ÇAGANYŇ HUKUKLARY HAKYNDAKY KONWENSIÝA

UNICEF

BMG-nyň Çagalar gaznasy

2

Çaganyň hukuklary hakyndaky konwensiýa

Giriş

şu Konwensiýa gatnaşyjy döwletler,

Birleşen Milletler Guramasynyň Tertipnamasynda jar edilen ýörelgelerelaýyklykda, jemgyýetiň ähli agzalaryna mahsus mertebäniň, deň weaýrylmaz hukuklaryň ykrar edilmegi Ýer ýüzünde azatlygy,adalatlylygy we parahatlygy üpjün etmegiň esasy bolup durýar diýiphasap edip,

Birleşen Milletleriň Tertipnamada adamyň esasy hukuklaryna, ynsanşahsyýetiniň mertebesine we gymmatlygyna öz ynamynytassyklandygyny hem-de azatlygyň has köp bolmagynda jemgyýetçilikilerlemesine we durmuş şertleriniň gowulanmagyna ýardam etmägehyjuwdan doludygyny nazara alyp,

Birleşen Milletler Guramasynyň Adamyň hukuklary hakyndakyählumumy jarnamada1 Adamyň hukuklarynyň halkara ylalaşyklarynda2

her bir adamyň olarda görkezilen hukuklaryň we azatlyklaryň ählisinejynsy, derisiniň reňki, aýal-erkekligi, dili, dini, syýasy ýa-da beýlekiynamlary, milletiň ýa jemgyýetiň belli bir gatlagyna degişliligi, emläkýagdaýy, dogulmagy we beýleki ýagdaýlar ýaly alamatlar boýunça hiçhili tapawutlandyrmatyz eýe bolmalydygyny jar edendigini we munuňbilen ylalaşýandygyny ykrar edip,

Birleşen Milletler Guramasynyň Adamyň hukuklarynyň ählumumyjarnamasynda çagalaryň aýratyn alada we kömege hukugynyňbardygyny jar edendigini ýatladyp,

maşgalanyň jemgyýetiň esasy öýjügi we onuň agzalarynyň we aýratyn-da çagalaryň ösmegi we abadançylygy üçin tebigy gurşaw bolandygysebäpli oňa jemgyýetiň çäklerindäki borçlaryny öz üstüne doly alypbilmegi üçin zerur goragyň we ýardamyň berilmelidigine ynanyp,

çaganyň şawsyýetiniň doly we sazlaşykly ösmegi üçin maşgalagurşawynda, bagtyýarlyk, söýgi we düşünişmek ýagdaýynda ösmeginiňzerurdygyny ykrar edip,

çaga jemgyýetde özbaşdak ýaşamaga doly taýýarlanylmaly hem-deBirleşen Milletler Guramasynyň Tertipnamasynda jar edilen arzylanan

Esasy düzgünleriň resmi dälgysgaça beýany

Giriş

Girişde Birleşen MilletlerGuramasynyň binýatlykýörelgeleri we adamyňhukuklary baradaky käbirdegişli ylalaşyklaryň wejarnamalaryň anyk düzgünleriagzalyp geçil-ýär. Girişdeçagalaryň ynjadylmagynyňaňsat-dygy sebäpli aýratynalada we goraga mätäçdigitassyklanylýar, goramakboýunça esasy aladanyň wejogapkär-çiligiň maşgaladegişlidi-gi nygtalýar. Ondaşeýle hem çaganyň dogulma-gyndan öň we soň hukuktaýdan goralmagynyň, çagadegişli bolan halkyň medenigymmatlyklarynyhormatlamagyň möhüm-ligihem-de çaganyň hukuklarynygoramakda halkarahyzmatdaşlygyna jana-janmöhüm ornuň degişlidiginygtalýar.

3

pikirleriň ruhunda we aýratyn-da parahatlygyň, mertebäniň,geçirimliligiň, azatlygyň, deňligiň we raýdaşlygyň ruhundaterbiýelenmeli diýip hasap edip,

çaga şeýle aýratyn goragyň zerurlygynyň Çaganyň hukuklarynyňŽenewa jarnamasynda3 we Baş Assambleýa tarapyndan 1959-njy ýylyň20-nji noýabrynda kabul eden Çaganyň hukuklarynyň jarnamasyndagöz öňünde tutulandygyny we Adamyň hukuklarynyň ählumumyjarnamasynda, Raýatlyk we syýasy hukuklar hakyndaky halkaraylalaşygynda (hususan-da, 23-nji we 24-nji maddalarda) , Ykdysady,durmuş we medeni hukuklar hakyndaky halkara ylalaşygynda (hususan-da 10-njy maddada), şeýle hem çagalaryň abadançylygy bilenmeşgullanýan ýöriteleşdirilen edaralaryň we halkara guramalarynyňtertipnamalarynda we degişli resmi kagyzlarynda ykrar edilendigininazara alyp,

Çaganyň hukuklarynyň jarnamasynda "çaganyň beden we akyl taýdankämil däldigi sebäpli ýörite goraga we alada, şol sanda doglanyndan öňbolşy ýaly, doglanyndan soň hem degişli hukuk goragynamätäçdiginiň"4 görkezilendigini nazara alyp,

Durmuş we hukuk ýörelgeleri hakyndaky jarnamanyň çagalaryňgoralmagyna we abadançylygyna, aýratyn-da çagalar terbiýelenmägeberlen we olar ogulluga alnan mahaly olaryň milli we halkaraderejelerinde goralmagyna we abadançylygyna degişli ýörelgelerine,5Birleşen Milletler Guramasynyň kämillik ýaşyna ýetmedikler babatdaadyl sudy amala aşyrmaga degişli bolan Iň pes ulanylmaly standartkadalara ("Pekin kadasyna"6) hem-de Adatdan daşary ýagdaýlarda weýaragly dawalar döwründe aýallary we çagalary goramak hakyndakyjarnama7 salgylanyp,

dünýäniň ähli ýurtlarynda iňňän kyn şertlerde ýaşaýan çagalaryňbardygyny we şol çagalaryň aýratyn garawa mätäçdigini ykrar edip,

çaganyň goralmagy we sazlaşykly ösmegi üçin her bir halkyňdäpleriniň we medeni gymmatlyklarynyň möhümligini geregiçe nazaraalyp,

her bir ýurtda, hususan-da ösüş ýoluna düşen ýurtlarda çagalaryňdurmuş şertlerini gowulandyrmak üçin halkara hyzmatdaşlygynyňmöhümligini ykrar edip,

şular barada ylalaşdylar:

I bölek

1-nji madda

Şu Konwensiýanyň maksatlary üçin çaga diýlende, eger özi baradaulanylýan kanun boýunça ol kämillik ýaşyna has ir ýetmeýän bolsa, 18ýaşy dolmadyk her bir ynsan göz öňünde tutulýar.

Çaganyň kesgitlemesi

18 ýaşy dolmadyk adam çagahasaplanylýar, millikanunlarda kämillik ýaşynahas ir ýetmeklik göz öňündetutulan halatlar muňa

4

girmeýär.

2-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler öz hukuk ygtyýarlarynyň çäklerindäki herbir çaganyň şu Konwensiýada göz öňünde tutulan ähli hukuklarynyjynsy, derisiniň reňki, aýal-erkekligi, dili, dini, syýasy ýa beýlekiynamlary, milleti, etniki asly, jemgyýetiň belli bir gatlagyna digişliligi,emläk ýagdaýy, saglyk ýagdaýy we dogulmagy, ata-enesiniň ýa-dakanuny howandarlarynyň kimdigi ýa bolmasa haýsydyr başga birýagdaýlar boýunça haýsydyr bir kemsitmesiz hormatlaýar we üpjünedýär.

Kemsitmegiň öňüni almak

Ähli hukuklar çagalaryňuçdantutma ählisine degişli.Döwlet çagany kemsitmegiňislendik görnüşlerindengoramaga we onuňhukuklaryny goramak boýunçazerur çäreleri görmäge borçly.

2. Gatnaşyjy döwletler çagany onuň, çaganyň ata-enesiniň, kanunyhowandarlarynyň ýa-da maşgalanyň beýeki agzalarynyň hukukýagdaýy, işi, beýan edýän garaýyşlary ýa-da ynamlary esasyndakemsitmegiň, jezalandyrmagyň ähli görnüşlerinden goramagy üpjünetmek üçin zerur bolan ähli çäreleri görýär.

3-nji madda

1. Çagalar baradaky hereketleriň durmuş üpjünçiliginiň meseleleribilen meşgullanýan döwlet ýa-da hususy edaralar, sudlar, dolandyryşýa-da kanunçykaryjy edaralar tarapyndan amala aşyrylýandygynagaramazdan, olaryň ählisinde çaganyň bäbitleriniň has oňat üpjünedilmegine ilkinji nobatda üns berilýär.

2. Gatnaşyjy döwletler çaganyň ata-enesiniň, howandarlarynyň wekanun boýunça onuň üçin jogapkärçilik çekýän beýleki adamlaryňhukuklaryny we borçlaryny nazara almak bilen, çaga onuňabadançylygy üçin zerur bolan goragy we aladany üpjün etmägeborçlanýar we şu maksat bilen ähli degişli kanunçylyk we dolandyryşçärelerini görýär.

3. Gatnaşyjy döwletler çagalar hakynda alada etmek we olarygoramak üçin jogapkär bolan edaralaryň, gulluklaryň ygtyýarly edaratarapyndan, hususan-da, howpsuzlyk we saglygy gojraýyş babatda hem-de olaryň işgärleriniň sany we işe ýaramlylygy, şeýle hem ygtybarlygözegçilik babatda bellän talaplaryna laýyk bolmagyny üpjün edýär.

Çaganyň hukuklarynyň hasoňat üpjünçiligi

Çaga baradaky ähli hereketleronuň bähbiterini doly nazaraalmaly. Eger ata-ene ýa-daçaga hakyndaky degişlialadany üpjün etmekjogapkärçiligi üstüneýüklenilen adamlar munyetmeýän bolsa, döwlet çagahakyndaky degişli aladanyüpjün etmeli.

4-nji madda

Gatnaşyjy döwletler şu Konwensiýada ykrar edilen hukuklaryň amalaaşyrylmagy üçin zerur bolan ähli kanunçykaryjylyk, dolandyryş webeýleki çäreleri görýär. Ykdysady, durmuş we medeni hukuklar babatdagatnaşyjy döwletler şeýle çäreleri özlerinde bar bolan serişdeleriňçäklerinde mümkingadar görnüşde we zerur halatda halkarahyzmatdaşlygynyň çäklerinde görýär.

