Copyright i Uarda Hoti 2015€¦ · Sfida më e madhe sipërmarrjet tregtarepër sot në vendin...

Copyright i

Uarda Hoti

2015

ii

Udhёheqёsi i Uarda HOTI vёrteton se ky ёshtё njё version i miratuar i disertacionit tё mёposhtёm:

KREDIA TREGTARE,

RËNDËSIA E PËRDORIMIT TË SAJ NGA SME-të

(RASTI I SHQIPËRISË)

Prof. Dr. Shkëlqim Cani

iii

KREDIA TREGTARE,

RËNDËSIA E PËRDORIMIT TË SAJ NGA SME-të

(RASTI I SHQIPËRISË)

Përgatitur nga Uarda HOTI, MSc

Disertacion i paraqitur në

Fakultetin e Biznesit

Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës

Në përputhje të plotë

me kërkesat

për Gradën “Doktor”

Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës

Nëntor,

2015

iv

Dedikim

Uelit... Ti je forca dhe motivimi im për kapërcimin e çdo sfide!

v

Mirënjohje Mirënjohje të thellë udhëheqësit të disertacionit Prof.Dr.Shkëlqim Cani, familjes sime si dhe të gjithë profesionistëve, akademikëve e bashkëpuntorëve të shumtë, të cilët kanë dhënë kontributin e tyre në përgatitjen e këtij punimi. Faleminderit për mbështetjen, mendimet e rekomandimet që më keni dhënë e dashamirësinë që keni treguar, si dhe besimin që keni patur tek unë në përmbylljen me sukses të një pune me një peshë të madhe përgjegjësie dhe profesionalizmi.

Faleminderit!

vi

Deklaratë mbi origjinalitetin

Uarda HOTI Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tilla. Jam i vetëdijshëm se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) të UAMD-së”, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr.____, datë ______ . Durrës, më . Nëntor. 2015 Firma

vii

Abstrakt

Kredia tregtare, si një nga format e financimit afatshkurtër e përdorur nga sipërmarrjet tregtare, luan rol të rëndësishëm në plotësimin e nevojave financiare, në mbështetje të zhvillimit të aktivitetit të tyre të biznesit. Qëllimi kryesor i këtij punimi doktoral është të sjellë të dhëna dhe fakte mbi arsyet e përdorimit të kredisë tregtare, rolin që faktorët makroekonomikë dhe specifikë luajnë në “nxitjen” apo “frenimin” e përdorimit të kredisë tregtare, si dhe rëndësinë që ka përdorimi i saj në performancën dhe në realizimin e objektivave që sipërmarrjet tregtare kanë. Në fokus të këtij studimi është analiza e sektorit të tregtisë, analizë e cila i përket një harku kohor pesë vjeçar, respektivisht vitet 2009-2013. Për realizimin e objektivave të studimit është përdorur analiza përshkruese dhe statistikore, si teknika të domosdoshme dhe të rëndësishme për të provuar ose jo hipotezat, në bazë të pyetjeve kërkimore që punimi ngre. Fjalët kyçe; Kredi Tregtare, Sipërmarrje Tregtare, Faktorët makroekonomikë dhe specifikë, Performancë, Strategji Shitjeje.

viii

Abstract

Trade credit as a form of short-term financing used by commercial enterprises, plays an important role in meeting their financial needs, in supporting the development of their business activity. The main purpose of this doctoral research is to bring data and facts about the reasons of using trade credit, the role of macroeconomic and other specific factors in “promoting” or “inhibiting” the use of trade credit, and its importance on the performance and objectives achievement of commercial enterprises. The focus of this study is to analyze the trade sector, an analysis that belongs to a time-frame of five years, respectively 2009 - 2013. To realize the objectives of the doctoral study it has been used the descriptive analysis and some statistical techniques necessarily and important to test the hypothesis, based on the research questions of the study. Key words; Trade Credit, Commercial Enterprise, Macroeconomic and Specific factors, Performance, Sales Strategy.

ix

PASQYRA E LËNDËS

Kredia tregtare, rëndësia e përdorimit të saj nga SME-të

(Rasti i Shqipërisë)

Mirënjohje

Abstrakt

Pasqyra e lëndës

Lista e figurave, grafikëve dhe tabelave

KAPITULLI I

Hyrje

1.1 Ç’është kredia tregtare?........................................................................................................2

1.2 Pse sektori i tregtisë?....................................................................................................2

1.3 Qëllimi i studimit ...................................................................................................................4

1.4 Metodologjia dhe kufizimet e punimit................................................................................4

1.5 Pyetjet kërkimore...................................................................................................................5

KAPITULLI II

Rishikim Literature

2.1 Një vështrim i përgjithshëm mbi kredinë tregtare........................................................8

2.2 Motivet kryesore të përdorimit të kredisë tregtare.......................................................9

x

2.2.1 Motivi financiar.....................................................................................................10

2.1.1.a Avantazhet financiare, furnitori kundrejt institucionet financiare.............11

2.2.2 Motivi operacional.................................................................................................13

2.2.3 Motivi tregtar..........................................................................................................14

2.3 Mjedisi në të cilin operon kredia tregtare.....................................................................16

2.3.1 Mjedisi makroekonomik.......................................................................................16

2.3.2 Mjedisi mikroekonomik........................................................................................18

2.4 Standartet e kontabilitetit dhe mbrojtja e kreditorit..................................................21

2.4.1 Standartet e kontabilitetit......................................................................................22

2.4.2 Mbrojtja e kreditorit..............................................................................................22

2.5 Pabarazia e informacionit ndërmjet kreditorit dhe debitorit...................................24

2.5.1 Pasiguria e klientit.................................................................................................24

2.5.2 Pasiguria e furnitorit..............................................................................................25

2.6 Kriza financiare dhe kredia tregtare..............................................................................26

2.7 Aspekte juridike të kredisë tregtare................................................................................28

2.7.1 Kredia tregtare dhe detyrimet..............................................................................28

2.7.2 Lufta kundër pagesave në vonesë dhe ligji nr.48/2014.......................................29

2.7.2.a Fusha e zbatimit të ligjit nr. 48/2014…...........................................................30

2.7.2.b Lindja e menjëhershme e kamatëvonesës.......................................................31

2.7.2.c Pavlefshmëria dhe kushtet kontraktore në pagesat e vonuara.....................32

2.7.3 Autoritetit publik dhe Sipërmarrja tregtare........................................................32

2.7.4 Ekzekutimi i detyrimit kontraktor si titull ekzekutiv........................................33

KAPITULLI III

Metodologjia

3.1 Burimet e të dhënave..........................................................................................................37

xi

3.2 Popullimi dhe kompioni.....................................................................................................37

3.3 Mbledhja e të dhënave........................................................................................................37

3.4 Teknikat statistikore të përdorura..................................................................................39

3.5 Ndërtimi i hipotezave për vërtetimin e pyetjeve kërkimore.....................................39

3.5.1 Faktorët makro, ndikimi i tyre në përdorimin e kredisë tregtare....................40

3.5.2 Faktorët specifikë, ndikimi i tyre në përdorimin e kredisë tregtare................41

3.5.3 Rëndësia e përdorimit të kredisë tregtare...........................................................42

3.6 Metoda e përdorur për ndërtimin e modeleve..............................................................43

3.6.1 Modelet e ndërtuara nëpërmjet metodës OLS...................................................44

3.6.1.a Modelet e ndërtuara me faktorët makroekonomikë.......................................44

3.6.1.b Modelet e ndërtuara me faktorët specifikë.....................................................45

3.6.1.c Ekuacionet e regresionit të thjeshtë linear.....................................................46

KAPITULLI IV

Analiza e Rezultateve

4.1 Kredia tregtare, arsyet e përdorimit të saj....................................................................49

4.1.1 Kërkesa dhe oferta për kredi tregtare..................................................................50

4.1.1.a Pse kerkohet kredia tregtare.............................................................................50

4.1.1.b Pse ofrohet kredia tregtare...............................................................................52

4.1.1.c Tendenca e përdorimit të kredisë tregtare nga sektori i tregtisë.................54

4.1.2 Administrimi i kredisë tregtare, problematikat lidhur me të...........................55

4.1.2.a Trajtimi i kërkesave të klientëve për kredi tregare........................................55

4.1.2.b Politikat diferencuese të çmimeve....................................................................57

4.1.2.c Masat e marra nga sipërmarrjet tregtare në rastet e mosshlyerjes së kredisë tregtare nga klientët e tyre……………………………………………...................58

4.1.2.d Administrimi i brendshëm dhe bashkëpunimi me istitucionet e tjera .........61

xii

4.2 Faktorët që “nxisin” dhe “frenojnë” përdorimin e kredisë tregtare......................63

4.2.1 Faktorët makro, dhe ndikimi i tyre në përdorimin e kredisë tregtare.............63

4.2.1.1 Analiza e faktorëve makroekonomikë............................................................64

4.2.1.1.a Analiza e parametrave të modelit (faktorët makroekonomikë)..................65

4.2.1.2 Bashkëveprimi ndërmjet faktorëve makroekonomikë...................................70

4.2.1.2.a Analiza e parametrave të modelit (bashkëveprimit reciprok)....................71

4.2.2 Faktorët specifikë, ndikimi i tyre në përdorimin e kredisë tregtare..............75

4.2.2 Analiza e faktorëve specifikë...............................................................................76

4.2.2.a Analiza e parametrave të modelit (faktorët specifikë)...................................77

4. 3 Rëndësia e përdorimit të kredisë tregtare.................................................................85

4.3.1 Kredia tregtare, ndikimi i saj në performancën e sipërmarrjeve tregtare.......85

4.3.2 Kredia tregtare, strategji shitjeje për sipërmarrjet tregtare..............................87

4.3.3 Kriza financiare dhe përdorimi i kredisë tregtare..............................................89

4.3.3.a Kredia tregtare vs kredia bankare gjatë 2009-2013….................................89

4.3.3.b Sjellja e llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme para, gjatë dhe pas krizës financiare................................................................................................92

KAPITULLI V

Përfundime dhe rekomandime

Përfundime....................................................................................................................................96

Rekomandime.............................................................................................................................101

ANEKSE 103

BIBLIOGRAFI 185

xiii

LISTA E FIGURAVE, GRAFIKËVE DHE TABELAVE

LISTA E FIGURAVE

Figurë 1.1 Pyetjet kërkimore dhe trajtimi i punimit nëpërmjet tyre...........................................................6 Figurë 2.1 Mjedisi financiar në të cilin operojnë sipërmarrjet tregtare.....................................................9

Figurë 4.1 Marrëdhënia financiare furnitor-klient.....................................................................................49 Figurë 4.2 Llogaritë e arkëtueshme, llogaritë e pagueshme, kreditë bankare.........................................91

LISTA E GRAFIKËVE

Grafik 4.1 Arsyet e përdorimit të kredisë tregtare nga klientët.................................................................51 Grafik 4.2 Arsyet e ofrimit të kredisë tregtare nga furnitorët...................................................................53 Grafik 4.3 Vlerësimi i klientëve gjatë proçesit të kreditimit.....................................................................59 Grafik 4.4 Politika e çmimeve të diferencuara dhe kriteret që klientët duhet të plotësojnë.................58 Grafik 4.5 Masat e marra nga furnitorët në rastet kur klientët nuk i shlyejnë detyrimet në kohë........60

Grafik 4.6 Informacioni i dhënë nga klientët dhe cilësia e tij...................................................................61

xiv

LISTA E TABELAVE

Tabelë 1.1 Aktiviteti tregtar i sipërmarrjeve tregtare, sipas llojit të pronësisë..........................................3 Tabelë 1.2 Grupimi i sipërmarrjeve tregtare sipas numrit të të punësuarve..............................................4 Tabelë 4.1 Tendenca e ofertës dhe kërkesës për kredi tregtare gjatë (2009-2013).................................54 Tabelë 4.2 Ndërtimi i modelit me faktorët makroekonomikë...................................................................64 Tabelë 4.3 Ndërtimi i modelit me bashkëveprimin ndërmjet faktorëve makroekonomikë...................70

Tabelë 4.4 Ndërtimi i modelit me faktorët specifikë..................................................................................77 Tabelë 4.5 Ndërtimi i modelit me faktorët specifikë (llogari të pagueshme dhe detyrime bankare)..81 Tabelë 4.6 Kredia tregtare dhe performanca e sipërmarrjeve tregtare.....................................................86 Tabelë 4.7 Kredia tregtare dhe shitjet e realizuar nga sipërmarrjet tregtare............................................87 Tabelë 4.8 Lidhja ndërmjet “llogarive të pagueshme” dhe “llogarive të arkëtueshme”.......................92


Rasti i Shqipërisë

U.Hoti

1

KAPITULLI I

HYRJA Sfida më e madhe për sipërmarrjet tregtare sot në vendin tonë është gjetja e alternativave të mundshme për të financuar aktivitetin e biznesit të tyre. Financimi është i kushtueshëm dhe kërkon kohë, ndaj sfida e tyre është ta sigurojnë atë në momentin e duhur dhe me kosto sa më të ulët, në mënyrë që ky borxh të sjellë të mira dhe përfitime për sipërmarrjet tregtare që e përdorin atë. Vitet e fundit ekonomia e vendit tonë është përballur me problematika të shumta si rezultat edhe i krizës financiare dhe efekteve të saj, duke bërë që sipërmarrjet tregtare të sektorëve të ndryshëm të ekonomisë sonë të përballen me probleme financiare. Përballë kësaj situate, edhe përpjekjet për të siguruar likuiditetet e nevojshme kanë ardhur në rritje nga sipërmarrjet tregtare. Kredia tregtare, si një nga format e financimit afatshkurtër ka luajtur dhe luan një rol të rëndësishëm në mbështetje të zhvillimit të aktivitetit të tyre të biznesit. Ndaj, studimi rreth analizës së arsyeve të përdorimit, ndryshimeve që mjedisi makroekonomik dhe specifik sjell si dhe rëndësisë që ka përdorimi i këtij instrumenti financiar nga sipërmarrjet tregtare është pjesë e rëndësishme e këtij punimi doktorature.



U.Hoti

2

1.1 Ç’është kredia tregtare?

Kredia tregtare është një nga format më të vjetra të financimit afatshkurtër ndërmjet sipërmarrjeve tregtare dhe vazhdon të jetë shumë e rëndësishme edhe në të tashmen. Ky financim vlerësohet dhe matet nga dy llogari, të cilat paraqiten në bilancin e sipërmarrjeve tregtare si; llogaria “Të arkëtueshme” dhe llogaria “Të pagueshme”. Gjithashtu, kredia tregtare njihet si një ndër burimet financiare më të rëndësishme për sipërmarrjet e vogla dhe të mesme sidomos në vendet me ekonomi jo të qëndrueshme. Shumë autorë e kanë konsideruar këtë formë financimi si produkt i tregjeve jo perfekte.

Përdorimi i kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare është studiuar nga studiues të shumtë në vende dhe periudha të ndryshme. Welsch dhe White (1981), Van Auken dhe Neeley (1996), Coleman (2000) kanë studiuar rëndësinë e përdorimit të këtij burimi financimi nga sipërmarrjet tregtare.

Këta studiues kanë dokumentuar pamjaftueshmërinë e burimeve financiare si shkakun kryesor për dështimin e sipërmarrjeve tregtare në ushtrimin e aktivitetit të tyre. Gjithsesi, në vendin tonë nuk ka patur një studim të mirëfilltë për këtë formë financimi, gjë e cila zgjoi interesin nga ana ime për të sjellë gjetje të reja mbi arsyet e nivelin e përdorimit, faktorët që nxisin dhe frenojnë përdorimin e kredisë tregtare, por edhe rëndësinë që kjo formë financimi ka për sipërmarrjet tregtare që e përdorin atë.

Sipas Brennan (1988) përveç përkrahjes financiare që marrin sipërmarrjet tregtare nga institucionet financiare, shitja me arkëtim të mëvonshëm nga furnitori dhe blerja me pagesë të mëvonshme nga klienti, mund të konsiderohet gjithashtu si një mënyrë e mbështetjes financiare. Boyery dhe Gobert (2007) kanë pohuar se kredia tregtare është konsideruar si një burim i jashtëm financimi afatshkurtër, i rëndësishëm sidomos për sipërmarrjet tregtare të vogla dhe të mesme.

Guariglia dhe Mateut (2006) por edhe Petersen dhe Rajan (1997) theksojnë se kredia tregtare është zgjeruar nga sipërmarrjet tregtare, sidomos gjatë periudhave ku ekonomitë e vendeve të ndryshme përballen me mungesë likuiditeti. Qasje të ndryshme, analiza dhe këndvështrime të ndryshme nga autorë të ndryshëm kanë qenë një frymëzim për punën time.

1.2 Pse sektori i tregtisë? Në këtë punim doktorature sektori i tregtisë (tregtia me shumicë dhe tregtia me pakicë), në qarkun e Tiranës ka qenë në fokus të analizës. Arsyeja kryesore përse ky punim është fokusuar vetëm në sektorin e tregtisë lidhet më faktin se përqindjen më të lartë të sipërmarrjeve tregtare aktive e zënë pikërisht sipërmarrjet që i përkasin këtij sektori. Njëkohësisht, edhe numri më i madh i këtyre sipërmarrjeve tregtare ndodhet në qarkun e Tiranës, krahasuar me të gjitha qarqet e tjera të Shqipërisë.



U.Hoti

3

Po t’i referohemi vitit 2013, vit i cili është përfshirë në analizë, krahasuar me vitin 2012, numri i sipërmarrjeve tregtare që ushtrojnë aktivitet në Shqipëri është rritur me 4.4 përqind. Referuar “Regjistrit të Ndërmarrjeve Ekonomike”, rritja më e madhe është shënuar në qarkun e Tiranës për vitin 2013, me një rritje prej 4 182 sipërmarrje tregtare. Më shumë se 50 përqind e tyre janë përqëndruar në qarkun e Tiranës dhe të Durrësit. Nga 118 083 sipërmarrje tregtare, të cilat ushtrojnë aktivitetin e tyre ekonomik gjatë vitit 2013, rreth 44 878 sipërmarrje i përkasin tregtisë me shumicë dhe pakicë, ose 38 përqind e sipërmarrjeve tregtare aktive nga të cilat 18 244 prej tyre janë në qarkun e Tiranës. Referuar këtij regjistri, numri i sipërmarrjeve tregtare të reja për vitin 2013 është 12 131 sipërmarrje, ku shkallën më të lartë të lindshmërisë së këtyre sipërmarrjeve e ka qarku i Tiranës me 12.9 përqind, nga ku 36.9 përqind e tyre kanë aktivitet ekonomik “Tregti”. Në grupin e tregtisë mbizotërues me 72.5 përqind është “Tregtia me pakicë ” dhe vetëm 27.5 përqind në këtë sektor e zë “Tregtia me shumicë”. Aktiviteti tregtar vazhdon të jetë më i preferuari në vendimmarrjen e sipërmarrësve për një aktivitet të ri. Më poshtë do të paraqesim për këto sipërmarrje aktive në fushën e tregtisë llojin e pronësisë së tyre.

Tabelë nr. 1.1 Aktiviteti tregtar i sipërmarrjeve tregtare në sektorin e tregtisë, sipas llojit të pronësisë

Sipërmarrjet Tregtare sipas llojit të pronësisë

Numri i Sipërmarrjeve Tregtare

Pronësia

43 468 Pronësi shqiptare 1 410 Join Venture 892 Pronësi të huaj

Burimi: Të dhëna nga INSTAT Referuar numrit të të punësuarve, Tirana zë vendin me numrin më të madh të të punësuarve në këto sipërmarrje tregtare, duke dhënë një kontribut të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik të vendit tonë. Më poshtë do të paraqesim sipërmarrjet tregtare të grupuara sipas numrit të të punësuarve.



U.Hoti

4

Tabelë nr. 1.2 Grupimi i sipërmarrjeve tregtare në sektorin e tregtisë, qarku

Tiranë sipas numrit të të punësuarve (Viti 2013)

Sipërmarrjet Tregtare sipas numrit të të punësuarve

Numri i Sipërmarrjeve Tregtare

Numri i të punësuarve në Sipërmarrjet Tregtare

41 701 1 - 4 të punësuar 2 920 5 - 9 të punësuar 2 104 10 - 49 të punësuar 752 mbi 50 të punësuar

Burimi: Të dhëna nga INSTAT

1.3 Qëllimi i studimit

Shqyrtimi i literaturës nëpërmjet së cilës identifikohet qasja e sipërmarrjeve tregtare ndaj përdorimit të kredisë tregtare, problematikat e financimit me të cilat përballet sot sektori privat në vendin tonë si dhe mungesa e studimeve në këtë fushë, kanë qenë shtysë dhe nxitje për të hedhur dritë mbi mënyrën e funksionimit të kredisë tregtare dhe përdorimin e këtij instrumenti financiar nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë.

Qëllimi kryesor i punimit është njohja me konceptin e kredisë tregtare, identifikimin e arsyeve që sipërmarrjet tregtare nxiten të kërkojnë dhe të ofrojnë kredi tregtare, njohjen me mjedisin në të cilin zhvillohet tregu i kredisë tregtare si dhe rëndësinë e përdorimit të saj. Gjithashtu, analiza e faktorëve makroekonomikë, specifikë dhe ndikimi i tyre në sjelljen e kredisë tregtare ka marrë një rëndësi të veçantë në këtë punim.

1.4 Metodologjia dhe kufizimet e punimit

Për realizimin e këtij punimi janë përdorur të dhëna parësore dhe dytësore. Të dhënat parësore janë mbledhur nëpërmjet plotësimit të pyetësorëve drejtuar menaxherëve të sektorit të shitjes në 251 sipërmarrje tregtare në sektorin e tregtisë (tregti me shumicë), qarku i Tiranës. Gjithashtu për këto sipërmarrje tregtare janë analizuar edhe pasqyrat financiare të tyre për një hark kohor 5 vjeçar, respektivisht për vitet 2009-2013.

Burime të tjera të dhënash janë Institucionet shtetërore si; Instituti i Statistikave dhe Banka e Shqipërisë. Të dhënat e siguruara nga këto institucione janë përdorur për të bërë analizën e faktorëve makroekonomikë dhe ndikimin që ato kanë në përdorimin e kredisë tregtare. Për përpunimin e të dhënave janë përdorur analiza përshkruese dhe



U.Hoti

5

analiza statistikore. Nëpërmjet analizës përshkruese identifikohen arsyet e përdorimit të kredisë tregtare dhe problemet që lidhen më proçesin para, gjatë dhe pas kreditimit.

Ndërkohë që, për të kuptuar se si faktorët makroekonomikë dhe specifikë ndikojnë në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare është përdorur ndërtimi i regresioneve lineare të logaritmit dhe logaritmit natyror në të dy anët e ekuacionit nëpërmjet metodës së zakonshme të katrorëve më të vegjël (OLS). Me të njëjtën metodë është analizuar edhe rëndësia që ka përdorimi i kredisë tregtare për sipërmarrjet tregtare.

Disa kufizime të studimit: Ky studim është fokusuar vetëm në kryeqytetin e Shqipërisë, Tiranë (kufizim

gjeografik). Fokusi i studimit vetëm në sektorin e tregtisë mbetet gjithashtu një kufizim i

punimit. Industri të ndryshme kanë qasje dhe sjellje të ndryshme ndaj përdorimit të kredisë tregtare.

Ky studim ka trajtuar pjesën më të madhe të faktorëve që kanë lidhje ose ndikojnë në nivelin e përdorimit të kredisë tregtare, megjithatë, ka edhe faktorë të cilët nuk janë marrë në konsideratë.

Periudha e studimit i referohet një harku kohor 5 vjeçar (2009-2013), duke përjashtuar kështu disa nga etapat në të cilën është zhvilluar tregu i kredisë tregtare.

Mbetet për t’u theksuar se vështirësitë në sigurimin e të dhënave kanë qenë të mëdha. Sigurimi i informacionit të nevojshëm për të sjellë një produkt cilësor mbetet një sfidë për çdo akademik dhe studiues që kërkon të studiojë dhe t’i vijë në ndihmë shkencës në disiplina të ndryshme.

1.5 Pyetjet kërkimore

Në këtë punim doktorate synohet t’i jepet përgjigje tri pyetjeve kërkimore. Për të krijuar një panoramë sa më të qartë mbi trajtimin e këtij punimi paraqesim më poshtë skemën konceptuale (figura nr. 1.1) në të cilën janë ngritur edhe pyetjet kryesore kërkimore.

Skema konceptuale e paraqitur strukturon më së miri kapitullin e analizës, duke dhënë përgjigje për pyetjet kërkimore si më poshtë;

Cilat janë arsyet e përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare dhe problematikat e administrimit?

Si ndikojnë faktorët makroekonomikë dhe specifikë në përdorimin e kredisë tregtare?

Pse është i rëndësishëm përdorimi i kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare?



U.Hoti

6

Figurë 1.1 Pyetjet kërkimore dhe trajtimi i punimit nëpërmjet tyre

Për t’i dhënë përgjigje pyetjes së parë kërkimore i referohemi përgjigjeve të siguruara nga pyetësori për 251 sipërmarrje tregtare. Nga analiza e tyre identifikohen arsyet e përdorimit të kredisë tregtare si dhe problematikat lidhur me administrimin e proçesit të kredidhënies. Referuar analizës së mjedisit dhe ndikimit të tij në përdorimin e kredisë tregtare si dhe për t’i dhënë përgjigje pyetjes së dytë kërkimore janë parë dhe vlerësuar dy këndvështrime; së pari ndikimi i mjedisit makroekonomik si rezultat i faktorëve makroekonomikë, duke përfshirë objektivat e ndërmjetëm të politikës monetare dhe komponentët e prodhimit të brendshëm bruto, dhe së dyti mjedisi mikroekonomik si rezultat i faktorëve specifikë, ku në analizë janë përfshirë të dhëna nga pasqyrat financiare të sipërmarrjeve tregtare. Për të identifikuar nëse mjedisi makroekonomik apo mikroekonomik kanë apo jo ndikim në përdorimin e kredisë tregtare janë ndërtuar modele ekonometrike nëpërmjet metodës së zakonshme të katrorëve më të vegjël. Në përgjigje të pyetjes së tretë kërkimore janë ndërtuar regresione të thjeshta lineare, duke ju referuar të dhënave të pasqyrave financiare për 251 sipërmarrje tregtare të marra në analizë.

Rëndësia e përdorimit të kredisë tregtare a) Performancë b) Strategji për realizimin e shitjeve c) Alternativë financimi/plotësuese e kredisë bankare

Faktorët që ndikojnë në përdorimin e kredisë tregtare a) Faktorët makroekonomikë b) Faktorët specifikë

Arsyet e përdorimit të kredisë tregtare dhe administrimi i saj a) Pse kërkohet/ofrohet kredia tregtare? b) Administrimi i KT, problematikat lidhur me të



U.Hoti

7

KAPITULLI

II

RISHIKIM LITERATURE Në këtë pjesë të punimit doktoral në fokus është paraqitja e disa prej gjetjeve të autorëve të ndryshëm, të cilët e kanë studiuar fenomenin e kredisë tregtare në vende dhe në kohë të ndryshme. Arsyet e përdorimit të kredisë tregtare, mjedisi në të cilën operon kredia tregtare si dhe sjellja e saj gjatë krizave financiare do të jenë disa nga prurjet në këtë pjesë të punimit.



U.Hoti

8

2.1 Një vështrim i përgjithshëm mbi kredinë tregtare Studiues të shumtë kanë hulumtuar mbi kredinë tregtare, përdorimin e saj nga sipërmarrjet tregtare si një burim financimi afatshkurtër mjaft i rëndësishëm në plotësimin e nevojave të tyre. Duke iu referuar rolit dhe rëndësisë që ka përdorimi i kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare, autorë të ndryshëm kanë patur qasje dhe këndvështrime të ndryshme ndaj kësaj forme financimi. Kredia tregtare sipas Mian dhe Smith (1992) është një marrëveshje mes klientit dhe furnitorit (blerësit dhe shitësit), me anë të së cilës furnitori lejon kryerjen e pagesës së vonuar në vend të pagesës së menjëhershme (cash) për mallrat dhe shërbimet e tij. Lee dhe Stowe (1993) argumentojnë së kredia tregtare luan një rol të rëndësishëm në politikën e financimit të sipërmarrjeve tregtare. Autorë dhe studiues të ndryshëm, në vende dhe në periudha të ndryshme si; (Deloof dhe Jegers (1996, 1999), Elliehausen dhe Wolken (1993), Long, Malitz, dhe Ravid (1993), Petersen dhe Rajan (1997), Ng, Smith, dhe Smith (1999), Hernandez dhe Hernando (1999), Wilson dhe Summers (2002), Cheng dhe Pike (2003), Niskanen dhe Niskanen (2006), Garcia-Teruel dhe Martinez-Solano (2010), janë përqëndruar kryesisht për të përcaktuar, vlerësuar dhe analizuar rolin e kredisë tregtare, duke u fokusuar në sipërmarrjet e mëdha tregtare. Megjithatë, nga rezultatet e studimeve të tyre, përdorimi i kredisë tregtare si një ndër format e financimit afatshkurtër mund të konsiderohet veçanërisht i rëndësishëm për sipërmarrjet tregtare të vogla dhe të mesme, duke qenë se debitorët tregtarë në shumicën e bilanceve të tyre zënë një përqindje të konsiderueshme ndaj totalit të aktiveve. Giannetti (2003) ka qenë një ndër studiuesit që ka ofruar detaje mbi bilancet e sipërmarrjeve tregtare në tetë vende Evropiane. Sipas studimit të tij, nga të dhënat e grumbulluara nga sipërmarrjet tregtare që përdorin kredinë tregtare në Itali ka rezultuar se investimi në llogaritë e arkëtueshme (llogaria e arkëtueshme / totalit të aktiveve) zë rreth 42 përqind. Ndërkohë që në Spanjë investimi në kredinë tregtare nga sipërmarrjet tregtare përbën 35 përqind të totalit të aktiveve të tyre. Sipas Giannetti (2003) më pak përdorim kredia tregtare zë në Britaninë e Madhe me 20.47 përqind si dhe në Holandë me vetëm 13,28 përqind. Kreditë tregtare janë një burim shumë i rëndësishëm financimi për sipërmarrjet tregtare. Edhe pse kjo është një praktikë e vjetër, ajo ende nuk është kuptuar plotësisht.

Sa i përket kredisë tregtare, ka dy fillesa, të cilat janë:

Fillesa e parë fokusohet në studimin e kërkesës për kredi tregtare referuar studimeve të Petersen dhe Rajan, (1994), Deloof dhe Jegers (1999), (Danielson dhe Scott (2004), Alphonse et al (2004), Niskanen dhe Niskanen(2006), e cila është e lidhur ngushtë me marrëdhëniet dhe linjat e kreditimit. Dokumentet në këtë fillesë janë



U.Hoti

9

bazuar kryesisht në argumentin se sipërmarrjet tregtare do të rrisin nivelin e kredisë tregtare të përdorur kur burimet e tyre alternative për t’u financuar janë të kufizuara.

Fillesa e dytë fokusohet në studimin e ofertës së kredisë tregtare referuar studimeve të bëra nga Long et al (1993), Deloof dhe Jegers (1996), Wei dhe Zee (1997), Ng et al (1990) Pike et al (2005). Ndërkohë që autorë të tjerë si Petersen dhe Rajan (1997) dhe Marotta (2005) e kanë studiuar kredinë tregtare nga të dy këndvështrimet, si nga kërkesa ashtu edhe nga oferta.

Siç ilustrohet në Figurën 2.1, përdorimi i kredisë tregtare nga ana e sipërmarrjeve tregtare është i dyfishtë dhe i ndërlidhur me nevojën për financimin e tyre. Një sipërmarrje tregtare mund të shihet si furnitor por edhe si klient.

Figurë 2.1: Mjedisi financiar në të cilin operojnë sipërmarrjet tregtare Petersen and Rajan (1997)

Referuar figurës së paraqitur më lart, sipërmarrja tregtare “A” është në të njëjtën kohë klient dhe furnitor. Llogaritë e saj të pagueshme janë detyrimet që ajo ka ndaj furnizuesve të saj, ndërsa llogaritë e arkëtueshme janë të drejtat për të arkëtuar nga klientët e saj, nga shitja me arkëtim të mëvonshëm e mallrave dhe shërbimeve që sipërmarrja ofron. Për më tepër, shpesh është provuar se sipërmarrjet tregtare që marrin kredi tregtare nga furnitorët e tyre kanë më shumë gjasa për të dhënë kredi tregtare për klientët e tyre. 2.2 Motivet kryesore të përdorimit të kredisë tregtare Përdorimi i kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare vjen si rezultat i realizimit të strategjive, pritshmërive dhe objektivave që sipërmarrjet kanë. Nisur nga objektivat dhe strategjitë e tyre, lind edhe diskutimi mbi motivet që i shtyjnë ato për të përdorur

Ndërmjetësimi Financiar Shkëmbimi i mallrave

Shkëmbimi financiar

Furnitori i sipërmarrjes

tregtare

A

Sipërmarrja Tregtare

A

Klienti i sipërmarrjes

tregtare

A

Mallra

Të pagueshme

Mallra

Të arkëtueshme

Konsumatorët

familjar



U.Hoti

10

kredinë tregtare si një instrument i rëndësishëm financimi. Disa nga motivet të cilat studiues të ndryshëm kanë konkluduar nga studimet e tyre janë, financiare, operacionale, dhe tregtare (komerciale).

2.2.1 Motivi financiar Motivi financiar që shtyn sipërmarrjet tregtare për të përdorur kredinë tregtare si një nga alternativat e financimit afatshkurtër për përmbushjen e nevojave për zhvillimin e aktivitetit të biznesit të tyre është studiuar nga shumë autorë. Sipërmarrjet tregtare, të cilat ofrojnë kredi tregtare për klientët veprojnë si ndërmjetës financiarë. Ky ndërmjetësim ofrohet për klientë me mundësi të kufizuara për të marrë hua në tregjet e kapitalit. Duke përdorur këtë mënyrë financimi, furnitorët, pësojnë rritje të numrit të klientëve të tyre me të cilët kryejnë veprimtari tregtare si dhe zgjerimin e llogarive të arkëtueshme. Petersen dhe Rajan (1997) gjejnë prova empirike se sipërmarrjet tregtare me qasje më të mirë në tregjet e kapitalit zakonisht ofrojnë më shumë kredi tregtare. Edhe sipas Faulkender dhe Wang (2006) sipërmarrjet e mëdha tregtare mendohet të jenë më shumë të njohura dhe të kenë qasje më të mirë në tregjet e kapitalit se sa sipërmarrjet e vogla tregtare. Për këtë arsye përballen me më pak kufizime në tregjet financiare kur kërkojnë kapital për të financuar investimet e tyre. Studiues si, Emery (1984), Mian dhe Smith (1992), Schwartz (1974) kanë argumentuar se motivi financiar gjithashtu parashikon një lidhje pozitive midis rritjes së kredisë tregtare dhe madhësisë së sipërmarrjeve tregtare, sipas tyre, sipërmarrjet tregtare me nivel të lartë besueshmërie në tregun e kredisë, kanë prirje të ofrojnë kredi tregtare për sipërmarrjet tregtare të cilat janë më pak të besueshme në këtë treg. Sipas Keynes J. (1936) kur tregu financiar është një treg i papërsosur (jo-perfekt), sipërmarrjet tregtare duhet të mbajnë rezerva likuiditetesh për të përmbushur kërkesat e tyre për mjete monetare. Kjo rezervë likuiditeti ndihmon sipërmarrjet tregtare të shmangin transaksionet, shpenzimet e tepërta të huamarrjes, dhe kostot e paaftësisë paguese që karakterizojnë një treg financiar të papërsosur. Po sipas Keynes J.(1936) arsyeja për rritjen e nivelit të përdorimit të kredisë tregtare zakonisht thuhet se ndodh për shkak të motivit të pastër të ndërmjetësimit financiar. Vërehet se ky motiv nuk ekziston kur tregu financiar është perfekt. Mungesa e kostove të likuiditetit në këtë situatë dhe mundësia për të fituar një shtesë në normën e kthimit në përqindje në një treg të papërsosur të aktiveve të paluajtshme do të thotë se të gjitha burimet financiare të sipërmarrjeve tregtare do të investohen në aktive reale. Sipas këtij autori, sipërmarrjet tregtare nuk do të kenë arsye të mbajnë likuiditete të pa investuara në bilance. Ato mund të investojnë në tregun financiar apo të kreditojnë klientët e tyre për të siguruar në të ardhmen të ardhura shtesë. Studiues si Emery (1984), Mian dhe Smith (1992), Schwartz (1974) argumentojnë se sipërmarrjet tregtare që kanë mundësi të huamarrin fonde me kosto të ulët priren të



U.Hoti

11

ofrojnë kredi tregtare për klientët e tyre, sidomos në rastet kur këta të fundit përballen me kosto të larta financimi. Ndërsa Emery (1984) e sheh kredinë tregtare si një investim më fitimprurës sesa letrat me vlerë të tregtueshme, ndërkohë që tre vite më vonë Emery (1987) thekson rolin e kredisë tregtare në zbutjen e kërkesës dhe reduktimin e pasigurisë së të hollave (cash-it) në pagesa. Petersen dhe Rajan (1997) shpjegojnë se furnitorët janë më të aftë për të kontrolluar kapacitetin huamarrës të klientëve të tyre. Përveç kësaj sipas Delannay dhe Weill (2004), furnitorët kanë një interes të madh në mbijetesën e klientëve të tyre dhe për këtë arsye bëjnë investime të mëdha në ndërtimin e marrëdhënieve afatgjata.

Varësia financiare lind nga ndërtimi i marrëdhënieve tregtare me partnerët. Kjo është një tjetër arsye financimi me kredi tregtare. Sipas Gopinath (1995) klientët e mëdhenj ushtrojnë kontroll duke kërkuar kredi tregtare për plotësimin e nevojave të tyre financiare mbi pjesën më të varur, të cilët janë furnizuesit e tyre. Në të vërtetë, Mottner dhe Smith (2009) pohojnë se kur një furnitor bëhet financiarisht i varur nga një klient i fuqishëm, ai i jep koncesione financiare këtij të fundit.

Petersen dhe Rajan (1994) dhe Atanasova (2007) arrijnë në konkluzionin se kthimet e fituara nga kreditë tregtare janë zakonisht të mëdha, në krahasim me kostot e mundshme oportune. Emery (1984) sugjeron se sipërmarrjet tregtare me nivel të lartë likuiditetesh do të ofrojnë më shumë kredi tregtare për klientët e tyre. Gjithashtu, Ng et al. (1999) argumentojnë se kredia tregtare ofrohet nga sipërmarrjet tregtare me likuiditet të lartë tek sipërmarrjet tregtare me likuiditet të ulët. Motivi financiar për kreditë tregtare argumenton se sipërmarrjet e mëdha tregtare, të cilat janë të sigurt financiarisht ofrojnë kredi tregtare për klientët e tyre më të vegjël. Sipërmarrjet e mëdha i kreditojnë klientët e tyre për të siguruar shitje të përsëritura dhe për të ndërtuar marrëdhënie afatgjata.

2.2.1.a Avantazhet financiare, furnitori kundrejt institucioneve financiare Motivet financiare që shtyjnë sipërmarrjet tregtare për të përdorur kredinë tregtare si një nga alternativat e financimit afatshkurtër për përmbushjen e nevojave financiare në mbështetje të aktivitetit të biznesit të tyre janë studiuar nga shumë autorë. Kjo është një teori që sipas Schwarts (1974) hamendëson që furnitorët mund të kenë avantazh kostoje kundrejt huadhënësve tradicionalë, të tillë si institucionet bankare dhe financiare (banka, mikrofinanca, etj). Ky avantazh ndihet sidomos në kontrollin real të situatës financiare që furnitori zotëron kundrejt klientëve të tyre. Furnitorët gjithashtu kanë aftësi më të mira për të monitoruar klientët gjatë gjithë proçesit të kredidhënies. Monitorimi i vazhdueshëm i tyre ndikon shumë në cilësinë e pagesës së kredisë nga ana e klientëve. Por edhe në rastet kur klientët nuk e shlyejnë detyrimin e tyre, furnitorët kanë mundësi ta rikuperojnë vlerën e kredisë me kosto më të ulët se institucionet financiare, falë kjo, mundësive që sipërmarrjet kanë në rishitjen



U.Hoti

12

e mallrave të sekuestruara nga klientët. Të gjitha këto epërsi mund t’i japin furnitorit një avantazh kundrejt institucioneve bankare dhe financiare në tre drejtime;

Zotërimin e informacionit mbi klientët (blerësit).

Kontrollin e klientit (blerësit).

Vlerën e rikuperueshme nga aktivet ekzistuese me kosto më të ulët.

Avantazhi i kostos në rastin e parë (zotërimin e informacionit mbi klientët/blerësit) mund të shpjegohet nga fakti që furnitori mund të marrë informacion mbi klientët më shpejt dhe me një kosto më të ulët se institucionet financiare, duke qenë se janë informacione që merren në rrjedhën normale të zhvillimit të aktivitetit të biznesit. Sasia si dhe denduria (frekuenca) e porosisë që klienti bën për të përfituar financim afatshkurtër, i ofron furnitorit një panoramë të qartë mbi situatën financiare dhe aftësitë huamarrëse të klientit. Gjithashtu kontakti i shpeshtë furnitor – klient, është një tjetër avantazh për furnitorët. Nëpërmjet kontaktit të shpeshtë, furnitorët ushtrojnë një administrim dhe monitorim më të suksesshëm të kredisë së ofruar klientëve të tyre, avantazh të cilin nuk e gëzojnë institucionet financiare.

Në modelin e tij, Smith (1987) nxjerr si përfundim se në terma kreditimi dy palëshe me përqindje të lartë interesi, ata klientë të cilët nuk do të zgjidhnin avantazhin e kostos mund të identifikohen si me rrezik të lartë, si pasojë e përballjes me vështirësi financiare në likuidimin e detyrimeve. Kohët e fundit, autorë të tjerë argumentojnë se avantazhi i monitorimit nga ana e furnitorëve aplikohet ekskluzivisht për transaksionet hyrëse. Ato parashtrojnë se burimi i avantazhit të furnitorëve janë vetë transaksionet hyrëse.

Burimi i dytë i avantazhit të kostos vjen nga fuqia e furnitorit për të paralajmëruar klientin kur ky i fundit paraqet probleme me shlyerjet e detyrimit. Me fjalë të tjera, në disa raste ka vetëm pak furnitorë nga ku klientët sigurojnë mallrat dhe shërbimet për të cilat ato kanë nevojë. Në një situatë të tillë klientët përballen me mundësi të pakta dhe zgjedhje të kufizuar për të plotësuar nevojat e tyre. Ndaj, furnitorët mund të paralajmërojnë në formë “kërcënimi” për të ndërprerë furnizimet e ardhshme, nëse ato vërejnë që shanset e mospagimit nuk janë reduktuar dhe që klientët nuk kanë tendencë të kthehen në normalitet. Krahasuar me furnitorët, sipas Kandori (1992) institucionet financiare nuk e kanë të njëjtën fuqi paralajmërimi ose kërcënimi. Ky avantazh mund të bëhet më i fortë kur klienti përfaqëson vetëm një pjesë të vogël të shitjeve të furnitorit. Një tjetër gjetje interesante në këtë linjë është mundësuar nga Petersen dhe Rajan (1997), sipas të cilëve debitorët (huamarrësit e kredisë tregtare/klientët) janë më pak të prirur për të paguar një kreditor (huadhënës i kredisë tregtare/furnitor) nëse ai ndodhet në gjendje të vështirë financiare. Argumenti i tyre se kërcënimi për ndërprerjen e furnizimeve për klientët në të ardhmen (furnizimet e ardhshme) nuk është shumë i besueshëm.



U.Hoti

13

Aftësia e furnitorit për të rikuperuar vlerën nga aktivet ekzistuese është një tjetër burim i rëndësishëm i avantazhit të kostos në marrëdhëniet kontraktuake furnitor-klient. Në rastin kur klientët vonojnë shlyerjen e detyrimeve ndaj furnitorëve të tyre, këta të fundit mund të tërheqin mallrat në ambientet e ushtrimit të aktivitetit të klientit. Kjo është një ndër masat që furnitorët ndërmarrin në rastet e mosarkëtimit të detyrimit që klientët kanë ndaj tyre. Një masë e tillë, ndërmerret edhe nga institucionet financiare siç është konfiskimi i kolateralit të lënë peng nga klientët kur ata nuk e shlyejnë kredinë. Dallimi midis tyre është se sipërmarrjet tregtare janë shpesh nga e njëjta industri. Pra, furnitori ka një rrjet të caktuar për të shitur mallrat dhe shërbimet dhe për pasojë riposedimi i tyre (tërheqja e mallrave nga ambjenetet e ushtrimit të aktivitetit të klientit në rast kur ky i fundit nuk i shlyen detyrimet ndaj furnitorit) si dhe kostot e rishitjes do të jenë më të ulëta se në rastin e konfiskimit të kolateralit të lënë peng nga huamarrësit në institucionet financiare. Mian dhe Smith (1992) si dhe Petersen dhe Rajan (1997) mundësojnë dy qasje interesante lidhur me avantazhin e kostos. Evidencat e mëparshme mbështesin idenë se, sa më të qëndrueshme të jenë mallrat që ata tregtojnë, aq më i sigurt është kolaterali që ato përfaqësojnë. Cilësia dhe siguria e kolateralit që vjen nga qëndrueshmëria e mallrave, bën që furnitorët të ofrojnë më shumë kredi tregtare për klientët e tyre. Kjo e fundit vë në dukje dhe shkallën në të cilën klientët transformojnë mallin, gjë e cila është tepër e rëndësishme. Sa më pak të transformuara të jenë mallrat që ata tregtojnë, aq më e lehtë është për furnitorin riposedimi dhe shitja në të njëjtin rrjet. Edhe vlera e mallrave sipas Ng et al. (1999) luan një rol të rëndësishëm në avantazhin e kostos për furnitorët. Sipas tyre vlera e mallrave ndryshon midis sipërmarrjeve tregtare dhe institucioneve financiare. Në qoftë se një mall ka më shumë vlerë si kolateral tek një furnitor se sa tek një institucion financiar, atëherë sipërmarrja tregtare që ka ofruar kredinë tregtare mund të ketë një avantazh kostoje në rikuperimin e mallit dhe në rishitjen e tij.

2.2.2. Motivi operacional

Përdorimi i kredisë tregtare dhe rritja e përdorimit të saj si rezultat i motiveve operacionale ka marrë vëmendjen e shumë studiuesve ndër vite. Kur kërkesa për mallra dhe shërbime është e parregullt, për shkak të pasigurisë apo sezonalitetit, furnitori duhet të jetë i përgatitur për t'iu përgjigjur këtyre devijimeve nga kërkesa e pritshme që vjen nga klienti. Kjo përgjigje mund të marrë formën e modifikimit të përkohshëm të operacioneve të ndryshme si; ndryshime në çmimet e mallrave dhe shërbimeve të ofruara, ndryshime në normën e prodhimit, krijimin e radhëve të gjata të klientëve për të bërë furnizimet e nevojshme, etj.

Emery (1987) fokusohet në kredinë tregtare si një mjet operacional, duke trajtuar si të rëndësishme mospërputhjen ndërmjet ofertës dhe kërkesës për mallra dhe shërbime,



U.Hoti

14

si dhe duke konsideruar rolin e kërkesës së pasigurtë nga klientët si vendimtar, në vendimet operacionale të sipërmarrjeve tregtare. Sipas tij, duke qenë se kërkesa luhatet, furnitorët përballen me dy alternativa; së pari ata ose mund të lejojnë që të luhatet çmimi i shitjes në mënyrë që tregu gjithmonë të ekuilibrohet, së dyti mund të ndryshojnë vëllimin e prodhimin për plotësimin e kërkesës.

Të dyja këto alternativa janë mjaft të kushtueshme. Nëse çmimi ndryshon, klientët potencialë përballen me kosto të larta të kërkimit të informacionit për të marrë vendimin e duhur. Nëse prodhimi ndryshon, furnitori përballet me kosto të larta të prodhimit. Emery (1984, 1988) dhe Nadiri (1969) argumentojnë se kredia tregtare mund të ndihmojë në zbutjen e kërkesës së parregullt përmes stimulimit të shitjes nga zbutja e termave të kredisë tregtare, në periudhat kur kërkesa për mallra dhe shërbime është e ulët. Motivi operacional parashikon që sipërmarrjet tregtare me kërkesë të ndryshueshme të ofrojnë më shumë kredi tregtare për klientët e tyre se sa sipërmarrjet tregtare me kërkesë të qëndrueshme. Edhe Alchian A.” (1970) arrin në përfundimin se ndryshimet që vijnë si pasojë e operacioneve të ndërmarra nga sipërmarrjet tregtare, janë të kushtueshme për të dy palët; si për klientët ashtu dhe për furnitorët. Ato nuk mund të jenë mjete të preferuara si përgjigje të luhatjeve tranzitore si rezultat i kërkesës që vjen nga klientët për mallra apo shërbime. Kështu që, një sipërmarrje tregtare mund të ballafaqohet me një defiçit/sufiçit të përkohshëm të kërkesës për mallra dhe shërbime, e cila do të shoqërohet me një lehtësim/shtrëngim të përkohshëm të kushteve të kredisë tregtare.

Long et al. (1993) gjejnë prova empirike, të cilat tregojnë se sipërmarrjet tregtare me kërkesë të ndryshueshme e zgjasin më shumë kredinë tregtare se sa sipërmarrjet tregtare me kërkesë të qëndrueshme. Gjithashtu është testuar efekti i kredisë tregtare në kushtet e pasigurisë së kërkesës për mallrat dhe shërbimet. Gjithsesi, nga analiza e bërë deri më tani referuar motiveve financiare dhe operacionale të përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare ka dallime të qarta konceptuale ndërmjet tyre.

Së pari, ka një dallim në objektivat e tyre themelore; minimizimi i kostove si përgjigje ndaj luhatjeve në kërkesë, që vjen nga

klientët për blerje të mallrave dhe shërbimeve.

maksimizimi i normës së kthimit në rezervat e likuiditeteve nga përdorimi i kredisë tregtare.

Së dyti, ka një ndryshim në kushtet e nevojshme për ekzistencën e këtyre

motiveve; kërkesa jokonstante (për motivin e fleksibilitetit operacional).

ekzistenca e tregut financiar jo-perfekt (për motivin e ndërmjetësimit financiar).



U.Hoti

15

2.2.3 Motivi tregtar Strategjia që përdorin sipërmarrjet tregtare për realizimin e objektivave të shitjeve për mallrat dhe shërbimet që ata ofrojnë, është pikërisht përdorimi i kredisë tregtare e konsideruar kjo një arsye tregtare (komerciale). Studiues të shumtë kanë hulumtuar dhe kanë nxjerrë konkluzione mbi përdorimin e kredisë tregtare që vjen si rezultat i motivit tregtar. Një shpjegim alternativ i kushteve të kredisë tregtare dhe praktikave të saj ka të bëjë me çmimet diskriminuese.

Çmimet diskriminuese mund të shfaqen dhe në tregje konkurruese, ndërkohë Gernster (1994) provoi evidencën e praktikave të çmimeve diskriminuese nga sipërmarrje tregtare, të cilat shesin si tek tregtaret e pakicës, ashtu dhe tek konsumatori i fundit. Levinë (2002) pohoi se strategjitë e çmimeve diskriminuese shpesh janë adoptuar më shumë në industri ku konkurrenca është e lartë. Kushtet e kredisë tregtare mund të shihen si një element i rëndësishëm për sipërmarrjet tregtare që ofrojnë kredi tregtare.

Peterson dhe Rajan (1997) argumentojnë se sipërmarrjet tregtare me marzh të lartë fitimi për mallrat që ata tregtojnë kanë një nxitje më të lartë për të bërë shitje shtesë pa reduktuar kostot për klientët ekzistues. Mian dhe Smith (1992) arritën në përfundimin se sa më i madh kthimi nga shfrytëzimi i fuqisë tregtare nëpërmjet çmimeve diskriminuese aq më shumë gjasa ka që të rritet/zgjerohet kredia tregtare.

Zbritjet në rastin e pagesave të shpejta, sipas Ng et al. (1991) mund të shihen si politikë e vendosjes së çmimit nga sipërmarrjet tregtare për të ofruar klientëve të synuar një reduktim çmimi efektiv. Motivet që çojnë furnitorin për të ofruar kushte lehtësuese për klientët, në rast kur këta të fundit kryejnë pagesa të hershme, janë të shumta dhe komplekse. Sipas Nadiri (1969) përdorimi i kredisë tregtare përmirëson dhe lehtëson tregtueshmërinë e mallrave dhe shërbimeve për sipërmarrjet tregtare.

