იმიჯნება

საავტორო პიროვნული უფლებისგან.

ამ მხრივ, საყურადღებოა საქართველოს უზენაეს სასამართლოს 2010 წლის 21

იანვრის #ას-385-710-09 გადაწყვეტილება, სადაც სასამართლო უთითებს, რომ

„საავტორო და მომიჯნავე უფლების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-18 მუხლის

138

პირველი ნაწილის თანახმად, ავტორს, ან საავტორო უფლების სხვა მფლობელს აქვს

ნაწარმოების ნებისმიერი სახით გამოყენების განსაკუთრებული უფლება“.

სასამართლო განმარტავს აღნიშნულ ნორმას და უთითებს, რომ ,,საავტორო

ქონებრივი უფლება ავტორის საკუთრებაა, რომლის გამოყენებაზე ამ კანონის გარდა

ვრცელდება საკუთრების ინსტიტუტის მომწესრიგებელი ზოგადი ნორმები.”

აღნიშნულიდან გამომდინარე, სსკ-ის 172-ე მუხლის თანახმად, ვინდიცირებას

უნდა დაექვემდებაროს, როგორც ,,სხეულებრივი” ნივთები, ისე არამატერიალური

ქონებრივი სიკეთე, ,,უსხეულო ნივთები”. ვინაიდან თავად სავინდიკაციო სარჩელი

წარედგინება მფლობელს, რომელიც არ არის უფლებამოსილი ნივთის ფლობაზე, თუ

მფლობელი ნივთს ფლობს განსაზღვრული სამართლებრივი საფუძვლით, მაშინ

აღნიშნული მოთხოვნის წაყენება დაუშვებელია.

ცნობილია, რომ სავინდიკაციო სარჩელის წარდგენა ხდება, მაშინ როდესაც

საკუთრების უფლება ირღვევა სრულად, განსხვავებით ნეგატორული სარჩელისაგან.

ნეგატორული სარჩელის დროს საკუთრების უფლება ირღვევა ნაწილობრივ,

მესაკუთრე კვლავ ნივთის მფლობელად რჩება, მაგრამ სხვისი უკანონო მოქმედების

გამო ხელი ეშლება საკუთრების უფლების გამოყენებაში. საკუთრების ხელყოფა, ან

სხვაგვარი ხელშეშლა შეიძლება გამოიხატებოდეს როგორც მოქმედებაში, ასევე _

უმოქმედობაში. ნეგატორული სარჩელის საფუძველი შეიძლება იყოს მესაკუთრის

მიერ საკუთრებით შეზღუდულად სარგებლობა. მესაკუთრე ასევე საერთოდ შეიძლება

მოკლებული იყოს თავისი საკუთრებით სარგებლობის შესაძლებლობას.

სავინდიკაციო სარჩელი იმთავითვე განსხვავდება მფლობელობითი სარჩელისაგან.

უკანონო მფლობელობიდან ნივთის უკან დაბრუნების შესაძლებლობას

კეთილსინდისიერი მფლობელის მიერ ითვალისწინებს სამოქალაქო კოდექსის 160-ე

მუხლი, მაგრამ ასეთი სარჩელი ატარებს არა საკუთრებით, არამედ, მფლობელობით

ხასიათს და სავინდიკაციო სარჩელად არ უნდა იქნეს მიჩნეული.

სავინდიკაციო სარჩელი, როგორც სანივთო უფლებიდან გამომდინარე მოთხოვნის

უფლება იმიჯნება ვალდებულებით-სამართლებრივი მოთხოვნის უფლებიდან,

რომელიც აგრეთვე საკუთრების უფლების დაცვის სამოქალაქო სამართლებრივ

საშუალებას მიეკუთვნება. ვინდიკაციური სარჩელი ესაა სანივთო უფლების

რეალიზაცია, მისი წარდგენის წინაპირობაა პირადი ვალდებულებითი კავშირის

არარსებობა ნივთის მესაკუთრესა და მფლობელს შორის.

ვალდებულებითსამართლებრივი ურთიერთობა კი სარჩელის წარდგენის

შესაძლებლობას მხოლოდ მოვალის წინაშე იძლევა.

პრაქტიკაში ხშირად ხდება სავინდიკაციო სარჩელისა და ვალდებულებით-

სამართლებრივი ურთიერთობიდან გამომდინარე სარჩელების აღრევა. აღნიშნული

139

მჭიდროდაა დაკავშირებული სანივთო და ვალდებულებითი სამართლის ნორმებისა

და ინსტიტუტების გამოყენების სირთულესთან, რაც განპირობებულია პირის

სუბიექტური უფლების (სანივთო, თუ ვალდებულებითი) ორსახოვანი ბუნებით

(დუალიზმი).

სავინდიკაციო სარჩელი, როგორც სანივთო მოთხოვნის უფლება ექვემდებარება

სხვა პირისათვის დათმობას, მხოლოდ საკუთრების უფლებასთან ერთად.

უზენაეს სასამართლოს განმარტებით, სსკის 172-ე მუხლის პირველი ნაწილით

გათვალისწინებული სავინდიკაციო სარჩელი, ნორმის აღწერილობითი ნაწილის

შემადგენელ სამ ელემენტს შეიცავს:

1. მოსარჩელე უნდა იყოს ნივთის მესაკუთრე; როგორც მოძრავი, ისე უძრავი

ნივთების შემთხვევაში, მესაკუთრედ ყოფნის პრეზუმფცია სხვადასხვაგვარად

დასტურდება. უძრავი ნივთის მესაკუთრეობა სსკ-ის 183-ე მუხლის პირველი ნაწილის

შესაბამისად, საჯარო რეესტრიდან დასტურდება. საჯარო რეესტრის მონაცემების

მიმართ კი 312-ე მუხლის შესაბამისად მოქმედებს უტყუარობისა და სისრულის

პრეზუმფცია. თუმცა, პირის საკუთრების უფლება უძრავ ქონებაზე შეიძლება არ

დასტურდებოდეს საჯარო რეესტრიდან, მაგრამ აღნიშნული უდავოდ იქნეს მიჩნეული

პირის საკუთრებად სხვა სამართლებრივი საფუძვლიდან გამომდინარე და გახდეს

ვინდიკაციური სარჩელის დაკმაყოფილების საფუძველი.

2. მოპასუხე უნდა იყოს ნივთის მფლობელი. აღნიშნული თავისთავად

გამომდინარეობს მოთხოვნის არსიდან, ვინაიდან სასარჩელო მოთხოვნა ეხება ნივთის

მფლობელობიდან გამოთხოვას.

3. მოპასუხეს არ უნდა ჰქონდეს ამ ნივთის ფლობის უფლება (ნორმის

აღწერილობითი ნაწილის ე.წ. ნეგატიური, უარყოფითი შემადგენელი ელემენტი).

მფლობელობა არ უნდა იყოს კანონიერი, ვინაიდან 172-ე მუხლის პირველი ნაწილი

მხოლოდ ასეთ შემთხვევაში იძლევა მფლობელობიდან ნივთის გამოთხოვის

შესაძლებლობას. უძრავ ნივთებთან მიმართებით საკითხი მარტივად წყდება, ვინაიდან

საკუთრების უფლება საჯარო რეესტრიდან დასტურდება. რაც შეეხება მოძრავ

ნივთებს, ამ შემთხვევაში სასამართლომ უნდა გაითვალისწინოს ისეთი

მნიშვნელოვანი გარემოებები, როგორიცაა მეწარმის გულისხმიერება, საკუთრების

უფლების გადაცემის მომენტი და კიდევ ერთი საკითხი აღნიშნულთან

დაკავშირებით, არის მფლობელის სუბიექტური დამოკიდებულების გარკვევა

მფლობელობის ფაქტის მიმართ.

სამივე წინაპირობის (ნორმის აღწერილობითი ნაწილის შემადგენელი

ელემენტების) არსებობისას, სამართლებრივი შედეგი იქნება მოსარჩელის

სასარგებლოდ მოპასუხისათვის უკანონო მფლობელობიდან ნივთის გამოთხოვის

140

დაკისრება. ასევე აუცილებელია, რომ ნივთი ფიზიკურად არსებობდეს სხვა პირის

მფლობელობაში, რადგან, თუ ნივთი განადგურებულ, დაკარგულ ან გადამუშავებულ

იქნა, მაშინ მესაკუთრეს შეუძლია წარადგინოს უკვე არა სავინდიკაციო სარჩელი,

არამედ სარჩელი ზიანის მიყენენიდან გამომდინარე.

დაცვის სამართლებრივი საშუალება, გიორგი ნადარეიშვილის აზრით,

პირველხარისხოვანი მნიშვნელობისა უნდა იყოს ყოველი სამართლის სისტემაში.

ბესარიონ ზოიძის მოსაზრებით, ასეთი საკუთრება გულისხმობს არსებობის უფლების

მქონე საკუთრების დაცვას. ასეთი საკუთრება იმავდროულად ნდობისუნარიანი

საკუთრებაა. ნდობისუნარიანი საკუთრება კი სამართლებრივ საძირკველზეა

დამყარებული. ამრიგად, საკუთრება სამართლებრივი წესრიგის ქმნილებაა და არა

კანონმდებლის. საკუთრების უპირობო დაცვა კი სახელმწიფო პრეროგატივაა, რომ

მიუხედავად სახეზეა დიდი თუ მცირე მფლობელობა, ორივე დაცვადი უნდა იყოს.

ინსტიტუტის გარანტიის მიზანია საკუთრება საკუთრებად დარჩეს.

საკუთრების უფლების დაცვის შინაარსი, ანუ უფლებამოსილი სუბიექტის

შესაძლებლობანი მისი განხორციელების პროცესში, განისაზღვრება სამოქალაქო

მატერიალური და საპროცესო სამართლის ნორმების კომპლექსით, რომლებიც ადგენს:

ა) თავად სამართალდაცვითი ღონისძიების შინაარსს;

ბ) მისი გამოყენების საფუძველს;

გ) მისი გამოყენებისათვის უფლებამოსილ სუბიექტთა წრეს;

დ) მისი გამოყენების საპროცესო და პროცედურულ წესს;

ე) იმ სუბიექტთა მატერიალურ-სამართლებრივ და საპროცესო უფლებებს,

რომელთა მიმართაც ეს ღონისძიება გამოიყენება.

$ 10. დასკვნა

განსახილველი საკითხის მიზანს წარმოადგენდა შედარებითი კვლევის წარმოება

საკუთრების უფლებასთან და სამართლებრივ დაცვასთან დაკავშირებით.

მნიშვნელოვნად მიმაჩნია, რომ საკუთრებას, როგორც ზესახელმწიფოებრივ უფლებას,

დაცვის საკითხებში გაცილებით მეტი ყურადღება მიექცეს, რადგან, აღნიშნულიდან

გამომდინარე, საკუთრება, არათუ პიროვნების თავისუფლების, არამედ განვითარების

გარანტიაცაა. იურისპრუდენტთა შორის საგულისხმოა, რომ თემა აქტუალობას დღემდე

არ კარგავს.

მართებულია მოსაზრების იმის შესახებ, რომ საკუთრების გაგებიდან

გამომდინარეობს სახელმწიფოს როლისა და მნიშვნელობის განსხვავებული გაგება,

141

რომ სახელმწიფოს მიზანს წარმოადგენს მოქალაქეთა თავისუფალი

განვითარებისათვის ხელსაყრელი პირობების შექმნა, საკუთრების უფლების აღიარება

და მისი სამართლებრივი დაცვის უზრუნველყოფა. ყურადღება უნდა მიექცეს

საკუთრების უფლების ცნების შინაარსის განსაზღვრებას, რადგანაც საკუთრების

უფლების მართებულ განმარტებაზე, მისთვის სრულ საკანონმდებლო თავისუფლების

მინიჭებაზეა დამოკიდებული თვით ინსტიტუტის გამართული

მოქმედება/ფუნქიონირება.

საკუთრების უფლების უზრუნველყოფა ხდება მუდმივად, ხოლო დაცვა

მხოლოდ მაშინ, როცა ისინი ირღვევა. საკუთრების უფლების დარღვევა შეიძლება

მოხდეს სრულად, როდესაც მესაკუთრეს მთლიანად ერთმევა შესაძლებლობა

განახორციელოს თავისი უფლებები და საკუთრების უფლება ირღვევა ნაწილობრივ,

როდესაც იგი შეზღუდულად ხორციელდება.

დაცვის უფლება შეიძლება განისაზღვროს, როგორც უფლებამოსილი პირისათვის

შესაძლებლობის მინიჭება, განახორციელოს სამართალდაცვითი ხასიათის

ღონისძიებანი მისი დარღვეული, ან შედავებული უფლების აღსადგენად. აქედან

გამომდინარე, საკუთრების დაცვის უფლება ეს არის იურიდიულად უფლებამოსილი

პირის შესაძლებლობა, გამოიყენოს სამართალდამცველობითი ხასიათის ღონისძიებანი

დარღვეული უფლების აღდგენისა და უფლების დამრღვევი მოქმედების აღკვეთის

მიზნით.

საკუთრების დაცვის უფლება საკუთრების უფლების შემადგენელი ნაწილია,

საკუთარი მოქმედების უფლებასთან, აგრეთვე იმ უფლებასთან ერთად, რომ

ვალდებულ პირებს გარკვეული ქმედება მოეთხოვოს, ვინაიდან „საკუთრების უფლების

არსი გულისხმობს ხელისუფლებას სურდეს და დაავალდებულოს სხვები პატივს

სცემდნენ მესაკუთრის ნებას, ისარგებლოს თავისი სურვილისამებრ კუთვნილი ნივთით.

ამ უფლების ძალით, მესაკუთრე ექსკლუზიურ უფლებას აცხადებს ქონებაზე და ეს

უფლება არა ფიზიკური ძალის ან საზოგადოებრივი ჩვეულების, არამედ კანონის მიერ

დაცვას საჭიროებს. ამდენად, თითქმის შეუძლებელია ისეტი საზოგადოების წარმოდგენა,

რომელშიც სცნობენ და დაუშვებენ კერძო საკუთრემას, მაგრამ არ უზრუნველყოფენ

კანონით მის დაცვას. (იერემია ბენტამი)

142


1. ზოიძე ბ., ქართული სანივთო სამართალი, მე-2 გამოცემა, თბ., 2003;

2. ზოიძე ბ., ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, თბ., 2005;

3. ზოიძე ბ., საკონსტიტუციო კონტროლი და ღირებულებათა წესრიგი საქართველოში,

თბ., 2007;

4. ზოიძე ბ.,საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი,წ.2, რედ. ჭანტურია

ლ.,ზოიძე ბ., ნინიძე თ., შენგელია რ., ხეცურიანი ჯ., თბ.,1999;

5. ზოიძე ბ., საკუთრების ცნება ქართულ სამოქალაქო კოდექსში, ჟურნ. `ქართული

სამართლის მიმოხილვა~, II-III კვარტალი, 1998;

6. ზოიძე ბ., მეწარმის ცნება და მისი თეორიულ-პრაქტიკული მნიშვნელობა,

საკუთრების უფლების თავისებურებანი კორპორა¬ციულ საზოგადოებებში

(საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით), კრებული: თანამედროვე

საკორპორაციო სამართლის თეორიული და პრაქტიკული საკითხები, თბ., 2009;

7. ზარანდია თ., საკუთრების უფლების ექსკლუზიური ხასიათი და საკუთრების

უფლების ბოროტად გამოყენება ქართულ და ფრანგულ სამართალში,Pპროფ.

რ.შენგელიას 70-ე წლისთავისადმი მიძღვნილი საიუბილეო კრებული, სამართლის

პრობლემები, თბ., 2012,

8. იზორია ლ., მიწაზე, წიაღისეულზე და ბუნებრივ რესურსებზე საკუთრების უფლების

დაცვა, შედარებითსამართლებრივი ანალიზი გერმანული და ქართული სამართლის

მიხედვით, თბ., 2002;

9. იერინგი რ., ბრძოლა უფლებისათვის, წინათქმა და რუსული გამოცემიდან თარგმანი

ზ. ნანობაშვილის, რედ. Bბ.ზოიძე, თბ., 2000;

10. კნიპერი რ., საკუთრების პრობლემები გარდამავალ საზოგადოებაში, პროფ.

გ.ინწკირველის 70-ე წლისთავისადმი მიძღვნილი საიუბილეო კრებული, თბ., 1996;

11. კორკელია კ., ევროპული სტანდარტების ინტეგრაციისკენ: ადამიანის უფლებათა

ევროპული კონვენცია და საქართველოს გამოცდილება, თბ., 2007;

12. კურზინსკი-სინგერი ე., ღირებულებათა იურისპრუდენცია როგორც გერმანული

სამართლის მეთოდიკის საფუძველი, ჟურნ. ”სამართლის ჟურნალი” #2, 2011;

13. ლოლაძე ბ., სოციალური სახელმწიფო _ საფრთხე ადამიანის ძირითადი

უფლებებისა და თავისუფლებებისათვის?სტატიათა კრებული:ადამიანის უფლებათა

დაცვა: მიღწევები და გამოწვევები, რედ. კ. კორკელია, თბ.,2012;

14. მიქავა ლ., ვინდიკაციური სარჩელი, როგორც სანივთო უფლების დაცვის

სამართლებრივი საშუალება, ჟურნ. “მართლმსაჯულება და კანონი” #1, 2011;

143

15. ნადარეიშვილი გ., რომის სამოქალაქო სამართალი, თბ., 2003;

16. ნადარეიშვილი გ., საზღვარგარეთის ქვეყნების სამოქალაქო და სავაჭრო სამართლის

მოკლე მიმოხილვა, თბ., 2007;

17. ნადარეიშვილი გ., საკუთრების ზოგადი ცნების გამომხატველი ტერმინის

წარმოშობის ისტორიიდან საქართველოში (`ჩემება~), ჟურნ. `სამართალი~, #2, 2002;

18. ნადიბაიძე ლ., საკუთრების შეძენის სამართლებრივი საფუძვლები, თბ., 2002;

19. პაიპსი რ., საკუთრება და თავისუფლება, თბ., 2004;

20. ფრისერო ნ., ქონების პატივისცემის უფლება, ადამიანის უფლებათა და ძირითად

თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის #1 მუხლი, კრებული: საკუთრების უფლება და

სამართლიანი სასამართლოს უფლება, საერთაშორისო სამეცნიერო-პრაქტიკული

კონფერენციის მასალები, თბ., 2005;

21. შოთაძე თ., საერთო საკუთრების და საზიარო უფლებების მარეგულირებელი

ნორმების შედარებითი ანალიზი საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მიხედვით,

ჟურნ. `სამართლის ჟურნალი~, #2, 2009;

22. ჩიტოშვილი თ., უძრავ ქონებაზე საკუთრების უფლების წარმოშობის ძირითადი

სამართლებრივი ასპექტები, თბ., 2006;

23. ჩიტოშვილი თ., ვინდიკაცია როგორც უძრავ ქონებაზე საკუთრების უფლების

დაცვის საშუალება, პროფ. რ. შენგელიას 70-ე წლისთავისადმი მიძღვნილი

საიუბილეო კრებული, სამართლის პრობლემები, თბ., 2012;

24. ჩაჩავა ს., მოთხოვნებისა და მოთხოვნის საფუძვლების კონკურენცია, თბ., 2011;

25. ძნელაძე ნ., ქონების უკანონო მფლობელობიდან გამოთხოვისა და საკუთრების

უფლების დაცვის სამართლებრივი პრობლემები, ჟურნ. `მართლმსაჯულება~, #2, 2007;

26. ჭანტურია ლ., უძრავი ნივთების საკუთრება, თბ., 1994;

27. ჭეჭელაშვილი ზ., სანივთო სამართალი, თბ., 2006;

28. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, თბ. 2011

29. საქართველოს კონსტიტუცია, 2011 წლის რედაქციით

30. გერმანიის სამოქალაქო კოდექსი, 2010 წლის 1 მარტის მდგომარეობი, „სიესტა“ თბ.

31. ზ. რუხაძე ~საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი~, ბათუმი, 1999 წ

32. ს. ჯორბენაძე ~ინტელექტუალური საკუთრების განმარტებითი ლექსიკონი~ თბ.

სამართალი, 1998 წ

33. ლ. დანელიშვილი, მ. მესხიშვილი, ~იურიდიული ლქსიკონი~ 2006 წ

34. ჟურნალი ~ადამიანი და კონსტიტუცია~ 1997წ. #4

35. ქართული სამართლის მიმოხილვა 1998წ. მე-2 მე-3 კვარტალი.

144

კავკასიის უნივერსიტეტის, კავკასიის სამართლის სკოლის II კურსის


გიორგი ნიკოლაშვილი

,,რელიგიურ უმცირესობებთან დაკავშირებული პრობლემები

საქართველოში”

ნაშრომის ხელმძღვანელი: ირაკლი კობახიძე - ასოცირებული

პროფესორი


შესავალი ................................................................................................................................................. 145

პრობლემის განსაზღვრა....................................................................................................................... 148

პრობლემის კავშირი ევროინტეგრაციასთან .................................................................................... 154

პრობლემის მიზეზები .......................................................................................................................... 156

დასკვნა .................................................................................................................................................... 160

Conclusion ................................................................................................................................................. 163

გამოყენებული ლიტერატურა ............................................................................................................. 164

145


საქართველომ ევროპისკენ კურსი უკვე დიდი ხნის წინათ აიღო და ამ მხრივ

გარკვეული ნაბიჯებიც გადაიდგა სახელმწიფოს მხრიდან. ჩვენი კონსტიტუციაც

შეიძლება ითქვას, შეესაბამება დასავლურ მოთხოვნებს. თუმცა კვლავ რჩება უამრავი

პრობლემა ნორმატიულ საკითხებში, გარდა ამისა თავად საზოგადოების

სამართლებრივ აზროვნებაში.

ნაშრომის მიზანია, იმსჯელოს იმ პრობლემებზე რომლებიც არსებობს

ქართული საზოგადოების სამართლებრივ აზროვნებაში, ასევე საკანონმდებლო

სფეროში. შეადაროს ის დასავლურ მიდგომას. ავტორის აზრით, საქართველოს

ევროპისკენ მიმავალ გზაზე - აუცილებელია მოხდეს უფრო კონკრეტული კითხვის

დასმა - ეს გზა მხოლოდ სახელმწიფოს გასავლელია? რაც გულისხმობს, პირველ

რიგში ხელისუფლების პოლიტიკურ ნებას, შემდგომში კანონმდებლობის

მოწესრიგებას, დასავლური სტანდარტების ასახვას მათში და ადამიანის უფლებების

განსაკუთრებულ დაცვას. ხოლო ავტორის აზრით კი, სახელმწიფოს მხრიდან

ყოველივე ეს არცთუ დიდი შედეგის მომტანი იქნება, თუ თავად საზოგადოება არ

შეუწყობს ხელს, არ ამაღლდება სამოქალაქო-საზოგადოებრივი კულტურა,

კონსტიტუციური, დემოკრატიული აზროვნება და უფრო არ მიუახლოვდება

ევროპულს. წინააღმდეგ შემთხვევაში კი, ზურაბ ჟვანიას ცნობილი გამონათქვამი „მე

ვარ ქართველი და მაშასადამე, ვარ ევროპელი 216 “ - მხოლოდ ცარიელ სიტყვებად

დარჩება.

ევროინტეგრაციის გზა სახელმწიფოს მხრიდან უამრავ ღონისძიებას

მოითხოვს, რომელთა შორისაა: კანონის უზენაესობის აღიარება, მრავალპარტიული

სისტემების შექმნა, თავისუფალი და დემოკრატიული არჩევნები, საბაზრო

216

სიტყვიდან ევროსაბჭოს გენერალური ასამბლეის 1999 წლის 27 იანვრის სხდომაზე ქ. სტრასბურგში.

146

ეკონომიკისადმი მიმართული ეკონომიკური ლიბერალიზაცია და რაც მთავარია

ადამიანის უფლებების დაცვა.