Hukuklary amala aşyrmak

Döwlet şu Konwensiýadabeýan edilen hukuklary amalaaşyrmak üçin mümkin bolanähli zady etmeli.

5-nji madda

Gatnaşyjy döwletler ata-enäniň, degişli halatlarda ýerli däpler bilen gözöňünde tutulan görnüşde giňeldilen maşgalanyň ýa-da jemagatyň, çaga

Maşgalada terbiýelemek weçaganyň ösýän ukyplary

Döwlet çagany onuň ösýän

5

üçin kanun boýunça jogapkärçilik çekýän howandarlaryň we beýlekiadamlaryň çaganyň şu Konwensiýada ykrar edilen öz hukuklarynyamala aşyrmagyny degişli suratda dolandyrmak we oňa ýolbaşçylyketmek hem-de muny çaganyň ösýän ukyplaryna laýyklykda etmekbaradaky jogapkärçiligini, hukuklaryny we borçlaryny hormatlaýar.

ukyplaryna laýyklykdaterbiýelemek işinde ata-enäniňwe giňeldilen maşgalanyňhukuklaryny wejogapkärçiligini hormatlamaly.

6-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler her bir çaganyň ýaşamak üçin aýrylmazhukugynyň bardygyny ykrar edýär.

2. Gatnaşyjy döwletler çaganyň diri galmagyny we sagdynösmegini mümkingadar derejede üpjün edýär.

Diri galmagy we ösmegi

Her bir çaganyň ýaşamak üçinaýrylmaz hukugy bar wedöwlet çaganyň dirigalmagyny we ösmegini üpjünetmäge borçly.

7-nji madda

1. Çaga doglandan soň dessine bellige alynýar we onuň doglanpursatyndan başlap adynyň we raýatlygynyň bolmagyna hukygy, şeýlehem bu mümkin bolan derejede öz ata-enesini bilmäge hukugy weolaryň alada etmegine hukugy bar.

2. Gatnaşyjy döwletler şu hukuklaryň öz milli kanunlarynalaýyklykda amala aşyrylmagyny we şu ugurdaky halkara resmikagyzlaryna laýyklykda öz borçnamalarynyň, hususan-da, başgaçabolanda çaganyň raýatlygy bolmadyk halatda ýerine ýetirilmegini üpjünedýär.

Ady we raýatlygy

Çaganyň doglanda adyňdakylmagyna hukugy bar.Çaganyň raýatlyk almaga webu mümkin bolan derejede özata-enesiniň kimdiginibilmäge, şeýle hem olaryňalada etmegine hukugy bar.

8-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler çaganyň öz aýratynlygyny, şol sandaraýatlygyny, adyny maşgala gatnaşyklaryny kanunda göz öňündetutulyşy ýaly saklap galmak hukugyny hormatlamaga, bikanun gatyşmaýol bermezlige borçlanýar.

2. Eger çaga öz aýratynlygynyň unsurlarynyň bir böleginden ýa-daählisinden mahrum bolsa, gatnaşyjy döwletler oňa öz aýratynlygynytizden-tiz dikeltmek üçin zerur kömegi we goragy üpjün edýär.

Aýratynlygyny gorapsaklamak

Döwlet çaganyňaýratynlygynyň esasyjähtlerini goramaga we zerurhalatda dikeltmäge borçly.Munuň özi adyny, raýatlygynywe maşgala gatnaşyklaryny öziçine alýar.

9-njy madda

1. Gatnaşyjy döwletler öz ata-enelerinden olaryň isleginine garşyaýra düşmezligini üpjün edýär, ygtyýarly edaralaryň sud çözgüdinelaýyklykda ulanarlykly kanuna we amallara laýyklykda şeýle aýradüşmegiň çaganyň has oňat bähbitleri üçin zerurdygyny kesgitlänhalatlary muňa girmeýär. Şeýle kesgitleme ol ýa-da beýleki anykhalatda, mysal üçin, ata-ene çaga rehimsiz çemeleşende ýa-da ol baradaalada etmände ýa bolmasa ata-ene aýry ýaşanda we çaganyň ýaşajakýeri barada çözgüt kabul etmek zerur bolanda gerek bolup biler.

2. Şu maddanyň 1-nji bölümine laýyklykda islendik seljermäniňbarşynda ähli dahylly taraplara seljermäge gatnaşmaga we öznukdaýnazaryny beýan etmäge mümkinçilik berilýär.

Ata-eneden aýra düşmek

Çaganyň öz ata-enesi bilenýaşamaga hukugy bar,çaganyň has amatlybähbitlerine ters gelýänhalatlar muňa girmeýär.Çaganyň şeýle hem ata-enäniňbirinden ýa-da ikisinden-deaýra düşen halatynda olaryňikisi bilen-de aragatnaşyksaklamaga hukugy bar.

6

3. Gatnaşyjy döwletler ata-enesiniň biri ýa-da ikisi bilen-de aýradüşýän çaganyň ata-enäniň ikisi bilen-de şahsy gatnaşyklary we göniduşuşyklary yzygiderli esasda saklamak hukugyny hormatlaýar, munuňşeýle edilmegi çaganyň iň oňat bähbitlerine laýyk gelmeýän halatlarmuňa girmeýär.

4. Şeýle aýra düşmek gatnaşyjy döwlet tarapyndan kabul edilenhaýsydyr bir çözgütden gelip çykýan halatlarda, mysal, üçin ata-enäniňbiri ýa-da ikisi-de ýa çaga tussag edilende, türmä salnanda, ýurtdaniberilende, ýurtdan göçürilende ýa-da ölende (şol sanda şol adamdöwletiň garamagynda bolan wagtda ýüze çykan ölüm) mahaly ýüzeçykan halatlarda şeýle gatnaşyjy döwlet ata-enä, çaga ýa-da bu zerurbolsa, maşgalanyň başga bir agzasyna olaryň haýyşy boýunça arada ýokmaşgala agzasynyň/agzalarynyň bolýan ýeri hakyndaky zerurmaglumatyň berilmegi çaganyň abadançylygyna zyýan ýetirmeýänbolsa, şol maglumaty berýär. Gatnaşyjy döwlet soňra şeýle haýyş bilenýüz tutmagyň özüniň degişli adam/adamlar üçin zyýanly amatsyznetijelere eltmezligini üpjün edýär.

10-njy madda

1. Gatnaşyjy döwletiň 9-njy maddanyň 1-nji bölüminelaýyklykdaky borçnamasyna laýyklykda, çaganyň ýa-da onuň ata-enesiniň maşgalanyň birleşmegi maksady bilen gatnaşyjy döwletegilmegi ýa ondan gitmegi hakyndaky arza gatnaşyjy döwletler oňyn,ynsanperwerlikli we çalt garamaly. Gatnaşyjy döwletler soňra şeýlehaýyşyň edilmeginiň arza berijiler we olaryň maşga agzalary üçinamatsyz ýagdaýlara eltmezligini üpjün edýär.

Maşgalanyň birleşmegi

Çagalaryň we olaryň ata-eneleriniň islendik ýurdy terketmäge we birleşmek ýabolmasa çaga bilen ata-enäniň arasynda şahsygatnaşyklary saklamakmaksady bilen öz ýurdunabarmaga hukugy bar.

2. Ata-enesi dürli döwletlerde ýaşaýan çaganyň aýratynýagdaýlardan başga halatlarda ata-enäniň ikisi bilen-de şahsygatnaşyklary saklamaga we göni gatnaşykda bolmaga hukugy bar. Şumaksat bilen we gatnaşyjy döwletleriň 9-njy maddanyň 2-nji bölümiboýunça borçnamalaryna laýyklykda, gatnaşyjy döwletler çaganyň weonuň ata-enesiniň islendik ýurdy, şol anda öz ýurduny terk etmek we özýurduna gaýdyp barmak hukugyny gormatlaýar. Islendik ýurdy terketmek hukugy babatda diňe döwlet howpsuzlygyny, jemgyýetçiliktertibini, ilatyň saglygyny ýa-da ahlagyny ýa bolmasa beýlekiadamlaryň azatlyklaryny wşe hukuklaryny goramak üçin zerur bolanhem-de şu Konwensiýada ykrar edilen beýleki hukuklara laýyk gelýänçäklendirmeler hereket edýär.

11-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler çagalaryň serhediň aňyrsyna bikanungeçirilmegine we şol ýerden getirilmezligine garşy göreşmek üçinçäreleri görýär.

2. Şu maksat bilen, gatnaşyjy döwletler ikitaparlaýyn ýa-daköptaraplaýyn ylalaşyklaryň baglaşylmagyna ýa bolmasa ulanylýanylalaşyklara goşulmaga ýardam edýär.

Serhetden bikanun geçirmekwe getirmezlik

Döwlet ata-enäniň biriniň ýa-da üçünji bir tarapyň çaganyogurlamagynyň we serhediňaňyrsynda saklamagynyňöňüni a-lmaga hem-de şunuňýaly halatlarda zerur çäreleri

7

görmäge borçludyr.

12-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler öz garaýyşlaryny kesgitlemäge ukyplybolan çaga şol garaýyşlary çaga degişli meseleleriň ählisi boýunça erkinbeýan etmek hukugyny üpjün edýär, özi-de çaganyň garaýyşlarynaçaganyň ýaşyna we kämilligine görä degişli üns berilýär.

2. Şu maksat bilen, çaga, hususan-da, özüne degişli bolan islendiksud ýa-da dolandyryş seljermesiniň barşynda pikiriniň ýa-ha gönidenýa-da wekiliň ýa bolmasa degişli edaranyň üsti bilen milli kanunlaryňamal kadalaryna laýyk tertipde diňlenilmegine mümkinçilik berilýär.

Çaganyň garaýyşlary

Çaganyň öz garaýyşlarynyerkin beýan etmäge hukugybar, özi-de şol garaýyşlara şolçaga degişli islendik meselelerçözülen mahaly üns berilmeli.

13-nji madda

1. Çaganyň öz pikirini erkin beýan etmäge hukugy bar; bu hukukislendik görnüşdäki maglumaty we pikiri serhetlere garamazdan, dilden,ýazmaça ýa çap edilen görnüşde, sungat eserleri görnüşde ýa-daçaganyň seçip almagy boýunça beýleki serişdeleriň kömegi bilengözlemek, almak we bermek azatlygyny öz içine alýar.

2. Şu hukugyň amala aşyrylmagy käbir çäklendirmelere sezewaredilip bilner, emma şol çäklendirmeler diňe kanunda göz öňündetutulan we aşakdaky maksatlar üçin zerur bolan çäklendirmeler bolupbiler:

a) beýleki adamlaryň hukuklaryny we mertebesini hormatlamaküçin; ýa-da

b) döwlet howpsuzlygyny ýa-da jemgyýetçilik tertibini ýa bolmasailatyň saglygyny ýa ahlagyny goramak üçin.