Brennan et al. (1988) argumentojnë se sipërmarrjet tregtare të cilat karakterizohen me fuqi të madhe tregu ofrojnë më shumë kredi tregtare për klientët e tyre. Këto sipërmarrje tregtare operojnë me marzh të lartë fitimi, duke realizuar shitje të mëdha pa e ulur çmimin e mallrave që ata ofrojnë, ndaj, kushtet e kreditimit të ofruara prej tyre janë të njëjta për të gjithë klientët. Gjithashtu Zambaldi, Aranha, Lopesand Politi (2010) argumentojnë se sipërmarrjet e mëdha tregtare kanë më shumë “pushtet tregu” kundrejt furnitorëve të tyre. Ky pushtet i tregut i lejon këto sipërmarrje të kërkojnë kushte më të mira pagese, pasi ky pushtet mund të përdoret si “kërcënim” nga ana e tyre për të ndryshuar furnitor. Në këtë rast, sipas Horen (2005) çdo rritje e përdorimit të kredisë tregtare nuk është rezultat i një vendimi të furnitorit (shitësit), por pasojë e klientit (blerësit) dhe fuqisë së tij të tregut. Nadiri (1969) argumenton se disponueshmëria e termave alternativ të pagesës mund të zgjerohet në treg duke rritur kërkesën për mallra dhe shërbime. Pra, për sipërmarrjet tregtare me pjesë më të vogël tregu (fuqi më të vogël tregu) kredia tregtare duhet të jetë më e dobishme, pasi këto sipërmarrje kanë më shumë stimuj për të rritur shitjet



U.Hoti

16

(Hill et al., 2010). Sipas Hill et al. (2010) rentabiliteti i llogarive të arkëtueshme është një funksion zbritës i pjesës së tregut. Long et al.(1993) pohojnë se nga pikëpamja e motivit tregtar, sipërmarrjet e vogla tregtare që kanë reputacion të keq duhet të përdorin më shumë kredi tregtare, në mënyrë që të garantojnë shitjen e mallrave dhe shërbimeve që ata ofrojnë, edhe pse, kjo iniciative është në kundërshtim me parashikimet e motivit financiar për kredinë tregtare.

2.3 Mjedisi në të cilin operon kredia tregtare Mjedisi në të cilin zhvillohet veprimtaria ekonomike e sektorit privat (makroekonomik dhe specifik) luan rol të rëndësishëm në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Studiues të shumtë kanë hulumtuar mbi faktorët që ndikojnë sjelljen e kredisë tregtare dhe kanë arritur në konkluzione të cilat do t’i paraqesim më poshtë.

2.3.1 Mjedisi makroekonomik Studime të mëparshme kanë treguar se ka shumë faktorë të lidhur me kredinë tregtare. Disa prej këtyre faktorëve, të cilët janë të lidhur me zhvillimin ekonomik të një vendi, të tillë si prodhimi i brendshëm bruto (GDP), normat e interesit të tregut (NI), politika monetare (PM), sistemi financiar dhe infrastruktura ligjore janë konsideruar si shumë të rëndësishëm, sa i takon ndikimit të tyre në kredinë tregtare. Këta faktorë njihen si faktorë makroekonomikë, të cilët nuk varen dhe nuk mund të kontrollohen nga sipërmarrjet tregtare. Gjithsesi, studiues të ndryshëm kanë arritur në përfundime të ndryshme, përsa i përket analizës së faktorëve makroekonomikë dhe ndikimit që këta faktorë kanë në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare.

Një qasje makroekonomike më të detajuar ka dhënë Koskela’s (1979) ku sipas tij paraqitet një lidhje ndërmjet literaturës për kredinë tregtare dhe ekonomisë monetare. Kredia tregtare dhe politika monetare është trajtuar vetëm brenda sektorit financiar. Politika monetare ka një efekt të drejtpërdrejtë mbi sektorin bankar, dhe jashtë këtij sektori ka një treg të kredisë tregtare, i cili ndikohet vetëm në mënyrë indirekte nga politika monetare. Koskela’s (1979) ka studiuar lidhjen ndërmjet dy tregjeve në kushtet e politikave të ndryshme monetare dhe ka dalë në përfundimin se kredia tregtare mund të neutralizojë efektet e politikës monetare, por tregjet e kredisë tregtare nuk veprojnë gjithmonë si zbutës.

Në një ekonomi të hapur dhe me kredi të transferueshme, kredia tregtare është një zëvendësues direkt i mjeteve monetare. Në rastin e një ekonomie të mbyllur, pa kredi të transferueshme, efektet e kredisë tregtare përmblidhen vetëm në impaktin e tyre mbi shpejtësinë e qarkullimit të parasë. Në një studim empirik Zahn dhe Hosek (1973)



U.Hoti

17

arritën në përfundimin se shpejtësia e qarkullimit të parasë parashikohej më mirë kur kredia tregtare përfshihej në funksionin e parasë, se sa kur nuk përfshihej. Laffer (1970) duke punuar mbi të dhënat e ekonomisë Amerikane, arriti në konkluzionin se raporti [llogari e arkëtueshme / (llogari e pagueshme + ofertën monetare)], rritet kur norma e interesit afatshkurtër rritet. Brechling dhe Lipsey (1963), në një studim të bërë për sipërmarrjet tregtare britanike në vitet ’50, dolën në përfundimin se si llogaritë e pagueshme ashtu edhe llogaritë e arkëtueshme rriten gjatë periudhave me politikë monetare të shtërnguar. Megjithatë, nga ana tjetër Eliasson (1967) edhe pse përdori afërsisht të njëjtën metodë për të analizuar industrinë prodhuese Spanjolle, nuk doli në të njëjtin përfundim. Në një studim të bërë për sipërmarrjet tregtare Britanike nga Davis-Yeomans (1974) arritën në përfundimin se si llogaritë e arkëtueshme ashtu edhe llogaritë e pagueshme rriten gjatë periudhave me një politikë monetare të shtrënguar. Fakti që llogaritë e arkëtueshme dhe llogaritë e pagueshme lëvizin në të njëjtin drejtim, nuk është e pakuptimtë, përderisa, llogaritë e arkëtueshme të njërës sipërmarrje tregtare paraqesin llogaritë e pagueshme të sipërmarrjes tjetër tregtare. Schwartz (1974) thekson se gjatë periudhave të shtrënguara monetare, norma e interesit dhe kufizimi i kreditit rriten. Efekti i parë i një politike të shtrënguar monetare është shpërndarja drejt sipërmarrjeve të vogla tregtare të cilat marrin fonde me kosto të larta nga tregjet kapitale. Nga njëra anë kjo i shpie sipërmarrjet e vogla tregtare drejt kredisë tregtare në vend të kredisë bankare, dhe nga ana tjetër sipërmarrjet e mëdha tregtare përdorin aftësitë e tyre huamarrëse për të mbështetur klientët e tyre duke i kredituar ata me kredi tregtare. Ndërkohë që Nilsen (2002) në studimet e tij thekson se, sipërmarrjet e vogla dhe të mesme mbështeten tek kredia tregtare më shumë gjatë politikave monetare shtrënguese, sepse gjatë kësaj periudhe ato mund të përballen me probleme financiare. Ai argumenton se gjatë periudhave kur politika monetare është e shtrënguar, kosto e huasë bankare mund të jetë më e lartë se kosto e kredisë tregtare, dhe për këtë arsye niveli i kredisë tregtare mund të rritet.

Niskanen (2006) konstatoi se ka një lidhje pozitive midis normës së interesit të tregut dhe llogarive të arkëtueshme. Si rezultat i normave të larta të interesit të tregut, rritet mundësia për të përdorur më shumë kredi tregtare si alternativë financiare nga sipërmarrjet tregtare.

Ndërkohë Demirguc-Kunt dhe Maksimovic (2001) konstatojnë se në një vend me treg financiar të zhvilluar, ndërmjetësit financiarë mund të monitorojnë më mirë huamarrësit dhe është më e leverdishme për sipërmarrjet tregtare që të marrin fonde nga ndërmjetësit financiarë. Megjithatë, në vendet me sistem financiar jo shumë të zhvilluar, sipërmarrjet tregtare mund të përballen mjaft lehtë me kufizimin financiar.

Përveç politikës monetare, edhe rritja apo rënia ekonomike e një vendi luan një rol mjaft të rëndësishëm në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare.



U.Hoti

18

Shumë autorë kanë studiuar sjelljen e kredisë tregtare si rezultat i ndryshimeve të zhvillimit ekonomik.

Huyghebaert (2006), Garcia-Teruel dhe Martinez-Solano (2010) kanë treguar se rënia ekonomike bën që sipërmarrjet tregtare të rrisin llogaritë e pagueshme, ndërkohë që mundësia e tyre për të marrë kredi bankare zvogëlohet. Ndaj kreditimi i tyre nga furnitorët mbetet një alternativë e rëndësishme financimi.

Në kundërshtim me këtë teori Niskanen dhe Niskanen (2006) argumentojnë se llogaritë e pagueshme rriten edhe gjatë situatave me zhvillim ekonomik të lartë. Shpjegimi sipas tyre lidhet me faktin se gjatë këtyre periudhave rriten më shumë mundësitë për investime dhe si rezultat sipërmarrjet drejtohen më shumë nga kredia tregtare për të mbështetur zhvillimin e tyre.

Fisman dhe Love (2003) kanë treguar se përdorimi i kredisë tregtare ndryshon midis industrive, dhe shumë pak brenda të njëjtës industri. Kjo sepse industritë pa inventarë të prekshëm nuk e përdorin aq shumë kredinë tregtare. Por ka patur edhe qasje ndryshe nga studiuesit e lartpërmendur kur analizohen faktorët makroekonomikë dhe rolin që ata luajnë në përdorimin e kredisë tregtare. Ndërkohë sipas Demirguc-Kunt dhe Maksimovic (2001) është jashtë kontrollit të sipërmarrjeve tregtare të përmirësojnë faktorët makroekonomikë dhe efektet e tyre në përdorimin e kredisë tregtare dhe si rezultat ato nuk merren parasysh.

2.3.2 Mjedisi mikroekonomik Kredia tregtare është pjesë e integruar e transaksioneve midis sipërmarrjeve tregtare. Wilson dhe Summers (2002) konstatojnë natyrën e dyanshme të kredisë tregtare, duke treguar se sipërmarrjet tregtare e përdorin kredinë tregtare edhe si përfitues edhe si ofrues. Petersen dhe Rajan (1997), Garcia-Teruel dhe Martinez-Solano (2010) dhe Wilson dhe Summers (2002) argumentojnë se janë disa faktorë që lidhen me karakteristikat e sipërmarrjeve tregtare ato të cilat përcaktojnë kredinë tregtare të tilla si, kapaciteti i sipërmarrjeve tregtare për të përdorur kredi tregtare, reputacioni, jetëgjatësia e veprimtarisë së tyre, mundësitë e sipërmarrjeve tregtare për të siguruar financime alternative, si dhe rritja e shitjeve. Ndikimi i këtyre faktorëve në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare kanë qenë në vëmendje të vazhdueshme të studiuesve. 2.3.2.a Jetëgjatësia, madhësia, reputacioni i sipërmarrjeve tregtare dhe kredia tregtare Aftësia huamarrëse e sipërmarrjeve tregtare ka të bëjë gjithashtu edhe me reputacionin dhe kapacitetin e tyre për të përfituar nga financimi i jashtëm. Jetëgjatësia dhe madhësia e tyre konsiderohen si matës të aftësive huamarrëse në pjesën më të madhe të literaturës. Petersen dhe Rajan (1997) argumentojnë se sipërmarrjet e mëdha tregtare që kanë jetëgjatësi të konsiderueshme në ushtrimin e



U.Hoti

19

aktivitetit të tyre të biznesit kanë më shumë mundësi që të kreditojnë klientët e tyre me kredi tregtare. Kjo sipas tyre vjen nga aksesi që këto sipërmarrje tregtare kanë në përfitimin e kredisë bankare, krahasuar me sipërmarrjet tregtare të reja dhe të vogla, të cilat edhe pse mund të kenë akses në fondet financiare, ato nuk kanë mundësi të ofrojnë më shumë kredi tregtare për shkak të ekonomive të shkallës. Schwartz (1974) tregon që sa më jetëgjatë dhe më e madhe të jetë sipërmarrja tregtare, aq më shumë reputacion të mirë ka ajo për të paguar detyrimet, si shkak i historisë së gjatë që ka në treg dhe i ekonomive të shkallës që ajo ka krijuar. Në përgjithësi, sipërmarrjet e mëdha tregtare kanë akses më shumë në borxhin financiar, aftësi më të mira huamarrëse dhe më shumë fuqi për të negociuar, krahasuar me sipërmarrjet e vogla tregtare. Prandaj, ato kanë mundësi për t’i financuar klientët e tyre kur përballen me kushte jo të mira financiare. Gjithashtu Rodriguez-Rodrigues (2006) argumentojnë se sipërmarrjet tregtare (të vjetra) me një jetëgjatësi të madhe në treg mund t’ia dalin të mbijetojnë në kushtet e një tregu jo-perfekt. Sipas tyre, ndërmjet sipërmarrjeve tregtare të vjetra dhe llogarive të pagueshme rezulton një lidhje negative. Gjithsesi, studiues të tjerë kanë gjetur lidhje pozitive midis jetëgjatësisë së sipërmarrjeve tregtare dhe llogarive të pagueshme. Petersen dhe Rajan (1994) tregojnë se niveli i kredisë tregtare varet nga besueshmëria midis furnitorëve dhe klientëve. Sipas tyre furnitorët kreditojnë më shumë me kredi tregtare klientët të cilët vlerësohen me aftësi të mira huamarrëse dhe atyre të cilëve ju besojnë gjatë të bërit biznes. 2.3.2.b Mundësia për të gjeneruar financim të brendshëm dhe kredia tregtare Përpjekjet që sipërmarrjet tregtare bëjnë për të gjeneruar financim të brendshëm janë të mëdha dhe gjithashtu sfidë me të cilën përballen çdo ditë në ushtrimin e aktivitetit të tyre. Rodrigues-Rodriguez (2006) dhe Alphonse et al (2003) e vënë theksin tek financimi i brendshëm si metoda e parë e financimit gjatë vështirësive financiare. Sa më e madhe mundësia e sipërmarrjeve tregtare për të gjeneruar para (cash), aq më e vogël nevoja për financim të jashtëm. Këto sipërmarrje tregtare njëkohësisht zotërojnë edhe më shumë llogari të arkëtueshme. Garcia-Teruel dhe Martinez-Solano (2010) tregojnë gjithashtu se sipërmarrjet tregtare me mundësi të mëdha për të rritur marzhin e fitimit marrin më pak hua nga furnitorët e tyre. Ndaj zakonisht pritet të ketë një lidhje negative midis aftësisë për të siguruar likuiditete nga vetë sipërmarrja tregtare dhe llogarive të pagueshme, dhe një lidhje pozitive me llogaritë e arkëtueshme. Kjo vjen për shkak se sipërmarrjet tregtare me mundësi të mëdha për të siguruar cash kanë më pak nevojë për financime të jashtme dhe si rezultat më pak shpenzime.

2.3.2.c Mundësia për të marrë borxh financiar dhe kredia tregtare



U.Hoti

20

Duke ju referuar kapacitetit të sipërmarrjeve tregtare për të përthithur financime nga jashtë, mund të themi se një sipërmarrje tregtare me akses në borxhin financiar (sigurimi i financimit nga institucionet financiare dhe bankare) i drejtohet më pak përdorimit të kredisë tregtare. Mundësia që ato kanë për të rritur financimin e jashtëm, duke përfshirë si borxhin afatshkurtër ashtu edhe atë afatgjatë, luan rol në nivelin e përdorimit të kredisë tregtare. Nga pikëpamja e llogarive të arkëtueshme, Petersen dhe Rajan (1997) konstatuan se sipërmarrjet tregtare me borxh të lartë financiar u ofrojnë më shumë kredi tregtare klientëve të tyre. Në aspektin e llogarive të pagueshme, Garcia-Teruel dhe Martinez-Solano (2010) shpjegojnë se sipërmarrjet tregtare, të cilat kanë akses në kredinë bankare, drejtohen më pak drejt kredisë tregtare. Kjo është provuar edhe nga kërkimet e Rodriguez-Rodrigues (2006) i cili shpjegon për më tepër se, sipërmarrjet tregtare të cilat mbështeten në financimin institucional janë në përgjithësi më të mëdha dhe më fitimprurëse, krahasuar me sipërmarrjet tregtare që financohen nga kredia tregtare. Kosto e lartë e borxhit i çon sipërmarrjet tregtare drejt formave alternative të financimit duke përfshirë edhe kredinë tregtare nga furnitorët e tyre. Rodriguez-Rodrigues (2006), Garcia-Teruel dhe Martinez-Solano (2010) argumentojnë se sipërmarrjet tregtare kanë nxitje për të reduktuar nivelin e llogarive të arkëtueshme kur kosto e huamarrjes nga bankat është e lartë. Për më tepër, në këto raste sipërmarrjet tregtare tentojnë që të zgjerojnë më shumë llogaritë e pagueshme.

2.3.2.d Shitjet dhe kredia tregtare Petersen dhe Rajan (1997) sugjerojnë se sipërmarrjet tregtare, të cilat duan që të arrijnë shitje të mëdha, pranojnë që të rritin kreditimin për klientët e tyre (ofrojnë kredi tregtare për klientët e tyre), duke treguar në këtë mënyrë një lidhje pozitive ndërmjet rritjes së shitjeve dhe llogarive të arkëtueshme. Gjithashtu ata sugjerojnë se, kredia tregtare mund të konsiderohet si një sinjal i situatës financiare të sipërmarrjeve tregtare dhe si një instrument marketingu i cili ndihmon sipërmarrjet në realizimin e objektivave të shitjeve. Emery (1984) argumenton se një sipërmarrje tregtare me shitje të ulëta, mund të pranojë të ofroje më shumë kredi tregtare për klientët e saj duke e përdorur këtë të fundit si një instrument marketingu për të rritur nivelin e shitjeve. Wilson dhe Summer (2002) argumentojnë se kredia tregtare përdoret veçanërisht nga sipërmarrjet tregtare të cilat kanë një ritëm rritje të shpejtë në aktivitetin e biznesit të tyre. Sipërmarrjet tregtare të cilat synojnë të arrijnë shitje të larta ofrojnë më shumë kredi tregtare me qëllim për t’i bërë ata më konkurrues dhe atraktive për klientët. Nga perspektiva e llogarive të pagueshme sipas rezultateve të studimeve të Garcia-Teruel dhe Martinez-Solano (2010) sipërmarrjet tregtare me shanse të mëdha për t’u rritur do të dëshironin të merrnin më shumë financim nga furnitorët e tyre, pra, do të zgjeronin llogaritë e pagueshme.



U.Hoti

21

Meltzer (1960) dhe Nadiri (1969) theksojnë se funksioni parësor i kredisë tregtare është që të zbusë fërkimet financiare me klientët, duke lehtësuar kështu rritjen e shitjeve dhe rritjen e pjesës së tregut. Nëpërmjet kredisë tregtare, sipërmarrjet tregtare mund të rrisin shitjet me anë të zbutjes së pabarazisë së informacionit (asimetrisë së informacionit) midis palëve (furnitor-klient), në drejtim të cilësisë së ofruar (Long et al., 1993, Smith, 1987). Si rezultat, investimi i furnitorit në kredinë tregtare lehtëson shkëmbimin duke reduktuar pasigurinë në lidhje me cilësinë e mallrave dhe shërbimeve të ofruara prej tij. Gjithashtu, sipas Brennan et al (1998) kredia tregtare mundëson diskriminim të çmimeve, duke ndryshuar afatin e kredisë, ose duke ofruar zbritje për pagesë të menjëhershme. Kjo ju mundëson sipërmarrjeve tregtare shitjen e mallrave dhe shërbimeve me çmime të ndryshme në varësi të elasticitetit të kërkesës së klientëve të tyre.

2.3.2.e Rritja e të ardhurave dhe kredia tregtare Përveç rritjes së shitjeve sipas Emery (1984) kredia tregtare mund të rrisë të ardhurat, nëpërmjet të ardhurave shtesë nga interesi, ose të rrisë të ardhurat përmes reduktimit në kostot e transaksionit referuar studimeve të Ferris (1981) dhe Emery (1987). Megjithatë, ofrimi i kredisë tregtare nga furnitorët sjell edhe efekte negative. Këto efekte negative mund të vijnë nga rreziku i mospagesës apo pagesës me vonesë të detyrimit që klientët kanë ndaj furnitorëve, duke dëmtuar në këtë mënyrë përfitueshmërinë e sipërmarrjeve tregtare. Për më tepër, Emery (1984) shpjegon se një sipërmarrje tregtare me fitim marxhinal bruto të lartë, tenton të arrijë shitje të larta duke pranuar kredi tregtare. Sipas, Ng et al (1999) dhe Wilner (2000) në një perspektivë afatgjatë kredia tregtare mund të japë fitime të ardhshme me krijimin dhe mbajtjen e marrëdhënieve të qëndrueshme tregtare ndërmjet furnitorit dhe klientit.

2.4 Standartet e kontabilitetit dhe mbrojtja e kreditorit Në shumë kërkime shkencore, studiuesit zakonisht kanë qenë të shqetësuar vetëm rreth përcaktuesve apo faktorëve specifikë, dhe rrallë janë përpjekur për të gjetur dhe identifikuar variacionet në politikat e kredisë tregtare të përdorura nga sipërmarrjet tregtare në shtete të ndryshme si dhe midis shteteve gjithashtu.

Autorë të ndryshëm, në disa punime, kohët e fundit kanë studiuar kredinë tregtare, duke përdorur shembuj të marrë nga sipërmarrjet tregtare në shtete të ndryshme. Përveç kësaj, cilësia e standardeve të kontabilitetit të një vendi si një karakteristikë që zvogëlon pabarazinë e informacionit ndërmjet furnitorëve dhe klientëve nuk ka qenë përparësi e studimeve të tyre. Ndaj, referuar studimeve të Demirgüç-Kunt dhe Maksimoviç (2001) të cilët morën në analize një model të gjerë të sipërmarrjeve



U.Hoti

22

tregtare, në 39 shtete të ndryshme, rezultoi se zhvillimi i sistemit bankar dhe infrastruktura ligjore e secilit shtet, ndikon në përdorimin e kredisë tregtare.

Fisman dhe Love (2003) i fokusojnë studimet e tyre kryesisht në marrëdhënien që ekziston midis rritjes së industrisë, zhvillimit të ndërmjetësve financiar dhe kredisë tregtare. Megjithatë, puna e tyre fokusohet më shumë në rritjen e industrisë dhe ndikimin që kjo rritje ka në përdorimin e kredisë tregtare, sesa në politikat e kreditit të ndërmarra nga sipërmarrjet tregtare. Delannay dhe Weill (2004) studiojnë përcaktuesit e kredisë tregtare dhe borxhit tregtar nga një model i gjerë i sipërmarrjeve tregtare të nëntë shteteve të Evropës Qendrore dhe Lindore. Rezultati i tyre nuk paraqiti ndonjë përcaktues të përgjithshëm të përdorimi të kredisë tregtare për të gjitha vendet në tranzicion.

Kohët e fundit, Pike et al. (2005) analizoi për sipërmarrjet tregtare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Britaninë e Madhe dhe Australinë, nëse objektivat dypalëshe si reduktimi i pabarazisë së informacionit (informacionit asimetrik) dhe çmimi diskriminues për mallrat dhe shërbimet që sipërmarrjet tregtare ofrojnë, janë të përshtatshme për të përkufizuar termat e kredisë tregtare.

Galindo and Micco (2007) shprehen se niveli i mbrojtjes ligjore për furnitorin është vendimtar për madhësinë e tregjeve të kredisë tregtare, pasi rreziku i kredisë tregtare rritet në vendet ku mbrojtja kreditore është e ulët. Sipas rezultateve të studimeve të tyre, niveli i mbrojtjes ligjore për furnitorët luan një rol të rëndësishëm në ofrimin e kredisë tregtare si dhe ndikon në nivelin e rrezikut që ky financim mbart.

Siç ndodh në rastin e të drejtave të furnitorëve, edhe cilësia e standardeve të kontabilitetit ndryshon ndjeshëm mes shteteve. Sipas La Porta et al. (1998) shtetet me modelin jurisprudencial të së drejtës skandinavo-civile kanë sistemin më të fortë përsa i përket cilësisë së kontabilitetit, të ndjekur nga shtetet me modelin jurisprudencial common-law dhe gjermano-civil. Cilësia më e dobët e kontabilitetit është gjetur në ato vende me model jurisprudencial francezo-civil.

2.4.1 Standardet e Kontabilitetit

Pabarazia e informacionit midis furnitorit (huadhënësit) dhe klientit (huamarrësit) padyshim ndikon në performancën, koston dhe madhësinë e përdorimit të kredisë tregtare. Mungesa e informacionit në lidhje me situatën financiare të një huamarrësi ose ekzistenca e informacionit të pasigurt (informacioni i pasaktë rreth tyre) mund të çojë ndërmjetësit financiarë të mos pranojnë kërkesën për kredi, ose të rritin koston e kreditimit, në mënyrë që të kompensohet rreziku i kredisë tregtare.

Fisman dhe Love (2003) gjejnë një lidhje negative midis standardeve të kontabilitetit të një vendi dhe financimit të kredisë, duke treguar se sa më i dobët të jetë informacioni kontabël aq më i lartë rrisku i huadhënies për ndërmjetësit financiarë. Në raste të tilla rrisku i huadhënies rritet edhe për furnitorët të cilët ofrojnë kredi tregtare. Por, siç është sugjeruar nga Petersen dhe Rajan (1997) furnitorët do të kenë avantazh informacioni kundrejt institucioneve financiare për klientët e tyre. Ndaj,



U.Hoti

23

informacioni kontabël që sigurohet për huamarrësit gjatë proçesit të kreditimit është më i rëndësishëm për institucionet financiare dhe bankare se sa për furnitorët.

Për këtë arsye, në rastin e mbrojtjes së kreditorit, cilësia e ulët e sistemit të kontabilitetit do të ndikojë me intensitet të ndryshëm, në ndërmjetësit financiarë dhe në sipërmarrjet tregtare që ofrojnë kredi. Kjo do të thotë se, sa më shumë informacion disponohet nga huadhënësit për situatën financiare të huamarrësve të tyre (blerësit/klientit), aq më e lirë do të jetë kredia e ofruar.

2.4.2 Mbrojtja e kreditorit Evidencat e gjetura nga La Porta et al. (1997), Galindo dhe MICCO (2007) dhe Djankov et al. (2007) mbështesin shpjegimin e rëndësisë së të drejtave të kreditorëve (furnitorëve) në përdorimin e kredisë tregtare. Ato zbulojnë se vëllimi i tregjeve kredituese në vendet me nivel të lartë të mbrojtjes së të drejtave të kreditorëve është më i madh se sa në vendet ku mbrojtja e të drejtave të kreditorëve është në nivele më të ulëta. Sipas studimeve të Levine (2002) vendet të cilat kanë sisteme ligjore që mbrojnë të drejtat e kreditorëve dhe rregullat e kontratës, kanë sistem financiar dhe bankar më të zhvilluar.

Vendet me mbrojtje të ulët të kreditorit paraqesin një rrezik të lartë të kredisë për huadhënësit. Sa më i lartë të jetë rrisku i kreditit, aq më e lartë kostoja e huamarrjes për sipërmarrjet tregtare. Megjithatë, kjo kosto do të jetë më e ulët në kreditë tregtare, sesa në kreditë bankare, referuar teorisë së kostove të transaksioneve, ku sipas kësaj teorie furnitorët kanë avantazh kostoje kundrejt ndërmjetësve financiarë në disponimin e informacionit mbi huamarrësit e tyre.

Edhe Fisman dhe Love (2003) vunë në dukje se mbrojtja e dobët e kreditorit dhe informacioni jo i plotë do të ndikojë të dy ndërmjetësit formal (furnitorët dhe bankat). Gjithsesi, sipërmarrjet tregtare (furnitorët) mund të zbusin këto probleme më lehtë sesa bankat. Në këtë rast, referuar avantazheve të përmendura më sipër sipërmarrjet tregtare (furnitorët) janë huadhënës më të lirë se bankat.

Pindado et al. (2008) nga rezultatet e studimit ata pohuan se kodet e paaftësisë paguese luajnë një rol përcaktues në vendimet për investime. Rritja e aplikimi të kredisë tregtare nga furnitorët është një praktikë e cila, në njërën anë, është një investim afatshkurtër në llogaritë e arkëtueshme e cila stimulon kërkesën, dhe në anën tjetër, është një investim afatgjatë në marrëdhënien me klientin. Kredia tregtare e përdorur do të jetë më e madhe në rastin e sipërmarrjeve tregtare të vendeve ku mbrojtja e kreditorit është e lartë.

2.5 Pabarazia e informacionit (ndërmjet furnitorit dhe klientit)

Pabarazia e informacionit ndërmjet furnitorit dhe klientit bën të mundur marrjen e vendimeve, të cilat mbartin rrezik në të ardhmen, vendime të cilat vijnë si rezultat i mungesës së informacionit të plotë që palët disponojnë në momentin e nënshkrimit të



U.Hoti

24

marrëveshjes. Prania e pabarazisë së informacionit vendos furnitorin përballë vështirësive reale për vlerësimin e aftësive huamarrëse të klientëve të tyre. Ashtu siç kemi cituar edhe më lart, furnitorët kanë avantazh kundrejt institucioneve të tjera financiare për të siguruar informacion mbi situatën financiare të klientëve të tyre. Në tregun e kredisë tregtare mbetet problem për furnitorin nëse klientët nuk kanë informacion të mjaftueshëm dhe të saktë për cilësinë dhe karakteristikat e mallrave dhe shërbimeve që ato blejnë. Ndaj, në rastet kur klientët disponojnë informacion jo të plotë, furnitorët kanë prirje t’i lejojnë klientët të testojnë mallrat që ata ofrojnë përpara se të bëhet pagesa. Shumë autorë si; Smith (1987), Long, Malitz dhe Ravid (1993), Lee dhe Stowe (1993), Emery dhe Nayar (1998), Wei dhe Zee (1997), dhe Pike et al. (2005), Deloof dhe Jegers (1996) kanë studiuar fenomenin e pabarazisë së informacionit që disponohet nga palët. Studimet e tyre kanë treguar se sipërmarrjet e vogla tregtare kanë tendencë të ofrojnë më shumë kredi tregtare për klientët e tyre në krahasim me sipërmarrjet e mëdha tregtare, duke rritur në këtë mënyrë reputacionin e tyre në treg për cilësinë e mallrave dhe shërbimeve që ata ofrojnë. “Në kontekstin e pabarazisë së informacionit, ofrohet më shumë kredi tregtare që klientët e tyre të kenë mundësi të testojnë cilësinë e mallrave përpara se ata të bëjnë pagesën”. Referuar studimeve të Jensen dhe Meckling (1976) marrëdhënia e ndërtuar ndërmjet furnitorit dhe klientit është një marrëdhënie e cila karakterizohet nga dy probleme, të cilat janë përzgjedhja reciproke dhe rreziku moral. Sipas Dahlstrom dhe Ingram (2003) përzgjedhja reciproke (e papërshtatshme) vjen nga ekzistenca e pabarazisë së informacionit midis furnitorit dhe klientit (shitësit dhe blerësit) sidomos, kur karakteristikat e mallrave nuk janë të njohura nga ky i fundit. Ky është një problem që sipas studimeve të Pike et al.(2005) dhe Smith (1987) i referohet teorisë së cilësisë së mallrave.

Referuar politikës së kredisë tregtare që sipërmarrjet tregtare ndërmarrin, fenomeni i përzgjedhjes reciproke ka rëndësi kur klientët nuk e dinë paraprakisht cilësinë e mallrave, që do të blejnë. Në këtë rast, furnitorët zgjerojnë kredinë tregtare (rrisin volumin ofruar klientëve të tyre) që t’i garantojnë klientët për cilësinë e mallrave që ata blejnë. Ky këndvështrim sugjeron se sipërmarrjet tregtare që shesin mallra të teknologjisë të lartë, por që reputacioni i tyre nuk është konsoliduar akoma në treg, do të zgjerojnë kredinë tregtare në mënyrë që të lejojë klientët të kontrollojnë cilësinë e mallrave përpara kryerjes së pagesës.

Megjithatë, kur kredia tregtare është rritur/zgjeruar, rreziku që klientët të mos paguajnë brenda afatit të përcaktuar rritet, duke u përballur kështu me fenomenin e rrezikut moral. Problemi i rrezikut moral ka të bëj me sjelljet oportuniste të palëve, ku njëra palë e dëmton heshturazi palën tjetër, fenomen i cili nuk është trajtuar plotësisht.



U.Hoti

25

Informacioni jo i plotë që palët disponojnë krijon pasiguri në marrëdhëniet tregtare ndërmjet tyre, potencial për oportunizëm dhe probleme të rrezikut moral, që në kthim, imponojnë rritje të kostove të transaksionit nga të dyja palët.

2.5.1 Pasiguria e klientit (blerësit)

Klientët të cilët paguajnë paradhënie ose i shlyejnë detyrimet e tyre pas dorëzimit të mallit nuk mund të jenë të sigurt se cilësia e mallit të dorëzuar do të përmbush standartet e pritura. Kjo pasiguri ulet në qoftëse furnitori ofron garanci ose gëzon një reputacion të mirë për cilësinë e mallrave të ofruara në treg.

Rritja e ofertës së kredisë tregtare nga furnitorët sipas Smith (1987) ofron mundësi të ulin pasigurinë që klientët e tyre kanë kundrejt mallrave dhe shërbimeve që ata tregtojnë. Kjo pasiguri e klientëve ulet nëse furnitorët i lejojnë këta të fundit të testojnë cilësinë e mallrave përpara bërjes së pagesës. Kjo veçanërisht është e rëndësishme për mallrat që zgjasin shumë për t’u verifikuar, si për shembull, kur mallrat kanë komponentë të teknologjisë së lartë ose pësojnë ndryshime të shpejta në zhvillimin e tyre.

Smith (1987) gjithashtu sugjeron se periudha e kreditimit mund të shihet si një periudhë e verifikimit të mallit me anë të së cilës furnitori vendos kushtet e pagesës dhe kohën e mjaftueshme që lejon verifikimin e mallit. Kështu që, kredia tregtare mund të shihet si garanci e nënkuptuar për mallin e ofruar. Ata, më tej argumentojnë se sipërmarrjet e vogla tregtare, me më pak reputacion në treg, të cilat prodhojnë produkte që kërkojnë një periudhë më të gjatë kohe për verifikimin e cilësisë, kanë më shumë gjasa të rrisin kredinë tregtare për klientët e tyre. Autorë të ndryshëm kanë zbuluar se sa më e gjerë baza e klientëve, aq më shumë janë gjasat që sipërmarrjet tregtare të ofrojnë kredi tregtare.

Lee and Stowe (1993) sugjerojnë se gatishmëria e furnitorëve për të ofruar zbritje çmimi për sasinë e mallrave të kërkuar nga klientët e tyre, ka të bëjë pikërisht me përcjelljen e informacionit në lidhje me cilësinë e tyre. Prodhuesit të cilët prodhojnë dhe ofrojnë produkte me cilësi të lartë kanë më shumë gjasa të bëjnë zbritje në çmimin e produkteve të shitura për klientët në mënyrë që të nxisin këta të fundit për të paguar pas verifikimit të cilësisë së produkteve, duke transferuar kështu rriskun tek këta të fundit.

Edhe pse jo specifikisht i lidhur me verifikimin e mallrave ose pasigurinë e blerësit, Ng et al. (1999) pohojnë se, sipërmarrjet tregtare, të cilat eksportojnë në nivele të larta kërkojnë një periudhë më të gjatë kreditimi për shkak të marrëveshjeve shtesë të transportit dhe eksportit. Sipas tyre, furnitorët të cilët operojnë në tregje shumë sezonale (që kanë të bëjnë me ofrimin e mallrave me sjellje sezonale) e zgjerojnë më shumë periudhën e kreditimit për klientët e tyre.

2.5.2 Pasiguria e furnitorit (shitësit)



U.Hoti

26

Smith (1987) pohon se informacioni në lidhje me rrezikun është i mbajtur në mënyrë asimetrike. Ofrimi i kushteve të mira të kredisë tregtare ekspozon furnitorin drejt rrezikut moral, sepse kjo gjë, tërheq klientë me kushte të dobëta kredimarrëse. Kur porosia është dhënë nga klientët, furnitori përballet me friken se ky i fundit nuk do të arkëtojë detyrimet nga klientët brenda afatit të përcaktuar në marrëveshjen tregtare, që do të thotë se, klienti nuk ka ndërmend të paguaj deri në datën e rënë dakord, ose ndoshta nuk ka ndërmend të paguaj fare.

Kërkesa e cash-it përpara dërgesës ose gjatë dërgesës së mallit zgjidh problemet e informacionit lidhur me qëllimet e klientit për të paguar, por, në raste të tilla furnitori mund të përballet edhe me humbje të mundësive për të shitur. Qëndrueshmëria financiare e sipërmarrjeve të vogla tregtare ka më shumë gjasa të jetë e rrezikuar nga vonesa e klientëve për të paguar, duke sugjeruar se sipërmarrjet e tilla mbështeten më shumë në kushtet e pagesës para dërgesës ose gjatë dërgesës për klientët me rrezik të lartë. E njëjta gjë mund të thuhet kur furnitori i ofron mallra direkt hallkës së fundit të zinxhirit të furnizimit.

Sipas Ng et al. (1999) në rastin e marrëdhënieve me furnitorët ndërkombëtarë, problemet e pabarazisë së informacionit rriten dhe marrëdhënia ndërmjet furnitorit dhe klientit bëhet më e vështirë. Problematikat në lidhje me cilësinë e kredisë dhe shlyerjen e detyrimeve shtohen, dhe në këtë mënyrë, rritet kërkesa e furnitorëve për të shitur me arkëtim të menjëhershëm (pagesë cash). Gjithsesi, siç pohuam më parë, tek klientët e kredisë së eksportit, periudha e kredisë pritet të jetë më e gjatë, sepse inspektimet e kombinuara dhe periudhat e transportit të mallrave zgjasin më shumë për blerësit vendas.

Kur sipërmarrjet tregtare forcojnë kriteret e kreditimit për klientët e tyre, proporcioni i shitjeve totale pëson rënie dhe llogaritë e arkëtueshme pësojnë tkurrje. Një tjetër mënyrë e trajtimit të konkurrencës së pabarazisë së informacionit është të ofrojë kushte pagese me dy pjesë, duke siguruar një nxitje financiare për klientin që të kryej pagesën më shpejt dhe të përfshihet në shpërndarjen e rrezikut të marrë përsipër nga furnitori.

2.6 Kriza financiare dhe kredia tregtare Karakteristikë e krizave financiare është pikërisht shpejtësia e përhapjes së efekteve të saj, nga një ekonomi tek një tjetër (nga një vend tek një tjetër). Përhapja e efekteve sjell problematika të mëdha dhe ndonjëherë dhe të vështira për t’u rikuperuar sidomos për ekonomitë e vendeve në zhvillim dhe ato të pazhvilluara.

Sipas Chote and Daniel (1998) shpejtësia e përhapjes dhe shtrirja e saj është zakonisht më e fortë në kohë kur tregu është i paqëndrueshëm, se sa, në periudha të qeta. Nëse gjatë turbulencave të tregut ndodh efekti i përhapjes midis ekonomive të lidhura, atëherë ky efekt do të ndodhë edhe midis sipërmarrjeve tregtare, sepse ato përbëhen nga partnerë tregtarë me investime të ndërlidhura. Kjo përhapje ka pasoja specifike në zinxhirin e furnitorëve të kredisë tregtare, sepse furnitorët shpesh investojnë në



U.Hoti

27

marrëdhënie tregtare duke zgjeruar kredinë tregtare e cila mund të ngushtohet pasi kreditë bankare bëhen më të kufizuara.

Lidhur me krizën e fundit botërore të vitit 2008, Kazmin, Lamont, dhe Leahy (2008) argumentojnë se hezitimi i bankave tregtare për të dhënë hua vjen si pasojë e bllokimit të likuiditetit në çdo nivel të sistemit. Kjo goditje e likuiditetit shkaktoi një ndryshim në nivelet e përdorimit të kredive tregtare, sepse nga njëra anë, kredia tregtare mund të veprojë si një burim zëvendësues i fondeve dhe në këtë mënyrë të rritet, por nga ana tjetër, kredia tregtare mund të plotësojë kredinë bankare dhe të ketë ulje. Edhe pse ekzistojnë ndryshime të konsiderueshme në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare përreth botës, kredia tregtare është një nga burimet më të rëndësishme financiare afatshkurtër.

Në përgjithësi, teoritë të cilat shpjegojnë kreditë tregtare përqafojnë arsyet tregtare (komerciale), motivimin e kostove të transaksioneve (operacionale), dhe stimuj financiarë (p.sh., Brick dhe Fung, 1984; Ferris, 1981; Smith, 1987; Petersen dhe Rajan, 1997; Wei dhe Zee, 1997; Deloof dhe Jegers, 1999; Marotta, 2005, Bastos dhe Pindado 2007, Rodriguez-Rodriguez, 2008; Deloof dhe Overfelt, 2010). Kohët e fundit, disa studime shpjegojnë përdorimin e kredisë tregtare në vende të ndryshme dhe me nivele të ndryshme të zhvillimit ekonomik dhe sistemit ligjor (p.sh., Demirgüç-Kunt dhe Maksimoviç, 2001; Fisman dhe Love, 2003; Horen, 2005; Bastos dhe Pindado, 2009).

Vetëm pak studime empirike ekzistojnë gjatë krizës ekonomike, si Fukuda, Kasuya & Akashi (2006) dhe Tsuruta (2007) të cilët kanë studiuar krizën Aziatike. Gjithsesi, impakti gjatë një krize ekonomike në financimin me kredi tregtare është me rëndësi të madhe, sepse kriza i shkakton kredisë tregtare përhapje si pasojë e ndërlidhjes financiare midis institucioneve financiare. Blasio (2005) shpjegon se përcaktuesit e kredisë tregtare përmbajnë njëkohësisht komponentë që ndryshojnë me kohën dhe komponentë të cilët nuk ndryshojnë me kohën.

Prandaj shumë studiues gjatë krizës Braziliane të vitit 1999, kolapsit Turk të vitit 2001 dhe krizës së Argjentinës të vitit 2001-2002, shqyrtojnë kërkesën për kredi tregtare duke konsideruar motivet financiare, operacionale dhe tregtare. Zhvlerësimi i shpejtë i monedhës vendase shënoi krizën Braziliane të vitit 1999, shoqëruar me rritje në përqindjet e interesave dhe ulje në rezervat e dollarit. Kriza Argjentinase e vitit 2001-2002 kishte kohë që ishte parashikuar duke ndjekur reçensionin e vitit 1997 (Kriza Aziatike e ndjekur nga Kriza Financiare Ruse).

Shumica e studimeve gjatë periudhave të krizave financiare sugjerojnë se sipërmarrjet tregtare me mundësi të kufizuar për të huamarrë në tregjet financiare kërkojnë më shumë të përdorin kredi tregtare. Megjithatë, oferta e kredisë tregtare gjatë periudhave së krizave financiare mund të ndjekë një model të ndryshëm për shkak të një sërë faktorësh, të tillë si specifikat e caktuara të klientëve që mund të rrisin rrezikun e huamarrjes dhe të shkaktojnë kredi të vazhdueshme.

Sipas Kaufman (1994) vazhdueshmëria konsiston në përhapjen e pasojave të goditjeve nga një ose më shumë sipërmarrje tregtare tek të tjerat. Giesecke dhe Weber (2006) e



U.Hoti

28

përkufizojnë vazhdueshmërinë e kredisë tregtare, si përhapjen e fatkeqësisë ekonomike nga një sipërmarrje tregtare në tjetrën. Gjatë dekadës së fundit dhe fillimit të kësaj dekade, një numër i madh vendesh kaluan kriza financiare dhe studiues të ndryshëm investiguan lidhjen e tyre me infektimin financiar.

Gjatë periudhave të pasigurisë financiare, depozituesit e shqetësuar tërheqin depozitat e tyre bankare. Sipas Friedman dhe Schwartz (1963) këto tërheqje janë mekanizmi kryesor përmes të cilit shqetësimet bankare ndikojnë në ekonominë reale. Në një studim të kohëve të fundit, Love, Preve, dhe Sarria - Allende (2007) zbulojnë se oferta e kredive tregtare rritet pas një krize financiare, por ulet në muajt dhe vitet në vijim. Ata parashtrojnë se ky efekt ndodh për shkak se në fillim kreditë tregtare luajnë rolin e zëvendësuesit për kreditë bankare. Megjithatë, më vonë, rënia e kredisë bankare shkakton një efekt mungese krediti për furnitorët të cilët detyrohen të shtrëngojnë kushtet e kredidhënies për klientët e tyre.

Sipas Tsuruta (2007) në qoftë se furnizuesit veprojnë si ndërmjetës financiarë, ata gjithashtu vuajnë nga kreditë e vazhdueshme, ashtu siç bëjnë bankat. Ai propozon një model për vazhdueshmërinë e kredisë tregtare gjatë krizës Japoneze të vitit 1997, dhe sugjeron se në atë periudhë, furnitorët kanë pakësuar sasinë e kredive të dhëna për të gjitha sipërmarrjet tregtare, qofshin ato me rrezik të lartë apo të ulët.

Argumenti për këtë raport është se në rastin e një infektimi serioz krediti mundësia e parazgjedhur është më e lartë për të dy llojet e sipërmarrjeve tregtare, si për ato me rrezik të lartë ashtu dhe për ato me rrezik të ulët, dhe veçanërisht për ata me arkëtime të larta tregtare. Jorion dhe Zhang (2009) parashtrojnë efektet ngjitëse të përhapjes. Sipas tyre këto efekte janë më të forta për sipërmarrjet tregtare se sa për institucionet financiare në rastet tipike të huamarrjes.

2.7 Aspekte juridike të kredisë tregtare

2.7.1 Kredia tregtare dhe detyrimet Termi kredi tregtare tregon marrëdhëniet financiare që ekzistojnë midis sipërmarrjeve tregtare, si rezultat i furnizimit me produkte apo shërbime specifike me pagesë të shtyrë në kohë. Shpesh furnitori bie dakort për të praktikuar vonesa të gjata për t’i lejuar klientit një pagesë më të lehtë, duke përfshirë në çmimin e shitjes kostot financiare që rezultojnë nga kushtet e pagesës jo të menjëhershme. Furnizimi me produkte apo shërbime dhe regjistrimi i tyre si një detyrim që do të paguhet më vonë ndaj furnitorëve krijon kredinë tregtare. Sipërmarrjet tregtare të cilat pothuajse sistematikisht kreditojnë klientët e tyre me kredi tregtare e shohin përdorimin e këtij instrumenti si ndihmesë në arritjen e objektivave të tyre. Kredia tregtare është pjesë përbërëse jo vetëm e politikave tregtare për sipërmarrjet tregtare, por e tërë politikave që një subjekt zhvillon dhe prodhon, si dhe është gjithashtu një pjesë e rëndësishme në vlerësimin e pasqyrave financiare. Në kredinë tregtare objekti i detyrimit ose ajo për çka i detyrohet debitori (klienti) kreditorit



U.Hoti

29

(furnitorit), ka karakter pasuror, dhe konsiston në pagimin e një shume parash duke arritur kështu shuarjen e detyrimit dhe lirimin i debitorit.1 Mund të themi se në strukturën e vet elementare detyrimi është një marrëdhënie juridike më anën e së cilës një person, subjekt pasiv i detyrimit i quajtur debitor, detyrohet të japë diçka ose të kryejë apo të mos kryejë një veprim të caktuar në dobi të një personi tjetër, subjekt aktiv i detyrimit i quajtur kreditor, i cili ka, gjithashtu, të drejtë të kërkojë t’i jepet diçka, ose të kryhet apo të mos kryhet veprimi2. Kodi civil formulon që debitori dhe kreditori duhet të tregojnë kujdesin e duhur e të jenë të përpiktë në përmbushjen e detyrimit sipas përmbajtjes së tij3. Kujdesi i duhur është kujdesi i zakonshëm në kryerjen e detyrimeve të tij.4 Kriteri i kujdesit në përmbushjen e detyrimit është formuluar nga kodi civil si një kriter i përgjithshëm gjithashtu, detyrimi për dorëzimin e një sendi të caktuar përmban edhe kujdesin që duhet të tregohet për ruajtjen e tij në dorëzim5. Dorëzimi i të cilit bëhet sipas mënyrës së caktuar në kontratë ose sipas nenit 458 të Kodit Civil.6 Debitori lirohet nga detyrimi vetëm në qoftë se ekzekuton detyrimin e duhur dhe nuk lirohet nga detyrimi në qoftë se ekzekuton një detyrim të ndryshëm nga ai i duhuri7 ose pjesë-pjesë edhe sikur ai të jetë i pjesëtueshëm, pa pëlqimin e kreditorit8. Kushtet e pagesës janë një element themelor në menaxhimin e kreditit dhe duhet të jenë të qarta në secilin dokument kontraktor të një shitjeje (oferta, urdhri, kontrata), për të mos krijuar keqkuptime apo mosmarrëveshje për kohën e pagesës. Lidhur më datën e faturës për shitjen e produkteve/shërbimeve në përgjithësi çdo shoqëri ka të drejtë të nxjerrë faturën në një periudhë midis ditës së shitjes ose performancës dhe ditës së fundit të muajit të shitjes9. Një tjetër formë e pagesës të shtyrë në kohë është ajo e pagesës të fraksionuar.

2.7.2 Lufta kundër pagesave në vonesë dhe ligji nr. 48/2014 Bazuar në parimet e së drejtës private, në tregun e brendshëm evropian shumica e mallrave dhe e shërbimeve qarkullohet me një sistem të bazuar mbi shtyrjen e pagesave përmes së cilës furnitori i jep klientit një periudhë kohe për të paguar faturën, siç është rënë dakord mes palëve, ose është përcaktuar me ligj. 1 F. Galgano, Diritto Privato, Cedam, 2013, f. 227. 2 Neni 419 i Kodit Civil 3 Neni 455 i Kodit Civil 4 Për më shumë: F. Galgano, Diritto Privato, Cedam, 2013, f. 239. 5 Neni 456 i Kodit Civil 6 “Dorëzimi i sendeve bëhet sipas mënyrës së caktuar në kontratë dhe kur kjo nuk është caktuar bëhet: a) më dhënien e tyre në dorë personit që ka fituar pronësinë e tyre ose personit që heq të drejta prej tij; b) më dhënien transportuesit ose postës për t’ia dorëzuar fituesit, në vendin e treguar prej tij; c) më dhënien fituesit në dorë ose më dërgim nëpër mjet postës të dokumenteve (fletë ngarkese, dëshmi depozitimi) që i japin atij të drejtën e disponimit të mallit.” Neni 458 i Kodit Civil 7 F. Galgano, Diritto Privato, Cedam, 2013, p. 242. 8 Neni 459 i Kodit Civil 9 Kjo për shkak të TVSH që duhet paguar brenda një kohe të caktuar



U.Hoti

30

Në transaksionet tregtare midis ndërmarrjeve tregtare ose ndërmarrjeve të tjera tregtare dhe autoriteteve publike shumë pagesa janë bërë më vonë se sa është rënë dakord edhe pse mallrat janë dorëzuar ose shërbimet janë kryer, shumë nga faturat përkatëse janë paguar shumë më vonë pas afatit. Një pagesë e tillë me vonesë ndikon negativisht në likuiditetin dhe komplikon menaxhimin financiar të ndërmarrjeve. Ajo gjithashtu ndikon konkurrencën e tyre dhe është e qartë së rreziku i këtyre efekteve anësore rritet në mënyrë të konsiderueshme gjatë periudhave të rënies ekonomike kur qasja në financim është më e vështirë. Pagesa me vonesë10 përbën një shkelje të kontratës që është bërë financiarisht tërheqëse për debitorët në shumicën e shteteve evropianë si pasojë e normave të ulëta të interesit të llogaritura për pagesat me vonesë ose të mungesës të tyre dhe/ose procedurave të ngadalta për zhdëmtim. Direktiva 2011/7/EU, e Parlamentit Evropian dhe Këshillit të datës 16 shkurt 2011, ka sjellë disa ndryshime në fushën e pagesave të vonuara, të cilat janë përfshirë në sistemin tonë juridik pjesërisht me Ligjin nr. 48/2014 “Për pagesat e vonuara në detyrimet kontraktore e tregtare”. Nga ana kronologjike ligjet referuese për të rregulluar pagesat e vonuara në transaksionet tregtare, janë në Kodin Civil dhe Ligji 48/2014. 2.7.2.a Fusha e zbatimit të ligjit nr. 48/2014 Dispozitat e reja të ligjit nr. 48/2014 dhe amendamentet pasuese zbatohen për të gjitha pagesat e kryera si kundërpagesë për veprimet juridike tregtare11 që kanë të bëjnë me furnizimet e kryera për mallra dhe shërbime ndërmjet sipërmarrjeve tregtare12 të lindura mbas hyrjes në fuqi të këtij ligji ose për ato të lindura para hyrjes në fuqi të këtij ligji që nuk janë përmbushur ende dhe që për to nuk kanë filluar procedurat për vënien në zbatim të tyre. Parashikimet e këtij ligji nuk do të zbatohen për detyrimet monetare që kanë të bëjnë me furnizimet e kryera për mallra dhe shërbime ndërmjet sipërmarrjeve tregtare të lindura para hyrjes në fuqi të këtij ligji, por që nuk janë përmbushur ende dhe që për to nuk kanë filluar procedurat për vënien në ekzekutim të tyre. Për detyrimet e sipërmarrjeve tregtare të parashikuara si më sipër për të cilat ka një vendim gjykate, kreditori nuk ka të drejtë të kërkojë pagimin e kamatvonesave dhe pagesave të tjera që lidhen me rikuperimin e pagesës, sipas parashikimeve të këtij ligji.

10 Pagesa me vonesë është pagesa që nuk kryhet brenda afatit të përcaktuar me kontratë a me ligj, nga ana e sipërmarrjes tregtare dhe e autoritetit publik, kur janë përmbushur kushtet e parashikuara në nenin 4 të ligjit nr 48/2014 “Për pagesat e vonuara në detyrimet kontraktore e tregtare”. 11 “Veprimi juridik tregtar” është kontrata apo çdo veprim tjetër juridik, i kryer ndërmjet ndërmarrjeve tregtare ose ndërmjet ndërmarrjeve tregtare, nga njëra anë, dhe autoriteteve publike, nga ana tjetër, të cilat çojnë në livrimin e mallrave ose realizimin e shërbimeve kundrejt një kundërpagese. 12 “Sipërmarrje tregtare” është çdo person juridik, i krijuar sipas ligjit nr. 9901, datë 14.4.2008, “Për tregtarët dhe shoqëritë tregtare”, të ndryshuar, me përjashtim të një autoriteti publik, i cili vepron në kuadër të veprimtarisë së tij të pavarur ekonomike a profesionale.