სწორედ ამ უკანასკნელ მათგანთანაა დაკავშირებული საქართველოს

საზოგადოებაში არსებული უამრავი პრობლემა. რომლებიც უმთავრესად ეხება

საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლით დაცულ თანასწორობის უფლებას. ეს

თემა საკმაოდ ფართოა და მასში შემავალი თითოეული ასპექტი თავის მხრივ

საკმაოდ ტევადია. მაგალითად : რასობრივი, სქესობრივი, სექსუალური ორიენტაციის

ნიშნით დისკრიმინაცია. თითოეული მათგანის პრობლემა ცალკე - ასევე საკმაოდ

მწვავედ დგას დღევანდელ ქართულ საზოგადოებაში. თუმცაღა თემის მოცულობის

გათვალისწინებით, ძირითადი აქცენტი გაკეთებული იქნება თანასწორობის

უფლების მხოლოდ ერთ-ერთ კრიტერიუმზე, კერძოდ : რელიგიური ნიშნით

დისკრიმინაციაზე და დარღვევებზე, აქვე, ყველაზე მნიშვნელოვანი კი ისაა რომ, ამ

ძირითად უფლებებზე საუბრისას ხშირად სწორედ ის საჯარო პოლიტიკური

ფიგურები „სცოდავენ“, რომლებიც სახელმწიფოს წარმოადგენენ და მათ გაცილებით

მეტად მოეთხოვებათ ტოლერანტობა და უმცირესობების უფლებების დაცვა. ამ

ყველაფერს ისიც ემატება, რომ ჩვენთან ე.წ. Hate Speech, სიძულვილის ენა

სამართლებრივად აკრძალული არაა.

საქართველოში სიძულვილის ენა აქტუალური თემაა, რაზეც ხშირად

საუბრობენ არასამთავრობო ჯგუფები. მედიაში სისტემატიურად ისმის რელიგიური,

ეთნიკური და სექსუალური უმცირესობების წინააღმდეგ მიმართული მძიმე

დისკრიმინაციული ფრაზები. 2008 წლის, კონრად ადენაუერის ფონდის კვლევის

მონაცემებით, საქართველოს მოსახლეობის 19.1% მხარს უჭერს აგრესიას რელიგიური

უმცირესობების წინააღმდეგ. 32.4% _ მათი ლიტერატურის განადგურების მომხრეა217.

ამ ყველაფრიდან გამომდინარე შეიძლება დავასკვნათ რაოდენ აქტუალური და

მწვავეა ეს საკითხი.

217

კონრად ადენაუერის ფონდის 2008 წლის ანგარიში დემოკრატიის განვითარების შესახებ. გვ 59

147

სწორედ პრობლემის გამომწვევი მიზეზების კვლევას, ეძღვნება წინამდებარე

ნაშრომი. განხილული იქნება პრობლემები რომლებიც დაკავშირებულია

სახელმწიფოს მიერ განსხვავებულ მიდგომასთან სხვადასხვა რელიგიური ჯგუფების

წარმომადგენელთა მიმართ და ასევე თავად საზოგადოების პოზიციასთან

რელიგიურ უმცირესობებთან. შეფასებული იქნება ტოლერანტობის დონე

საქართველოში, ხოლო ნაშრომის ბოლოს კი მოცემული იქნება პრობლემის გადაჭრის

ავტორისეული ხედვა.

148

პრობლემის განსაზღვრა

პირველ რიგში, მუდმივად აღნიშნავენ რომ საქართველო ოდითგანვე იყო და

დღემდე რჩება ტოლერანტობის უნიკალური გამოცდილების მქონე ქვეყნად. ამ

გამოცდილების ტესტი ეროვნულ, ეთნიკურ, რელიგიურ უმცირესობათა მიმართაც

გამიიყენება. საქართველო ეთნიკური, კულტურული და რელიგიური

თვალსაზრისით მრავალეროვანი ქვეყანაა. ეს სახელმწიფოს მხრიდან მოითხოვს

ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებული პოლიტიკის შემუშავებას და ამ

პოლიტიკის ცხოვრებაში გატარებას.

ისტორიულად, სხვადასხვა ტიპის უმცირესობათა ჯგუფების წინამორბედებად

გვევლინებიან სწორედ რელიგიური უმცირესობები. ფეოდალურ სამყაროში,

რომელიც არ იცნობდა ერის ცნებას, სახელმწიფოები ცდილობდნენ სხვა ქვეყანაში

მცხოვრებ ერთმორწმუნეთა დაცვას ქვეყანაში გაბატონებული მათთვის უცხო

რელიგიისგან, რისთვისაც სხვა ქვეყნებთან დებდნენ სათანადო შეთანხმებას.218

რაც შეეხება ჩვენი ქვეყნის დღევანდელ სიტუაციას ამ მხრივ. მრავალეთნიკურ

საქართველოში, ცხადია, რელიგიებიც ეთნიკურ წრეებს შეესაბამება. საქართველოს

მოქალაქეების დიდი ნაწილი ეთნიკურად ქართველი არ არის. მათ უმცირესობებს

უწოდებენ. ასევე, რელიგიები, რომელიც განსხვავებულია მართლმადიდებლობისგან,

რელიგიურ უმცირესობებად, განსხვავებული კონფესიების წარმომადგენლებად

მოიაზრებიან. საქართველოში მოქმედი რელიგიებია – მართლმადიდებლობა,

კათოლიციზმი, პროტესტანტიზმი. მართლმადიდებლური ეკლესია

კონსტიტუციური შეთანხმების219 საფუძველზე, იმყოფება დანარჩენთაგან უპირატეს

მდგომარეობაში.

218 ბეროუსი გ., რუხაძე ზ., კვაჭაძე მ., გაფრინდაშვილი ლ., იზორია ლ. – „დემოკრატია და

მოქალაქეობა“. თბ. 2011წ. გვ 95.

219 კონსტიტუციური შეთანხმება - საქ-ს სახელმწიფოსა და საქ-ს სამოციქულო ავტოკეფალურ

მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის. დადებული 2002 წელს.

149

საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლით დაცულია რწმენა და

აღმსარებლობა, თუმცა არამარტო იმ პირების რომლებიც ტრადიციული რელიგიის

(ჩვენს შემთხვევაში - მართლმადიდებლური ქრისტიანობის) მიმდევრები არიან,

არამედ მისი მოქმედება ვრცელდება ყველა რელიგიურ მიმდინარეობაზე. ამდენად,

კონსტიტუციით გათვალისწინებული თავისიუფლება ვრცელდება როგორც

ტრადიციულ, ისე არატრადიციულ რელიგიურ მიმდინარეობებზე და მათი

მიმდევრები თანაბრად არიან დაცული, მიუხედავად იმისა, თუ რომელ რელიგიურ

გაერთიანებას ეკუთვნიან.220

გარდა ამისა კონსტიტუცია აღიარებს საქ-ს მართლმადიდებელი ეკლესიის

განსაკუთრებულ როლს ქვეყნის ისტორიაში. 2002 წლის კონსტიტუციური

შეთანხმება სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ცნობს ამ უკანასკნელის

განსაკუთრებულ სტატუსს. სახელმწიფოს არცერთ სხვა რელიგიურ ჯგუფთან

ამგვარი შეთანხმება არ აქვს.

2012 წელს ცვლილებები შევიდა საქართველოს სისხლის სამართლის

კოდექსშიც, რომლის კერძო ნაწილის რამდენიმე მუხლს, მაგ: მკვლელობის, წამების,

ჯანმრთელობის დაზიანების - დამამძიმებელ (მაკვალიფიცირებელ) გარემოებას

დაემატა ქმედების შემადგენლობის განხორციელება სხვადასხვა, მათ შორის

რელიგიური ნიშნით შეუწყნარებლობის გამო.

სამოქალაქო კოდექსში 2006 წელს მიღებული კანონის თანახმად, სხვა

რელიგიურ ჯგუფებს დარეგისტრირება შეეძლოთ კერძო სამართლის

არაკომერციული იურიდიული პირის სტატუსით, იმისათვის რომ მიეღოთ

ოფიციალური სამართლებრივი სტატუსი და საგადასახადო შეღავათები.

2011 წლის 5 ივლისს საქართველოს პარლამენტმა სამოქალაქო კოდექსში

(მუხლი 1509) მიიღო ცვლილებები, რომლებიც რელიგიურ გაერთიანებებს არჩევანის

220 კუბლაშვილი კ., ხუბუა გ. – „კონსტიტუციის კომენტარები“ (ადამიანის ძირითადი უფლებანი და

თავისუფლებანი), თბ. გამომცემლობა „ჯი-სი-აი“. 2005წ. გვ 111.

150

საშუალებას აძლევს – მათ შეუძლიათ დარეგისტრირდნენ საჯარო სამართლის

იურიდიულ პირებად, ამასთან, კანონის ეს ნორმა არ ზღუდავს რელიგიურ

გაერთიანებას, სურვილისამებრ დარეგისტრირდეს კერძო სამართლის

არაკომერციულ იურიდიულ პირად ან საერთოდ არ გაიაროს რეგისტრაცია და

იარსებოს არარეგისტრირებული კავშირის სახით. უნდა აღინიშნოს, რომ საჯარო

სამართლის იურიდიულ პირად რეგისტრირებულ რელიგიურ გაერთიანებაზე არ

ვრცელდება „საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ“ საქართველოს კანონი

და იგი კერძო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ არსებული რეგულაციების

სივრცეში რჩება221.

რელიგიური უმცირესობების მიმართ კვლავ უცვლელია კანონმდებლობით

გათვალისწინებული საგადასახადო რეჟიმის დამდგენი ნორმები. ქართული

მართლმადიდებელი ეკლესია ირწმუნება, რომ, კონსტიტუციური შეთანხმების

თანახამად, მას მხოლოდ სიმბოლური უპირატესობები აქვს 222 . მაგალითად: იგი

თავისუფალია დღგ-სგან, აგრეთვე რელიგიური ნივთების გაყიდვიდან შემოსული

მოგების გადასახადისაგან.

რაში მდგომარეობს ძირითადი პრობლემა : საქართველოს საგადასახადო

კოდექსის 206-ე მუხლით დადგენილი ნორმა ეხება ორგანიზაციების

გადასახადებიდან გათავისუფლების საკითხს, რელიგიური გაერთიანება

(ორგანიზაცია) ითვლება სრულუფლებიან ორგანიზაციად 223 . ანუ საქართველოს

საგადასახადო კოდექსის 206-ე მუხლით დადგენილი რეგულაცია - საქართველოს

მართლმადიდებელ ავტოკეფალურ სამოციქულო ეკლესიასა და საქართველოს

სახელმწიფოს შორის გაფორმებული კონსტიტუციური შეთანხმების

გათვალისწინებით დისკრიმინაციულ ფონს ქმნის. კერძოდ, ეს უკანასკნელი

შეთანხმება უპირატესობას ანიჭებს მართლმადიდებლურ ეკლესიას, რაც გამოიხატება

მათთვის მიწაზე გადასახადების შეღავათებში, მსგავსი უფლება კი არცერთ სხვა

221

საქართველოს სახალხო დამცველის საპარლამენტო ანგარიში. 2011წ. გვ 108. 222

საქ-ს სახალხო დამცველის ჟურნალი „სოლიდარობა“, #39. გვ 93. 223

საქართველოს საგადასახადო კოდექსის 30-ე მუხლის "ა" პუნქტის მიხედვით

151

რელიგიურ ორგანიზაციას არ გააჩნია. ეს ორი სამართლებრივი აქტი ერთად ქმნიან

დისკრიმინაციულ მდგომარეობას, არადა საქართველოს კონსტიტუციის მე-14

მუხლით - დაცული თანასწორობის უფლება, ასევე საქართველოს კონსტიტუციის 45-

მუხლის მიხედვით, ვრცელდება ასევე იურიდიულ პირებზეც. შესაბამისად ისინი

კანონის წინაშე თანასწორნი უნდა იყვნენ ყველა მხრივ.

საქართველოს საგადასახადო კოდექსის მე–2 მუხლის თანახმად: „საქართველოს

საგადასახადო კანონმდებლობა შედგება საქართველოს კონსტიტუციის,

საერთაშორისო ხელშეკრულებებისა და შეთანხმებების, ამ კოდექსისა და მათ

შესაბამისად მიღებული კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტებისაგან“. მიუხედავად

იმისა, რომ ხსენებული ნორმა საგადასახადო კანონმდებლობის შემადგენელ

ნაწილად არ განიხილავს „საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს

სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის” კონსტიტუციურ

შეთანხმებას, ის მაინც საგადასახადო კანონმდებლობის შემადგენელი ნაწილია.

ვინაიდან სწორედ ამ შეთანხმებით არის გათვალისწინებული მართლმადიდებლური

ეკლესიისათვის განსხვავებული საგადასახადო პირობები და განსაზღვრულია

გადასახადები, რომელთაგანაც ის გათავისუფლებულია.

სახალხო დამცველის ბოლო 2009, 2010, 2011 წლის საპარლამენტო ანგარიშებში

მეორდება აღნიშნულ პრობლემაზე მითითება, თუმცა მისი მოგვარება ჯერ არ ხდება.

რა თქმა უნდა, საკითხზე საუბრისას, რელიგიური უმცირესობების მიზანს არ

წარმოადგენს „საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო

მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის“ გაფორმებული შეთანხმებით

გათვალისწინებული საგადასახადო შეღავათების მართებულობაზე მსჯელობა.

კვლავ სახალხო დამცველის მითითებით, მსგავსი ტიპის შეღავათები თანაბრად უნდა

ვრცელდებოდეს სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებზე და იგი შესაძლებელია

დარეგულირებული იყოს კონსტიტუციურ შეთანხმებაზე დაბალი იერარქიის

საკანონმდებლო აქტით224.

224

საქართველოს სახალხო დამცველის საპარლამენტო ანგარიში. 2010წ. გვ 312

152

გარდა ამისა, კვლავ სადავო და აქტუალურ თემად რჩება როგორც

მართლმადიდებელი ეკლესიის, ისე სხვა რელიგიური ორგანიზაციებისთვის იმ

ქონების რესტიტუციის საკითხი, რომლის ჩამორთმევა კომუნისტური რეჟიმის დროს

მოხდა, სახლმწიფოს ყოფილი მესაკუთრეებისთვის ჯერჯერობით ისევ არ

დაუბრუნებია რამდენიმე ეკლესი, მეჩეთი, სინაგოგა თუ სამლოცველო სახლი.

სახალხო დამცველის 2011 წლის ანგარიშის მიხედვით, ჯერ კიდევ მწვავე

პრობლემად რჩება ადმინისტრაციული ბარიერების ხელოვნურად შექმნის ფაქტები

იეჰოვას მოწმეთა რელიგიიური გაერთიანების მიერ კანონიერი მშენებლობის

ნებართვის მოპოვების მცდელობისას. რომაულ-კათოლიკურ ეკლესიას და სომხეთის

სამოციქულო ეკლესიაში სჯერათ, რომ საკუთრებასთან დაკავშირებული დავები არ

გადაჭრილა გამჭვირვალე სამართლებრივი პროცესების მეშვეობით,

გადაწყვეტილების მიღება კონკრეტული შემთხვევების გათვალისწინების შედეგად

მოხდა, რაც მკაფიო უპირატესობას საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას

ანიჭებდა. ისინი ირწმუნებოდნენ რომ სახელმწიფოს არ სურდა ამ სადავო

ეკლესიების საკითხის გადაწყვეტა იმის შიშით რომ საქართველოს

მართლმადიდებელი ეკლესიის მრევლს გაანაწყენებდა.

რაც შეეხება თავად საზოგადოების შემწყნარებლობის დონეს რელიგიური

უმცირესობებისადმი :

„ტოლერანტობა ესაა თავისუფლება მრავალფეროვნებაში 225 “. ეს არის

ადამიანის შესაძლებლობა აღიაროს, პატივი სცეს სხვა ადამიანის რწმენასა და

ღირებულებებს. იგი არა მხოლოდ მორალური ღირებულებაა, არამედ პოლიტიკური

და სამართლებრივი მოთხოვნაა, რომლის დარღვევა შეიძლება ჩაითვალოს, როგორც

რელიგიური ნიშნით დისკრიმინაცია. ტოლერანტობიდან დისკრიმინაციამდე

ხშირად მხოლოდ ერთი ნაბიჯია. ამ ნაბიჯის გადადგმის ზღვარზე ძირითადად

ისეთი სახელმწიფოს მოქალაქეები აღმოჩნდებიან, სადაც რელიგიური

225

http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=5&t=4992 (ტოლერანტობის დეფინიცია)

(23.02.2013)


153

მრავალფეროვნებაა. დღეს, ქართულ რეალობაში, მიუხედავად თითქმის იდეალური

კანონებისა, რომლებიც ქვეყანაში რელიგიურ უმცირესობათა უფლებებს იცავს,

ყოველდღიურ ურთიერთობაში მათი რეალიზება არ ხდება. არ შეწყვეტილა

განცხადებები რელიგიური კუთვნილების, რწმენის ან აღმსარებლობის ნიადაგზე

საზოგადოებაში შეურაცხყოფის მიყენების ან დისკრიმინაციის შესახებ. დევნა-

შევიწროების შემთხვევები დაფიქსირდა თბილისის გარეთ. ინციდენტებში

მონაწილეობდნენ ადგილობრივი მოქალაქეები, მთავრობის წარმომადგენელები და

მართლმადიდებელი პროვოკატორები. ქვეყანაში არსებულ „ტრადიციულ“

რელიგიურ უმცირესობათა წარმომადგენლები, კათოლიკეთა, ებრაელების და

მუსლიმების ჩათვლით, გამხდარან შეურაცხყოფის მსხვერპლი.

საზოგადოების ნაწილის აზრით, რელიგიური უმცირესობები მაგ: იეჰოვას

მოწმეები და ბაპტისტები საფრთხეს წარმოადგენენ ქვეყნის ერთიანობისთვის. ზოგს,

უბრალოდ, ყოველგვარი უცხო და განსხვავებული აშინებს, ამიტომ ცდილობს

გაემიჯნოს მას. ზოგიც აქტიური ფიზიკური თუ სიტყვიერი შეურაცხყოფით

გამოხატავს ამას. ყოველივე ეს კი დაბალი სამართლებრივი კულტურის

მაჩვენებელია.

უცნაურია, ერთი შეხედვით საქართველოში რელიგიური დაპირისპირების

მოტივი არ არსებობს. ვინაიდან ჩვენ გვაქვს კანონმდებლობა, რომელიც

განსაზღვრულ დონეზე არეგულირებს ამ ურთიერთობებს. გარდა ამისა, ხშირად

ჩვენთვის, პირიქით საამაყოა ხოლმე, რომ ქვეყნის არაერთ ქალაქში ერთმანეთის

გვერდიგვერდ მშვიდობიანად თანაარსებობს, როგორც მართლმადიდებლური

ეკლესია, ისე სინაგოგა, მეჩეთი თუ კათოლიკური ტაძარი. თუმცა, როგორც აღმოჩნდა

კანონი ფურცელზევე დაწერილად რჩება, ხოლო ტოლერანტობა სხვა რელიგიის

მიმართ ხანდახან მაინც მოჩვენებითია და სხვა არაფერი.

154

პრობლემის კავშირი ევროინტეგრაციასთან

აღნიშნულ პრობლემაზე საუბრისას, აუცილებელია იმის დაკონკრეტება არის

თუ არა ის მხოლოდ ლოკალური, ნაციონალური პრობლემა თუ იგი ასევე ვნებს

ქვეყნის საგარეო პოლიტიკურ კურსს? დღეს, საქართველოს უმთავრეს მიზანს

წარმოადგენს ევროპულ სტრუქტურებში გაწევრიანება და კიდევ უფრო მიახლოება

დასავლურ სტანდარტებთან. ერთ-ერთი პირველი ევროპული ორგანიზაცია,

რომელშიც საქართველო გაწევრიანდა იყო ეუთო. მისი მისია საქართველოში 1992

წლიდან დაიწყო. ამ ორგანიზაციაში გაწევრიანებით ჩვენმა სახელმწიფომ

დამოუკიდებლობის პირველივე წლებში ხაზი გაუსვა თავის პრო-დასავლურ

ორიენტაციას და მისი შემდგომი განვითარება, დასვლეთთან მიახლოების

მცდელობას უკავშირდება. აქედან გამომდინარე, ლოგიკური იყო 1999 წელს

საქართველოს ევროსაბჭოში გაწევრიანება და დღეს, ქართული სახელმწიფოს

შემდგომ მიზანს ჩრდილო-ატლანტიკური ალიანსი და ევროკავშირი წარმოადგენს.

1950 წელს ევროსაბჭომ მიიღო ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია,

რომელიც აკონტროლებს, რომ რომელიმე სახელმწიფოს მიერ დადგენილი რელიგიის

თავისუფლების საზღვრები ზედმეტად ვიწრო არ იყოს: “საკუთარი რელიგიის ან

მსოფლმხედველობის რწმენის თავისუფლებას შეიძლება ჰქონდეს მხოლოდ ისეთი

შეზღუდვები, რომლებიც გათვალიწინებულია კანონით და აუცილებელია

დემოკრატიული საზოგადოების უსაფრთხოების, წესრიგის, ჯანმრთელობის,

მორალის და აგრეთვე სხვების უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად”

(მუხლი 9. 2)

გარდა ამისა, რელიგიური უმცირესობის პრობლემას დიდ ყურადღებას აქცევს

„ევროპული ჩარჩოკონვენცია ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ“226, რომლის

მიხედვითაც „უმცირესობის წევრებს, ამ ჯგუფის დანარჩენ წევრებთან ერთად, აქვთ

226

ძალაში შევიდა 01.02.1998

155

უფლება ჰქონდეთ თავიანთი კულტურა, აგრეთვე მისდიონ თავიანთ რელიგიას“.227

უნდა აღინიშნოს რომ, მისი წევრი საქართველოცაა, შესაბამისად სახელმწიფოს აწევს

ვალდებულება კონვენციის მოთხოვნების შესრულებისა.

გარდა ამისა, უნდა გავიხსენოთ ევროსაბჭოს მიერ 1992 წელს დამტკიცებული

ქარტია. რომლის მიხედვითაც მხარეები იღებენ ვალდებულებას, უზრუნველყონ

სხვადასხვა, და მათ შორის რელიგიური ჯგუფების დაცვა და არ დაუშვან მათი

დისკრიმინაცია საზოგადოებრივი და პოლიტიკური ცხოვრების არც ერთ სფეროში.228

მსგავსი ევროპული კონვენციების და ხელშეკრულებების ჩამოთვლა შორს

წაგვიყვანს, ფაქტი ერთია, რომ ყოველი მათგანი უპირობოდ მოითხოვს რელიგიური

უმცირესობების უფლებათა დაცვას სახელმწიფოს მხრიდან. ხოლო ჩემი მთავარი

თეზისი, რომლის ირგვლივაცაა აგებული ეს ნაშრომი - ამტკიცებს რომ მხოლოდ

სახელმწიფოს ძალისხმევა არაა საკმარისი, თუ მას ხელი არ შეუწყო საზოგადოებამაც.

საქართველოს რამდენიმე სოფელში (ნიგვზიანი, წინწყარო) გასული წლის

მიწურულს მომხდარი ინციდენტების მაგალითზე დაიბადა კითხვა, თუ რამდენად

ვართ ქართული საზოგადოება ტოლერანტული სხვა სუბკულტურებისადმი, სხვა

რელიგიისადმი. საინტერესოა, რა განაპირობებს განსხვავებული რელიგიისადმი

შეუწყნარებელ ხედვებს და როგორ შეიძლება ამ პრობლემის მოგვარება. ფაქტია, რომ

ქვეყანაში ბოლო ხანს დადგა პრობლემა რელიგიური ტოლერანტობის არარსებობისა.

თუმცა არსებობს მოსაზრება, რომ ეს მოვლენა შეიძლება კონკრეტული ძალების მიერ

იყო ინიცირებული. ნაშრომში აღნიშნულ შესაძლო პოლიტიკურ საფუძველს არ

განვიხილავ.

227

ევროსაბჭოს ჩარჩოკონვენცია ეთნიკურ უმცირესობათა შესახებ. 228

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ლექსიკონი-ცნობარი, გვ. 91.

156

პრობლემის მიზეზები

ერთ-ერთი მთავარი კითხვა რომელიც ამ თემაზე საუბრისას უნდა დაისვას,

არის ის თუ რატომ აქვს ჩვენს, ქართულ საზოგადოებას დაბალი სამართლებრივი

კულტურა?

საქართველოს კონსტიტუციონალიზმის ტრადიციებზე საუბრისას

აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ის, რომ ჩვენი ქვეყნის მთელი ისტორია

არსებითად დამოუკიდებლობის მოპოვების ან მისი შენარჩუნებისათვის ბრძოლის

ისტორიაა. თუკი თვალს გადავავლებთ ამ ისტორიას, ჩანს, რომ ქართველი ერის

მდიდარ და მშფოთვარე წარსულში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება

ეროვნული, სამართლებრივი და სახელმწიფოებრივი მშენებლობის საკითხებს.