Pikirini beýan etmekazatlygy

Çaganyň öz garaýyşlarynybeýan etmäge, maglumatlaryalmaga, maglumatlary wepikirleri serhetleregaramazdan bermäge hukugybar.

14-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler çaganyň pikiriň, wyždanyň we diniňazatlygy üçin hukugyny hormatlaýar.

2. Gatnaşyjy döwletler ata-enäniň we degişli halatlarda kanunyhowandarlaryň çaganyň öz hukuklaryny amala aşyrmagynda oňaçaganyň ösýän ukyplaryna laýyk gelýän usullar bilen ýolbaşçylyketmek hukugyny we borçlaryny hormatlaýar.

3. Öz dinine ýa mezhebine uýmak azatlygy babatda diňe kanunbilen bellenilen hem-de döwletiň howpsuzlygyny, jemgyýetçiliktertibini, ilatyň azatlygyny we saglygyny goramaga ýa-da beýlekiadamlaryň esasy hukuklaryny we azatlyklaryny goramaga zerur bolançäklendirmeler ulanylyp bilner.

Pikiriň, wyždanyň we diniňazatlygy

Döwlet çaganyň pikiri-niň,wyždanynyň we dini-niňazatlygyny ata-enäniň degişliýolbaşçylygynyň bolmagyndahormatlamaly.

15-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler çaganyň birleşmek azatlygy we parahatýygnaklar azatlygy üçin hukugyny ykrar edýär.

Birleşmek azatlygy

Çaganyň beýleki adamlarbilen duşuşmak webirleşmelere girmek ýa-da

8

2. Şu hukugy amala aşyrmak babatda kanuna laýyklykda ulanylýanwe demokratik jemgyýetde döwletiň howpsuzlygyny, jemgyýetçiliktertibini, ilatyň azatlygyny we saglygyny goramak ýa-da beýlekiadamlaryň esasy hukuklaryny we azatlyklaryny goramak üçin zerurbolan çäklendirmelerden başga haýsydyr bir çäklendirmeler ulanylypbilinmez.

olary döretmek hukugy bar.

16-njy madda

1. Hiç bir çaganyň özüniň şahsy durmuş, maşgala durmuşy,ýaşaýyş jaýynyň eldegrilmesizligi ýa hat-habarlaryň gizlinligi üçinhukugynyň amala aşyrylmagyna idinsiz ýa-da bikanun gatyşylmaly dälýa bolmasa onuň abraýyna we mertebesine bikanun hyýanatlyk edilmelidäl.

2. Çaganyň şeýle gatyşmakdan ýa-da hyýanat edilmegindenkanunyň goramagyna hukugy bar.

Şahsy durmuş üçin hukugyňgoralmagy

Çaganyň öz şahsy, maşgalaýa-da öý durmuşyna, şeýlehem hat-habarlaynagatyşmakdan goralmak üçin,şeýle hem myjabatdan wetöhmetden goralmak üçinhukugy bar.

17-nji madda

Gatnaşyjy döwletler köpçülikleriýin habar beriş serişdeleriniň möhümtäsirine düşünýär we dürli milli we halkara çeşmelerindenmaglumatlaryň, aýratyn-da çaganyň jemgyýetçilik, ruhy we ahlakabadançylygyna, şeýle hem beden we akyl-huş taýdan sagdynbolmagyna ýardam etmäge gönükdirilen maglumatlaryň çaga elýeterbolmagyny üpjün edýär. Şu maksat bilen, gatnaşyjy döwletler:

a) köpçülikleýin habar beriş serişdelerini çaga üçin jemgyýetçilikwe medeni taýdan peýdaly bolan we 29-njy maddanyň äheňine laýykgelýän maglumatlary we habarlary ýaýratmaga höweslendirýär;

b) dürli medeni, milli we halkara çeşmelerinden şeýlemaglumatlary we habarlary taýýarlamak, alylşmak we ýaýratmakbabatda halkara hylzmatdaşlygyny höweslendirýär;

c) çagalar üçin edebiýatyň çykarylmagyny we ýaýradylmagynyhöweslendirýär;

d) haýsydyr bir azlyk toparyna ýa-da ýerli ilata degişli bolançaganyň dil hajaitlaryna aýratyn üns bermäge köpçülikleýin habar berişserişdelerini höweslendirýär;

e) 13-nji we 18-nji maddalaryň düzgünlerini nazara almak bilen,çagany onuň abadançylygyna zyýan ýetirýän maglumatlardan wehabarlardan goramagyň degişli ýörelgeleriniň işleniliptaýýarlanylmagyny höweslendirýär.

Degilşi maglumatlaryňelýeter bolmagy

Döwlet dürli çeşmelerdenmaglumatlaryň we habar-laryň çagalara elýeterbolmagyny üpjün etmeli, olköpçülikleýin habar berişserişdeleriniň çaga-nyňjemgyýetçilik we medenitaýdan ösmegine ýardamedýän maglumat-laryýaýratmagyny hö-weslendirmeli we çagala-ryzyýanly maglumatlar-dangoramak boýunça çärelerigörmeli.

18-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler çaganyň terbiýelenmegi we ösmegi üçin ikiata-enäniň-de umumy we deň jogapkärçilik çekmegi hakyndakyýörelgäniň ykrar edilmegini üpjün etmek üçin elinden gelen tagallalaryeder. Ata-ene ýa-da degişli halatlarda kanuny howandarlar çaganyňterbiýelenmegi we ösmegi üçin esasy jogapkärçilik çekýär. Çaganyň

Ata-enäniň jogapkärçiligi

Ata-ene çaganyňterbiýelenmegi üçin esasyjograpkärçiligi bilelikdeçekýär, döwlet bolsa olara buişde goldaw bermeli. Döwlet

9

has oňat bähbitleri olaryň esasy alada edýän zadydyr.

2. Şu Konwensiýada beýan edilen hukuklaryň amala aşyrylmagynykepillendirmek we oňa ýardam etmek maksady bilen, gatnaşyjydöwletler ata-enä we kanuny howandarlara çagany terbiýelemekboýunça öz borçlaryny olaryň ýerine ýetirmeginde olara degşli kömekberýär we çagalar edaralarynyň sanynyň köpelmegini üpjün edýär.

3. Gatnaşyjy döwletler ata-enesi işleýän çagalaryň özleri üçinniýetlenilen çagalara seredýän gulluklardan we edaralaryňhyzmatlaryndan peýdalanmaga hukugynyň bolmagyny üpjün etmeküçin ähli zerur çäreleri görýär.

çagalara terbiýe bermekdeata-enä degişli kömek bermeli.

19-njy madda

1. Gatnaşyjy döwletler çagany ata-eniniň, kanuny howandarlaryňýa-da çaga hakyndaky alada edýän islendik beýleki adamyň beden ýa-da akyl-huş zorlugynyň, masgaralanmagyň, hyýanatly peýdalanmagyň,aladanyň bolmazlygyndan ýa-da aýawsyz çemeleşmegiň, gödekçemeleşmegiň ýa-da gazanç üçin, şol sanda zyna işlerindepeýdalanmagyň ähli görnüşlerini ulanmagyndan goramak maksadybilen, zerur bolan ähli kanunçykaryjylyk, dolandyryş, jemgyýetçilik weaň-bilim çärelerini görýär.

2. Şeýle gorag çäreleri zerur bolan halatlarda çagalara we olarhakynda alada edýän adamlara zerur goldawy bermek üçin durmuşmaksatnamalaryny işläp taýýarlamak üçin, şeýle hem çaga rehimsizçemeleşmegiň ýokarda görkezilen halatlary bilen baglanyşykly öňünialmagyň we ýüze çykarmagyň, habar bermegiň, garamaga bermegiň,bejermegiň we soňraky çäreleri görmegiň beýeki görnüşlerini amalaaşyrmak, şeýle hem zerur halatlarda sud amallaryny gozgamak üçinnetijeleri çäreleri-de öz içine alar.

Hyýanatly ulanmakdan weaýawsyz çemeleşmekdengoramak

Döwlet çagany ata-enäniň ýa-da ol barada jogapkärçilikçekýän beýleki adamlaryňýaramaz çemeleşmeginiňislendik görnüşlerindengoramaly we hyýanat-lyklaryňöňüni almagyň we ejirçekenleri bejer-megiň degişlidurmuş maksatnamalarynydöretmeli.

20-nji madda

1. Öz maşgalasyndan wagtlaýyn ýa-da hemişelik mahrum bolanýa-da özüniň iň oňat bähbitleri üçin maşgalada bolmagyny dowam edipbilmeýän çaganyň döwlet tarapyndan berilýän aýratyn goraga wekömege hukugy bar.

2. Gatnaşyjy döwletler şeýle çaga garawyň bolmagyny öz millikanunlaryna laýyklykda üpjün edýär.

3. Şeýle garaw, hususan-da, yslam hukugy boýunça "kafala"usulynda tebiýelenmäge bermegi, ogulluga alynmagy, zerur halatlardaçagalara garaw edilýän degişli edara ýerleşdirmegi öz içine alyp biler.Usullara garalan mahaly çagany terbiýelemekde dowamlylygyň weonuň aslynyň, haýsy dine we medeniýete degişlidiginiň we ene diliniňgeregiçe nazara alynmagy zerur.

Maşgaladan mahrum bolançagany goramak

Döwlet maşgala ojagyndanmahrum bolan çagany durmuştaýdan goramagy üpjünetmäge we degişli barabarmaşgala aladasyny ýabolmasa şeýle halatlardaçagalara garaw edýän degişliedaralara ýerleşdirmegi üpjünetmeli. Şu borçlary ýerineýetirimek mahaly tagallaedilende çaganyň haýsymedeniýete degişlidigi nazaraalynmaly.