U.Hoti

31

Prandaj, nga qershori i 2014, debitorët subjekt të së drejtës private, po ashtu dhe administrata publike do të duhet të paguajnë kreditorët/furnizuesit e tyre zakonisht brenda 30 ditëve, përveç nëse ajo periudhë shtyhet në 60 ditë. Kur afati i parashikuar në 30 ditë, ka ndonjë përjashtim dhe mund të zgjatet deri në 60 ditë kalendarike po që afatet kontraktore për kryerjen e pagesave nuk mund të jenë më të gjata se 60 ditë nga data e marrjes prej debitorit të faturës ose të një kërkesë-pagese. Në këto raste kur me kontratë apo në marrëveshje midis palëve është caktuar një afat tjetër, ky afat konsiderohet i vlefshëm, me përjashtim të rasteve kur dëmton dhe vë në pozitë diskriminuese kreditorin. Vihet në dukje që sipas ligjit nr.48/2014 neni 13, janë të padrejta dhe nuk krijojnë efekte juridike ato kushte kontraktore në lidhje me kushtet, afatet apo norma të tjera për llogaritjen e kamatvonesave, si dhe për mospagimin e shpenzimeve për rikthimin e kredisë për aq kohë sa ato sjellin një dëmtim të shpërpjestuar të interesave të kreditorit dhe e vendosin këtë të fundit në një pozitë diskriminuese. Afatet e parashikuara nuk zbatohen për sa i përket pagesave të vonuara për veprimet juridike tregtare, të kryera me autoritete publike13 që ofrojnë shërbime në fushën e kujdesit shëndetësor. Në këto raste mund të jenë të gjata deri një vit kalendarik, duke filluar nga data kur ka lindur e drejta për të kërkuar kryerjen e pagesës për shitjen e mallrave apo dhënien e shërbimeve.14 Gjithsesi në veprimet juridike tregtare, ku debitori është një ndërmarrje tregtare apo një autoritet publik, kreditori ka të drejtë që nga dita e nesërme, pas kalimit të afatit për kryerjen e pagesës, të përfitojë kamatëvonesë, pa qenë nevoja për t’i dërguar njoftim për vendosje në vonesë debitorit.15 Çdo marrëveshje që përjashton palët nga detyrimi për pagimin e kamatave, në rastet e pagesës së vonuar, është e pavlefshme.16 Prandaj fushëveprimi i direktivës nr. 2011/7/BE dhe i ligjit nr.48/2014 është për të gjitha pagesat e kryera si kundërpagesë për veprimet juridike tregtare duke iu përjashtuar detyrimet apo pagesat:

Që janë objekt i procedurës së falimentimit të çelur kundër debitorit, përfshirë edhe procedurën me objekt ristrukturimin e borxhit.

Që rrjedhin nga kontratat me konsumatorët.

Që lidhen me interesin apo pagesat e tjera të kryera për titujt.

Që lidhen me shpërblimin e dëmit jashtëkontraktor, përfshirë edhe pagesat e dëmeve nga shoqëritë e sigurimit.

13 “Autoritet publik” është çdo autoritet kontraktues shtetëror, si njësi e qeverisjes së përgjithshme, ku përfshihen njësitë e qeverisjes qendrore, vendore dhe të fondeve speciale. 14 Neni 8 Ligjit nr 48/2014. 15 Neni 4 Ligjit nr 48/2014. 16 Neni 13 Ligjit nr 48/2014.



U.Hoti

32

2.7.2.b Lindja e menjëhershme e kamatvonesës Ligji nr.48/2014 thekson që në veprimet juridike tregtare ndërmjet sipërmarrjeve tregtare dhe autoriteteve publike, ku debitori është një ndërmarrje tregtare apo një autoritet publik, kreditori ka të drejtë që nga dita e nesërme, pas kalimit të afatit për kryerjen e pagesës, të përfitojë kamatëvonesë, pa qenë nevoja për t’i dërguar njoftim për vendosje në vonesë debitorit, në rastet kur kreditori i ka përmbushur detyrimet sipas kontratës dhe ligjit dhe debitori nuk e ka kundërshtuar detyrimin ose kur kreditori nuk e ka arkëtuar shumën për t’u paguar brenda afatit, me përjashtim të rastit kur përgjegjës për vonesën nuk është debitori. Në rastet kur afati i pagesës nuk është i përcaktuar në kontratë, pas mbarimit të afatit të ekzekutimit të detyrimit nga debitori, sipas nenit 463 të Kodit Civil17, kreditori ka të drejtë të marrë kamatvonesë, duke filluar nga përfundimi i afateve si më poshtë;

30 ditë kalendarike pas datës së marrjes prej debitorit të faturës ose të një kërkesë-pagesë të njëvlershme.

30 ditë kalendarike pas datës së marrjes së mallrave ose shërbimeve, kur nuk është e qartë data e marrjes së faturës ose kërkesëpagesës së njëvlershme.

Kur debitori e merr faturën ose kërkesëpagesën e njëvlershme përpara lëvrimit të mallrave ose shërbimeve, 30 ditë kalendarike pas datës së marrjes së mallrave ose shërbimeve.

Ligji parashikon se, kur ka një procedurë të marrjes në dorëzim ose të kolaudimit, përmes së cilës vërtetohet përputhshmëria e mallrave a shërbimeve me kontratën dhe nëse debitori e merr faturën ose kërkesëpagesën e njëvlershme përpara ose në datën kur bëhet marrja në dorëzim apo kolaudimi në fjalë, 30 ditë kalendarike pas kësaj date.

2.7.2.c Pavlefshmëria dhe kushtet kontraktore në pagesat e vonuara Neni 13 i Ligjit Nr. 48/2014 “Për pagesat e vonuara në detyrimet kontraktore e tregtare”18 paraqet hipotezat e pavlefshmërisë në kontrast me një normë të prerë të ligjit. Ligji thekson së çdo marrëveshje që përjashton palët nga detyrimi për pagimin e kamatave, në rastet e pagesës së vonuar, është e pavlefshme dhe gjithashtu janë të padrejta dhe nuk krijojnë efekte juridike ato kushte kontraktore që sjellin një dëmtim të shpërpjestuar të interesave të kreditorit dhe e vendosin këtë të fundit në një pozitë diskriminuese.

17 Ekzekutimi i detyrimit duhet të bëhet në afatin e caktuar në kontratë. Kur në kontratë nuk është caktuar afat ose ekzekutimi i detyrimit është lënë në kërkimin e kreditorit, ky mund të kërkoj ë ekzekutimin në çdo kohë dhe debitor i duhet ta ekzekutojë atë brenda pesëmbëdhjetë ditëve nga dita e kërkimit. 18 Ky ligj është përafruar pjesërisht me direktivën 2011/7/EU, të Parlamentit Evropian dhe Këshillit, të datës 16 shkurt 2011,“Për luftën kundër pagesës me vonesë në transaksionet tregtare”.



U.Hoti

33

Në rast se një kusht kontraktor është i pavlefshëm, sipas nenit 13 të këtij ligji, kreditori ka të drejtë të kërkojë shpërblim për dëmin e pësuar nga zbatimi i këtyre kushteve dhe ka të drejtën e ngritjes së padisë pa shkak. Gjyqtari deklaron pavlefshmërinë e klauzolës duke marrë në konsideratë të gjitha rrethanat e rastit, duke përfshirë konstatimin e një kushti të padrejtë i cili përkeqëson gjendjen e kreditorit, duke përfshirë çdo shmangie thelbësore nga praktika e mirë tregtare, e cila bie ndesh me parimet e mirëbesimit dhe paanësisë, natyrën e mallit apo të shërbimit objekt i kontratës, ekzistenca e arsyeve objektive që të sjellë për pasojë shtyrjen e afateve të kontratës të parashikuara në nenet 6 dhe 7 të këtij ligji.

2.7.3 Dallimi midis “Autoritetit publik” dhe “Sipërmarrjes tregtare”

Fakti që pagesat me vonesë në transaksionet tregtare vazhdojnë të jenë një problem i përgjithshëm i Bashkimit Evropian bëri që Komisioni në vitin 2009 të fillonte proçesin e hartimit të rregullave për forcimin e disiplinës, me miratimin e një direktive të re. Objektivi kryesor i direktivës së re, e cila ruan sistemin e mëparshëm është që të zvogëlojë numrin e pagesave me vonesë në transaksionet tregtare, për të shkurtuar periudhat e pagesës për administratën publike dhe për të përforcuar ndjeshëm stimujt për administratën publike për të paguar. Ndërhyrja e autoriteteve mbikqyrëse administrative dhe evolucioni i së drejtës administrative kanë çuar në miratim dhe në aplikim të plotë dhe të qëndrueshme të Direktivës 2011/7/EU. Direktivën 2011/7/EU, të Parlamentit Evropian dhe Këshillit, të datës 16 shkurt 2011, “Për luftën kundër pagesës me vonesë në transaksionet tregtare”, është përafruar pjesërisht me Ligjit Nr. 48/2014 “Për pagesat e vonuara në detyrimet kontraktore e tregtare” ndër të cilat kjo e fundit thekson dallimin midis “Autoritetit publik”, që është çdo autoritet kontraktues shtetëror, si njësi e qeverisjes së përgjithshme, ku përfshihen njësitë e qeverisjes qendrore, vendore dhe të fondeve speciale dhe “Sipërmarrjes tregtare”, që është çdo person juridik, i krijuar sipas ligjit nr. 9901, datë 14.4.2008, “Për tregtarët dhe shoqëritë tregtare”, të ndryshuar, me përjashtim të një autoriteti publik, i cili vepron në kuadër të veprimtarisë së tij të pavarur ekonomike a profesionale. Në veprimet juridike tregtare, ku debitori është një ndërmarrje tregtare apo një autoritet publik, kreditori ka të drejtë që nga dita e nesërme, pas kalimit të afatit për kryerjen e pagesës, të përfitojë kamatvonesë, pa qenë nevoja për t’i dërguar njoftim për vendosje në vonesë debitorit. Kjo mund të ndodhë vetëm në rastet kur kreditori nuk e ka arkëtuar shumën për t’u paguar brenda afatit dhe përgjegjës për vonesën nuk është debitori.19 Por nga ana tjetër kreditori duhet të ketë përmbushur detyrimet e veta sipas kontratës e ligjit dhe detyrimi i kërkuar nga kreditori nuk duhet të jetë i kundërshtuar zyrtarisht. Ky dallim midis “Autoritetit publik” dhe “Sipërmarrjes tregtare” është më i theksuar kur ka të bëjë me afatet për kryerjen e pagesës, duke u parashikuar që për veprimet 19 Neni 4 Ligjit nr. 48/2014.



U.Hoti

34

juridike tregtare të kryera nga autoritete publike që ofrojnë shërbime në fushën e kujdesit shëndetësor zgjatja e afateve nuk mund të jetë më shumë së një vit kalendarik, duke filluar nga data kur ka lindur e drejta për të kërkuar kryerjen e pagesës për shitjen e mallrave apo dhënien e shërbimeve. Në llogaritjen e kamatëvonesës për “Sipërmarrje tregtare” përfshihen si kamatëvonesa ligjore si dhe kamatëvonesat e rëna dakord ndërmjet kompanive (për sa kohë gjendemi përballë një norme jo të padrejtë). Ndërsa për “Autoritetet publike” do të zbatohen vetëm kamatëvonesat e miratuar me vendimin e Këshillit Mbikqyrës të Bankës së Shqipërisë në mbledhjen e fundit të vitit paraardhës, duke i shtuar tetë pikë përqindjeje dhe për gjashtëmujorin e dytë, sipas normës së miratuar me vendimin e Këshillit Mbikqyrës të Bankës së Shqipërisë në mbledhjen e fundit përpara datës 1 korrik të vitit korrent, duke i shtuar tetë pikë përqindjeje.

2.7.4 Ekzekutimi i detyrimit kontraktor si titull ekzekutiv

Titulli ekzekutiv është akti, ekzistenca e të cilit bën të mundur vënien në jetë të procesit përmbarimor për përmbushjen në mënyrë të detyrueshme të detyrimeve të subjekteve të ndryshme.20 Neni 510 i Kodit të procedurës Civile, i ndryshuar, përcakton që janë tituj ekzekutivë;

Vendimet civile të formës së prerë të gjykatës, që përmban një detyrim, vendimet e dhëna prej saj për sigurimin e padisë, si dhe për ekzekutimin e përkohshëm.

Vendimet penale të formës së prerë në pjesën që kanë të bëjnë me të drejta pasurore.

Vendimet e gjykatave e të arbitrazheve të shteteve të huaja që u është dhënë fuqi sipas dispozitave përkatëse të këtij Kodi.

Vendimet e një gjykatë arbitrazhi në Republikën e Shqipërisë.

Aktet noteriale që përmbajnë detyrim në të holla, si dhe aktet për dhënien e kredive bankare ose aktet për dhënien e kredive nga institucionet financiare jobankare.

Kambialet, çeqet e letrat me urdhër që barazohen me ato.

Aktet e tjera që sipas ligjeve të veçanta quhen tituj ekzekutivë dhe ngarkohet zyra e përmbarimit për ekzekutimin e tyre.

Kjo e fundit, ka një përcaktim të përgjithshëm dhe nga ligjvënësi në këtë prizëm janë miratuar shumë ligje të veçanta, me anën e të cilave ka përcaktuar se janë tituj ekzekutivë fatura e energjisë elektrike dhe ajo e ujit të pijshëm.

20 F. Tafaj, A. Vokshi, Procedurë Civile, Pjesa II, Ilar, 2014, p.381.



U.Hoti

35

Për më tepër mund të citohen, neni 31 i ligjit nr. 8537, datë 18.10.1999, "Për barrët siguruese"21 dhe neni 15 i Ligjit nr.7703, datë: 11.5.1993, "Për sigurimet shoqërore në Republikën e Shqipërisë"22 Ligji nr. 48/2014 “Për pagesat e vonuara në detyrimet kontraktore e tregtare” me nenin 16 përcakton së detyrimet monetare, të lindura nga veprimet juridike tregtare, të cilat nuk janë shlyer brenda afatit të pagesës përkatëse, sipas këtij ligji, me përjashtim të rasteve të parashikuara nga neni 485 i Kodit Civil23, përbëjnë titull ekzekutiv dhe vihen në ekzekutim nga përmbaruesi gjyqësor, pavarësisht vlerës, kur kreditori ka lëvruar mallrat apo kryer shërbimet sipas kontratës, dhe debitori nuk e ka kundërshtuar detyrimin. Detyrimi vihet në ekzekutim të detyrueshëm në përputhje me parashikimet e Kodit të Procedurës Civile dhe debitorit i kërkohet së bashku me kamatvonesat për moskryerjen e pagesës në afat por edhe me pagimin e të gjitha shpenzimeve të kryera prej tij për rikthimin e kredisë, shpenzime këto të kryera për shkak të pagesës me vonesë, përveç rasteve kur debitori nuk është në faj për vonesën. Këto shpenzime të fundit klasifikohen si kosto shtesë ndaj shumës që ka lindur për shkak të pagesës së vonuar dhe përfshijnë çdo shpenzim të provuar të kreditorit, që ai ka kryer kundrejt avokatëve, shpenzime të tjera ligjore të kryera për të bërë të mundur arkëtimin e pagesës, si dhe çdo shpenzim të paguar prej tij për të vënë në ekzekutim pagimin e shumës së detyrimit.24 Përveç shpenzimeve të parashikuara, si më sipër, debitori ka detyrimin për të paguar në favor të kreditorit edhe një dëmshpërblim në shumën prej 5,000 (pesë mijë) lekësh. Parashikimi i ri i nenit 16 të ligjit nr. 48/2014 e bën të panevojshëm përdorimin e ligjit nr. 8662, datë 18.9.2000, “Për trajtimin si titull ekzekutiv të faturës së konsumit të energjisë elektrike”, të ndryshuar, pasi sipas parashikimeve të sipërpërmendura çdo faturë tregtare e maturuar përbën titull ekzekutiv së bashku me kamatvonesat përkatëse. Fryma e Direktivës 2011/7/EU, e Parlamentit Evropian dhe Këshillit është që kompanitë duhet të jenë në gjendje të kryejnë aktivitetet e tyre në të gjithë tregun e

21 "Marrëveshja siguruese është titull ekzekutiv dhe, në rast mos përmbushjeje, ekzekutohet nga përmbaruesi gjyqësor me urdhër të gjykatës kompetente. Urdhri i ekzekutimit urdhëron përmbaruesin gjyqësor të sekuestrojë kolateralin e përshkruar në marrëveshjen siguruese dhe t'ia japë atë barrëmarrësit ose personit të autorizuar prej tij. Zyra e përmbarimit nuk ka detyrim të njoftojë paraprakisht personin që posedon kolateralin për sekuestrimin. Palët detyrohen të paguajnë shpenzimet dhe taksat në lidhje me zbatimin e këtij urdhri, të cilat parashikohen në rregulloren e barrëve siguruese. Zyra e përmbarimit mund të refuzojë të fillojë ose të vazhdojë procedurat e sekuestrimit të kolateralit deri sa t ë paguhen taksat dhe shpenzimet përkatëse." 22 "Akti, që përmban detyrimin për pagesën e kontributeve, përbën titull ekzekutiv dhe ekzekutohet nga zyra e përmbarimit." 23 “Debitori që ka një kredi të kërkueshme ndaj kreditorit të tij, mund të pezullojë zbatimin e detyrimit deri në pagesën e kredisë, me kusht që ndërmjet kredisë dhe detyrimit të ketë lidhje të mjaftueshme, siç mund të jetë ndër të tjera, qenia e një raporti të vetëm juridik ose të marrëdhënieve që palët kanë patur rregullisht.” Neni 485 i Kodit Civil. 24 Neni 11 Ligjit nr. 48/2014



U.Hoti

36

brendshëm dhe në kushte që siguria e shitjeve ndërkufitare nuk është më ulët së ajo e shitjeve të brendshme duke ruajtur në këtë mënyrë një konkurrencë të shëndetshme. Si Direktiva 2011/7/EU po ashtu dhe Ligji nr. 48/2014 “Për pagesat e vonuara në detyrimet kontraktore e tregtare” përcaktojnë vetëm termin "titullin ekzekutiv", por nuk rregullojnë procedurat për zbatimin e një titulli të tillë e cila procedurë trajtohet gjerësisht në Shqipëri me Kodin e Procedurës Civile dhe me ligje të posaçme.



U.Hoti

37

KAPITULLI

III

METODOLOGJIA Ky kapitull do të japë informacion mbi burimet e të dhënave, zgjedhjen e kampionit (mostrës), mbledhjen e të dhënave empirike, pyetjet kërkimore dhe hipotezat e ngritura për vërtetimin e tyre, modelet e ndërtuara si dhe teknikat statistikore të përdorura.

3.1 Burimet e të dhënave Mbledhja e të dhënave përbën fazën e parë kërkimore të studimit, një fazë e cila kërkon një vëmendje dhe përkushtim serioz nga studiuesit për mënyrën e mbledhjes dhe administrimit të tyre. Ekzistojnë dy burime kryesore për mbledhjen e të dhënave, burimet parësore dhe ato dytësore. Në këtë punim doktorate janë përdorur të dy llojet e të dhënave.

Të dhënat parësore janë ato të dhëna që nevojiten për studim, por që nuk disponohen nga sektori privat apo ai publik. Ndaj, të dhënat parësore mblidhen posaçërisht për studimin në funksion të pyetjeve që ngre kërkimi. Të dhënat parësore mblidhen me anë të vëzhgimit, intervistimit, anketimit, etj. Në këtë punim është përdorur pyetësori si mjet për mbledhjen e të dhënave parësore. Hartimi, përmbajtja dhe administrimi i pyetësorit analizohet në një seksion më poshtë.



U.Hoti

38

Të dhënat dytësore apo burimet ekzistuese të të dhënave janë ato të dhëna që

janë mbledhur më parë për qëllime të tjera studimore nga institucione apo studiues të tjerë. Ato janë burime ekzistuese që i vijnë në ndihmë qëllimit të studimit doktoral, por nuk janë mbledhur enkas për të. Të dhënat dytësore të përdoruara në këtë studim janë siguruar nga studime të mëparshme në vende të huaja rreth kësaj çështjeje, të dhëna dhe statistika të nxjerra nga institucione shtetërore si Banka e Shqipërisë (BSH), Instituti i Statistikave (INSTAT), burime nga revista ekonomike, si dhe informacion i mbledhur pranë sipërmarrjeve tregtare (pasqyrat financiare).

3.2 Popullimi dhe kampioni Një hap tjetër në implementimin e kërkimit shkencor është edhe identifikimi i popullimit të synuar dhe zgjedhja e një kampioni prej tij. Në këtë fazë përcaktohet se sa do të jetë vëllimi i sipërmarrjeve tregtare (individëve) të intervistuar, cilët do të jenë ata, si do përzgjidhen dhe arrihen (kontaktohen) ata. Popullimi i një studimi është një grup elementësh rreth të cilëve studiuesi është i interesuar të mbledhë informacion dhe të nxjerrë përfundime. Në pamundësi për të anketuar të gjithë popullimin, përzgjidhet një kampion prej tij. Në këtë studim doktoral është përfshirë një zgjedhje prej 377 sipërmarrjesh tegtare, të cilët operojnë në sektorin e tregtisë me shumicë në qarkun e Tiranës. 3.3 Mbledhja e të dhënave Qëllimi kryesor i këtij punimi është njohja me konceptin e kredisë tregtare, me madhësinë e përdorimit të saj nga sipërmarrjet tregtare që i përkasin sektorit të tregtisë me shumicë, me arsyet e përdorimit të kredisë tregtare (pse ofrohet nga furnitorët dhe pse kërkohet nga klientët e tyre), administrimin e marrëdhënieve furnitor-klient dhe problematikat lidhur me to, si dhe, me faktorët makroekonomikë dhe specifikë, të cilët ndikojnë në ofrimin e kredisë tregtare, etj. Gjithashtu, pjesë e rëndësishme në këtë studim është edhe roli që ka përdorimi i kredisë tregtare në performancën e sipërmarrjeve tregtare, por, edhe studimi i krizës financiare dhe ndikimi i saj në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrje tregtare si një alternative financiare e rëndësishme afatshkurtër. Grumbullimi i të dhënave për të përmbushur më së miri kërkesat e këtij punimi janë realizuar nëpërmjet tri mënyrave të mëposhtme:

Marrja e informacionit nëpërmjet pyetjeve të drejtpërdrejta zhvilluar me

menaxherët e lartë të sektorit të shitjeve (drejtuesit e sektorit të shitjes) të sipërmarrjeve tregtare. Për këtë arsye u hartua një pyetsor i strukturuar për të mbledhur të dhënat parësore nga sipërmarrjet tregtare që përdorin financimin afatshkurtër kredi tregtare.



U.Hoti

39

Pyetësori ka në fokus marrjen e informacionit për të kuptuar arsyet e përdorimit të kredisë tregtare si dhe problematikat lidhur me administrimin e proçesit të kreditimit. Gjithashtu në bashkëpunim me sektorin e shitjes (drejtuesit e sektorit të shitjes) është punuar në nxjerrjen e të dhënave të kredisë tregtare (llogarive të arkëtueshme për të cilat është marrë në konsideratë zhvlerësimi i tyre) për çdo tre muaj për një hark kohor 5-vjeçar (nga viti 2009-2013).

Marrja e informacionit nëpërmjet shfletimit të dokumenteve. Në rastin konkret për të hedhur dritë mbi faktorët specifikë që ndikojnë në ofrimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare nevojitet shfletimi i pasqyrave financiare të përgatitura prej tyre, çdo vit, për llogari të institucioneve përkatëse në zbatim dhe të standardeve kombëtare të kontabilitetit. Një suport i madh kanë qenë edhe të dhënat e dokumenteve zyrtare të siguruara nga Banka e Shqipërisë (BSH) si dhe Instituti i Statistikave (INSTAT), të dhëna, të cilat janë përdorur për të analizuar rolin e faktorëve makroekonomikë në përdorimin e kredisë tregtare. Gjithashtu, shfletimi i punimeve shkencore nga profesionistë të fushës kanë luajtur një rol të rëndësishëm në këtë punim.

Marrja e informacionit përmes deklarimit. Diskutimet dhe shkëmbimet e

njohurive dhe ideve me profesionistë të fushës kanë qenë një ndihmë e jashtëzakonshme, duke i dhënë një vlerë të shtuar punimit.

Pyetësorët janë shpërndarë në mënyrë rastësore, duke përdorur formën ballë për ballë si teknikë kryesore dhe web-in për plotësimin e tij (metoda e fundit nuk ka qenë e suksesshme në mbledhjen e informacionit). Nuk ka karakteristika specifike për të qenë pjesëmarrës në këtë anketim, përveç se të qënit sipërmarrje tregtare, përdorues i kredisë tregtare, i cili operon në sektorin e tregtisë me shumicë. Kjo testohet me anë të një pyetjeje në fillimet e pyetësorit dhe shërben si filtrim për konsiderimin dhe vlefshmërinë e përgjigjeve të mëposhtme. Kampioni supozon, se përfaqëson ose i përafrohet tërë popullatës së përdoruesve të kredisë tregtare në Shqipëri. Nga 377 sipërmarrje tregtare të kontaktuara, vetëm nga 251 prej tyre është siguruar informacioni parësor për pesë vite (plotësimi i pyetësorit) dhe dytësor (pasqyrave financiare për organet tatimore) për vitin 2013 të dhëna të cilat janë përdorur për analizën e faktorëve specifikë dhe ndikimin që ato kanë në përdorimin e kredisë tregtare. Ndërsa të dhënat tre mujore, të cilat janë përdorur në analizën e faktorëve makroekonomikë janë siguruar nga 191 sipërmarrje tregtare. Këto sipërmarrje rezultonin të kishin një jetëgjatësi më të madhe se sa 7 vjet, të ushtrimit të aktivitetit të tyre.

3.4 Teknikat statistikore të përdorura Një rëndësi të madhe në këtë punim zë edhe analiza e të dhënave të grumbulluara, si dhe metodologjia e përdorur në përpunimin e tyre. Analiza do të bëhet nëpërmjet metodave të mëposhtme;

Statistika përshkruese



U.Hoti

40

Statistika analitike

Statistika përshkruese do të përdoret për të përpunuar informacionin e grumbulluar nga pyetësori. Nëpërmjet kësaj metode do të paraqitet informacion sa më efektiv mbi arsyet e kërkesës dhe ofertës për përdorimin e kredisë tregtare që vjen nga klientët dhe furnitorët, si dhe problematika të tjera të lidhura me to, duke i dhënë në këtë mënyrë përgjigje pyetjes së parë kërkimore të paraqitur në kapitullin e parë “Cilat janë arsyet e përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare dhe problematikat e administrimit?”. Ky informacion do të paraqitet nëpërmjet tabelave, grafikëve dhe treguesve përmbledhës numerikë.

Metoda e analizës së regresionit linear, si rrjedhojë e natyrës komplekse të dukurive në fushën e ekonomisë dhe të menaxhimit, ashtu si dhe në rastin e dukurive shoqërore të tjera, si rregull nuk ndeshemi me lidhje funksionale, por me forma të tjera lidhjesh që quhen “lidhje statistikore” ose ndryshe “lidhje të regresionit”. Ndaj në këtë punim doktoral, rëndësia dhe ndikimi i faktorëve makroekonomikë dhe specifikë në përdorimin e kredisë tregtare, si dhe vleresimi i rëndësisë së përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare vlerësohet nëpërmjet ndërtimit të ekuacioneve të regresionit.

3.5 Ndërtimi i hipotezave për vërtetimin e pyetjeve kërkimore

Për të vlerësuar ndikimin e faktorëve makroekonomikë dhe specifikë në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare janë ngritur dy nënpyetje kërkimore (për analizën e faktorëve makroekonomikë dhe specifikë) si dhe disa hipoteza në funksion të dhënies së përgjigjes pyetjes kryesore kërkimore “Si ndikojnë faktorët makroekonomikë dhe specifikë në përdorimin e kredisë tregtare?”.

Në këtë punim i është kushtuar një vëmendje e veçantë përfshirjes së faktorëve më të rëndësishëm për t’a bërë sa më të plotë analizën dhe për të siguruar një panoramë të qartë të faktorëve që ndikojnë në përdorimin e kredisë tregtare.

3.5.1 Faktorët makroekonomikë, ndikimi i tyre në përdorimin e kredisë tregtare

Për të vlerësuar ndikimin e faktorëve makroekonomikë në ofrimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare është përdorur regresioni linear logaritmik me shumë variabla, ku si variabël i varur është marrë kredia tregtare e përfaqësuar nga llogaritë e arkëtueshme. Ashtu siç është cituar edhe më sipër të dhënat janë siguruar nga 191 sipërmarrje tregtare, kryesisht sipërmarrje tregtare me jetëgjatësi më të madhe se 7 vjet.

Si variabla të pavarur janë marrë treguesit makroekonomikë si norma e interesit për kreditë bankare në lekë, baza monetare si dhe komponentët përbërës të prodhimit të brendshëm bruto. Të dhënat e siguruara si nga sipërmarrjet tregtare



U.Hoti

41

ashtu dhe nga BSH dhe INSTAT, janë të dhëna me bazë tre mujore për një hark kohor 5 (pesë) vjeçar, respektivisht përfshirë në analizë vitet 2009-2013.

3.5.1.a Hipotezat e ngritura për vërtetimin e pyetjes kërkimore Hipotezat e ngritura lidhen me vlerësimin e faktorëve makroekonomikë dhe ndikimin që ato kanë në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Analiza makroekonomike është ndarë në dy pjesë; në pjesën e parë vlerësohet ndikimi që faktorët makroekonomikë kanë në mënyrë individuale në përdorimin e kredisë tregtare, ndërsa në pjesën e dytë është analizuar bashkëveprimi ndërmjet faktorëve makroekonomikë dhe ndikimi i tyre (i këtij bashkëveprimi) në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Bazuar në pyetjen kërkimore, "A ndikojnë faktorët makroekonomikë në ofrimin e kredisë tregtare?", janë ngritur këto hipoteza;

Hipoteza e parë: H0: Norma e interesit për kreditë bankare në lekë ndikon në përdorimin e kredisë tregtare. Hipoteza e dytë: H0: Baza monetare ndikon në përdorimin e kredisë tregtare. Hipoteza e tretë: H0: Investimet ndikojnë në përdorimin e kredisë tregtare. Hipoteza e katërt: H0: Importet ndikojnë në përdorimin e kredisë tregtare. Hipoteza e pestë: H0: Bashkëveprimi ndërmjet bazës monetare dhe normës së interesit për kreditë bankare në lekë ndikon në përdorimin e kredisë tregtare. Hipoteza e gjashtë: H0: Defiçiti tregtar ndikon në përdorimin e kredisë tregtare. Hipoteza e shtatë: Ho: Bashkëveprimi ndërmjet konsumit, investimeve dhe shpenzimeve qeveritare ndikon në përdorimin e kredisë tregtare.



U.Hoti

42

3.5.2 Faktorët specifikë, ndikimi i tyre në përdorimin e kredisë tregtare Për të vlerësuar ndikimin e faktorëve specifikë në ofrimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare është përdorur regresioni linear i logaritmit natyror me shumë variabla. Në këtë pjesë të punimit janë marrë në analizë të dhënat nga pasqyrat financiare të 251 sipërmarrjeve tregtare për vitin 2013. Gjithashtu në këtë analizë janë përdorur edhe dy variabla dummy. Variabli i parë dummy me të cilën është vlerësuar rreziku i kredisë tregtare (rreziku që furnitorët kanë në mos arkëtimin e llogarive të arkëtueshme), e vlerësuar kjo nëpërmjet të dhënave të siguruara nga pasqyrat financiare për vitin 2013. Ndërsa, variabli i dytë dummy i analizuar i referohet jetëgjatësisë që sipërmarrjet tregtare kanë në ushtrimin e aktivitetit të tyre, informacion i siguruar nga pyetësorët. 3.5.2.a Hipotezat e ngritura për vërtetimin e pyetjes kërkimore Hipotezat e ngritura në këtë pjesë të punimit lidhen me vlerësimin e faktorëve specifikë të sipërmarrjeve tregtare dhe ndikimin që ato kanë në ofrimin e kredisë tregtare për klientët e tyre. Bazuar në pyetjen kërkimore "A ndikojnë faktorët specifikë në ofrimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare?", janë ngritur këto hipoteza;

Hipoteza e parë: H0:Qarkullimi i llogarive të arkëtueshme ndikon në ofrimin e kredisë tregtare.

Hipoteza e dytë: H0:Kthimi nga aktivet ndikon në ofrimin e kredisë tregtare. Hipoteza e tretë: H0:Madhësia e sipërmarrjeve tregtare ndikon në ofrimin e kredisë tregtare. Hipoteza e katërt: H0:Raporti total i borxhit ndikon në ofrimin e kredisë tregtare. Hipoteza e pestë: H0:Rreziku i mosarkëtimit të llogarive të arkëtueshme ndikon në ofrimin e kredisë tregtare.



U.Hoti

43

Hipoteza e gjashtë: H0:Jetëgjatësia e ushtrimit të aktivitetit nga sipërmarrjet tregtare ndikon në ofrimin e kredisë tregtare. 3.5.3 Rëndësia e përdorimit të kredisë tregtare

(Përdorimi i kredisë tregtare dhe ndikimi i saj në performancën e sipërmarrjeve tregtare, strategjinë e shitjes si dhe sjellja e llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme gjatë periudhave të krizave financiare) Për të vlerësuar ndikimin që ka ofrimi i kredisë tregtare (për klientët) dhe përdorimi i saj nga sipërmarrjet tregtare në performancën e tyre si dhe rolin që luan përdorimi i kredisë tregtare në rritjen e volumit të shitjeve është përdorur teknika e regresionit të thjeshtë linear të logaritmimit natyror në të dy anët e ekuacioneve. Në të dy këto analiza janë marrë në konsideratë të dhënat nga pasqyrat financiare të 251 sipërmarrjeve tregtare për vitin 2013. Gjithashtu, përdorimi i kredisë tregtare gjatë krizave financiare si dhe sjellja e saj gjatë kësaj periudhe ka marrë një rëndësi të veçantë në këtë punim doktorature. Për të kuptuar ndikimin e efektit krizë në llogaritë e arkëtueshme dhe në llogaritë e pagueshme janë marrë në shqyrtim të dhënat e pasqyrave financiare për 251 sipërmarrje tregtare për vitet 2009, 2010 dhe 2013. Edhe në këtë rast është përdorur teknika e regresionit të thjeshtë linear të logaritmit natyror në të dy anët e ekuacioneve.

3.5.3.a Hipotezat e ngritura për vërtetimin e pyetjeve kërkimore

Ashtu siç cituam edhe më lart hipotezat e ngritura në këtë pjesë të punimit lidhen me vlerësimin dhe ndikimin që ka përdorimi i kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare në performancë, volumin e shitjeve, si dhe në sjelljen e llogarive të arkëtueshme dhe të pagueshme gjatë krizave financiare. Në funksion të dhënies së përgjigjes pyetjes së tretë kërkimore të ngritur në kapitullin e parë “Pse është i rëndësishëm përdorimi i kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare?” ngrihen tre nënpyetje kërkimore si dhe hipotezat përkatëse të paraqitura më poshtë;

A ndikon përdorimi i kredisë tregtare në rritjen e performancës së sipërmarrjeve tregtare?

Hipoteza e parë:



U.Hoti

44

H0: Kredia tregtare e ofruar nga sipërmarrjet tregtare ndikon në rritjen e performancës së tyre.

A përdoret kredia tregtare si instrument marketingu nga sipërmarrjet tregtare për realizimin e objektivave të shitjeve?

Hipoteza e dytë: H0: Kredia tregtare e ofruar nga sipërmarrjet tregtare ndikon në realizimin e objektivave të tyre të shitjeve.

Cila është marrëdhënia ndërmjet llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme gjatë krizës financiare?

Hipoteza e tretë: H0: Krizat financiare ndikojnë në forcimin e lidhjes midis llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme.

3.6 Metoda e përdorur për ndërtimin e modeleve

Për vlerësimin e modeleve është përdorur metoda e zakonshme e katrorëve më të vegjël (OLS). Carl Friedrich Gauss-i, zhvilloi "Metodën e zakonshme të katrorëve më të vegjël", i cili vlerësoi se modeli më i përshtatshëm është ai për të cilin minimizohet shuma e diferencës së rezultatit faktik dhe atij të vlerësuar, të quajtura ndryshe si termi i gabimit të modelit.

Gjithashtu me anë të metodës së zakonshme të katrorëve më të vegjël do bëhet vlerësimi i parametrave β-ta. Për vlerësimin e tyre analiza empirike do të bazohet në supozimet bazë të Teoremës Gauss-Markov. Për përpunimin e të dhënave dhe testimin e hipotezave është përdorur programi statistikor E-Views 8.

3.6.1 Modelet e ndërtuara nëpërmjet metodës OLS

Modelet e ndërtuara me faktorët makroekonomikë dhe specifikë u japin përgjigje hipotezave të ngritura në këtë punim dhe dëshmojnë se faktorët e marrë në analizë ndikojnë në një masë të konsiderueshme në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare.

3.6.1.a Modelet e ndërtuara me faktorët makroekonomikë Modeli i ndërtuar duke marrë në konsideratë vlerësimin mbi baza individuale të ndikimit të variablave të pavarur tek variabli i varur.



U.Hoti

45

(1) logAR = β0 + β1*logNI + β2 *logMB + β3*logI+ β4*logImp

ku: Variabli i varur LogAR

Logaritmi i llogarive të arkëtueshme.

Variablat e pavarur logNI

Logaritmi i normës së interesit për kreditë bankare në lekë.

logMB Logaritmi i bazës monetare.

logI Logaritmi i investimeve.

logImp

Logaritmi i importeve.

Modeli i ndërtuar duke marrë në konsideratë bashkëveprimin reciprok dhe ndikimin që ky bashkëveprim ndërmjet variablave të pavarur ka tek variabli i varur.

(2)

logAR = β0 + β1*log(NI*BM) + β2 *log(DefTregtar) + β3*log(I*C*SHQ)

ku: Variabli i varur logAR

Logaritmi i llogarive të arkëtueshme.

Variablat e pavarur log(NI*BM)



U.Hoti

46

Logaritmi i bashkëveprimit midis normës së interesit për kreditë bankare në lekë dhe bazës monetare.

log(Exp-Imp) Logaritmi i eksport minus import ,"Defiçitit Tregtar".

log(I*C*SHQ) Logaritmi i bashkëveprimit midis investimeve, konsumit dhe shpenzimeve qeveritare.

3.6.1.b Modelet e ndërtuara me faktorët specifikë Modelet e ndërtuara duke marrë në konsideratë vlerësimin mbi baza individuale të ndikimit të variablave të pavarur tek variabli i varur.

(1)

lnAR = β0 + β1* QarAR + β2* R0A + β3* lnMNJE + β4*RapBorxh+ β5*RrezikuKT + β6*Jetëgjatësia

(2)

lnAR = β0 + β1*QarAR + β2*ROA+ β3* lnMNJE + β4*lnAP + β5*lnKB + β6*RrezikuKT + β7*Jetëgjatësia

ku: Variabli i varur lnAR

Logaritmi natyror i llogarive të arkëtueshme. Variablat e pavarur QarAR

Qarkullimi i llogarive të arkëtueshme.

R0A Kthimi nga aktivet.

lnMNJE

Logaritmi natyror i totalit të aktiveve (madhësisë së sipërmarrjeve tregtare).

RapBorxhit



U.Hoti

47

Raporti i totalit të borxhit.

lnAP Logaritmi natyror i llogarive të pagueshme.

lnKB Logaritmi natyror i detyrimeve bankare.

RrezikuKT Rreziku i kredisë tregtare. Kjo seri është ndërtuar nëpërmjet variablit dummy i cili ka marrë vlerat 1 dhe 0, (dummy=0 sipërmarrjet tregtare që i arkëtojnë llogaritë e arkëtueshme brenda 30 ditëve, dummy=1 sipërmarrjet tregtare që i arkëtojnë llogaritë e arkëtueshme jashtë këtij afati, pra mbi 30 ditë).

Jetëgjatësia

Jetëgjatësia e ushtrimit të aktivitetit për sipërmarrjet tregtare të marra në analizë. Kjo seri është ndërtuar nëpërmjet variablit dummy i cili ka marrë vlerat 1 dhe 0, (dummy=0 sipërmarrjet tregtare që kanë më pak se 5 vite aktivitet, dummy=1 sipërmarrjet tregtare që kanë më shumë se 5 vite ushtrim të aktivitetit të tyre të biznesit).

3.6.1.c Ekuacionet e regresionit të thjeshtë linear të logaritmit natyror për përcaktimin e rëndësisë së përdorimit të kredisë tregtare

Për t’i dhënë përgjigje pyetjeve kërkimore nëse përdorimi i kredisë tregtare ndikon në rritjen e performancës së sipërmarrjeve tregtare, realizimin e shitjeve si dhe për të kuptuar nëse ndërmjet llogarive të arkëtueshme (AR) dhe llogarive të pagueshme (AP) gjatë krizës financiare rritet apo jo fortësia e lidhjes midis tyre, janë ndërtuar ekuacionet e regresionit të thjeshtë linear të logaritmit natyror në të dy anët e tij të paraqitura më poshtë:

(1)

lnFitimNeto = β0 + β1* lnAR

(2) lnShitje = β0 + β1 * lnAR

ku: Variablat e varur lnFitimNeto



U.Hoti

48

Logaritmi natyror i fitimit neto.

lnShitje Logaritmi natyror i shitjeve neto.

Variabli i pavarur lnAR

Logaritmi natyror i llogarive të arkëtueshme.

(3) lnARt = β0 + β1* lnAPt

ku: Variabli i varur lnAR

Logaritmi natyror i llogarive të arkëtueshme (për vitet 2009, 2010, 2013)

Variabli i pavarur lnAP

Logaritmi natyror i llogarive të pagueshme (për vitet 2009, 2010, 2013)

KAPITULLI

IV



U.Hoti

49

ANALIZA E REZULTATEVE

Ky kapitull përmban informacion mbi madhësinë e përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare, të cilat operojnë në sektorin e tregtisë, si dhe arsyet që çojnë klientët dhe furnitorët të shohin përdorimin e kredisë tregtare si një ndër burimet e financimit afatshkurtër më të rëndësishëm për të ndihmuar zhvillimin e aktivitetit të tyre të biznesit. Gjithashtu, në këtë pjesë të punimit një rëndësi të veçantë do të marrë analiza e faktorëve makroekonomikë dhe specifikë, si dhe rolin që ata luajnë në përdorimin e kredisë tregtare. Njohja e mjedisit në të cilën operojnë sipërmarrjet tregtare është i rëndësishëm, pasi është përcaktues i përdorimit të këtij instrumenti financiar ndërmjet tyre. Ndaj, vëmendja ka qenë maksimale në identifikimin e faktorëve që nxisin dhe frenojnë përdorimin e kredisë tregtare, duke i sjellë ato në vëmendje të politikbërësve, sipërmarrjeve tregtare, studiuesve dhe akademikeve. Pavarësisht problematikave të lidhura me administrimin e proçesit të kreditimit, kredia tregtare shpjegon në masë të konsiderueshme performancën e sipërmarrjeve tregtare, por gjithashtu edhe përdorimin e saj si strategji për realizimin e shitjeve. Një tjetër analizë në këtë pjesë të punimit ka të bëjë me sjelljen e llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme gjatë periudhave të krizave financiare. 4.1 Kredia tregtare, arsyet e përdorimit të saj Sipërmarrjet tregtare të marra në analizë i përkasin sektorit të tregtisë me shumicë, të cilët janë përdorues të kredisë tregtare. Pra e thënë ndryshe, ato ofrojnë për klientët e tyre shitje me arkëtim të mëvonshëm dhe në të njëjtën kohë kërkojnë të blejnë nga furnitorët e tyre me pagesë të mëvonshme, duke luajtur kështu rolin e furnitorit kur ofrojnë kredi tregtare dhe të klientit kur kërkojnë kredi tregtare.

Kredia tregtare është një burim i rëndësishëm financimi afatshkurtër për sipërmarrjet tregtare, për përmbushjen e nevojave të tyre në funksion të realizimit të objektivave që ato kanë. Në këtë studim doktoral është marrë në konsideratë (referuar figurës 4.1) pikërisht marrëdhënia ndërmjet sipërmarrjeve tregtare (tregti me shumicë) dhe klientëve të tyre (tregti me pakicë).



U.Hoti

50

Figurë 4.1 Marrëdhënia financiare ndërmjet sipërmarrjeve tregtare (Petersen & Rajan (1997))

Në rastin e sipërmarrjeve tregtare (tregti me shumicë) të marra në shqyrtim, nga analiza e bërë rezultoi se kredia tregtare (llogaritë e arkëtueshme) zë rreth 37 përqind të totalit të aktiveve në tërësinë e sipërmarrjeve të studiuara. Pra, debitorët tregtarë të sipërmarrjeve tregtare konsiderohen si një nga pasuritë kryesore në shumicën e bilanceve të tyre. Duke qenë se, llogaritë e arkëtueshme zënë një përqindje të konsiderueshme në totalin e aktiveve të tyre, kjo do të thotë se, menaxhimi i saj nga sipërmarrjet tregtare në kushtet e një rreziku të lartë duhet të marrë një trajtim të veçantë. Ashtu siç kemi

cituar edhe në kapitujt e mëparshëm, në analizë janë marrë 251 sipërmarrje tregtare të cilat operojnë në sektorin e tregtisë me shumicë, në qarkun e Tiranës. Kusht në përzgjedhjen e sipërmarrjeve tregtare ka qenë përdorimi i kredisë tregtare si një ndër format e financimit afatshkurtër midis tyre.

4.1.1 Kërkesa dhe oferta për kredi tregtare

Përdorimi i kredisë tregtare si burim financimi afatshkurtër kërkohet dhe ofrohet në treg nga sipërmarrjet tregtare për përmbushjen e nevojave reciproke të tyre.

Cilat janë arsyet që 37 përqind e totalit të aktiveve të sipërmarrjeve tregtare janë kredi tregtare (llogari të arkëtueshme)?

Nga diskutimet me drejtues të sektorit të shitjeve, menaxher shitjesh por edhe me sipërmarrësit, përdorimi i kredisë tregtare ka filluar paralelisht me zhvillimin e ekonomisë së lirë të tregut në vendin tonë. Sipas tyre, ajo çfarë ka ndryshuar këto vite tranzicioni, kanë qenë arsyet e përdorimit të saj, tendenca e ofertës dhe kërkesës, administrimi i marrëdhënieve furnitor-klient, etj.

Furnitori

Kërkesa (KT)

Oferta (KT)

Sipërmarrja

tregtare

Kërkesa (KT)

Oferta (KT)

Klienti



U.Hoti

51

Të intervistuarit kanë pohuar se përdorimi i kredisë tregtare vjen kryesisht për arsye financiare, operacionale dhe tregtare. Referuar përgjigjeve të pyetësorit (aneks 1) vëmë re se furnitorët (sipërmarrjet tregtare që tregtojnë me shumicë) tentojnë më shumë të ofrojnë kredi tregtare nisur nga arsyet operacionale dhe tregtare, ndërsa, klientët e tyre (tregtarët me pakicë) e kërkojnë kredinë tregtare dhe e përdorin atë nisur nga arsyet financiare. 4.1.1.a Pse kërkohet kredia tregtare (arsyet pse klientët e përdorin)?

Bazuar në përgjigjet e dhëna nga të intervistuarit, klientët e tyre janë të orientuar më shumë rreth arsyes financiare në momentin kur ata paraqesin kërkesën për të përfituar kredi tregtare. Mungesa e likuiditetit zë 85.9 përqind të arsyes së kërkesës që tregtarët me pakicë bëjnë furnitorëve të tyre për të përfituar financimin afatshkurtër (kredi tregtare) në përmbushje të nevojave që ato kanë. Përkatësisht nga 251 sipërmarrje tregtare të pyetura se pse klientët e tyre kërkojnë të përdorin kredi tregtare (tabela nr. 3, Aneks 1), 210 prej tyre kanë dhënë përgjigjen se kërkesa vjen si rezultat i mungesës së likuiditetit me të cilën ato përballen. Ndërkohë, 33 sipërmarrje tregtare përgjigjen se klientët e tyre kërkojnë kredi tregtare pasi kjo është shndrruar tashmë në “kulturë pune” për zhvillimin e aktivitetit të biznesit të tyre. Të intervistuarit shprehen se,“klientët dëshirojnë të blejnë me pagesë të mëvonshme edhe në ato raste kur ato kanë mundësi ta shlyejnë detyrimin ndaj furnitorit në momentin e blerjes së mallit. Kjo është një praktikë e vështirë për t’u eliminuar”. Vetëm 8 sipërmarrje përgjigjen se kërkesat e klientëve për të përfituar kredi tregtare vijnë si rezultat i testimit të mallrave të reja të cilat ato dëshirojnë të tregtojnë, si dhe mungesa e likuiditetit me të cilën klientët përballen.

“Kjo formë financimi ofron për ta procedura të shpejta dhe pa kosto në momentin e përfitimit të kredisë tregtare. Por pamundësia për të blerë me likuidim të menjëhershëm vitet e fundit ka ardhur gjithnjë e në rritje. Kjo kulturë e iniciuar nga vetë sipërmarrjet tregtare, vitet e para të tranzicionit, është bërë një kulturë punë e të bërit biznes në vendin tonë. Dhe pikërisht sot, sipërmarrjet tregtare kanë rënë në kurthin që ngritën vetë”, u shprehen drejtuesit e sektorit të shitjeve si dhe sipërmarrësit e intervistuar. Referuar edhe grafikut nr.4.1, duket qartë se arsyeja kryesore e kërkesës për kredi tregtare vjen nga mungesa e aftësisë likuiduese në masën 85.9 përqind, e ndjekur me 11.3 përqind kulturë punë dhe më pak e rëndësishme është arsyeja tregtare (testimi i mallrave). Motivi që i detyron klientët të kërkojnë kredi është padyshim motivi financiar.



U.Hoti

52

Burimi: Të dhëna nga pyetësori

Grafik 4.1: Arsyet e përdorimit të kredisë tregtare nga klientët

(tregtia me pakicë)

Sipërmarrjet e vogla tregtare kanë mundësi të pakta për të siguruar financime të jashtme si dhe pamundësi për të mbajtur rezerva likuiditetesh, të gjeneruara këto nga zhvillimi i aktivitetit të tyre. Referuar edhe studiuesve si dhe përfundimeve të paraqitura nga punimet e tyre të analizuara në kapitullin e rishikimit të literaturës, sipërmarrjet tregtare të cilat përballen me mungesë likuiditeti por edhe me mundësi të pakta për të siguruar likuiditet nga institucionet bankare dhe financiare shohin si zgjidhje kreditimin me kredi tregtare tek furnitorët e tyre. Pra, në një situatë të tillë për këto sipërmarrje, kredia tregtare është alternativa më e mirë e financimit afatshkurtër për plotësimin e nevojave për financimin e aktivitetit të tyre të biznesit.

4.1.1.b Pse ofrohet kredia tregtare? Shumë studiues kanë pohuar se sipërmarrjet tregtare me aftësi të mira likuiditeti kanë tendencë të ofrojnë më shumë kredi tregtare për klientët e tyre. Gjithsesi nga analiza e bërë sektorit të tregtisë me shumicë në këtë studim doktoral vihet re se sipërmarrjet ofrojnë kredi tregtare për klientët e tyre (për tregtarët e pakicës) edhe për arsye të tjera siç janë;

0,00%

10,00%

20,00%

30,00%

40,00%

50,00%

60,00%

70,00%

80,00%

90,00%

Nuk e njeh produktin

dhe kërkon ta testojë

Ka mungesë likuiditeti

Kulturë pune

Në cilin rast klientët tuaj kërkojnë financim me kredi

tregtare? 2,74% 85,96% 11,30%



U.Hoti

53

vështirësitë që vijnë në realizimin e objektivave të shitjes si rezultat i konkurrencës (vështirësive në gjetjen e tregjeve për realizimin e objektivave të shitjes),

besueshmëria ndaj klientëve të tyre,

për t’u zgjeruar në treg, lançimi i produkteve të reja,

qarkullimi i inventarëve

dhe së fundmi edhe përballja me kërkesat e vazhdueshme që depozitohen nga

klientët për të përfituar kredi tregtare.

Pra, në mënyrë të përmbledhur, furnitorët kryesisht i kreditojnë klientët e tyre nisur nga arsyet operacionale, tregtare si dhe përballja me kërkesat e klientëve. Referuar tabelës nr. 2 (aneks 1) 161 sipërmarrje tregtare kanë renditur tre arsye kryesore të ofrimit të kredisë tregtare për klientët e tyre, të cilat janë; vështirësitë në realizimin e objektivave të shitjes si pasojë e konkurrencës, kërkesa që vjen nga klientët si dhe qarkullimi i inventarëve. Ndërsa 49 prej tyre, kanë pohuar se ofrojnë kredi tregtare duke u mbështetur në besueshmërinë ndaj klientëve e cila vjen si rezultat i konsolidimit të marrëdhënieve ndërmjet palëve, kërkesën e klientëve për t’u kredituar, si dhe qarkullimin e inventarëve. Vështirësitë në realizimin e objektivave të shitjes si pasojë e konkurrencës, besueshmëria ndaj klientit dhe kërkesa nga klientët janë përgjigjet e 25 sipërmarrjeve tregtare, ndërsa, 16 prej tyre kanë renditur vetëm dy arsye të ofrimit të kredisë tregtare të cilat janë, zgjerimi në treg dhe lançimi i produkteve të reja. Referuar grafikut nr. 4.2 të paraqitur më poshtë, përballja me kërkesa të larta të klientëve për të blerë me likuidim të mëvonshëm është arsyeja kryesore që i detyron furnitorët të zgjerojnë llogaritë e arkëtueshme. Kjo zë 31.89 përqind të arsyes së ofrimit të kredisë tregtare, e pasuar nga arsyet operacionale si qarkullimi i inventarëve me 28.49 përqind. Një tjetër arsye që zë një peshë të konsiderueshme në marrjen e vendimit për financim është edhe realizimi i objektivave të tyre të shitjes (25.24 përqind e arsyes së kreditimit të klientëve).