ამასთან, ქართველებმა მხოლოდ დავითისა და თამარის დროს თუ მოიცალეს

ქართული სახელმწიფოს შემოქმედებითი აღმშენებლობისათვის. წინარე და მათი

შემდგომი პერიოდები კი თითქმის სულ ქართული სახელმწიფოებრიობის,

ქართველი ერის სახელმწიფოებრივი და ეროვნული გადარჩენის საქმეს

ხმარდებოდა229.

მე-19 საუკუნის დასაწყისიდან, საქართველომ დაკარგა დამოუკიდებლობა და

ჩამოიშალა ქართული სახელმწიფოებრიობა. სწორედ ამგვარი სამწუხარო მოვლენის

გამო მაღალი სახელმწიფოებრივი და სამართლებრივი კულტურის მქონე

საქართველოში კონსტიტუციონალიზმის კონსტიტუციური აზროვნების ისტორიის

ათვლა XX საუკუნის პირველ ნახევარს უკავშირდება და აქ ყოველთვის

მხედველობაში გვაქვს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია.

229 რუხაძე ზ., - „საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი“. ბათუმი. 1999წ. გვ.18

157

1921 წლის კონსტიტუცია გამოირჩევა ადამიანის უფლებებისა და

თავისუფლებების განმტკიცებით. კონსტიტუცია აცხადებს კანონის წინაშე

მოქალაქეთა თანასწორობას230.

გერმანიის საგარეო საქმეთა ყოფილი ფედერალური მინისტრი ჰანს–დიტრიხ

გენშერი აღნიშნავდა, რომ 1921 წლის „კონსტიტუციის ტექსტი ერთ–ერთი

პროგრესული იყო ევროპის კონტინენტზე. უკვე მაშინ აღიარებდა იგი ისეთ

ღირებულებებს, როგორიცაა თავისუფლება, დემოკრატია და სამართლებრივი

სახელმწიფო, რომელსაც დღევანდელი ევროპა ეყრდნობა“231

გარდა მოქალაქეთა უფლებებისა, კონსტიტუცია აღიარებს ეროვნულ

უმცირესობათა უფლებებს. ამას მთლიანად მეთოთხმეტე თავი ეძღვნება, რომელიც

ამბობს, რომ არ შეიძლება შეიზღუდოს საქართველოს რესპუბლიკის რომელიმე

ეროვნული უმცირესობის თავისუფალი სოციალურ-ეკონომიური და კულტურული

განვითარება.232 აქვე, მაშინდელი კონსტიტუციაც აღიარებდა რომ ქვეყანაში არცერთ

სარწმუნოებას არ აქვს უპირატესობა. 233 ასევე, 144-ე მუხლში ვკითხულობთ, რომ

„ხარჯის გაღება სახელმწიფოს ხაზინიდან და ადგილობრივ თვითმმართველობათა

თანხიდან სარწმუნეობრივ საქმეთა საჭიროებისათვის აკრძალულია“ 234 . ეს

უკანასკნელი საკმაოდ მნიშვნელოვან მუხლად მიმაჩნია, ვინაიდან დღეს აღნიშნული

საკითხის სხვანაირად მოწესრიგების გამო დგას ის პრობლემები, რომლის ნაწილს

ნაშრომში ზოგადად უკვე შევეხე.

რაც შეეხება გასაბჭოების და მისი შემადგენლობის ქვეშ მიღებულ

კონსტიტუციებს, ისინი შეიძლება ითქვას საზოგადოების სამართლებრივი

აზროვნების განვითარების კუთხით სრულიად ფუჭები იყვნენ. მიზეზი კი მარტივია.

230

საქ-ს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია. მუხლი 16. 231

გაული ვ., „კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში“. თბილისი, 2002წ, გვ. 9 232

საქ-ს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია. მუხლი 129. 233

საქ-ს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია. მუხლი 143 234

საქ-ს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია. მუხლი 144

158

თუ გადავხედავთ 1937 წლის კონსტიტუციის ХΙ თავს, რომელიც ადამიანის

ძირითად უფლება–მოვალეობებს დაეთმო, უდავოა, რომ იგი უფრო დემოკრატიულ

აქტად აღიქმება მის წინამორბედებთან შედარებით. საქართველოს კონსტიტუციაში

პირველად დაფიქსირდა სიტყვის თავისუფლება, კრებების, მიტინგების,

მსვლელობებისა და დემონსტრაციების თავისუფლება, საზოგადოებრივ

ორგანიზაციებში გაერთიანების უფლება, პიროვნებისა და მისი ბინის

ხელშეუხებლობა, მიწერ–მოწერის საიდუმლოების დაცვა, არჩევნების

საყოველთაობა, თანასწორობა, დეპუტატთა პირდაპირი არჩევა, კენჭისყრის

ფარულობა. თუმცა, უნდა დავეთანხმოთ პროფ. ანდრაშ შაიოს მოსაზრებას, რომ

საბჭოთა კავშირის 1937 წლის კონსტიტუცია „მსოფლიოს გასაბრიყვებლად იყო

მიღებული, რადგანაც ამ უფლებათა რეალიზაციისათვის არც ამ უფლებათა

რეალურად განხორციელების სსრ კავშირის ხელმძღვანელობის პოლიტიკური ნება,

არც შესაბამისი გარანტიები და უფლებათა დაცვის მექანიზმები სსრ კავშირის

ბუნებაში არ არსებობდა235“.

შემდგომი საბჭოთა კონსტიტუციების დროსაც სინამდვილეში არ ხდებოდა

მასში ჩაწერილი უფლებების და თავისუფლებების რეალიზაცია. ხოლო

დამოუკიდებლობის შემდეგ, 1995 წელს მიღებული კონსტიტუცია რეალურად

აწესრიგებს და იცავს ადამიანის უფლებებს, მათ შორის სარწმუნოების

თავისუფლებას. თუმცა კონსტიტუციის მიღებიდან დღემდე - გასული პერიოდი

ძალიან მწირია იმისათვის რომ მასში ასახული სამართლებრივი მოთხოვნები

საზოგადოების ფართო სპექტრმა აითვისოს, გაითავისოს და დაიმკვიდროს.

უპირველეს ყოვლისა ეს სწორედ უმცირესობების საკითხებს ეხება.

ერთ-ერთი უმთავრესი გამომწვევი მიზეზი, რომლის გამოც ქართული

საზოგადოება ძალიან მტკივნეულად და მძაფრად აღიქვამს სხვა, ქრისტიანობისგან

განსხვავებული სარწმუნოების მქონეთა ნებისმიერ ნაბიჯს, ასევე მათთვის რაიმე

უფლების მინიჭებას ან გაზრდას - არის ის რომ, ქრისტიანობა ისტორიულად

235

ანდრაშ შაიო - „ხელისუფლების თვითშეზღუდვა“. გამომცემლობა „სეზანი“. თბ.2003წ. გვ 331.

159

იგივდება სამშობლოსთან. ადრე საქართველოში ეროვნულობისა და

ქრისტიანობისთვის ბრძოლა ერთ მცნებად მოიაზრებოდა. ამიტომაა, რომ ერის

სულიერი მამა, შემდგომში წმინდანად შერაცხული ილია ჭავჭავაძე წერდა : „ქრისტეს

რჯული ქართველებისათვის მარტო სარწმუნეობითი აღსარება კი არ იყო, იგი

ამასათან ერთად, პოლიტიკური ქვითკირიც იყო საქართველოს მრავალი ნაწილების

გასაერთიანებლად და შემოსაკრებად“.236

და ასევე:

„ქრისტიანობა, ქრისტეს მოძღვრების გარდა, ჩვენში ჰნიშნავდა მთელი საქართველოს

მიწა-წყალს, ჰნიშნავდა ქართველობას. დღესაც მთელს ამიერკავკასიაში ქართველი და

ქრისტიანი ერთისა და იმავე მნიშვნელობის სიტყვები არიან. გაქრისტიანების მაგიერ

გეტყვიან - გაქართველდაო“ 237.

სწორედ ეს მიდგომაა კვლავ მძლავრად შემორჩენილი საზოგადოების

უმრავლეს ნაწილში, თუმცაღა აღნიშნული დამოკიდებულება წინააღმდეგობაში

მოდის თანამედროვე დემოკრატიულ აზროვნებასთან, რომელსაც მოითხოვს ევროპა

და რომლისკენაც მივისწრაფვით ჩვენ.

გარდა ამისა, ერთ-ერთ დამატებით მცირეოდენ ხელისშემშლელ ფაქტორად

შეიძლება ჩაითვალოს საქართველოს მართლმადიდებლური ავტოკეფალური

ეკლესიის დამოკიდებულება ხსენებული საკითხისადმი. ხალხის ნაწილის აზრით რა

თქმა უნდა ეკლესია ამ შემთხვევაში შეიძლება სუბიექტურ, დაინტერესებულ მხარედ

განვიხილოთ, რომელსაც საკუთარი გავლენის გაფართოება სურს და რასაკვირველია

ნებისმიერ გააქტიურებას განსხვავებული კონფესიებისა შეეწინააღმდეგება. ან

უბრალოდ, არ შეეცდება თავად ითამაშოს აქტიური როლი სიტუაციის განმუხტვასა

და დარეგულირებაში, მაგრამ რეალურად ქართული მართლმადიდებლური

ავტოკეფალური ეკლესიაც მეტ-ნაკლებად ტოლერანტულია. სასულიერო პირების

ნაწილი ლიბერალურად, შემწყნარებლურად ეკიდება ხსენებულ საკითხს. თუმცა

236

ი.ჭავჭავაძე., „თხზულებანი“. ტ.IV, გვ 65-66 237

ი.ჭავჭავაძე., „თხზულებანი“ .ტ V, გვ. 12. (გაზ.“ივერია“, 1888წ. N-9. გვ.2)

160

ძალიან სამწუხაროა რომ ეკლესიაშიც, ჯერ კიდევ არის პირთა ნაწილი, რომლებიც

განსაკუთრებულად მკვეთრად გამოხატავს საკუთარ უარყოფით პოზიციას

რელიგიურ უმცირესობებთან დაკავშირებით და ეს ყველაფერი ძალიან სცდება

ზნეობრივ, მორალურ ფარგლებს.


ზოგადად, საზოგადოება ისტორიის განვითარების ყოველ საფეხურზე გადის

გარკვეულ გამოცდას ტოლერანტობაზე. ისტორიას შემორჩა ღირსი მამა

ნეიმიულერის სიტყვები: ,,პირველად მათ ებრაელებს მოაკითხეს და მე ხმა არ

ამომიღია, რადგან ებრაელი არ ვიყავი. შემდეგ მათ კომუნისტებს მოაკითხეს და მე

ხმა არ ამომიღია, რადგან კომუნისტი არ ვიყავი. შემდეგ მათ პროფკავშირის წევრებს

მოაკითხეს და მე მაშინაც არ ამომიღია ხმა, რადგან პროფკავშირის წევრი არ ვიყავი.

შემდეგ კი ისინი ჩემამდე მოვიდნენ და არავინ დარჩა ჩემი დამცველი238’’ და მასთან

ერთად ამერიკელი პასტორის რალფ ვ. სოკმენის გამონათქვამი - „სიმამაცის ტესტი

მაშინ დგება, როდესაც ჩვენ უმცირესობაში ვართ, ტოლერანტობისა კი

უმრავლესობაში ყოფნისას 239 “ - ნათლად გამოხატავენ სხვადასხვა ეროვნული,

რელიგიური თუ სხვა სახის უმცირესობებისადმი შემწყნარებლობის არსს.

დღევანდელი ჩვენი საზოგადოებაც სწორედ ამდაგვარ ტესტს გადის, რომელში

ნაჩვენებ შედეგსაც დასავლური სტანდარტის მიხედვით ევროპული სტრუქტურები

აფასებენ.

ჩემი აზრით, გარკვეულ დროის გასვლასთან ერთად, შედეგი ნელ-ნელა

დადგება. პრობლემაზე საუბრისას აუცილებლად უნდა აღვნიშნო, რომ გარკვეული

შედეგები ამ კუთხით უკვე გვაქვს. რაც გულისხმობს იმას, რომ საზოგადოების

ნაწილი რელიგიური დისკრიმინაციის (თუნდაც საქართველოში მომხდარი უკვე

238

ციტ. კუპატაძე ბ., „უახლესი ისტორია“. თბილისი. 2008წ. გვ 146 239

ავტორთა კოლექტივი - „დემოკრატია და მოქალაქეობა“. გამოიცა „IFES”-ის მიერ. თბ. 2011წ. გვ 191

161

ნახსენები დაპირისპირებების დროს) შემთხვევებს მკვეთრად უარყოფითად აფასებს

და ემიჯნება იმ ნაწილს, რომელიც იმ კონკრეტულ შემთხვევაში ახდენს უშუალო

ზემოქმედებას უმცირესობებზე. სწორედ ის ფაქტი, რომ აღნიშნულ შემთხვევებს

მოჰყვა ფართო მასშტაბიანი საზოგადოებრივი განხილვა, აზრთა სხვადასხვაობა და

დისკუსია - უკვე მოწმობს იმას, რომ საზოგადოება (ამ შემთხვევაში ნაწილი) ხედავს

პრობლემას. აქედან გამომდინარე შეიძლება დავასკვნათ, რომ ქართული

სამართლებრივი კულტურა არცთუ ისე დაბალია და იგი განვითარების ეტაპს გადის,

სანამ ბოლომდე გაუთანაბრდება დასავლურ სტრუქტურებში არსებულ სტანდარტს.

გაცილებით საგანგაშო მდგომარეობა იქნებოდა ამ მხრივ, საზოგადოება ერთ

მკვეთრად გამოხატულ პოზიციაზე რომ ყოფილიყო.

ყოველივე ამის გათვალისწინებით, ვასკვნი რომ ჩვენ სწორი გზით

ვვითარდებით, უბრალოდ გარკვეული პერიოდი ნამდვილად საჭიროა რათა

ტოლერანტული მიდგომები რელიგიური და არა მარტო რელიგიური

უმცირესობებისადმი უფრო მყარად დამკვიდრდეს საზოგადოებაში და აღმოიფხვრას

დისკრიმინაციის მსგავსი შემთხვევები. ეს ყველაფერი შეუქცევადი პროცესია,

უბრალოდ სადავო ამ მხრივ დროა, თუ რამდენ ხანში მივაღწევთ იმ უმაღლეს

ნიშნულს რომელსაც დასავლური სტანდარტი ჰქვია.

კატალიზატორის როლი ამ პროცესში შეიძლება რამდენიმე გარემოებამ

შეასრულოს. სახელმწიფოს მხრიდან ეს იქნება : ტოლერანტობის აქტიური

პროპაგანდა, სკოლებში და უნივერსიტეტებში საბაზისო სამართლებრივი

პრინციპების პროგრამის დანერგვა (თავად რელიგიური უმცირესობების

განცხადებით, ისევ პრობლემატურ სფეროს განეკუთვნება საჯარო სკოლებში

პედაგოგების დამოკიდებულება რელიგიური უმცირესობების წარმომადგენელი

მოსწავლეებისადმი, ინდოქტრინაცია, არააკადემიური მიზნით რელიგიური

სიმბოლოების გამოფენა სასკოლო სივრცეში240), ადეკვატური რეაქცია სხვა მსგავსი

კონფლიქტების დროს და გარდა ამისა კანონმდებლობაში ინტენსიური ასახვა

240

საქართველოს სახალხო დამცველის საპარლამენტო ანგარიში. 2011წ. გვ 104.

162

რელიგიურ უმცირესობებთან ურთიერთობების მარეგულირებელი ნორმების. თუმცა

ვუბრუნდები საწყის თეზისს, რომ ამ შემთხვევაშიც კი, მხოლოდ სახელმწიფოს

ძალისხმევით შედეგი ძალიან რთული მისაღწევი იქნება თუ არ იქნა სამოქალაქო-

საზოგადოებრივი აქტივობა, თემასთან დაკავშირებული საჯარო დისკუსიები და

საზოგადოების მხრიდან გატარებული სხვა აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებული

ღონისძიებანი.

ნაშრომში აღნიშნულ საგადასახდო პრობლემების გადაჭრისათვის,

სახელმწიფომ აუცილებელია გადახედოს საკუთარ მიდგომას, ანუ რამდენად არის -

მართლმადიდებლური ეკლესიის პრივილეგირებულ მდგომარეობაში ყოფნა და

ასეთი სახის დისკრიმინაცია გამართლებული იმ ისტორიული ფონით და

განსაკუთრებული როლით, რომელიც ამ ეკლესიას გააჩნია და რომელსაც

კონსტიტუციის მე-9 მუხლი განამტკიცებს. რატომ არ შეიძლება მიეცეს მსგავსი

სახის შეღავათები სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებს? მხოლოდ ის არგუმენტი, რომ ეს

შეღავათი კეთდება საბჭოთა დროს, სახელმწიფოს მხიდან მართლმადიდებლური

ეკლესიიასთვის ჩამორთმეული ქონების საკომპენსაციოდ, ჩემი აზრით საკმარისი

არაა, ვინაიდან წლების განმავლობაში გადაუჭრელია იმავე პერიოდში სხვა

რამდენიმე რელიგიური გაერთიანებისათვის ჩამორთმეული ქონების რესტიტუციის

საკითხი. ამ ობიექტთა ნაწილი სავალალო მდგომარეობაშია, პრობლემის

გადაუჭრელობის გამო ვერ ხერხდება მათი შენარჩუნებისათვის აუცილებელი

სარესტავრაციო სამუშაოს განხორციელება. მაგ : ამ ეტაპზე სომეხთა სამოციქულო

ეკლესია სახელმწიფოსგან 6 რელიგიური ნაგებობის დაბრუნებას მოითხოვს,

რომლებიც დღესდღეობით არ ფუნქციონირებს. კათოლიკე ეკლესია - 5

კათოლიკური ტაძრის საკითხის გადაჭრის აუცილებლობაზე ამახვილებს

ყურადღებას. ეს კათოლიკური ნაგებობები სადღეისოდ საქართველოს

მართლმადიდებელი ეკლესიის საკუთრებაა. რამდენიმე უმოქმედო მეჩეთის

დაბრუნების საკითხს სვამს მუსლიმთა თემიც და ასე შემდეგ.

163

ყოველივე ამ პროცესის განხორციელების შემდეგ კი, ჩემი აზრით, ჩვენ კიდევ

ერთი ნაბიჯით წინ წავიწევთ იმ რთულ გზაზე - რომელსაც ევროინტეგრაცია ჰქვია.

Conclusion

To sum up, famous quote of American pastor Ralph W. Sockman - “The test of courage

comes when we are in the minority. The test of tolerance comes when we are in the

majority” – clearly expresses main point of tolerance. Nowadays, Georgian society is

taking such type of test too, and our progress is evaluated by European Structures

according to their standards.

As for me, I reckon that the result will come after certain time period. I can’t help saying

that we already have some achievements in this field. The part of our society openly

denounces the discriminatory actions of others. The fact, that those incidents was

followed by many discussions, public debates from wide public, who had different

opinions shows that our legal culture is not very low and it’s on the developing stage. It

would have been alarming news, if they had just similar position about the occurred

facts.

After all of these, I believe that we are developing in a right way. We just need some

time, to inculcate the tolerance principles of religious, gender, sexual (etc) minorities

and eliminate such incidents. This process is irreversible and only subject, we can talk

about is time period, in which we will be able to reach European standards.

To hasten this process some of the following elements are required to be performed by

the state: The wide propaganda; Establishment of legal principles in educational

systems; adequate reactions during such conflicts and improvement of legislation about

that particular problem.

But again, my thesis is that only state’s actions, without society’s supporting would be

fruitless, so the activeness of civil-society, public debates and other such measures are

essential as they help the state to improve, and make progress through the difficult way

called European Integration.

164


ავტორთა კოლექტივი - „საქართველოს კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან - საქ-ს

1921 წლის კონსტიტუციის 90 წლისთავი“. ბათუმი. 2011წ.

ბეროუსი გ., რუხაძე ზ., კვაჭაძე მ., გაფრინდაშვილი ლ., იზორია ლ. – „დემოკრატია

და მოქალაქეობა“. თბილისი. გამომც. “IFES”. 2011წ.

იზორია ლ., კორკელია კ., კუბლაშვილი კ., ხუბუა გ. – „კონსტიტუციის კომენტარები“

გამომც. „მერიდიანი“. თბ.2005წ.

კობახიძე ი., დემეტრაშვილი ა., - „კონსტიტუციური სამართალი“, გამომც. „ინოვაცია“.

თბილისი, 2010წ.

კუბლაშვილი კ. – „ძირითადი უფლებები“. გამომც. „ჯი-სი-აი“. თბილისი. 2005წ.

რუხაძე ზ.- „საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი“. გამც-„საია“. ბათუმი. 1999წ

შაიო ანდრაშ - „ხელისუფლების თვითშეზღუდვა“. გამომც. „სეზანი“. თბ. 2003წ.

ჩიკვაიძე დ., - „საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო

ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის კონსტიტუციური შეთანხმების

კომენტარები“ თბილისი. 2003წ.

ჰეივუდი ე., - „პოლიტიკა“. საქ-ს უნივერსიტეტის გამომცემლობა. თბ. 2008წ.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია.

საქ-ს 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუცია - 2012 წლის 1 დეკემბრის

მდგომარეობით.

165

საქართველოს სახალხო დამცველის ყოველწლიური საპარლამენტო ანგარიში 2010,

2011წწ.

საქართველოს სახალხო დამცველის მიერ გამოცემული ჟურნალი „სოლიდარობა“. 39-

ე ნომერი.

Parker, W. – „Educating the Democratic Mind“. Published by State University Of New

York Press (1996)

Taylor, Chris., - “Constitutional and Administrative law”. (2008)

166

კავკასიის უნივერსიტეტის, კავკასიის სამართლის სკოლის I კურსის


გიორგი ჩაკვეტაძე

,,ფეოდალური ევროპის აღმოსავლეთი – ძველი ქართული სახელმწიფო

და სამართალი''

ნაშრომის ხელმძღვანელი: გიორგი ასათიანი, დოქტორანტი,

ასისტენტ-პროფესორი


შესავალი ................................................................................................................................................. 167

ფეოდალური საქართველოს სახელმწიფო წყობილება XI-XV საუკუნეებში ............................ 170

მეფე .................................................................................................................................................. 170

დარბაზი .......................................................................................................................................... 171

სავაზირო ............................................................................................. Error! Bookmark not defined.

სასამართლო სისტემის ფორმები ფეოდალურ საქართველოში ............................................... 174

ძველი ქართული სასამართლოების ფორმები ......................................................................... 175

ერთიანი ფეოდალური საქართველოს სასამართლო .............................................................. 177

გვიანფეოდალური საქართველოს სასამართლო ორგანიზაცია ............................................... 181

ერთიანი სასამართლო სისტემა ქართლ-კახეთის სამეფოში ................................................. 181

სასამართლო ორგანიზაცია და სისტემა იმერეთში ................................................................ 186

სასამართლო სისტემა დასავლეთ საქართველოს სამთავროებში ........................................ 188

დასკვნა .................................................................................................................................................... 193

Conclusion ................................................................................................................................................. 195

ბიბლიოგრაფია .................................................................................................................................. 196

167


სახელმწიფოს აწმყოზე საუბრისას, მოიაზრება რა მისი ისტორია, ცხადი ხდება

არაერთი ტენდეცია, რომლითაც იგი მუდამ საზრდოობდა. გეოპოლიტიკური თუ

ფუნქციური ადგილი პირდაპირ კავშირშია მის კულტურულ, ეკონომიკურ,

პოლიტიკურ რეალობასთან. ხშირ შემთხვევაში, ეს უკანასკნელი გამოიხატება

აგრეთვე გარკვეულად სასურველი და იდეოლოგიურად მსგავსი რეალობისკენვე

სწრაფვაში. საქართველოს ისტორიოგრაფიაც არ გახლავთ გამონაკლისი და

განიხილება ის საკითხი, რომლითაც მის წიაღში ყოველთვის დიდი მნიშვნელობით

სარგებლობდა იმ მსგავსებებისა თუ განსხვავებების დადგენა და აღმოჩენა, რომელიც

ქართულ სახელმწიფოს აკავშირებდა, ანდაც ყველაზე მეტად აშორებდა სამყაროს.

განსხვავებული იყო მდგომარეობა ამა თუ იმ ისტორიული ეპოქის განმავლობაში,

თუმცა ერთი რამ უცვლელი რჩებოდა, საქართველო მუდამ ცივილიზებული ოჯახის

წევრად თვლიდა თავს და ცდილობდა მის ერთიან სტრუქტურაში საბოლოოდ

დამკვიდრებას.