21-nji madda

Ogullyga almagyň bar bolan tertibini ykrar edýän ýa-da oňa ygtyýar

Ogullyga almak

Ogullyga almak ykrar edilen

10

berýän gatnaşyjy döwletler çagalaryň bähbitleriniň has oňat derejedeilkinji nobatda nazara alynmagyny üpjün edýär we olar:

a) çaganyň ogullyga alynmagyna diňe ygtyýarly edilenhäkimiýetleriň rugtsat bermegini üpjün edýär, şol edaralar ogullygaalmagyň çaganyň öz ata-enesi, garyndaşlary we kanuny howandarlarybaradaky hukuk ýagdaýy sebäpli ýol bererliklidigini we talap edilenhalatda dahylly adamlaryň ogullyga alynmagyna zerur bolup biljekgeňeşdarlyk esasynda oýlanyşykly razylygy berendigini ulanarlyklykanunlara we amallara laýyklykda hem-de işe degişli bolan weähtibarly ähli maglumatlar esasynda kesgitleýär;

b) eger çaga ony terbiýelemegi ýa-da ogullyga almagy üpjün edipbiljek maşgala terbiýelenmäge berlip ýa-da maşgala ýerleşdirilipbilinmese we çaganyň asylky ýurdunda oňa haýsydyr bir amatlygarawyň üpjün edilmegi mümkin däl bolsa, çaganyň beýleki ýurtdaogullyga alynmagyna çaga seretmegiň ulanarlykly usuly hökmündegaralyp boljakdygyny ykrar edýär;

c) çaga beýleki ýurtda ogullyga alnan halatda ýurduň içindeogullyga alnan halatda ulanylýanlar ýaly kepillendirmeleriň wekadalaryň ulanylmagyny üpjün edýär;

d) beýleki ýurtda ogullyga alnan halatda çaganyňýerleşdirilmeginiň şol adam bilen baglanyşykly delillendirilmedikmaliýe amatlyklarynyň alynmagyna eltmezligini üpjün etmek maksadybilen ähli zerur çäreleri görýär;

e) zerur bolan halatlarda şu maddanyň maksadynyň hasylbolmagyna ikitaraplaýyn we köptaraplaýyn şertleşikleriň ýaylalaşyklaryň baglaşylmagy arkaly ýardam edýär hem-de şu esasdaçaganyň beýleki ýurtda ýerleşdirilmegini ygtyýarly häkimiýetleriň ýa-da edaralaryň amala aşrymagyny üpjün etmäge çalyşýar.

we/ýa-da ygtyýar berlenýurtlarda bu amal diňeçaganyň iň oňat bähbitleriüçin we ygtyýarlyhäkimiýetleriň rugsat bermegi,şeýle hem çaga üçinkepillendirmeler bar mahalyamala aşyrylyp bilner.

22-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler bosgunyň hukuk ýagdaýyny almak isleýänýa-da ulanarlykly halkara ýa-da içerki hukuklara we amallaralaýyklykda bosgun hasap edilýän, ýanynda ata-enesi ýa islendik beýlekiadam bolan ýa-da bolmadyk çaga şu Konwensiýada we ýokardagörkezilen döwletler gatnaşyjylary bolan adamyň hukuklary baradakybeýleki halkara resmi kagyzlarynda beýan edilen ulanarlykly hukuklarypeýdalanmakda degişli goragy we ynsanperwerlik kömegini üpjünetmek üçin zerur çäreleri görýär.

2. Şu maksat bilen, gatnaşyjy döwletler muny zerur hasap edenmahaly Birleşen Milletler Guramasynyň we şeýle çagany goramakdawe oňa kömek bermekde hem-de islendik bosgun çaganyň ata-enesiniýa beýleki maşdgala agzalaryny çaganyň maşgalasy bilen birleşmegiüçin zerur bolan maglumatlary almak üçin tapmakda Birleşen MilletlerGuramasy bilen hyzmatdaşlyk edýän beýleki ygtyýarly halkaraguramalarynyň ýa-da hökümetdäl guramalarynyň islendik tagallalarynaýardam berýär. Ata-enesi ýa-da beýleki maşgala agzalary tapylyp

Bosgun çagalar

Bosgun çagalara we bosgunyňhukuk ýagdaýyna almagaçalyşýan çagalara aýratyngorag üpjün edilýär. Döwletşeýle goragy we kömegi üpjünedýän ygtyýarly guramalarbilen hyzmatdaşlyk etmägeborçly.

11

bilinmeýän halatlarda şol çaga haýsydyr bir sebäp boýunça özmaşgalasyndan hemişelik ýa wagtlaýyn aýra düşen islendik çaga şuKonwensiýa laýyklykda berilýän ýayly gorag berilýär.

23-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler akyl ýa-da beden taýdan kemis bolançaganyň onuň mertebesini üpjün edýän, onuň özüne ynanmagynaýardam edýän we onuň jemgyýetiň durmuşyna işjeň gatnaşmagynyaňsatlaşdyrýan şertlerde doly manyly we mynasyp durmuşdaýaşamalydygyny ykrar edýär.

2. Gatnaşyjy döwletler kemis çaganyň aýratyn alada edilmeginehukugyny ykrar edýär hem-de serişdeler bolan şertlerde muňa hukugybolan çaga we ol hakynda alada etmek üçin jogapkärlere haýyş edilenhem-de çaganyň durkuna hem-de onuň ata-enesiniň ýa çaga hakyndaaladany üpjün edýän beýleki adamlaryň ýagdaýyna laýyk bolankömegiň berilmegini höweslendirýär we ony üpjün edýär.

3. Kemis çaganyň aýratyn hajatlaryny ykrar etmek bilen, şumaddanyň 2-nji bölegine laýyk kömek ata-enäniň ýa çaga hakyndakyaladany üpjün edýän beýleki adamlaryň maliýe serişdelerini nazaraalmak bilen, mümkin boldugyça mugt berilýär hem-de kemis çagabilim, hünär taýýarlygy, saglygy goraýyş kömegi, saglygyny dikeltmek,zähmet işine taýýarlanmak babatdaky hyzmatlaryň netijeli elýeterbolmagyny hem-de dynç alyş serişdeleriniň çaganyň jemgyýetçilikdurmuşyna mümkin boldugyça has doly çekilmegine we onuňşahsyýetiniň ösmegine, şol sanda çaganyň medeni we ruhy taýdanösmegine ýardam berýän görnüşde elýeter bolmagy maksady bilenamala aşyrylýar.

4. Gatnaşyjy döwletler kemis çagalaryň keselleriniň öňüni almak,akyl-huş we herekete ukyplylyk babatda bejerilmegi boýunça degişlimagumatlaryň, şol sanda dikeltmegiň, umumy bilim bermek we günärtaýýarlygy babatdaky maglumatlaryň gatnaşyjy döwletlere şu ugurdakyöz mümkinçiliklerini we bilimlerini gowulandyrmaga we tejribesinigiňeltmäge mümkinçilik bermek maksady bilen alşylmagyna halkarahyzmatdaşlygy ruhunda ýardam berýär. Şunuň bilen baglanyşykly ösüşýoluna düşen ýurtlaryň hajatlaryna aýratyn üns berilmeli.

Maýyp çagalar

Maýyp çaganyň aýratyngarawa, mümkingadarözbaşdaklygyny we jemgyýetegoşulyşmagyny üpjün edýänşertlerde doly manyly wemynasyp durmuşdaýaşamagyna kömek bermeküçin bilim we taýýarlykalmaga hukugy bar.

24-nji madda

1. Gantaşyjy döwletler çaganyň saglygy goraýyş ulgamynyň haskämil hyzmatlaryndan we keselleri bejermegiň hem-de saglygydikeltmegiň şonuň ýaly serişdelerinden peýdalanmak hukugyny ykraredýär. Gatnaşyjy döwletler hiç bir çaganyň saglygy goraýyş ulgamynyňşonuň ýaly hyzmatlarynyň elýeter bolmagy baradaky öz hukugyndanmahrum bolmazlygyny üpjün etmäge çalyşýar.

2. Gatnaşyjy döwletler şu hukugyň doly amala aşyrylmagynygazanýar we hususan-da, şular üçin zerur çäreleri görýär:

Saglyk we saglygy goraýyş

Çaganyň saglygy goraýyşkömeginiň hakykatda üpjünedilip bilinjek iň ýokarytalaplara laýyk gelýänderejesine huku-gy bar.Döwletler ilkinji saglygygoraýyş-arassa-çylykkömeginiň berilme-gine,arassaçylygyň wagyz

12

a) bäbekleriň ölmeginiň we çagalaryň ölmeginiň derejelerinipeseltmek;

b) ähli çagalara zerur saglygy goraýyş kömeginiň berilmegini weolaryň saglygynyň goralmagyny üpjün etmek, şunda ilkinji saglygygoraýyş-arassaçylyk kömeginiň kämilleşmegine ilkinji nobatda ünsbermek;

c) kesellere we doýa garna iýmezlige garşy, şol sanda ilkinjisaglygy goraýyş-arassaçylyk kömegini bermegiň çäklerinde, şol sandaaňsat elýeter tehnologiýalary ulanmak we ýeter ýokumly iýmit wearassa agyz suwuny bermek arkaly, şunda daş-töweregiňhapalanmagynyň howp we töwekgelçilik döredýändigini nazara almak;

d) enelere çaga dogurmakdan öňki we soňky döwürlerde saglygygoramak boýunça degişli hyzmatlary üpjün etmek;

e) jemgyýetiň ähli gatlaklarynyň, hususan-da, ata-eneleriň weçagalaryň çagalaryň saglygy we iýmiti, ene süýdi bilen emdirmegiňartykmaçlygy, beden tämizligi, çaganyň daş-töwereginiň arassaçylygywe betbagtçylyk hadysalarynyň öňüni almak hakynda habarly bolmagy,şeýle hem bilimiň olara elýeter bolmagy we şeýle bilimleripeýdalanmakda olara kömek bermek;

f) aň-bilim işini hem-de öňüni alyş saglygy goraýşy we maşgalaagzalarynyň sanyny öňünden çaklamagy ösdürmek .

edilmegine we çagalaryňölüminiň azal-dylmagynaesasy üns ber-meli. Olar şuugurdaky halkarahyzmatdaşlygynyhöweslendirmeli hem-de hiçbir çaganyň netijeli saglygygoraýyş köme-giniňhyzmatlaryndan mahrumbolmazlygy üçin mümkinbolan ähli zatlary etmeli.

25-nji madda

Gatnaşyjy döwletler özüne seredilmegi, goralmagy ýa-da beden ýaakyl-huş taýdan bejerilmegi üçin ygtyýarly edaralar tarapyndanhowandarlyk edilmäge ýerleşdirilen çaganyň oňa berlen bejerişe weçaga şeýle howandarlyk etmek bilen baglanyşykly ähli beýleki şertlerewagtly-wagtynda baha berilmegi baradaky hukyugyny ykrar edýär.

Howandarlyk mahalywagtly-wagtynda bahabermek

Döwlet tarapyndan özüneseredilmegi, goralmagy ýabejerilmegi üçinhowandarlyga berlen çaganyňhowandarlygyň edilişinewagtly-wagtynda bahaberilmegine hukugy bar.