U.Hoti

54


Grafik 4.2: Arsyet e ofrimit të kredisë tregtare nga furnitorët (tregtia me shumicë)

Kërkesa për blerjen e mallrave dhe shërbimeve nuk është e njëtrajtshme. Luhatshmëritë sipas efekteve sezonale, roli që luajnë faktorët makroekonomikë dhe specifikë në rritjen ose rënien e fuqisë blerëse të tregut, bëjnë që sipërmarrjet tregtare të përballen me vështirësi në cilësinë e planifikimeve, parashikimeve dhe në realizimin e objektivave. Kujdesi që sipërmarrjet tregtare tregojnë ndaj përgjigjeve të menjëhershme për të plotësuar nevojat e klientëve me mallra dhe shërbime, në kohën dhe vendin e duhur, ka të bëjë me menaxhimin operacional i cili përmban rrisk për këta të fundit. Ndaj, për të patur një fleksibilitet operacional sipërmarrjet tregtare përdorin kredinë tregtare. Rritja e konkurrencës, si dhe mundësitë gjithnjë e më të pakta për të gjetur pjesë të reja tregu, ngopja e tregut me mallra dhe shërbime, rritja e cilësisë së ofrimit të shërbimit dhe kujdesit ndaj klientit, vitet e fundit kanë vënë në vështirësi sipërmarrjet tregtare në vendin tonë, për realizimin e objektivit të tyre.

0,00% 5,00% 10,00% 15,00% 20,00% 25,00% 30,00% 35,00%

Vështirësi në realizimin e objektivave të shitjes

Besueshmëria ndaj klientit

Për t'u zgjeruar në treg

Lançimi I produkteve të reja

Kërkesë nga klientët

Qarkullimi i inventareve

Vështirësi në realizimin e

objektivave të shitjes

Besueshmëria ndaj klientit

Për t'u zgjeruar në

treg

Lançimi I produkteve të

reja

Kërkesë nga klientët

Qarkullimi i inventareve

Arsyeja e Ofertes 25,24% 10,04% 2,17% 2,17% 31,89% 28,49%



U.Hoti

55

4.1.1.c Tendenca e përdorimit të kredisë tregtare nga sektori i tregtisë Nevojat e sipërmarrjeve tregtare (tregtarëve të pakicës dhe tregtarëve të shumicës) për të përdorur kredi tregtare kanë ndryshuar nga viti në vit, si nga klientët ashtu edhe nga furnitorët. Padyshim që në këtë trend luajnë rol një sërë faktorësh, të jashtëm dhe të brendshëm, faktorë të cilët kontrollohen nga sipërmarrjet tregtare por edhe faktorë të cilët nuk mund të kontrollohen prej tyre. Referuar të dhënave të pyetësorit, tabela nr. 4.1 (tabela 5, aneks 1), vihet re qartësisht se kërkesa për kredi tregtare nga tregtarët e pakicës ka njohur një rritje gjatë pesë viteve të marra në analizë (2009-2013). Sipas drejtuesve të sektorit të shitjes por edhe menaxherëve të shitjes rreth 86.1 përqind e klientëve të tyre kanë tendencë të rrisin kërkesën për të përdorur kredi tregtare (për të blerë me pagesë të mëvonshme), dhe vetëm 13.1 përqind e tyre i kanë reduktuar kërkesat për blerje me pagesë të mëvonshme. Kërkesat nga klientët, gjithnjë e në rritje për të përdorur kredi tregtare, tregon për një përballje të këtyre sipërmarrjeve tregtare (tregtarët e pakicës) me mungesë likuiditeti. Pamundësia për të siguruar inventarët me blerje me pagesë të menjëhershme, për të plotësuar nevojat e tyre, për kryerjen e një veprimtarie normale të zhvillimit të aktivitetit të biznesit, si dhe mundësi të pakta në sigurimin e financimit në tregjet financiare, bën që t’a shohin përdorimin e kredisë tregtare si zgjidhje të problematikës së tyre.

Tabelë 4.1: Tendenca e ofertës dhe kërkesës për kredi tregtare gjatë (2009-2013)

Tendenca e ofertës dhe kërkesës (2009-2013)

Alternativat

Oferta për KT

Kërkesa për KT

Nr

%

Nr

%

1 Të rritet 70 27,9% 216 86,1%

2 Të ulet 181 72,1% 33 13,1%

3 E pandryshuar 0 0,0% 2 0,8%

4 Totali 251 100,0% 251 100,0%



U.Hoti

56

Burimi: Të dhëna nga pyetësori Ndërkohë nga tabela nr. 4.1 (tabela 4, aneks 1), shohim se tendenca për të ofruar kredi tregtare, nga 72.1 përqind e furnitorëve është në rënie. Kjo tregon një rritje të kujdesit të tyre ndaj minimizimit të rrezikut të të ardhurave.

4.1.2 Administrimi i kredisë tregtare, problematikat lidhur me të Administrimi i kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare para, gjatë dhe pas kreditimit të klientëve të tyre është mjaft i rëndësishëm për të garantuar arkëtim të sigurtë të llogarive të arkëtueshme. Një administrim i mirë i të gjithë proçesit të kredidhënies, do të thotë më shumë të ardhura për sipërmarrjet tregtare që e ofrojnë atë, si dhe një arsye më shumë për të plotësuar kërkesat e ardhshme të klientëve të tyre.

4.1.2.a Trajtimi i kërkesave të klientëve për kredi tregtare

(Kriteret e përzgjedhura për miratimin e kredisë) Ashtu siç cituam më lart, kërkesat për të përfituar kredi tregtare nga klientët vitet e fundit kanë ardhur në rritje. Pavarësisht kësaj situate, ku klientët bëjnë përpjekje për të plotësuar nevojat e tyre për burime financimi afatshkurtër shtesë nëpërmjet përdorimit të kredisë tregtare, jo të gjithë klientët plotësojnë kushtet për t’a përfituar atë. Nga rezultatet e pyetësorit referuar tabelës nr. 6 (aneks 1), 152 sipërmarrje tregtare (rreth 60.6 përqind e sipërmarrjeve të marra në analizë) janë përgjigjur se 41 – 60 përqind e klientëve të tyre kreditohen me kredi tregtare. Vetëm 56 sipërmarrje tregtare (22.3 përqind e të intervistuarve) kreditojnë 21– 40 përqind të klientëve, ndërsa, sipërmarrjet tregtare të cilat kreditojnë më shumë se 61 përqind të klientëve të tyre janë më të pakët në numër dhe përbëjnë rreth 12.8 përqind të sipërmarrjeve të marra në analizë. Nisur nga kjo panoramë, vlerësimi i aftësive huamarrëse të klientëve, për shlyerjen e detyrimit në afatin e përcaktuar nga furnitorët, është një proçes i cili duhet të trajtohet me seriozitet dhe profesionalizëm nga strukturat përkatëse brenda sipërmarrjeve tregtare. Marrja e vendimit të drejtë dhe cilësor është tepër i rëndësishëm për të siguruar cilësi dhe likuiditet për llogaritë e arkëtueshme, si dhe për të garantuar marrëdhënie të shëndetshme dhe afatgjata midis palëve, duke i konsideruar klientët si partnerët kryesor në suksesin e biznesit të tyre. Për këtë arsye kërkesat e klientëve për të përfituar kredi tregtare duhet të trajtohen me një kujdes të veçantë nga strukturat përkatëse të sipërmarrjeve tregtare. Jo të gjitha kërkesat që klientët depozitojnë për të përfituar kredi tregtare, pranohen dhe ekzekutohen nga sipërmarrjet tregtare. Sipërmarrjet tregtare vlerësojnë kërkesat e klientëve dhe marrin vendim bazuar në disa kritere. Sipas të intervistuarve, volumi i transaksioneve të biznesit (volumi i shitjeve), historiku i klientëve dhe vlerësimi i aftësive huamarrëse në ambientet e biznesit, janë kriteret bazë që merren në



U.Hoti

57

konsideratë gjatë shqyrtimit të kërkesës së klientëve për t’u kredituar. Referuar përgjigjeve të pyetësorit tabela 8 (aneks 1), 185 sipërmarrje tregtare nga 251 të mara në analizë, kanë renditur si të rëndësishme në marrjen e vendimit të tre kriteret e përmendura më lart. Sipas tyre, “gjendja financiare e klientëve ndryshon nga një periudhë në tjetrën, dhe si rezultat, ndryshon edhe marrëdhënia midis klientëve dhe furnitorëve. Ndaj, është e rëndësishme që vlerësimi i klientit të bëhet në tre dimensione për të reduktuar rrezikun e mos arkëtimit të llogarive të arkëtueshme.” Kjo ka bërë që për çdo kërkesë të paraqitur nga klientët analiza e volumit të shitjeve, historiku i klientëve si dhe vlerësimi i klientit në ambientet e ushtrimit të aktivitetit, të bëhet një proçes rutinë dhe i rëndësishëm nga strukturat e shitjes brenda sipërmarrjeve tregtare. Gjithsesi, 41 nga 251 sipërmarrje tregtare të intervistuara kanë pohuar bazuar në politikat e administrimit të brendshëm të kredisë tregtare dhe marrëdhënieve me klientët, se përdorin si kriter për të marrë vendim për t’i kredituar ato, historikun e klientëve dhe vlerësimin e tyre në ambientet e ushtrimit të aktivitetit. Ndërsa për 17 sipërmarrje tregtare, rëndësi në këtë proçes zë, volumi i shitjes dhe historiku i klientëve. Sipas këtyre të fundit, analiza e dy elementëve të paraqitur më lart, është e mjaftueshme për të marrë vendim për ekzekutimin ose jo të kërkesës së klientëve për të përfituar kredi tregtare.


Grafik 4.3: Vlerësimi i klientëve gjatë proçesit të kreditimit

Pasqyrave financiare

(shitjet)

Historik i klientit

Vlerësim në ambjentin e

biznesit

Tjetër vlerësim

Gjatë procesit të kreditimit klienëtët tuaj I vlerësoni

referuar? 29,75% 36,97% 33,28% 0,00%

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

35,00%

40,00%



U.Hoti

58

Referuar kësaj analize ku të dhënat e pyetësorit janë paraqitur edhe në grafikun nr. 4.3, vëmë re se historiku i klientëve zë 36.97 përqind të rëndësisë gjatë proçesit të analizës të kërkesës së klientëve për kreditim dhe marrjes së vendimeve, pasuar kjo me vlerësimin e klientëve në ambientet e ushtrimit të aktiviteteve të tyre me rreth 33.28 përqind, dhe së fundmi volumi i shitjes me 29.75 përqind.

4.1.2.b Politikat diferencuese të çmimeve

(Kriteret që duhet të përmbushin klientët për të përfituar nga zbritjet e mundshme) Sipërmarrjet tregtare që ofrojnë kredi tregtare, nisur nga eksperienca, marrëdhëniet e ndërtuara me klientët ndër vite, si dhe politikat e çmimeve që ato ofrojnë për klientët e tyre, janë elementë mjaft të rëndësishëm në suksesin e administrimit të klientëve dhe realizimin e shitjeve të planifikuara. “Trajtimi i klientëve në mënyrë të diferencuar është pranuar nga të intervistuarit, si një strategji biznesi për të përmbushur pritshmëritë që ato kanë si dhe për të ndërtuar marrëdhënie të konsoliduara dhe afatgjata me klientët e tyre”. Nga rezultatet e pyetësorit, referuar tabelës nr. 15 (aneks 1), vihet re se të gjitha sipërmarrjet e marra në analizë (251 sipërmarrje tregtare) përdorin politika të diferencuara çmimesh për klientët e tyre. Sipas tyre, jo të gjithë klientët përfitojnë lehtësira dhe çmime më të mira për blerjet që ato bëjnë me pagesë të mëvonshme. Referuar tabelës nr. 15.1 (aneks 1), 235 sipërmarrje tregtare apo rreth 93.6 përqind e sipërmarrjeve të marra në analizë, shprehen se, përfitojnë nga politikat lehtësuese jo më shumë se 20 përqind e klientëve të tyre. Këto politika lehtësuese për këta klientë, bëhen, duke marrë në konsideratë tre elementë të rëndësishëm të cilët kanë të bëjnë me vlerësimin e performancës së klientëve gjatë periudhave të mëparshme. Zbritjet në çmime për blerjet që klientët e tyre bëjnë me pagesë të mëvonshme ofrohen për këta të fundit bazuar në; volumin (sasinë) e porosisë së bërë për të blerë me pagesë të mëvonshme, jetëgjatësinë në marrëdhëniet furnitor-klient, si dhe në korrektësinë e shlyerjes së detyrimeve nga ana e klientëve. Në tabelën nr. 15.2 (aneks 1) janë paraqitur të dhënat për përgjigjet e marra nga të intervistuarit ku sipas tyre, 209 sipërmarrje tregtare marrin vendim për të trajtuar klientët e tyre me çmime të diferencuara bazuar në vlerësimin e të tre faktorëve të lart përmendur. Ndërsa 27 sipërmarrje tregtare kanë pohuar se vendimmarrjen e bazojnë në volumin (sasinë) e blerjeve që klientët bëjnë dhe në korrektësinë e klientëve në shlyerjen e detyrimeve të mëparshme. Vetëm 15 sipërmarrje tregtare, shprehen se korrektësia në pagesa është element kyç dhe vendimtar për të trajtuar klientët në mënyrë të diferencuar, duke ju ofruar zbritje në çmim për blerjet që ato bëjnë me likuidim të mëvonshëm.



U.Hoti

59


Grafik 4.4: Politika e çmimeve të diferencuara dhe kriteret që klientët duhet të plotësojnë

Ajo që vihet re, referuar grafikut nr. 4.4, është fakti që në tërësinë e sipërmarrjeve tregtare korrektësia në pagesa padyshim ngelet si një ndër faktorët më të rëndësishëm që sipërmarrjet tregtare bazohen në marrjen e vendimeve për të trajtuar klientët në mënyrë të diferencuar. Kjo panoramë tregon për një kujdes që sipërmarrjet tregtare tregojnë ndaj ekspozimit të rrezikut, reduktimit të tij, por edhe kujdesin që ato tregojnë në motivimin e klientëve, duke investuar në këtë mënyrë në një marrëdhënie afatgjatë midis tyre.

4.1.2.c Masat e marra nga sipërmarrjet tregtare në rastet e mosshlyerjes së kredisë tregtare nga klientët e tyre Ashtu siç e kemi ilustruar edhe në kapitujt e mëparshëm, kredia tregtare është një ndër format e financimit afatshkurtër e cilësuar si llogari me rrisk të lartë. Referuar ligjit në fuqi por edhe Direktivës Evropiane, kredia tregtare duhet të shlyhet brenda 30 ditëve nga përfitimi i saj, dhe vetëm në raste të veçanta kur ka një marrëveshje ndërmjet palëve ajo mund të zgjatet deri në 60 ditë.

Gjithsesi kjo mbetet një politikë e administrimit të brendshëm për sipërmarrjet tregtare. Politikë e cila ndryshon midis klientëve të së njëjtës sipërmarrje por edhe nga një sipërmarrje tregtare në një tjetër. Referuar tabelës nr. 11 (aneks 1) vihet re se në të shumtën e rasteve klientët kërkojnë kredi tregtare duke premtuar se shlyerjen e

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

35,00%

40,00%

Volumi i blerjeve

Jetëgjatësia në

marrëdhënie me klientin

Korrektësia në pagesa

Tjetër kriter

Cilat janë kriteret që përdorni për përzgjedhjen e klientëve, kur ndërmerrni politikën e çmimeve të diferencuara?

33,91% 30,03% 36,06% 0,00%



U.Hoti

60

detyrimeve ndaj tyre do ta kryejnë brenda 30 ditëve. Kjo është pohuar nga 214 sipërmarrje tregtare të marra në analizë. Premtimi për të shlyer pagesat brenda 60 ditëve nga klientët e kanë dhënë vetëm 37 sipërmarrje tregtare.

Gjithsesi, pavarësisht premtimeve të klientëve për të qenë korrekt në pagesat e tyre, referuar analizës së raporteve të aktivitetit për vitin 2013 tabela nr. 2 (aneks 2) për 251 sipërmarrjet tregtare, rezulton se koha mesatare e arkëtimit të llogarive të arkëtueshme në tërësinë e sipërmarrjeve tregtare është rreth 125.5 ditë. Ky tregues na informon se në pjesën dërrmuese të klientëve nuk është mbajtur dhe respektuar premtimi për shlyerje të detyrimeve brenda afateve të rëna dakord paraprakisht (30 dhe 60 ditë) midis palëve, duke i ekspozuar këta të fundit (furnitorët e tyre) ndaj rrezikut të të ardhurave.

Arkëtimi mesatar 125.5 ditë do të thotë se klientët shfaqin probleme likuiditeti, dhe ndërkohë reflektohet një administrim jo i mirë i bërë proçesit të kreditimit nga strukturat përgjegjëse brenda sipërmarrjeve tregtare. Këto shifra lajmërojnë sipërmarrjet tregtare se kujdesi që ata duhet të tregojnë gjatë gjithë proçesit të kreditimit të klientëve duhet të jetë maksimal, për të siguruar në këtë mënyrë një kthim sa më të lartë dhe një qarkullim sa më të shpejtë të llogarive të arkëtueshme.

Gjithashtu, cilësia e stafit (profesionalizmi për trajtimin e kërkesave të klientëve) për administrimin e proçesit të kreditimit luan një rol mjaft të rëndësishëm në minimizimin e rrezikut të llogarive të arkëtueshme.

Po cilat janë masat që sipërmarrjet tregtare ndërmarrin në rastet kur klientët e tyre nuk i shlyejnë detyrimet brenda afatit të rënë dakort ndërmjet palëve?

Referuar tabelës nr.13 (aneks 1), 171 sipërmarrje tregtare kanë pohuar se në rast mos shlyerje detyrimi brenda afatit nga klientët, shtyrja e afatit për shlyerjen e detyrimeve për hir të ruajtjes së marrëdhënies furnitor-klient, sidomos kur gjendja e tyre financiare është e vështirë është një praktikë normale që ndërmerret nga sipërmarrjet tregtare. Ndërkohë që 67 sipërmarrje tregtare përveç shtyrjes së afatit i penalizojnë klientët në furnizimet e ardhshme, duke i ndërprerë ato deri në momentin e shlyerjes së pagesave të prapambetura. Vetëm 9 prej tyre kanë pohuar se ndërmarrin masa drastike duke ndërprerë marrëdhëniet me klientët si dhe duke tërhequr mallin nga magazinat dhe ambientet e ushtrimit të aktivitetit të klientëve. Masë, më pak e aplikueshme nga sipërmarrjet tregtare, por e përdorur në rastet kur mundësia për të arkëtuar llogaritë e arkëtueshme ka qenë e pamundur, janë hapja e proçeseve gjyqësore. Pra vetëm 4 prej sipërmarrjeve tregtare të marra në analizë kanë pohuar se në rastet kur klientët nuk kanë qenë korrekt me shlyerjen e detyrimeve të tyre janë hapur proçese gjyqësore. Pavarësisht përpjekjeve të bëra dhe masave të marra nga sipërmarrjet tregtare referuar tabelës nr.14 (aneks 1), ka patur raste kur sipërmarrjet nuk kanë arritur të arkëtojnë të gjitha llogaritë e arkëtueshme, duke e konsideruar kështu kredi të humbur dhe pa asnjë shpresë rikuperimi të dëmit. Sipas tyre, në disa raste kjo humbje është shkaktuar



U.Hoti

61

edhe si rezultat i falimentimit të aktivitetit të klientëve por edhe pamundësive reale që ata kanë për të shlyer detyrimet edhe pse, ky detyrim nuk mohohet nga ana e tyre.

Burimi: Të dhëna nga pyetësori Grafik 4.5: Masat e marra nga sipërmarrjet tregtare në rastet kur klientët nuk i

shlyejnë detyrimet në kohë Përballë mungesës së korrektësisë së klientëve siç vihet re edhe nga të dhënat referuar grafikut nr. 4.5, rreth 72.78 përqind e tyre preferojnë të ofrojnë lehtësira për klientët e tyre, duke shtyrë afatin e shlyerjes së detyrimit. Ndërsa 20.49 përqind ndërmarrin masa për ndërprerjen e furnizimit deri në momentin e shlyerjes së detyrimit. Ndërprerja e marrëdhënieve me klientin, tërheqja e mallit nga klientët dhe hapja e proçeseve gjyqësore janë masa më pak të aplikueshme nga sipërmarrjet tregtare. Shihet qartë se tendenca e sipërmarrjeve tregtare është dhënia e mundësive klientëve për shlyerjen e detyrimeve të tyre si dhe ruajtjen e një marrëdhënie afatgjatë midis tyre.

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00%

Shtyni afatin e shlyerjes së detyrimit

Aplikoni penalitete

Ndërpret furnizimin

Ndërprisni marrendheniet me klientin

Proces gjyqsor

Tërhiqni mallin nga klienti

Shtyni afatin e

shlyerjes së

detyrimit

Aplikoni penalitete

Ndërpret furnizimi

n

Ndërprisni

marrendheniet me klientin

Proces gjyqsor

Tërhiqni mallin

nga klienti

Cilat janë masat që ju merrni në rastet kur klientet nuk i shlyejnë detyrmet në kohë?

72,78% 0,00% 20,49% 2,75% 1,22% 2,75%



U.Hoti

62

4.1.2.d Administrimi i brendshëm dhe bashkëpunimi me institucionet e tjera

(Cilësia e informacionit të dhënë nga klientët, administrimi i brendshëm dhe bashkëpunimi me institucionet e tjera financiare)

Problematikat e lidhura me pamundësinë për të shlyer detyrimet me të cilat përballen klientët, nuk janë vetëm si pasojë e ndryshimeve të gjendjes së tyre financiare, të konkurrencës apo të ciklit të biznesit në të cilën ato ndodhen. Problem që dëmton seriozisht marrëdhënien ndërmjet klientit dhe furnitorit është pikërisht pabarazia e informacionit (asimetria e informacionit) që palët disponojnë në momentin e kreditimit, duke e përdorur qëllimisht këtë avantazh për të përfituar dhe dëmtuar palën tjetër. Cilësia e informacionit të marrë nga klientët dhe cilësia e administrimit nga strukturat përgjegjëse të sipërmarrjeve tregtare që ofrojnë kredi tregtare, luajnë një rol mjaft të rëndësishëm në shëndetin e marrëdhënies mes palëve si dhe në cilësinë e llogarive të arkëtueshme. Referuar tabelës nr. 9 (aneks 1), 112 sipërmarrje tregtare kanë pranuar se klientët e tyre ju kanë dhënë informacion të pasaktë në momentin që ata kanë paraqitur kërkesën për të përfituar kredi tregtare. Sipas tyre, cilësia e informacionit të dhënë nga klientët por edhe aftësia e forcës së shitjes për të verifikuar informacionin e marrë prej tyre që në momentin e kreditimit, kanë sjellë problematika jo vetëm në administrimin e kredisë tregtare por edhe në marrëdhëniet me klientët.


Grafik 4.6 : Informacioni i dhënë nga klientët dhe cilësia e tij

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

70,0%

80,0%

Shumë rrallë Rrallë Shpesh Shumë shpesh % 23,5% 70,1% 6,4% 0,0%



U.Hoti

63

Këto raste edhe pse jo të shpeshta sipas grafikut nr. 4.6, kanë dhënë efekt negativ në cilësinë e llogarive të arkëtueshme, duke rritur rrezikun e të ardhurave dhe duke dëmtuar edhe vazhdimësinë e marrëdhënieve të biznesit ndërmjet palëve. Vihet re se rreth 69.6 përqind e të intervistuarve të cilët kanë pranuar se janë gënjyer nga klientët janë shprehur se ky është një fenomen që ndodh rrallë, 24.1 përqind kanë pohuar se është një fenomen që ndodh shumë rrallë, ndërsa, për një pjesë të vogël të tyre që përbën rreth 6.3 përqind ky fenomen ndodh shpesh. Administrimi i brendshëm me të cilin operon ky sektor referuar tabelës nr. 17 (aneks 1), si dhe mungesa e bashkëpunimit me institucionet e tjera financiare dhe bankare referuar tabelës nr. 10 (aneks 1), për të zgjeruar dhe saktësuar informacionin mbi shëndetin financiar të klientëve, korrektësinë dhe aftësinë huamarrëse të tyre, ka bërë që krahas përfitimeve që këto sipërmarrje kanë nga përdorimi i kredisë tregtare të mbartin dhe një sërë shpenzimesh administrative dhe rrezik në arkëtimin e të ardhurave.



U.Hoti

64

4.2 Faktorët që “nxisin” dhe “frenojnë” përdorimin e kredisë tregtare Studime të mëparshme kanë treguar se ka shumë faktorë të lidhur me kredinë tregtare. Disa prej këtyre faktorëve, të cilët janë të lidhur me zhvillimin ekonomik të një vendi, të tillë si prodhimi i brendshëm bruto (komponentët përbërës të prodhimit të brendshëm bruto) dhe politika monetare (objektivat e ndërmjetëm si; normat e interesit të tregut dhe baza monetare) janë pjesë përbërëse e këtij punimi.

Përveç studimeve që analizojnë rolin e faktorëve makroekonomikë, një sërë studimesh nga autorë të ndryshëm janë bërë referuar faktorëve specifikë dhe rolit që ato kanë në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Përdorimi i kredisë tregtare gjithashtu varet nga një sërë faktorësh të cilat janë marrë në analizë të tillë si; cilësia e administrimit të brendshëm të klientëve, aftësitë paguese të klientëve, madhësia e sipërmarrjeve tregtare, jetëgjatësia e ushtrimit të aktivitetit të sipërmarrjeve tregtare, efiçenca e përdorimit të aktiveve, ekspozimi ndaj rrezikut të arkëtimit të llogarive të arkëtueshme, shitjet, etj.

Faktorët makroekonomikë dhe specifikë do të analizohen nëpërmjet ndërtimit të modeleve ekonometrike. Nëpërmjet modeleve do të kuptojmë rolin, ndikimin dhe masën me të cilën këta faktorë influencojnë përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare të marra në analizë.

4.2.1 Faktorët makroekonomikë dhe ndikimi i tyre në përdorimin e kredisë tregtare

Mjedisi makroekonomik dhe stabiliteti i tij luan një rol të rëndësishëm në zhvillimin e veprimtarisë ekonomike të sipërmarrjeve tregtare, sidomos në vendet me një ekonomi në zhvillim si Shqipëria, ku mundësitë për t’u zhvilluar dhe rritur janë të kufizuara. Duke e cilësuar kredinë tregtare si një ndër format e financimit afatshkurtër, me një nivel të lartë përdorimi ndërmjet sipërmarrjeve tregtare, studimi i faktorëve makroekonomikë për të parë nëse luajnë ose jo rol në përdorimin e kredisë tregtare ka marrë një rëndësi të veçantë.

Duke qenë se tregu i kredisë tregtare ndodh jashtë tregut financiar (një treg potencial për sistemin bankar dhe financiar), janë marrë në analizë komponentët e prodhimit të brendshëm bruto si dhe objektivat e ndërmjetëm që Banka Qëndrore përdor për realizimin e qëllimeve të saj, si, “norma e interesit për kredinë në lekë që bankat ofrojnë” dhe “baza monetare”. Në funksion të dhënies së përgjigjes për pyetjen kërkimore të ngritur “A ndikojnë faktorët makroekonomikë në ofrimin e kredisë tregtare?” janë ndërtuar dy modele ekonometrike.

Në modelin e parë (modeli 1, aneks 3), i japim përgjigje pyetjes kërkimore, duke analizuar sjelljen e faktorëve makroekonomikë dhe ndikimin që këta faktorë kanë



U.Hoti

65

individualisht në përdorimin e kredisë tregtare. Ndërsa modeli i dytë (modeli 2, aneks 3), ka në fokus analizën ndërmjet bashkëveprimit të faktorëve makroekonomikë si dhe ndikimin që ky bashkëveprim ka në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Për të ndërtuar dhe testuar modelet 1 dhe 2 (aneks 3), janë marrë në konsideratë vetëm sipërmarrjet tregtare të cilat kanë një jetëgjatësi më të madhe se 7 vite të ushtrimit të aktivitetit të tyre. Kjo për faktin se 191 sipërmarrjet tregtare të marra në analizë rezultuan të kishin databazë të plotë të dhënash mbi llogaritë e arkëtueshme për çdo tre muaj, të vlefshme për t’u marrë në analizë.

4.2.1.1 Analiza e faktorëve makroekonomikë

(Ndikimi i faktorëve makroekonomikë në përdorimin e kredisë tregtare në mënyrë individuale)

Në modelin e ndërtuar me faktorët makroekonomikë me qëllimin për të kuptuar nëse ato ndikojnë sjelljen e kredisë tregtare, janë marrë në analizë faktorët normë interesi për kreditë bankare në lekë, bazë monetare, investime, importe si variabla të pavarur dhe kredia tregtare e përfaqësuar me llogaritë e arkëtueshme si variabël i varur. Modeli është ndërtuar nëpërmjet metodës së zakonshme të katrorëve më të vegjël (OLS). Mbas testimit të stacionaritetit të serive kohore, testimit të supozimeve për të përfituar modelin më të mirë (referuar testeve të paraqitura në modelin 1, aneks 3) ndërtohet modeli i paraqitur në tabelën nr. 4.2.

Tabelë 4.2: Ndërtimi i modelit me faktorët makroekonomikë

Variabli i varur: log(AR) Metoda: OLS

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C -5.654522 4.061947 -1.392072 0.1842

log(NI) 0.466857 0.477615 0.977476 0.3438 log(BM) -1.548948 0.819867 -1.889266 0.0783

log(I) -1.850375 0.504062 -3.670924 0.0023 log(IMP) 5.012897 0.596466 8.404332 0.0000

R-squared 0.941201 Mean dependent var 8.060070 Adjusted R-squared 0.925521 S.D. dependent var 0.138018 S.E. of regression 0.037666 Akaike info criterion -3.507785 Sum squared resid 0.021281 Schwarz criterion -3.258852 Log likelihood 40.07785 Hannan-Quinn criter. -3.459191 F-statistic 60.02635 Durbin-Watson stat 1.984940 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: Nga përpunimi i të dhënave Niveli i rëndësisë 1%, 5% dhe 10%



U.Hoti

66

Sikurse vihet re nga tabela, probabiliteti për treguesin F-statistic është p(F) = 0.000000, një vlerë shumë më e vogël se niveli i rëndësisë 1 përqind (0.01). Pra, modeli ynë është i rëndësishëm duke konfirmuar lidhjen lineare midis variablave. Ky model konfirmon se të gjithë variablat e pavarur (normë interesi për kreditë në lekë që bankat ofrojnë (NI), bazë monetare (BM), investime (I) dhe importe (IPM)) influencojnë njëkohësisht dhe bashkarisht variablin e varur (llogari e arkëtueshme (AR)). Referuar edhe koeficientit të testit Durbin-Watson, DW=1.984940, i cili është më i madh se koefiçienti i përcaktueshmërisë 0.941201, mund të themi se ky model është i suksesshëm dhe i vërtetë. Gjithashtu referuar tabelës nr.7 (model 1, aneks 3), nga testimi i stacionaritetit të mbetjeve të modelit rezultoi që vërtetohet lidhja afatgjatë midis variablave. Referuar testit ADF, t-Statistic = - 4.884417 në vlerë absolute, është më i madh se testi i EG = - 3.34 për nivelin e rëndësisë 0.05 (5%). Pra, midis variablave të përfshirë në model, ekziston kointegrimi në periudhë afatgjatë. Të njëjtin përfundim na konfirmon edhe rezultati i paraqitur nga tabela nr. 8 (model 1, aneks 3). Koefiçienti i termit të gabimit në diferencialin e parë mbart vlerë negative dhe njëkohësisht probabiliteti i termit të gabimit është 0.0006 më i vogël se niveli i rëndësisë 0.05 (5%). Edhe nëpërmjet këtij testi tregohet se ekziston kointegrimi në periudhë afatgjatë, duke vërtetuar kështu lidhjen afatgjatë midis variablave të modelit, qëndrueshmërinë dhe vërtetësinë e tij.

Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë të përllogaritur ( ) në tabelën nr. 4.2, mund të themi se 92.5 përqind e ndryshimit të kredisë tregtare të përdorur nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë shpjegohet nga variablat e marrë në analizë. Kjo do të thotë se në model janë marrë në konsideratë variablat më të rëndësishëm makroekonomikë të cilët luajnë një rol thelbësor në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare.

4.2.1.1.a Analiza e parametrave të modelit (Faktorët makroekonomikë)

Pasi siguruam se në model janë përfshirë variablat më të rëndësishëm dhe se modeli i përftuar plotëson të gjitha testet për të qenë statistikisht i rëndësishëm, paraqitja dhe analiza e koefiçientëve të pjesshëm β-ta, nëpërmjet të cilëve shpjegohet ndikimi i secilit faktor makroekonomik në përdorimin e kredisë tregtare është paraqitur si më poshtë nëpërmjet ndërtimit të ekuacionit linear logaritmik në të dy anët e barazimit;

(Modeli 1)

logAR = -5.6545 + 0.4668 * logNI - 1.5489 * logBM - 1.8503 * logI +

5.0128 * logImp



U.Hoti

67

Lidhja midis “Normës së Interest” (logNI) të ofruar nga sistemi bankar për kreditë bankare në lekë dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Referuar modelit të përftuar, kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur, ekziston një lidhje pozitive midis normës së interesit (logNI) për kreditë bankare në lekë dhe kredisë tregtare (logAR - llogaritë e arkëtueshme). Pra, rritja e normës së interesit në lekë për kreditë bankare gjatë periudhës tremujore 2009-2013, ka çuar në një rritje apo zgjerim të kredisë tregtare për të njëjtën periudhë nga sipërmarrjet tregtare të marra në analizë.

Koefiçienti i pjesshëm β1= 0.4668 tregon se rritja e normës së interesit për kreditë në lekë me 1 përqind ka sjellë 0.4668 përqind rritje në përdorimin e kredisë tregtare, duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë.

Ashtu siç cituam edhe në kapitullin e rishikimit të literaturës,”Niskanen (2006) konstatoi se ka një lidhje pozitive midis normës së interesit të tregut dhe llogarive të arkëtueshme. Kjo sepse, si rezultat i normave të larta të interesit të tregut, sipërmarrjet tregtare të cilat kanë më pak mundësi të marrin hua në tregjet financiare, kanë tendencë të rrisin huamarrjen tek furnitorët e tyre. Pra, kosto e lartë e borxhit të ofruar nga sistemi bankar dhe ai financiar, i çon sipërmarrjet tregtare drejt formave alternative të financimit duke përfshirë edhe kredinë tregtare nga furnitorët.

Lidhja pozitive që ekziston midis normës së interesit për kreditë bankare dhe kredisë tregtare në rastin e analizës së bërë sipërmarrjeve tregtare në sektorin e tregtisë me shumicë në vendin tonë, rezulton e tillë, dhe në përputhje me gjetjet e siguruara nga studiues të tjerë.

Në kushtet kur kemi rritje të kostos së financimit, pra rritje të normës mesatare të interesit për kreditë e ofruara nga sistemi bankar si dhe politika shtrënguese kreditimi, sipërmarrjet e vogla me më pak akses në këto tregje për të plotësuar nevojat e tyre për financim janë drejtuar sipërmarrjeve tregtare me aftësi më të mira likuiduese, (reputacion më të mirë dhe mundësi me të mëdha për të financuar aktivitetin e tyre të biznesit), që të merrnin kredi tregtare.

Në të njëjtën kohë sipërmarrjet tregtare nën presionin e kërkesave të shumta nga klientët e tyre për të përfituar kredi tregtare, por edhe dëshirës për të realizuar objektivat e tyre të shitjes, janë ekspozuar ndaj rrezikut të të ardhurave duke i rritur kështu llogaritë e arkëtueshme.

Gjithsesi ky variabël i pavarur nuk është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind, 5 përqind ose 10 përqind, që do të thotë se nuk ka ndikim i vetëm në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Nga analiza e bërë rezulton se hipoteza bazë H0 (Norma e interesit për kreditë bankare në lekë ndikon në përdorimin e kredisë tregtare) hidhet poshtë, dhe pranohet hipoteza alternative.



U.Hoti

68

Lidhja midis “Bazës Monetare” (logBM) dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Referuar modelit (1), kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur, lidhja midis bazës monetare (logBM) dhe kredisë tregtare (logAR - llogarive të arkëtueshme) është negative. Kjo do të thotë se rritja e bazës monetare gjatë periudhës tremujore 2009-2013, ka çuar në rënien e kredisë tregtare për të njëjtën periudhë.

Koefiçienti i pjesshëm β2 = -1.5489 tregon se rritja e bazës monetare me 1 përqind ka sjellë 1.5489 përqind rënie në ofrimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare për klientët e tyre, duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë.

Shumë kërkime shkencore kanë shpjeguar sjelljen e kredisë tregtare gjatë periudhave kur politikat monetare të vendeve të ndryshme të marra në analizë kanë qenë politika “lehtësuese” apo “kufizuese”. Disa prej tyre, si Nilsen (2002) dhe Baum, Caglayan, dhe Ozkan (2003) përqendrohen në rëndësinë që ka përdorimi i kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare, gjatë periudhave të politikave monetare kufizuese.

Rezultatet nga kërkimet e tyre tregojnë se përgjatë periudhave të tkurrjes monetare, sipërmarrjet e vogla tregtare kanë më pak akses të huamarrin në sistemin bankar dhe financiar, dhe në këtë mënyrë, rritet interesi dhe nevoja e tyre për t’iu kërkuar furnitorëve të tyre të kreditohen me kredi tregtare. Këto gjetje mbështesin argumentin se gjatë pasigurive makroekonomike sipërmarrjet tregtare e shohin furnitorin si burimin më të rëndësishëm financiar.

Konkretisht, në kapitullin e dytë referuar studimit të bërë nga Nilsen (2002), sipërmarrjet e vogla dhe të mesme mbështeten tek kredia tregtare më shumë gjatë politikave monetare kufizuese, për shkak se gjatë kësaj periudhe ato mund të përballen me probleme financiare. Por, një lehtësim i politikave monetare do të çonte në rënie të përdorimit të kredisë tregtare nga ana e tyre.

Nga të dhënat e siguruara nga BSH dhe të përdorura në model rezulton të kemi patur nga viti 2009-2013 një rritje konstante të bazës monetare. Kjo rritje ka qenë e tillë duke ju referuar nivelit të rritjes së prodhimit të mallrave dhe shërbimeve. Rritja e bazës monetare gjithashtu është shoqëruar gjatë kësaj periudhe me një ulje të lehtë të normës së interesit, që si rezultat duhet të sillte uljen e kostos së financimit për sipërmarrjet tregtare dhe rritjen e kreditimit nga sektori bankar.

Megjithatë, realiteti vitet e fundit ka treguar se bankat e nivelit të dytë edhe pse kanë ulur normën e interesit për kreditë bankare, kanë shtrënguar politikat e kreditimit si pasojë e rritjes së kredive me probleme. Nga viti në vit, kredia bankare për sektorin e tregtisë ka patur trend rënës, dhe mundësitë e sipërmarrjeve tregtare për t’u financuar nga ky sistem kanë qenë gjithnjë e më të pakta.

Mund të themi nga rezultatet e modelit se variabli i pavarur, bazë monetare është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 10 përqind (0.1), që do të thotë se



U.Hoti

69

ka ndikim i vetëm në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Nisur nga ky fakt, hipoteza bazë H0 (Baza monetare ndikon në përdorimin e kredisë tregtare) pranohet dhe hidhet poshtë hipoteza alternative.

Lidhja midis “Investimeve” (logI) dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Referuar analizës së rezultateve të modelit (1), kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur, midis investimeve (logI- sasinë e mallrave të fundme të blerë nga sektori privat) dhe kredisë tregtare (logAR - llogarive të arkëtueshme) ekziston një lidhje negative.

Koefiçienti i pjesshëm β3 = - 1.8503 tregon se rritja e investimeve me 1 përqind ka sjellë 1.8503 përqind rënie në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare të marra në analizë, duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë.

Ajo që vihet re në modelin tonë është fakti se rritja e investimeve tremujore gjatë periudhës 2009-2013, ka sjellë rënien e përdorimit të kredisë tregtare, për të njëjtën periudhë. Referuar studimeve të Huyghebaert (2006) dhe Garcia-Teruel & Martinez-Solano (2010) të cituar edhe në kapitullin e dytë, kanë treguar se një rënie ekonomike bën që sipërmarrjet tregtare të rrisin përdorimin e kredisë tregtare.

Gjithsesi në rastin e modelit tonë kjo lidhje negative shpjegohet me faktin se rritja e investimeve përfaqëson shpenzimet që sipërmarrjet tregtare kanë bërë për blerjen e mallrave kapitale. Kjo rritje e shpenzimeve është shoqëruar me rënien e aftësisë likuiduese. Ndaj, investimet në kapitale afatgjata që sipërmarrjet kanë bërë, kanë çuar në nevojën për të siguruar likuiditete të shpejta duke u fokusuar në shitjet me arkëtim të menjëhershëm, si dhe, në të njëjtën kohë angazhimin e strukturave të shitjes për të mbledhur/arkëtuar sa më parë llogaritë e arkëtueshme. Mund të themi nga rezultatet e modelit se variabli i pavarur, investime është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01), që do të thotë se ka ndikim i vetëm në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Për këtë arsye hipoteza bazë H0 (Investimet ndikojnë në përdorimin e kredisë tregtare) pranohet dhe hidhet poshtë hipoteza alternative.

Lidhja midis “Importeve” (logImp) dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Referuar modelit (1), kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur, midis sasisë së mallrave që importohen (logImp) dhe përdorimit të kredisë tregtare (logAR - llogarive të arkëtueshme) ekziston një lidhje pozitive. Koefiçienti i pjesshëm β3 = 5.0128 tregon se rritja e importeve me 1 përqind ka sjellë 5.0128 përqind rritje në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare, duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë.



U.Hoti

70

Përkeqësimi i bilancit tregtar, nënkupton rritje të konsumit në ekonominë e vendit tonë. Kjo sasi mallrash e importuar duhet të gjejë treg për t’u shitur nga sipërmarrjet tregtare. Pikërisht industria të cilën kemi marrë në analizë siç është “tregtia me shumicë” është në mënyrë të drejtpërdrejtë e përfshirë në këtë proçes. Sipërmarrjet tregtare luajnë rolin e ndërmjetësit të tregut për shpërndarjen e mallrave të importuara deri tek konsumatori i fundit. Nisur nga kategoria e mallrave, sezonalitetit të tyre, rreziqet e inventareve, kostot e magazinimi etj, zgjerimi i kredisë tregtare (llogarive të arkëtueshme) nga këto sipërmarrje është një masë e rëndësishme për t’u ndërmarrë.

Ky instrument i përdorur ndihmon sipërmarrjet tregtare në realizimin e shitjeve duke tentuar drejt rritjes së të ardhurave në të ardhmen si dhe në një administrim më të mirë të operacioneve (inventarëve). Referuar të dhënave të modelit variabli i pavarur, importe është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01), që do të thotë se ka ndikim i vetëm në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Për këtë arsye, hipoteza bazë H0 (Importet ndikojnë në përdorimin e kredisë tregtare) pranohet dhe hidhet poshtë hipoteza alternative.



U.Hoti

71

4.2.1.2 Bashkëveprimi ndërmjet faktorëve makroekonomikë

(Ndikimi i tyre në përdorimin e kredisë tregtare)

Bashkëveprimi reciprok ndërmjet variablave të pavarur (faktorëve makroekonomikë) dhe ndikimi i tyre në përdorimin e kredisë tregtare, është një tjetër këndvështrim i analizës bërë në këtë punim doktoral. Edhe në këtë model është zbatuar metoda e zakonshme e katrorëve më të vegjël (OLS).

Mbas testimit të stacionaritetit të serive kohore, testimit të supozimeve për të përftuar modelin më të mirë (referuar testeve të paraqitura në modelin 2, aneks 3) ndërtohet modeli i cili paraqitet në tabelën nr. 4.3. Edhe në rastin kur ne marrim në analizë për të kuptuar se si ndikon bashkëveprimi ndërmjet faktorëve makroekonomikë në përdorimin e kredisë tregtare, mbasi është ndërtuar modeli, lind nevoja për të testuar rëndësinë e tij.

Tabelë 4.3: Ndërtimi i modelit me faktorët makroekonomikë (bashkëveprimi ndërmjet faktorëve makro)

Variabli i varur: log(AR) Metoda: OLS


C -24.01717 7.597398 -3.161237 0.0061 log(NIBM) -0.086127 0.637463 -0.135110 0.8942

log(DefTregt) 0.030659 0.177038 0.173177 0.8647 log(ICQ) 2.158481 0.385692 5.596379 0.0000

R-squared 0.881106 Mean dependent var 8.060070 Adjusted R-squared 0.858814 S.D. dependent var 0.138018 S.E. of regression 0.051860 Akaike info criterion -2.903684 Sum squared resid 0.043031 Schwarz criterion -2.704538 Log likelihood 33.03684 Hannan-Quinn criter. -2.864809 F-statistic 39.52473 Durbin-Watson stat 1.306705 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: Nga përpunimi i të dhënave Niveli i rëndësisë 1%

Për testimin e rëndësisë së modelit të përftuar edhe në rastin në fjalë i referohemi probabilitetit për treguesin F-statistic i cili është p(F) = 0.000000, një vlerë shumë më e vogël se niveli i rëndësisë 1 përqind (0.01). Ky tregues na konfirmon kështu lidhjen lineare midis variablave si dhe faktin se bashkëveprimi midis variablave të



U.Hoti

72

pavarur si; objektivat e ndërmjetëm të politikës monetare (normë interesi për kreditë në lekë që bankat ofrojnë (NI) dhe bazë monetare (BM)), defiçiti tregtar (DefTregt) si dhe sasia e mallrave dhe shërbimeve të fundme të blera në një vend në një periudhe kohe të caktuar (investime (I), konsum (I), dhe shpenzime qeveritare (Q)), influencojnë njëkohësisht variablin e varur kredi tregtare (log AR-llogaritë e arkëtueshme).

Referuar edhe koefiçientit të testit Durbin-Watson, DW=1.306705, i cili është më i madh se koefiçienti i përcaktueshmërisë 0.881106, mund të themi se ky model është i suksesshëm dhe i vërtetë.

Sipas rezultateve të paraqitura në tabelën 6.1 (model 2, aneks 3), nga testimi stacionaritetit të mbetjeve të modelit rezultoi që të vërtetohet gjithashtu lidhja afatgjatë midis variablave të modelit, duke konfirmuar kështu qëndrueshmërinë e modelit të ndërtuar. Lidhjen afatgjatë midis variablave e konfirmojmë nëpërmjet testit ADF, i bërë për serinë e mbetjeve të modelit.Sipas këtij testi t-Statistic = - 3.326057 në vlerë absolute është më e madhe se testi i EG = -3.04 për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01). Të njëjtin rezultat na konfirmon edhe koefiçienti i termit të gabimit në diferencialin e parë referuar tabelës 8 (model 1, aneks 3). Ky koefiçient mbart vlerë negative dhe njëkohësisht probabiliteti i termit të gabimit është 0.0069, më i vogël se niveli i rëndësisë 5 përqind (0.05). Edhe nëpërmjet këtij testi vërtetohet lidhja afatgjatë midis variablave të modelit, qëndrueshmëria dhe vërtetësia e tij.

Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë të përllogaritur ( ), në tabelën nr. 4.3, mund të themi se 85.8 përqind e ndryshimit të kredisë tregtare të përdorur nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë shpjegohet nga variablat e marrë në analizë, duke treguar se në model janë marrë në konsideratë variablat më të rëndësishëm makroekonomikë.

4.2.1.2.a Analiza e parametrave të modelit (Bashkëveprimit reciprok)

Pasi u siguruam se modeli është i qëndrueshëm dhe se janë përfshirë në model variablat më të rëndësishëm, paraqitja dhe analiza e koefiçientëve të pjesshëm β-ta, nëpërmjet të cilëve shpjegohet ndikimi që ka bashkëveprimi ndërmjet faktorëve makroekonomikë në përdorimin e kredisë tregtare, është një tjetër hap i rëndësishëm. Për të analizuar koefiçientët e pjesshëm β-ta paraqesim ekuacionin linear logaritmik si më poshtë;

(Modeli 2)

logAR = - 24.0171 - 0.0861 * log(NI*BM) + 0.0306 * log(DefTregtar)

+ 2.1584 * log (I*C*SHQ)



U.Hoti

73

Lidhja midis bashkëveprimit të objektivave të ndërmjetëm “Bazë Monetare dhe Normë Interesi ” (log(NIBM)) dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Referuar modelit (2), kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur, midis bashkëveprimit ndërmjet objektivave të ndërmjetëm të politikës monetare (log(NIBM)) - normës së interesit për kreditë në lekë që bankat ofrojnë dhe bazës monetare) dhe përdorimit të kredisë tregtare (logAR - llogarive të arkëtueshme) ekziston një lidhje negative.

Koefiçienti i pjesshëm β3 = - 0.0861 tregon se rritja e bashkëveprimit reciprok ndërmjet normës së interesit dhe bazës monetare me 1 përqind ka sjellë 0.0861 përqind rënie në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare, duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë.

Sipas studimeve të Davis-Yeomans (1974), Schwartz (1974), Nilsen (2002), Niskanen (2006), të paraqitura edhe në kapitullin e rishikimit të literaturës, gjatë politikave monetare shtrënguese përdorimi i kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare dhe kryesisht ato të vogla dhe të mesme, rritet.

Në modelin tonë lidhja negative ndërmjet variablit të pavarur dhe variablit të varur, do të thotë se, lehtësimi i politikave monetare ka sjellë më shumë alternativa financimi për sipërmarrjet tregtare. Pra, sipërmarrjet tregtare (furnitorët dhe klientët) kanë qenë në gjendje të realizojnë objektivat e tyre dhe të zhvillojnë aktivitetin e biznesit pa u sforcuar dhe pa krijuar aktive afatshkurtra me rrisk të lartë.

Gjithsesi ky bashkëveprim reciprok nuk e influencon i vetëm përdorimin e kredisë tregtare, pasi variabli (normë interesi për kreditë në lekë që bankat ofrojnë * bazë monetare) rezultoi statistikisht i parëndësishëm. Kjo do të thotë se hipoteza bazë H0 (Bashkëveprimi ndërmjet bazës monetare dhe normës së interesit për kreditë bankare në lekë ndikon në përdorimin e kredisë tregtare) hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza alternative.

Lidhja midis “Defiçitit Tregtar” (log(DefTregt)) dhe Kredisë Tregtar” (llogarive të arkëtueshme)

Referuar modelit (2), kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur, midis defiçitit tregtar (log(DefTregt)) dhe përdorimit të kredisë tregtare (logAR - llogarive të arkëtueshme) ekziston një lidhje pozitive.



U.Hoti

74

Koefiçienti i pjesshëm β3 = 0.0306 tregon se rritja e defiçitit tregtar me 1 përqind ka sjellë 0.0306 përqind rritje në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare, duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë. Rritja e defiçitit tregtar vjen si rezultat i rritjes së kërkesës për konsum duke u shoqëruar nga rritja e mungesës së likuiditetit në vend si dhe rritje e sasisë së mallrave për t’u shitur nga sipërmarrjet tregtare. Për realizimin e shitjeve sipërmarrjet tregtare, në kushtet kur edhe ekonomia shoqërohet me mungesë likuiditeti, tentojnë të zgjerojnë kredinë tregtare (llogaritë e arkëtueshme). Nëse do të ndodhte e kundërta, ku një ekonomi prodhon dhe eksporton më shumë se sa importon mallra dhe shërbime, atëherë sipërmarrjet tregtare do të përballeshin me tkurrjen e përdorimit të kredisë tregtare. Referuar të dhënave të modelit, variabli i pavarur defiçiti tregtar nuk e influencon i vetëm përdorimin e kredisë tregtare, pasi ky variabël rezultoi statistikisht i parëndësishëm. Kjo do të thotë se hipoteza bazë H0 (Defiçiti tregtar ndikon në përdorimin e kredisë tregtare) hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza alternative.