აღვნიშნე რა, განსხვავებული ვითარების მიუხედავად, რაც დამახასიათებელი

იყო ინდივიდუალურად ამა თუ იმ ეპოქისათვის, იკვეთება ის გამუდმებითი

შემოსევები, გეოგრაფიულად თითქმის ყოველი მიმართულებიდან, რომელიც

ასუსტებდა განვითარებისაკენ სწრაფვას ქართული სახელმწიფოსა. სწორედ

ზემოთაღნიშნულის გათვალისწინებით, სხვა მრავალ ისტორიულ პერიოდს შორის,

ფეოდალური ხანის ევროპა, და მასთან პირდაპირ ალიანსში მყოფი საქართველო

მართლაც რომ აღნიშვნის ღირსია. ურთიერთობა სოციალურ, ეკონომიკურ,

პოლიტიკურ, კულტურულ და სამართლებრივ ასპექტში ერთ–ერთი მთავარი

კვლევის ობიექტია. იგია სწორედ საქართველოს ისტორიისა და ქართული

სამართლის ისტორიის შესწავლის სტრატეგიული საკითხი.

168

დღესდღეობით, გამომდინარე ქვეყნის მრავალსაუკუნოვანი საგარეო

პოლიტიკური კურსისა, იმ მსგავსებებისა და ისტორიული ფაქტების დადგენა

უმნიშვნელოვანესია, რომელიც ევროპული სამართლის ოჯახსა და

სახელმწიფოებრივ სტრუქტურებში მეტ-ნაკლები მსგავსებით აერთიანებს

საქართველოს. განიხილება რა არაერთი ისტორიული წყარო, სახელმწიფოებრივი თუ

სამართლებრივი სტრუქტურა, მორალი თუ ჩვეულება, ნათელი ხდება ის მთავარი

ასპექტი და მიმართულება, რომლითაც ქართული მატიანე მუდამ საზრდოობდა,

ხოლო სამართალი, კულტურა, ეკონომიკა და პოლიტიკა თავისი განვითარებისა თუ

სტაგნაციის აპოგეაში მიაბიჯებდა. სწორედ აღნიშნული თითოეული საკითხი

მიუთითებს ისტორიულ-სამართლებრივი განვითარების კვლევის მნიშვნელობაზე.

უდავოა რომ, ის უმთავრესი სახელმწიფოებრივი თუ სამართლებრივი

ასპექტები, რომელიც სახელმწიფოს საწყისებთან გვხვდება, ლაიტმოტივად გასდევს

სრულიად მის ისტორიასა და რეალობას. მიუხედავად არაერთი ქართველი

მკვლევარის სხვადასხვა შეხედულებისა, მტკიცდება, რომ საქართველოში

სახელმწიფოებრივი ჩამოყალიბება სამ ათას წელზე მეტია მიმდინარეობს, სხვა

მოსაზრებით კი მაქსიმალური ასაკი ამ უკანასკნელისა ორი ათას ხუთასი წელია.

ერთ-ერთი ვერსია კი, რომელიც პროფ. გ. მამულიას უკავშირდება, ამბობს, რომ

სახელმწიფოს წარმოშობა ძველ ქართლში ემთხვევა კლასობრივი საზოგადოების

ჩამოყალიბებას და მოდის ქრ. შ - მდე IV საუკუნის დასასრულზე. განსხვავებულ

აზრთა მიუხედავად, ერთი რამ ფაქტია, რომ ქართული სახელმწიფოებრიობა თავისი

განვითარების საწყისიდანვე ცდილობს იმ უმთავრესი ინსტიტუტებისა და

სტრუქტურების ჩამოყალიბებას, რაც მას ცივილიზებულ სამყაროს ფასეულობებთან

საბოლოოდ დააკავშირებს.

განვიხილავთ რა ისტორიულ თუ სამართლებრივ ძეგლებს, მათზე

დაყრდნობით შევძლებთ გამოვკვეთოთ ის ძირითადი დეტალები, რომელიც

სახელმწიფოებრიობის მთავარი გარანტი ხდებოდა. გარკვეულ ეპოქამდე კი,

169

პირდაპირი თუ არაპირდაპირი წყაროების სიმცირე გარკვეულწილად პრობლემას

გამოკვეთს სრული ისტორიული მოვლენების განხილვაში. მიუხედავად ამისა, უკვე

არსებულზე დაფუძნებით, იმ მთავარი ფეოდალური თუ ადრეფეოდალური

სტუქტურებისა და ინსტიტუტების აღნიშვნა დახვეწილ სურათს შექმნის რეალობისა,

რომელიც თითოეული პერიოდისათვს ისტორიისა განსხვავებული გახლდათ.

უმნიშვნელოვანესია ის ფაქტიც, რომ მარქსისტული დებულების ნეგატიური

იდეოლოგიურობის თანახმად: ,,არ არსებობს სამართალი სახელმწიფოს გარეშე, რომ

სახელმწიფოსა და სამართლის ერთმანეთისაგან გამიჯვნა არ შეიძლება’’.

გათვალისწინებით ამისა, მიუხედავად მჭიდრო კავშირის არსებობისა მოცემულ ორ

მოვლენას შორის, რასაც სახელმწიფო და სამართალი ჰქვია, მათი არსებობა

გარკვეულ ასპექტში გამიჯნულია. მეცნიერთა გარკვეული ნაწილი, იმასაც ამბობს,

რომ სახელმწიფო არის სამართლის შემოქმედი - სამართალი სხვა არაფერია, თუ არა

სახელმწიფოს მიერ დადგენილი ან სანქციონირებული ქცევის იმ წესების სისტემური

ერთობლიობა, რომელთა შესრულებაც უზრუნველყოფილია სახელმწიფოსვე

ზემოქმედებით. აქვს რა ყოველ მოსაზრებას არსებობის უფლება, უდავოა ერთი

ფაქტი, რომ ქართული სახელმწიფო და სამართალი პარალელურ რეჟიმში

ვითარდებოდა და ყალიბდებოდა ის უმთავრესი მიმართულებები, რომელიც

ფუძნდებოდა სწორედ საერთო საზოგადოებრივ აზრზე.

აღინიშნა რა, იმ სტრუქტურებისა და ინსტიტუტების არსებობა, რომელიც

სახელმწიფოსა და სამართლის უმთავრეს მისიას, კეთილგონიერებას უნდა

ემსახურებოდეს, ალბათ მეტად აქტუალურია თითოეული მათგანის განხილვა

სწორედ გაერთიანებული ფეოდალური ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის

ისტორიულ ვითარებასთან მიმართებით.

დაფუძნებით ისტორიულ-სამართლებრივ წყაროებზე, პირდაპირი და

არაპირდაპირი მოკვლევის გზით, შესაძლებელი გახდება აღნიშნული მისიის

წარმატებით შესრულება.

170

ფეოდალური საქართველოს სახელმწიფო წყობილება XI-XV საუკუნეებში

ერთიანი ფეოდალური ქართული სახელმწიფო შეიქმნა X-XI საუკუნეების

მიჯნაზე. სწორედ იგი გახლავთ სათავე ქართული მაღალგანვითარებული

სახელმწიფოებრიობის პირველი ნაბიჯებისა. აღჭურვილი იმ უმთავრესი

რეალიებითა და სტრუქტურებით, რომელთა არსებობა არსებულ პერიოდამდე

შედარებით მცირე მნიშვნელობისაა საქართველოს ისტორიაში. ქვეყნის

გაერთიანების პარალელურად, ყალიბდებოდა სახელმწიფო ორგანოთა ერთიანი

სისტემა, რომლის იერარქიულ სათავეშიც უმთავრესად მეფე იდგა. გაერთიანებული

ფეოდალური საქართველო სახელმწიფო მმართველობის ფორმის მხრივ

მონარქიულია, წყობილების ფორმის მხრივ კი რთული სახელმწიფოა, რომელშიც

სხვადასხვა ტერიტორიები და სხვადასხვა ეთნოსის ხალხი შედის. 241

მეფე

სახელმწიფოს ამ მომენტისათვის სრულად განაგებდა მეფე, რომელიც იყო

ერთპიროვნული მონარქი. ივ. ჯავახიშვილის მიხედვით საქართველოს მეფის

უფლებამოსილება გამოიხატებოდა გამოთქმით: მეფის ,,მართებანი’’ და

,,განსაგებელნი’’. მართება გულისხმობდა მეფის მოვალეობას , ხოლო ,,განსაგებელი’’ -

მეფის უფლებებს ანუ რა უნდა განეგო მეფეს. 242 მეფის უფლება-მოვალეობა

აღნიშნული დროისათვის საკმაოდ ფართომასშტაბიანია, რაც საბოლოო ჯამში

ხელისშემწყობ ფაქტორად იკვეთებოდა ფეოდალური სახელმწიფოს

ჩამოყალიბებისათვის და კიდევ უფრო მსგავსი ინტერესებისა და ფასეულობების

მატარებლად გვევლინებოდა, სწორედ რომ განვითარებულ სამყაროსთან

მიმართებით. მეფის უფლებამოსილებაში შედიოდა უმეტესი აღმასრულებელი

ხელისუფლის პრივილეგია და არამარტო, ესენია: საგამგეო, სამხედრო,

241

მეტრეველი ვ., ქართული სამართლის ისტორია. თბილისი: 2005, გვ. 91 242

ჯავახიშვილი ივ., თხზ. 12 ტომად, ტ. VII, გვ. 162

171

საერთაშორისო, საფინანსო, მართლმსაჯულებისა და თუნდაც საკანონმდებლო

ფუნქცია. დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსის მიხედვით, მეფის უფლება-მოვალეობა

ძალზე ფართოა, იგი უფსკრულს ჰგავს და რომელი უგნური იქნებოდა, რომ ამ

უფსკრულის ძირი ეპოვა.243 ეს უკანასკნელი ფრაზა დანამდვილებით ნათელს ხდის,

თუ რამდენად მნიშვნელოვანი იყო მეფის როლი იმდროინდელ ფეოდალურ

საქართველოში და სრულიად განვითარებული ევროპის წიაღში.

დარბაზი

საკანონმდებლო ფუნქციით აღჭურვილ ორგანოს კი თავისმრივ, დარბაზი

წარმოადგენდა. დარბაზი სპარსული სიტყვაა, ,,დარვაზეჰ’’ სასახლის კარს ნიშნავს.

ნამდვილად არაა გასაკვირი, რომ საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოთა

შორის, დარბაზს განსაკუთრებული ადგილი ეკავა. აღნიშნული პრობლემის

გათვალისწინებით, რაც წყაროთა სიმცირეს უკავშირდება, ზუსტად უცნობია თუ რა

შემადგენლობისა იყო დარბაზი. ბაგრატ IV-ის (1060-1065 წწ.) ,,ოპიზის სიგელის’’

მიხედვით კი, დარბაზის შემადგენლობაში შედიოდნენ: უმაღლესი სამღვდელოების

წარმომადგენლები, ერისთავთერისთავნი და ერისთავნი; აგრეთვე, ყველა ხეობის

სასამართლო საქმის მცოდნე აზნაურები. აღნიშნული სიგელი მიუთითებს მხოლოდ

დარბაზობის იმ სახეობაზე, რომელიც კერძო პირთა საკითხს წყვეტდა, შესაბამისად

არ არის მოულოდნელი ის ფაქტიც, რომ მის შემადგენლობაში არ სჩანან ვაზირები.

სახელმწიფო საქმეებთან მიმართებით კი დარბაზობა ორი წესით იმართებოდა: დიდი

და მცირე წესით.

დიდი წესით ანუ დიდი დარბაზობა - დარბაზის ღია სხდომა იყო, რომელსაც

დარბაზის ნამდვილ და უცვლელ წევრთა გარდა, სხვა მოხელეებიც ესწრებოდნენ.

შეიძლება ითქვას, რომ დარბაზობა დიდი წესით, დარბაზის საზეიმო სხდომაც კი

იყო.

243 მეტრეველი ვ., ქართული სამართლის ისტორია. თბილისი: 2005, გვ. 92

172

დარბაზობის მცირე წესით მოწვევას კი რაც შეეხება, იგი დარბაზის მეტად

საქმიანი სხდომაა, რომელსაც დარბაზის მხოლოდ ნამდვილი წევრები ესწრებოდნენ.

მისი მუშაობა და გადაწყვეტილებათა მიღება ინფორმაციულობის მხრივ მკაცრად

იყო გასაიდუმლოებული. დარბაზის უფლება-მოვალეობებში შედიოდა:

1. კანონმდებლობა

2. უზენაესი მართლმსაჯულების განხორციელება

3. ომის გამოცხადებისა თუ ზავის დადების საკითხები

4. მაღალი თანამდებობის პირების არჩევა-დანიშვნის საკითხები

5. მეზობელი და შორეული ქვეყნებიდან მოსულ სტუმართა თუ დესპან-

მოციქულთა მიღების საკითხები

6. დარბაზობა დიდი დღესასწაულების, მეფეთა ხელდასხმისა თუ

გამარჯვებული ლაშქრის დასახვედრად

დარბაზის (დიდი ან მცირე) სხდომის მოწყობისა და ჩატარების მტკიცედ

შემუშავებული წესი არსებობდა, რომლის რეგულაციური ფუნქციაც, მეფე

ეკისებოდა. მკაცრად დაცული რეგლამენტი და დარბაზის მნიშვნელობა,

მიუთითებს ამ სტრუქტურის გავლენასა და ფუნქციონირებაზე.

სავაზირო

საფიქრებელია რომ, საქართველო თავისი ფეოდალური წარმოებითი

ურთიერთობების ვარიანტით და მმართველობის ტიპით შუა საუკუნეების

დასავლეთ ევროპის ქვეყნებს უფრო წააგავდა, ვიდრე ბიზანტიას.

მეფეს სახელმწიფოს მართვა მოხელეების გარეშე არ შეეძლო, ხელმწიფეს,

მეფეს ქვეყნის მართვაში ცენტრალური მართვის ორგანო სავეზირო ეხმარებოდა.

173

მართებული ჩანს მოსაზრება, რომ სავეზიროს წარმოშობამდე საქართველოში

,,უხუცესთა’’ ინსტიტუტი იქნებოდა. ეს კარგად ჩანს მოხელეთა ქართული

სახელწოდებებიდან: მონადირეთუხუცესი, მწიგნობართუხუცესი, მეღვინეთუხუცესი

და ა.შ.244

ტერმინი ვაზირი არაბულ-სპარსული წარმოშობის სიტყვაა. არაბულად

,,ვაზირუნ’’ ქართული თანაშემწის ანალოგია. არაბებს ვაზირობა სპარსელებისაგან

ჰქონიათ შეთვისებული. ტერმინი ,,ვაზირი’’ თამარ მეფისა და გიორგი III-ის

ისტორიკოსის გარდა არც ერთ ქართულ მემატიანეს არა აქვს გამოყენებული. სწორედ

XII-XIII საუკუნეების მიჯნაზე მკვიდრდება ეს სიტყვა ქართულში. საქართველოში

,,ვაზირი’’ მინისტრის ზოგად სახელად იქცა. სავაზირო კი ვაზირთა საბჭო იყო. ამ

საბჭოში შემავალი თითოეული ვაზირი ცალ-ცალკე უწყებას ხელმძღვანელობდა და

საერთო აღმასრულებელ ხელისუფლებაში მჭიდროდ დიფერენცირებული მისია

გააჩნდა. როგორც აღვნიშნე, ,,ვაზირი’’, მართალია, არაბულ-სპარსული წარმოშობის

სიტყვაა, მაგრამ ქართული სინამდვილის გამოძახილი. ვაზირი, როგორც მეფის

მინისტრის აღმნიშვნელი, გიორგი III-ის დრომდე არ გვხვდება.245 სავაზირო ექვსი

ვაზირისგან შედგებოდა: რიგით პირველი მათ შორის მწიგნობართუხეცესი-

ჭყონდიდელია, რომლის თანამდებობის ჩამოყალიბებაც, ჯერ კიდევ 1103-1110

წლებში განხორციელდა. ბაგრატ III-ის დროიდან მოყოლებული ჭყონდიდელი მეფის

ერთგული სასულიერო პირი იყო. სანამ საეკლესიო კათედრა ფოთში იყო,

სასულიერო პირები დასავლეთ საქართველოს ამ რეგიონიდან ბიზანტიის

ორიენტაციისანი იყვნენ, რაც მიუთითებს მათ მუდმივ წადილზე

დამკვიდრებულიყვნენ საერთო ევროპულ სივრცეში. თავის მხრივ, როდესაც

კათედრა ჭყონდიდში გადავიდა, ეს ნიშნავდა ქართული ორიენტაციის გამარჯვებას

და ქართველი მეფის ერთგულებას.246 მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი

244 ნადარეიშვილი გ., ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია. თბილისი: 2005, გვ. 195 245 საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. III, გვ. 351 246 ნადარეიშვილი გ., ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია. თბილისი: 2005, გვ. 195

174

ითვლებოდა პირველ ვაზირად ანუ ვაზირთა შორის უპირველესად. დანარჩენი ხუთი

ვაზირი ორ ჯგუფად იყოფოდა: ,,სამთა ვაზირთა’’ და ,,ორთა ვაზირთა’’ ჯგუფად.

სამთა ვაზირთა ჯგუფი:

1. ათაბაგი

2. ამირსპასალარი

3. მანდატურთუხუცესი

ორთა ვაზირთა ჯგუფი:

1. მეჭურჭლეთუხუცესი

2. მსახურთუხუცესი

სასამართლო სისტემის ფორმები ფეოდალურ საქართველოში

სახელმწიფოს საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ისტორია და მისი განხილვა

შეუძლებელია იყოს სრულყოფილი, თუ არ წარმოვადგენთ სასამართლო

წყობილებისა და სასამართლო პროცესის დამახასიათებელ თვისებებს

ინდივიდუალურად ამა თუ იმ ქვეყნისათვის. ისიც ფაქტია, რომ ჯერ კიდევ XVII-

XVIII სს.-ის მიჯნაზე, ფრანგმა მოაზროვნემ, შარლ ლუი მონტესკიემ (1689-1755 წწ.)

ჩამოაყალიბა და სათავე დაუდო ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის თეორიას,

(Principle of Division of Powers) რომლითაც თანამედროვე საზოგადოება და

სახელმწიფო მრავალმხრივ საზრდოობს. სწორედ ხელისუფლების დანაწილების სამი

ძირითადი ასპექტიდან ერთ-ერთი უმთავრესია სასამართლო ხელისუფლება.

თავისმხრივ, სასამართლო ხელისუფლების საწყისები უმნიშვნელოვანესი საკითხია

ერთიანი ფეოდალური ქართული სახელმწიფოს რეალობაში.

175

ცხადია, დიდი მნიშვნელობა აქვს ქვეყნის სამართალსა და სასამართლო

წყობილების თავისებურებათა გამორკვევას თავად ამ უკანასკნელის

ისტორიისათვის. ყურადღება უნდა მიექცეს არა მარტო მოცემული ქვეყნის

სახელმწიფო წყობილების კლასობრივ-წოდებრივ ბუნებას, არამედ მემკვიდრეობით

მიღებულ ისტორიულ ტრადიციებს, ეროვნულ ურთიერთობებს, ისტორიული

განვითარების და სამართლიანობის დონეს.247

ძველი ქართული სასამართლოების ფორმები

ძველი ქართული სასამართლო ორგანიზაციისა და პროცესის საკითხებზე

შესრულებულია მრავალი ნაშრომი. ამ საკითხებს იკვლევდნენ დიდი ივ.

ჯავახიშვილი, ნ. ხიზანაშვილი (ურბნელი), ჟ. კარსტი, ი. დოლიძე, მ. კეკელია, ივ.

სურგულაძე, ალ. ვაჩეიშვილი, გ. ნადარეიშვილი, ი. ფუტკარაძე, მ. ლეკვეიშვილი და

სხვ.248

უდავოა ერთი ფაქტი, რომ ქართული ფეოდალური სახელმწიფოს სრული

დახასიათებისათვის, აუცილებელია განხილულ იქნას სწორედ მოცემული დროის

სასამართლო სისტემა და ასევე აღინიშნოს ამ სტრუქტურის შედარებით ადრეული

პერიოდი.

სამართლის სისტემა და მისი განხორციელება სათავეს იღებს ჯერ კიდევ

წინასახელმწიფოებრივ ეპოქაში საქართველოს ისტორიისა. სასამართლოების

უძველესი ფორმა სამედიატორო სასამართლო იყო. მსგავსი სასამართლოები

მოქმედებდა გვაროვნული წყობილების პერიოდში. უშუალოდ გვარში წარმოქმნილ

კონფლიქტებს გვარის უფროსი წყვეტდა, ხოლო სხვადასხვა გვარს შორის მომხდარი

უთანხმოების მოსაგვარებლად მიმართავდნენ მედიატორებს. მედიატორებს მოდავე

მხარეები არჩევდნენ, რათა საქმე მშვიდობიანად მოგვარებულიყო და თავიდან

247 ნადარეიშვილი გ., ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია. თბილისი: 2005, გვ. 56 248 მეტრეველი ვ., ქართული სამართლის ისტორია. თბილისი: 2005, გვ. 394

176

აეცილებიათ სისხლისღვრა, ომები. ამრიგად, სამედიატორო სასამართლოს

ძირითადი დანიშნულება იყო სწორედ დაპირისპირებულ მხარეთა მშვიდობიანი

მოლაპარაკება და თავად ტერმინი ,,მედიატორი’’ კი, გვიანდელი საქართველოს

რეალობაშიც გვხვდება. სწორედ ამიტომ, იგი მაღალ თვითშეგნებაზე მიუთითებს

იმდროინდელი საზოგადოებისა.

ზემოთ წარმოთქმული სამედიატორო სასამართლოს გარდა,

სახელმწიფოებრიობის წინანდელ ეპოქებში, სასამართლო საქმეებს სახალხო

კრებებიც განიხილავდა. მათი მრავალმხრივი ფუნქციათაგან აღმასრულებელ

ასპექტში, აგრეთვე სწორედ სახალხო კრების სამართალწარმოებისა და

სამართალშეფარდების ფუნქციაც სახელდება.

აღინიშნა რა ის ფაქტი, რომ სასამართლო ორგანიზაციამ ჩამოყალიბებული

სახე მიიღო გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოს დამდეგი პერიოდისათვის,

ნათელი გახდა, რომ გაიზარდა ამ რგოლის სახელმწიფოებრივი ფუნქცია. ივ.

ჯავახიშვილის აზრით, საქართველოს სახელმწიფოს მთელი მოსახლეობა ორ მთავარ

სასამართლო უწყებას ექვემდებარებოდა: სამეფო სასამართლო დაწესებულებებსა და

საკათალიკოსო სასამართლო დაწესებულებებს.249

სწორედ საკათალიკოსო სასამართლოს ჰქონდა უფლებამოსილება განეხილა

საქართველოს ეკლესიის დაწესებულებათა შემადგენლობაში შემავალ პირთა

საქმეები, მათ შორის სამონასტრო ყმების საქმეები და სხვ. ივ. ჯავახიშვილისვე

მოსაზრებით, სამოსამართლო უწყებას მაშინ ,,სასჯულო სამრებლოჲ’’ ეწოდებოდა.


177

ერთიანი ფეოდალური საქართველოს სასამართლო

გარკვეული ეტაპისათვის საქართველოს ფეოდალურ სახელმწიფოში, უზენაეს

მართლმსაჯულებას მეფე ახორციელებდა. მეფის სასამართლოს ,,სამართალი

სამეუფეო’’ ეწოდებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ შეინიშნება გარკვეულწილად

ერთპიროვნული გადაწყვეტილებები ხელისუფლის მხრიდან, სასამართლო სისტემა

ფეოდალური საქართველოს ისტორიაში მაინც გამართულია. აგრეთვე ის

მნიშვნელოვანი დეტალიც არ უნდა გამოგვრჩეს მხედველობიდან, რომ ამ დროის

სხვა მრავალ განვითარებულ ევროპის სახელმწიფოშიც ანალოგიური მდგომარეობა

სუფევს.

მეფის უფლება-მოსილება, განახორციელოს რა მართლმსაჯულება, შედარებით

დაკნინდა იმის პარალელურად, რაც გაერთიანდა და გაძლიერდა ფეოდალური

საქართველო. მეფე ვეღარ განიხილავდა უშუალოდ სასამართლოს ყველა საქმეს,

ამიტომაც იგი მხოლოდ რთულ, გახმაურებულ და მნიშვნელოვან საქმეებს

აღასრულებდა სამართლებრივ რეჟიმში.