26-njy madda

1. Gantaşyjy döwletler her bir çaganyň jemgyýetçiliküpjünçiliginiň eşretlerinden, şol sanda durmuş ätiýaçlandyrmasyndanpeýdalanmak hukugyny ykrar edýär hem-de şu hukugyň milli kanunlaralaýyklykda doly amala aşyrylmagyny gazanmak üçin zerur çärelerigörýär.

2. Şol eşretler zerurlyga görä, bar bolan serişdeler hem-de çaganyňwe ony ekläp-saklamak üçin jogapkärçilik çekýän adamlaryňmümkinçilikleri, şeýle hem çaganyň ýa-da onuň adyndan eşretleriň

Durmuş üpjünçiligi

Çaganyň jemgyýetçiliküpjünçiliginiň eşretlerin-den,şol sanda durmuşätiýaçlandyrmasyndanpeýdalanmaga hukugy bar.

13

alynmagy bilen baglanyşykly islendik pikirler nazara alnyp üpjünedilýär.

27-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler her çaganyň beden, akyl, ruhy, ahlak wejemgyýetçilik taýdan ösmegi üçin zerur ýaşaýyş derejesine hukugynyykrar edýär.

2. Ata-ene (ýa olaryň biri) ýa-da çagany terbiýeleýän beýlekiadamlar çaganyň ösmegi üçin zerur bolan durmuş şertlerini özukyplarynyň we maliýe mümkinçilikleriniň çäklerinde üpjün etmeküçin esasy jogapkärçilik çekýär.

3. Gatnaşyjy döwletler çagalary terbiýeleýän ata-enelere webeýleki adamlara şu hukugy amala aşyrmakda kömek bermek boýunçazerur çäreleri öz milli şertlerine we öz mümkinçilikleriniň çäklerindegörýär hem-de zerurlyk ýüze çykan halatda maddy kömek berýär wemaksatnamalary, aýratyn-da iýmit, geýim we ýaşaýyş jaý bilen üpjünetmek babatda goldaýar.

4. Gatnaşyjy döwletler çaganyň ata-eneleriň ýa-da çaganyň ösmegiüçin maliýe jogapkärçiik çekýän beýleki adamlaryň çaganyň ekläpsaklamagyny gatnaşyjy döwletiň içinde bolşy ýaly, daşary ýurtda hemdikeltmegi üpjün etmek üçin ähli zerur çäreleri görýär. Hususan-da,eger çaga üçin maliýe jogapkärçilik çekýän adam we çaga dürliýurtlarda ýaşaýan bolsa, gatnaşyjy döwletler halkara ylalaşyklarynagoşulmaga ýa-da şeýle ylalaşyklaryň baglaşylmagyna, şeýle hembeýleki degişli şertleşikleriň gazanylmagyna ýardam edýär.

Ýaşýayş derejesi

Her bir çaganyň öz beden,akyl, ruhy, ahlak wejemgyýetçilik taýdan ösmegiüçin zerur ýaşaýyş derejesinehukugy bar. Ata-ene zerurbolan durmuş derejesiniňüpjün edilmegi üçin esasyjogapkärçilik çekýär.Döwletiň borjy şoljogapkärçiligiň durmuşageçirilmegi üçin şertleridöretmekden ybarat. Döwletiňborçlary ata-enelere weolaryň çagalaryna maddykömegiň berilmegini öz içinealyp biler.

28-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler çaganyň bilim almak hukugyny ykrar edýärwe şu hukugyň amala aşyrylmagyny kem-kemden gazanmak maksadybilen olar, hususan-da:

a) mugt we hökmany başlangyç bilimi girizýär;

b) hem umumy, hem hünärment orta bilimiň dürli görnüşleriniňösdürilmegini höweslendirýär, onuň ähli çagalar üçin elýeterbolmagyny üpjün edýär hem-de mugt bilimi girizmek we zerur bolandamaliýe kömegini bermek ýaly zerur çäreleri görýär;

c) ýokary bilimiň her kimiň ukyplaryna laýyklykda hemmelereelýeter bolmagyny ähli zerur serişdeleriň kömegi bilen üpjün edýär;

d) bilim we hünär taýýarlygy babatdaky maglumatlaryň we beýlekihabarlaryň ähli çagalar üçin elýeter bolmagyny üpjün edýär;

e) mekdeplere yzygideri gatnalmagyna hem-de mekdebi taşlançagalaryň sanynyň azalmagyna ýardam etmek boýunça çäreleri görýär.

2. Gatnaşyjy döwletler mekdep düzgün-nyzamynyň çaganyň ynsanmertebesini hormatlamagy beýan edýän usullaryň kömegi bilen we şuKonwensiýa laýyklykda üpjün edilmegini gazanmak üçin ähli zerur

Bilim

Çaganyň bilim almaga hukugybar we döwletiň borjy mugtwe başlangyç bilimi üpjünetmekden, her bir çaga üçinelýeter orta bilimihöweslendir-mekden weumumy bilimiň ukyplaresasynda hemmeler üçinelýeter bolmagyny üpjünetmek-den ybarat. Mekdepdüzgün-nyzamy çaganyňhukuklary nazara alnyp wemertebesine hormat goýlupüpjün edilmeli. Döwlet şuhukugy amala aşyrmakmaksady bilen, halkarahyzmatdaşlygyny amalaaşyrmaly.

14

çäreleri görýär.

3. Gatnaşyjy döwletler bilime degişli meseleler boýunça, hususan-da, bütin dünýäde nadanlygy we sowatsyzlygy ýok etmäge we ylmy-tehniki bilimleriň hem-de okatmagyň häzirkizaman usullarynyň elýeterbolmagyny üpjün etmäge ýardam etmek maksady bilen halkarahyzmatdaşlygyny ösdürýär. Şunuň bilen boglanyşykly ösüş ýolunadüşen ýurtlaryň hajatlaryna aýratyn üns berilmeli.

29-njy madda

1. Gattaşyjy döwletler çaganyň biliminiň şu ugurlaragönükdirilmelidigi bilen yalalaşýar:

a) çaganyň şahsyýetini, onuň zehinini hem-de akyl we bedenukyplaryny ösdürmek;

b) adamyň hukuklaryna we esasy azatlyklaryna, şeýle hemBirleşen Milletler Guramasynyň Tertipnamasynda jar edilen ýörelgeleresarpa goýmagy terbiýelemek;

c) çaganyň ata-enesine sarpa goýmagy, onuň medeniözboluşlygyna, diline we gymmatlyklaryna, çaganyň ýaşaýanýurdunyň, onuň asylky ýurdunyň milli gymmatlyklaryna we onuňözüniňkiden tapawutlanýan medeniýetleriň gymmatlyklaryna sarpagoýmak;

d) çagany erkin jemgyýetde düşünişmek, parahatlyk, geçirimlilik,aýallaryň we erkekleriň deňhukuklylygy we ähli halklaryň, etniki, milliwe dini toparlaryň, şeýle hem ýerli ilatdan bolan adamlaryň arasyndadostlugyň ruhunda akylly-başly ýaşamaga taýýarlamak;

e) daş-töwerekdäki tebigaty hormatlamagy terbiýelemek.

2. Şu maddanyň ýa-da 28-nji maddanyň hiç bir bölegi aýry-aýryadamlaryň ýa-da edaralaryň şu maddanyň 1-nji bölüminde beýan edilenýörelgeleri yzygiderli berjaý etmek hem-de şeýle okuw jaýlaryndaberlen bilimiň okuw jaýlarynyň döwlet tarapyndan bellenilmegimümkin bolan iň pes kadalara laýyk bolmagy baradaky talaby ýerineýetirmek şerti bilen, olaryň okuw jaýlaryny döretmek we olaraýolbaşçylyk etmek azatlygyny çäklendirýän hökmündedüşündirilmeýär.

Bilimiň maksatlary

Bilim şahsyýeti, zehinleri, akylwe beden ukyplarynymümkingadar ösdürmägegönükdirilmeli. Bilim çaganyerkin jemgyýetde uly ýaşlybolup işjeň ýaşamagataýýarlamaly, öz ata-enesine,medeni özboluşlylygyna, dilinewe gymmatlyklaryna, medenidäplere we beýlekigymmatlyklara sarpa goýmagyterbiýelemeli.

30-njy madda

Etniki, dini ýa-da dil azlyklary ýa-da ýerli ilatdan adamlar bolandöwletlerde şeýle azlyklara ýa-da ýerli ilata degişli bolan çaganyň öztoparynyň beýleki agzalary bilen öz medeniýetini peýdalanmak, özdinine uýmak we onuň dessurlaryny berjaý etmek, şeýle hem ene diliniulanmak hukugy iňkär edilip bilinmez.

Azlyklara we ýerli ilatadegişli çagalar

Azlyklara we ýerli ilata degişliçagalaryň öz medeniýetini,ene dilini peýdalanmaga we özdinine uýmaga hukugy bar.

31-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler çaganyň dynç alyş we güýmenmekhukugyny, oýunlara we göwün açýan, öz ýaşyna laýyk gelýän çärelere

Dynç alyş, güýmenje wemedeni durmuş

Çaganyň dynç almaga,

15

gatnaşmak hem-de medeni durmuşa gatnaşmak we sungat bilenmeşgullanmak hukugyny ykrar edýär.

2. Gatnaşyjy döwletler çaganyň medeni we döredijilk durmuşahemmetaraplaýyn gatnaşmak hukugyny hormatlaýar we höweslendirýärwe medeni we döredijilik işi, dinç alyş we güýmenje üçin degişli hem-de deň mümkinçilikleriň üpjün edilmegine ýardam berýär.

güýmenmäge hem-de medeniwe döredijilik işinegatnaşmaga hukugy bar.

32-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler çaganyň ykdysady taýdan ezilmekden hem-de onuň saglygy üçin howply bolup biljek ýa-da onuň bilim almagynabökdenç bolup biljek, ýa bolmasa onuň saglygyna hem-de beden, akyl,ruhy, ahlak we jemgyýetçilik ösüşine zyýan ýetirip biljek islendik işiýerine ýetirmekden goranmak üçin hukugyny ykrar edýär.

2. Gatnaşyjy döwletler şu maddany durmuşa geçirmek üçinkanunçykaryjylyk, dolandyryş we jemgyýetçilik çärelerini, şol sandabilim babatdaky çäreleri görýär. Şu maksat bilen, beýleki halkara resmikagyzlaryň degişli düzgünlerini goldanyp, gatnaşyjy döwletler,hususan-da,:

a) işe kabul etmek üçin iň kiçi ýaş derejesini ýa derejelerinibelleýär;

b) iş gününiň dowamlylygy we zähmetiň şertleri hakynda zerurtalaplary kesgitleýär;

c) şu maddanyň netijeli amala aşyrylmagy üçin jezanyň degişligörnüşlerini we beýleki temmi çärelerini göz öňünde tutýar.