Lidhja midis bashkëveprimit “Investim, Konsum dhe Shpenzime

Qeveritare” (log(ICQ)) dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Referuar modelit (2), kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur, midis bashkëveprimit ndërmjet tre elementeve shumë të rëndësishëm të cilët janë përcaktues për zhvillimin ekonomik të një vendi si; investimet, konsumi dhe shpenzimet qeveritare (log(ICQ)) dhe përdorimit të kredisë tregtare (logAR - llogarive të arkëtueshme) ekziston një lidhje pozitive. Koefiçienti i pjesshëm β3 = 2.1584 tregon se rritja e bashkëveprimit reciprok ndërmjet investimeve, konsumit dhe shpenzimeve qeveritare me 1 përqind ka sjellë 2.1584 përqind rritje në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare, duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë. Kjo shpjegohet me faktin se njësitë ekonomike familjare, sipërmarrjet tregtare dhe entet publike nuk kanë disponuar mjaftueshëm likuiditete për të plotësuar nevojat e tyre, me blerje me pagesë të menjëhershme. Rritja e shpenzimeve qeveritare gjatë këtyre viteve dhe mos shlyerja e detyrimeve kundrejt sektorit privat ka bërë që ky i fundit të përballet me vështirësi të mëdha financiare. Këto vështirësi janë pasuar me masa shtrënguese nga ana e sektorit privat në reduktimin e kostove financiare dhe operacionale si dhe në reduktimin e investimeve të tyre.

Ndaj, sipërmarrjet tregtare përballë mungesës së aftësive likuiduese si dhe mundësive të pakta për të siguruar financime me kosto të ulët, përdorimin e kredisë tregtare e kanë vlerësuar si alternativen më të mirë për të mbështetur zhvillimin e aktivitetit të tyre të biznesit. Kjo situatë ka sjellë edhe rritjen e përdorimit të kredisë tregtare nga sektori i tregtisë.



U.Hoti

75

Gjithashtu niveli i lartë i papunësisë, rritja e varfërisë si dhe pakësimi i remitancave gjatë viteve 2009-2013 ka bërë që të ardhurat familjare të ulen ndjeshëm, duke krijuar rënie të fuqisë blerëse. Kjo situatë ka krijuar gjithashtu problematika në realizimin e objektivave të shitjes për tregtaret e pakicës, mungesë likuiditeti dhe vonesa në shlyerjen e detyrimeve ndaj furnitorëve të tyre, e për pasojë kanë krijuar probleme likuiditeti për të gjithë zinxhirin. Përballë kësaj situate, zgjerimi i kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare ka qenë një instrument i nevojshëm për të ndihmuar aktivitetin e biznesit të tyre.

Referuar modelit të ndërtuar variabël i pavarur (konsum, investim dhe shpenzime qeveritare) është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01). Bashkëveprimi ndërmjet konsumit, investimeve dhe shpenzimeve qeveritare ka ndikim i vetëm në përdorimin e kredisë tregtare duke pranuar në këtë mënyrë hipotezën bazë Ho (Bashkëveprimi ndërmjet konsumit, investimeve dhe shpenzimeve qeveritare ndikon në përdorimin e kredisë tregtare) dhe duke hedhur poshtë hipotezën alternative.



U.Hoti

76

4.2.2 Faktorët specifikë, ndikimi i tyre në përdorimin e kredisë tregtare Zgjerimi dhe pakësimi i kredisë tregtare (llogarive të arkëtueshme) mund të jetë produkt i shumë faktorëve specifikë, të cilët duhet të njihen dhe të kontrollohen nga administrimi i brendshëm i sipërmarrjeve tregtare. Disa nga këto arsye që ndikojnë sjelljen e llogarive të arkëtueshme paraqiten si më poshtë;

Rritja e volumit të sasisë së kredituar për klientë

Rritja e nivelit të kreditimit për klient, vjen si rezultat i kërkesës së klientëve për t’u financuar me kredi tregtare. Referuar edhe të dhënave të pyetësorit (aneks 1) tendenca e klientëve vitet e fundit për të përfituar kredi tregtare, ka qenë në rritje. Kjo situatë ka bërë që sipërmarrjet tregtare të marra në analizë të zgjerojnë kredinë tregtare (llogaritë e arkëtueshme) në përmbushje të kërkesave të klientëve.

Rritja e numrit të klientëve që kreditohen me kredi tregtare

Duke ju referuar arsyes tregtare, zgjerimi i aktivitetit nëpërmjet sigurimit të tregjeve të reja dhe krijimit të marrëdhënieve të biznesit me klientë të rinj, është strategji e përdorur nga sipërmarrjet tregtare. Ndaj, në funksion të realizimit të objektivave të tyre zgjerimi i kredisë tregtare është një ndër masat që sipërmarrjet ndërmarrin.

Zgjerimi i kredisë tregtare si produkt i administrimit të operacioneve

Zgjerimi i kredisë tregtare për një administrim sa më të mirë të operacioneve (inventarëve) është një praktikë që përdoret nga sipërmarrjet tregtare për të minimizuar rrezikun e inventarëve. Në rastet kur sipërmarrjet tregtare përballen me skadencën e mallrave të magazinuar, daljen e tyre jashtë mode, luhatjet e kërkesës dhe ofertës nga arsyet sezonale apo me rritjen e kostove të magazinimit, zgjerimi i kredisë tregtare është zgjidhja më e mirë për administrimin e inventarëve.

Rritja e kohës mesatare të arkëtimit të detyrimeve të klientëve

Përballja e klientëve me mungesë likuiditeti si dhe administrim jo i mirë i kredisë tregtare nga strukturat përkatëse, sjell vonesa në shlyerjen e detyrimeve nga klientët, duke reflektuar kështu zgjerimin e llogarive të arkëtueshme (zgjerim i llogarive të arkëtueshme si rezultat i pamundësisë për të vjelur detyrimet e klientëve në afatin e përcaktuar) për sipërmarrjet tregtare.



U.Hoti

77

Për të kuptuar rolin që kanë ditë-vonesat në zgjerimin e llogarisë së arkëtueshme i referohemi modelit 6 (aneks 4). Vihet re nga ky model se rritja e ditë-vonesave me 1 njësi, ka sjellë zgjerimin e llogarive të arkëtueshme me 0.001743 përqind. Në tërësinë e faktorëve të marrë në analizë, ky variabël shpjegon 1.8 përqind të ndryshimit në llogaritë e arkëtueshme. Edhe pse ky variabël na rezulton i rëndësishëm statistikisht, përfshirja e tij në model bën që të përfitojmë një model që nuk i plotëson supozimet e Gauss-it, për të na ofruar një model të qëndrueshëm dhe të suksesshëm (analiza e modelit paraqitet në aneks 4).

Administrimi i kredisë tregtare nga strukturat e shitjes (vjelja e detyrimit brenda afatit)

Tkurrja e kredisë tregtare (llogarive të arkëtueshme) vjen edhe si rezultat i cilësisë dhe aftësisë likuiduese që kjo llogari ka. Aftësia e sipërmarrjeve tregtare për të mbledhur të drejtat ndaj klientëve brenda afatit, sjell pakësim të llogarive të arkëtueshme.

Për këtë arsye, faktorët e lartpërmendur si dhe faktorë të tjerë përcaktues në përdorimin e kredisë tregtare të tillë si; madhësia e sipërmarrjeve tregtare, jetëgjatësia e ushtrimit të aktivitetit, kthimi nga aktivet, qarkullimi i llogarisë së arkëtueshme, përdorimi i borxhit si dhe ekspozimi ndaj rrezikut të mosarkëtimit të llogarive të arkëtueshme, janë disa nga faktorët specifikë që do të trajtohen në këtë pjesë të punimit. Të dhënat e përdorura për të vlerësuar faktorët specifikë janë siguruar nga të dhënat e pasqyrave financiare të 251 sipërmarrjeve tregtare të cilat i përkasin sektorit të tregtisë (tregti me shumicë) për vitin 2013 si dhe përgjigjeve të pyetjeve të pyetësorit.

Ndikimin e faktorëve specifikë në përdorimin e kredisë tregtare, (ofrimin e kredisë tregtare për klientët) do ta paraqesim nëpërmjet regresioneve lineare të shumëfishta nëpërmjet transformimit të pjesshëm me anë të logaritmit natyror, në të dy anët e ekuacionit. Në funksion të dhënies së përgjigjes pyetjes kërkimore të ngritur “A ndikojnë faktorët specifikë në ofrimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare?”, janë ndërtuar disa modele ekonometrike, të cilat janë paraqitur në aneks 4 (Modeli 1, modeli 2, modeli 3, modeli 4, modeli 5).

4.2.2.a Analiza e faktorëve specifikë Për të vlerësuar se si ndikojnë faktorët specifikë (mikroekonomikë) në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare, dhe për t’i dhënë përgjigje pyetjes kërkimore, analiza është mbështetur në modelin 1 dhe 2 (aneks 4). Ndërtimi i modeleve është bazuar në metodën e zakonshme të katrorëve më të vegjël (OLS).

Duke ju referuar modelit 1, 2, 3, 4 dhe 5 si dhe testeve të bëra për secilin prej tyre (të paraqitura në aneks 4), na tregojnë se modelet janë statistikisht të rëndësishëm. Referuar tabelës nr. 4.4, të paraqitur më poshtë, modeli i ndërtuar informon se probabiliteti për treguesin F-statistic është p(F) = 0.000000, një vlerë shumë më e vogël se niveli i rëndësisë 1 përqind (0.01), duke konfirmuar kështu lidhjen lineare midis variablave të përfshira në model.



U.Hoti

78

Gjithashtu ky tregues na informon se variablat e pavarur si; qarkullimi i llogarive të arkëtueshme (QarAR), kthimi nga aktivet (ROA), totali i aktiveve (logaritmi natyror i madhësisë së sipërmarrjeve tregtare – (ln MST)), raporti total i borxhit (RapBorxh), rreziku i llogarive të arkëtueshme (RrezikuKT) si dhe jetëgjatësia e ushtrimit të aktivitetit nga sipërmarrjet tregtare (Jetëgjatësia), influencojnë njëkohësisht variablin e varur kredi tregtare (logaritmi natyror i llogarive të arkëtueshme (lnAR)).

Tabelë 4.4: Ndërtimi i modelit me faktorët specifikë

Variabli i varur: ln(AR) Metoda: OLS

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 0.102062 0.758315 0.134591 0.8930

QarAR -0.064396 0.007661 -8.406060 0.0000 ROA 3.519377 0.656855 5.357925 0.0000

ln(MST) 0.924404 0.036948 25.01909 0.0000 RapBorxh 0.266852 0.110769 2.409077 0.0167 RrezikuKT -0.157107 0.146531 -1.072173 0.2847 Jetëgjatësia 0.378339 0.078672 4.809084 0.0000

R-squared 0.859191 Mean dependent var 18.66697

Adjusted R-squared 0.855728 S.D. dependent var 0.738308 S.E. of regression 0.280432 Akaike info criterion 0.322525 Sum squared resid 19.18874 Schwarz criterion 0.420844 Log likelihood -33.47683 Hannan-Quinn criter. 0.362091 F-statistic 248.1401 Durbin-Watson stat 1.998403 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: Nga përpunimi i të dhënave Niveli i rëndësisë 1% dhe 5%

Koefiçienti i testit Durbin-Watson, DW=1.998403, i cili është më i madh se koefiçienti i përcaktueshmërisë 0.859191, na tregon se ky model është i suksesshëm dhe i vërtetë. Referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë (

), tregon se, afërsisht 85.57 përqind e ndryshimit të kredisë tregtare shpjegohet nga faktorët specifikë të përfshirë në model. Kjo tregon se në model janë marrë në konsideratë variablat më të rëndësishëm që përcaktojnë sjelljen e kredisë tregtare. 4.2.2.b Analiza e parametrave të modelit (faktorët specifikë)

Pasi u siguruam se modeli është i rëndësishëm, paraqitja dhe analiza e koefiçientëve të pjesshëm β-ta, nëpërmjet të cilëve shpjegohet ndikimi i secilit faktor specifik në përdorimin e kredisë tregtare është paraqitur si më poshtë;



U.Hoti

79

( Modeli 1 )

lnAR = 0.102 - 0.064*QarAR + 3.519*ROA + 0.924*lnMST + 0.266*RapBorxh – 0.157*RrezikuKT + 0.378*Jetëgjatësia

Lidhja ndërmjet “Qarkullimit të Llogarive të Arkëtueshme” (QarAR) dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Referuar modelit (1) kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur, midis treguesit të qarkullimit të llogarive të arkëtueshme (QarAR) dhe kredisë tregtare (lnAR - llogarive të arkëtueshme) ekziston një lidhje negative.

Koefiçienti i pjesshëm, β2 = -0.064396 tregon se rritja e treguesit të qarkullimit të llogarive të arkëtueshme me 1 njësi ka sjellë 0.064396 përqind rënie (pakësim) në kredinë tregtare (llogaritë e arkëtueshme), duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë.

Rritja e raportit të qarkullimit të llogarive të arkëtueshme do të thotë se kredia tregtare po administrohet në mënyrë cilësore (pra rritet probabiliteti i arkëtimit të llogarive të arkëtueshme pa pësuar humbje) nga sipërmarrjet tregtare, si dhe, rritet shpejtësia e konvertimit të llogarive të arkëtueshme në para. Sa më shumë të rritet ky raport aq më pak probleme kanë sipërmarrjet tregtare me klientët e tyre, cilësinë e llogarive të arkëtueshme ashtu edhe me aftësinë likuiduese të saj.

Ndaj, një administrim i mirë i të gjithë proçesit të kreditimit (para, gjatë dhe pas kreditimit) nga strukturat e brendshme të sipërmarrjeve tregtare (sektori i shitjes), ndërtimi i marrëdhënieve korrekte si dhe kontaktet e vazhdueshme midis furnitorëve dhe klientëve, do të çonte në rritjen e mundësive për të arkëtuar të drejtat brenda afateve të përcaktuara, duke rritur në këtë mënyrë raportin e qarkullimit të llogarive të arkëtueshme. Kjo do t’i jepte më shumë mundësi dhe fleksibilitet sipërmarrjeve tregtare që në të ardhmen t’i zgjerojnë llogaritë e arkëtueshme duke përmbushur në këtë mënyrë edhe kërkesat e klientëve për financim të aktivitetit të tyre të biznesit në të ardhmen.

Mund të themi nga rezultatet e modelit të paraqitur më lart se, variabli i pavarur (qarkullimi i llogarive të arkëtueshme (QarAR)) është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01), që do të thotë se ka ndikim i vetëm në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Nisur nga rezultatet që modeli ofron, pranohet hipoteza bazë H0 (Qarkullimi i llogarive të arkëtueshme ndikon në ofrimin e kredisë tregtare) dhe hidhet poshtë hipoteza alternative.

Lidhja ndërmjet “Kthimit të Aktiveve” (ROA) dhe “Kredisë Tregtare”

(llogarive të arkëtueshme)

Nga modeli (1) vihet re se midis kthimit mbi aktivet totale (ROA) dhe kredisë tregtare (lnAR - llogarive të arkëtueshme), kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur,



U.Hoti

80

modeli tregon për një lidhje pozitive midis tyre. Pra, rritja e kthimit mbi aktivet për sipërmarrjet tregtare të marra në analizë për vitin 2013, ka ndikuar në rritjen e kredisë tregtare për të njëjtën periudhë.

Koefiçienti i pjesshëm, β3 = 3.519377 tregon se rritja e ROA-s me 1 njësi ka sjellë 3.519377 përqind rritje në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare, duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë.

Rritja e ROA-s mund të vijë si rritje e marzhit të fitimit për njësitë e shitura si dhe nga rritja e raportit të qarkullimit të totalit të aktiveve të sipërmarrjeve tregtare. Kthimi mbi totalin e aktiveve është një matës i efiçencës operative. Për përcaktimin e trendit (rritës apo rënës) si dhe madhësinë e kthimit duhet të marrim në konsideratë disa faktorë si; shkallën e levës operative, sezonalitetin e shitjeve, si dhe ciklin e jetës së produktit. Përdorimi me efektivitet dhe efiçencë i mjeteve dhe burimeve që sipërmarrjet tregtare kanë në dispozicion është një sfide me të cilën ato përballen në çdo moment.

Sipërmarrjet tregtare, të cilave ju referohemi i përkasin sektorit të tregtisë (shitjet me shumicë). Këto sipërmarrje e mbështesin aktivitetin e tyre kryesisht në kostot variabël. Kjo do të thotë se këto sipërmarrje tregtare me shkallë të ulët të levës operative përballen me më pak rrezik, ndaj rritja e llogarisë së arkëtueshme si llogari nëpërmjet të cilës sipërmarrjet realizojnë objektivat e shitjes, rritet. Operimi me një strukturë ku dominojnë kostot variabël bëhet edhe për të reduktuar rrezikun që mbart sezonaliteti i shitjeve (mallra të cilat kryesisht ndikohen nga kushtet ekonomike, rritja apo rënia ekonomike). Kjo strategji do të ndihmonte sipërmarrjet tregtare për të ruajtur marzhin e fitimit në nivele pak a shumë konstante, pasi kostot variabël ndryshojnë në mënyrë proporcionale me shitjet. Gjithashtu, kur kthimi mbi aktivet rritet, do të thotë se produkti i tregtuar është në fazën e rritjes ose të pjekurisë. Në këtë fazë sipërmarrjet tregtare tentojnë të rrisin shitjet gjë e cila do të shoqërohej me rritjen e llogarive të arkëtueshme. Ashtu siç cituam edhe në kapitullin e rishikimit të literaturës, bazuar edhe në teorinë e likuiditetit sipas Emery (1984), sipërmarrjet tregtare me nivel të lartë likuiditetesh ofrojnë kredi tregtare për klientët e tyre. Rodrigues-Rodriguez (2006) dhe Alphons (2003), e vënë theksin tek financimi i brendshëm si metoda e parë e financimit gjatë vështirësive financiare. Sipas tyre, sa më e madhe mundësia për të gjeneruar cash nga sipërmarrjet tregtare, aq më e vogël nevoja për financim të jashtëm. Këto firma njëkohësisht posedojnë edhe më shumë llogari të arkëtueshme. Referuar të dhënave të modelit (1), variabli i pavarur kthimi nga aktivet është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01), që do të thotë se ka ndikim i vetëm në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Nga kjo analizë e bërë, hipoteza bazë H0 (Kthimi nga aktivet ndikon në ofrimin e kredisë tregtare) pranohet dhe hidhet poshtë hipoteza alternative.



U.Hoti

81

Lidhja ndërmjet “Madhësisë së Aktivitetit të Sipërmarrjeve Tregtare” (totalit të aktiveve, ln(MST)) dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Bazuar në rezultatet e modelit (1), kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur, midis madhësisë së aktivitetit të sipërmarrjeve tregtare (lnMST) dhe kredisë tregtare (lnAR - llogarive të arkëtueshme) ekziston një lidhje pozitive.

Koefiçienti i pjesshëm β4 = 0.924404 tregon se rritja e madhësisë së sipërmarrjeve tregtare me 1 përqind ka sjellë 0.924404 përqind rritje në kredinë tregtare (llogaritë e arkëtueshme), duke i supozuar faktorët e tjerë konstantë.

Rritja e madhësisë (e totalit të aktiveve) vjen si rezultat kryesisht i zgjerimit të aktiveve afatshkurtra (rritje në llogarinë mjete monetare apo investime në inventarë). Në të dyja rastet rritet mundësia e sipërmarrjeve tregtare për të zgjeruar kredinë tregtare për klientët e tyre. Rritja e gjendjeve monetare, do të thotë se, sipërmarrjet tregtare nuk kanë nevojë për likuiditete të shpejta ndaj zgjerojnë llogaritë e arkëtueshme, duke tentuar të rrisin të ardhurat në të ardhmen si dhe të investojnë në marrëdhëniet klient-furnitor. Gjithashtu mbajtja e inventarëve në një sasi të madhe, do të sillte për sipërmarrjet tregtare ngurtësimin e mjeteve monetare, uljen e mundësive për fitime, si dhe mund të shoqërohen me rrezikun e sezonalitetit, daljen jashtë mode, firot (vjetërsimi, humbjet, zhvlerësimi, etj), si dhe rritjen e kostove të magazinimit. Ndaj, për një administrim sa më të mirë të operacioneve, zgjerimi i kredisë tregtare (rritja e llogarive të arkëtueshme) është një strategji e mirë për sipërmarrjet tregtare për të siguruar të ardhura nga realizimi i shitjeve duke minimizuar rrezikun e inventarëve. Mund të themi nga rezultatet e modelit (1) se variabli i pavarur, madhësia e sipërmarrjeve tregtare (totali i aktiveve) është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01), që do të thotë se ka ndikim i vetëm në përdorimin e kredisë tregtare. Si rezultat, pranohet hipoteza bazë H0 (Madhësia e sipërmarrjeve tregtare ndikon në ofrimin e kredisë tregtare) dhe hidhet poshtë hipoteza alternative.

Lidhja ndërmjet “Raportit të Borxhit Total” (RapBorxh) dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Edhe në rastin e variablit të pavarur raportit të borxhit total, referuar modelit (1), kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur, midis këtij variabli (RapBorxh) dhe kredisë tregtare (lnAR - llogarive të arkëtueshme) ekziston një lidhje pozitive.

Koefiçienti i pjesshëm β5 = 0.266852 tregon se rritja e raportit të borxhit për sipërmarrjet tregtare me 1 njësi ka sjellë 0.266852 përqind rritje në përdorimin e kredisë tregtare, duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë.

Referuar studimeve të Petersen dhe Rajan (1997), arritën në përfundimin se sipërmarrjet tregtare me borxh të lartë financiar ofrojnë më shumë kredi tregtare për



U.Hoti

82

klientët e tyre. Nga të dhënat e analizës së raportit total të borxhit për 251 sipërmarrjet tregtare të marrë në studim për vitin 2013, referuar tabelës nr. 4 (aneks 2), raporti i borxhit rezulton të jetë 0.73 (73%). Kjo do të thotë se niveli i përdorimit të borxhit (borxhi afatshkurtër + borxhi afatgjatë) si burim financimi nga sipërmarrjet tregtare është në nivel të lartë. Rritja e këtij raporti tregon për një rritje të borxhit që sipërmarrjet tregtare kanë huamarrë tek furnitorët e tyre apo në tregjet financiare dhe bankare. Rezultatet e modelit tregojnë se variabli i pavarur, raporti total i borxhit është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 5 përqind (0.05), që do të thotë se, ka ndikim i vetëm në përdorimin e kredisë tregtare. Si rezultat, pranohet hipoteza bazë H0 (Raporti total i borxhit ndikon në ofrimin e kredisë tregtare) dhe hidhet poshtë hipoteza alternative. Për të kuptuar se cilat nga format e huamarrjes “nxisin” apo “frenojnë” përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare, është marrë në analizë modeli (2). Në këtë model analizohet ndikimi që kanë në përdorimin e kredisë tregtare variablat e pavarur si; “llogaritë e pagueshme” dhe“detyrimet bankare”.

Lidhja ndërmjet “Detyrimeve Bankare” (lnKB), “Llogarive të Pagueshme” (lnAP) dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Bazuar në rezultatet që na ofron modeli ekonometrik (2) i paraqitur më poshtë në tabelën nr. 4.5, llogaritë e arkëtueshme kanë lidhje negative me detyrimet bankare dhe lidhje pozitive me llogaritë e pagueshme. Gjithashtu, probabiliteti për treguesin F-statistic për modelin e ndërtuar është p(F) = 0.000000, një vlerë shumë më e vogël se niveli i rëndësisë 5 përqind (0.05), duke konfirmuar kështu lidhjen lineare midis variablave.

Tabelë 4.5: Ndërtimi i modelit me faktorët specifikë (llogari të pagueshme dhe detyrime bankare)

Variabli i varur: ln(AR)

Metoda: OLS Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 0.580066 0.746788 0.776748 0.4381

QarAR -0.062115 0.007597 -8.176426 0.0000 ROA 3.240910 0.641256 5.054004 0.0000

ln(MST) 0.855558 0.065164 13.12921 0.0000 ln(AP) 0.078804 0.024585 3.205405 0.0015 ln(KB) -0.016053 0.038342 -0.418685 0.6758

RrezikuKT -0.173964 0.144130 -1.206993 0.2286 Jetëgjatësia 0.340158 0.078079 4.356614 0.0000




U.Hoti

83

Adjusted R-squared 0.859738 S.D. dependent var 0.738308 S.E. of regression 0.276508 Akaike info criterion 0.298201 Sum squared resid 18.57901 Schwarz criterion 0.410566 Log likelihood -29.42427 Hannan-Quinn criter. 0.343420 F-statistic 219.9107 Durbin-Watson stat 2.022043 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: Nga përpunimi i të dhënave Niveli i rëndësisë 1%, 5%

Gjithashtu mund të themi se, të gjithë variablat e pavarur të përfshirë në model si; qarkullimi i llogarive të arkëtueshme (QarAR), kthimi nga aktivet (ROA), totali i aktiveve (logaritmi natyror i madhësisë së sipërmarrjeve tregtare – (ln MST)), llogaritë e pagueshme (logaritmi natyrore i llogarisë së pagueshme ln(AP)), detyrimet bankare (logaritmi natyror i detyrimeve bankare ln(KB)), rreziku i llogarive të arkëtueshme (RrezikuKT) si dhe jetëgjatësia e ushtrimit të aktivitetit nga sipërmarrjet tregtare (Jetëgjatësia), influencojnë njëkohësisht variablin e varur kredi tregtare (llogari të arkëtueshme). Sipas koefiçientit të testit Durbin-Watson, DW=2.022043, i cili është më i madh se koefiçient i përcaktueshmërisë 0.863665, mund të themi se ky model është i suksesshëm dhe i vërtetë.

Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë ( ), tregon se, afërsisht 85.97 përqind e ndryshimit të kredisë tregtare shpjegohet nga faktorët specifikë të përfshirë në model, duke treguar se në model janë marrë në konsideratë variablat më të rëndësishëm specifikë. Referuar modelit të paraqitur në tabelën nr. 4.5, ndërtojmë ekuacionin e regresionit të shumëfishtë linear të paraqitur si më poshtë;

(Modeli 2)

lnAR = 0.58 - 0.062*QarAR + 3.24*ROA + 0.85*lnMST+ 0.078*lnAP - 0.016*lnKB - 0.17*RrezikuKT + 0.34*Jetëgjatësia

Koefiçienti i pjesshëm β5 = 0.078804, në ekuacionin e regresionit të paraqitur

më lart, tregon se, rritja e llogarive të pagueshme për sipërmarrjet tregtare me 1 përqind, ka sjellë 0.078804 përqind rritje në përdorimin e kredisë tregtare (llogaritë e arkëtueshme), duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë.

Gjithashtu, koefiçienti i pjesshëm β6 = - 0.016053 tregon se, rritja e detyrimeve

bankare me 1 përqind ka sjellë 0.016053 përqind rënie në përdorimin e kredisë tregtare (llogaritë e arkëtueshme) nga sipërmarrjet tregtare, duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë.



U.Hoti

84

Pra, referuar modelit (1), rritja e raportit të borxhit ka sjellë rritje të përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Nga analiza e bërë modelit (2), mund të themi se kjo rritje ka ardhur si rezultat i rritjes së investimit në blerjen e inventarëve me pagesë të mëvonshme që këto sipërmarrje kanë bërë tek furnitorët e tyre. Ndërsa rritja e detyrimeve bankare i ka vënë sipërmarrjet tregtare nën presionin e likuiditetit (shlyerjeve të detyrimeve në periudha afatshkurtër). Kjo do të thotë se kur sipërmarrjet tregtare rrisin huamarrjen në tregjet bankare, ato do të përballen me rritjen e rrezikut të mungesës së likuiditetit dhe rritjen e paaftësisë së tyre në shlyerjen e detyrimeve ndaj institucioneve financiare. Ndaj, tendenca për të shitur me arkëtim të menjëhershëm rritet duke reduktuar kështu shitjet me arkëtim të mëvonshëm për të siguruar likuiditetet e nevojshme. Rodriguez-Rodrigues (2006), Garcia-Teruel & Martinez-Solano (2010) kanë pohuar se sipërmarrjet tregtare kanë nxitje për të reduktuar nivelin e llogarive të arkëtueshme kur kostoja e huamarrjes nga bankat është e lartë. Për më tepër, në këto raste sipërmarrjet tregtare tentojnë që të zgjerojnë më shumë llogaritë e pagueshme.

Gjithsesi nga rezultatet dhe analiza e modelit vihet re se variabli i pavarur, llogaritë e pagueshme është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 5 përqind (0.05), që do të thotë se ka ndikim i vetëm në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Ndërsa variabli i pavarur detyrimet bankare nuk është statistikisht i rëndësishëm, dhe nuk mund të influencojë i vetëm përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare.

Lidhja midis “Rrezikut të Llogarive të Arkëtueshme” (RrezikuKT) dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Nga rezultatet e modelit (1) të paraqitur më lart, midis variablit dummy (RrezikuKT) që vlerëson rrezikun e mos arkëtimit të llogarive të arkëtueshme dhe kredisë tregtare (lnAR - llogarive të arkëtueshme), kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur, ekziston një lidhje negative midis tyre. Pra, rritja e rrezikut të mos arkëtimit të llogarive të arkëtueshme për sipërmarrjet tregtare të marra në analizë për vitin 2013, ka sjellë rënie apo pakësim të kredisë tregtare për të njëjtën periudhë.

Koefiçienti i pjesshëm, β6 = - 0.157107 tregon se rritja e rrezikut të mos arkëtimit të llogarive të arkëtueshme me 1 njësi është shoqëruar me 0.157107 përqind rënie në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare, duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë.

Pavarësisht tendencës që rritja e rrezikut të mos arkëtimit çon në rënien e përdorimit të kredisë tregtare, referuar rezultatit të modelit (1) variabli i pavarur dummy, RrezikuKT nuk është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01), 5 përqind (0.05) dhe 10 përqind (0.1).



U.Hoti

85

Fakti se vetëm 3.58 përqind (9 sipërmarrje tregtare) i arkëtojnë llogaritë e arkëtueshme brenda 30 ditëve, ndërsa 96.4 përqind (242 sipërmarrje tregtare) përqind e sipërmarrjeve tregtare janë ekspozuar ndaj rrezikut të mosarkëtimit dhe vazhdojnë të kreditojnë klientët e tyre, ka bërë që ky variabël të rezultojë statistikisht i parëndësishëm në model. Ndaj, hipoteza bazë H0 (Rreziku i mosarkëtimit të llogarive të arkëtueshme ndikon në ofrimin e kredisë tregtare) hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza alternative.

Lidhja midis “Jetëgjatësisë” së ushtrimit të aktivitetit të biznesit të

sipërmarrjeve tregtare dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Referuar modelit (1), kur bashkohen të gjithë variablat e lartpërmendur, midis variablit të pavarur dummy “Jetëgjatësia” së sipërmarrjeve tregtare dhe kredisë tregtare (lnAR - llogarive të arkëtueshme) ekziston një lidhje pozitive.

Koefiçienti i pjesshëm, β7 = 0.378339, tregon se rritja e jetëgjatësisë së ushtrimit të aktivitetit të biznesit për sipërmarrjet tregtare me 1 njësi ka sjellë rritjen e përdorimit të kredisë tregtare (llogarive të arkëtueshme) me 0.378339 përqind, duke i supozuar të gjithë faktorët e tjerë konstantë.

Pjesa më e madhe e sipërmarrjeve tregtare të marra në analizë, pra, referuar edhe tabelës 1 (aneks 1), respektivisht 223 sipërmarrje tregtare apo 88.84 përqind e tyre, rezultojnë të kenë një jetëgjatësi të ushtrimit të aktivitetit mbi 5 vite. Kjo do të thotë se këto sipërmarrje janë konsoliduar në zhvillimin e aktivitetit, ndaj falë eksperiencës që ato kanë ndër vite, e kanë patur më të lehtë të gjejnë akses për t’u kredituar si në tregjet financiare por edhe tek furnitorët e tyre. Ndaj mund të themi se këto sipërmarrje kanë patur mundësi të kreditojnë klientët, duke rritur reputacionin në treg dhe mbi të gjitha duke investuar në një marrëdhënie afatgjatë klient-furnitor. Petersen & Rajan (1997) kanë pohuar se sipërmarrjet tregtare më jetëgjata kanë më shumë mundësi që t’i japin klientëve të tyre kredi tregtare. Mund të themi nga rezultatet e modelit se variabli i pavarur dummy, Jetëgjatësia është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01), që do të thotë se ka ndikim i vetëm në përdorimin e kredisë tregtare. Për këto arsye, pranohet hipoteza bazë H0 (Jetëgjatësia e ushtrimit të aktivitetit nga sipërmarrjet tregtare ndikon në ofrimin e kredisë tregtare) dhe hidhet poshtë hipoteza alternative.



U.Hoti

86

4. 3 Rëndësia e përdorimit të kredisë tregtare Përveç argumenteve të paraqitura nga studiues të shumtë në kohë dhe vende të ndryshme, përdorimi i kredisë tregtare në sektorin e tregtisë në vendin tonë, referuar të dhënave të pyetësorëve dhe modeleve të paraqitura më lart, luan një rol të rëndësishëm në mirëqënien financiare të sipërmarrjeve tregtare.

Megjithatë, përdorimi i kësaj forme financimi për sipërmarrjet tregtare merr një rëndësi të veçantë në tre drejtime; performancë, realizim i objektivave të shitjes dhe së fundmi plotësues i rëndësishëm i kredisë bankare. Nga kjo analizë do të kuptojmë se kredia tregtare nëse administrohet me profesionalizëm nga strukturat përgjegjëse të sipërmarrjeve tregtare është një pasuri dhe investim mjaft i rëndësishëm për perspektivën afatgjatë në marrëdhëniet klient-furnitor.

4.3.1 Kredia tregtare, ndikimi i saj në performancën e sipërmarrjeve tregtare

Përdorimi i kredisë tregtare luan një rol të rëndësishëm në performancën e sipërmarrjeve tregtare që e ofrojnë atë. Për të vërtetuar atë çfarë cituam më lart kemi marrë në analizë vetëm dy faktorë, fitimin neto dhe kredinë tregtare. Nëpërmjet variablit të pavarur kredi tregtare, variabël i cili vlerësohet nëpërmjet llogarive të arkëtueshme, do të vlerësojmë dhe analizojmë ndikimin që kjo formë financimi ka në performancën e sipërmarrjeve tregtare.

Kjo analizë do t’i referohet të dhënave të siguruara nga pasqyrat financiare për vitin 2013 për 251 sipërmarrje tregtare. Ndaj për t’i dhënë përgjigje pyetjes kërkimore “A ndikon përdorimi i kredisë tregtare në rritjen e performancës së sipërmarrjeve tregtare?”, më poshtë paraqesim modelin e regresionit të thjeshtë linear të logaritmit natyror në të dy anët e ekuacionit, i ndërtuar nëpërmjet metodës së zakonshme të katrorëve më të vegjël (OLS).

Për testimin e rëndësisë së modelit të përftuar edhe në rastin në fjalë i referohemi probabilitetit për treguesin F-statistic i cili është p(F) = 0.000000, pra një vlerë shumë



U.Hoti

87

më e vogël se niveli i rëndësisë 1 përqind (0.01), duke konfirmuar kështu lidhjen lineare midis variablit të varur dhe atij të pavarur. Sipas koefiçientit të testit Durbin-Watson, DW=1.584392, i cili është më i madh se koefiçienti i përcaktueshmërisë 0.212865, mund të themi se ky model është i suksesshëm dhe i vërtetë. Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë ( ) tregon se, afërsisht 20.9 përqind e ndryshimit të fitimit neto shpjegohet nga përdorimi i kredisë tregtare, duke treguar se përdorimi i kredisë tregtare luan një rol të rëndësishëm në performancën e sipërmarrjeve tregtare.

Tabelë 4.6: Kredia tregtare dhe performanca e sipërmarrjeve tregtare

Variabli i varur: ln(Fitim Neto) Metoda: OLS


lnAR 0.550466 0.067082 8.205925 0.0000 R-squared 0.212865 Mean dependent var 16.32409 Adjusted R-squared 0.209704 S.D. dependent var 0.880878 S.E. of regression 0.783088 Akaike info criterion 2.356792 Sum squared resid 152.6934 Schwarz criterion 2.384883 Log likelihood -293.7774 Hannan-Quinn criter. 2.368097 F-statistic 67.33720 Durbin-Watson stat 1.584392 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: Nga përpunimi i të dhënave Niveli i rëndësisë 1%

Pasi siguruam se modeli është i rëndësishëm, analiza e koefiçientit të pjesshëm β-ta, nëpërmjet të cilit shpjegohet ndikimi që ka përdorimi i kredisë tregtare në performancën e sipërmarrjeve tregtare (fitimin neto), paraqesim më poshtë ekuacionin e regresionit të thjeshtë linear;

LnFitimNeto = 6.0485 + 0.5504 * LnAR

Lidhja midis “Fitimit Neto” (lnFitimNeto) dhe “Kredisë Kregtare” (llogarive të arkëtueshme)

Nga ekuacioni i regresionit linear tregohet qartë se ndërmjet kredisë tregtare (lnAR - llogarive të arkëtueshme) dhe fitimit neto (lnFitimNeto) ka lidhje pozitive. Referuar



U.Hoti

88

koefiçientit të pjesshëm β1= 0.5504, do të thotë se rritja e kredisë tregtare (llogarive të arkëtueshme) me 1 përqind ka sjellë 0.5504 përqind rritje në fitimin neto të realizuar nga sipërmarrjet tregtare. Kjo konfirmon faktin se përdorimi i kredisë tregtare është një instrument i rëndësishëm për të rritur performancën e sipërmarrjeve, të cilat e ofrojnë atë për klientët e tyre. Për këtë arsye administrimi i proçesit të kreditimit të klientëve duhet të jetë një proçes serioz dhe profesional në mënyrë që të minimizohet maksimalisht rreziku i llogarive të arkëtueshme, duke maksimizuar në këtë mënyrë fitimin e realizuar nga përdorimi i këtij instrumenti financiar. Sipas tabelës nr. 4.6 variabli i pavarur, kredi tregtare është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01), që do të thotë se ka ndikim i vetëm në performancën e sipërmarrjeve tregtare. Si rezultat i analizës, hipoteza H0 ( Kredia tregtare e ofruar nga sipërmarrjet tregtare ndikon në rritjen e performancës së tyre) pranohet dhe hidhet poshtë hipoteza alternative.

4.3.2 Kredia tregtare, strategji shitjeje për sipërmarrjet tregtare

Kredia tregtare është padyshim një instrument marketingu i përdorur nga sipërmarrjet tregtare jo vetëm për të qenë mbështetje për klientët për krijimin e lehtësirave në përmbushjen e nevojave për financim, por edhe për të realizuar objektivat e tyre të shitjeve. Llogaritë e arkëtueshme janë të lidhura ngushtë me shitjet dhe në fakt përdoret nga strukturat e shitjes si strategji për zgjerimin e rrjetit të klientëve si dhe për të rritur volumin e shitjeve. Në këtë mënyrë sipërmarrjet tregtare rrisin mundësitë për të siguruar të ardhurat shtesë në të ardhmen.

Në model janë përfshirë dy variabla, shitjet e realizuara nga sipërmarrjet tregtare si variabël i varur dhe kredia tregtare (llogaritë e arkëtueshme) si variabël i pavarur. Edhe në këtë pjesë të analizës do t’i referohemi të dhënave të siguruara nga pasqyrat financiare për vitin 2013, për 251 sipërmarrje tregtare. Për të analizuar marrëdhënien që ekziston ndërmjet llogarive të arkëtueshme dhe shitjeve të realizuara, për t’i dhënë përgjigje pyetjes kërkimore “A përdoret kredia tregtare si instrument marketingu nga sipërmarrjet tregtare për realizimin e objektivave të shitjeve?”, është ndërtuar modeli i regresionit të thjeshtë linear të logaritmit natyrore në të dy anët e ekuacionit, nëpërmjet metodës OLS i paraqitur më poshtë;

Tabelë 4.7: Kredia tregtare dhe shitjet e realizuara nga sipërmarrjet tregtare

Variabli i varur: ln(Shitje) Metoda: OLS




U.Hoti

89

lnAR 0.390409 0.034729 11.24161 0.0000 R-squared 0.336661 Mean dependent var 19.84629 Adjusted R-squared 0.333997 S.D. dependent var 0.496777 S.E. of regression 0.405415 Akaike info criterion 1.040123 Sum squared resid 40.92590 Schwarz criterion 1.068215 Log likelihood -128.5355 Hannan-Quinn criter. 1.051428 F-statistic 126.3738 Durbin-Watson stat 1.625906 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: Nga përpunimi i të dhënave Niveli i rëndësisë 1%

Referuar modelit të ndërtuar të paraqitur në tabelën nr. 4.7 shohim se probabiliteti për treguesin F-statistic është p(F) = 0.000000, një vlerë shumë më e vogël se niveli i rëndësisë 1 përqind (0.01), duke na konfirmuar lidhjen lineare midis variablave të përfshira në model. Sipas koefiçientit të testit Durbin-Watson, DW=1.625906, i cili është më i madh se koefiçienti i përcaktueshmërisë 0.336661, mund të themi se ky model është i suksesshëm dhe i vërtetë. Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë ( ) tregon se, afërsisht 33.4 përqind e ndryshimit të shitjeve të realizuara shpjegohet nga përdorimi i kredisë tregtare. Ndaj, mund të themi se variabli i pavarur luan një rol të rëndësishëm në realizimin e objektivave të shitjeve. Pasi u siguruam së modeli është i rëndësishëm, analiza e koefiçientit të pjesshëm β-ta, nëpërmjet të cilit shpjegohet ndikimi i përdorimit të kredisë tregtare në realizimin e objektivave të shitjes, paraqesim më poshtë ekuacionin e regresionit të thjeshtë linear:

LnShitje = 12.5585 + 0.3904 * LnAR

Lidhja midis “Shitjeve” (lnShitje) dhe “Kredisë Tregtare” (llogarive të

arkëtueshme)

Nisur nga ekuacioni i regresionit linear tregohet qartë se kemi lidhje pozitive ndërmjet kredisë tregtare (lnAR - llogarive të arkëtueshme) dhe shitjeve (lnShitje) të realizuara nga sipërmarrjet tregtare. Koefiçienti i pjesshëm β1= 0.3904 tregon se rritja e llogarive të arkëtueshme me 1 përqind ka sjellë 0.3904 përqind rritje në realizimin e objektivave të shitjeve nga sipërmarrjet tregtare.

Sipas Petersen & Rajan (1997) sipërmarrjet tregtare të cilat duan që të arrijnë shitje të mëdha, pranojnë të zgjerojnë kredinë tregtare për klientët e tyre, duke treguar në këtë mënyrë një lidhje pozitive ndërmjet rritjes së shitjeve dhe llogarive të arkëtueshme.



U.Hoti

90

Në rastin e sipërmarrjeve tregtare të marra në analizë, rezulton se kredia tregtare është një instrument që përdoret si strategji për rritjen e volumit të shitjeve në funksion të realizimit të objektivave që ato kanë. Nga rezultatet e modelit, referuar tabelës nr. 4.7 variabli i pavarur, kredi tregtare është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01).

Kjo do të thotë se ky variabël ka ndikim i vetëm në realizimin e objektivave të shitjeve për sipërmarrjet tregtare. Si rezultat i analizës, hipoteza H0 (Kredia tregtare e ofruar nga sipërmarrjet tregare ndikon në realizimin e objektivave të shitjeve.) pranohet dhe hidhet poshtë hipoteza alternative.

4.3.3 Kriza financiare dhe përdorimi i kredisë tregtare

Kriza financiare e vitit 2008 – 2010 u përhap me një shpejtësi marramendëse në të gjithë globin duke gjunjëzuar njëherësh, për herë të parë në histori, ekonomitë më të fuqishme. Ajo ishte jashtë çdo parashikimi të bërë nga ekspertët më të mirë ndërkombëtarë, me pasoja të rënda, jo vetëm për vendet që u prekën në mënyrë të drejtpërdrejtë, por për të gjithë ekonomitë botërore, sidomos të vendeve me një ekonomi jo të qëndrueshme.

Kësaj krize padyshim që nuk i shpëtoi dot as vendi ynë, pasi ekonomia e Shqipërisë është një ekonomi e vogël e hapur, ku sipërmarrjet tregtare janë pjesë e tregut global si pranuese të kushteve botërore, por jo përcaktues të tyre. Gjatë periudhave të krizave financiare, përballja e sipërmarrjeve tregtare me mungesë likuiditeti dhe me mundësi të pakta në sigurimin e financimeve për plotësimin e nevojave të tyre janë tejet shqetësuese.

Kredia tregtare është një mundësi e mirë financimi, por sidomos në rastin e atyre sipërmarrjeve tregtare që kanë pamundësi për të përfituar kredi nga institucionet bankare dhe financiare. Në këtë pjesë të punimit analiza do të fokusohet në përdorimin e kredisë tregtare (llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme) dhe kredisë bankare gjatë periudhës 2009-2013 nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë.

Është mjaft e rëndësishme për të kuptuar nëse këto dy forma financimi që përdorin sipërmarrjet tregtare janë plotësuese apo zevendësuese të njëra-tjetrës. Studiues të ndryshëm kanë arritur në përfundime të ndryshme në studimet e tyre, referuar rolit që kredia tregtare dhe kredia bankare kanë në financimin e sipërmarrjeve tregtare.

4.3.3.a Kredia tregtare kundrejt kredisë bankare gjatë 2009-2013 në sektorin e tregtisë

Një sipërmarrje tregtare mund të jetë e kufizuar në kredimarrje për shkak të karakteristikave të veta financiare, të tilla si mungesa e kolateralit, fitimi i ulët dhe



U.Hoti

91

rreziku i lartë i likuiditetit. Këto specifika të lartpërmendura nuk janë aspekte që variojnë me kohën. Nga ana tjetër ato mund të përballen me kufizime në kredimarrje nga një situatë e përkohshme që vjen nga tkurrja e kreditimit nga institucionet financiare dhe bankare, i cili është një efekt i variueshëm në kohë.

Gjatë periudhave të krizave sipërmarrjet tregtare “të shqetësuara” mund të zvogëlojnë investimet e tyre në marrëdhëniet me klientët, duke reduktuar kredinë tregtare ose duke shtrënguar kushtet e kreditimit. Por nga ana tjetër, përpjekjet e bëra nga sipërmarrjet tregtare për të mbledhur sa më parë llogaritë e arkëtueshme mund të mos jetë e mjaftueshme për shkak të infektimit që ndodh në periudhat e krizave si pasoje e panikut.

Kjo problematikë mund të ndodhë për shkak se sipërmarrjet tregtare me nivele të larta të llogarive të arkëtueshme nuk kanë sukses në mbledhjen e tyre në kohë dhe duhet të shtyjnë pagesat për furnitorët e tyre, të cilët çojnë në ngjitjen e zinxhirit të kredisë, sepse, furnitorët e tyre mund të veprojnë në të njëjtën mënyrë me furnitorët përkatës.

Duke qenë se disa sipërmarrje tregtare me probleme likuiditeti kanë tendencë që të vuajnë kufizimet e kredisë kur bankat tkurrin kredidhënien, këto sipërmarrje të cilat përballen me një situatë të tillë, tentojnë të plotësojnë nevojat e tyre financiare nëpërmjet përdorimit të kredisë tregtare. Megjithatë, mungesa e likuiditetit, duke shtuar edhe rrethanat ekonomike, mund të zvogëlojë probabilitetin e bërjes së pagesave në kohën e duhur.

Referuar ekonomisë së Eurozonës, gjatë krizës së fundit financiare (referuar figurës nr. 1; aneks 5) ka pasur një rritje në përdorimin e kredisë tregtare, në mënyrë të veçantë nga mesi i vitit 2009. Me shumë gjasa kjo qasje ndaj kredisë tregtare nga sipërmarrjet ka ardhur për të kompensuar rënien e madhe të nivelit të kredive bankare afatshkurtra. Interesant është fakti se, rënia e rritjes vjetore të kredisë tregtare, llogarive të pagueshme dhe të arkëtueshme mes sipërmarrjeve tregtare ka qenë më pak e theksuar se sa ajo e rritjes së GDP-së nominale, gjë e cila mund të tregojë se kredia tregtare mes kompanive ka luajtur një rol zbutës gjatë krizës së fundit.

Pra, nga rezultatet e figurës nr.1 (referuar figurës nr. 1; aneks 5) mund të themi se gjatë viteve të fundit, kredia tregtare në formën e llogarive të pagueshme dhe të llogarive të arkëtueshme të sipërmarrjeve të Eurozonës përgjithësisht ka lëvizur në një linjë me ciklin e biznesit. Kjo konfirmon modelin pro-ciklik të llogarive të pagueshme dhe të arkëtueshme, pasi ato janë të lidhura ngushtë me shkëmbimin e mallrave dhe shërbimeve, dhe gjithashtu të aktivitetit ekonomik. Autorë të ndryshëm argumentojnë se kjo çështje nuk ka të bëjë vetëm me llogaritë e pagueshme, apo vetëm me llogaritë e arkëtueshme, por me shumën e të dyjave, e cila funksionon si një kanal i kredisë tregtare. Kur kemi të bëjmë me mungesën e perfeksionimit të tregut financiar, është e rëndësishme për sipërmarrjet tregtare të marrin kredi tregtare nga furnitorët e tyre. Në këtë mënyrë ato mund të financojnë prodhimin, por gjithashtu është e rëndësishme që të japin kredi tregtare në mënyrë që të shesin mallra tek klientët e tyre të cilët kanë akses të limituar në tregjet financiare dhe bankare.



U.Hoti

92

Sipas Meltzer (1960), kredia tregtare dhe kredia bankare janë dy forma financimi zëvendësuese të njëra tjetrës, ndërsa Burkart dhe Ellingsen (2004) argumentuan se këto dy forma financimi janë plotësues të njëra tjetrës për sipërmarrjet tregtare. Ndaj në punimin tonë është bërë një analizë e përdorimit të kredisë tregtare dhe kredisë bankare në sektorin e tregtisë në vendin tonë, gjatë periudhës 2010-2013. Referuar figurës nr. 4.2, vëmë re se kreditimi i sektorit të tregtisë nga sistemi bankar vitet e fundit ka ardhur në rënie. Edhe përdorimi i kredisë tregtare (si për llogaritë e arkëtueshme ashtu edhe për llogaritë e pagueshme) nga ky sektor ka patur trend rënës. Gjithsesi interesant është fakti që referuar vitit 2012-2013, aty ku norma e rritjes për kreditë bankare shënon vlera negative, pikërisht në këtë moment shohim një kthesë apo rritje të kreditimit të sektorit nëpërmjet kredive tregtare. Pra, plotësimi i nevojave financiare nga sipërmarrjet tregtare në momentin kur sistemi bankar ka tkurrur kredidhënien duke ofruar politika tejet shtrënguese për të përfituar kredi bankare, përdorimi i kredisë tregtare nga ana e tyre është zgjidhja më e mirë. Ndaj, mund të themi se kjo formë financimi është për sipërmarrjet tregtare një plotësues i nevojave financiare të tyre dhe kryesisht gjatë vështirësive për të huamarrë në sistemin bankar.



U.Hoti

93

.12

.16

.20

.24

.28

2010 2011 2012 2013

Norma e rritjes se AP

.12

.16

.20

.24

.28

.32

.36

2010 2011 2012 2013

Norma e rritjes se AR

-.05

.00

.05

.10

.15

.20

2010 2011 2012 2013

Norma e rritjes se KB

2,009

2,010

2,011

2,012

2,013

2,014

2010 2011 2012 2013

VITET

Figurë 4.2: Llogaritë e arkëtueshme, llogaritë e pagueshme, kreditë bankare (ndryshimi vjetor në % , 2010-2013)

AP- llogaritë e pagueshme; AR-llogaritë e arkëtueshme; KB-kredi bankare në lekë (sektori i tregtisë) Burimi: Nga përpunimi i të dhënave



U.Hoti

94

4.3.3.b Sjellja e llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme para, gjatë dhe pas krizës financiare

Për të kuptuar lidhjen dhe sjelljen e llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme gjatë periudhave të krizave financiare janë marrë në analizë këto llogari për 251 sipërmarrje tregtare dhe respektivisht referuar pasqyrave financiare për vitet 2009, 2010, 2013. Për t’i dhënë përgjigje pyetjes kërkimore se “Cila është marrëdhënia ndërmjet llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme gjatë krizës financiare?” nëpërmjet metodës OLS janë ndërtuar modelet e regresionit të thjeshtë linear të logaritmit natyror në të dy anët e ekuacionit të paraqitura në mënyrë të përmbledhur në tabelën nr. 4.8. Në të tre modelet (vitet 2009, 2010, 2013) ka rezultuar se probabiliteti për treguesin F-statistic të jetë p(F) = 0.000000, një vlerë shumë më e vogël se niveli i rëndësisë 1 përqind (0.01), duke konfirmuar kështu lidhjen lineare midis variablit të varur llogarive të arkëtueshme dhe variablit të pavarur llogarive të pagueshme. Sipas koefiçientëve të testit Durbin-Watson, respektivisht DW2009 = 1.941.099, DW2010 = 1.959.533, DW2013 = 2.007.706, të cilët rezultojnë se këto koefiçientë të jenë më të mëdhenj se koefiçientët respektiv të përcaktueshmërisë R-sq2009 = 0.411004, R-sq2010 = 0.387734, R-sq2013 = 0.458669, mund të themi se modelet janë të suksesshëm dhe të vërtetë. Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë ( ) në vitin 2009, tregon se, afërsisht 40.8 përqind e ndryshimit të llogarive të arkëtueshme të realizuar nga sipërmarrjet tregtare shpjegohet nga përdorimi i llogarive të pagueshme. Në vitin 2010 rreth 38.5 përqind e ndryshimit të kreditimit të klientëve nëpërmjet llogarive të arkëtueshme ( ) shpjegohet nga llogaritë e pagueshme dhe gjatë vitit 2013 llogaritë e pagueshme shpjegojnë në masën 45.6 përqind (

) e ndryshimit të llogarive të pagueshme përdorur nga sipërmarrjet tregtare.