ქართული სახელმწიფოებრიობის რეალობაში, სასამართლო სისტემა

თავისმხრივ უმნიშვნელოვანესად გაძლიერდა XI-XII სს.-ში, დავით აღმაშენებლის

მიერ ,,სააჯო კარის’’ ჩამოყალიბებით. ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესს

დაუქვემდებარა მეფემ აგრეთვე უმაღლესი სასამართლო დაწესებულება - ,,სააჯო

კარი’’, რომელსაც უნდა გაერჩია იმ პირთა ,,აჯა’’ (მოხსენება, თხოვნა, საჩივარი),

რომელთაც დაბალ სასამართლო ორგანოებში სამართალი ვერ ეპოვათ. მეფე პირადად

ადევნებდა თვალ-ყურს სააჯო კარის საქმიანობას და ეს უმაღლესი სასამართლო

დაწესებულება მისი ხელისუფლების განმტკიცებას ემსახურებოდა. 250 იგი

განიხალვდა მჭიდროდ განსაზღვრულ საქმეებს და მის შემადგენლობაში

მოღვაწეობდნენ სწორედ ,,კაცნი მართლად მცნობელნი და განმკითხველნი’’.

250 შენგელია კ., საქართველოს ისტორია. თბილისი: 2011, გვ.96

178

შესაბამისად, მათ უნდა განეხილათ ის საჩივრები, რომელიც მეფესთან შევიდა და

მეფემ მათ გადასცა განსახილველად. ასეთ სასამართლოებს ივ. ჯავახიშვილის

მითითებით ,,სამსჯავრო სახლი’’, ,,საბჭო’’ და ,,სააჯო კარი’’ ეწოდა.251

უდავოა ის ფაქტიც, რომ გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოში ,,სააჯო

კარი’’ სასამართლო დაწესებულებაა, რომელსაც სათავეში უდგას მეფის შემდეგ

ყველაზე დაწინაურებული პიროვნება. სწორედ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი

იხილავდა კვირაში მხოლოდ ერთი დღით, ორშაბათობით საქმეებს, თუმცა, როგორც

,,ხელმწიფის კარის გარიგებიდან’’ ჩანს, იგი ერთპიროვნულად არ განიხილავდა

საქმეებს და მას ეხმარებოდა კოლეგია - საწოლის მწიგნობარი და ზარდახანის

მწიგნობარი. თავად ეს სტრუქტურა საფიქრებელია, რომ კვირის სხვა დღეებშიც

ფუნქციონირებდა (სხვა მოსამართლეების განხილვით) და თავად მეფეც კი

ესწრებოდა ხოლმე მის სხდომებს და იშვიათ შემთხვევაში, თავადვე მონაწილეობდა

პროცესში. დავით IV აღმაშენებლის (1089-1125 წწ.) მიერ შექმნილი ეს სტრუქტურა

ევროპისა და იმდროინდელი განვითარებული სამყაროსათვის, მართლაც რომ

ნაცნობი იყო თავისი შინაარსით და წარმოადგენდა უზენაესი სასამართლო

ფუნქციებით აღჭურვილ დაწესებულებას.

აღინიშნება ის ფაქტი, რომ ფეოდალურ საქართველოში სასამართლო

ფუნქციები ჰქონდა ასევე სახელმწიფო საბჭოს ანუ დარბაზსაც. მეფე, მეტად რთული

საქმეების განსახილველად დარბაზის სხდომას იწვევდა, სადაც იგი იხილავდა და

წყვეტდა მათ, სამართლის სპეციალისტების ანუ ,,მეცნიერნი საბჭოთა საქმეთანი’’-თა

მეშვეობით.

ზემოთ განხილულის გარდა, პირდაპირი და არაპირდაპირი მოკვლევის გზითა

და ისტორიული წყაროებით მტკიცდება, რომ საქართველოში დაარსებული ყოფილა

აგრეთვე განსაკუთრებული ანუ სპეციალური სასამართლოებიც, მათ შორის

მპარავთმძებნელთა ანუ ,,სამართალი სამპარავთმძებნელოჲ’’. გიორგი III-ის 1170


179

წლის სიგელით ირკვევა, რომ სამპარავთმძებნელო სასამართლოს დანიშნულება იყო

ქურდების ძებნა, მათი აღმოჩენა და გასამართლება. ეს უკანასკნელნი კარგად

ჩამოყალიბებული სასამართლო სისტემაა გაერთიანებულ ფეოდალურ

საქართველოში, რომლის სამსახურშიც აგრეთვე იდგნენ ,,ჩენილნი’’. მათ მიერ

ხდებოდა ქურდების გასამართლება, ზოგჯერ გადაწყვეტილება ჩამოხრჩობითა თუ

,,განპატიჟებით’’ სრულდებოდა. ივ. ჯავახიშვილი მართებულად ფიქრობდა, რომ

გიორგი III-ის მიერ მოწვეულმა საკანონმდებლო კრებამ ,,მანამდეც არსებული

სამპარავთმძებნელო სასამართლოს’’ ფუნქციები გააფართოვა. ამიერიდან ამ

სასამართლოს დაექვემდებარა ქურდობის საქმეთა გარდა მეკობრეთა და ავაზაკთა

საქმეებიც.252

ივ. ჯავახიშვილის აზრით, მპარავთმძებნელნი უფროსი მოხელეები იყვნენ

,,ჩენილნი’’ კი მათი ხელქვეითნი.253

მტკიცდება ის ვარაუდიც, რომ გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოში

არსებობდა როგორც წოდებრივი სასამართლოები (ბაგრატ კურაპალატის სამართლის

მე-100 მუხლის მიხედვით), აგრეთვე ცალკეულ ფეოდალთა სასამართლოებიც,

რომელთა კვლევასა და შესწავლაშიც, უდიდესი როლი გააჩნდათ ივ. ჯავახიშვილსა

და ივ. სურგულაძეს.

შეგვიძლია ვთქვათ, რომ გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოში

არსებობდა შემდეგნაირი სასამართლო სისტემები:

1. მეფე - როგორც მოსამართლე, რომელიც უშუალოდ ან სპეციალურ პირთა

მეშვეობით იხილავდა საქმეებს

2. სასამართლო ფუნქციებით აღჭურვილი ,,დარბაზი’’

252 ჯავახიშვილი ივ., ქართული სამართლის ისტორია II, 2, 1929, გვ. 482 253 მეტრეველი ვ., ქართული სამართლის ისტორია. თბილისი: 2005, გვ. 397

180

3. ,,სააჯო კარი’’ - უმაღლესი ინსტანციის სასამართლო, სათავეში -

მწიგნობართუხუცეს- ჭყონდიდელი

4. საკათალიკოსო (საეკლესიო) სასამართლო, ეს სასამართლო იხილავდა

ეკლესიებში დასაქმებულ პირთა ანუ საეკლესიო მსახურთა და საეკლესიო

ყმების საკითხებს

5. ,,სამპარავთმძებნელო’’ სასამართლო

6. წოდებრივი სასამართლოები

7. ფეოდალთა სასამართლოები, სადაც ფეოდალია მართლმსაჯულებელი

მიუხედავად განხორციელებული რეფორმებისა, რომლებიც გაერთიანებული

ფეოდალური საქართველოს პერიოდში წარმატებულად მიმდინარეობდა და

სასამართლო სისტემა მჭიდროდ დაუახლოვდა ევროპულ და განვითარებული

სამყაროს სტანდარტებს, ისტორიულმა ქარტეხილებმა დაასუსტა აღნიშნული

სტრუქტურა და იგი საკმაოდ დიდი დროით დაჰხია განვითარებული

ცივილიზაციიდან. სახელმწიფოებრიობის დაცემამ, მონღოლთა და სხვა მრავალი

დამპყრობლის შემოსევებმა, ოსმალთა მიერ აღმოსავლეთი რომის ცენტრის,

კონსტანტინოპოლის აღებამ 1453 წლის 29 მაისს და არერთმა წარუმატებელმა

მცდელობამ კავშირების აღდგენისა, საქართველო ნახევარი ათასწლეულით დააშორა

დასავლურ რეალობას.

181

გვიანფეოდალური საქართველოს სასამართლო ორგანიზაცია

აღნიშნულ თემაზე საუბრისას, უმნიშვნელოვანესია ითქვას ის ფაქტი, რომ

სასამართლო სისტემა, სწორედ რომ ფეოდალური სახელმწიფოს სხვადასხვა ეპოქის

პარალელურად ვითარდებოდა, როგორც იმდროინდელ განვითარებულ სამყაროში,

აგრეთვე საქართველოში თავისმხრივ. შესაბამისად, სტაგნაციის პერიოდი, რომელიც

შუასაუკუნეების შედეგად დამკვიდრა ქართულ სახელმწიფოში, სრულიად

ლოგიკური გაგრძელება იყო ისტორიულად განვითარებული მოვლენებისა. ეს

უკანასკნელი კი აისახა ქვეყნის პოლიტიკურ, სოციალურ-ეკონომიკურ, კულტურულ

და სამართლებრივ ასპექტებში. მონღოლთა შემოსევების შედეგი უმძიმესი აღმოჩნდა

საწელმწიფოსათვის, რაც მისი ერთიანობის საბოლოო მოშლაში გამოიხატა.

საქართველოს დანაწევრება თითოეული სამეფო-სამთავროს სასამართლო

სისტემაზეც აისახა. აღნიშნული დროისათვის, ყოველი მათგანის წიაღში

გარკვეულწილად თავისებური და ინდივიდუალური სამართლებრივი

ორგანიზაციის დამკვიდრება შეიმჩნევა. გათვალისწინებით ზემოთაღნიშნულისა,

თემის კვლევისა და სახელმწიფოებრივი სტრუქტურების აღწერის

ეფექტურობისათვის, ძალზედ მნიშვნელოვანია სასამართლო ორგანიზაცია

გვიანფეოდალურ საქართველოში, თითოეული სამეფო-სამთავროს მიხედვით

განვიხილოთ.

ერთიანი სასამართლო სისტემა ქართლ-კახეთის სამეფოში

განვიხილეთ რა ადრეული პერიოდის სასამართლო ორგანიზაცია, აგრეთვე

შუაფეოდალური სამართლის სისტემა, უდავო გახდა ის ფაქტი, რომ მეფე როგორც

მოსამართლე ფეოდალური სამყაროს საქართველოსათვის (და არამხოლოდ)

უმნიშვნელოვანესი ფიგურაა. თუმცა, მისი სახელმწიფოებრივი სტატუსი

182

მართლმსაჯულების განხორციელების კუთხით არ დაკნინებულა არც

გვიანფეოდალურ საქართველოში.

XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში ქართლი და კახეთი ერთიანი სამეფოა,

ამიტომ სასამართლო ორგანიზაცია აღმოსავლეთ საქართველოში საერთო ნიშნებით

ხასიათდება.254

ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის მიხედვით, დიდმნიშვნელოვან საქმეებს

მეფე თვითონ იხილავდა. მეფის კომპეტენციაში შედიოდა ისეთი საქმეების გარჩევა

როგორიცაა ,,სიგელის წართმევა’’, ,,მეფის სალაროს გატეხვა’’, ან ,,მეფეთა

ორგულობა’’ (საკითხები, აღნიშნული სამართლის წიგნის მე-7 და 140-ე მუხლებშია

მოცემული.) კანონმდებლების აზრით, ,,ხელმწიფის მეტს ამის სამართალი არ

შეუძლიან’’. ძეგლში მოხსენიებულია ზოგიერთი საქმე, რომელიც როგორც მეფის, ისე

კათალიკოსის იურისდიქციას ეკუთვნოდა. ესენია: მეფისადმი ორგულობა, მეფის

სალაროს გატეხვა, საყდრის გატეხვა, ცოლის ტანჯვა ქმრის მიერ და სხვა.255

უმნიშვნელოვანესი საქმეების გარჩევის დროს მეფე დარბაზსაც კი იწვევდა,

ისეც ხდებოდა, რომ რომელიმე მსხვილი საქმის გარჩევას მეფე რომელიმე

ბატონიშვილს მიანდობდა. ცხადია, გარდა ამისა, მეფეს შეეძლო გაერჩია ყოველი

საქმე, რომელსაც მოისურვებდა. ნებისმიერი სასამართლოს განაჩენის გასაჩივრება

შეიძლებოდა მეფესთან. ისეთ შემთხვევებში კი, როდესაც მეფე მხარედ გამოდიოდა

სასამართლოში, საქმე წესით დარბაზს უნდა გაერჩია, რაც მაღალ თვითშეგნებაზე

მიუთითებს იმდროინდელი ხელისუფლისა. ისტორიულ მაგალითს კი რაც შეეხება,

ჩვენთვის ცნობილია ერეკლე II-ის წინააღმდეგ შეთქმულთა მიმართ გამართული

სასამართლო პროცესი, როდესაც მეფემ გადაწყვეტილების მიღება დარბაზს მიანდო,

თუმცა გამოძიებას კი თავად აწარმოებდა.

254 სურგულაძე ივ., სასამართლო ორგანიზაცია გვიანფეოდალურ საქართველოში. თსუ შრომები, ტ. 47,

თბილისი: 1947, გვ. 231-232 255 მეტრეველი ვ., ქართული სამართლის ისტორია. თბილისი: 2005, გვ. 399

183

1748 წელს ერეკლე II-მ სასამართლოს რეორგანიზაცია მოახდინა. ჩამოაყალიბა

მდივანბეგთა სასამართლო უწყება. განცხადებები სასამართლო საქმეების შესახებ

მდივანბეგთა სასამართლოში უნდა შესულიყო. როგორც ისტორიული წყაროები

იუწყებიან, ქართლ-კახეთის სამეფოს ჰყავდა თავისი მსაჯულთუხუცესი ანუ

მდივანბეგი. დოკუმენტებში მას ,,საქართველოს მოსამართლე’’, ,,ქართლის

მსაჯული’’, ან ,,ქართლის მდივანბეგი’’ ეწოდებოდა. განსაკუთრებით დიდი

მნიშვნელობის საქმეებს, რომელიც მდივანბეგს უნდა გაერჩია, ძველი ტრადიციის

მიხედვით მაინც მეფეს მოახსენებდენ. მიუხედავად აღნიშნულისა, სასამართლო

სისტემა XVIII საუკუნის განმავლობაში შედარებით ახალი განვითარების გზას ადგას.

გიულდენ-შტედტის ცნობით, ქართლის სამეფოში ოთხი მდივანბეგი იყო.

მათი რიცხვი პერიოდულად იზრდებოდა. 1782 წლის ერთ საბუთში მოწმეებად

დასახელებულია ხუთი მდივანბეგი. ,,დასტურლამალი’’ კი მხოლოდ ერთ

მდივანბეგს იხსენიებს. უნდა აღინიშნოს ის ფაქტიც, რომ მდივანბეგის უფლება-

მოსილებაში შედიოდა როგორც სამოქალაქო დავის, აგრეთვე სისხლის-

სამართლებრივი საქმის განხილვა. მომჩივანი კი თავისხმრივ, თუ გვერდს აუვლიდა

ფეოდალის სასამართლოს და უშუალოდ მდივანბეგს, სახელმწიფო სასამართლოს

მიმართავდა. ასეთ ვითარებაში, მდივანბეგს არაერთპიროვნულად უნდა განეხილა

და გადაეწყვიტა საქმე. სასამართლო შედგებოდა არანაკლებ სამი მოსამართლისაგან

(,,ორი ბჭე არა ჯერ არს’’ (ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნი, 215-ე მუხლი.)

უმაღლესი სასამართლო ფუნქციით აღჭურვილი სტრუქტურები XVIII

საუკუნის სამეფოში არის შემდეგი: მეფე, დარბაზი, მდივანბეგთა სასამართლო და ა.შ.

გარდა ამისა, მეფეს შეეძლო დაენიშნა განსაკუთრებული შემადგენლობის

სასამართლო რომელიმე კონკრეტული საქმის განსახილველად. უმეტესად, ასეთი

სასამართლო სისტემის შემადგენლობაში შედიოდნენ არა მდივანბეგები, არამედ

184

სარდალი, მეჯინიბეთუხუცესი და ა.შ. 1778 წლიდან კი ვხვდებით

მსაჯულთშეკრებილობას. ეს უკანასკნელი არჩევდა ძალიან მნიშვნელოვან საქმეებს.256

მიუხედავად მრავალმხრივი სასამართლო ნაირსახეობათა სისტემებისა

მოცემული დროის ქართლ-კახეთში, დამატებით კიდევ შეინიშნება რამდენიმე

სასამართლი ფუნქციით აღჭურვილი აპარატი, ესენია: მოურავი, ხევისთავი, ნაცვალი,

მამასახლისი, ბჭე, მეთემე და სხვ. მათი მოქმედების არეალი შედარებით

შეზღუდულია და განხილულ საქმეთა მნიშვნელობა კი გაცილებით უმნიშვნელო.

დასტურლამალიდან ჩანს, რომ დედოფლის სახლთუხუცესიც კი ზოგჯერ

სასამართლო საქმეს არჩევს.

ფაქტია, რომ ზემოხსენებული მოხელეებიდან მდივანბეგის სახელოში

ყველაზე მეტად იყო მოცემული საჯარო სამართლებრივი, სახელმწიფოებრივი

საწყისი. ამ აპარატის განვითარება და კომპეტენცია მეფის ხელისუფლების

სიძლიერით განისაზღვრებოდა.

უმნიშვნელოვანესი იქნება განვმარტოთ მცირე მნიშვნელობის

სამართლებრივი დანაშაულები და მათი სამართლებრივი რეგულატურები. სწორედ

რომ ადგილობრივი მოხელეების კომპეტენციას შეადგენდა ქართლ-კახეთში ისეთი

საქმეების განხილვა, როგორებიცაა: ,,ხელის მოტეხა’’, ,,თავის გატეხა’’ და სხვა

შედარებით ნაკლები მნიშვნელობის საკითხები, რომელიც ინდივიდუალურად ამა

თუ იმ რიგითი სტრუქტურის (ხევისთავი, ნაცვალი, მოურავი) რეგულირების სფერო

იყო.

ისტორიული რეალობაა ის ფაქტიც, რომ არსებობდა სოფლები ქართლ-

კახეთის სამფლობელოებში, რომელიც უშუალოდ მონასტრის შემადგენლობაში

გახლდათ. ამ შემთხვევაში მონასტერი თავად ასამართლებდა ყმებს. მონასტრის

ტერიტორიაზე მოსამართლის როლს ასრულებდა ბერი. მიუხედავად ამისა,

256 ნადარეიშვილი გ., ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია. თბილისი: 2005, გვ. 214

185

არსებობდა საქმეები, რომელიც ,,გარეშეს’’ ეხებოდა და იგი ცდებოდა მონასტრის

სამფლობელოებს, მაშინ იგი ექვემდებარებოდა ,,ბატონის კარის გამრიგეს’’ ე.ი. მეფის

მოხელეს.

ნათლისმცემლის მონასტრის 1710 წლის სიგელის მიხედვით, ბერების მიერ

უნდა განხილულიყო ისეთი საკითხები როგორებიცაა: გაყრა, თავის გატეხა, მკლავის

მოტეხა, კბილის ჩავარდნა, დედაკაცის გალახვა, მრუშობა და სხვა სისხლის-

სამართლებრივი საკითხები, რომელიც უშუალოდ მონასტრის ტერიტორიაზე

არსებულ სოფელში განვითარდებოდა.

როგორც უკვე ითქვა, უმნიშვნელოვანეს აპარატს გვიანფეოდალური ქართ-

კახეთის სასამართლო რეალობაში მდივანბეგთა აპარატი წარმოადგენდა. მისი

განხორციელების ფორმა და შემადგენლობა ორმაგად მნიშვნელოვანი გახლავთ.

პირველყოვლისა, უნდა ითქვას, რომ მდივანბეგთა სასამართლო უწყებაში,

სპეციალურ დავთარში ხდებოდა სადავო საქმის ჩაწერა და სათანადო დადგენილი

წესის გვერდით გაფორმება. სამდივანბეგო სასამართლოში შესული საჩივრების

ნაწილს მდივანბეგი სწორედ მეფესთან ერთად იხილავდა ,,კარზე’’. სამდივანბეგო

სასამართლო საჩივრებს იღებდა კვირის ყოველ დღეს. მდივანბეგი, სახლთუხუცესის

შემდეგ ყველაზე საპატიო და გავლენიანი პირი იყო სამეფოში. დიდი იყო მისი

ჯამაგირ-შემოსავალიც.

მდივანბეგის სასამართლოს შემადგენლობა თავის მხრივ აღსანიშნავია. მის

რიგებში, გარდა თავად მსაჯულთუხუცესის ანუ მდივანბეგისა, გახლდათ, მსაჯულნი

(მოსამართლეები), მდივანი, იასაულები. ეს უკანასკნელი კი იყოფოდა ,,გაწყრომისა’’

და ,,დაჭერის’’ იასაულებად და სიმართლის მთქმელ - ,,უქრთამო’’ იასაულებად.

აგრეთვე არსებობდნენ ,,მემათრახე’’ და ,,მოწმის მაძებარი’’ იასაულებიც. მათ

გააჩნდათ აღმასრულებელი ფუნქცია სწორედ მოცემული სასამართლო აპარატის

ფუნქციონირებისათვის.

186

სასამართლო ორგანიზაცია და სისტემა იმერეთში

ისტორიული რეალობის პარალელურად, ვითარდებოდა ან კნინდებოდა

ისეთი ფასეულობები, როგორებიცაა სამართალი და სამართლიანობა. ერთიანი

ფეოდალური სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ, ქართულ ტერიტორიებზე, როგორც

უკვე ითქვა, ინდივიდუალურად იწყებდა ჩამოყალიბებას სახელმწიფოებრიობის

მთავარი დამახასიათებელი ინსტიტუტები. სამეფო-სამთავროებისათვის

დამახასიათებელი ესა თუ ის ტრადიცია სწორედ მათ იურისპრუდენციის საერთო

დონეზე აისახებოდა და სწორედ ამ უკანანსკნელში ჰპოვებდა გამოძახილს.

მიუხედავად იმ ფაქტისა, რომ ცალკეული ადმინისტრაციული ერთეულები

დამოუკიდებლად აგრძელებდბნენ არსებობას, მათ შორის ჯერ კიდევ არსებობდა ის

საერთო მენტალური თვისებები და მსგავსებები, მორალი და ტრადიციები,

რომლითაც საერთო ნიშნობრიობა განისაზღვრებოდა სასამართლო სისტემისა და

სხვა უამრავი სახელმწიფოსათვის დამახასიათებელი დეტალის.

გამონაკლისი არც იმერეთი გახლდათ და ამ უკანასკნელის წიაღშიც იწყო

ჩამოყალიბება ინდივიდუალურმა სასამართლო სისტემამ. ქართლ-კახეთის მსგავსად,

უზენაესი მსაჯული (მოსამართლე) იმერეთის მეფე გახლავთ. გამოიყოფოდა სამი

მიმართულება, რომლითაც მეფე მუშაობდა ამ საკითხზე. პირველი, ეს იყო მისი

დამოუკიდებლად განხილვა გადაწყვეტილებაზე, მეორე - სხვებთან თანდასწრებით

და მესამე - სხვა სახელმწიფო მოღვაწესა თუ აღმასრულებელზე ამ უფლების

დელეგირებით. ის უპრეცედენტო შემთხვევაც აღნიშვნის ღირსია ალბათ, რომ

დედოფალს (ისევე როგორც ქართლ-კახეთში) და ბატონიშვილებს აქვთ უფლება ამ

დროისათვის გარკვეული მიმართულების მსაჯულებად იქცნენ და კონრეტული

გადაწყვეტილება გამოიტანონ კონკრეტულ საქმეზე.