Çagalaryň zähmeti

Çaganyň özüne saglygy, bilimalmagy ýa-da ösmegi üçinhowply bolan iş tabşyrylanhalatlarda goraga hukugy bar.Döwlet işe kabul etmek üçin iňkiçi ýaş derejesini bellemeliwe zähmetiň şertleribabatdaky talaplarykesgitlemeli.

33-nji madda

Gatnaşyjy döwletler çagalaryň halkara şertnamalarynda neşe serişdeleriwe psihotrop maddalar diýilip kesgitlenilen neşeleri we maddallarybikanun sarp etmekden goramak hem-de çagalaryň şeýle maddalaryňbikanun öndürilmeginde we söwdasynda ulanylmagyna ýol bermezliküçin ähli zerur çäreleri, şol sanda kanunçykaryjylyk, dolandyryş wejemgyýetçilik çäreleri, şeýle hem bilimi babatdaky çäreleri görýär.

Neşe serişdeleriniň bikanunsarp edilmegi

Çagalaryň neşe serişde-leriniňwe psihotrop mad-dalaryňbikanun sarp edilmeginden,şeýle hem özleriniň şeýlemadda-laryň öndürilmeginewe olaryň söwdasyna çeki-lmeginden goralmaga hukugybar.

34-nji madda

Gatnaşyjy döwletler çagalary zyna işlerinde gazanç çeşmesi hökmündeýlanmakdan we zynada ýoýulmalardan goramaga borçlanýar. Şumaksat bilen, gatnaşyjy döwletler, hususan-da, ikitaraplaýyn weköptaraplaýyn derejelerde şu aşakdakylaryň öňüni almak üçin ähli zerurçäreleri görýär:

a) çagany islendik bikanun zyna işine göwnetmek ýa-da mejburetmek;

b) çagalary jelepçilikde we bikanun zyna işleriniň beýleki

Zyna işlerinde gazanççeşmesi hökmündepeýdalanmak

Döwlet çagany zyna işlerindegazanç çeşmesi hökmündeulanylmagyn-dan weazdyrylmagyn-dan, şol sandajelepçilik-den we şerimsizşekillen-dirişden goramaly.

16

görnüşlerinde gazanç çeşmesi hökmünde peýdalanmak;

c) çagalary şerimsiz şekillendirişde we şerimsiz sekillendirişdegazanç çeşmesi hökmünde peýdalanmak.

35-nji madda

Gatnaşyjy döwletler çagany gazanç çeşmesi hökmünde ulanmagyňçaganyň hal-ýagdaýynyň islendik jähtine zyýan ýetirýän ähligörnüşlerinden goraýar.

Gazanç çeşmesi hökmündeulanmagyň beýlekigörnüşleri

Çagalary gazanç çeşmesihökmünde ulanmagyň olaryňhal-ýagdaýynyň 32-nji, 33-nji,34-nji we 35-nji maddalarbilen gurşalmadyk islendikjähtlerine zyýan ýetirýän ähligörnüşlerinden goraýar.

37-nji madda

Gatnaşyjy döwletler şulary üpjün edýär:

a) hiç bir çaganyň gynamalara we çemeleşmegiň ýa-dajezalandyrmagyň beýleki rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebänipeseldýän beýleki görnüşlerine sezewar edilmezligini. Boşatmakmümkinçiligini göz öňünde tutmaýan ölüm jezasy-da, ömürliktussaglyk-da ýaşy 18-den kiçi bolan adamlar tarapyndan edilenjenaýatlar üçin bellenilmeýär;

b) hiç bir çaga bikanun ýa-da idinsiz görnüşde azatlykdan mahrumedilip bilenmezligini. Çaganyň tussag etmek, gorag astynda ýa-datürme tussaglygynda saklamak kanuna laýyklykda amala aşyrylýarhem-de diňe aňrybaş çäre hökmünde we mümkin boldugyça gysgabolan degişli döwrüň dowamynda ulanylýar;

c) azatlykdan mahrum edilen her bir çaganyň ynsanperwerlikliçemeleşmeden we öz şahsyýetiniň aýrylmaz mertebesiniň ýaşynalaýyklykda gormatlanylmagyndan peýdalanmagyny. Hususan-da, munyetmek çaganyň has oňat bähbitleri üçin zerur däl diýlip hasapedilenlerden başga halatlarda, azatlykdan mahrum edilen her bir çagauly ýaşlylardan aýry saklanylmaly we onuň aýratyn ýagdaýlardan başgahalatlarda öz maşgalasy bilen hat alyşmak we görme-görüşler arkalygartnaşyk saklamaga hukugy bar;

d) azatlykdan mahrum edilen her bir çagada hukuk we beýlekidegişli kömegiň haýal etmän elýeter bolmagyna hukugynyň, şeýle hemözüniň azatlykdan mahrum edilmeginiň kanunylygyny suduň ýa-dabaşga bir garaşsyz we tarapgöýçiliksiz ygtyýarly edaranyň öňünde iňkäretmek hukugynyň we islendik şonuň ýaly amaly hereket barada olaryňçözgüdi gaýaragoýmasyz kabul etmegi üçin hukugynyň bolmagyny.

Gynamalar we azatlykdanmahrum etmek

Hiç bir çaga gynamalara,rehimsiz çemeleşmä ýa-dajeza, bikanun tussaga ýa-daazatlykdan mahrum edilmägesezewar edilmeli däl.Boşatmak mümkinçiligi gözöňünde tutulmadyk ölümjezasy we ömürlik bendilikýaşy 18-den kiçi bolanadamlar barada gadagan.Azatlykdan mahrum edilenislendik çaga munuň özi onuňhas oňat bähbitlerine laýykgelýär diýilip hasap edilendenbaşga ähli halatlarda ulyýaşlylardan aýrysaklanylmaly. Saklanylançaganyň hukuk kömegine webeýleki kömege, şeýle hem özmaşgalasy bilen gatnaşyksaklamaga hukugy bar.

38-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler halkara ynsanperwerlik hukugynyň ýaraglydawalar halatynda özleri barada ulanarlykly bolan we çagalara degişli

Ýaragly dawalar

Gatnaşyjy döwletler 15 ýaşydolmadyk çagalaryň harby

17

kadalaryny hormatlamaga we olaryň berjaý edilmegini üpjün etmägeborçlanýar.

2. Gatnaşyjy döwletler ýaşy 15-e ýetmedik adamlaryň harbyhereketlere göni gatnaşmazlygyny üpjün etmek üçin mümkin bolan ähliçäreleri görýär.

3. Gatnaşyjy döwletler ýaşy 15-e ýetmedik islendik adamyň özýaragly güýçlerine çagyrylmagyndan saklanýar. 15 ýaşy dolan, ýöne 18ýaşy dolmadyk adamlaryň arasyndan esgerlige alnan mahaly gatnaşyjydöwletler has uly ýaşly adamlaryň ileri tutulmagyna çalyşýar.

4. Özüniň halkara ynsanperwerlik hukugynyň ýaragly dawalarmahaly raýatlar bolan ilaty goramak bilen baglanyşyklyborçnamalaryna laýyklykda, gatnaşyjy döwletler ýaragly dawa bilengurşalan çagalary goramagy we olara garawy üpjün etmek maksadybilen mümkin bolan ähli çäreleri görýär.

hereketlere gönigatnaşmazlygyny üpjün etmeküçin mümkin bolan ähliçäreleri görmelidir. 15 ýaşydolmadyk ýeke bir çaga-daýaragly güýçlere gullugaçagyryl-maly däl. Döwletlerýaragly dawalardan ejir çekençagalar hakynda aladany weolary goramagy üpjün etmeli.

39-njy madda

Gatnaşyjy döwletler äsgermezligiň, sütem etmegiň ýa-dahyýanatlyklaryň, gynamalaryň ýa-da islendik beýleki rehimsiz,adamkärçiliksiz ýa mertebäni kemsidýän çemeleşmegiň islendkgörnüşleriniň pidasy bolan çaganyň beden we akyl-huş taýdan özünialmagy we jemgyýetçilik durmuşyna täzeden goşulyşmagy üçin ählizerur çäreleri görýär. Şeýle özini almak we täzeden goşulyşmakçaganyň saglygyny, öz-özüne sarpa goýmagyny we mertebesiniduýmagyny üpjün edýän şertlerde amala aşyrylmaly.

Özüni almagy üçin ideg

Döwlet ýaragly dawanyň,gynamalaryň, äsgermezligiň,ýaramaz çemeleşmegiň ýa-dasüte-miň pidasy bolan çagaonuň sagalmagyny wejemgyýetçilik durmuşynatäzeden goşulyşmagyny üpjünetmek maksady bilen zerurbejerişi üpjün etmäge borçly.

40-njy madda

1. Gatnaşyjy döwletler jenaýat kanunlaryny bozan, ony bozmakdaaýyplanylýan ýa-da günäkär diýlip ykrar edilen diýlip hasap edilýän herbir çaganyň onda mertebe we ähmiýetlilik duýgusyny ösdürmägeýardam edýän, adamyň hukuklaryna we esasy azatlyklaryna sarpanypugtalandyrýan we çaganyň ýaşyny nazara alýan hem-de onuň täzedengoşulyşmagyna we jemgyýetde peýdaly orun eýelemegine ýardametmegine isleg bildirilýän çemeleşmä hukugyny ykrar edýär.

2. Şu maksalara eýerip hem-de halkara resmi kagyzlarynyň degişlidüzgünlerini nazara alyp, gatnaşyjy döwletler, hususan-da, şulary üpjünedýär:

a) hiç bir çaganyň hereket ýa-da hereketsizlik amala aşyrylanmahaly milli ýa-da halkara hukugy boýunça gadagan bolmadyk bolsa,şeýle hereket ýa hereketsizlik sebäpli jenaýat kanunyny bozan diýliphasap edilmezligini, ony bozmakda aýyplanylmazlygyny we günäkärdiýlip ykrar edilmezligini;

b) jenaýat kanunyny bozan hasap edilýän ýa-da ony bozmakdaaýyplanylýan her bir çaga juda bolmanda şu kepillendirmeleriň üpjünedilmegini:

Kämillik ýaşyna ýetmedikhukuk bozujylar baradaadyl sudy amala aşyrmak

Kanuny bozan çaganyňçemeleşmäniň onda özmertebesine we ähmiýe-tinedüşünmek duýgusynyösdürmäge ýardam edýän,onuň ýaşyny nazara alýan weonuň jemgyýete täzedengoşulyşmagyna gönükdi-rilenusulynyň ulanylma-gynahukugy bar. Çaganyň esasykepillen-dirmelere, şeýle hemgoranyş mahaly hukukkömegine we beýleki kömegehukugy bar. Sud seljerişinigeçirmekden we azatlykdanmahrum ediş ýerlerindensakla-makdan mümkinboldugyça saklanmaly.