Tabelë 4.8: Lidhja ndërmjet “llogarive të pagueshme” dhe “llogarive të arkëtueshme” për vitet 2009, 2010, 2013

Variabli i varur: lnAR2009

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 1.121.874 0.510225 2.198.782 0.0000 lnAP2009 0.386956 0.029356 1.318.154 0.0000 R-squared 0.411004 Mean dependent var 1.793.153 Adjusted R-squared 0.408638 S.D. dependent var 0.647350 F-statistic 1.737.530 Durbin-Watson stat 1.941.099



U.Hoti

95

Prob(F-statistic) 0.000000 Variabli i varur: lnAR2010

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 1.178.077 0.514020 2.291.891 0.0000 lnAP2010 0.366040 0.029150 1.255.732 0.0000 R-squared 0.387734 Mean dependent var 1.822.388 Adjusted R-squared 0.385275 S.D. dependent var 0.622159 F-statistic 1.576.862 Durbin-Watson stat 1.959.533 Prob(F-statistic) 0.000000 Variabli i varur: lnAR2013

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C 1.015.635 0.586932 1.730.413 0.0000 lnAP2013 0.467758 0.032203 1.452.506 0.0000 R-squared 0.458669 Mean dependent var 1.866.697 Adjusted R-squared 0.456495 S.D. dependent var 0.738308 F-statistic 2.109.774 Durbin-Watson stat 2.007.706 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: Nga përpunimi i të dhënave Niveli i rëndësisë 1%

Pasi siguruam se modelet janë të rëndësishëm, analiza e koefiçienteve të pjesshëm β-ta, nëpërmjet të cilëve shpjegohet përdorimi i llogarisë së arkëtueshme si rezultat i llogarive të pagueshme nga sipërmarrjet tregtare të marra në analizë, e paraqesim nëpërmjet ekuacioneve të regresionit të thjeshtë linear respektivisht për vitin 2009, 2010 dhe 2013;

Modeli (1) LnAR2009 = 11.2187 + 0.3869 * LnAP2009

Modeli (2) LnAR2010 = 11.7807 + 0.3660 * LnAP2010

Modeli (3) LnAR2013 = 10.1563 + 0.4677 * LnAP2013

Lidhja midis “Llogarive të Arkëtueshme” (lnAR) dhe “Llogarive të Pagueshme” (lnAP), viti 2009

Lidhja midis llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme për periudhë krize siç është viti 2009, është pozitive. Ndërkohë që koefiçienti i pjesshëm β1= 0.3869



U.Hoti

96

tregon se rritja e llogarive të pagueshme me 1 përqind (0.01) ka sjellë 0.3869 përqind rritje në llogaritë e arkëtueshme nga sipërmarrjet tregtare.


Lidhja midis llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme për periudhe krize siç është viti 2010, është pozitive. Koefiçienti i pjesshëm β1= 0.3660 tregon se rritja e llogarive të pagueshme me 1 përqind (0.01) ka sjellë 0.3660 përqind rritje në llogaritë e arkëtueshme nga sipërmarrjet tregtare.


Lidhja midis llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme për periudhë jo krizë siç është viti 2013, është pozitive. Koefiçienti i pjesshëm β1= 0.4677 tregon se rritja e llogarive të pagueshme me 1 përqind (0.01) ka sjellë 0.4677 përqind rritje në llogaritë e arkëtueshme nga sipërmarrjet tregtare.

Për të tre vitet respektivisht (2009, 2010, 2013) vihet re se lidhja ndërmjet llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme është pozitive. Nisur edhe nga korrelacionet (aneks 5) ndërmjet llogarive të arkëtueshme e atyre të pagueshme në kohë jo krize- 2013 dhe në kohë me pak krizë 2009, e në kohë krize 2010 duket që në të tri rastet efekti i llogarive të pagueshme tek llogaritë e arkëtueshme është pozitiv.

Gjithsesi ky efekt nga kohë krize referuar vitit 2010 (0.622) vjen duke u rritur në kohë me pak krize siç është viti 2009 (0.64) dhe bëhet më i madh në kohë jo krize gjatë vitit 2013 ( 0.67). D.m.th. fenomeni krizë, e ka dobësuar efektin pozitiv të rritjes së llogarive të arkëtueshme për shkak të llogarive të pagueshme.

Nga rezultatet e modelit (1), (2) dhe (3), variabli i pavarur llogari të pagueshme është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01). Kjo do të thotë se ky variabël ka ndikim i vetëm në zgjerimin e llogarive të arkëtueshme (kredisë tregtare) për sipërmarrjet tregtare. Nga sa analizuam më lart arrihet në konkluzionin se krizat financiare e dobësojnë lidhjen pozitive midis llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme. Nga rezultatet e modelit, hipoteza H0 (Krizat financiare ndikojnë në forcimin e lidhjes midis llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme) hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza alternative.



U.Hoti

97

KAPITULLI

V

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME Në këtë kapitull do të paraqiten shkurtimisht gjetjet më të rëndësishme të punimit si dhe rekomandimet, duke propozuar kështu alternativa për zgjidhjen e problematikave të cilat shoqërojnë sipërmarrjet tregtare në administrimin e kredisë tregtare.



U.Hoti

98

PËRFUNDIME

Referuar analizës së bërë për 251 sipërmarrje tregtare në sektorin e tregtisë (tregti me shumicë), kredia tregtare (llogaria e arkëtueshme) zë rreth 37 përqind të totalit të aktiveve në tërësinë e tyre, duke konsideruar kështu “debitorët tregtarë” si një nga pasuritë kryesore në bilancet e tyre.

Referuar testit acid dhe raportit korrent (tabela 1;aneks 2), sektori i tregtisë marrë në analizë për vitin 2013 rezulton të ketë probleme me aftësinë likuiduese.

Koha mesatare e arkëtimit të llogarive të arkëtueshme në tërësinë e sipërmarrjeve tregtare është rreth 125.5 ditë (referuar analizës së bërë për vitin 2013, tabela nr.2 aneks 2). Ky tregues na informon se sipërmarrjet tregtare janë ekspozuar ndaj rrezikut të të ardhurave. Nga 251 sipërmarrje tregtare vetëm 9 prej tyre i arkëtojnë llogaritë e arkëtueshme brenda 30 ditëve, ndërsa 242 sipërmarrje janë ekspozuar ndaj rrezikut të mosarkëtimit.

Nga të dhënat e analizës së raportit total të borxhit për 251 sipërmarrje tregtare të marra në studim për vitin 2013, referuar (tabelës nr.4; aneks 2), raporti i borxhit rezulton të jetë 0.73 (73%). Kjo do të thotë se niveli i përdorimit të borxhit (borxhi afatshkurtër + borxhi afatgjatë) si burim financimi nga sipërmarrjet tregtare është në nivel të lartë.

Përdorimi i kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë vjen kryesisht për arsye financiare, operacionale dhe tregtare. Referuar përgjigjeve të pyetësorit (aneks 1) vëmë re se sipërmarrjet tregtare (tregtarët me shumicë) tentojnë më shumë të ofrojnë kredi tregtare nisur nga arsyet operacionale dhe tregtare, ndërsa, klientët e tyre (tregtarët me pakicë) kërkojnë ta përdorin kredinë tregtare nisur nga arsyet financiare.

Tendenca për të kërkuar kredi tregtare nga klientët (tregtarët me pakicë) vitet e fundit ka qënë në rritje ndërsa, tendenca për të ofruar kredi tregtare nga furnitorët (tregtarët me shumicë) vitet e fundit ka qënë në rënie.

Nisur nga rezultatet e pyetësorit, 152 sipërmarrje tregtare nga 251 të marra në analizë janë përgjigjur se, 41 – 60 përqind e klientëve të tyre kreditohen me kredi tregtare. Vetëm 56 sipërmarrje tregtare kreditojnë 21 – 40 përqind të klientëve.

Sipërmarrjet tregtare (tregtarët me shumicë) vlerësojnë kërkesat e klientëve dhe marrin vendim për t’i kredituar ato bazuar në; volumin e transaksioneve të biznesit, historikun e klientëve dhe vlerësimin e aftësive huamarrëse në ambientet e biznesit. Pjesa dërrmuese e sipërmarrjeve tregtare, pra 185 prej



U.Hoti

99

tyre kanë renditur si të rëndësishme në marrjen e vendimit për të kredituar klientët të tre kriteret e përmendura më lart.

Sipërmarrjet tregtare i trajtojnë klientët e tyre me politika çmimesh të diferencuara. Kjo politikë ndiqet nga të gjithë sipërmarrjet e marra në analizë. Sipas rezultateve të pyetësorit, 235 sipërmarrje tregtare, shprehen se, përfitojnë nga politikat lehtësuese jo më shumë se 20 përqind e klientëve të tyre. Politikat lehtësuese për klientët bëhen duke marrë në konsideratë tre elementë të rëndësishëm të cilat janë; volumi i blerjeve (volumi i porosisë së bërë nga klientët), jetëgjatësia në marrëdhënie me klientët si dhe korrektësia e klientëve në shlyerjen e detyrimeve.

Problematikat më të mëdha në shlyerjen e detyrimeve e shfaqin jo më shumë se 20-60 përqind e klientëve.

Shtyrja e afatit të pagesës dhe ndërprerja e furnizimit janë dy nga masat më të përdorshme nga sipërmarrjet tregtare në rastet kur këta të fundit përballen me problematika në arkëtimin e të drejtave (llogarive të arkëtueshme).

Mungon bashkëpunimi ndërmjet sipërmarrjeve tregtare dhe institucioneve financiare për të shkëmbyer informacion mbi shëndetin financiar të klientëve të tyre.

Kredia tregtare administrohet nga struktura të brendshme të sipërmarrjeve tregtare, përgjithësisht përgjegjës është sektori i shitjeve. Nga analiza rezulton se ky administrim mbart problematika në cilësinë e analizës së bërë proçesit të kreditimit, duke reflektuar kështu rrezik në arkëtimin e të drejtave (llogarive të arkëtueshme).

Nga analiza e bërë faktorëve makroekonomikë dhe ndikimit të tyre në përdorimin e kredisë tregtare rezulton si më poshtë;

o Rritja e normës së interesit për kreditë bankare në lekë ka sjellë rritjen e

përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël rezulton të jetë i parëndësishëm statistikisht, kjo do të thotë se nuk mund të influencojë i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

o Rritja e bazës monetare ka sjellë pakësimin apo rënien e përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël është i rëndësishëm statistikisht për nivelin e rëndësisë 10 përqind (0.1) duke influencuar kështu i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

o Rritja e investimeve ka sjellë rënien e përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01) dhe influencon i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.



U.Hoti

100

o Rritja e importeve ka sjellë rritjen e përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01) dhe influencon i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

o Lehtësimi i politikës monetare, pra rritja e bashkëveprimit ndërmjet objektivave të ndërmjetëm të Bankës Qëndrore “normës së interesit” dhe “bazës monetare”, ka sjellë rënien e përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël rezulton të jetë i parëndësishëm statistikisht, ndaj nuk e influencon i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

o Rritja e defiçiti tregtar, ka sjellë rritjen e përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël nuk është statistikisht i rëndësishëm, që do të thotë se nuk mund të influencoje i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

o Rritja e sasisë së mallrave dhe shërbimeve të fundme të blera nga ekonomitë familjare, sektori privat dhe ai publik, ka sjellë rritjen e përdorimit të kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01) i cili influencon i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

Nga analiza e bërë faktorëve specifikë dhe ndikimit të tyre në përdorimin e kredisë tregtare rezulton si më poshtë;

o Qarkullimi i llogarive të arkëtueshme ka lidhje të zhdrejtë me përdorimin e

kredisë tregtare. Rritja e këtij raporti ka sjellë pakësimin e llogarive të arkëtueshme nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël është i rëndësishëm statistikisht për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01) dhe influencon i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

o Kthimi nga aktivet ka lidhje të drejtë me përdorimin e kredisë tregtare. Kjo do të thotë se rritja e ROA-s ka sjellë rritjen apo zgjerimin e llogarive të arkëtueshme nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01) dhe influencon i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

o Madhësia e sipërmarrjeve tregtare (totali i aktiveve) ka lidhje të drejtë me përdorimin e kredisë tregtare. Kjo do të thotë se rritja e madhësisë së sipërmarrjeve tregtare ka sjellë rritjen apo zgjerimin e llogarive të arkëtueshme. Ky variabël është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01) dhe influencon i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

o Raporti i borxhit total ka lidhje të drejtë me përdorimin e kredisë tregtare. Kjo do të thotë se rritja e raportit të borxhit total ka sjellë rritjen apo



U.Hoti

101

zgjerimin e llogarive të arkëtueshme nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 5 përqind (0.05) dhe influencon i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

Kjo rritje ka ardhur për shkak të rritjes së llogarive të

pagueshme, blerjeve me arkëtim të mëvonshëm që sipërmarrjet tregtare kanë bërë tek furnitorët e tyre. Ndaj, mund të themi se, rritja e llogarive të pagueshme ka ndikuar në rritjen apo zgjerimin e llogarive të arkëtueshme nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01) dhe influencon i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

Detyrimet bankare kanë lidhje negative me llogaritë e

arkëtueshme. Ndaj, mund të themi se, rritja e detyrimeve bankare ka sjellë rënien apo pakësimin e llogarive të arkëtueshme nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël nuk është statistikisht i rëndësishëm dhe nuk mund të influencojë i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

o Rreziku i mos arkëtimit i vlerësuar nëpërmjet variablit dummy, ka lidhje të

zhdrejtë me llogaritë e arkëtueshme. Rritja e rrezikut të mos arkëtimit të llogarive të arkëtueshme ka çuar në rënien apo pakësimin e llogarive të arkëtueshme nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël nuk është statistikisht i rëndësishëm dhe nuk mund të influencojë i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

o Jetëgjatësia e ushtrimit të aktivitetit nga sipërmarrjet tregtare e vlerësuar nëpërmjet variablit dummy, ka lidhje të drejtë me llogaritë e arkëtueshme. Ndaj mund të themi se rritja e viteve të ushtrimit të aktivitetit ka sjellë rritjen apo zgjerimin e llogarive të arkëtueshme nga sipërmarrjet tregtare. Ky variabël është statistikisht i rëndësishëm për nivelin e rëndësisë 1 përqind (0.01) dhe influencon i vetëm sjelljen e variablit të varur “kredi tregtare”.

Kredia tregtare shpjegon 20 përqind të ndryshimit në fitimin neto, duke luajtur

një rol të rëndësishëm në performancën e sipërmarrjeve tregtare.

Kredia tregtare shpjegon 33.3 përqind të ndryshimit të shitjeve, duke luajtur një rol të rëndësishëm në realizimin e objektivave të shitjes për sipërmarrjet tregtare.

Referuar figurës nr.2 aneks 5, kreditimi i sektorit të tregtisë nga sistemi bankar vitet e fundit ka ardhur në rënie. Edhe përdorimi i kredisë tregtare (si për llogaritë e arkëtueshme ashtu edhe për llogaritë e pagueshme) nga ky sektor ka patur trend rënës.



U.Hoti

102

Për plotësimin e nevojave financiare, kur sistemi bankar ka tkurrur kredidhënien si dhe ka ndërmarrë politika tejet shtrënguese për të përfituar kredi bankare, sipërmarrjet tregtare i plotësojnë nevojat e tyre nëpërmjet përdorimit të kredisë tregtare. Kjo do të thotë se, financimi i sipërmarrjeve tregtare më kredi tregtare është një alternativë plotësuese e nevojave financiare të tyre dhe kryesisht gjatë vështirësive për të huamarrë në sistemin bankar dhe atë financiar.

Për të tre vitet respektivisht (2009, 2010, 2013) vihet re se lidhja ndërmjet llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme është pozitive.

Gjatë periudhave të krizave (vitet 2009 dhe 2010) lidhja ndërmjet logarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme është më e dobët se gjatë (vitit 2013) periudhave jo krizë. Pra, krizat financiare e dobësojnë lidhjen pozitive midis llogarive të arkëtueshme dhe llogarive të pagueshme.

Ligji nr 48/2014 “Për pagesat e vonuara në detyrimet kontraktore e tregtare”

ka si qëllim nxitjen e aftësisë konkurruese të sipërmarrjeve tregtare. Gjithashtu promovon një trasparencë të plotë mbi parandalimin e abuzimit të lirisë kontraktore në dëm të kreditorëve.



U.Hoti

103

REKOMANDIME

Analiza e rezultateve na informon mbi shfaqjen e problematikave, të cilat shoqërojnë të gjithë proçesin e administrimit të kredidhënies nga sipërmarrjet tregtare. Forcimi i strukturave të brendshme, rritja e cilësisë së administrimit të marrëdhënies klient – furnitor, si dhe krijimi i strukturave të rriskut është një hap i rëndësishëm dhe i domosdoshëm që sipërmarrjet tregtare duhet të ndërmarrin për të rritur cilësinë dhe aftësinë likuiduese të llogarive të arkëtueshme.

Administrimi i jashtëm, pra përdorimi i “faktoringut”, është një tjetër alternativë, e cila mund të përdoret nga sipërmarrjet tregtare për të administruar llogaritë e arkëtueshme. Tregu i faktoringut duhet të vlerësohet nga sipërmarrjet tregtare, sidomos nga sipërmarrjet të cilat përballen me nivele të larta të rrezikut të kreditit dhe kosto të larta të administrimit.

Përballë një situate ku rreziku i kredisë tregtare (arkëtimi i llogarive të arkëtueshme) është shqetësues për 96.4 përqind të sipërmarrjeve tregtare, sigurimi i kredisë tregtare nga pala kreditore, pra nga sipërmarrjet tregtare që e ofrojnë atë nëpërmjet produkteve të sigurimit të kredisë, është një masë e domosdoshme në funksion të rritjes së performancës së përdorimit të këtij instrumenti financiar.

o Ky bashkëpunim ndërmjet shoqërive të sigurimit dhe sipërmarrjeve

tregtare do të garantonte mirëqenien financiare të sipërmarrjeve, duke eliminuar rrezikun e humbjeve dhe duke nxitur përdorimin e kredisë tregtare për të rritur volumin e shitjeve nga ana e tyre, si strategji për të rritur të ardhurat në të ardhmen. Kjo masë e marrë nga sipërmarrjet tregtare do të sillte lehtësira në sigurimin e financimeve të nevojshme për një zhvillim normal të aktivitetit të tyre të biznesit.

Lehtësimi i politikës monetare nga Banka Qëndrore, nëpërmjet përdorimit të

objektivave të ndërmjetëm të saj, është vendimtar për shëndetin financiar të sipërmarrjeve tregtare që zgjerojnë llogaritë e arkëtueshme. Rritja e bazës monetare do të sillte ulje të normave të interesit për kreditë e ofruara nga sistemi financiar dhe bankar. Kjo do të ulte koston e huamarrjes për sipërmarrjet tregtare. Si rezultat i politikave lehtësuese por edhe uljes së kostove të huamarrjes, sipërmarrjet tregtare do të ulnin përdorimin e kredisë tregtare duke u orientuar drejt shitjes më arkëtim të menjëhershëm.

Politikat makroekonomike drejt një bilanci të ekuilibruar pagesash. Përballja

e ekonomisë së vendit tonë me defiçit tregtar, sjell për sipërmarrjet tregtare vështirësi financiare për zhvillimin e aktivitet të tyre të biznesit, si rezultat i mungesës së likuiditetit me të cilin ato përballen. Balancimi i eksporteve me



U.Hoti

104

importet reduktojnë përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare. Kjo si rezultat i rritjes së fuqisë blerëse me arkëtim të menjëhershëm.

Marrëdhënie korrekte ndërmjet sektorit publik dhe sektorit privat në

marrëveshjet dypalëshe. Shlyerja e detyrimeve kontraktuale dhe korrektësia e sektorit publik në shlyerjen e tyre do të ofronte në tërësinë e zinxhirit të ekonomisë së vendit aftësi më të mira likuiduese, duke sjellë kështu, rënien e përdorimit të llogarive të arkëtueshme nga sipërmarrjet tregtare.

Informimi i palëve debitore dhe kreditore, pra, furnitorëve dhe klientëve për ekzistencën e ligjit për administrimin e kredisë tregtare. Njohja me ligjin, masat dhe pasojat e mosshlyerjes së detyrimit kontraktor, do të rrisnin përgjegjshmërinë e huamarrësve për të qenë korrekt në shlyerjen e detyrimeve financiare ndaj furnitorëve të tyre.

Lufta për pagesat e vonuara duhet të ketë si qëllim kryesor mbështetjen dhe

dhënien e sigurisë për qëndrueshmërinë e ekonomisë së vendit, duke patur parasysh që për një ekonomi që kërkon rritje dhe dinamizëm, fleksibiliteti në pagesa sipas kritereve të paracaktuara nga sipërmarrjet tregtare është i domosdoshëm.

Është detyrim i ligjvënësit të diktojë proçedura ligjore të veçanta në ndihmë të subjekteve tregtare të cilat nuk janë në gjëndje të shlyejnë detyrimet si shkak e krizës së borxheve. Në mungesë të këtyre instrumenteve rrezikohet falimentimi i një numri të konsiderueshëm subjektesh tregtare duke e shëndërruar ligjin nr. 48/2014 nga një risi mbi luftën kundër pagesave të vonuara në boomerang për ekonominë shqiptare.

Lufta kundër informalitetit dhe zbatimi me rigorozitet i standardeve të kontabilitetit do të rriste cilësinë e informacionit të nevojshëm për sipërmarrjet tregtare (kreditorët) në momentin e vlerësimit të kërkesave të klientëve për t’i kredituar ata me kredi tregtare.



U.Hoti

105

ANEKS

1

REZULTATET E PYETËSORIT

Tabelë 1: Jetëgjatësia e sipërmarrjeve tregtare (jetëgjatësia e ushtrimit të aktivitetit të tyre)

Jetëgjatësia e biznesit tuaj është?

Nr.

%

1 Më pak se 5 vite 28 11,15% 2 5 deri në 10 vite 115 45,81% 3 Më shumë se 10 vite 108 43,02% Totali 251 100,0%


Shënim:Sipërmarrja tregtare që ka deklaruar jetëgjatësinë më të madhe ka qenë 16 vite të ushtrimit të aktivitetit të saj.

Tabelë 2: Arsyeja që sipërmarrjet tregtare ofrojnë kredi tregtare klientëve të tyre

Cila është arsyeja që zgjodhët të ofroni kredi

tregtare për klientët tuaj?

Përgjigjet nga sipërmarrjet tregtare

(më shumë se një alternativë)

Alternativat e përgjigjeve

Nr. i përgjigjeve

Total

%

1 Konkurrenca (vështirësi në gjetjen e tregjeve për shitjen e mallrave)

161 25 186 25,24%

3 Besueshmëria ndaj klientit 49 25 74 10,04% 4 Për t’u zgjeruar në treg 16 16 2,17% 5 Lançimi i produkteve të reja 16 16 2,17% 6 Kërkesë nga klientët 161 49 25 235 31,89% 7 Qarkullimi i inventarëve 161 49 210 28,49%

Tot. 251(sipërmarrje tregtare) 737 100,00% Burimi: Të dhëna nga pyetësori



U.Hoti

106

Tabelë 3: Arsyeja e përdorimit të kredisë tregtare nga klientët e sipërmarrjeve tregtare


Tabelë 4: Tendenca për të ofruar kredi tregtare nga sipërmarrje tregtare

Tendenca për të ofruar kredi tregtare për klientët tuaj këto 5 vitet e fundit ka qenë ?

Nr.

%

1 Të rritet 70 27,9%

2 Të ulet 181 72,1%

3 E pandryshuar 0 0,0%

4 Totali 251 100,0%


Tabelë 5: Tendenca për të kërkuar kredi tregtare nga klientët

Kërkesa për kredi tregtare nga klientët tuaj këto 5 vitet e fundit

ka patur tendencë ?

Nr.

%

1 Të rritet 216 86,1%

2 Të ulet 33 13,1%

3 E pandryshuar 2 0,8%

4 Totali 251 100,0% Burimi: Të dhëna nga pyetësori

Në cilin rast klientët tuaj kërkojnë financim me

kredi tregtare?




Përgjigjet

Total

%

1 Nuk e njeh produktin dhe kërkon ta testojë 8 8 2,74% 2 Ka mungesë likuiditeti 210 33 8 251 85,96% 3 Kulturë pune 33 33 11,30%

Tot 251(sipërmarrje tregtare) 292 100%



U.Hoti

107

Tabelë 6: Përqindja e klientëve që kreditohen me kredi tregtare nga sipërmarrjet tregtare

Sa përqind të klientëve tuaj kreditoni aktualisht me kredi

tregtare?

Nr.

%

1 0 % - 20 % 11 4,4%

2 21 % - 40 % 56 22,3%

3 41 % - 60 % 152 60,6%

4 61 % - 80 % 28 11,2%

5 81 % - 100 % 4 1,6%

6 Totali 251 100,0%


Tabelë 7: Informacion mbi analizën e aktivitetit financiar të klientëve

Kur merrni vendimin për të financuar klientët tuaj me kredi

tregtare, a bëni ju analizën (vlerësimin) e aktivitetit financiar të klientit?

Nr.

%

1 Po 251 100,0%

2 Jo 0 0,0%


Tabelë 8: Vlerësimi i klientëve gjatë procesit të kreditimit

Gjatë procesit të kreditimit klientët tuaj i

vlerësoni referuar?




Nr. i përgjigjeve

Total

%

1 Pasqyrave financiare (volumi i shitjeve) 185 17 202 29,75% 2 Historik i klientit 185 41 17 8 251 36,97% 3 Vlerësim në ambientin e biznesit 185 41 226 33,28% 4 Tjetër vlerësim 0 0,00%

Tot 251(sipërmarrje tregtare) 679 100,00% Burimi: Të dhëna nga pyetësori



U.Hoti

108

Tabelë 9: Saktësia e informacionit të dhënë nga klientët në momentin e kreditimit

A ka patur raste që ju keni zbuluar se klienti ju ka dhënë

informacion jo të saktë ?

Nr.

%

1 Po 112 44,6%

2 Jo 139 55,4%

3 Totali 251 100,0%


Tabelë 9.1: Saktësia e informacionit të dhënë nga klientët në momentin e kreditimit

Dhënia e informacionit jo të saktë është një fenomen që ndodh ?

Nr.

%

1 Shumë rrallë 27 24,1% 2 Rrallë 78 69,6% 3 Shpesh 7 6,3% 4 Shumë shpesh 0 0,0% 5 Totali 112 100,0%


Tabelë 10: Informacion mbi bashkëpunim me institucionet financiare

A keni bashkëpunim me institucionet financiare për të shkëmbyer informacion rreth shëndetit financiar të klientëve gjatë procesit të kreditimit ?

Nr.

%

1 Po 0 0,0% 2 Jo 251 100,0% 3 Totali 251 100,0%




U.Hoti

109

Tabelë 11: Afati që klientët kërkojnë për shlyerjen e detyrimeve

Cili është afati që përgjithësisht klientët kërkojnë për shlyerjen e

detyrimit?

Nr.

%

1 Deri në 30 ditë 214 85,26%

2 Deri në 60 ditë 37 17,74%

3 Deri në 90 ditë 0 0,0%

4 më shumë se 90 ditë 0 0,0%

5 Totali 251 100,0%


Tabelë 12: Informacion mbi problematikat me afatin e shlyerjes së detyrimeve nga klientët

A keni aktualisht klientë që e kanë kaluar afatin për shlyerjen e

detyrimit?

Nr.

%

1 Po 251 100,0% 2 Jo 0 0,0% 3 Totali 251 100,0%


Tabelë 13: Informacion mbi masat që ju merrni në rastet kur klientët nuk i shlyejnë detyrimet

Cilat janë masat që ju merrni në rastet kur klientët

nuk i shlyejnë detyrimet në kohë?




Nr. i përgjigjeve

Total

%

1 Shtyni afatin e shlyerjes së detyrimit 171 67 238 72,78% 2 Aplikoni penalitete 0 0,00% 3 Nuk e furnizoni më klientin pa bërë pagesën

e prapambetur 67 67 20,49%

4 Ndërprisni marrëdhëniet me klientin 9 9 2,75% 5 Proçes gjyqësor 4 4 1,22% 6 Tërhiqni mallin nga klienti 9 9 2,75%

Tot 251 (sipërmarrje tregtare) 327 100,00% Burimi: Të dhëna nga pyetësori



U.Hoti

110

Tabelë 14: Informacion mbi problematikat e shlyerjes së detyrimeve nga klientët

A keni raste që mbas shumë përpjekjesh paratë të mos jenë shlyer

nga klientët?

Nr.

%

1 Po 251 100,0%

2 Jo 0 0,0%

3 Totali 251 100,0%


Tabelë 15: Informacion mbi politikën e çmimeve të diferencuara

A përdorni ju politikën e çmimeve të diferencuara për klientët

tuaj?

Nr.

%

1 Po 251 100,0% 2 Jo 0 0,0%


Tabelë 15.1: Informacion mbi përqindjen e klientëve që përfitojnë nga politika e çmimeve të diferencuara

Sa përqind të klientëve tuaj përfitojnë nga politika e çmimeve të

diferencuara ?

Nr.

%

1 0 % - 20 % 235 93,6% 2 21 % - 40 % 11 4,4% 3 41 % - 60 % 5 2,0% 4 61 % - 80 % 0 0,0% 5 81 % - 100 % 0 0,0% 6 Totali 251 100,0%




U.Hoti

111

Tabelë 15.2: Informacion mbi kriteret që përdorin sipërmarrjet tregtare në përzgjedhjen e klientëve, kur ofrojnë politika çmimesh të diferencuara

Cilat janë kriteret që përdorni për përzgjedhjen e klientëve, kur ndërmerrni politikën e çmimeve të

diferencuara?




Nr. i përgjigjeve

Total

%

1 Volumi i blerjeve (nga klientët) 209 27 236 33,91% 2 Jetëgjatësia e marrëdhënieve me klientin 209 209 30,03% 3 Korrektësia në pagesa 209 27 15 251 36,06% 4 Tjetër kriter 0 0,00%

Tot 251 (sipërmarrje tregtare) 696 100,00% Burimi: Të dhëna nga pyetësori

Tabelë 16: Informacion mbi sigurimin e kredisë tregtare

A e keni siguruar kredinë tregtare?

Nr.

%

1 Po 0 0,0%

2 Jo 251 100,0%

3 Totali 251 100,0%


Tabelë 17: Informacion mbi administrimin e kredisë me probleme

Administrimin e kredisë me probleme e bëni nëpërmjet?

Nr.

%

1 Administrimit të brendshëm (me stafin tuaj) 251 100,0%

2 Administrimit të jashtëm (faktoring) 0 0,0%

3 Totali 251 100,0%




U.Hoti

112

ANEKS

2

ANALIZA E RAPORTEVE MË TË RENDËSISHME

FINANCIARE PËR SEKTORIN E TREGTISË , VITI 2013

Tabelë 1: Raportet e likuiditetit të brendshëm

RAPORTET E LIKUIDITETIT TË

BRENDSHËM

Raporti

Rezultati

Prova acide

0.93h

Raporti korrent

1.47h

Burimi: Analiza e pasqyrave financiare, viti 2013

Tabelë 2: Raportet e aktivitetit

RAPORTET E AKTIVITETIT

Raporti

Rezultati

Qarkullimi i llogarive të arkëtueshme

2.91h

Koha mesatare e arkëtimit të llogarive të arkëtueshme

125.5 ditë




U.Hoti

113

Tabelë 3: Raportet e përfitueshmërisë

RAPORTET E PËRFITUESHMËRISË

Raporti

Rezultati

Marzhi i fitimit neto

0.036 (3.6%)

ROE

0.134 (13.4%)

ROA

0.037 (3.7%)


Tabelë 4: Raportet e borxhit

RAPORTET E BORXHIT

Raporti

Rezultati

Raporti i borxhit total

0.73 (73%)




U.Hoti

114

ANEKS

3

NDËRTIMI I MODELIT ME FAKTORËT MAKROEKONOMIKË

Tabelë 1 : Testimi i Stacionaritetit për variablat e marrë në studim

(DF-GLS TEST)

DF-GLD Test

Variablat e modelit

Stacionare në diferencialin e parë

Investimet (I)

t-S (-2,252892) › c-V(-1,961409); Coeffi në dif e parë* (-0.4668) , Prob(0.0378)

Import (Imp)


Normë interesi (NI)


Bazë Monetare (BM)


Llogari e arkëtueshme (AR)


Politika monetare (NI*BM)

t-S (-4.852606) › c-V(-1.964418); Coeffi në dif e parë* (-2.7578) , Prob(0.0003)

Investime,konsum dhe shpenzime qeveritare (I*C*Q)




U.Hoti

115

Deficiti tregtar, eksport –import (DEF TREGTAR)


Për nivel rëndësie 1%, 5%

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Që seritë kohore të jenë stacionare duhet që vlera absolute e llogaritur e |τ|, t-stastistik të jetë më e madhe se vlerat absolute kritike |τ|, (critical value) për nivelin e rëndësisë 1%, 5% ose 10%. Gjithashtu probabiliteti i t-statistic duhet të rezultojë më i vogël se niveli i sigurisë 0.05 dhe koeficienti i variablit të një periudhe të mëparshme të jetë vlerë negative. Vetëm në këtë rast hipoteza bazë hidhet poshtë që δ = 0 (kemi rrënjë njësi), dhe pranohet hipoteza alternative δ # 0 (nuk kemi rrënjë njësi) që do të thotë se seria është stacionare. Nga testimi i rrënjës njësi të bërë për variablat e mësipërm, ashtu siç tregohet edhe në tabelë, të gjitha variablat e përfshirë në model rezultuan stacionar në diferencialin e parë ( i1) të tyre. Pra, vlera e statistikës ”t” në vlerë absolute rezultoi më e madhe se vlera kritike ”t” në vlerë absolute për nivelin e rëndësisë 5 përqind. Gjithashtu në të gjitha rastet koeficienti i tyre në diferencialin e parë rezultoi të ketë shenjë negative dhe probabiliteti të jetë më i vogël se 0.05.

Llogari e arkëtueshme (AR) Null Hypothesis: D(LOGAR) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 1 (Automatic - based on SIC, maxlag=4)

t-Statistic Elliott-Rothenberg-Stock DF-GLS test statistic -5.116746

Test critical values: 1% level -2.708094 5% level -1.962813 10% level -1.606129 *MacKinnon (1996)

Warning: Test critical values calculated for 20 observations and may not be accurate for a sample size of 17

DF-GLS Test Equation on GLS Detrended Residuals Dependent Variable: D(GLSRESID) Method: Least Squares Date: 07/06/15 Time: 12:58 Sample (adjusted): 4 20 Included observations: 17 after adjustments

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. GLSRESID(-1) -1.625864 0.317753 -5.116746 0.0001

D(GLSRESID(-1)) 0.486650 0.213553 2.278830 0.0377 R-squared 0.676178 Mean dependent var 0.003972



U.Hoti

116

Adjusted R-squared 0.654590 S.D. dependent var 0.094109 S.E. of regression 0.055309 Akaike info criterion -2.841628 Sum squared resid 0.045886 Schwarz criterion -2.743603 Log likelihood 26.15384 Hannan-Quinn criter. -2.831884 Durbin-Watson stat 2.382127

Normë interesi (NI) Null Hypothesis: D(LOGNI) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 2 (Automatic - based on SIC, maxlag=4)






D(GLSRESID(-1)) 1.242612 0.421806 2.945935 0.0114 D(GLSRESID(-2)) 0.513266 0.250103 2.052221 0.0609

R-squared 0.780596 Mean dependent var -0.003211




U.Hoti

117

Bazë Monetare (BM) Null Hypothesis: D(LOGBM) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 1 (Automatic - based on SIC, maxlag=4)






D(GLSRESID(-1)) 0.601876 0.208790 2.882684 0.0114 R-squared 0.758579 Mean dependent var -0.000712


Investimet (I) Null Hypothesis: D(LOGI) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=4)


Test critical values: 1% level -2.699769 5% level -1.961409 10% level -1.606610



U.Hoti

118

*MacKinnon (1996) Warning: Test critical values calculated for 20 observations and may not be accurate for a sample size of 18


Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. GLSRESID(-1) -0.466896 0.207243 -2.252892 0.0378 R-squared 0.213852 Mean dependent var 0.001865


Import (Imp) Null Hypothesis: D(LOGIMP) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=4)








U.Hoti

119

GLSRESID(-1) -0.508908 0.208835 -2.436895 0.0261 R-squared 0.250446 Mean dependent var 0.000880


DEF TREGTAR

Null Hypothesis: D(LOGDEFTREGTAR) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=4)









U.Hoti

120

I*C*Q

Null Hypothesis: D(LOGI_C_Q) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=4)







NI*BM Null Hypothesis: D(LOGNI_BM) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 2 (Automatic - based on SIC, maxlag=4)


Test critical values: 1% level -2.717511 5% level -1.964418 10% level -1.605603



U.Hoti

121

*MacKinnon (1996) Warning: Test critical values calculated for 20 observations and may not be accurate for a sample size of 16



D(GLSRESID(-1)) 1.142099 0.421872 2.707218 0.0179 D(GLSRESID(-2)) 0.495767 0.251826 1.968689 0.0707

R-squared 0.775246 Mean dependent var -0.004089




U.Hoti

122

Modeli 1

Paraqitja funksionale e modelit

Estimation Command: ========================= LS LOGAR C LOGNI LOGBM LOGI LOGIMP Estimation Equation: ========================= LOGAR = C(1) + C(2)*LOGNI + C(3)*LOGBM + C(4)*LOGI + C(5)*LOGIMP Substituted Coefficients: ========================= LOGAR = -5.65453216242 + 0.46685970327*LOGNI - 1.54894025901*LOGBM - 1.8503793857*LOGI + 5.01289845855*LOGIMP

Tabelë 2: Ndërtimi i modelit (modeli më i përshtatshëm)

Dependent Variable: LOGAR Method: Least Squares Date: 07/02/15 Time: 12:40 Sample: 1 20 Included observations: 20

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. C -5.654522 4.061947 -1.392072 0.1842

LOGNI 0.466857 0.477615 0.977476 0.3438

LOGBM -1.548948 0.819867 -1.889266

0.0783*** LOGI -1.850375 0.504062 -3.670924 0.0023**

LOGIMP 5.012897 0.596466 8.404332 0.0000* R-squared 0.941201 Mean dependent var 8.060070

Adjusted R-squared 0.925521 S.D. dependent var 0.138018 S.E. of regression 0.037666 Akaike info criterion -3.507785 Sum squared resid 0.021281 Schwarz criterion -3.258852 Log likelihood 40.07785 Hannan-Quinn criter. -3.459191 F-statistic 60.02635 Durbin-Watson stat 1.984940 Prob(F-statistic) 0.000000

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Niveli i rëndësisë * (1%), ** ( 5%) dhe *** ( 10%).



U.Hoti

123

Nga rezultatet e modelit kemi p(F) = 0.000000, pra një vlerë shumë më të vogël se niveli i pranuar 0.05. Si rrjedhim, hipoteza H0 hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza Ha, pra modeli është i rëndësishëm duke konfirmuar lidhjen lineare midis variablave si dhe faktin se të gjithë variablat e pavarur (normë interesi, bazë monetare, investime dhe importe) influencojnë njëkohësisht variablin e varur (llogari e arkëtueshme=kredi tregtare). Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë mund të themi se të katër variablat shpjegojnë ndryshimin në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë me shumicë në masën . Kjo do të thotë se në model janë marrë në konsideratë variablat më të rëndësishëm makroekonomik të cilët luajnë një rol thelbësorë në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet. Fakti që koeficenti i DW=1.984940, dhe më i madh se koefiçient i përcaktueshmërisë 0.941201, do të thotë se modeli është i suksesshëm dhe i vërtetë.

Tabelë 3: Intervali i besimit (testimi i koeficentëve të pjesshëm të modelit)

Coefficient Confidence Intervals Date: 07/06/15 Time: 13:37 Sample: 1 20 Included observations: 20

90% CI 95% CI 99% CI

Variable Coefficient Low High Low High Low High

C -5.654532 -12.77536 1.466293 -14.31240 3.003337 -17.62397 6.31490

6

LOGNI 0.466860 -0.370427 1.304146 -0.551157 1.484876 -0.940541 1.87426

0

LOGBM -1.548940 -2.986215 -0.111666 -3.296453 0.198573 -3.964864 0.86698

3

LOGI -1.850379 -2.734030 -0.966729 -2.924767 -0.775991 -3.335713

-0.36504

6

LOGIMP 5.012898 3.967260 6.058537 3.741557 6.284240 3.255278 6.77051

9 Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit

Tabelë 4: Testimi i modelit me trend



LOGNI 0.524267 0.504681 1.038808 0.3165 LOGBM -1.943713 1.175945 -1.652895 0.1206

LOGI -1.296999 1.262085 -1.027664 0.3215



U.Hoti

124

LOGIMP 4.055710 2.083127 1.946934 0.0719 @TREND 0.007398 0.015389 0.480737 0.6381



Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit

Modeli është testuar me “trend”. Trendi rezulton statistikisht i parëndësishëm prob=0.6381. Për këtë arsye është përjashtuar nga modeli.

Korrelograma 1: Testimi i autokorrelacionit

Date: 07/06/15 Time: 13:38 Sample: 1 20 Included observations: 20

Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob

.**| . | .**| . | 1 -0.249 -0.249 1.4367 0.231 . | . | . *| . | 2 -0.024 -0.091 1.4504 0.484 . |* . | . |* . | 3 0.110 0.087 1.7662 0.622 . | . | . | . | 4 -0.042 0.008 1.8149 0.770 . *| . | . *| . | 5 -0.108 -0.117 2.1579 0.827 . | . | . *| . | 6 -0.009 -0.087 2.1606 0.904 . | . | . | . | 7 0.067 0.045 2.3139 0.940 . | . | . | . | 8 0.007 0.064 2.3160 0.970 . *| . | . | . | 9 -0.080 -0.064 2.5693 0.979 . | . | . *| . | 10 -0.044 -0.124 2.6536 0.988 . *| . | . *| . | 11 -0.077 -0.151 2.9403 0.991 . *| . | . *| . | 12 -0.090 -0.135 3.3827 0.992 . | . | . | . | 13 0.033 -0.009 3.4511 0.996 . | . | . | . | 14 -0.034 -0.047 3.5347 0.998 . | . | . *| . | 15 -0.022 -0.082 3.5779 0.999 . | . | . *| . | 16 0.007 -0.079 3.5826 0.999 . | . | . | . | 17 0.023 -0.013 3.6616 1.000 . | . | . | . | 18 0.010 0.029 3.6855 1.000 . | . | . | . | 19 0.019 0.027 3.8512 1.000




U.Hoti

125

Që seria e mbetjeve të modelit të mos vuaj nga prania e autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm duhet që probabiliteti të jetë më i madh se 0.05. Nga rezultatet e paraqitura vërehet se probabiliteti është më i madh se 0.05. Pra mund të themi se nuk ka prani të autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm, ndaj hipoteza bazë H0 që seritë e mbetjeve nuk kanë prani të autokorrelacionit pranohet dhe hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.

0

1

2

3

4

5

6

7

-0.10 -0.05 0.00 0.05

Series: ResidualsSample 1 20Observations 20

Mean -3.91e-15Median -0.001769Maximum 0.052686Minimum -0.086548Std. Dev. 0.033467Skewness -0.473954Kurtosis 3.541906

Jarque-Bera 0.993493Probability 0.608507


Figurë 1: Testimi i shpërndarjes normale “Jarque - Bera” Probabiliteti i treguesit Jarque-Bera tregon nëse termat e gabimit të modelit kanë apo jo shpërndarje normale. Që shpërndarja të jetë normale duhet që probabiliteti i Jarque-Bera të jetë më i madh se 0.05. Në rastin e modelit tonë, probabiliteti i Jarque-Bera është 0.6085, më i madh se niveli 0.05. Si rrjedhojë hipoteza bazë H0 që termat e gabimit kanë shpërndarje normale pranohet ndërsa hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.

Tabelë 5: Testimi i korrelacionit serial “Breusch-Godfrey”

Breusch-Godfrey Serial Correlation LM Test: F-statistic 2.315729 Prob. F(2,13) 0.1380

Obs*R-squared 5.253629 Prob. Chi-Square(2) 0.0723

Test Equation: Dependent Variable: RESID Method: Least Squares Date: 07/06/15 Time: 13:39 Sample: 1 20



U.Hoti

126

Included observations: 20 Presample missing value lagged residuals set to zero.


LOGNI -0.232705 0.503965 -0.461748 0.6519 LOGBM 0.057239 0.762537 0.075064 0.9413

LOGI -0.027616 0.466333 -0.059219 0.9537 LOGIMP -0.367604 0.632488 -0.581204 0.5710

RESID(-1) -0.074442 0.274469 -0.271220 0.7905 RESID(-2) -0.543186 0.252433 -2.151806 0.0508

R-squared 0.262681 Mean dependent var -3.91E-15

Adjusted R-squared -0.077619 S.D. dependent var 0.033467 S.E. of regression 0.034742 Akaike info criterion -3.612513 Sum squared resid 0.015691 Schwarz criterion -3.264007 Log likelihood 43.12513 Hannan-Quinn criter. -3.544481 F-statistic 0.771910 Durbin-Watson stat 2.159901 Prob(F-statistic) 0.605561


Për të testuar praninë e korrelacionit serial në modelin tonë, i referohemi testit “Breusch-Godfrey “. Që modeli të mos vuajë nga korrelacioni serial duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Testi i bërë për praninë ose jo të korrelacionit serial, rezulton se probabiliteti χ² = 0.0723. Duke qenë se probabiliteti i vlerësuar nëpërmjet testit “Breusch-Godfrey” është më i madhe se niveli i rëndësisë 0.05 mund të themi se në model korrelacioni i mbetjeve nuk është statistikisht i rëndësishëm dhe si rezultat modeli nuk vuan nga korrelacioni serial.

Tabelë 6: Testimi i heteroskedasticitetit

Heteroskedasticity Test: Breusch-Pagan-Godfrey F-statistic 0.345449 Prob. F(4,15) 0.8431

Obs*R-squared 1.686988 Prob. Chi-Square(4) 0.7931 Scaled explained SS 1.206047 Prob. Chi-Square(4) 0.8771

Test Equation: Dependent Variable: RESID^2 Method: Least Squares Date: 07/06/15 Time: 13:39 Sample: 1 20 Included observations: 20


LOGNI 0.008834 0.023769 0.371654 0.7153 LOGBM 0.007044 0.040801 0.172635 0.8652

LOGI -0.019079 0.025085 -0.760553 0.4587



U.Hoti

127

LOGIMP -0.003137 0.029684 -0.105670 0.9172 R-squared 0.084349 Mean dependent var 0.001064

Adjusted R-squared -0.159824 S.D. dependent var 0.001741 S.E. of regression 0.001874 Akaike info criterion -9.508638 Sum squared resid 5.27E-05 Schwarz criterion -9.259705 Log likelihood 100.0864 Hannan-Quinn criter. -9.460044 F-statistic 0.345449 Durbin-Watson stat 2.499237 Prob(F-statistic) 0.843060


Për të testuar praninë e heteroskedasticitetit në modelin tonë, i referohemi testit “Breusch-Pagan-Godfrey “. Që modeli të mos vuajë nga prania e heteroskedasticitetit duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Referuar testit të bërë Breusch-Pagan-Godfrey probabilitetin χ² = 0.7931 do të thotë probabiliteti është më i madh se 0.05. Sipas rezultateve të paraqitura, vërtetohet se nuk është i pranishëm heteroskedasticiteti në modelin e marrë në shqyrtim me nivel rëndësie 0.05.

Heteroskedasticity Test: ARCH

F-statistic 1.185454 Prob. F(1,17) 0.2914


Test Equation: Dependent Variable: RESID^2 Method: Least Squares Date: 07/06/15 Time: 13:39 Sample (adjusted): 2 20 Included observations: 19 after adjustments


RESID^2(-1) -0.255246 0.234432 -1.088785 0.2914 R-squared 0.065187 Mean dependent var 0.001120

Adjusted R-squared 0.010198 S.D. dependent var 0.001770 S.E. of regression 0.001761 Akaike info criterion -9.747029 Sum squared resid 5.27E-05 Schwarz criterion -9.647614 Log likelihood 94.59677 Hannan-Quinn criter. -9.730204 F-statistic 1.185454 Durbin-Watson stat 2.008464 Prob(F-statistic) 0.291443

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Për të testuar praninë e heteroskedasticitetit në modelin tonë, i referohemi testit “ARCH “. Që modeli të mos vuajë nga prania e heteroskedasticitetit duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Referuar testit të bërë ARCH probabilitetin χ² = 0.2658 do të thotë probabiliteti është më i madh se 0.05. Sipas rezultateve të paraqitura, vërtetohet se nuk është i pranishëm heteroskedasticiteti në modelin e marrë në shqyrtim me nivel rëndësie 0.05.



U.Hoti

128

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Për të testuar praninë e heteroskedasticitetit në modelin tonë, i referohemi testit “White “. Që modeli të mos vuajë nga prania e heteroskedasticitetit duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Referuar testit të bërë White probabilitetin χ² = 0.8853 do të thotë probabiliteti është më i madh se 0.05. Sipas rezultateve të paraqitura, vërtetohet se nuk është i pranishëm heteroskedasticiteti në modelin e marrë në shqyrtim me nivel rëndësie 0.05.

Heteroskedasticity Test: White



Test Equation: Dependent Variable: RESID^2 Method: Least Squares Date: 07/06/15 Time: 13:39 Sample: 1 20 Included observations: 20 Collinear test regressors dropped from specification


LOGNI^2 0.066263 0.627652 0.105573 0.9178 LOGNI*LOGBM 0.043413 1.072941 0.040462 0.9684

LOGNI*LOGI -0.458913 0.562091 -0.816439 0.4316 LOGNI*LOGIMP 0.536520 1.046330 0.512764 0.6183

LOGNI -0.778019 6.572797 -0.118370 0.9079 LOGBM^2 0.058443 0.504433 0.115859 0.9099

LOGBM*LOGI 0.204878 0.253389 0.808553 0.4359 LOGBM*LOGIMP -0.248064 0.463741 -0.534918 0.6034





U.Hoti

129

TESTIMI I LIDHJES AFATGJATË TË VARIABLAVE TË MODELIT, QËNDRUESHMËRIA E TIJ

Tabelë 7 : Testimi i stacionaritetit të mbetjeve të modelit

Augmented Dickey-Fuller : test

Null Hypothesis: U has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 1 (Automatic - based on SIC, maxlag=4)

t-Statistic Prob.* Augmented Dickey-Fuller test statistic -4.884417 0.0012

Test critical values: 1% level -3.857386 5% level -3.040391 10% level -2.660551 *MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Warning: Probabilities and critical values calculated for 20 observations and may not be accurate for a sample size of 18

Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(U) Method: Least Squares Date: 07/06/15 Time: 13:33 Sample (adjusted): 3 20 Included observations: 18 after adjustments

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. U(-1) -1.473872 0.301750 -4.884417 0.0002

D(U(-1)) 0.484611 0.214139 2.263067 0.0389 C -0.002113 0.007361 -0.287109 0.7780 R-squared 0.639550 Mean dependent var -0.002412





U.Hoti

130

Pasi testuam mbetjet për stacionaritet rezultuan të jenë stacionare në nivelin fillestar. T-statistike në vlerë absolute referuar testit ADF t-Statisic = -4.884417, është më e madhe se testi i EG = -3.34 për nivel rëndësie 0.05, duke vërtetuar kështu lidhjen afatgjatë të variablave të modelit dhe qëndrueshmërinë e tij.

DF-GLS: Test







D(GLSRESID(-1)) 0.485258 0.207727 2.336034 0.0328 R-squared 0.638143 Mean dependent var -0.002412


Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Pasi testuam mbetjet për stacionaritet rezultuan të jenë stacionare në nivelin fillestar. T-statistike në vlerë absolute referuar testit DF-GLS t-Statisic = -5.039950, është më e madhe se testi i EG = -3.34 për nivel rëndësie 0.05, duke vërtetuar kështu lidhjen afatgjatë të variablave të modelit dhe qëndrueshmërinë e tij.



U.Hoti

131

KORRIGJIMI I TERMIT TË GABIMIT TË MODELIT


Estimation Command: ========================= LS D(LOGAR) C D(LOGNI) D(LOGBM) D(LOGI) D(LOGIMP) U(-1) Estimation Equation: ========================= D(LOGAR) = C(1) + C(2)*D(LOGNI) + C(3)*D(LOGBM) + C(4)*D(LOGI) + C(5)*D(LOGIMP) + C(6)*U(-1) Substituted Coefficients: ========================= D(LOGAR) = 0.000703 -0.212097*D(LOGNI) -2.020165*D(LOGBM) -1.697443*D(LOGI) + 3.960945*D(LOGIMP) -1.191350*U(-1)

Tabelë 8: Korrigjimi i termit të gabimit

Dependent Variable: D(LOGAR) Method: Least Squares Date: 07/06/15 Time: 13:43 Sample (adjusted): 2 20 Included observations: 19 after adjustments


D(LOGNI) -0.212097 0.337303 -0.628803 0.5404 D(LOGBM) -2.020165 0.713530 -2.831226 0.0142

D(LOGI) -1.697443 2.559912 -0.663086 0.5189 D(LOGIMP) 3.960945 4.310133 0.918984 0.3748

U(-1) -1.191350 0.263610 -4.519362 0.0006 R-squared 0.766596 Mean dependent var 0.018715


Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Ndërtohet modeli duke marrë diferencialin e parë të variablave dhe të termit të gabimit. Nga paraqitja më poshtë shohim se koefiçienti i termit të gabimit në diferencialin e parë është negativ dhe



U.Hoti

132

njëkohësisht probabiliteti i termit të gabimit është 0.0006 më i vogël se niveli i rëndësisë 5% (0.05). Gjithashtu Durbin-Watson test është 1.0571026 dhe përkatësisht më i madh se koefiçienti i përcaktueshmërisë. Kjo do të thotë se modeli i ndërtuar i kalon të gjitha testet për të vërtetuar qëndrueshmërinë dhe vërtetësinë e tij.