187

იმერეთშიც სასულიერო პირთა საქმეებს კათალიკოსი არჩევდა. მისი

იურისდიქცია ვრცელდებოდა ასევე საეკლესიო ყმებზეც.257

აღსანიშნავია ის დეტალი, რომ მიუხედავად გვიანფეოდალური პერიოდისა,

XVIII ს.-ის იმერეთში, სასამართლო სისტემის უმნიშვნელოვანეს რგოლს

წარმოადგენს ფეოდალი. მისი იურისდიქცია სრულიად ვრცელდებოდა იმ

ადმინისტრაციულ ერთეულზე, რომელიც უშუალოდ მას ეკუთვნოდა, ან რომელსაც

იგი განაგებდა. შესაბამისად, უკვე აღნიშნული ხელისუფლების დანაწილების

პრინციპის თავისებურების გათვალისწინებით მას აგრეთვე ჷააჩნდა სასამართლო

ხელისუფლების განხორციელების სრული შესაძლებლობა და იგი

გადაწყვეტილებებს იღებდა როგორც სისხლის-სამართლებრივი, აგრეთვე

სამოქალაქო კუთხით. თუმცა ნებისმიერი ფეოდალის მიერ მიღებული

გადაწყვეტილება გასაჩივრებადი იყო იმდროინდელი, ინსტანციით შედარებით

მაღალ სასამართლოში. მეფეს კი (ამ შემთხვევაში იმერეთის) უმეტესობა საქმეების

ხელახალი გადახედვის პრეროგატივა გააჩნდა. მსგავსად ქართლ-კახეთისა,

იმერეთშიც, შედარებით მცირე მასშტაბის ტერიტორიულ ერთეულზე აგრეთვე

მოურავს აქვს უფლება განიხილოს საქმე და მომრიგებელ-მოსამართლის როლი

შეითვისოს.

უმთავრესი მსგავსება კი, რაც იმერეთისა და ქართლ-კახეთის სასამართლო

სისტემათა შორის კავშირს შეეხება, რუსეთის მიერ სახელმწიფოებრიობის გაუქმების

წინანდელ პერიოდისათვის, არის ძირითად სამოსამართლო ფიგურად

წარმოდგენილი მდივანბეგთა სამართლებრივი ინსტიტუტი, რომელიც ცენტრალური

ხელისუფლების მოხელედ მიიჩნევა ამდროისათვის. თითქმის ნახევარი საუკუნის


188

განმავლობაში მათი რაოდენობა რვა კაცით განისაზღვრება; მდივანბეგები საქმეებს

არჩევდნენ როგორც ერთპიროვნულად, ისე კოლეგიალურად.258

დასავლეთ საქართველოში, კერძოდ კი იმერეთშიც, აქტიურ სამოსამართლო

სისტემას წარმოადგენდა ბჭე-მედიატორი. რუსეთთან შეერთების წინ, იგი

გამოიყენებოდა როგორც ბჭეთა და მედიატორთა სისტემად. ბჭეები მხარეების მიერ

არჩეული მოსამართლეები იყვნენ, რომლებიც მხოლოდ ჩვეულებითი სამართლის

მიხედვით განიხილავდნენ დავებს. 259 ბჭე-მედიატორთა აღნიშნული სასამართლო,

ყოველთვის კოლეგიალური გახლდათ. მართალია, როგორც აღმოსავლეთ

საქართველოში, აგრეთვე იმერეთშიც ბჭე-მედიატორთა სასამართლოს

გადაწყვეტილება გასაჩივრებას არ ექვემდებარებოდა, თუმცა ეს უკანასკნელი

ნამდვილად არ გამორიცხავდა საქმის ხელმეორედ განხილვას. მოცემული ფაქტი კი,

სამართლებრივი კულტურის წინსვლის ერთ-ერთი ნიშანსვეტია.

მიუხედავად იმდროინდელი ისტორიული რეალობისა, ქართული სამეფო-

სამთავროები და მათ შორის იმერეთი, მუდამ ცდილობდა არ მოწყვეტილიყო

უძველეს ქართულ კულტურულ, ეკონომიკურ, სოციალურ, პოლიტიკურ და

სამართლებრივ რეალობას და შეენარჩუნებინა მასთან აქტიური კავშირი და აგრეთვე

მაქსიმალური სამუშაო გაეწია განვითარებული სამყაროსა და იმდროინდელი

ევროპის სამყაროსთან კავშირების აღსადგენად.

სასამართლო სისტემა დასავლეთ საქართველოს სამთავროებში

არსებობდა ფაქტობრივი სახელმწიფოებრივი განსხვავება იმერეთის სამეფოსა

და სხვა იმ სამთავროებს შორის, რომელიც დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე

ვითარდებოდა XVIII ს.-ის ჩათვლით. გურია და მასთან დაკავშირებული

258 კეკელია მ., სასამართლო ორგანიზაცია და პროცესი საქართველოში რუსეთთან შეერთების წინ. ტ. II,

გვ. 233 259 მეტრეველი ვ., ქართული სამართლის ისტორია. თბილისი: 2005, გვ. 410

189

სასამართლო ორგანიზაცია საკმაოდ მოკრძალებულია და ცნობებიც მის შესახებ

საკმაოდ მცირე რაოდენობითაა. ფაქტი კი ერთია, რომ არაპირდაპირი კვლევის

მეთოდით მტკიცდება, რომ იგი ისეთივე უნდა ყოფილიყო როგორც იყო იმერეთში.

ამ შემთხვევაში კი განსხვავება არსებობდა მდივანბეგთა ინსტიტუტთან მიმართებით.

მდივანბეგთა სასამართლო სრულად წარმოადგენდა მთავრის ინტერესების

გამომხატველს. მდივანბეგები საქმეებს არჩევდნენ როგორც ერთპიროვნულად, ისე

კოლეგიალურად.260

სხვა სამეფო-სამთავროებისაგან განსხვავებით, სამეგრელოს სამთავროში

უმაღლესი მოსამართლე მეფის ანალოგად მთავარი იყო. იგი საკმაოდ დიდ

ყურადღებას უთმობდა ძალზედ მნიშვნელოვან საკითხებს და სწორედ ამის

გათვალისწინებით, არავის შეეძლო მისი ნების გარეშე რთული საქმეების

გადაწყვეტა, რომელთაგანაც უმეტესად ქურდობის შემოსევები გამოიყოფა. მსგავად

ქართლ-კახეთისა და იმერეთისა, დედოფალს სამეგრელოს სამთავროშიც ჰქონდა

პრეროგატივა მოსამართლისა სწორედ რომ გარკვეული მიმართულებით მხოლოდ.

აღინიშნება ფაქტი, რომ მრავალმხრივი მნიშვნელობისა იმდროინდელი

ისტორიული საქართველოს რეალობაში თითოეული სამეფო-სამთავროს როლისა,

სამეგრელოს სამთავრო თავისმხრივ გარკვეული თავისებურებებით ხასიათდებოდა

სწორედ ცივილიზებული საკითხების კიდევ უფრო განვითარებისათვის.

სამეგრელოს სამთავროს ტერიტორია, სამეგრელოს ეპისკოპოს-ჭყონდიდელის

სამწყოსს წარმოადგენდა, ამიტომ რწმენის საწინააღმდეგო მოქმედების გამო

,,განკანონება’’ ჭყონდიდელის პრეროგატივა, უფლებამოსილება იყო. საეკლესიო

კუთხით, სამეგრელოს სამთავრო, თავისი რელიგიური თვითშეგნების სიმაღლეზე

დგას.

260 კეკელია მ., სასამართლო ორგანიზაცია და პროცესი საქართველოში რუსეთთან შეერთების წინ. ტ. II,

გვ. 50, 233

190

ზემოთთქმულ ადმინისტრაციულ ერთეულებს ამ სამთავროში სწორედ

მოურავები და დიდებულები (არქანჯელო ლამბერტის მიხედვით)

ხელმძღვანელობენ, სასამართლო ხელისუფლების აღსრულების მიმართულებით.

შესაბამისად, ისევე როგორც სხვა იმდროინდელი საქართველოს სამეფო-სამთავროსა,

სამეგრელოს სამთავროც დეცენტრალიზაციის გზით ვითარდებოდა, სწორედ იმ

მიზნით, რომ ადგილობრივი დავებისა და საქმეების გადაწყვეტა ადგილობრივივე

რაკურსით განხორციელებულიყო.

რუსეთის სამეფოს მიერ საქართველოს შეერთებამდე პერიოდი, დასავლეთ

საქართველოს რეალობისათვის და კერძოდ კი სამეგრელოს სამთავროსათვის მთავარ

სასამართლო სისტემის ნიმუშად განიხილავს მდივანბეგთა სასამართლოს, რომელმაც

არათუ ნაკლები განვითარების დონეს მიაღწია ვიდრე იგი ქართლ-კახეთის

ყოველდღიურობაში გახლდათ, არამედ შეიძლება ითქვას რომ მოცემულ სამთავროში

ბევრად მეტი წარმატებით დამკვიდრდა. მთავარი წარმატების საწინდარი კი ამ

მიმართულებით სწორედ ის ზუსტი და თანმიმდევრული განაწილება იყო

მდივანბეგების მაზრების მიხედვით, რომელიც მთლიანობაში არსებულ ცხრა მაზრას

საიმედო ხელში აქცევდა.

უდიდესი მიღწევა კი სამეგრელოს სამთავროსა, დავით დადიანის

მმართველობის დროს შექმნილი ,,მენგრელიის უზენაესი სასამართლოა’’. მსგავსად

მდივანბეგებისა, რომლებსაც აღნიშნულ ტერიტორიაზე გარდა სამოსამართლო

ფუნქციისა მმართველობის ფუნქციებიც ჰქონდა მინიჭებული საკუთარი მაზრის

ფარგლებში, ,,უზენაესი სასამართლო’’ თავისხმრივ სამეფოს ტერიოტორიაზე

აღიარებულია როგორც მართვის უმაღლესი ორგანო.

მაზრის მდივანბეგებს შეეძლოთ განეხილათ ყოველგვარი ხასიათის საქმე, თუ

იგი განსაკუთრებული მნიშვნელობის გამო უზენაეს სასამართლოს არ

ექვემდებარებოდა (დეტალურად მათი ქვემდებარე საქმეების ჩამოთვლა ჭირს). ერთი

ცნობით, ისინი 150 მანეთამდე დავის საქმეებს განიხილავდნენ. მდივანბეგთა

191

სასამართლო ინსტიტუტის განვითარებისა და სრულყოფის შედეგია სამეგრელოში

უზენაესი სასამართლოს (მმართველობის უმაღლესი ორგანოს) დაწესება, რომელიც

მდივანბეგებით იყო დაკომპლექტებული.261

სამთავროს ეს სამართლებრივად დიდი პოტენციალის სტრუქტურა, უნდა

ითქვას, რომ თავისი მოსაზრებით მაინც ვერ წყვეტდა განსაკუთრებით დიდი

სირთულის საქმეებს. სწორედ მთავრისათვის უნდა შეეთანხმებინა თითოეული

დეტალი ამ მიმართულებით და მხოლოდ ამის შემდეგ გამოეტანა განაჩენი. უზენაესი

სასამართლო საწყისი ინსტანციით უმეტესად შემდეგი სახის საქმეებს განიხილავდა:

როცა დავა მიმდინარეობდა ეკლესია-მონასტრებსა და კერძო პირებს შორის, აგრეთვე

მთავარსა და ეკლესიას შორის სხვადასხვა მნიშვნელობის დეტალზე, ამასთანავე

საქმეებს მთავრის კარზე მყოფი მოხელის თანამდებობრივ დანაშაულთან

მიმართებით, ქურდობის საქმეებს, განსაკუთრებული ხასიათის სისხლის სამართლის

დანაშაულს და ა.შ.

თანამედროვეობასთან შესაბამისობაში საკმაოდ დიდია წვლილი სამეგრელოს

სამთავროს უმაღლესი სახელმწიფოებრივ-სამართლებრივი მიმართულებით, რისი

გამოვლინებაცაა სწორედ უზენაესი ტიპის სასამართლო სისტემის შექმნა, რომელიც

ქვემდგომი ინსტანციისა და მეტ-ნაკლები მნიშვნელობის საქმეებს განიხილივდა, რაც

დაკავშირებული იყო მნიშვნელოვანი სტრუქტურის ჩამოყალიბებასთან.

,,მენგრელიის უზენაესი სასამართლოს’’ ძირითადი ადგილმდებარეობა

მთავრის სამყოფელი იყო, ნაწილობრივ შემთხვევებში კი იგი საქმეებს განიხილავდა

სამთავროს სხვადასხვა კუთხეში. ასევე არსებობდა მსაჯულთუხუცესის ანუ

მდივანბეგთუხუცესის თანამდებობდა, რომელსაც ექვემდებარებოდნენ როგორც

მაზრის, ისე უზენაესი სასამართლოს მდივანბეგები.262

261 მეტრეველი ვ., ქართული სამართლის ისტორია. თბილისი: 2005, გვ. 412 262 კეკელია მ., სასამართლო ორგანიზაცია და პროცესი საქართველოში რუსეთთან შეერთების წინ. ტ. II,

გვ. 75

192

მოცემული მიმართულებით გადადგმული თითოეული ნაბიჯი დასავლეთ

საქართველოს სამთავროებში, იმერეთისა და ქართლ-კახეთის სამეფოებში, ხდებოდა

უდიდესი გარანტი ერთიანი ქართული სახელმწიფოს აღდგენისა და იმ ეპოქალური

ჩავარდნის აღმოფხვრის, რომელიც XV საუკუნისათვის საქართველოს რეალობაში

მოხდა. კავშირების აღდგენა ევროპასა და განვითარებულ სამყაროსთან, თავისი

განვითარების აპოგეაში იყო, როდესაც XIX საუკუნის დასაწყისი, 1801 წლის 12

სექტემბერი წარუმატებელი აღმოჩნდა აღმოსავლეთი საქართველოს

სახელმწიფოებრიობისათვის. რუსეთის იმპერატორმა ალექსანდრე I-მა ქართლ-

კახეთის სამეფოს გაუქმების ახალ მანიფესტს მოაწერა ხელი, რითაც წერტილი

დაუსვა საქართველოს ისტორიული იდოლოგიის მიხედვით ქვეყნის ერთიანობის

აღდგენას.

XIX საუკუნის პირველივე წლებიდან დაწყებული ტენდენცია, გარდაუვალი

აღმოჩნდა ქართული სახელმწიფოებრიობის ფასეულობათა განადგურების საქმეში.

თანმიმდევრულად გაუქმებული სხვა სამეფო-სამთავროები ისტორიული

საქართველოს ტერიტორიაზე, მატიანეს კვლევის საკითხია, შესაბამისად აღვნიშნავ

მხოლოდ იმ დეტალს, რომ ქართული სამართლისა და უმთავრესი

სახელმწიფოებრივი სტრუქტურების ფუნქციონირება, სწორედ ამ პერიოდისათვის

დასრულდა.

193

დ ასკვნა

განვიხილეთ ის უმთავრესი ასპექტები და საკითხები, რაც სისტემური

ხასიათით ხდება გარანტი სახელმწიფოებრიობისათვის. ფეოდალური ევროპისა და

განვითარებული სამყაროს ანალოგია, ყოველთვის უმნიშვნელოვანეს რესურსს

წარმოადგენდა ძველი ქართული სახელმწიფოსა და მისივე შემდგომი ეპოქების

რეალობისათვის.

სტრუქტურები, რომელიც ძველი ქართული სახელმწიფოს რეალობაში

არსებობდა, განვითარებულ დონეს მიაღწია სწორედ საქართველოს გაერთიანების

პერიოდისათვის, რაც X საუკუნით განისაზღვრება. ეს უკანასკნელი საკითხი კი,

თავისმხრივ უდიდეს მიღწევად შეიძლება ჩაითვალოს ქართული თვითშეგნებისა და

კულტურული სიმდიდრის. სამ ათასწლეულზე მეტი ხნის ისტორიულ რეალობა

ქმნის სწორედ იმ სახელმწიფოს, რომელმაც არაერთი ისტორიული ქარტეხილი

გამოიარა და მიუხედავად ამისა, მაინც შესძლო თავის არსებობაში განევითარებინა ის

უმთავრესი სტრუქტურები და სამართლებრივ-სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტები,

რომელიც გარკვეულ ასპექტში იყო ცივილიზებული სამყაროს გამოძახილი

აღმოსავლეთ ევროპაში.

ითქვა რა, რომ ქართული სახელმწიფოს სამეფო-სამთავროებად დაშლა

გარდაუვალი აღმოჩნდა გარკვეული ისტორიული პერიოდასთვის. მიუხედავად

ამისა, თითოეულმა ადმინისტრაციულმა ერთეულმა მოახერხა შეენარჩუნებინა და

განევითარებინა ქართული საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო

ხელისუფლების პირველადი და უმნიშვნელოვანესი ასპექტები. ეს უკანასკნელი კი

აღმოჩნდა ერთ-ერთი მთავარი საკითხი იმ ერთიანობის მუხტის შესანარჩუნებლად,

რომელიც ხუთი საუკუნის განმავლობაში არ განელებულა ისტორიულად ქართულ

მოსახლეობაში.

194

ისიც ფაქტი გახლავთ, რომ შუასაუკუნეების ქვეყნის ფუნქციონირებისათვის

დიდი მნიშვნელობის იყო სტურქტურები და ფეოდალური სისტემის სახელმწიფო

აპარატები. მათი განვითარება და ცივილიზებულ სტანდარტებში მოქცევა, ხდებოდა

გარანტი ერთიანი საქართველოს შენარჩუნებისათვის; სამეფო-სამთავროებად

დაშლის შემდეგ კი, ერთიანი ქართული სულისკვეთების, კულტურის,

ტრადიციებისა და ისტორიული ფასეულობების გადარჩენის საქმეში.

შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ქართული სახელმწიფოებრიობა მუდამ

საზრდოობდა დანარჩენი სამყაროს სტანდარტებით. ამ მიმართულებით,

ხელისუფლების მხარეთა დიფერენცირება შესაძლებელს ხდიდა თითოეული

მათგანის განვითარებას საერთო სახელმწიფოებრივი მისწრაფებებისათვის.

ფეოდალური ევროპის ფასეულობათა და ქართული კულტურისა და ისტორიის

სინთეზი პოზიტიური შედეგის გარანტი გახლდათ. აწ უკვე XX საუკუნის

საქართველოში არსებული რეალობა კი, იყო ლოგიკური გაგრძელება

მრავალათასწლოვანი დაუსრულებელი ბრძოლების. მოცემული ეტაპისათვის,

დამოუკიდებელი, თავისუფალი და ევროპისა თუ განვითარებული სამყაროს

ნაწილი, საქართველო, განხილული სტუქტურებისა და ინსტიტუტების

შენარჩუნებისა და განვითარების გზით იწოდება როგორც სახელმწიფო.

195

Conclusion

We discussed the main aspects and issues that are systemic in nature, warrant

statehood. Analogy of feudal Europe and the developed world, has always been an important

resource for the realities of the Georgian state and its subsequent epochs.

Structures, which are ancient Georgian state existed in reality, the level of integration

achieved in the period, which is determined by the X century. The latter issue will be

considered a success on their side, the largest Georgian self-consciousness and cultural

wealth. For more than a three millennium, historical reality created by the very state that

has passed a number of historical battles. Nevertheless, it was able to develop its presence in

the major structures and legal - state institutions, which are certain aspects of the civilized

world in the Eastern Europe.

It was said that the Georgian state kingdom - principalities became inevitable collapse

of certain historical period. Nevertheless, each administrative unit could keep and develop

Georgian legislative, executive and judicial authorities first and most important aspects. This

became one of the main issues in the charge to maintain the integrity of the spirit of the

county for the five centuries and have historically survived by Georgian people.

It is also a fact that the medieval feudal system and the structures of the country was

the major importance for the functioning of the state apparatus. Their development and

standards of civilized behavior, was a guarantee for the preservation of Georgia. After the

collapse of the unified Georgian spirit, culture, traditions and historical values survived.

We can conclude that the Georgian state has always nourished the rest of the world

standards. In this regard, the government made it possible to differentiate each of the parties

for the development of a common national aspirations. Values and Georgian culture and

history of feudal Europe were a guarantee for the synthesis of positive results. XX century in

196

Georgia is already in reality, it was a logical continuation of the endless battles. This stage, an

independent, free and prosperous Georgia is the part of Europe and the part of the world.

Nowadays, Georgia is considered as a free and independent country and this fact is the result

of developing of important state organizations for the whole periods of the Georgian history.

ბიბლიოგრაფია

1. მეტრეველი ვ. - ქართული სამართლის ისტორია. მერიდიანი, თბილისი: 2005

2. შენგელია კ. - საქართველოს ისტორია. კავკასიის უნივერსიტეტი, თბილისი:

2011

3. ჯავახიშვილი ივ. - ქართველი ერის ისტორია, თბილისი, 1929 წელი, I ტომი

4. ჯავახიშვილი ივ. - თხზულებანი 12 ტომად, თბილისი, 1982 წლის გამოცემა, VI

ტომი

5. სურგულაძე ივ. - ქართული სამართლის ისტორიის ნარკვევები, თბილისი:

2000

6. ხუბუა გ. - სამართლის თეორია, თბილისი: 2004

7. ლობჟანიძე გ. - ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია, თბილისი:

2001

8. ჰეივუდი ე. - პოლიტიკა, თბილისი: 2008

9. ნადარეიშვილი გ. - სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია. ბონა კაუზა,

თბილისი: 2004

10. ნადარეიშვილი გ. - ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია. ბონა

კაუზა, თბილისი: 2005

197

კავკასიის უნივერსიტეტის, კავკასიის სამართლის სკოლის I კურსის


ანი იმედაშვილი

„სისხლის სამართალი საქართველოსა და ევროპის

ქვეყნებში“(ისტორიული ექსკურსი)

ნაშრომის ხელმძღვანელი:გიორგი ასათიანი-

დოქტორანტი,ასისტენტ-პროფესორი


შესავალი ................................................................................................................................................. 198

ძველი ქართული სისხლის სამართალი ............................................................................................ 199

დანაშაულის აღმნიშვნელი ტერმინები ........................................................................................ 200

დანაშაულთა კლასიფიკაცია ძველ ქართულ სამართალში ...................................................... 203

სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობისგან განთავისუფლება, შემამსუბუქებელი და

დამამძიმებელი გარემოებები ......................................................................................................... 205

დანაშაულთა სახეები ........................................................................................................................... 207

დანაშაულის სახეები ქართული სისხლის სამართლის ძეგლების მიხედვით .......................... 208

დანაშაულის სახეების ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის მიხედვით .............................. 210

სასჯელის მიზნები და სახეები ........................................................................................................... 212

ძველი სისხლის სამართალი ევროპის ქვეყნებში(მოკლე მიმოხილვა) ....................................... 214

ძველი ფრანგული სისხლის სამართალი ...................................................................................... 214

ძველი ინგლისური სისხლის სამართალი .................................................................................... 216

დასკვნა .................................................................................................................................................... 217

Conclusion ................................................................................................................................................. 219

გამოყენებული ლიტერატურა ........................................................... Error! Bookmark not defined.221

198


საქართველოს ისტორიაში მნიშვნელოვანი როლი ჰქონდა და აქვს მის

კავშირს ევროპასთან.გარკვეული მიზეზებისა და ფაქტების გამო საქართველო

ზოგჯერ შორდებოდა ევროპული სახელმწიფოების პოლიტიკურ მიმართულებას,

თუმცა ფარულად თუ აშკარად მაინც მიისწრაფოდა ევროპისაკენ. მიუხედავად

უამრავი განსხვავებისა, საქართველო ყოველთვის ევროპის ნაწილად თვლიდა თავს

და ცდილობდა არ ჩამორჩენოდა მის განვითარების ტემპს. ქვეყნების ეკონომიკა თუ

კულტურა, ასევე ადამიანის ცნობიერება მუდმივად განვითარებისაკენ ისწაფვოდა,

რის გამოც მნიშვნელოვანი იყო საქართველოს კავშირი ევროპულ

სახელმწიფოებთან, რომლებიც პროგრესულ პოლიტიკას ატარებდნენ და თავიანთი

ქვეყნების განვითარებისთვის, სამაგალიო სახელმწოფოდ ჩამოყალიბებისთვის

იბრძოდნენ. ამიტომ, მგონია ,რომ საქართველოს წარმატებითვის სწორი საშინაო

პოლიტიკის გატარება იყო მნიშვნელოვანი და სწორედ ამის შემდეგ თუ გვექნებოდა

პრეტენზია მყარ საგარეო ურთიერთობებზე. ეს კი ემყარებოდა დემოკრატიული

სახელმწიფოს პრინციპებს, რომელიც დაფუძნებულია სამართლიანობაზე.

სამართლის სათანადო რეალიზაცია კი უზრუნველყოფილია სახელმწიფოს მიერ

სხვადასხვა საშუალებებით. ჩემი აზრით, ქვეყნისა და საზოგადოების სიმშვიდისთვის

განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა სისხლის სამართალს, რომლის ძირითადი

ამოცანაა საზოგადოებრივი წეს –წყობილების, მისი პოლიტიკური და ეკონომიკური

სისტემის,მოქალაქეთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა. სისხლის

სამართალი არის ის ინსტიტუტი, რომლის განვითარებაც პარალელურ რეჟიმში

მიმდინარეობს საზოგადოების პროგრესთან.