18

i) günäsizlik ýörelgesi, onuň günäsi kanuna laýyklykdasubut edilýänçä;

ii) özüne bildirilýän günäler babatda oňa haýal etmän wehut özüne we zerur halatlarda onuň ata-enesine ýa kanunyhowandarlaryna habar bermek hem-de özüni goramaga taýýarlanmakwe goranmagy amala aşyrmak mahaly hukuk kömegini we zerur bolanbeýleki kömegi almak;

iii) garalýan mesele boýunça garaşsyz we tarapgöýçiliksizygtyýarly edaranyň ýa-da sud edarasynyň kanuna laýyklykda adalatlydiňlemäniň barşynda aklawjynyň ýa başga bir degişli adamyňbolmagynda we munuň özi çaganyň has oňat bähbitlerine ters gelýändiýlip hasap edilmeýän bolsa, hususan-da, onuň ýaşyny ýa-da onuň ata-enesiniň ýa kanuny howandarlarynyň ýagdaýyny nazara almak bilençözgüdiň gaýragoýulmasyz kabul etmegi;

iv) şaýatlyk görkezmelerini bermäge we günäni boýunalmaga mejbur etmekden azatlyk; aýyplaýjy şaýatlaryň görkezmeleriniýa-ha özbaşdak, ýa-da beýleki adamlaryň kömegi bilen öwrenmek hem-de goraýjy şaýatlaryň deň hukukly gatnaşmagyny we olaryňgörkezmelerini öwrenmegi üpjün etmek;

v) eger çaga jenaýat kanunlaryny bozan diýlip hasapedilýän bolsa, degişli çözgüde we şunuň bilen baglanyşykly görlenislendik çärelere ýokarda durýan garaşsyz we tarapgöýçiliksizygtyýarly edaranyň ýa sud edarasynyň gaýtadan garamagy;

vi) eger çaga ulanylýan dile düşünmeýän bolsa ýa-da ondageplemeýän bolsa, terjimeçiniň mugt kömegi;

vii) seljerişiň ähli tapgyrlarynda çaganyň şahsy durmuşynyňdoly hormatlanylmagy.

3) Gatnaşyjy döwletler jenaýat kanunlaryny bozan hasap edilýän,ony bozmakda aýyplanylýan ýa ony bozandygy ykrar edilýän çagalaragöni dahylly bolan kanunlaryň, amallaryň, edaralaryň we guramalaryňbellenilmegine, hususan-da, şulara ýardam etmäge çalyşýar:

a) çagalar jenaýt kanunlaryny bozmaga ukyply däl diýlip hasapedilýän iň kiçi ýaş derejesini bellemäge;

b) zerur we islenilýän halatda şeýle çagalara çemeleşmek boýunçaçäreleri sud seljermesini adamyň hukuklaryny we hukukkepillendirmelelirini doly berajaý etmek şerti bilen görmek.

4. Garaw etmek, howandarlyk we gözegçilik hakyndakydüzgünnama, geňeşdarlyk hyzmatlary, synag möhletini bellemek,terbiýelemek, okuw we hünärment taýýarlygy maksatnamalary hem-degaraw etmegiň edarada garaw etmegiň ornuny tutýan beýleki görnüşleriýaly dürli çäreleriň çaga çemeleşmegiň onuň abadançylygyna, şeýlehem onuň ýagdaýyna we jenaýatyň häsiýetine laýyk gelýän usulynyüpjün etmek maksady bilen ulanylmagy.

19

41-nji madda

Şu Konwensiýada hiç bir zat çaganyň hukuklarynyň amalaaşyrylmagyna has köp derejede ýardam edýän we:

a) gatnaşyjy döwletiň kanunlarynda; ýa-da

b) halkara hukugynyň şu döwlet barada ulanylýan kadalaryndabolmagy mümkin islendik düzgünlere täsir etmeýär.

Has ileri kadalary ulanmak

Çaganyň hukuklary bilenbaglanyşykly kadalaryň milliwe halkara kanunlarynda gözöňünde tutulan şertleri şuKonwensiýanyň düzgünle-rindäkilerden has amatlybolanda, şol has ileri şertlerulanylýar.

II bölek

42-nji madda

Gatnaşyjy döwletler Konwensiýanyň ýörelgeleri we düzgünlerihakynda uly ýaşdakylary bolşy ýaly, çagalary-da degişli we täsirliserişdeleri ulanyp giňden habarly etmäge borçlanýar.

43-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletleriň şu Konwensiýa laýyklykda kabul edilenborçnamalary ýerine ýetirmekde gazanylan ilerlemä garamak üçin,Çaganyň hukuklary baradaky komitet döredilip, onuň ýerine ýetirýänwezipeleri aşakda göz öňünde tutýlýar.

2. Komitet ýokary ahlak sypatlaryna hem-de şu Konwensiýa bilengurşalýan ugurda ykrar edilen blilm-başarnyga eýe bolan onbilermenden ybarat. Komitetiň agzalaryny gatnaşyjy döwletler özraýatlaryndan saýlaýar we olar şahsyýet hökmünde hereket edýär, özi-de geografik taýdan adalatly wekilçilige, şeýle hem esasy hukukulgamlarynyň wekilçiligine üns berilýär.

3. Komitetiň agzalary gatnaşyjy döwletleriň teklip edenadamlarynyň sanawyna goşulan adamlardan gizlin ses bermek arkalysaýlanylýar. Her bir gatnaşyjy döwlet öz raýatlaryndan bir adamyhödürläp biler.

4. Ilki başda Komitete saýlawlar şu Konwensiýa güýje girengünden soň alty aýdan gijä galynman, soňra bolsa - iki ýylda bir gezekgeçirilýär. Saýlawlaryň her biriniň gününe azyndan iki aý galandaBirleşen Milletler Guramasynyň Baş serketary öz hödürleýänadamlaryny iki aýyň dowamynda görkezmek teklip edilýän hat bilengatnaşyjy döwletlere ýüz tutýar. Soňra Baş sekretar şeýlelikdehödürlenilen adamlaryň olary hödürlän gatnaşyjy döwlet görkezilenelipbiý tertibindäki sanawyny düzýär we şol sanawy şu Konwensiýagartnaşyjy döwletlere berýär.

5. Saýlawlar gatnaşyjy döwletleriň Baş sekretar tarapyndanBirleşen Milletler Guramasynyň Merkezi edaralarynda çagyrylýanmaslahatynda geçirilýär. Çözgüt kabul etmäge ygtyýarly bolmagy üçingatnaşyjy döwletleriň wekilleriniň üçden ikisiniň gatnaşmagy zerur

Berjaý edilmegi we güýjegirmegi

42-54-nji maddalaryň esasydüzgünleri şulardan ybarat:

(i) döwletler Konwensi-ýadabeýan edilen hukuklar bilenuly ýaşdakylary bolşy ýaly,çagalary-da giňden habarlyetmäge borçlu-dyr.

(ii) Şu Konwensiýa gatna-şyjydöwletleriň oltassyklanylandan soň ikiýyldan, soňra bolsa her bäşýyldan bermeli dokladlarynagaramak üçin on bilermendenybarat düzümde Çaganyňhukuklary baradaky komitetiňdöredilmegi. Ýigrimi döwletKonwensi-ýanytassyklanylandan soňKonwensiýa güýje girýär,Komitet bolsa degişlilikdedöredilýär.

(iii) Gatnaşyjy döwletlerjemgyýetçiligi öz doklad-larybilen giňden tanyş-dyrmaly.

(iv) Komitet çaganyňhukuklary bilen bagla-nyşyklyanyk meseleler boýunça ýöritebarlaglary geçirmegi teklipedip biler we olaryňnetijelerini her bir dahyllygatnaşyjy döwletiň weBirleşen MilletlerGuramasynyň Baş

20

bolan şol maslahatlarda gatnaşyjy döwletleriň ses bermekde bolan weses bermäge gatnaşan wekilleriniň sesleriniň has köp sanyny ýa-daaglaba köpüsini alanlar Komitetiň düzümine saýlanylan bolup durýar.

6. Komitetiň agzalary dört ýyllyk möhlete saýlanylýar. Olaryňgaýtadan hödürlenilen halatynda täzeden saýlanylmaga hukugy bar.Ilkinji saýlawlarda saýlanylýan bäş agzanyn ygtyýarlary iki ýyllykdöwrüň ahyrynda tamamlanýar, şol bäş agzanyň atlaryny masslahatyňbaşlygy ilkinçji saýlawlardan soň dessine bije boýunça kesgitleýär.

7. Komitetiň haýsydyr bir agzasy ölen ýa-da iş başyndan aýrylanýa bolmasa ol Komitetiň agzasynyň borçlaryny haýsydyr bir sebäpboýunça mundan bu ýana ýerine ýetirip bilmeýän halatda Komitetiň şolagzasyny hödürlän gatnaşyjy döwlet öz raýatlaryndan başga birbilermeni Komitetiň makullamagy şert bilen, galan möhlete belleýär.

8. Komitet öz amal kadalaryny belleýär.

9. Komitet öz wezipeli adamlaryny iki ýyllyk möhlete saýlaýar.

10. Komitetiň mejlisileri adatça Birleşen Milletler GuramasynyňMerkezi edaralarynda ýa-da Komitet tarapyndan kesgislenilen, amatlybolan başga bir islendik ýerde geçirilýär. Komitet öz mejlisleriniadatça, her ýyl geçirýär. Komitetiň mejlisiniň dowamlylygynykesgitlemek we zerur bolanda oňa täzeden çaramak Baş Assambleýamakullan şertde, şu Konwensiýa gatnaşyjy döwletleriň maslahatyndaamala aşyrylýar.

11. Birleşen Milletler Guramasynyň Baş sekretary Komitetiň şuKonwensiýa laýyklykda öz wezipelerini netijeli amala aşyrmagy üçinzerur işgärleri we maddy serişdeleri üpjün edýär.

12. Şu Konwensiýa laýyklykda döredilen Komitetiň agzalaryBirleşen Milletler Guramasynyň serişdelerinden Baş Assambleýatarapyndan tassyklanylan tertipde we şertlerde hak alýar.