0

1

2

3

4

5

6

7

8

-0.05 0.00 0.05


Mean -1.46e-18Median -0.000706Maximum 0.061775Minimum -0.053029Std. Dev. 0.029687Skewness 0.163192Kurtosis 2.438307



Figurë 2: Shpërndarja normale e termit të gabimit të korrigjuar

Probabiliteti i treguesit Jarque-Bera tregon nëse termat e gabimit të modelit kanë apo jo shpërndarje normale. Që shpërndarja të jetë normale duhet që probabiliteti i Jarque-Bera të jetë më i madh se 0.05. Në rastin e modelit tonë, probabiliteti i Jarque-Bera është 0.846 , më i madh se niveli 0.05. Kjo tregon se edhe mbas korrigjimit të termit të gabimit modeli ka shpërndarje normale.



U.Hoti

133

Modeli 2

(BASHËKVEPRIMI NDËRMJET FAKTORËVE MAKROEKONOMIKË)


Estimation Command: ========================= LS LOGAR C LOGNI_BM LOGDEFTREGTAR LOGI_C_Q Estimation Equation: ========================= LOGAR = C(1) + C(2)*LOGNI_BM + C(3)*LOGDEFTREGTAR + C(4)*LOGI_C_Q Substituted Coefficients: ========================= LOGAR = -24.0171738566 - 0.0861274219357*LOGNI_BM + 0.0306589491697*LOGDEFTREGTAR + 2.15848097541*LOGI_C_Q

Tabelë 1.1 : Ndërtimi i modelit (modeli më i përshtatshëm)



LOGNI_BM -0.086127 0.637463 -0.135110 0.8942 LOGDEFTREGTAR 0.030659 0.177038 0.173177 0.8647

LOGI_C_Q 2.158481 0.385692 5.596379 0.0000* R-squared 0.881106 Mean dependent var 8.060070


Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Niveli i rëndësisë * (1%)



U.Hoti

134

Nga rezultatet e modelit kemi p(F) = 0.000000, pra një vlerë shumë më të vogël se niveli i pranuar 0.05. Si rrjedhim, hipoteza H0 hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza Ha, pra modeli është i rëndësishëm duke konfirmuar lidhjen lineare midis variablave si dhe faktin se të gjithë variablat e pavarur (bashkëveprimi midis normës së interesit dhe bazës monetare, sasia e mallrave të fundme të blera në një vit nga ekonomitë familjare, sipërmarrjet tregtare dhe institucionet publike, si dhe defiçiti tregtarë (eksport minus import)) influencojnë njëkohësisht variablin e varur (llogari e arkëtueshme=kredi tregtare). Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë mund të themi se të tre variablat shpjegojnë ndryshimin në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë me shumicë në masën . Kjo do të thotë se në model janë marrë në konsideratë variablat më të rëndësishëm makroekonomik të cilët luajnë një rol thelbësorë në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet. Fakti që koeficenti i DW=1.306705, dhe më i madh se koefiçient i përcaktueshmërisë 0.881106, do të thotë se modeli është i suksesshëm dhe i vërtetë.

Tabelë 2.1 : Intervali i besimit (testimi i koefiçientëve të pjesshëm të modelit)


90% CI 95% CI 99% CI

Variable Coefficient Low High Low High Low High C -24.01717 -37.28135 -10.75300 -40.12294 -7.911409 -46.20751 -1.826833

LOGNI_BM -0.086127 -1.199064 1.026809 -1.437489 1.265234 -1.948018 1.775763 LOGDEFTREGT

AR 0.030659 -0.278429 0.339747 -0.344645 0.405963 -0.486430 0.547748 LOGI_C_Q 2.158481 1.485107 2.831855 1.340849 2.976112 1.031958 3.285004


Tabelë 3.1: Testimi i modelit me trend



LOGNI_BM 0.077937 0.648688 0.120145 0.9060 LOGDEFTREGTAR 0.115626 0.191062 0.605177 0.5541

LOGI_C_Q 1.513108 0.688589 2.197402 0.0441 @TREND 0.007650 0.006787 1.127096 0.2774


Adjusted R-squared 0.861160 S.D. dependent var 0.138018



U.Hoti

135

S.E. of regression 0.051427 Akaike info criterion -2.884978 Sum squared resid 0.039671 Schwarz criterion -2.636045 Log likelihood 33.84978 Hannan-Quinn criter. -2.836384 F-statistic 30.46201 Durbin-Watson stat 1.387844 Prob(F-statistic) 0.000000


Modeli është testuar me “trend”. Trendi rezulton statistikisht i parëndësishëm prob=0.2774. Për këtë arsye është përjashtuar nga modeli.

Korrelograma 2 : Testimi i autokorrelacionit


Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob

. | . | . | . | 1 -0.047 -0.047 0.0520 0.820 .**| . | .**| . | 2 -0.303 -0.306 2.2901 0.318 . *| . | .**| . | 3 -0.153 -0.206 2.8997 0.407 . *| . | .**| . | 4 -0.129 -0.294 3.3600 0.499 . | . | . *| . | 5 0.070 -0.132 3.5044 0.623 . | . | . *| . | 6 0.043 -0.189 3.5634 0.736 . |* . | . | . | 7 0.096 -0.037 3.8729 0.794 . | . | . *| . | 8 -0.044 -0.156 3.9451 0.862 . | . | . *| . | 9 -0.057 -0.098 4.0763 0.906 . | . | . *| . | 10 0.008 -0.095 4.0793 0.944 . | . | . | . | 11 0.013 -0.064 4.0876 0.967 . |* . | . |* . | 12 0.191 0.165 6.0979 0.911 .**| . | .**| . | 13 -0.215 -0.222 8.9907 0.774 . *| . | . *| . | 14 -0.145 -0.131 10.523 0.723 . |* . | . | . | 15 0.105 -0.064 11.492 0.717 . |* . | . | . | 16 0.112 0.012 12.878 0.682 . | . | . | . | 17 0.066 -0.032 13.518 0.701 . | . | . | . | 18 -0.047 -0.019 13.999 0.729 . | . | . | . | 19 -0.065 -0.059 15.833 0.668


Që seria e mbetjeve të modelit të mos vuajë nga prania e autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm duhet që probabiliteti të jetë më i madh se 0.05. Nga rezultatet e paraqitura vërehet se probabiliteti është më i madh se 0.05. Pra, mund të themi se nuk ka prani të autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm, ndaj hipoteza bazë H0 që seritë e mbetjeve nuk kanë prani të autokorrelacionit pranohet dhe hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.



U.Hoti

136

0

1

2

3

4

5

-0.10 -0.05 0.00 0.05


Mean -1.60e-15Median 0.007202Maximum 0.072631Minimum -0.090596Std. Dev. 0.047590Skewness -0.204327Kurtosis 1.965951



Figurë 3: Testimi i shpërndarjes normale “Jarque - Bera”

Probabiliteti i treguesit Jarque-Bera tregon nëse termat e gabimit të modelit kanë apo jo shpërndarje normale. Që shpërndarja të jetë normale duhet që probabiliteti i Jarque-Bera të jetë më i madh se 0.05. Në rastin e modelit tonë, probabiliteti i Jarque-Bera është 0.597, më i madh se niveli 0.05. Si rrjedhojë hipoteza bazë H0 që termat e gabimit kanë shpërndarje normale pranohet ndërsa hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.

Tabela 4.1 : Testimi i korrelacionit serial “Breusch-Godfrey”

Breusch-Godfrey Serial Correlation LM Test:

F-statistic 2.347723 Prob. F(2,14) 0.1321 Obs*R-squared 5.023091 Prob. Chi-Square(2) 0.0811




U.Hoti

137



LOGNI_BM 0.108117 0.666833 0.162135 0.8735 LOGDEFTREGTAR -0.003099 0.164073 -0.018890 0.9852

LOGI_C_Q 0.091256 0.376168 0.242594 0.8118 RESID(-1) 0.447220 0.275711 1.622060 0.1271 RESID(-2) -0.444759 0.276888 -1.606275 0.1305


Adjusted R-squared -0.016290 S.D. dependent var 0.047590 S.E. of regression 0.047976 Akaike info criterion -2.992907 Sum squared resid 0.032224 Schwarz criterion -2.694187 Log likelihood 35.92907 Hannan-Quinn criter. -2.934594 F-statistic 0.939089 Durbin-Watson stat 1.816639 Prob(F-statistic) 0.485772


Për të testuar praninë e korrelacionit serial në modelin tonë, i referohemi testit “Breusch-Godfrey “. Që modeli të mos vuajë nga korrelacioni serial duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Testi i bërë për praninë ose jo të korrelacionit serial, rezulton se probabiliteti χ² = 0.0811. Duke qenë se probabiliteti i vlerësuar nëpërmjet testit “Breusch-Godfrey” është më i madhe se niveli i rëndësisë 0.05 mund të themi se në model korrelacioni i mbetjeve nuk është statistikisht i rëndësishëm dhe si rezultat modeli nuk vuan nga korrelacioni serial.

Tabelë 5.1: Testimi i heteroskedasticitetit

Heteroskedasticity Test: Breusch-Pagan-Godfrey

F-statistic 1.131341 Prob. F(3,16) 0.3661 Obs*R-squared 3.500071 Prob. Chi-Square(3) 0.3208 Scaled explained SS 1.081887 Prob. Chi-Square(3) 0.7814

Test Equation: Dependent Variable: RESID^2 Method: Least Squares Date: 07/06/15 Time: 13:51 Sample: 1 20 Included observations: 20


LOGNI_BM 0.006673 0.026396 0.252793 0.8036 LOGDEFTREGTAR -0.013449 0.007331 -1.834659 0.0852

LOGI_C_Q 0.005072 0.015971 0.317556 0.7549



U.Hoti

138

R-squared 0.175004 Mean dependent var 0.002152 Adjusted R-squared 0.020317 S.D. dependent var 0.002170 S.E. of regression 0.002147 Akaike info criterion -9.272264 Sum squared resid 7.38E-05 Schwarz criterion -9.073117 Log likelihood 96.72264 Hannan-Quinn criter. -9.233388 F-statistic 1.131341 Durbin-Watson stat 2.095817 Prob(F-statistic) 0.366115

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Për të testuar praninë e heteroskedasticitetit në modelin tonë, i referohemi testit “Breusch-Pagan-Godfrey”. Që modeli të mos vuajë nga prania e heteroskedasticitetit duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Referuar testit të bërë Breusch-Pagan-Godfrey probabilitetin χ² = 0.3208 do të thotë probabiliteti është më i madh se 0.05. Sipas rezultateve të paraqitura, vërtetohet se nuk është i pranishëm heteroskedasticiteti në modelin e marrë në shqyrtim me nivel rëndësie 0.05.

Heteroskedasticity Test: ARCH





RESID^2(-1) -0.049262 0.250760 -0.196449 0.8466 R-squared 0.002265 Mean dependent var 0.002252


Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Për të testuar praninë e heteroskedasticitetit në modelin tonë, i referohemi testit “ARCH “. Që modeli të mos vuajë nga prania e heteroskedasticitetit duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Referuar testit të bërë ARCH probabilitetin χ² = 0.8357 do të thotë probabiliteti është më i madh se 0.05. Sipas rezultateve të paraqitura, vërtetohet se nuk është i pranishëm heteroskedasticiteti në modelin e marrë në shqyrtim me nivel rëndësie 0.05.



U.Hoti

139

Heteroskedasticity Test: White F-statistic 0.568522 Prob. F(7,12) 0.7684


Test Equation: Dependent Variable: RESID^2 Method: Least Squares Date: 07/06/15 Time: 13:52 Sample: 1 20 Included observations: 20 Collinear test regressors dropped from specification


LOGNI_BM^2 -0.097971 1.070673 -0.091504 0.9286 LOGNI_BM*LOGDEFTRE

GTAR -0.161846 0.389108 -0.415943 0.6848 LOGNI_BM*LOGI_C_Q -0.289253 0.667434 -0.433380 0.6724

LOGNI_BM 6.544236 16.93664 0.386395 0.7060 LOGDEFTREGTAR^2 0.030476 0.119731 0.254538 0.8034

LOGDEFTREGTAR*LOGI_C_Q -0.001795 0.111513 -0.016098 0.9874

LOGI_C_Q^2 0.035070 0.072154 0.486039 0.6357 R-squared 0.249045 Mean dependent var 0.002152


Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Për të testuar praninë e heteroskedasticitetit në modelin tonë, i referohemi testit “White “. Që modeli të mos vuajë nga prania e heteroskedasticitetit duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Referuar testit të bërë White probabilitetin χ² = 0.6623 do të thotë probabiliteti është më i madh se 0.05. Sipas rezultateve të paraqitura, vërtetohet se nuk është i pranishëm heteroskedasticiteti në modelin e marrë në shqyrtim me nivel rëndësie 0.05.



U.Hoti

140

TESTIMI I LIDHJES AFATGJATË TË VARIABLAVE TË MODELIT, QËNDRUESHMËRIA E TIJ

Tabelë 6.1 : Testimi i stacionaritetit te mbetjeve te modelit

Augmented Dickey-Fuller : test


t-Statistic Prob.* Augmented Dickey-Fuller test statistic -3.326057 0.0289

Test critical values: 1% level -3.857386 5% level -3.040391 10% level -2.660551 *MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Warning: Probabilities and critical values calculated for 20 observations and may not be accurate for a sample size of 18

Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(U) Method: Least Squares Date: 07/06/15 Time: 13:49 Sample (adjusted): 3 20 Included observations: 18 after adjustments

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. U(-1) -1.083150 0.325656 -3.326057 0.0046

D(U(-1)) 0.438386 0.256220 1.710972 0.1077 C 0.001755 0.010782 0.162777 0.8729 R-squared 0.433328 Mean dependent var -0.004445


Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Pasi testuam mbetjet për stacionaritet rezultuan të jenë stacionare në nivelin fillestar. T-statistike në vlerë absolute referuar testit ADF t-Statisic = -3.326057, është më e madhe se testi i EG = -3.04 për nivel rëndësie 0.1 , duke vërtetuar kështu lidhjen afatgjatë të variablave të modelit dhe qëndrueshmërinë e tij.



U.Hoti

141

KORRIGJIMI I TERMIT TË GABIMIT TË MODELIT


Estimation Command: ========================= LS D(LOGAR) C D(LOGNI*BM) D(LOGDEFTREGTAR) D(LOGI*C*Q) U(-1) Estimation Equation: ========================= D(LOGAR) = C(1) + C(2)*D(LOGNI*BM) + C(3)*D(LOGDEFTREGTAR) + C(4)*D(LOGI*C*Q) + C(5)*U(-1) Substituted Coefficients: ========================= D(LOGAR) = 0.029212 -0.249894*D(LOGNI*BM) + 0.625629*D(LOGDEFTREGTAR) -0.329903D*(LOG I*C*Q) - 0.854407*U(-1)

Tabelë 7.1: Korrigjimi i termit të gabimit

Dependent Variable: D(LOGAR) Method: Least Squares Date: 07/06/15 Time: 13:53 Sample (adjusted): 2 20 Included observations: 19 after adjustments


D(LOGNI*BM) -0.249894 0.424135 -0.589185 0.5651 D(LOGDEFTREGTA

R) 0.625629 0.368897 1.695947 0.1120 D(LOGI*C*Q) -0.329903 1.329351 -0.248169 0.8076

U(-1) -0.854407 0.269892 -3.165734 0.0069 R-squared 0.545100 Mean dependent var 0.018715





U.Hoti

142

Ndërtohet modeli duke marrë diferencialin e parë të variablave dhe të termit të gabimit. Nga paraqitja më poshtë shohim se koefiçienti i termit të gabimit në diferencialin e parë është negativ dhe njëkohësisht probabiliteti i termit të gabimit është 0.0069 më i vogël se niveli i rëndësisë 5% (0.05). Gjithashtu Durbin-Watson test është 1.580477 dhe përkatësisht më i madh se koefiçienti i përcaktueshmërisë. Kjo do të thotë se modeli i ndërtuar i kalon të gjitha testet për të vërtetuar qëndrueshmërinë dhe vërtetësinë e tij.

0

1

2

3

4

5

6

7

-0.05 0.00 0.05 0.10


Mean 5.84e-18Median -0.006313Maximum 0.083937Minimum -0.065297Std. Dev. 0.041445Skewness 0.197754Kurtosis 2.148402



Figurë 4 : Shpërndarja normale e termit të gabimit të korrigjuar

Probabiliteti i treguesit Jarque-Bera tregon nëse termat e gabimit të modelit kanë apo jo shpërndarje normale. Që shpërndarja të jetë normale duhet që probabiliteti i Jarque-Bera të jetë më i madh se 0.05. Në rastin e modelit tonë, probabiliteti i Jarque-Bera është 0.705 , më i madh se niveli 0.05. Kjo tregon se edhe mbas korrigjimit të termit të gabimit modeli ka shpërndarje normale.



U.Hoti

143

ANEKS

4

MODELET E NDERTUARA ME FAKTORËT SPECIFIKË

Modeli 1


Estimation Command: ========================= LS LNAR C QARAR ROA LNMNJE RAPBORXH RREZIKUKT JETEGJATESIA Estimation Equation: ========================= LNAR = C(1) + C(2)*QARAR + C(3)*ROA + C(4)*LNMNJE + C(5)*RAPBORXH + C(6)*RREZIKUKT + C(7)*JETEGJATESIA Substituted Coefficients: ========================= LNAR = 0.102062028941 - 0.0643963346942*QARAR + 3.51937730721*ROA + 0.924404455613*LNMNJE + 0.266851516215*RAPBORXH - 0.157107055656*RREZIKUKT + 0.378339103134*JETEGJATESIA

Tabelë 1.1: Ndërtimi i modelit (modeli më i përshtatshëm)

Dependent Variable: LNAR Method: Least Squares Date: 08/07/15 Time: 17:50 Sample: 1 251 Included observations: 251


QARAR -0.064396 0.007661 -8.406060 0.0000 ROA 3.519377 0.656855 5.357925 0.0000

LNMNJE 0.924404 0.036948 25.01909 0.0000 RAPBORXH 0.266852 0.110769 2.409077 0.0167



U.Hoti

144

RREZIKUKT -0.157107 0.146531 -1.072173 0.2847 JETEGJATESIA 0.378339 0.078672 4.809084 0.0000


Adjusted R-squared 0.855728 S.D. dependent var 0.738308 S.E. of regression 0.280432 Akaike info criterion 0.322525 Sum squared resid 19.18874 Schwarz criterion 0.420844 Log likelihood -33.47683 Hannan-Quinn criter. 0.362091 F-statistic 248.1401 Durbin-Watson stat 1.998403 Prob(F-statistic) 0.000000

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Niveli i rëndësisë * (1%), ** ( 5%) dhe *** ( 10%)

Nga rezultatet e modelit kemi p(F) = 0.000000, pra një vlerë shumë më të vogël se niveli i pranuar 0.05. Si rrjedhim, hipoteza H0 hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza Ha, pra modeli është i rëndësishëm duke konfirmuar lidhjen lineare midis variablave si dhe faktin se të gjithë variablat e pavarur (qarkullimi i llogarisë së arkëtueshme, kthimi nga aktivet, madhësia e sipërmarrjeve tregtare, raporti total i borxhit, ekspozimi ndaj rrezikut të mos arkëtimit si dhe jetëgjatësisë së ushtrimit të aktivitetit të sipërmarrjeve tregtare) influencojnë njëkohësisht variablin e varur (llogari e arkëtueshme=kredi tregtare). Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë mund të themi se të gjashtë variablat shpjegojnë ndryshimin në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë me shumicë në masën . Kjo do të thotë se në model janë marrë në konsideratë variablat më të rëndësishëm makroekonomikë, të cilët luajnë një rol thelbësor në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet. Fakti që koeficienti i DW=1.998403, dhe më i madh se koefiçient i përcaktueshmërisë 0.859191, do të thotë se modeli është i suksesshëm dhe i vërtetë.

Tabelë 1.2: Testimi i multikolinearitetit

Covariance Analysis: Ordinary Date: 08/07/15 Time: 17:53 Sample: 1 251 Included observations: 251 Correlation

JETEGJATESIA QARAR RAPBORXH ROA RREZIKUKT LNMNJE

JETEGJATESIA 1.000000 QARAR -0.691661 1.000000

RAPBORXH 0.018968 -0.042112 1.000000 ROA -0.129785 0.128505 -0.251267 1.000000

RREZIKUKT 0.544236 -0.753735 -0.039910 -0.023199 1.000000 LNMNJE 0.341349 -0.370212 0.070184 -0.225032 0.275978 1.000000


Nëse vlera absolute e korrelacionit Pearson është më i madh se 0.8, atëherë kolineariteti ka shumë gjasa të ekzistojë. Në rastin e modelit tone nuk përballemi me një problem të tillë. Në të gjitha lidhjet ndërmjet variablave të pavarur vlera absolute e korrelacionit Pearson është më e vogël se 0.8. Për këtë arsye mund të themi se modeli nuk vuan nga multikolineariteti.



U.Hoti

145

Tabelë 1.3: Intervali i besimit (testimi i koefiçientëve të pjesshëm të modelit)


90% CI 95% CI 99% CI

Variable Coefficie

nt Low High Low High Low High C 0.102062 -1.150009 1.354133 -1.391617 1.595741 -1.866621 2.070746

QARAR -0.064396 -0.077045 -0.051748 -0.079486 -0.049307 -0.084285 -0.044508 ROA 3.519377 2.434830 4.603925 2.225548 4.813206 1.814099 5.224656

LNMNJE 0.924404 0.863399 0.985410 0.851627 0.997182 0.828483 1.020326 RAPBORXH 0.266852 0.083958 0.449745 0.048666 0.485037 -0.020720 0.554423 RREZIKUKT -0.157107 -0.399048 0.084834 -0.445735 0.131521 -0.537522 0.223307

JETEGJATESIA 0.378339 0.248442 0.508236 0.223377 0.533302 0.174097 0.582581 Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit



Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob .|. | .|. | 1 -0.000 -0.000 3.E-05 0.995

.|. | .|. | 2 0.044 0.044 0.4920 0.782 .|. | .|. | 3 0.049 0.049 1.1102 0.775 *|. | *|. | 4 -0.105 -0.107 3.9276 0.416 .|. | .|. | 5 -0.035 -0.040 4.2506 0.514 .|. | .|. | 6 0.061 0.070 5.2208 0.516 .|. | .|. | 7 -0.004 0.010 5.2261 0.632 .|. | .|. | 8 -0.029 -0.044 5.4456 0.709 .|. | .|. | 9 0.027 0.013 5.6389 0.775 .|. | .|. | 10 -0.014 0.003 5.6901 0.841 .|. | .|. | 11 -0.021 -0.014 5.8014 0.886 .|. | .|. | 12 0.014 0.000 5.8513 0.923 .|. | .|. | 13 -0.053 -0.050 6.6053 0.921 .|. | .|. | 14 -0.005 0.001 6.6120 0.949 .|. | .|. | 15 -0.062 -0.065 7.6543 0.937 .|. | .|. | 16 0.043 0.049 8.1549 0.944 .|. | .|. | 17 0.009 0.010 8.1769 0.963 .|. | .|. | 18 0.022 0.017 8.3120 0.974



U.Hoti

146

.|. | .|. | 19 -0.043 -0.059 8.8112 0.976 .|. | .|. | 20 -0.026 -0.021 8.9936 0.983 *|. | *|. | 21 -0.086 -0.075 11.032 0.962 *|. | *|. | 22 -0.098 -0.093 13.694 0.912 .|. | *|. | 23 -0.066 -0.074 14.891 0.898 *|. | *|. | 24 -0.075 -0.070 16.467 0.871 .|. | .|. | 25 0.029 0.031 16.704 0.892 .|. | .|. | 26 -0.014 -0.030 16.762 0.916 .|* | .|* | 27 0.102 0.098 19.698 0.843 .|. | .|. | 28 -0.039 -0.057 20.127 0.860 *|. | *|. | 29 -0.081 -0.085 22.023 0.819 *|. | *|. | 30 -0.104 -0.126 25.133 0.719 *|. | *|. | 31 -0.093 -0.071 27.634 0.640 .|. | .|. | 32 0.034 0.036 27.978 0.670 .|* | .|* | 33 0.085 0.077 30.092 0.613 .|. | .|. | 34 -0.025 -0.065 30.268 0.651 .|. | .|. | 35 0.013 -0.019 30.317 0.694 *|. | *|. | 36 -0.119 -0.146 34.485 0.541 *|. | *|. | 37 -0.114 -0.124 38.344 0.408 .|. | .|. | 38 0.048 0.042 39.028 0.423 .|. | .|. | 39 -0.024 -0.030 39.198 0.461 .|. | .|. | 40 0.013 0.019 39.253 0.504 .|* | .|. | 41 0.079 0.026 41.128 0.465 .|. | .|. | 42 0.044 0.053 41.725 0.483 .|* | .|. | 43 0.093 0.050 44.343 0.415 .|. | .|. | 44 0.066 0.001 45.699 0.401 .|. | .|. | 45 0.041 -0.010 46.220 0.422 .|. | .|. | 46 0.052 0.069 47.066 0.429 .|. | .|. | 47 0.003 0.006 47.069 0.470 .|. | .|* | 48 0.053 0.089 47.962 0.474 .|. | .|. | 49 0.021 0.014 48.107 0.509 .|. | .|. | 50 0.009 -0.022 48.133 0.549 .|. | .|. | 51 0.031 -0.009 48.435 0.576 .|* | .|* | 52 0.132 0.104 54.012 0.397 .|. | .|. | 53 0.046 0.072 54.684 0.410 .|. | .|. | 54 0.024 0.016 54.866 0.442 .|. | .|. | 55 -0.025 -0.028 55.064 0.472 .|. | .|. | 56 -0.059 -0.019 56.212 0.467 .|. | .|. | 57 -0.024 0.004 56.408 0.497 .|. | .|. | 58 0.058 0.026 57.499 0.494 .|. | .|. | 59 0.002 -0.035 57.499 0.531 .|* | .|. | 60 0.089 0.030 60.131 0.471 .|. | .|. | 61 -0.030 -0.019 60.428 0.497 *|. | *|. | 62 -0.156 -0.142 68.611 0.263 .|. | .|. | 63 -0.036 0.017 69.057 0.280 .|. | .|. | 64 -0.022 0.045 69.214 0.306 .|. | .|. | 65 -0.062 -0.061 70.539 0.298 .|. | .|. | 66 0.057 0.009 71.667 0.295 .|. | .|. | 67 0.029 0.049 71.964 0.317




U.Hoti

147

Që seria e mbetjeve të modelit të mos vuajë nga prania e autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm, duhet që probabiliteti të jetë më i madh se 0.05. Nga rezultatet e paraqitura vërehet se probabiliteti është më i madh se 0.05. Pra mund të themi se, nuk ka prani të autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm, ndaj hipoteza bazë H0 që seritë e mbetjeve nuk kanë prani të autokorrelacionit pranohet dhe hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.

0

4

8

12

16

20

24

-0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0.0 0.2 0.4 0.6






Probabiliteti i treguesit Jarque-Bera tregon nëse termat e gabimit të modelit kanë apo jo shpërndarje normale. Që shpërndarja të jetë normale duhet që probabiliteti i Jarque-Bera të jetë më i madh se 0.05. Në rastin e modelit tonë, probabiliteti i Jarque-Bera është 0.633, më i madh se niveli 0.05. Si rrjedhojë hipoteza bazë H0 që termat e gabimit kanë shpërndarje normale pranohet, ndërsa hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.

Tabelë 1.4: Testimi i korrelacionit serial “Breusch-Godfrey”






U.Hoti

148



QARAR 0.000291 0.007702 0.037790 0.9699 ROA 0.003169 0.664232 0.004770 0.9962

LNMNJE 0.000334 0.037355 0.008938 0.9929 RAPBORXH 0.004819 0.111334 0.043280 0.9655 RREZIKUKT -0.003395 0.147098 -0.023077 0.9816

JETEGJATESIA -0.000874 0.079643 -0.010973 0.9913 RESID(-1) -0.000338 0.065728 -0.005138 0.9959 RESID(-2) 0.045243 0.065177 0.694153 0.4883


Adjusted R-squared -0.031005 S.D. dependent var 0.277047 S.E. of regression 0.281309 Akaike info criterion 0.336472 Sum squared resid 19.15060 Schwarz criterion 0.462882 Log likelihood -33.22718 Hannan-Quinn criter. 0.387342 F-statistic 0.060235 Durbin-Watson stat 2.001135 Prob(F-statistic) 0.999879


Për të testuar praninë e korrelacionit serial në modelin tonë, i referohemi testit “Breusch-Godfrey “. Që modeli të mos vuajë nga korrelacioni serial duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Testi i bërë për praninë ose jo të korrelacionit serial, rezulton se probabiliteti χ² = 0.779. Duke qenë se probabiliteti i vlerësuar nëpërmjet testit “Breusch-Godfrey” është më i madh se niveli i rëndësisë 0.05, mund të themi se në model korrelacioni i mbetjeve nuk është statistikisht i rëndësishëm dhe si rezultat modeli nuk vuan nga korrelacioni serial.


Heteroskedasticity Test: ARCH F-statistic 1.934129 Prob. F(1,248) 0.1656




RESID^2(-1) 0.087893 0.063199 1.390730 0.1656



U.Hoti

149

R-squared 0.007739 Mean dependent var 0.076755 Adjusted R-squared 0.003738 S.D. dependent var 0.105747 S.E. of regression 0.105549 Akaike info criterion -1.651309 Sum squared resid 2.762882 Schwarz criterion -1.623138 Log likelihood 208.4137 Hannan-Quinn criter. -1.639971 F-statistic 1.934129 Durbin-Watson stat 2.020287 Prob(F-statistic) 0.165554


Për të testuar praninë e heteroskedasticitetit në modelin tonë, i referohemi testit “ARCH “. Që modeli të mos vuajë nga prania e heteroskedasticitetit duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Referuar testit të bërë ARCH probabilitetin χ² = 0.1643 do të thotë se probabiliteti është më i madh se 0.05. Sipas rezultateve të paraqitura, vërtetohet se nuk është i pranishëm heteroskedasticiteti në modelin e marrë në shqyrtim me nivel rëndësie 0.05.



U.Hoti

150

Modeli 2


Estimation Command: ========================= LS LNAR C QARAR ROA LNMNJE LNAP LNKB RREZIKUKT JETEGJATESIA Estimation Equation: ========================= LNAR = C(1) + C(2)*QARAR + C(3)*ROA + C(4)*LNMNJE + C(5)*LNAP + C(6)*LNKB + C(7)*RREZIKUKT + C(8)*JETEGJATESIA Substituted Coefficients: ========================= LNAR = 0.580065551984 - 0.0621149274221*QARAR + 3.2409097986*ROA + 0.855558179046*LNMNJE + 0.0788041287064*LNAP - 0.0160531285208*LNKB - 0.173963597997*RREZIKUKT + 0.340158171249*JETEGJATESIA




QARAR -0.062115 0.007597 -8.176426 0.0000 ROA 3.240910 0.641256 5.054004 0.0000

LNMNJE 0.855558 0.065164 13.12921 0.0000 LNAP 0.078804 0.024585 3.205405 0.0015 LNKB -0.016053 0.038342 -0.418685 0.6758



Adjusted R-squared 0.859738 S.D. dependent var 0.738308 S.E. of regression 0.276508 Akaike info criterion 0.298201 Sum squared resid 18.57901 Schwarz criterion 0.410566



U.Hoti

151

Log likelihood -29.42427 Hannan-Quinn criter. 0.343420 F-statistic 219.9107 Durbin-Watson stat 2.022043 Prob(F-statistic) 0.000000

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Niveli i rëndësisë * (1%), ** ( 5%) dhe *** ( 10%).

Nga rezultatet e modelit kemi p(F) = 0.000000, pra një vlerë shumë më të vogël se niveli i pranuar 0.05. Si rrjedhim, hipoteza H0 hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza Ha, pra modeli është i rëndësishëm, duke konfirmuar lidhjen lineare midis variablave si dhe faktin se të gjithë variablat e pavarur (qarkullimi i llogarisë së arkëtueshme, kthimi nga aktivet, madhësia e sipërmarrjeve tregtare, llogarive të pagueshme, detyrimeve bankare, ekspozimi ndaj rrezikut të mos arkëtimit si dhe jetëgjatësisë së ushtrimit të aktivitetit të sipërmarrjeve tregtare) influencojnë njëkohësisht variablin e varur (llogari e arkëtueshme=kredi tregtare). Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë mund të themi se të shtatë variablat shpjegojnë ndryshimin në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë me shumicë në masën . Kjo do të thotë se në model janë marrë në konsideratë variablat më të rëndësishëm makroekonomikë, të cilët luajnë një rol thelbësor në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet. Fakti që koeficenti i DW=2.022043 dhe më i madh se koefiçienti i përcaktueshmërisë 0.863665, do të thotë se modeli është i suksesshëm dhe i vërtetë.

Tabelë 2.2: Testimi i multikolinearitetit

Covariance Analysis: Ordinary Date: 08/07/15 Time: 17:58 Sample: 1 251 Included observations: 251 Correlation

JETEGJATESIA QARAR ROA

RREZIKUKT LNMNJE LNAP LNKB

JETEGJATESIA 1.000000

QARAR -0.691661 1.000000 ROA -0.129785 0.128505 1.000000

RREZIKUKT 0.544236 -0.753735 -0.023199 1.000000 LNMNJE 0.341349 -0.370212 -0.225032 0.275978 1.000000

LNAP 0.403908 -0.430236 -0.202121 0.308696 0.643388 1.000000 LNKB 0.123799 -0.145250 -0.246780 0.087809 0.689392 0.206478 1.000000


Nëse vlera absolute e korrelacionit Pearson është më e madhe se 0.8, atëherë kolineariteti ka shumë gjasa të ekzistojë. Në rastin e modelit tone nuk përballemi me një problem të tillë. Në të gjitha lidhjet ndërmjet variablave të pavarur vlera absolute e korrelacionit Pearson është më e vogël se 0.8. Për këtë arsye mund të themi se modeli nuk vuan nga multikolineariteti.



U.Hoti

152

Tabelë 3.2: Intervali i besimit


90% CI 95% CI 99% CI

Variable Coefficient Low High Low High Low High C 0.580066 -0.652992 1.813123 -0.890937 2.051069 -1.358754 2.518885

QARAR -0.062115 -0.074658 -0.049571 -0.077079 -0.047151 -0.081838 -0.042392 ROA 3.240910 2.182101 4.299718 1.977780 4.504039 1.576073 4.905746

LNMNJE 0.855558 0.747962 0.963154 0.727199 0.983918 0.686377 1.024739 LNAP 0.078804 0.038211 0.119397 0.030378 0.127231 0.014977 0.142631 LNKB -0.016053 -0.079361 0.047255 -0.091578 0.059472 -0.115597 0.083490

RREZIKUKT -0.173964 -0.411943 0.064016 -0.457867 0.109939 -0.548155 0.200228 JETEGJATESIA 0.340158 0.211239 0.469077 0.186361 0.493955 0.137450 0.542867




Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob .|. | .|. | 1 -0.011 -0.011 0.0333 0.855

.|. | .|. | 2 0.035 0.035 0.3405 0.843 .|. | .|. | 3 0.030 0.030 0.5634 0.905 *|. | *|. | 4 -0.097 -0.098 2.9713 0.563 .|. | .|. | 5 0.003 -0.001 2.9733 0.704 .|. | .|. | 6 0.009 0.015 2.9946 0.810 .|. | .|. | 7 -0.016 -0.010 3.0632 0.879 .|. | .|. | 8 -0.014 -0.025 3.1142 0.927 .|. | .|. | 9 0.039 0.040 3.5231 0.940 .|. | .|. | 10 -0.025 -0.020 3.6827 0.961 .|. | .|. | 11 -0.024 -0.030 3.8348 0.975 .|. | .|. | 12 0.016 0.012 3.9070 0.985 *|. | *|. | 13 -0.084 -0.073 5.7956 0.953 .|. | .|. | 14 -0.016 -0.021 5.8613 0.970 .|. | .|. | 15 -0.028 -0.030 6.0716 0.979 .|. | .|. | 16 0.037 0.047 6.4391 0.983 .|. | .|. | 17 0.018 0.008 6.5311 0.989 .|. | .|. | 18 0.047 0.040 7.1308 0.989 .|. | .|. | 19 -0.008 -0.013 7.1463 0.993 .|. | .|. | 20 -0.027 -0.023 7.3397 0.995



U.Hoti

153

*|. | *|. | 21 -0.086 -0.094 9.3982 0.986 *|. | *|. | 22 -0.107 -0.098 12.589 0.944 .|. | .|. | 23 -0.009 -0.007 12.609 0.960 .|. | .|. | 24 -0.050 -0.047 13.323 0.961 .|* | .|* | 25 0.088 0.080 15.519 0.928 .|. | .|. | 26 -0.022 -0.039 15.654 0.944 .|* | .|* | 27 0.125 0.128 20.068 0.828 .|. | .|. | 28 -0.013 -0.030 20.117 0.860 *|. | *|. | 29 -0.096 -0.089 22.774 0.787 *|. | *|. | 30 -0.116 -0.143 26.660 0.641 *|. | *|. | 31 -0.097 -0.073 29.366 0.550 .|. | .|. | 32 0.029 0.027 29.604 0.588 .|* | .|* | 33 0.075 0.081 31.256 0.554 .|. | .|. | 34 -0.018 -0.044 31.351 0.598 .|. | .|. | 35 -0.011 -0.043 31.389 0.643 *|. | *|. | 36 -0.089 -0.114 33.754 0.576 *|. | *|. | 37 -0.114 -0.138 37.625 0.440 .|. | .|. | 38 0.026 0.043 37.830 0.477 .|. | .|. | 39 -0.024 -0.017 37.998 0.515 .|. | .|. | 40 -0.011 0.025 38.034 0.559 .|* | .|. | 41 0.086 0.061 40.280 0.502 .|. | .|. | 42 0.064 0.072 41.516 0.492 .|* | .|. | 43 0.077 0.017 43.328 0.457 .|. | .|. | 44 0.032 -0.034 43.649 0.487 .|. | .|. | 45 0.039 0.006 44.128 0.509 .|. | .|. | 46 0.019 0.049 44.234 0.546 .|. | .|. | 47 0.012 0.048 44.276 0.586 .|. | .|* | 48 0.055 0.102 45.215 0.588 .|. | .|* | 49 0.029 0.080 45.475 0.617 .|. | .|. | 50 0.024 -0.037 45.663 0.648 .|. | .|. | 51 0.028 -0.023 45.907 0.676 .|* | .|* | 52 0.158 0.109 53.830 0.404 .|. | .|. | 53 0.025 0.060 54.032 0.435 .|. | .|. | 54 0.012 0.040 54.081 0.471 .|. | .|. | 55 -0.045 -0.002 54.750 0.484 *|. | .|. | 56 -0.083 -0.032 57.010 0.437 .|. | .|. | 57 -0.002 -0.001 57.011 0.475 .|. | .|. | 58 0.017 -0.023 57.102 0.509 .|. | .|. | 59 0.002 -0.042 57.102 0.546 .|. | .|. | 60 0.063 0.013 58.438 0.533 .|. | .|. | 61 -0.048 -0.050 59.202 0.541 *|. | *|. | 62 -0.120 -0.070 64.059 0.404 .|. | .|. | 63 -0.053 -0.013 65.005 0.407 .|. | .|. | 64 -0.003 0.054 65.007 0.441 .|. | *|. | 65 -0.049 -0.077 65.840 0.448


Që seria e mbetjeve të modelit të mos vuajë nga prania e autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm duhet që probabiliteti të jetë më i madh se 0.05. Nga rezultatet e paraqitura vërehet se probabiliteti është më i madh se 0.05. Pra mund të themi se, nuk ka prani të autokorrelacionit dhe



U.Hoti

154

autokorrelacionit të pjesshëm, ndaj hipoteza bazë H0 që seritë e mbetjeve nuk kanë prani të autokorrelacionit pranohet dhe hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.

0

4

8

12

16

20

24

-0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0.0 0.2 0.4 0.6






Probabiliteti i treguesit Jarque-Bera tregon nëse termat e gabimit të modelit kanë apo jo shpërndarje normale. Që shpërndarja të jetë normale duhet që probabiliteti i Jarque-Bera të jetë më i madh se 0.05. Në rastin e modelit tonë, probabiliteti i Jarque-Bera është 0.556, më i madh se niveli 0.05. Si rrjedhojë hipoteza bazë H0 që termat e gabimit kanë shpërndarje normale pranohet, ndërsa hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.




Test Equation: Dependent Variable: RESID Method: Least Squares Date: 08/07/15 Time: 18:00 Sample: 1 251 Included observations: 251 Presample missing value lagged residuals set to zero.




U.Hoti

155

C 0.016611 0.755897 0.021976 0.9825 QARAR 8.45E-05 0.007625 0.011080 0.9912

ROA -0.011812 0.645657 -0.018294 0.9854 LNMNJE -0.000339 0.065526 -0.005177 0.9959

LNAP -0.001010 0.024739 -0.040836 0.9675 LNKB 0.000800 0.038501 0.020792 0.9834


RESID(-1) -0.011751 0.065658 -0.178965 0.8581 RESID(-2) 0.036204 0.065795 0.550250 0.5827



Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Për të testuar praninë e korrelacionit serial në modelin tonë, i referohemi testit “Breusch-Godfrey “. Që modeli të mos vuajë nga korrelacioni serial duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Testi i bërë për praninë ose jo të korrelacionit serial, rezulton se probabiliteti χ² = 0.8398. Duke qenë se probabiliteti i vlerësuar nëpërmjet testit “Breusch-Godfrey” është më i madhe se niveli i rëndësisë 0.05 mund të themi se në model korrelacioni i mbetjeve nuk është statistikisht i rëndësishëm dhe si rezultat modeli nuk vuan nga korrelacioni serial.






RESID^2(-1) 0.104957 0.063138 1.662333 0.0977 R-squared 0.011020 Mean dependent var 0.074298

Adjusted R-squared 0.007032 S.D. dependent var 0.103444 S.E. of regression 0.103079 Akaike info criterion -1.698670



U.Hoti

156

Sum squared resid 2.635080 Schwarz criterion -1.670499 Log likelihood 214.3338 Hannan-Quinn criter. -1.687332 F-statistic 2.763352 Durbin-Watson stat 2.017257 Prob(F-statistic) 0.097709

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Për të testuar praninë e heteroskedasticitetit në modelin tonë, i referohemi testit “ARCH “. Që modeli të mos vuajë nga prania e heteroskedasticitetit duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Referuar testit të bërë ARCH probabilitetin χ² = 0.097 do të thotë se probabiliteti është më i madh se 0.05. Sipas rezultateve të paraqitura, vërtetohet se nuk është i pranishëm heteroskedasticiteti në modelin e marrë në shqyrtim me nivel rëndësie 0.05.



U.Hoti

157

Modeli 3


Estimation Command: ========================= LS LNAR C QARAR ROA LNMNJE RAPBORXH Estimation Equation: ========================= LNAR = C(1) + C(2)*QARAR + C(3)*ROA + C(4)*LNMNJE + C(5)*RAPBORXH Substituted Coefficients: ========================= LNAR = -0.0514716658361 - 0.0777565802775*QARAR + 3.32933516915*ROA + 0.944844684864*LNMNJE + 0.260517655928*RAPBORXH




QARAR -0.077757 0.004775 -16.28538 0.0000 ROA 3.329335 0.681832 4.882923 0.0000

LNMNJE 0.944845 0.038275 24.68580 0.0000 RAPBORXH 0.260518 0.115123 2.262959 0.0245






U.Hoti

158

Niveli i rëndësisë * (1%), ** ( 5%) dhe *** ( 10%). Nga rezultatet e modelit kemi p(F) = 0.000000, pra një vlerë shumë më të vogël se niveli i pranuar 0.05. Si rrjedhim, hipoteza H0 hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza Ha, pra modeli është i rëndësishëm, duke konfirmuar lidhjen lineare midis variablave si dhe faktin se të gjithë variablat e pavarur (qarkullimi i llogarisë së arkëtueshme, kthimi nga aktivet, madhësia e sipërmarrjeve tregtare, si dhe raporti total i borxhit) influencojnë njëkohësisht variablin e varur (llogari e arkëtueshme=kredi tregtare). Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë mund të themi se të katër variablat shpjegojnë ndryshimin në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë me shumicë në masën . Kjo do të thotë se në model janë marrë në konsideratë variablat më të rëndësishëm makroekonomik të cilët luajnë një rol thelbësorë në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet. Fakti që koeficenti i DW=1.854923, dhe më i madh se koefiçienti i përcaktueshmërisë 0.845449, do të thotë se modeli është i suksesshëm dhe i vërtetë.



90% CI 95% CI 99% CI

Variable Coefficient Low High Low High Low High C -0.051472 -1.331146 1.228202 -1.578065 1.475122 -2.063489 1.960546

QARAR -0.077757 -0.085640 -0.069873 -0.087161 -0.068352 -0.090151 -0.065362 ROA 3.329335 2.203581 4.455089 1.986361 4.672309 1.559324 5.099346

LNMNJE 0.944845 0.881650 1.008039 0.869457 1.020233 0.845485 1.044205 RAPBORXH 0.260518 0.070442 0.450593 0.033766 0.487269 -0.038336 0.559372


Tabelë 3.3: Testi i multikolinearitetit

Covariance Analysis: Ordinary Date: 08/06/15 Time: 20:30 Sample: 1 251 Included observations: 251 Correlation LNMNJE QARAR ROA RAPBORXH

LNMNJE 1.000000 QARAR -0.370212 1.000000

ROA -0.225032 0.128505 1.000000 RAPBORXH 0.070184 -0.042112 -0.251267 1.000000

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Nëse vlera absolute e korrelacionit Pearson është më e madhe se 0.8, atëherë kolineariteti ka shumë gjasa të ekzistojë. Në rastin e modelit tone nuk përballemi me një problem të tillë. Në të gjitha lidhjet



U.Hoti

159

ndërmjet variablave të pavarur vlera absolute e korrelacionit Pearson është më e vogël se 0.8. Për këtë arsye mund të themi se modeli nuk vuan nga multikolineariteti.



Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob .|. | .|. | 1 0.072 0.072 1.2999 0.254

.|. | .|. | 2 0.044 0.039 1.8016 0.406 .|. | .|. | 3 0.037 0.032 2.1602 0.540 *|. | *|. | 4 -0.121 -0.128 5.9159 0.206 .|. | .|. | 5 -0.000 0.015 5.9159 0.314 .|. | .|* | 6 0.065 0.075 7.0008 0.321 .|. | .|. | 7 -0.012 -0.013 7.0387 0.425 .|. | .|. | 8 0.005 -0.017 7.0447 0.532 .|. | .|. | 9 0.002 0.001 7.0462 0.632 .|. | .|. | 10 -0.012 0.008 7.0821 0.718 .|. | .|. | 11 -0.016 -0.020 7.1496 0.787 .|. | .|. | 12 0.027 0.024 7.3459 0.834 .|. | .|. | 13 -0.044 -0.045 7.8591 0.853 .|. | .|. | 14 -0.000 0.005 7.8591 0.897 *|. | *|. | 15 -0.081 -0.086 9.6236 0.843 .|. | .|. | 16 0.043 0.069 10.122 0.860 .|. | .|. | 17 -0.023 -0.034 10.269 0.892 .|. | .|. | 18 0.017 0.020 10.345 0.920 .|. | .|. | 19 -0.013 -0.035 10.395 0.943 .|. | .|. | 20 -0.061 -0.043 11.401 0.935 *|. | *|. | 21 -0.075 -0.066 12.934 0.911 *|. | *|. | 22 -0.102 -0.093 15.814 0.825 *|. | .|. | 23 -0.079 -0.058 17.552 0.781 *|. | *|. | 24 -0.084 -0.085 19.535 0.723 .|. | .|. | 25 0.023 0.039 19.686 0.763 .|. | .|. | 26 0.000 -0.018 19.686 0.806 .|. | .|* | 27 0.069 0.080 21.037 0.785 .|. | .|. | 28 0.011 -0.028 21.069 0.822 *|. | *|. | 29 -0.104 -0.090 24.144 0.722 *|. | *|. | 30 -0.104 -0.115 27.266 0.609 *|. | .|. | 31 -0.096 -0.061 29.925 0.521 .|. | .|* | 32 0.066 0.086 31.181 0.508 .|. | .|. | 33 0.049 0.023 31.872 0.523 .|. | *|. | 34 -0.028 -0.068 32.103 0.561 .|. | .|. | 35 -0.000 -0.029 32.103 0.609 *|. | *|. | 36 -0.106 -0.089 35.420 0.496 *|. | *|. | 37 -0.097 -0.103 38.197 0.415 .|. | .|. | 38 0.065 0.068 39.455 0.405 .|. | .|. | 39 -0.005 -0.027 39.461 0.449



U.Hoti

160

.|. | .|. | 40 0.028 0.030 39.698 0.484 .|* | .|. | 41 0.081 0.033 41.703 0.440 .|* | .|* | 42 0.088 0.118 44.070 0.384 .|. | .|. | 43 0.052 0.003 44.889 0.393 .|* | .|. | 44 0.095 0.025 47.664 0.326 .|* | .|. | 45 0.089 0.063 50.113 0.278 .|. | .|. | 46 0.064 0.060 51.385 0.271 .|. | .|. | 47 0.003 0.004 51.389 0.306 .|. | .|. | 48 0.030 0.034 51.674 0.332 .|. | .|. | 49 -0.006 0.015 51.684 0.369 .|. | .|. | 50 0.000 -0.029 51.684 0.408 .|. | .|. | 51 0.012 -0.027 51.729 0.445 .|* | .|* | 52 0.099 0.077 54.835 0.368 .|. | .|* | 53 0.072 0.079 56.497 0.346 .|. | .|. | 54 0.014 -0.029 56.557 0.380 .|. | .|. | 55 -0.037 -0.031 56.990 0.401 .|. | .|. | 56 -0.028 0.006 57.243 0.429 .|. | .|. | 57 -0.032 -0.003 57.586 0.453 .|. | .|. | 58 0.037 0.007 58.042 0.474 .|. | .|. | 59 0.035 -0.000 58.444 0.496 .|* | .|. | 60 0.087 0.062 60.975 0.441 .|. | .|. | 61 -0.008 -0.003 60.996 0.476 *|. | *|. | 62 -0.127 -0.096 66.410 0.328 .|. | .|. | 63 -0.035 0.031 66.822 0.347 .|. | .|. | 64 -0.040 0.022 67.363 0.363 .|. | .|. | 65 -0.039 -0.041 67.888 0.379 .|. | .|. | 66 0.063 0.054 69.265 0.368 .|. | .|* | 67 0.030 0.078 69.575 0.391 .|. | .|. | 68 -0.032 0.007 69.933 0.412 *|. | *|. | 69 -0.089 -0.108 72.715 0.357 .|. | .|. | 70 0.016 0.039 72.810 0.386

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Që seria e mbetjeve të modelit të mos vuajë nga prania e autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm duhet që probabiliteti të jetë më i madh se 0.05. Nga rezultatet e paraqitura vërehet se, probabiliteti është më i madh se 0.05. Pra mund të themi se, nuk ka prani të autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm, ndaj hipoteza bazë H0 që seritë e mbetjeve nuk kanë prani të autokorrelacionit pranohet dhe hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.



U.Hoti

161

0

4

8

12

16

20

24

-0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0






Probabiliteti i treguesit Jarque-Bera tregon nëse termat e gabimit të modelit kanë apo jo shpërndarje normale. Që shpërndarja të jetë normale duhet që probabiliteti i Jarque-Bera të jetë më i madh se 0.05. Në rastin e modelit tonë, probabiliteti i Jarque-Bera është 0.642, më i madh se niveli 0.05. Si rrjedhojë hipoteza bazë H0 që termat e gabimit kanë shpërndarje normale pranohet ndërsa hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.








U.Hoti

162

C -0.100854 0.779530 -0.129378 0.8972 QARAR 0.000659 0.004832 0.136389 0.8916

ROA 0.104635 0.688085 0.152067 0.8793 LNMNJE 0.004603 0.038474 0.119634 0.9049

RAPBORXH 0.003993 0.115517 0.034567 0.9725 RESID(-1) 0.070584 0.064784 1.089527 0.2770 RESID(-2) 0.040777 0.064904 0.628258 0.5304




Për të testuar praninë e korrelacionit serial në modelin tonë, i referohemi testit “Breusch-Godfre”. Që modeli të mos vuajë nga korrelacioni serial duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Testi i bërë për praninë ose jo të korrelacionit serial, rezulton se probabiliteti χ² = 0.4229. Duke qenë se, probabiliteti i vlerësuar nëpërmjet testit “Breusch-Godfrey” është më i madhe se niveli i rëndësisë 0.05 mund të themi se në model korrelacioni i mbetjeve nuk është statistikisht i rëndësishëm dhe si rezultat modeli nuk vuan nga korrelacioni serial.