სწორედ ამიტომ, ჩემი თემაც ამ მნიშვნელოვან და მეტად სადაო საკითხს

ეხება, როგორიცაა სისხლის სამართალი საქართველოში, ამ ინსტიტუტის მსგავსება

ევროპულ სახელმწიფოებთან და რა თქმა უნდა მათ შორის აშკარა განსხვავებების

ძიება სხვადასხვა ისტორიულ ხანაში.

199

სამართლის წიგნებისა თუ ისტორიული ნარკვევების შესწავლის დროს

თვალნათლივ ვხედავთ საქართველოს აშკარა მისწრაფებას, მიმსგავსებას ევროპულ

სამართალთან. სწორედ ზემოთაღნიშნულის გათვალისწინებით, ფეოდალურ

დროებაში ჩაძირული ევროპა და მასთან აშკარა კავშირში მყოფი საქართველო

ნამდვილად აღნიშვნისა და კიდევ უფრო მეტად განხილვის ღირსია.

სამართლებრივი ურთიერთობები უმნიშვნელოვანესია ქვეყნის სოციალური,

ეკონომიკური, პოლიტიკური თუ კულტურული განვითარებისთვის.

სამართლიანობის თვითშეგნების არსებობას საზოგადოებაში კი სასიცოცხლო

მნიშვნელობა აქვს.

ქართული სამართლის განვითარების საფეხურებისა და დეტალების გარკვევა

ძალიან მნიშვნელოვანია ქართული სამართლის ისტორიის შესწავლისას. ჩვენი

ქვეყნის საგარეო პოლიტიკა და მისწრაფებები კვლავ ხაზს უსვამს მის კავშირს

ევროპასათან. ევროპული სამართლის თითქმის ანალოგის გადმოღება ქართულ

სამართალში კი ნათლად გვიხატავს საქართველოს სურვილს იყოს ევროპული

ოჯახის წევრი სამართლებრივ ასპექტშიც.

ძველი ქართული სისხლის სამართალი

ძველი ქართული სამართლის კვლევისას სისხლის სამართალს ზოგჯერ

უპირატესობაც კი ენიჭება სხვა დარგებთან შედარებით.დადგენილია, რომ სისხლის

სამართალში უფრო ნათლად ჩანს საზოგადოების სოციალური სტრუქტურა, მათ

შორის თანაფარდობა,ბრძოლა პირველობისთვის და არაერთგვაროვან

საზოგადოებებს შორის წარმოქმნილი დავის მოგვარების მეთოდები.

მიუხედავად იმისა, რომ ძველი ქართული სისხლის სამართალის შესწავლა

გარკვეულ პრობლემებთან არის დაკავშირებული,ქართული სამართლის ისტორიაში

მაინც მოიძებნება ზოგი დოკუმენტი, ნორმატიული წყაროები, რომლებიც

200

შეძლებისდაგვარად ნათელ წარმოდგენაც გვიქმნის ისეთ საკითხებზე,როგორებიცაა :

დანაშაულის,ბრალის, სასჯელის, თანამონაწილეობის ინსტიტუტები.

ასევე შევეხები გვარობითი დანაშაულის ისეთ სახეებს,როგორიც არის :

ადამიანის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაული,

სქესობრივი, ზნეობრივი დანაშაულები, ასევე საკუთრების წინააღმდეგ მიმართული

დანაშაული.

რადგან არ მოგვეპოვება სისხლის სამართლის ნარატიული წყაროები,

რომელთა მეშვეობითაც შეგვეძლო უფრო ფართოდ განგვეხულა მოცემული საკითხი,

ვიყენებთ არაპირდაპირ წყაროებს, როგორიცაა : საეკლესიო და საისტორიო ხასიათის

ძეგლები. სწორედ ეს წყაროები გვაძლევს საშუალებას გამოვიკვლიოთ სისხლის

სამართლის ისეთი ძირითადი ინსტიტუტი,როგორიცაა დანაშაული.

დანაშაულის აღმნიშვნელი ტერმინები

თვდაპირველად, სანამ დანაშაულის აღმნიშვნელ ტერმინებზე

გადავიდოდით, უნდა განვმარტოთ დანაშაულის ცნება და არსი. თანამედროვე

სისხლის სამართლის კოდექსის მე-8 მუხლში დანაშაულის ცნება განსაზღვრულია,

როგორც საზოგადოებისთვის საშიშ ქმედებად ( მოქმედება ან უმოქმედობა ). თუმცა

საქართველოს სამათლებრივი განვითარების ეტაპები გვიჩვენებს, რომ ქართული

ტერმინი „დანაშაული“ შედარებით გვიანი წარმოშობისაა. აქაც ჩანს გარკვეული

მიბაძვა, მიმსგავსება ევროპის ქვეყნების ტერმონოლოგიებთან და მისი არსის

თითქოსდა გაიგივება. ბერძნული ტექსტის „დანაშაული“ ქართულად ბრალით არის

გადმოღებული .263

263

ნადარეიშვილი გ. ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია, თბილისი, 2005, გვ. 113

201

ადრეფეოდალურ ხანაში ბრალი ბრალსაც ნიშნავდა და დანაშაულსაც.

„ბრალი“ დანაშაულის მნიშვნელობით იხმარება „ძველი აღთქმის“ ქართულ

თარგმანებშიც.264

არაპირდაპირი წყაროების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ დანაშაულის

აღმნიშვნელ ტერმინად საეკლესიო წყაროების მიხედვით გამოიყენებოდა :

1) გარდასვლა - დანაშაულის აღმნიშვნელი ეს ცნება წარმოდგა სხულის,

კანონისა და წესის დარღვევიდან ანუ გარდასვლიდან, რადგან

სხულის, კანონისა და წესის დაცვა აუცილებელი და სავალდებულო

იყო.

2) გარდახდომა - იმავე შინაარსის გამომხატველი იყო, როგორც ტერმინი

„გარდასვლა“.

3) უდებებაი და უგულებელყოფაი საქმისაი - ნიშნავდა თანამდებობის

პირის უმოქმედობას, რასაც მძიმე შედეგი ანუ დანაშაული მოჰყვა,

სხვანაირად ის ქმედება თანამდებობის პირის უმოქმედობით ჩადენილ

დანაშაულს უახლოვდება.

4) მიშვება- იგივე „მიმნებებლობა“ . ეს ისეთი დანაშაული იყო, როდესაც

თანამდებობის პირი საშუალებას აძლევს ბოროტმოქმედს, თავისი

უმოქმედობით საწადელს მიაღწიოს.

5) წინაღდგომა და დარღვევა კანონისაი - გამოიყენებოდა უკანონიბის

გამოსახატავად საერთოდ.

6) ბრალი- აღნიშნული ტერმინიც დანაშაულის ცნების გამოსახატავად

გამოიყენებოდა. მას სუხან-საბა ორბელიანი განმარტავს როგორც

„მცირე რამ დანაშაულს“. ინ. ჯავახიშვილის აზრით, ეს განმარტება არ

არის სწორი, რადგან ამ უკანასკნელის აზრით ბრალი უფრო

უახლოვდება ცოდვას.

264

იქვე (გვ.113)

202

7) დანაშაული- სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, დანაშაული

ყოფილა „შეცოდება ესე იგი, არს შავად ქმნა საქმისა“.დაშავება იგივე

პიზიკური ან ზნეობრივი ზიანის მიყენებას ნიშნავდა.265

8) დათრგუნვა - ივ. ჯავახიშვილის მითითებით, „სამართლის სჯულისა

თუ კანონის დარღვევის გამოსახატავად „დათრგუნვასაც“

გამოიყენებდნენ ხოლმე.

ბოროტისმოქმედი, ძვირისმოქმედი - ეწოდებოდა დამნაშავეს,ვინც

სხულის კანონს არ დაიცავდა ან დაარღვევდა, ე.ი ბოროტისმოხმედი

საეკლესიო სამართლის ტერმინია და აწედან შემოვიდა საერო

სამართალში.266

ხსენებული ცნებების შემუშავებასა და დაზუსტებაში ერთგვარი დადებითი

როლი შეასრულეს ბერძნულიდან ნათარგმნმა საეკლესიო და საერო სამართლის

წიგნებმა და უფრო მეტად ეროვნული საეკლესიო სხულმდებლობის ძეგლებმა.ასე

იყო დასავლეთ ევროპასა და რუსეთშიც.267

ძალიან დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ამ ტერმინების შესწავლასა და

გააზრებას, რადგან სწორედ ისინი გვიხატავენ საქართველოში სამართლებრივი

განვითარებისა და სხვა ქვეყნებთან დაახლოების მცდელობათა გარკვეულ ეტაპებს.

ხშირად ქართული სისხლის სამართალი თავისი განვითარების დონით ბევრად წინ

უსწრებდა სხვა ევროპის ქვეყნების სამართალს, თუმცა გამომდინარე ჩვენი

265

მეტრეველი ვ. ქართული სამართლის ისტორია, გამომცემლობა მერიდიანი, თბილისი, 2009, გვ.

221 266

მეტრეველი ვ. ქართული სამართლის ისტორია, გამომცემლობა მერიდიანი, თბილისი, 2009, გვ.

221

267

ნადარეიშვილი გ. ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია, თბილისი, 2005, გვ. 115

203

გეოპილიტიკური მდებარეობისა და გადამთიელთა შემოტევებისა ხშირად

განვითარების გარკვეულ ეტაპზე ვიყინებოდით და დამპყრობლები არ

გვაძლევდნენ საშუალებას ვყოფილიყავით ევროპული ოჯახის წევრი და

გვებრძოლა როგორც ქვეყნის ერთიანობისთვის , ისე იმ სახელმწიფო

სტრუქტურების განვითარებისთვის, რასაც სისხლის სამართალი ჰქვია. რომელიც

არსებითად აწესრიგებს სახელმწიფოში დასადგურებულ ქაოსს და ამყარებს საშინაო

მშვიდობას.

დანაშაულთა კლასიფიკაცია ძველ ქართულ სამართალში

ადრეფეოდალური სამართლის,საეკლესიო თუ საერო ხასიათის ძეგლთა

კვლევისას ირკვევა რომ არსებობდა დანაშაულთა ერთმანეთისგან განსხვავებული

სახეები.სამართალდარღვევათა სახეების დაჯგუფება განპირობებული იყო

დანაშაულის სირთულითა და კვალიფიკაციით.ამ დროს დიდი მნიშვნელობა

ენიჭებოდა დამნაშავის ასაკს. ერთ-ერთი ამის დამამტკიცებელი საბუთია იოანე

მმარხველის „შეცოდებულთა კანონი“ , სადაც აღნიშნულია რომ 30 წლის ასაკის

ადამიანს ეკისრებოდა სასჯელი. ის ასევე აღნიშნავს, რომ 30 წლის ასაკის ქვემოთ

მყოფ ადამიანს არ ეკისრება არც ერთი სახის სასხელი, ხოლო ვინ მიღწეულია

გარკვეულ ასაკს უფრო მკაცრი კანონით გასამართლდება. გარდა ასაკისა

გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო დამნაშავის, როგორც ფიზიკური და

ფსიქიკური მდგომარეობა,ასევე დანაშაულის ჩადენის ადგილი,დრო და სხვადასხვა

გარემოებანი.

ივ. ჯავახიშვილი კი მიიჩნევს რომ ბერძნული და ბიზანტიური სამართლის

მსგავსად, ადრეფეოდალური ქართული სამართალიც იცნობს დანაშაულთა სამ

კატეგორიად დაყოფას : „დიდი დანაშაული“, „საშუალო დანაშაული“ და „მცირე

დანაშაული“. თუმცა ამ კატეგორიებად დაყოფის კრიტერიუმებს ვერ ვხვდებით ვერც

204

ერთ ძველ ქართულ სისხლის სამართლის ძეგლში. თუმცა ივ. ჯავახიშვილი

აღნიშნავს, რომ გარდა დანაშაულის აღმნიშვნელი ისეთი ტერმინებისა როგორიცაა

„შეცოდება“ და „დანაშაული“ , „ბოროტმოქმედება თავისი შინაარსით დანაშაულზე

უფრო მძიმე შეცოდების გამომხატველი უნდა ყოფილიყო“.268

ძველ ქართულ სამართალში მნიშვნელოვანი როლი ფქონდა დანაშაულის

კლასიფიკაციას,კერძოდ, საკვანძო საკითხი იყო ბრალის გათვალისწინება.

დანაშაულთა სახეებიდან კი მნიშვნელოვანია მკვლელობა. მკვლელობის შინაარსის

გასარკვევად,მისი თვისებების შესაცნობად, ექვთიმე მთაწმინდელი დამნაშავის ნებას

აქცევს განსაკუთრებულ ყურადღებას.მისი მითითებით, თუ ვინმემ „ნებსით თვისით

და განზრახვით კაცი მოჰკლას“ - ეს იქნებოდა „ნებსით კაცისკულაი“, მაგრამ

შეიძლება ვინმეს შემთხვეოდა „არა თვისთა ნებითა, არამედ უნებლიედ შეემთხუას

კაცის კულაი“ და ეს იქნებოდა „უნებლიეთი კაცის კულაი“, ამასთანავე,

„შემთხვევითიც“.269

აქვეა მოყვანილი განზრახვით მკვლელობის მაგალითები, როგორიცაა

მკვლელობა ცულით ან შუბით.ასევე წამლის მიცემა მუცელში მყოფი შვილის

მიმართ. აქ მკვლელებად იწოდება როგორც წამლის გამცემი ისე მიმღები. ასევე

განზრახვითი მკვლელობის მაგალითია, როდესაც ავაზაკი მიდის კაცის მოსაკლავად

მოხვეჭის მიზნით.270

ასევე გვიან ფეოდალურ საქართველოში, როგორც ზემოთ ვახსენე, არსებობდა

უნებლიეთ კაცის კვლა, მაგალითად როდესაც ადამიანი ხის ნაყოფის ჩამოსაყრელად

შეშას ან ქვას სტყორცნის და მოხვდება კაცს და მოკვდება იგი, ამ დროს სახეზე გვაქვს

არაგანზრახ მკვლელობა. ასევე ექვთიმე მთაწმინდელი უნებლიე დანაშაულად

268

ივ. ჯავახიშვილი, თხზულებათა ტორმეტ ტომად, ტ. VII, გვ.196

269

მეტრეველი ვ. ქართული სამართლის ისტორია, გამომცემლობა მერიდიანი, თბილისი, 2009,გვ.223 270

იქვე ,გვ.224

205

თვლის ბატონის მიერ ყმის ცემით მოკვლას,რადგან ითვლება რომ ბატონს მისი

აღზრდა უნდოდა და არა სიკვდილი.

დანაშაულთა სახეების ამგვარი დაყოფა მიგვანიშნებს იმაზე,რომ

ისტორიულად უძველეს საქართველოში იმთავითვე არსებობდა სამართალშეგნება

და სამართლებრივად სწორი კვალიფიკაციის მიცემის მცდელობა, რაც ჩვენი ქვეყნის

განვითარების გარკვეულ ეტაპსა და მისწრაფებაზე მიგვითითებს.

სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობისგან განთავისუფლება, შემამსუბუქებელი და

დამამძიმებელი გარემოებები

ძველ ქართულ სისხლის სამართალში არსებობდა ისეთი გარემოებები,

როდესაც დამნაშავე საერთოდ თავისუფლდებოდა სისხლის სამართლის

დანაშაულისგან. ასეთ გარემოებად ითვლებოდა სიტუაცია, როდესაც პირი იყო

გონბრივად სუსტი,ანუ ჭკუასუსტი,შეურაცხადი.აქვე რამდენიმე მეცნიერი

გამორიცხავს იოანე მმარხველის მოსაზრებას,რომ 30 წლამდე ასაკის ადამიანი არ

ისჯებოდა და მიიჩნევენ რომ ასეთ შემთხვევაში (30 წელს მიუღწეველი პირი)

დამნაშავეს შესაძლოა შემსუბუქებოდა სასჯელი. ივ. ჯავახიშვილის აზრით, სისხლის

სამართლის პასუხისმგებლობა ქართულ სამართალში ალბათ 10 წლის ასაკიდან იყო

დაწესებული, როგორც ეს ვახტანგ VII-ის სამართლის წიგნშია მოცემული ან 15-16

წლიდან, როცა დგებოდა სქესობრივი მომწიფებულობა ან უკიდურეს შემთხვევაში,

21-22 წლის ასაკიდან, როდესაც პირი სამხედრო და სამოქალაქო საქმეებისათვის

სრულასაკოვანი ხდებოდა.271

პასუხისმგებლობისგან სრულად გათავისუფლების ან შემამსუბუქებელ

გარემოებად ითვლებოდა ის გარემოება თუ გამოუვალი მდგომარეობის გამო იყო

271

მეტრეველი ვ. ქართული სამართლის ისტორია, გამომცემლობა მერიდიანი, თბილისი, 2009,

გვ.226

206

ჩადენილი დანაშაული.მაგ: ომიანობის დროს ჩადენილი დანაშაული, თავის

დასაცავად ჩადენილი დანაშაული და სხვა.

ბრალის დამამძიმებელ გარემოებად ითვლებოდა :

1. მეორედ ჩადენილი დანაშაული - ამგვარი ქმედება მკაცრად ისჯებოდა

როგორც საერო ისე საეკლესიო სამართლით. მაგალითად ისტორიიდან

ვიცით რომ დავით აღმაშენებელმა ლიფარიტს თავდაპირველად

აპატია მეფის ორგულობა, მაგრამ როცა გაირკვა რომ ის კვლავ

აგრძელებდა ძველ საქმიანობას და მეფის წინააგმდეგ ცდილობდა

წასვლას მკაცრად დასაჯა : 2 წელი საფყრობილეში ამყოფა,შემდეგ კი

გააძევა ქვეყნიდან.

2. ახლო ნათესავის მიმართ ჩადენილი დანაშაული,მაგალითად

მკვლელობა.

3. თანამდებობის პირთა მოურიდებლობა. მათ მიერ ჩადენილი

ბოროტმოქმედება უფრო მკაცრად ისჯებოდა, ვიდრე სხვა რიგითი

მოქალაქეებისა.272

4. „საპატიჟო ადგილას“ ჩადენილი დანაშაული (მაგალითად,დიდი

სალარო,ეკლესია და სხვანი)

ქართული სამართალი იცნობს ისეთ დანაშაულებრივ ქმედებებს,რომელშიც

მონაწილეობდა არა ერთი,არამედ რამდენიმე პირი.შეზრახების თითოეულ

მონაწილეს „თანამახრახველი“ ან „თანაგანზრახი“ ეწოდებოდა.ასევე გამოიყენებოდა

ტერმინი „ასაბია,“ „ასაბიობა“.ბოროტმოქმედების განხორციელების მონაწილეს

„მეშუელი“ ეწოდებოდა. ასაბია და მეშველი შინაარსით თითქმის ერთნაირი

ცნებებია.273

272

მეტრეველი ვ. ქართული სამართლის ისტორია, გამომცემლობა მერიდიანი, თბილისი, 2009,გვ.227 273იქვე, გვ.230

207

დანაშაულთა სახეები

ქართული სამართლის ისტორიის შესწავლისას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება

დანაშაულთა სახეებს.მათი ანალიზისას კარგად დავინახავთ,რომ ქართულ

სამართალსაც აქვს „პერიოდები“ როდესაც ის აღმავლობას განიცდის,თუმცა ჩვენდა

სამწუხაროდ, ხშირად ამგვარი სამართლებრივი მდგომარეობა დიდხანს არ

გრძელდებოდა.და მაინც,როგორი იყო დანაშაულის სახეების ძველ ქართულ

სისხლის სამართალში და რას მოიცავდა ყოველივე ეს. ერთი შეხედვით თითქოსდა

მარტივი საკითხი ნამდვილად რთული ასახსნელია დღევანდელი რეალობის

პირობებში,რადგან სახეზე არ გვაქვს საკმარისი რაოდენობის

დოკუმენტები,რომელთა საშუალებითაც შესაძლებელი იქნებოდა კონკრეტული

სამართლებრივი თემის ძირფესვიანი კვლევა. თუმცა, მას შემდეგ რაც გავეცანი

შემორჩენილ ისტორიულ ძეგლებს,ერთის თქმა დანამდვილებით შემიძლია :

დანაშაულთა სახეები ეპოქებს,ისტორიულ მოვლენებს მჭიდროდ უკავშირდება.

სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული

განდგომა და ღალატი შეიძლებდა მომხდარიყო შინ,შინაური

ძალების მიერ ან გარეშე ძალის დახმარებით,როცა განდგომილები

უცხო ძალას მოუხმობდნენ თავისი მიზნების

განსახორციელებლად.274

მეფის შეურაცხყოფა - ამის მაგალითი ისტორიიდან უამრავია,თუმცა

ერთ-ერთი არის რუქნადინის შეურაცხყოფა თამარ მეფის

მიმართ,როდესაც რუმის სულთანმა თამარს სარწმუნოების შეცვა და

ცოლობა შესთავაზა,ხოლო თუ ის ასე არ მოიქცეოდა ხასად

დაიყენებდა.ამგვარი ქმედებისთვის იმდროინდელ საქართველოში

მკაცრად ისჯებოდნენ. 274

მეტრეველი ვ. ქართული სამართლის ისტორია, გამომცემლობა მერიდიანი, თბილისი, 2009,გვ.265

208

სქესობრივი დანაშაულები

სიძვა - დაუქორწინებელი ქალ-ვაჟის სქესობრივი

სავშირი.დამნაშავედ ითვლებოდა როგორც ქალი,ისე კაცი.

მრუშობა - გათხოვილი ქალის ან დაქაორწინებული,ცოლიანი

კაცის უცხო კაცთან ან ქალთან სქესობრივი კავშირს ეწოდებოდა.

ამ ქმედების ჩამდენი პირი მრუშის სახელითაა ცნობილი275

ასევე დანაშაულად ითვლებოდა ადამიანის სიცოცხლის ხელყოფა.

მნიშვნელოვანია ვახსენოთ ისეთი სახლის დანაშული როგორიცაა საკუთრების

ხელყოფა : ავაზაკობა,რბევა,ძარცვა,მეკობრეობა და სხვა მისთანანი.

დანაშაულის სახეები ქართული სისხლის სამართლის ძეგლების მიხედვით

მას შემდეგ რაც დადგინდა რომ ბექასა და აღბუღას კანონების 99-ე მუხლის

შემდგომი მუხლები ბაგრატ კურაპალატს ეკუთვნის, საშუალება გვაქვს ვიმსჯელოთ

სამართლის ისეთ საკითხზე როგორიცაა დანაშაულთა სახეები.თუმცა,აუცილებლად

უნდა აღინიშნოს იცის,რომ მასში არ ჩანს სახელმწიფოს მიმართ ჩადენილი

დანაშაულები,რაც მიგვანიშნებს იმაზე რომ,იმ დროისათვის საქართველოს

ხელისუფლება ერთიანი და ძლიერი იყო.სწორედ ამას ვგულისხმობდი როცა ზემოთ

ვახსენე ისტორიული ეპოქებისა და მდგომარეობის გავლენა სამართალზე.

ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნის მიხედვით დანაშაულად

ითვლებოდა მკვლელობა (მუხლები 117-ე,135-ე,150-ე,159-ე,160-ე).ამ მუხლებში

გაერთიანებულია მკვლელობის სხვადასხვა სახეები.ესენია : განზრახ

275ვ.მეტრეველი, ქართული სამართლის ისტორია, გამომცემლობა „მერიდიანი“, თბილისი 2009,გვ.268

209

მკვლელობა,აზნაურის მიერ აზნაურის მოკვლას და სხვა.ასევე დანაშაუალად

ითვლება სხეულის დაზიანება, პატივისა და ღირსების შელახვა, შეურაცხყოფა,

ცილისწამება,ჯადოქრობაში ცილისწამება და მისთანანი.

გიორგი ბრწყინვალეს „ძეგლისდებაში“ აღნიშნულია რომ დანაშაულად

ითვლება ადამიანის სიცოცხლის ხელყოფას და ჯანმრთელობის დაზიანებას. უნდა

ავღნიშნო რომ გიორგი ბრწყინვალეს სამართალში მკვლელობისთვის ხშირად

გამოიყენება ქონებრივი საზღაური.ასევე „ძეგლისდებაში“ დანაშაულის

კვალიფიკაცია აქვს დეზერტირობასა და ლაშქრობაში მონაწილეობაზე უარის

თქმას,ციხის დაქცევას,ოჯახის სიმტკიცის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული.