Assambleýasynyň dykgatynaýetirip biler.

(v) Konwensiýanyň netijeliamala aşyryl-magyna ýardametmek hem-de halkara hyzmat-daşlygyna höweslen-dirmeküçin BMG-nyň HalkaraZähmet Gura-masy (HZG),Bütindnýä saglygy goraýyşgura-masy (BSG), BirleşenMilletleriň Bilimiň, ylmyň wemedeniýetiň meseleleribaradaky guramasy(ÝNESKO) we ÝNISEF ýalyýöriteleşdirilen edaralaryndaKomitetiň mejlislerindebolmaga mümkinçilik bolar."Ygtyýarly" diýlip ykraredilen, BMG-nyň ýanyndageňeşdaryň hukuk ýagdaýynaeýe bolan islendik beýlekiedaralar, şol sanda hökümetdäl guramalary (HDG) weBMG-nyň Bosgunlaryň işleribaradaky ýokarykomissarynyň upraw-leniýesi(BIÝKU) ýaly edaralar bilenbilelikde olar Komitete degişlimaglumatlary berip weKonwensiýanyň has dolyýerine ýetirilmegi bara-dakyýüztutmalary alyp biler.

44-nji madda

1. Gatnaşyjy döwletler Konwensiýada ykrar edilen hukuklaryberkitmek boýunça öz gören çäreleri hakynda we şol hukuklary amalaaşyrmakda gazanylan ilerleme hakynda dokladlary Komitete BirleşenMilletler Guramasynyň Baş sekretarynyň üsti bilen aşakda görkezilenmöhletlerde bermäge borçlanýar:

a) Konwensiýa degişli gatnaşyjy döwlet üçin güýje gireninden soňiki ýylyň dowamynda;

b) soňra her bäş ýylda.

2. Şu madda laýyklykda berilýän dokladlarda şu Konwensiýaboýunça borçnamalaryň ýerine eýetirilmeginiň derejesine täsir edýänşertler we kynçylyklar bolsa, şolar görkezilýär. Dokladlarda şeýle hemKonwensiýanyň şol ýurtda hereket edişine doly düşünmäge Komitetemümkinçilik berýän ýeterlik maglumatlar hem bolýar.

21

3. Komitete ilki başdaky hemmetaraplaýyn doklady berengatnaşyjy döwletiň şu maddanyň 1b bölünine laýyklykda berilýändokladlarda öň beýan edilen esasy maglumatlary soňraky dokladlardagaýtalamagy zerur däl.

4. Komitet şu Konwensiýanyň amala aşyrylyşyna degişli goşmaçamaglumatlaryň berilmegini gatnaşyjy döwletlerden sorap biler.

5. Komitetiň işi hakyndaky dokladlar iki ýylda bir gezekYkdysadyýet we Durmuş Geňeşiniň üsti bilen Birleşen MilletlerGuramasynyň Baş Assambleýasyna berilýär.

6. Gatnaşyjy döwletler öz dokladlarynyň öz ýurtlarynda giňdenaýan edilmegini üpjün edýär.

45-nji madda

Konwensiýanyň netijeli amala aşyrylmagyna ýardarm bermek hem-deşu Konwensiýa bilen gurşalýan ugurda halkara hyzmatdaşlygynyhöweslendirmek maksady bilen:

a) ýöriteleşdirilen edaralar, Birleşen Milletler GuramasynyňÇagalar gaznasy we Birleşen Milletler Guramasynyň beýleki edaralaryşu Konwensiýanyň olaryň ygtyýarlarynyň çygryna girýän düzgünleriniňamala aşyrylyşy baradaky meselelere garalanda wekilleriniňbolmagyna haklydyr. Komitet zerur hasap eden mahaly ýöriteleşdirilenedaralaryň, Birleşen Milletler Guramasynyň Çagalar gaznasynyň weBirleşen Milletler Guramasynyň beýleki edaralarynyň ygtyýarlarynyňçygryna girýän ugurlarda şu Konwensiýanyň amala aşyrylyşy baradabilermenleriň netijenamalaryny bermegi olara teklip edilip biler.Komitet ýöriteleşdirilen edaralaryň, Birleşen Milletler GuramasynyňÇagalar gaznasynyň we Birleşen Milletler Guramasynyň beýlekiedaralarynyň ygtyýarlarynyň çygryna girýän ugurlarda şuKonwensiýanyň amala aşyrylyşy barada dokladlary bermegi olar teklipedip biler.

b) Komitet maksada laýyk hasap eden mahaly, gatnaşyjydöwletleriň tehniki geňeşdarlyk ýa-da kömek soralýan ýa munuňzerurdygy görkezilen islendik dokladlaryny, şeýle hem Komitetiň şeýlehaýyşlar we salgylanmalar baradaky belliklerini we teklipleriniýöriteleşdirilen edaralara, Birleşen Milletler Guramasynyň Çagalargaznasyna we Birleşen Milletler Guramasynyň beýleki edaralarynaiberip biler;

c) Komitet çaganyň hukuklaryna degişli aýry-aýry meselelerboýunça barlagyň Baş sekretaryň adyndan geçirilmegini oňa teklipetmegi barada Baş Assambleýa ündeme girizip biler;

d) Komitet şu Konwensiýanyň 44-nji we 45-nji maddalarynalaýyklykda alynýan maglumatlar esasynda umumy häsiýetli teklipleriwe ündemeleri girizip biler. Umumy häsiýetli bolan şeýle teklipler weündemeler islendik dahylly gatnaşyjy döwlete iberilýär we olar baradagatnaşyjy döwletleriň bellikleri bar bolsa, şolar bilen bilelikde Baş

22

Assambleýa habar edilýär.

III bölek

46-njy madda

Şu Konwensiýa oňa ähli döwletleriň gol çekmegi üçin açyk.

47-nji madda

Şu Konwensiýa tassyklanylmaga degişli. Tassyklaýyş hatlary BirleşenMilletler Guramasynyň Baş sekretaryna saklanylmaga berilýär.

48-nji madda

Şu Konwensiýa islendik döwletiň oňa goşulmagy üçin açyk. Goşulmakhakyndaky resmi kagyzlar Birleşen Milletler Guramasynyň Başsekretaryna saklanylmaga berilýär.

49-njy madda

1. Şu Konwensiýa tassyklaýyş hatynyň ýa-da goşulmak hakyndakyresmi kagyzyň ýigriminjisi Birleşen Milletler Guramasynyň Başsekretaryna saklanylmaga berlen seneden soň otuzynçy günde güýjegirýär.

2. Tassyklaýyş hatynyň ýa-da goşulmak hakyndaky resmi kagyzyňýigriminjisi saklanylmaga berlenden soň su Konwensiýany tassykaýanýa-da oňa goşulýan her bir döwlet üçin Konwensiýa şol döwlettassyklaýyş hatyny ýa-da goşulmak hakyndaky resmi kagyzynysaklanylmaga bereninden soň otuzynjy günde güýje girýär.

50-nji madda

1. Islendik gatnaşyjy döwlet düzedişi teklip edip we ony BirleşenMilletler Guramasynyň Baş sekretaryna hödürläp biler. Baş sekretarsoňra teklip edilen düzedişi gatnaşyjy döwletlere iberip, şol teklipleregaramak we olar boýunça ses bermegi geçirmek maksady bilen,gatnaşyjy döwletleriň konferensiýasyny çagyrmagyň tarapdarydygynyýa-da däldigini mälim etmegi haýyş edýär. Eger şeýle habarnamanyňsenesinden başlap dört aýyň dowamynda gatnaşyjy döwletleriň azyndanüçden biri şeýle konferensiýany çagyrmagyň tarapdarydygyny mälimetse, Baş sekretar şol konferensiýany Birleşen Milletler Guramasynyňhowandarlygy astynda geçirýär. Şol konferensiýada wekilleri bolan weses bermäge gatnaşan gatnaşyjy döwletleriň köplügi tarapyndan kabuledilen islendik düzediş Baş Assambleýa tassyklamak üçin berilýär.

2. Şu maddanyň 1-nji bölümine laýyklykda kabul edilen düzedişBirleşen Milletler Guramasynyň Baş Assambleýasy ony tassyklanyndanwe gatnaşyjy döwletler ony sesleriň üçden ikisi bilen kabul edenidensoň güýje girýär.

3. Düzediş güýje giren mahaly ol ony kabul eden gatnaşyjydöwletler üçin hökmany bolýar, beýleki gatnaşyjy döwletler üçin bolsa

23

şu Konwensiýanyň düzgünleri hem-de olar tarapyndan kabul edilenislendik öňki düzedişler hökmany bolmagynda galýar.

51-nji madda

1. Birleşen Milletler Guramasynyň Baş sekretary döwletleriňtassyklamak ýa-da goşulmak pursatynda öňe süren şertlendirmeleriniňtekstlerini kabul edýär we ähli döwletler iberýär.

2. Şu Konwensiýanyň maksatlaryna we wezipelerine laýykgelmeýän şertlendirmä ýol berilmeýär.

3. Şertlendirmeler Birleşen Milletler Guramasynyň Başsekretaryna iberilen degişli habarnama bilen islendik wagtda aradanaýrylyp bilner, ol bolsa bu barada ähli döwletlere habar berýär. Şeýlehabarnama Baş sekretar ony alan günde güýje girýär.

52-nji madda

Islendik gatnaşyjy döwlet Birleşen Milletler Guramasynyň Başsekretaryna ýazmaça habarnama ibermek arkaly şu Konwensiýanyňgüýjüni ýatyryp biler. Güýjüni ýatyrmak Baş sekretar habarnamanyalandan soň bir ýyldan güýje girýär.

53-nji madda

Birleşen Milletler Guramasynyň Baş sekretary şu Konwensiýanyňsaklaýjysy bellenilýär.

54-nji madda

Şu Konwensiýanyň iňlis, arap, ispan, hytaý, rus we fransuz dillerindäkitekstleri birmeňzeş güýje eýe bolan asyl nusgasy Birleşen MilletlerGuramasynyň Baş sekretaryna saklanylmaa berilýär.

Muňa güwä geçmek hökmünde aşakda gol çeken öz degişli hökümetleritarapyndan geregiçe ygtyýarly edilen wekiller şu Konwensiýa golaçekdi.

1 217 A (III) kararnama2 seret 2200 (XXI) kararnamanyň goşundysy3 seret Leogue of Nations Official Journal, Special Supplement № 21, October, 1924, p. 234 1386 (X) kararnama, girişiň üçünji bendi5 41/85 kararnama, goşundy6 40/33 kararnama, goşundy7 3318 (XXIX) karanama