Adjusted R-squared 0.000305 S.D. dependent var 0.126653 S.E. of regression 0.126633 Akaike info criterion -1.287075 Sum squared resid 3.976925 Schwarz criterion -1.258903 Log likelihood 162.8844 Hannan-Quinn criter. -1.275737 F-statistic 1.075991 Durbin-Watson stat 2.009638



U.Hoti

163

Prob(F-statistic) 0.300606 Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit




U.Hoti

164

Modeli 4


Estimation Command: ========================= LS LNAR C QARAR ROA LNMNJE LNAP LNKB Estimation Equation: ========================= LNAR = C(1) + C(2)*QARAR + C(3)*ROA + C(4)*LNMNJE + C(5)*LNAP + C(6)*LNKB Substituted Coefficients: ========================= LNAR = 0.43950203874 - 0.0723487652553*QARAR + 3.06710447612*ROA + 0.867756182246*LNMNJE + 0.0886451189706*LNAP - 0.0211724849678*LNK




QARAR -0.072349 0.004860 -14.88701 0.0000 ROA 3.067104 0.660191 4.645781 0.0000

LNMNJE 0.867756 0.067339 12.88630 0.0000 LNAP 0.088645 0.025362 3.495175 0.0006 LNKB -0.021172 0.039660 -0.533850 0.5939






U.Hoti

165

Niveli i rëndësisë * (1%), ** ( 5%) dhe *** ( 10%) Nga rezultatet e modelit kemi p(F) = 0.000000, pra një vlerë shumë më të vogël se niveli i pranuar 0.05. Si rrjedhim, hipoteza H0 hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza Ha, pra modeli është i rëndësishëm duke konfirmuar lidhjen lineare midis variablave si dhe faktin se të gjithë variablat e pavarur (qarkullimi i llogarisë së arkëtueshme, kthimi nga aktivet, madhësia e sipërmarrjeve tregtare, llogarive të pagueshme si dhe detyrimeve bankare) influencojnë njëkohësisht variablin e varur (llogari e arkëtueshme=kredi tregtare). Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë mund të themi se të pestë variablat shpjegojnë ndryshimin në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë me shumicë në masën . Kjo do të thotë se në model janë marrë në konsideratë variablat më të rëndësishëm makroekonomikë, të cilët luajnë një rol thelbësor në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet. Fakti që koefiçienti i DW=1.925197, dhe më i madh se koefiçienti i përcaktueshmërisë 0.852488, do të thotë se modeli është i suksesshëm dhe i vërtetë.



90% CI 95% CI 99% CI


QARAR -0.072349 -0.080373 -0.064325 -0.081921 -0.062776 -0.084965 -0.059732 ROA 3.067104 1.977065 4.157144 1.766730 4.367479 1.353218 4.780991

LNMNJE 0.867756 0.756572 0.978940 0.735118 1.000394 0.692940 1.042572 LNAP 0.088645 0.046770 0.130520 0.038689 0.138601 0.022804 0.154486 LNKB -0.021172 -0.086655 0.044310 -0.099291 0.056946 -0.124132 0.081787



Covariance Analysis: Ordinary Date: 08/06/15 Time: 20:33 Sample: 1 251 Included observations: 251 Correlation LNMNJE QARAR ROA LNKB LNAP

LNMNJE 1.000000 QARAR -0.370212 1.000000

ROA -0.225032 0.128505 1.000000 LNKB 0.689392 -0.145250 -0.246780 1.000000 LNAP 0.643388 -0.430236 -0.202121 0.206478 1.000000




U.Hoti

166

Nëse vlera absolute e korrelacionit Pearson është më e madhe se 0.8, atëherë kolineariteti ka shumë gjasa të ekzistojë. Në rastin e modelit tone nuk përballemi me një problem të tillë. Në të gjitha lidhjet ndërmjet variablave të pavarur vlera absolute e korrelacionit Pearson është më e vogël se 0.8. Për këtë arsye mund të themi se modeli nuk vuan nga multikolineariteti.




.|. | .|. | 2 0.021 0.019 0.4604 0.794 .|. | .|. | 3 0.017 0.016 0.5357 0.911 *|. | *|. | 4 -0.112 -0.114 3.7607 0.439 .|. | .|. | 5 0.031 0.039 4.0032 0.549 .|. | .|. | 6 0.007 0.008 4.0145 0.675 .|. | .|. | 7 -0.039 -0.037 4.4041 0.732 .|. | .|. | 8 0.022 0.011 4.5300 0.806 .|. | .|. | 9 0.015 0.023 4.5864 0.869 .|. | .|. | 10 -0.024 -0.025 4.7416 0.908 .|. | .|. | 11 -0.016 -0.025 4.8132 0.940 .|. | .|. | 12 0.016 0.025 4.8824 0.962 *|. | *|. | 13 -0.078 -0.076 6.4926 0.926 .|. | .|. | 14 -0.017 -0.020 6.5668 0.950 .|. | .|. | 15 -0.047 -0.045 7.1549 0.953 .|. | .|. | 16 0.038 0.055 7.5543 0.961 .|. | .|. | 17 -0.002 -0.026 7.5557 0.975 .|. | .|. | 18 0.044 0.046 8.0794 0.977 .|. | .|. | 19 0.026 0.017 8.2605 0.984 .|. | .|. | 20 -0.047 -0.044 8.8579 0.984 *|. | *|. | 21 -0.076 -0.083 10.433 0.973 *|. | *|. | 22 -0.115 -0.100 14.118 0.897 .|. | .|. | 23 -0.009 0.009 14.140 0.923 .|. | .|. | 24 -0.049 -0.064 14.800 0.926 .|* | .|* | 25 0.079 0.081 16.540 0.898 .|. | .|. | 26 0.000 -0.027 16.540 0.922 .|* | .|* | 27 0.099 0.113 19.297 0.859 .|. | .|. | 28 0.032 -0.007 19.581 0.879 *|. | *|. | 29 -0.116 -0.099 23.402 0.758 *|. | *|. | 30 -0.116 -0.134 27.253 0.610 *|. | *|. | 31 -0.109 -0.084 30.660 0.483 .|. | .|* | 32 0.054 0.074 31.507 0.491 .|. | .|. | 33 0.056 0.035 32.436 0.495 .|. | .|. | 34 -0.018 -0.032 32.535 0.539 .|. | .|. | 35 -0.023 -0.065 32.687 0.580 *|. | *|. | 36 -0.073 -0.067 34.267 0.551 *|. | *|. | 37 -0.091 -0.123 36.701 0.483



U.Hoti

167

.|. | .|. | 38 0.038 0.065 37.131 0.509 .|. | .|. | 39 -0.012 -0.019 37.176 0.553 .|. | .|. | 40 0.005 0.041 37.185 0.598 .|* | .|* | 41 0.097 0.077 40.027 0.514 .|* | .|* | 42 0.112 0.136 43.851 0.393 .|. | .|. | 43 0.036 -0.030 44.249 0.419 .|. | .|. | 44 0.061 -0.015 45.398 0.414 .|* | .|* | 45 0.081 0.089 47.445 0.373 .|. | .|. | 46 0.026 0.027 47.662 0.405 .|. | .|. | 47 0.018 0.054 47.763 0.442 .|. | .|. | 48 0.036 0.071 48.162 0.466 .|. | .|* | 49 0.004 0.082 48.168 0.507 .|. | .|. | 50 0.013 -0.062 48.225 0.545 .|. | .|. | 51 0.011 -0.029 48.264 0.583 .|* | .|* | 52 0.129 0.106 53.597 0.413 .|. | .|. | 53 0.050 0.059 54.401 0.421 .|. | .|. | 54 0.005 0.022 54.410 0.459 .|. | .|. | 55 -0.059 -0.012 55.554 0.454 .|. | .|. | 56 -0.059 0.008 56.689 0.449 .|. | .|. | 57 0.003 -0.011 56.693 0.487 .|. | .|. | 58 -0.006 -0.016 56.705 0.524 .|. | .|. | 59 0.035 -0.002 57.113 0.545 .|. | .|. | 60 0.064 0.035 58.495 0.531 .|. | .|. | 61 -0.019 -0.027 58.613 0.563 *|. | .|. | 62 -0.094 -0.019 61.606 0.490 .|. | .|. | 63 -0.044 0.012 62.261 0.503 .|. | .|. | 64 -0.010 0.032 62.296 0.537 .|. | .|. | 65 -0.020 -0.056 62.430 0.567 .|. | .|. | 66 0.052 0.026 63.348 0.570 .|. | .|. | 67 0.000 0.019 63.348 0.604 .|. | .|. | 68 -0.018 -0.022 63.455 0.634 .|. | .|. | 69 -0.045 -0.056 64.163 0.642 .|. | .|. | 70 -0.025 -0.022 64.390 0.667

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Që seria e mbetjeve të modelit të mos vuajë nga prania e autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm duhet që probabiliteti të jetë më i madh se 0.05. Nga rezultatet e paraqitura vërehet se probabiliteti është më i madh se 0.05. Pra mund të themi se, nuk ka prani të autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm, ndaj hipoteza bazë H0 që seritë e mbetjeve nuk kanë prani të autokorrelacionit pranohet dhe hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.



U.Hoti

168

0

4

8

12

16

20

24

-0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8





Figurë 4: Testimi i shpërndarjes normale “Jarque – Bera” Probabiliteti i treguesit Jarque-Bera tregon nëse termat e gabimit të modelit kanë apo jo shpërndarje normale. Që shpërndarja të jetë normale duhet që probabiliteti i Jarque-Bera të jetë më i madh se 0.05. Në rastin e modelit tonë, probabiliteti i Jarque-Bera është 0.643, më i madh se niveli 0.05. Si rrjedhojë hipoteza bazë H0 që termat e gabimit kanë shpërndarje normale pranohet ndërsa hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.








U.Hoti

169

C -0.063637 0.768522 -0.082804 0.9341 QARAR 0.000304 0.004916 0.061814 0.9508

ROA 0.028483 0.664525 0.042862 0.9658 LNMNJE 0.003369 0.067760 0.049724 0.9604

LNAP -0.000779 0.025503 -0.030531 0.9757 LNKB 0.000459 0.039828 0.011535 0.9908

RESID(-1) 0.037172 0.064734 0.574216 0.5664 RESID(-2) 0.020349 0.065324 0.311503 0.7557



Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Për të testuar praninë e korrelacionit serial në modelin tonë, i referohemi testit “Breusch-Godfrey “. Që modeli të mos vuajë nga korrelacioni serial duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Testi i bërë për praninë ose jo të korrelacionit serial, rezulton se probabiliteti χ² = 0.7975. Duke qenë se probabiliteti i vlerësuar nëpërmjet testit “Breusch-Godfrey” është më i madh se niveli i rëndësisë 0.05 mund të themi se në model korrelacioni i mbetjeve nuk është statistikisht i rëndësishëm dhe si rezultat modeli nuk vuan nga korrelacioni serial.







Adjusted R-squared 0.001086 S.D. dependent var 0.119283 S.E. of regression 0.119218 Akaike info criterion -1.407756 Sum squared resid 3.524815 Schwarz criterion -1.379584 Log likelihood 177.9695 Hannan-Quinn criter. -1.396418



U.Hoti

170

F-statistic 1.270654 Durbin-Watson stat 2.007130 Prob(F-statistic) 0.260733

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Për të testuar praninë e heteroskedasticitetit në modelin tonë, i referohemi testit “ARCH “. Që modeli të mos vuajë nga prania e heteroskedasticitetit duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Referuar testit të bërë ARCH probabilitetin χ² = 0.2589 do të thotë se probabiliteti është më i madh se 0.05. Sipas rezultateve të paraqitura, vërtetohet se nuk është i pranishëm heteroskedasticiteti në modelin e marrë në shqyrtim me nivel rëndësie 0.05.



U.Hoti

171

Modeli 5


Estimation Command: ========================= LS LNAR C QARAR ROA LNMNJE RAPBORXH RREZIKUKT Estimation Equation: ========================= LNAR = C(1) + C(2)*QARAR + C(3)*ROA + C(4)*LNMNJE + C(5)*RAPBORXH + C(6)*RREZIKUKT Substituted Coefficients: ========================= LNAR = 0.0746196229603 - 0.0818574779761*QARAR + 3.37878294163*ROA + 0.945397977772*LNMNJE + 0.252779586621*RAPBORXH - 0.121088376111*RREZIKUKT




QARAR -0.081857 0.007044 -11.62148 0.0000 ROA 3.378783 0.685196 4.931120 0.0000

LNMNJE 0.945398 0.038310 24.67747 0.0000 RAPBORXH 0.252780 0.115623 2.186243 0.0297 RREZIKUKT -0.121088 0.152805 -0.792435 0.4289


Adjusted R-squared 0.842698 S.D. dependent var 0.738308 S.E. of regression 0.292822 Akaike info criterion 0.405113 Sum squared resid 21.00752 Schwarz criterion 0.489387 Log likelihood -44.84174 Hannan-Quinn criter. 0.439027



U.Hoti

172

F-statistic 268.8604 Durbin-Watson stat 1.854373 Prob(F-statistic) 0.000000


Nga rezultatet e modelit kemi p(F) = 0.000000, pra një vlerë shumë më të vogël se niveli i pranuar 0.05. Si rrjedhim, hipoteza H0 hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza Ha, pra modeli është i rëndësishëm duke konfirmuar lidhjen lineare midis variablave si dhe faktin se të gjithë variablat e pavarur (qarkullimi i llogarisë së arkëtueshme, kthimi nga aktivet, madhësia e sipërmarrjeve tregtare, llogarive të pagueshme si dhe detyrimeve bankare) influencojnë njëkohësisht variablin e varur (llogari e arkëtueshme=kredi tregtare). Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë mund të themi se të pestë variablat shpjegojnë ndryshimin në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë me shumicë në masën . Kjo do të thotë se në model janë marrë në konsideratë variablat më të rëndësishëm makroekonomikë, të cilët luajnë një rol thelbësor në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet. Fakti që koefiçienti i DW=1.854373, dhe më i madh se koefiçienti i përcaktueshmërisë 0.842698, do të thotë se modeli është i suksesshëm dhe i vërtetë.




Covariance Analysis: Ordinary Date: 08/09/15 Time: 19:32 Sample: 1 251 Included observations: 251 Correlation ROA RREZIKUKT RAPBORXH LNMNJE QARAR

ROA 1.000000 RREZIKUKT -0.023199 1.000000 RAPBORXH -0.251267 -0.039910 1.000000

LNMNJE -0.225032 0.275978 0.070184 1.000000 QARAR 0.128505 -0.753735 -0.042112 -0.370212 1.000000


90% CI 95% CI 99% CI


QARAR -0.081857 -0.093487 -0.070228 -0.095731 -0.067984 -0.100143 -0.063572 ROA 3.378783 2.247458 4.510108 2.029157 4.728409 1.599984 5.157582

LNMNJE 0.945398 0.882144 1.008652 0.869939 1.020857 0.845943 1.044853 RAPBORXH 0.252780 0.061875 0.443684 0.025038 0.480521 -0.047382 0.552942 RREZIKUKT -0.121088 -0.373385 0.131208 -0.422068 0.179892 -0.517778 0.275601



U.Hoti

173

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Nëse vlera absolute e korrelacionit Pearson është më e madhe se 0.8, atëherë kolineariteti ka shumë gjasa të ekzistojë. Në rastin e modelit tone nuk përballemi me një problem të tillë. Në të gjitha lidhjet ndërmjet variablave të pavarur vlera absolute e korrelacionit Pearson është më e vogël se 0.8. Për këtë arsye mund të themi se modeli nuk vuan nga multikolineariteti.




.|. | .|. | 2 0.047 0.042 1.8796 0.391 .|. | .|. | 3 0.039 0.033 2.2640 0.519 *|. | *|. | 4 -0.119 -0.127 5.9297 0.204 .|. | .|. | 5 -0.001 0.014 5.9299 0.313 .|. | .|. | 6 0.061 0.072 6.9019 0.330 .|. | .|. | 7 -0.015 -0.015 6.9568 0.433 .|. | .|. | 8 0.000 -0.021 6.9568 0.541 .|. | .|. | 9 0.002 0.001 6.9578 0.642 .|. | .|. | 10 -0.011 0.009 6.9875 0.727 .|. | .|. | 11 -0.017 -0.021 7.0645 0.794 .|. | .|. | 12 0.032 0.028 7.3286 0.835 .|. | .|. | 13 -0.043 -0.044 7.8194 0.855 .|. | .|. | 14 0.000 0.006 7.8194 0.899 *|. | *|. | 15 -0.071 -0.077 9.1827 0.868 .|. | .|. | 16 0.038 0.062 9.5711 0.888 .|. | .|. | 17 -0.025 -0.036 9.7454 0.914 .|. | .|. | 18 0.023 0.026 9.8926 0.935 .|. | .|. | 19 -0.020 -0.039 9.9981 0.953 *|. | .|. | 20 -0.066 -0.051 11.206 0.941 *|. | .|. | 21 -0.068 -0.060 12.475 0.926 *|. | *|. | 22 -0.100 -0.088 15.256 0.851 *|. | .|. | 23 -0.080 -0.060 17.023 0.808 *|. | *|. | 24 -0.088 -0.092 19.206 0.741 .|. | .|. | 25 0.027 0.047 19.413 0.777 .|. | .|. | 26 0.004 -0.013 19.417 0.818 .|* | .|* | 27 0.075 0.083 21.009 0.786 .|. | .|. | 28 0.009 -0.033 21.034 0.824 *|. | *|. | 29 -0.097 -0.083 23.741 0.742 *|. | *|. | 30 -0.100 -0.111 26.643 0.642 *|. | .|. | 31 -0.090 -0.056 29.004 0.569 .|. | .|* | 32 0.057 0.076 29.960 0.570 .|. | .|. | 33 0.044 0.021 30.532 0.591 .|. | *|. | 34 -0.031 -0.068 30.821 0.624 .|. | .|. | 35 -0.003 -0.029 30.824 0.670 *|. | *|. | 36 -0.106 -0.088 34.142 0.557



U.Hoti

174

*|. | *|. | 37 -0.098 -0.105 36.972 0.470 .|. | .|* | 38 0.069 0.076 38.407 0.451 .|. | .|. | 39 -0.005 -0.029 38.414 0.496 .|. | .|. | 40 0.029 0.033 38.663 0.530 .|* | .|. | 41 0.082 0.032 40.686 0.484 .|* | .|* | 42 0.085 0.116 42.863 0.434 .|. | .|. | 43 0.051 -0.001 43.657 0.443 .|* | .|. | 44 0.086 0.020 45.931 0.392 .|* | .|. | 45 0.088 0.063 48.303 0.341 .|. | .|. | 46 0.063 0.060 49.539 0.334 .|. | .|. | 47 0.010 0.010 49.571 0.371 .|. | .|. | 48 0.030 0.033 49.857 0.399 .|. | .|. | 49 0.005 0.030 49.863 0.439 .|. | .|. | 50 0.002 -0.030 49.865 0.479 .|. | .|. | 51 0.014 -0.015 49.932 0.516 .|* | .|* | 52 0.103 0.082 53.314 0.423 .|. | .|* | 53 0.072 0.078 54.975 0.400 .|. | .|. | 54 0.017 -0.031 55.063 0.434 .|. | .|. | 55 -0.039 -0.031 55.551 0.454 .|. | .|. | 56 -0.030 0.002 55.840 0.481 .|. | .|. | 57 -0.025 0.004 56.046 0.511 .|. | .|. | 58 0.036 0.009 56.478 0.532 .|. | .|. | 59 0.037 0.001 56.929 0.552 .|* | .|. | 60 0.086 0.063 59.406 0.497 .|. | .|. | 61 -0.009 -0.003 59.434 0.533 *|. | *|. | 62 -0.127 -0.090 64.877 0.377 .|. | .|. | 63 -0.031 0.026 65.206 0.400 .|. | .|. | 64 -0.041 0.024 65.787 0.415 .|. | .|. | 65 -0.039 -0.041 66.310 0.432 .|. | .|. | 66 0.065 0.059 67.743 0.417 .|. | .|. | 67 0.026 0.068 67.977 0.444 .|. | .|. | 68 -0.035 0.001 68.414 0.463 *|. | *|. | 69 -0.088 -0.104 71.116 0.407 .|. | .|. | 70 0.019 0.042 71.243 0.436

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Që seria e mbetjeve të modelit të mos vuajë nga prania e autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm duhet që probabiliteti të jetë më i madh se 0.05. Nga rezultatet e paraqitura vërehet se probabiliteti është më i madh se 0.05. Pra mund të themi se, nuk ka prani të autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm, ndaj hipoteza bazë H0 që seritë e mbetjeve nuk kanë prani të autokorrelacionit pranohet dhe hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.



U.Hoti

175

0

5

10

15

20

25

30

-0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0





Figurë 5: Testimi i shpërndarjes normale “Jarque – Bera” Probabiliteti i treguesit Jarque-Bera tregon nëse termat e gabimit të modelit kanë apo jo shpërndarje normale. Që shpërndarja të jetë normale duhet që probabiliteti i Jarque-Bera të jetë më i madh se 0.05. Në rastin e modelit tonë, probabiliteti i Jarque-Bera është 0.36, më i madh se niveli 0.05. Si rrjedhojë hipoteza bazë H0 që termat e gabimit kanë shpërndarje normale pranohet ndërsa hipoteza alternative Ha hidhet poshtë.








U.Hoti

176

QARAR 0.000884 0.007087 0.124796 0.9008 ROA 0.101932 0.690930 0.147528 0.8828

LNMNJE 0.004698 0.038512 0.121996 0.9030 RAPBORXH 0.004669 0.115956 0.040267 0.9679 RREZIKUKT 0.005726 0.153013 0.037421 0.9702

RESID(-1) 0.070783 0.064957 1.089677 0.2769 RESID(-2) 0.043631 0.064997 0.671273 0.5027



Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Për të testuar praninë e korrelacionit serial në modelin tonë, i referohemi testit “Breusch-Godfrey “. Që modeli të mos vuajë nga korrelacioni serial duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Testi i bërë për praninë ose jo të korrelacionit serial, rezulton se probabiliteti χ² = 0.4079. Duke qenë se probabiliteti i vlerësuar nëpërmjet testit “Breusch-Godfrey” është më i madh se niveli i rëndësisë 0.05 mund të themi se në model korrelacioni i mbetjeve nuk është statistikisht i rëndësishëm dhe si rezultat modeli nuk vuan nga korrelacioni serial.







Adjusted R-squared 0.003056 S.D. dependent var 0.130793 S.E. of regression 0.130593 Akaike info criterion -1.225488 Sum squared resid 4.229551 Schwarz criterion -1.197316 Log likelihood 155.1860 Hannan-Quinn criter. -1.214150 F-statistic 1.763216 Durbin-Watson stat 2.011124



U.Hoti

177

Prob(F-statistic) 0.185445 Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit




U.Hoti

178

Modeli 6


Estimation Command: ========================= LS LNAR C QARAR ROA LNMNJE RAPBORXH DITE_VONESAT Estimation Equation: ========================= LNAR = C(1) + C(2)*QARAR + C(3)*ROA + C(4)*LNMNJE + C(5)*RAPBORXH + C(6)*DITE_VONESAT Substituted Coefficients: ========================= LNAR = 0.781608834619 - 0.0638732403632*QARAR + 4.19837343351*ROA + 0.888672772015*LNMNJE + 0.275118817481*RAPBORXH + 0.00174324346951*DITE_VONESAT




QARAR -0.063873 0.005104 -12.51451 0.0000 ROA 4.198373 0.659230 6.368601 0.0000

LNMNJE 0.888673 0.037324 23.80996 0.0000 RAPBORXH 0.275119 0.108353 2.539107 0.0117

DITE_VONESAT 0.001743 0.000304 5.731902 0.0000 R-squared 0.863724 Mean dependent var 18.66697




U.Hoti

179


Nga rezultatet e modelit kemi p(F) = 0.000000, pra një vlerë shumë më të vogël se niveli i pranuar 0.05. Si rrjedhim, hipoteza H0 hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza Ha, pra modeli është i rëndësishëm duke konfirmuar lidhjen lineare midis variablave si dhe faktin se të gjithë variablat e pavarur (qarkullimi i llogarisë së arkëtueshme, kthimi nga aktivet, madhësia e sipërmarrjeve tregtare, llogarive të pagueshme si dhe detyrimeve bankare) influencojnë njëkohësisht variablin e varur (llogari e arkëtueshme=kredi tregtare). Gjithashtu referuar koefiçientit të rregulluar të përcaktueshmërisë mund të themi se të pestë variablat shpjegojnë ndryshimin në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet tregtare në sektorin e tregtisë me shumicë në masën . Kjo do të thotë se në model janë marrë në konsideratë variablat më të rëndësishëm makroekonomikë, të cilët luajnë një rol thelbësor në përdorimin e kredisë tregtare nga sipërmarrjet. Fakti që koefiçienti i DW=1.736002, dhe më i madh se koefiçienti i përcaktueshmërisë 0.8609, do të thotë se modeli është i suksesshëm dhe i vërtetë. Tabelë 6.2: Intervali i besimit (testimi i koefiçientëve të pjesshëm të modelit)


Tabelë 6.3: Testi i multikolinearitetit Covariance Analysis: Ordinary Date: 08/09/15 Time: 19:38 Sample: 1 251 Included observations: 251 Correlation

DITE_VONESAT LNMNJE QARAR RAPBORXH ROA

DITE_VONESAT 1.000000 LNMNJE 0.437889 1.000000 QARAR -0.556926 -0.370212 1.000000

RAPBORXH 0.064733 0.070184 -0.042112 1.000000


90% CI 95% CI 99% CI


QARAR -0.063873 -0.072300 -0.055446 -0.073926 -0.053820 -0.077123 -0.050623 ROA 4.198373 3.109921 5.286826 2.899892 5.496855 2.486982 5.909764

LNMNJE 0.888673 0.827048 0.950298 0.815157 0.962189 0.791779 0.985566 RAPBORXH 0.275119 0.096218 0.454019 0.061697 0.488540 -0.006169 0.556407

DITE_VONESAT 0.001743 0.001241 0.002245 0.001144 0.002342 0.000954 0.002533



U.Hoti

180

ROA -0.297446 -0.225032 0.128505 -0.251267 1.000000 Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Nëse vlera absolute e korrelacionit Pearson është më e madhe se 0.8, atëherë kolineariteti ka shumë gjasa të ekzistojë. Në rastin e modelit tone nuk përballemi me një problem të tillë. Në të gjitha lidhjet ndërmjet variablave të pavarur vlera absolute e korrelacionit Pearson është më e vogël se 0.8. Për këtë arsye mund të themi se modeli nuk vuan nga multikolineariteti.



Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob .|* | .|* | 1 0.131 0.131 4.3412 0.037

.|* | .|* | 2 0.098 0.082 6.7944 0.033 .|* | .|. | 3 0.094 0.073 9.0331 0.029 .|. | *|. | 4 -0.055 -0.085 9.8162 0.044 .|. | .|. | 5 -0.027 -0.026 10.003 0.075 .|. | .|. | 6 0.024 0.037 10.152 0.118 .|. | .|. | 7 0.025 0.037 10.318 0.171 .|. | .|. | 8 -0.012 -0.025 10.355 0.241 .|. | .|. | 9 0.017 0.006 10.429 0.317 .|. | .|. | 10 0.009 0.007 10.449 0.402 .|. | .|. | 11 -0.012 -0.007 10.490 0.487 .|. | .|. | 12 0.028 0.026 10.694 0.555 *|. | *|. | 13 -0.096 -0.107 13.158 0.436 .|. | .|. | 14 -0.006 0.018 13.168 0.513 .|. | .|. | 15 -0.047 -0.037 13.754 0.544 .|. | .|. | 16 0.031 0.064 14.022 0.597 .|. | .|. | 17 0.018 0.000 14.114 0.659 .|. | .|. | 18 0.030 0.022 14.364 0.705 .|. | .|. | 19 0.010 -0.010 14.393 0.760 *|. | *|. | 20 -0.099 -0.100 17.109 0.646 .|. | .|. | 21 0.010 0.035 17.140 0.703 *|. | .|. | 22 -0.074 -0.061 18.663 0.666 .|. | .|. | 23 -0.035 -0.003 19.007 0.701 .|. | .|. | 24 -0.011 -0.019 19.040 0.750 .|. | .|. | 25 0.003 0.028 19.043 0.795 .|. | .|. | 26 0.071 0.064 20.474 0.769 .|. | .|. | 27 0.058 0.047 21.426 0.766 .|. | .|. | 28 0.016 -0.029 21.500 0.804 *|. | *|. | 29 -0.088 -0.101 23.713 0.743 *|. | *|. | 30 -0.117 -0.102 27.637 0.590 *|. | .|. | 31 -0.110 -0.056 31.136 0.459 .|. | .|* | 32 0.011 0.084 31.173 0.508



U.Hoti

181

.|. | .|. | 33 0.033 0.023 31.490 0.542 *|. | *|. | 34 -0.090 -0.108 33.860 0.474 .|. | .|. | 35 -0.023 -0.056 34.019 0.515 *|. | *|. | 36 -0.107 -0.079 37.427 0.403

Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Që seria e mbetjeve të modelit të mos vuajë nga prania e autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm duhet që probabiliteti të jetë më i madh se 0.05. Nga rezultatet e paraqitura vërehet se jo në të gjitha rastet probabiliteti është më i madh se 0.05. Pra mund të themi se, ky test nuk plotësohet dhe mund të ketë prani të autokorrelacionit dhe autokorrelacionit të pjesshëm, ndaj hipoteza bazë H0 hidhet poshtë.

0

5

10

15

20

25

-1.0 -0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0.0 0.2 0.4 0.6





Figurë 6: Testimi i shpërndarjes normale “Jarque – Bera” Probabiliteti i treguesit Jarque-Bera tregon nëse termat e gabimit të modelit kanë apo jo shpërndarje normale. Që shpërndarja të jetë normale duhet që probabiliteti i Jarque-Bera të jetë më i madh se 0.05. Në rastin e modelit tonë, probabiliteti i Jarque-Bera është 0.0014, më i vogël se niveli 0.05. Si rrjedhojë hipoteza bazë H0 hidhet poshtë duke treguar se termat e gabimit të modelit nuk kanë shpërndarje normale.






U.Hoti

182



QARAR 0.001402 0.005101 0.274805 0.7837 ROA 0.263292 0.664288 0.396353 0.6922

LNMNJE 0.002288 0.037038 0.061768 0.9508 RAPBORXH 0.005241 0.107664 0.048676 0.9612

DITE_VONESAT 3.04E-05 0.000302 0.100841 0.9198 RESID(-1) 0.125447 0.065163 1.925128 0.0554 RESID(-2) 0.085166 0.064707 1.316184 0.1894



Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Për të testuar praninë e korrelacionit serial në modelin tonë, i referohemi testit “Breusch-Godfrey “. Që modeli të mos vuajë nga korrelacioni serial duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Testi i bërë për praninë ose jo të korrelacionit serial, rezulton se probabiliteti χ² = 0.0448. Duke qenë se probabiliteti i vlerësuar nëpërmjet testit “Breusch-Godfrey” është më i madh se niveli i rëndësisë 0.05 mund të themi se në model korrelacioni i mbetjeve është statistikisht i rëndësishëm dhe si rezultat modeli vuan nga korrelacioni serial.







U.Hoti

183




Burimi: Të dhëna nga përpunimi i modelit Për të testuar praninë e heteroskedasticitetit në modelin tonë, i referohemi testit “ARCH “. Që modeli të mos vuajë nga prania e heteroskedasticitetit duhet që probabiliteti “χ² “ i obs*R-squared të jetë më i madh se 0.05. Referuar testit të bërë ARCH probabilitetin χ² = 0.0004 do të thotë se probabiliteti është më i vogël se 0.05. Sipas rezultateve të paraqitura, vërtetohet se është i pranishëm heteroskedasticiteti në modelin e marrë në shqyrtim me nivel rëndësie 0.05.



U.Hoti

184

Aneks

5

Figurë 1. Kredia tregtare, kreditë afatshkurtra GDP e Eurozonës (ndryshimi vjetor në %)25

Korrelacionet midis llogarive të pagueshme dhe llogarive të arkëtueshme për vitet 2009, 2010, 2013.

Tabelë nr.1 AP dhe AR për 2009

Covariance Analysis: Ordinary Date: 09/07/15 Time: 11:31 Sample: 1 251 Included observations: 251 Correlation LNAP2009 LNAR2009

LNAP2009 1.000000 LNAR2009 0.641096 1.000000

Observations LNAP2009 LNAR2009

25 ECB and Eurostat, euro area integrated accounts.



U.Hoti

185

LNAP2009 251 LNAR2009 251 251


Tabelë nr. 2 AP dhe AR për 2010

Covariance Analysis: Ordinary Date: 09/07/15 Time: 11:33 Sample: 1 251 Included observations: 251

Correlation LNAP2010 LNAR2010

LNAP2010 1.000000 LNAR2010 0.622683 1.000000

Observations LNAP2010 LNAR2010 LNAP2010 251 LNAR2010 251 251


Tabelë nr. 3 AP dhe AR për 2013

Covariance Analysis: Ordinary Date: 09/07/15 Time: 11:33 Sample: 1 251 Included observations: 251

Correlation LNAP2013 LNAR2013

LNAP2013 1.000000 LNAR2013 0.677251 1.000000

Observations LNAP2013 LNAR2013 LNAP2013 251 LNAR2013 251 251




U.Hoti

186

Norma e rritjes për llogaritë e arkëtueshme, llogaritë e pagueshme, dhe kredinë bankare në lekë për sektorin e tregtisë gjatë 2010, 2011, 2012 dhe 2013

.12

.16

.20

.24

.28

2010 2011 2012 2013

Norma e rritjes se AP

.12

.16

.20

.24

.28

.32

.36

2010 2011 2012 2013

Norma e rritjes se AR

-.05

.00

.05

.10

.15

.20

2010 2011 2012 2013

Norma e rritjes se KB

2,009

2,010

2,011

2,012

2,013

2,014

2010 2011 2012 2013

VITET

Burimi: Të dhëna nga BSH (sektori i tregtisë) dhe pasqyrat financiare të sipërmarrjeve tregtare



U.Hoti

187

BIBLIOGRAFI

Adams J., Khan H., Raeside R., White D. – Research methods for graduate business and social science students, New Delhi, 2007.

Alphonse P, Ducret J & Severin E, 2003. When trade credit facilitates access to bank finance: evidence from US small business data. Preliminary paper, 1-29. ESA, University of Lille2 and IAE, University of Valenciennes.

Alphonse, P., Ducret, J. and Eric, S. (2004) When trade credit facilitates access to bank finance:

evidence from US small business data, EFMA 2004 Basel Meetings Paper.

Bernsstein.L, Wild.J, Analysis of Financial Statements, Fifth edition, 2000.

Bailey S. – Academic Writing, a handbook for international students, Second edition, Great Britain, 2003.

Banka e Shqipërisë, Raporti i Stabilitetit Financiar, vitet 2009-2013.

Banka e Shqipërisë, Raporti Statistikor, vitet 2009-2013.

Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor, vitet 2009-2013.

Bastos, R. and Pindado, J. (2007) An agency model to explain trade credit policy and empirical evidence, Applied Economics, 39, 2631-2642.

Bastos, R. and Pindado, J. (2009) Trade credit, creditor protection and accounting standards: evidence from an international sample, Revista de Economía Financiera, 17, 46-69.

Blasio, G. de. (2005), Does trade credit substitute bank credit? Evidence from firm-level data, Economic Notes, 34, 85-112.

Boyery MM & Gobert K, 2007. The impact of switching costs on vendor financing. Finance Research Letters 6 (4), 236-241.

Brechling, F.P.R., Lipsey, R.G. (1963) “Trade Credit and Monetary Policy” Economic Journal Vol. LXXIII, No. 292, Dec. 1963.

Burkart, M. and T. Ellingsen. 2004. “In-Kind Finance: A Theory of Trade Credit.” American Economic Review 94(3): 569–90.

Brennan MJ, Miksimovic V & Zechner J, 1988. Vendor financing. The Journal of Finance 43 (5), 1127-1141.

Brennan, M.J., 1998, Stripping the S&P 500, Financial Analysts Journal, 54, 12-22.

Brennan, M.J., and Subrahmanyam, A., 1998, The Determinants of Average Trade Size, Journal of

Business, 71, 1-26.

Brick, I. E. and Fung, W. K. H. (1984) Taxes and the theory of trade debt, Journal of Finance, 39, 1169-1176.



U.Hoti

188

Cheng N. S. and Pike, R., ‘The Trade Credit Decision: Evidence of UK Firms’, Managerial and Decision Economics, Vol. 24, 2003.

Chote, R. and Daniel, D. (1998) Asia’s ripple effect: In the second of two articles on the anniversary of the financial crisis, Robert Chote and Daniel Dombey look at how its influence has spread to other emerging markets, Financial Times, 2 (July), London (UK).

Coleman, S. (2000). Access to capital and terms of credit: A comparison of men- and women owned small businesses. Journal of Small Business Management, 20, 37-52

Christopher F. Baum & Mustafa Caglayan & Neslihan Ozkan, 2003. "The role of uncertainty in the transmission of monetary policy effects on bank lending," Boston College Working Papers in Economics 561, Boston College Department of Economics, revised 28 Apr 2008.

Damodar N. Gujarati, “Basic Econometrics”, 4th Edition Paperback – 2004

Danielson M. G. and Scott, J. A. (2004) Bank loan availability and trade credit demand, Financial Review, 39, 579-600.

David R. Anderson, Dennis J. Sweeney, Thomas A. Williams; “Statistics for Business and Economics.

Davis, E W; Yeomans, K A (1974), Company Finance and the Capital Market: A study of the effects of firm size, University of Cambridge Department of Applied Economics Occasional Paper 39

Delannay, A. and Weill, L. (2004) The determinants of trade credit in transition countries, Economics of Planning, 37, 173-193.

Deloof, M. and Jegers, M. (1996) Trade credit, product quality, and intragroup trade: some European evidence, Financial Management, 25, 33-43.

Deloof, M. and Jegers, M. (1999) Trade credit, corporate groups, and the financing of Belgian firms, Journal of Business Finance & Accounting, 26, 945-967.

Deloof, M. and Overfelt, W. V. (2010) Trade credit and bank relationships: evidence from Pre-World War I Belgium, Applied Economics, Forthcoming.

Demirgüç-Kunt, A. and Maksimovic, V. (2001) Firms as financial intermediaries: evidence from trade credit data, World Bank Working Paper, nº. 2696.

Direktiva nr. 2000/35/EU, të Parlamentit Evropian dhe Këshillit, të datës 29 qershor 2000, “Për luftën kundër pagesës me vonesë në transaksionet tregtare”.

Direktiva nr. 2011/7/EU, të Parlamentit Evropian dhe Këshillit, të datës 16 shkurt 2011, “Për luftën kundër pagesës me vonesë në transaksionet tregtare”.

Djankov, S., McLiesh C. and Shleifer, A. (2007) Private credit in 129 countries, Journal of

Financial Economics, 84, 229-329.

Eliasson, Gunnar, 1976, Business Economic Planning - Theory, Practice and Comparison. London, etc.: John Wiley & Sons.

Elliehausen, G., Wolken, J. 1990. Banking markets and the use of financial services by small and medium-sized businesses. Federal Reserve Bulletin 76 (10).

https://ideas.repec.org/p/boc/bocoec/561.html

https://ideas.repec.org/p/boc/bocoec/561.html

https://ideas.repec.org/s/boc/bocoec.html

https://ideas.repec.org/s/boc/bocoec.html

http://www.amazon.com/s/ref=dp_byline_sr_book_1?ie=UTF8&text=Damodar+N.+Gujarati&search-alias=books&field-author=Damodar+N.+Gujarati&sort=relevancerank



U.Hoti

189

Elliehausen, Gregory E.; Wolken John D. (1993) The Demand for Trade Credit: An Investigation of Motives of Trade Credit Use by Small Businesses Board of Governors of the Federal Reserve System.

Emery GW, 1988. Positive Theories of Trade Credit. Advances in Working Capital Management 1, 115-130.

Emery GW, Nayar N, 1998. Product quality and payment policy. Review of Quantitative Finance and Accounting 10, 269-284

Emery, G. W. (1984) A pure financial explanation for trade credit, Journal of Financial and

Quantitative Analysis, 19, 271-285. Emery, G. W. (1987) An optimal financial response to variable demand, Journal of Financial and

Quantitative Analysis, 22, 209-225. Emery, G. W. and Nayar, N. (1998) Product quality and payment policy, Review of Quantitative

Finance and Accounting, 10, 269-284. Galgano.F, Diritto Privato, Cedam, 2013. Tafaj, F dhe Vokshi, A: Procedurë Civile, Pjesa II, Ilar, 2014. Faulkender and Wang, 2006. Corporate Financial Policy and the Value of Cash. Journal of Finance

61, 1957-1990.

Ferris, J. Stephen (1981) A Transactions Theory of Trade Credit Use Quarterly Journal of Economics; 96(2), May.

Fisman, R. and Love, I. 2003 Trade credit, financial intermediation and industry growth. Journal of Finance 58.

Friedman, M. and Schwartz, A. J. (1963) A monetary history of the United States, 1867 – 1960, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Fukuda, S., Kasuya, M. and Akashi, K.(2006) The role of trade credit for small firms: an

implication from Japan’s banking crisis, The University of Tokyo: CIRJE Discussion Papers Series nº F-440.

Galindo, A. and Micco, A. (2007) Creditor protection and credit response to shocks, World Bank

Economic Review, 21, 413-438. Garcia-Teruel P., P Martinez Sonano, (2007) Effects of Working Capital Management on SME

Profitability, International Journal of Managerial Finance, Vol. 3, pp. 164-177. García-Teruel, P. J. and Martínez-Solano, P. (2010), A dynamic approach to accounts receivable:

A study for Spanish SMEs, European Financial Management, 16 (3), 400-421. García-Teruel, P. J. and Martínez-Solano, P. (2010), A dynamic perspective on the determinants of

accounts payable, Review of Quantitative Finance and Accounting, 34 (4), 439-457 García-Teruel, P. J. and Martínez-Solano, P. (2010), Determinants of Trade Credit: A Comparative

Study of European SMEs, International Small Business Journal, 28 (3), 215-233. García-Teruel, P. J. and Martínez-Solano, P. (2010), Ownership structure and debt maturity: New

evidence from Spain, Review of Quantitative Finance and Accounting, 35 (4), 473-491.



U.Hoti

190

García-Teruel, P. J., Martínez-Solano, P., and Sánchez-Ballesta J. P. (2010), Accruals quality and

debt maturity structure, Abacus, 46 (2), 188-210. Giannetti, M. 2003. Do Better Institutions Mitigate Agency Problems? Evidence from Corporate

Finance Choices. Journal of Financial and Quantitative Analysis 38:185–212 Giesecke, K. and Weber, S. (1979) Credit contagion and aggregate losses, Journal of Economics,

Dynamics & Control, 30, 741-767. Gopinath, C. and R. C. Hoffman. 1995. The relevance of strategy research: Academic and

practitioner viewpoints, Journal of Management Studies, 32(5): 575-594. Gopinath, C. and R. C. Hoffman. 1995. A comment on the relevance of strategy research. In P.

Shrivastava and C. Stubbart, (Eds.) Advances in Strategic Management, 12B, Greenwich, Connecticut: JAI Press, pp. 93-110.

Guariglia, A. and Mateut, S., 2006. Credit channel, trade credit channel, and inventory investment: evidence from a panel of UK Örms. Journal of Banking and Finance, 30 (10), 2835-2856

Herbert B. Mayo, Bazat e Financës : Hyrje në institucionet financiare, investime dhe drejtim, UET

Press Tiranë, 2012. Hernández de Cos, P. and Hernando, I., ‘El crédito comercial en las empresas manufactureras

españolas’, Moneda y Crédito, Vol. 209, 1999, pp. 231-267. Hill, N.C. and Riener, K.D. (1979) Determining the cash discount in the firm’s credit policy,

Financial Management, 8, 68-73.

Horen, V. H. (2005) Trade credit as a competitiveness tool; evidence from developing countries, SSRN Working Paper, nº 562410.

Huyghebaert, N., Van de Gucht, L. and Van Hulle, C. 2007. The choice between bank debt and trade credit in business start-ups. Small Business Economics 29.

Shuli.I, Perri.R, “Analiza e Pasqyrave Financiare”, Tetor,2008 Jensen, M. C. and Meckling, W.H. (1976) Theory of the firm: managerial behavior agency costs

and ownership structure, Journal of Financial Economics, 3, 305-360. John Maynard Keynes, The General Theory of Employment, Interest, and Money, 1936 Jorion, P. and Zhang, G. (1976) Credit contagion from counterparty risk, Journal of Finance, 64,

2053-2087. Kandori, M. (1992) Social norms and community enforcement, Review of Economic Studies, 59,

63-80 Kaufman, G. (1994) Bank Contagion: A review of the theory an evidence, Journal of Financial

Services Research, 8, 123-150.

Kazmin, A., Lamont, J., and Leahy, J. (2008) India in emergency step to unblock trade credit, Financial Times, 17 (Nov), pg. 3, London (UK).

Këshilli Kombëtarë i Kontabilitetit, “Standardet Kombëtare të Kontabilitetit”- ISBN-99943-47-00-

4

http://www.cgopinath.com/media/4ae6546c83bd4bbcffff82b2a00140f.pdf

http://www.cgopinath.com/media/4ae6546c83bd4bbcffff82b2a00140f.pdf



U.Hoti

191

Kodi Civil i Republikës Së Shqipërisë i miratuar me Ligjin nr. 7850, datë 29.7.1994, i ndyshuar

Koskela, E. (1976) A study of bank behavior and credit rationing. Helsinki: Academiae

Scientarum Fennicae. Koskela, E. (1979) 'On the theory of rationing equilibrium with special reference to credit markets:

A survey', Zeitschrift fur Nationalokonomie, 39: 63-82. L.Bernstein, J.Wild, “Analysis of Financial Statements”, Fifth edition, 2000. La Porta, R., Lopez-de-Silanes, F., Shleifer A. and Vishny, R. W. (1998) Law and finance, Journal

of Political Economy, 106, 1113-1155. La Porta, R., Lopez-de-Silanes, F., Shleifer A. and Vishny, R. W. (1997) Legal determinants of

external finance, Journal of Finance, 52, 1131-1150. Laffer, A. B., (1970), “Trade Credit and the Money Market”, Journal of Political Economy,

Vol.78(2), March/April 1970, pp.239–267. Lee, Y. W. and Stowe, J. D. (1993) Product risk, asymmetric information, and trade credit, Journal

of Financial and Quantitative Analysis, 28, 285-300. Levine, R. (1998) The legal environment, banks, and long-run economic growth, Journal of

Money, Credit and Banking, 30, 596-613. Levine, R. (2002) Bank-based or Market-based financial systems: which is better?”, Journal of

Financial Intermediation, 11, 398-428. Ligji nr. 48/2014 “Për pagesat e vonuara në detyrimet kontraktore e tregtare”. Ligji nr. 92/2014 “Për Tatimin mbi vlerën e shtuar” në Republikën E Shqipërisë, i ndryshuar Ligji nr. 9901 “Për tregtarët dhe shoqëritë tregtare”, i ndryshuar. Long, M. S., Malitz, I. B. and Ravid, S. A. (1993) Trade credit, quality guarantees, and product

marketability’, Financial Management, 22, 117-127.

Love, I., Preve, A. P and Sarria-Allende, V. (2007) Trade credit and bank credit: evidence from recent financial crises, Journal of Financial Economics, 83, 453-469.

Marotta, G. (1997) Does trade credit redistribution thwart monetary policy? Evidence from Italy, Applied Economics, 29, 1619-1629.

Meltzer, A. 1960. Mercantile credit, monetary policy and the size of firms. Review of Economics and Statistics 42 (4).

Mian, Shehzad L.; Smith, Clifford W., Jr. (1992) Accounts Receivable Management Policy: Theory and Evidence Journal of Finance; 47(1), March.

Michael C. Ehrhardt dhe Eugene F. Brigham, Drejtimi financiar : teori dhe praktikë, Mediaprint, Tiranë, 2013.

Mottner, S. and Smith, S. (2009) Wal-Mart: Supplier performance and market power, Journal of Business Research, 62, 535-541.



U.Hoti

192

Nadiri NI, 1969. The determinants of trade credit terms in the U.S. total manufacturing sector. Econometrica 37, 408-423.

Ng, C. K., Smith J. K. and Smith, R. L., ‘Evidence on the Determinants of Credit Terms Used in Interfirm Trade’, Journal of Finance, Vol. 54, 1999.

Nilsen, J. 2002. Trade credit and the bank lending channel. Journal of Money, Credit and Banking 34 (1).

Nilsen, Jeffrey H. (1994) The Impact of Credit Markets on Monetary Policy Princeton University, PhD.

Nilsen, Jeffrey H. (1999) Trade Credit and the Bank Lending Channel. Studienzentrum Gerzensee discussion paper 99.04

Niskanen, J. and Niskanen, M. (2006) The determinants of corporate trade credit policies in a bank-dominated financial environment. The case of Finnish small firms, European Financial Management, 12, 81-102.

Petersen, M., Rajan, R. 1994. The benefits of lending relationships: Evidence from small business data. Journal of Finance, 46 (1).

Petersen, Mitchell A.; Rajan, Raghuram G. (1997) Trade Credit: Theories and Evidence Review of Financial Studies; 10(3).

Peterson, M., Ekici, A. and Hunt, D. M. (2010) How the poor in a developing country view business’ contribution to quality-of-life 5 years after a national economic crisis, Journal of Business Research, Forthcoming.

Pike, R., Cheng, N. S., Cravens, K. and Lamminmaki, D. (2005) Trade credit terms: asymmetric

information and price discrimination evidence from three continents, Journal of Business Finance & Accounting, 32, 1197-1236.

Pindado J., Rodrigues L. and De La Torre C. (2008) Estimating financial distress likelihood, Journal of Business Research, 61, 995-1003.

Pindado, J., Rodrigues, L. and De la Torre, C. (2006) How does financial distress affect small firms financial structure?, Small Business Economics, 26, 377-391.

Pindado, J., Rodrigues, L. and De La Torre, C. (2008) How do insolvency codes affect a firm’s investment? International Review of Law and Economics, 28, 227-238.

Rajan, R., Zingales, L. 1998. Financial dependence and growth. American Economic Review 88.

Regjistrit të Ndërmarrjeve Ekonomike Instat statistics, http://www.instat.gov.al

Robert Dahlstroma,*, Rhea Ingramb, 2003, Social networks and the adverse selection problem in agency relationships, Journal of Business Research 56 (2003) 767 – 775

Rodríguez-Rodríguez, O.“Trade Credit in Small and Medium Size Firms: An Application of the System Estimator With Panel Data, Small Business Economics, Vol. 27, Numbers 2-3.

Ruane J. – Essentials of research methods, A guide to social science research, India, 2005.

Rittenberg L, and Tregarthen T. Principles of Macroeconomics, v.1.0, ISBN:978-1-4533-2692-3.

http://www.instat.gov.al/



U.Hoti

193

Schumpeter, J. 1934. The Theory of Economic Development. Translated by Redvers Opie. Harvard University Press, Cambridge, MA.

Schwartz, Robert A. (1974) An Economic Model of Trade Credit Journal of Financial and Quantitative Analysis. 9(4) September.

Singh Y. – Fundamentals of research methodology and statistics, New Delhi, 2006.

Smith, J. K., ‘Trade Credit and Informational Asymmetry’, Journal of Finance, Vol. 42, 1987, pp. 863-872.

Smith, Janet Kiholm (1987)Trade Credit and Informational Asymmetry Journal of Finance; 42(4), September.

Smith, Jennifer Inter Enterprise Debt and Monetary Policy in the UK Mimeo, Bank of England; April 1995.

Standardet Kombëtare të Kontabilitetit të Përmirësuara, SKK 3 INSTRUMENTET FINANCIARE, www.kkk.gov.al

Tsuruta, D. (2007) Credit contagion and trade credit supply: evidence from small business data in Japan, RIETI Discussion Paper Series, nº 07-E-043.

Van Auken, H. and L. Neeley, “Evidence of Bootstrap Financing Among Small Start-up Firms,” Journal of Entrepreneurial and Small Business Finance, 5, (Fall, 1998), 235-250.

Wei, P. and Zee, S. M. L. (1997) Trade credit as quality signal: an international comparison, Managerial Finance, 23, 63-72.

Welsh JA and White JF (1981) A small business is not a little big business. Harvard Business Review. 59, No. 4, 18-32.

White, Eugene Nelson. 1983. The Regulation and Reform of the American Banking System, 1900- 1929. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Wilner, B. S. (2000) The exploitation of relationships in financial distress: the case of trade credit, Journal of Finance, 55, 153-178.

Wilner, Benjamin S (1995) The Use of Trade Credit by American Corporations PhD thesis Northwestern University.

Wilson N, Summers B, 2002. Trade credit terms offered by small firms: survey evidence and empirical analysis. Journal of Business Finance and Accounting 29, 317-351.

William J. Dennis, Jr. Senior Research Fellow NFIB Research Foundation; Small Business Credit in a Deep Recession.

Woodside A. – Case Study Research, theory, methods, practice, UK, 2010.

Zahn, F., Hosek, W. R., (1973), “Impact of Trade Credit on the Velocity of Money and the Market Rate of Interest”, Southern Economic Journal, October 1993, pp. 202–209.

Zambaldi, F., Aranha, F., Lopes, H. and Politi R. (2010) Credit grant to small firms: a brazilian case, Journal of Business Research; Forthcoming.

http://www.kkk.gov.al/



U.Hoti

194

Zinsser W. – On writing well, the classic guide to writing nonfiction, Sixth edition, New York, 2001.

Zurawicki, L. and Braidot, N. (2005) Consumers during crisis: responses from the middle class in Argentina, Journal.

www.worldbank.org

http://www.bankofalbania.org

http://www.instat.gov.al

www.financa.gov.al

http://www.worldbank.org/

http://www.instat.gov.al/

Copyright i Uarda Hoti 2015€¦ · Sfida më e madhe sipërmarrjet tregtarepër sot në vendin...

Documents

Transcript of Copyright i Uarda Hoti 2015€¦ · Sfida më e madhe sipërmarrjet tregtarepër sot në vendin...