დანაშაულის უამრავი კატეგორიაა მოცემული ბექასა და აღბუღას სამართლის

წიგნში. აქაც უმძიმეს დანაშაულად ითვლება მკვლელობა. ასევე

მართლსაწინააღმდეგო ქმედებად ითვლება სხეულის დაზიანება,ადამიანის

ღირსების შელახვა,ცილისწამება,გათხოვილი ქალის შეცდენა, ცხენის ქურდობა და

სხვა.

ამ საკითხზე მსჯელობისას გვერდს ვერ ავუვლით კათალიკოსთა სამართალს,

რადგან ის სისხლის სამართლის ძეგლთა კატეგორიას განეკუთვნება.აქ ყურადღება

უნდა გავამახვილოთ ისეთ დანაშაულზე როგორიცაა ტყვეთა სყიდვა,რაზეც

უმკაცრესი სასჯელი შეჩვენება და გაძევება იყო დაწესებული.იმ შემთხვევაში,თუ

დამნაშავე ტყვეს ვერ გამოისყიდდა,მას უმკაცრესი სასჯელი - ჩამოხრჩობა ელოდა.

კათალიკოსთა სამართალი მოიცავს ისეთ სახელმწიფოებრივ დანაშაულს როგორიცაა

მეფის ანუ სამშობლოს ღალატი.

210

დანაშაულის სახეების ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის მიხედვით

მონღოლთა შემოსევის შედეგად ერთიანი საქართველო დაიშალა და

დასუსტდა.მიუხედავად იმისა რომ გიორგი ბრწინვალემ მოახერხა ქვეყნის

გაერთიანება,ეს დიდ ხანს მაინც არ გაგრძელებულა.XV საუკუნიდან წარმოიქმნა

ახალი სამეფო სამთავროები.

ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნი ანუ სამართლი ბატონიშვილისა ვახტანგისა

მხოლოდ აღმოსავლეთი საქართველოსთვის იყო შედგენილი,ქართლ-

კახეთისთვის,თუმცა იგი დასავლეთ საქართველოშიც გამოიყენებოდა.

უნდა აღინიშნოს რომ ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნი აშკარად იცავს

ფეოდალთა ინტერესებს. ამიტომაც აქ დანაშაული ფეოდალთა კლასის ნება-

სურვილის წინააღმდეგ მიმართული ქმედებაა. 276 XVI-XVIII საუკუნებში,

საქართველოში, უკიდურესად გამწვავდა კლასებს შორის დაპირისპირება,რასაც ხელს

უწყობდა ირან-ოსმალეთის შემოჭრა ჩვენი ქვეყნის ტერიტორიაზე.

ვახტანგ VI-ის სამართლის მიხედვით დანაშაული და სასჯელი კლასბრივ

ხასიათს ატარებს,რასაც ადასტურებს სისხლის ფასი,რომლის შესახებ საუბარია

მოსამართლე მეფის წიგნში.აქვე დასახელებულია სახელმწიფო დანაშაულებები.აქვე

ჩამოვთვლი რამდენიმეს.

1. სამშობლოს ღალატი.

მსგავსი დანაშაული გამოიხატებოდა მტრის მხარზე გადასვლაში.ამ

დანაშაულის შესახებ ლაპარაკობს ვახგანგის სამართლის წიგნის 220-ე

მუხლი.აქვე ნათლად ჩანს რომ ამ დანაშაულისთვის ორი სახის

სასჯელი არსებობდა - ქონების კონფისკაცია და ფეხის მოკვეთა.

276მეტრეველი ვ. ქართული სამართლის ისტორია, გამომცემლობა მერიდიანი, თბილისი, 2009,გვ.289

211

2. სამხედრო საიდუმლოების გაცემა,რომელის ჩადენისას დაუშვებელი

იყო ფულადი ჯარიმა.

3. ქვეყნისა და ქრისტეს რჯულის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული.

„ვინც კაცმან ქვეყანას და ქრისტეს რჯულს უორგულოს,კიდეც

ხედევდეს,იმით რჯული წახდებოდეს,იმას მიუყუეს,- ღვთისა და

ბატონისა ორისავ მესისხლე იქნების და ყოველი ავი იმაზე

მართებული არს“.

ვახტანგის სამართალში საუბარია ასევე ისეთ დანაშაულებებზე,როგორიცაა

პიროვნების სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის მიმართ მიყენებული ზიანი :

მკვლელობა,ცემა.აქვე გათვალისწინებულია დამამძიმებელ გარემოებაში ჩადენილი

მკვლელობა,რომელიც ორმაგი სისხლის ფასით ისჯება.ასევე ბატონიშვილის

სამართლის წიგნი ითვაისწინებს თანამდებობის პირის მკვლელობას და ამ ქმედებას

დამამძიმებელ გარემოებად თვლის.ასევე აწესებს პასუხისმგებლობას სასაფალოზე

თავდასხმისთვის,რის შედეგადაც მოკვდება სასაფლაოზე მყოფი მკვდრის პატრონი.

გარდა მკვლელობისა ვახტანგის სამართლის წიგნში აღნიშნულია ისეთი სახის

დანაშაულები,როგორის არის : თვითგასწორება ანუ დახუთვა,ვაზის აკაფვა,ნერგის

მოჭრა,საფლავისათვის მიწის უნებართვოდ მიტაცება,გინება, განზრახ დასმენა

(წაძრახვა),მუქარა,ცრუმორწმუნეობა,სიგელის წართმევა და დახევა,მისონობა და

კუდიანობა, ბეზღობა,დაბეზღება, მოსამართლის საუპატიო.277

ერთხელ კიდევ მინდა ავღნიშნო,რომ ვახტანგის სამართლის წიგნი ტიპური

ფეოდალთა ინტერესების დამცველია,რაც განპირობებულია იმდროინდელ

ისტორიულ ფაქტორთან. საქართველო იმ დროისთვის საფეოდალოებად იყო

დაყოფილი და თვით მეფეც კი მათი ინტერესების დამცველად გვევლინება.

მიუხედავად იმისა,რომ კანონშემოქმედი მეფის სამართლის წიგნში მუხლები

277

მეტრეველი ვ. ქართული სამართლის ისტორია, გამომცემლობა მერიდიანი, თბილისი, 2009,გვ.304

212

სისტემატიზირებულად არ არის გაწერილი,ის მაინც არ არის ქაოტური და

მნიშვნელოვან სამართლის წყაროს წარმოაგენს ძველ ქართულ სისხლის სამართლის

კვლევისთვის და ნათლად ასახავს როგორც სამართლებრივი განვითარების

ეტაპებს,ისე კანონმდებლობის დაკნინებასაც.

სასჯელის მიზნები და სახეები

სასხელის მიზნებისა და სახეების გასარკვევად,საქართველოს ისტორიაში გამოყოფენ

ორ პერიოდს :

1. სასჯელის სახეები უძველესი პერიოდიდან მონღოლთა შემოსევამდე;

2. მონღოლთა შემოსევის შემდგომი პერიოდი.

უძველეს პერიოდში სასჯელის არსი და მნიშვნელობა ახსნილია,როგორც ღვთის

ნება. „ღმერთს სურს არა ადამიანის ტანჯვა და სიკვდილი,არამედ მისი გამოსწორება“278

ივანე ჯავახიშვილი კი ასახელებს ოთხ მიზანს სასჯელის დანიშნულებისას :

1. დამნაშავის დასჯის დროს სასჯელის მიზანი იყო მისი ზნეობრივი გამოსწორება

2. სასჯელის მეორე მიზანს როგორც საეკლესიო,ისე საერო სამართალში

წარმოადგენდა დამნაშავე პირთა მიმართ ხორციელი და ფიზიკური ვნების

მიყენება.ამ სახის სასჯელები გამოიყენებოდა იმ ბოროტმოქმედთა

მიმართ,რომელთა გამოსწორება არ ხერხდებოდა და წვრთნის ანუ ჰუმანური

აღზრდის მეთოდებით.279

3. ასევე სასჯელის მიზანი იყო კანონიერებისა და სამართლიანობის დაცვა.

რაც შეეხება სასჯელის სახეებს,მონღოლთა შემოსევამდე ისინი უფრო

ცივილიზებული ხასიათის იყო.სწორედ ეს მიუთითებს საქართველოს განვითარების

278

მეტრეველი ვ. ქართული სამართლის ისტორია, გამომცემლობა მერიდიანი, თბილისი, 2009,გვ.247 279

იქვე გვ.248

213

უმაღლეს სტადიაზე. ქვეყანა ერთიანი და ძლიერი,ცენტრალიზებული იყო,და ეს

ქართულ სამართალის განვითარებაზეც აისახა.

მონღოლთა შემოსევის შემდგომ პერიოდიდან სისხლის სამართლის

სახელმწიფო საჯარო საწყისი სუსტდება,რადგან თვით სახელმწიფო უძლური ხდება

ებრძოლოს დანაშაულს და მის ადგილს იჭერს მხარეთა შორის

მორიგება,თვითგასწორება თუ მოლაპარაკება,სასჯელის ძირითად სახედ კი იქცევა

დანაშაულის გამოსასწიდი ანუ ქონებრივი ანაზღაურება. 280

მონღოლთა შემოსევის შემდგომი პერიოდის საქართველოსთვის

დამახასიათებელია დაბალგანვითარებული, ცოტა არ იყოს „არაადმიანური“

სასჯელები.თუმცა თამარისა და გიორგი III-ის დროსაც იყო სიკვდილით

დასჯა,როგორც სასჯელის სახე. მიუხედავად იმისა რომ,ვახტანგ VI,როგორც

კანონმდებელი მეფის ღვაწლი უდიდესია,მის სამართლის წიგნშიც ხშირად

ვხვდებით ისეთ სასჯელებს,როგორებიცაა :

1. სიკვდილით დასჯა(თავის მოკვეთა,ჩამოხრჩობა)

2. დამასახიჩრებელი სასჯელები (ნასაღი)

3. ტკივილის მიმყენებელი სასჯელები (ცემა)

4. თავისუფლების აღკვეთა

5. გამაწბილებელი სასჯელები

6. ქონებრივი სასჯელები

7. ჯარიმა

8. საეკლესიო ხასიათის სასჯელები(დაკრულვა,შეჩვენება)281

280

მეტრეველი ვ. ქართული სამართლის ისტორია, გამომცემლობა მერიდიანი, თბილისი, 2009,გვ.258 281იქვე ,გვ.260,261,263,264

214

ძველი სისხლის სამართალი ევროპის ქვეყნებში(მოკლე მიმოხილვა)

ქართული სისხლის სამართლის განვითარებასთან ერთად აუცილებლად

უნდა ვახსენოთ ევროპული ქვეყნების სისხლის სამართლი. ეს მნიშვნელოვანია

იმდენად, რამდენადაც ჩვენი ქვეყნის ურთიერთობა ევროპულ სახელმწიფოებთნ

ყოველთვის განსაკუთრებულ ადგილს იკავებდა საქართველოს

პოლიტიკას,კულტურასა და სამართლებრივ ასპექტშიც. ხშირად ქართველი

კანონმდებელი მეფეები სწორედ ევროპული ქვეყნებისგან იღებდნენ მაგალითებს და

ასე ცდილობდნენ სამართლებრივი საკითხების მოგვარებას.

ძველი ფრანგული სისხლის სამართალი

საფრანგეთის სახელმწიფო ტერიტორიაზე სამართლის გერმანული და

რომანული საწყისები ერთმანეთს შეხვდნენ და ერთმანეთი გაამდიდრეს,რასაც თან

მოჰყვა სამართლის იდეის აღორძინება.282

დანაშაულები რევოლუციამდე საფრანგეთში იყოფოდა სამ კატეგორიად :

1. რელიგიის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულები

2. დანაშაულები მეფისა და საფრანგეთის წინააღმდეგ

3. კერძო პირების მიმართ ჩადენილი დანაშაულები

როგორც ვხედავთ, საფრანგეთშიც დიდი ყურადღება ექცეოდა რელიგიურ და

სახელმწიფოებრივ დანაშაულებებს,რაზე დაყრდნობითაც შეგვიძლია ვთქვათ,რომ

საქართველო ამ კუთხითაც ემსგავსება ევროპის ქვეყნებში წინა ფლანგზე მყოფ

დანაშაულებათა პრიორიტეტებს.

282

ნადარეიშვილი.გ,სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია,თბილისი 2004,გვ.168

215

ბრალის სფეროშიც მნიშვნელოვანი როლი ენიჭებოდა განზრახვასა და

გაუფრთხილებლობას,რაც ასევე ყურადღებამისაქცევი ფაქტია.თუმცა აქ განსხვავება

ისაა,რომ მაგალითად,მეფის ან მეფის ოჯახის წევრების სიცოცხლის ხელმყოფი პირი

ოჯახთან ერთად ისჯებოდა,რაც ქართული სამართლისთვის დამახასიათებელი არ

იყო.

როგორც საქართველოში,ისე საფრანგეთშიც არსებობდა სამართლის

გარკვეული ბარბაროსული ჩამორჩენილობები.იქ არ იყო ზუსტად დადგენილი და

გარკვეული შერაცხადობის პრინციპი და ფრანგები სჯიდნენ როგორც

შეშლილებს,ისე ბავშვებსაც. ამ „მოვლენას“ ხაზს ვუსვამ იმიტომ,რომ მინდა აღვნიშნო

საქართველოს პროგრესული და სამართლიანი მიდგომა ამ საკითხთან მიმართებით.

თვით სასჯელები ოთხ კატეგორიად იყოფოდა

1. მძიმე სასჯელები (სიკვდილით დასჯა)

2. სხეულებრივი სასჯელები

3. გამაწბილებელი სასჯელები

4. გამაწბილებასთან დაუკავშირებელი სასჯელები283

მნიშვნელოვანია ისიც,რომ როგორც ვახტანგის სამართალში,ისე ფრანგულ

სამართალში ზეგავლენას ახდენდა დამნაშავისა და დაზარალებულის ქოდებრივი

მდგომარეობა.სიკვდილით კი ისჯებოდნენ აჯანყების მოწყობისთვის,მეფის

შეურაცხყოფისთვისა და ღალატისთვის.

283

ნადარეიშვილი გ, სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია,თბილისი 2004,გვ.196

216

ძველი ინგლისური სისხლის სამართალი

ინგლისს საგარეო ვითარება ყოველთვის ხელს უწყობდა რომ პროგრესისა და

განვითარების გზით ევლო,თუმცა ამ განვითრებული ქვეყნის ისტორიაც იცნობს

ქვეყნის ევოლუციასთნ შეუსაბამო სამართლებრივ საკითხებს. ზოგჯერ,ძველი

ინგლისური სისხლის სამართლი აშკარად ატარებდა ბარბაროსული

ურთიერთობების კვალს.ჩანს სისხლის აღების კვალი.სახელმწიფო ხელისუფლება

ცდილობდა შეეკვეცა შურისძიების ჩვეულება და შეეცვალა ის სისხლის საფასურის

გადახდით.თვდაპირველად დაზარალებულ მხარეს შეეძლო მიეღო ან არ მიეღო

გამოსასყიდი თანხა ანუ „სისხლის“ საფასური. (სისხლის საფასურის ინსტიტუტი

საქართველოშიც არსებობდა).

აქვე მინდა ვახსენო ძველი ბერძნული და ბიზანტიური სისხლის

სამართალი,რადგან მიმაჩნია და ეს აშკარაა რომ მსგავსება ბიზანტიურს,ბერძნულსა

და ქართულ სისხლის სამართლებს შორის დიდია. ვხვდებით მეფის (იმპერატორის)

მიმართს ჩადენილ დანაშაულებს ( ღალატი,შერაცხყოფა) ასევე ქართული

სამართლებრივი ტერმინოლოგიები ძალიან ჰგავს აქ ქვეყნების ტერმინოლოგიებს.

ასევე,ივანე ჯავახიშვილის აზრით, ადრეფეოდალური ქართული

სამართალი,ბერძნული და ბიზანტიური სამართის მსგავსად დანაშაულის სამ სახეს

იცნობდა,როგორიცაა „დიდი დანაშაული“, „მცირე დანაშაული“ და „საშუალო

დანაშული“.

217


ძველი ქართული სისხლის სამართალის ძეგლებისა თუ დოკუმენტების

შესწავლამ ნათალად დაგვანახა ის,რომ საქართველოს ურთულესი და უმძიმესი გზის

გავლა მოუხდა,რათა სამართალი,როგორც სახელმწიფოებრივი თუ საზოგადოებრივი

კატეგორია დღევანდელი სახით ჩამოყალიბებულიყო.

ქართველი ხალხი მუდამ მტრების გარემოცვაში იყო და ყოველთვის ხმლით

იბრძოდა საკუთარი და ქვეყნის თავისუფლებისათვის. თავისთვად, ეს

გულისხმობდა იმას,რომ ისინი არა მხოლოდ მიწისთვის,არამედ თავისუფალი

ნებისთვის იბრძოდნენ. მათთვის უმნიშვნელოვანესი იყო ქვეყნის ღირსება და

ტერიტორიული მთლიანობის მაგრამ ქვეყანა არაფერს წარმოადგენს

სახელმწიფოებრიობის გარეშე,რაც პირდაპირ კავშირშია კანონმორჩილებასა და

მართლწესრიგისგან.სწორედ ეს განსაზღვრავს მშვიდ თნაცხოვრებას,როგორც

საზოგადოებასა და სახელმწოფოს,ასევე ცალკეულ ინდივიდებს შორის.

მათთვის,ვინც კანონებს ქმნიდნენ ისტორიული განვითარების სხვადასხვა

ეტაპზე,რთული იყო კანონების სისტემატიზაცია. თუმცა,როგორც შემორჩენილი

ძეგლებიდან ვკითხულობთ ეს მეტნაკლებად იქნა მიღწეული.

როგორც თემის დასაწყისში აღვნიშნე,ჩემი ამ თემით დაინტერესებისა და

შემდგომში კვლევა-ძიების მთავარი მიზანი იყო,გამომეხატა საკუთარი

დამოკიდებულება ისეთი უმნიშვნელოვანესი საკითხის მიმართ, როგორიც სისხლის

სამართლია.რადგან,მიმაჩნია,რომ სახელმწიფოსთვის ერთ-ერთი საყრდენს სწორედ

სისხლის სამართლი წარმოადგენს.ის აწესრიგებს ურთიერთობებს,აწესებს სანქციებს

სამართალდამრღვევთა წინააღმდეგ და ქვეყნის კანონიერი გზით წარმართვას უწყობს

ხელს.

მიუხედავად იმისა,რომ საქართველოსა და ევროპის ქვეყნების სისხლის

სამართლის განვითარების ეტაპები კონკრეტულად არ შემიდარებია,მგონია,რომ

218

ყველაფერი ისედაც ნათელი და ცხადია. თუ დავაკვირდებით მივხვდებით,რომ

საქართველოს სამართლი გარკვეულ პერიოდში მკაფიოდ ემსაგვსებოდა ევროპის

ქვეყანათა სამართალს და ზოგჯერ განვითარების უფრო მაღალ საფეხურზე

იდგა.თუმცა,სამწუხაროდ,ეს იმას არ ნიშნავს რომ ჩვენი ქვეყანა იმავე ტემბით

აგრძელებდა განვითარებას,როგორც ევროპული ქვეყნები. ვხვდებით გარკვეულ

„ჩავარდნებს“, და ვაანალიზებთ,რომ საქართველო ზოგიერთ ისტორიულ ეპოქაში,

სამართლებრივი კუთხი,უფრო დაბალგანვითარებულ ქვეყანას წარმოადგენდა.

ვფიქრობ,რომ მთავარი მაინც მოტივაციაა.საქართველოს მუდამ ჰქონდა

განცდა იმისა რომ ის ევროპული ოჯახის წევრი იყო და ყოველთვის მიილტვოდა

ამისაკენ.მიმაჩნია,რომ ევროპული კანონმდებლობის „მიმდევრობა“ დღეს

მეტნაკლებად აღსრულებულია.ვიმედოვნებ,რომ ჩვენი ქვეყანა კვლავ გააგრძელებს

სწორი კურსით სვლას.ვფიქრობ მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ მართებული საგარეო

პოლიტიკა,არამედ სწორი სამართლებრივი რეფორმების გატარება.მგონია,’’მიბაძვა“

არასდროს არის სამარცხვინო,მითუმეტეს მაშინ,როდესაც შენ საკუთრი ქყვეყნის

განვითარება გსურს.სისხლის სამართლი ხომ განვითარებადი სამართლებრივი

დარგია,ის აუცილებლად უნდა პასუხობდეს საზოგადოებრივ ინტერესს,სოციალურ

მოწყობას,იცავდეს ადამიანთა საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და

თავისუფლებებს და კონკრეტული დროებისთვის დამახასიათებელ პრობლემებსაც

უნდა აგვარებდეს,ამიტომ ვფიქრობ,რომ მიხედავად უმრავი შეცდომის, ნაკლის და

დაბრკოლებისა ჩვენი ქვეყნის მმართველები მაინც ცდილობდნენ დაკისრებული

მოვალეობის შესრულებას და საქართველოს დაახლოებას ევროპასთან,როგორც

პოლიტიტუკური,ასევე კულტურული და სამართლებრივი კუთხითაც.

219

Conclusion

The study of the old Georgian criminal justice monuments and documents have

shown that the country had to pass the most hard and difficult road in order to form the law

as the state or public category in such way, which we have in up todate Georgia.

The Georgian people have always been surrounded by enemies and always fought

with a sword for their country's freedom. Of itself, it was referring to the fact, that they

were fighting not only for the land, but for the freedom of the good will as well. The most

important thing was the country's dignity and territorial integrity, but the country is

nothing without a notion of state , which has a direct connection with the law-obedience

and order. This is just the issue, which promotes quiet cohabitaion both in the society and

the state as well as among individuals.

For those who created laws t at different stages of historical development, it was

difficult to systematize them. However, as we read them in the historical monuments more

or less it has been achieved.

As it has been noted above, the main reason of my interest towards the topic and

consequently its further research - was to express my own attitude to such important issues

called criminal law. As I believe, one of the main foundations for the state is the criminal

law . It imposes sanctions against law-breakers and supports the country’s advancement

according to the law.

Although I did not compare the stages of development of the European criminal

law with the Georgia one, I think that everything is clear and obvious. If we observe them

better, it is clearly understood, that the Georgia law for a certain period of time, was

becoming similar to the European countries’s law , which for its part stood at a higher level.

Unfortunately, this does not mean, that our country continued its development at the same

220

pace as other European countries, we meet some "failures", and I understand that in some of

the historical era, Georgia was less developed .

I think that the key factor is motivation. The Georgia always has had the feeling

that it is the part of the European family and has always aspired towards that. I believe that

the “succession’’ of the European legislation more or less has been fulfilled. I hope, that our

country will continue this right policy, which has been chosen. To my view, not only the

right foreign policy , but it is important to implement the correct legal reforms. To my

mind “imitation " is never shameful, especially when you want to develop your own

country. As it is known , criminal justice belongs to the developing field, it must comply

with the public interest, social system, protect generally acknowledged human rights and

freedom, and it should settle the specific problems as well , that’s why I think, despite

mistakes, error, defects and obstacles , the country's rulers have tried to perform the duties

for the tight cooperation with Europe for political, legal as well as cultural terms.

221

გამოყენებყლი ლიტერატურა

მეტრეველი ვ., ქართული სამართლის ისტორია, თბილისი, 2009.

1. ნადარეიშვილი გ., ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია,


2. ნადარეიშვილი გ., ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია,


3. სურგულაძე ივ., ქართული სამართლის ისტორიის წყაროები, თბილისი, 2004

4. შენგელია კ., საქართველოს ისტორია, თბილისი, 2011

5. ლორთქიფანიძე მ.,ჯაფარიძე ო.,მუსხელიშვლი დ.,მეტრეველი როინ., -

საქართველოს ისტორია ოთხ ტომად,ტ II,თბილისი 2012

6. ლორთქიფანიძე მ.,ჯაფარიძე ო.,მუსხელიშვლი დ.,მეტრეველი როინ., -

საქართველოს ისტორია ოთხ ტომად,ტ III,თბილისი 2012

7. ლორთქიფანიძე მ.,ჯაფარიძე ო.,მეტრეველი როინ., შოშიაშვილი ნ.,ჯამბურია

გივი., ვაჩნაძე ნათელა., საქართველოს ისტორია,თბილისი 2006

cu.edu.gecu.edu.ge/files/Docs/CSL/ელ.ჟურნალი/el_journal5.pdf ·...

Documents

Transcript of cu.edu.gecu.edu.ge/files/Docs/CSL/ელ.ჟურნალი/el_journal5.pdf ·...