NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF ARMENIAINSTITUTE OF ORIENTAL STUDIES

CONTEMPORARY EURASIA

CLASH OF POLITICAL INTERESTS

EDITED BY RUBEN SAFRASTYAN

VOLUME III (1)

YEREVAN – 2014

НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ АРМЕНИЯИНСТИТУТ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ

СОВРЕМЕННАЯ ЕВРАЗИЯ

СТОЛКНОВЕНИЕ ПОЛИТИЧЕСКИХ ИНТЕРЕСОВ

ПОД РЕДАКЦИЕЙ РУБЕНА САФРАСТЯНА

ТОМ III (1)

ЕРЕВАН – 2014

ՀԱՅԱՍ ՏԱ ՆԻ ՀԱՆ ՐԱ ՊԵ ՏՈՒԹՅԱՆ ԳԻ ՏՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱՅԻՆ Ա ԿԱ ԴԵ ՄԻ Ա Ա ՐԵ ՎԵ ԼԱ ԳԻ ՏՈՒԹՅԱՆ Ի ՆՍ ՏԻ ՏՈՒՏ

ԺԱ ՄԱ ՆԱ ԿԱ ԿԻՑ ԵՎ ՐԱ ՍԻ Ա

ՔԱ ՂԱ ՔԱ ԿԱՆ ՇԱ ՀԵ ՐԻ ԲԱ ԽՈՒՄ

ՌՈՒ ԲԵՆ ՍԱֆ ՐԱՍ ՏՅԱ ՆԻ ԽՄ ԲԱԳ ՐՈՒ ԹՅԱՄԲ

ՀԱ ՏՈՐ III (1)

Ե ՐԵ ՎԱՆ – 2014

Տ ՊԱԳՐ ՎՈՒՄ Է ՀՀ ԳԱԱ Ա ՐԵ ՎԵ ԼԱ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅԱՆ Ի ՆՍ ՏԻ ՏՈՒ ՏԻ ԳԻ ՏԱ ԿԱՆ ԽՈՐՀՐ ԴԻ Ո ՐՈՇ ՄԱՄԲ

ԳԼԽԱՎՈՐ ԽՄԲԱԳԻՐՌու բեն Սաֆ րաս տյան, պ.գ.դ., պրոֆ., ՀՀ ԳԱԱ թղ թա կից ան դամ

ԽՄ ԲԱԳ ՐԱ ԿԱՆ ԽՈՐ ՀՈՒՐԴԼի լիթ Հա րու թյու նյան, պ.գ.թ., դո ցենտԳո հար Իս կան դա րյան, պ.գ.թ., դո ցենտ Վահ րամ Տեր– Մաթ ևո սյան, պ.գ.թ. Լևոն Հով սե փյան, պ.գ.թ.Նա զե լի Նա վա սար դյան, պ.գ.թ. (հատորի պա տաս խա նա տու)

« Ժա մա նա կա կից Եվ րա սի ա» գի տա կան պար բե րա կա նի սույն հա­տորն ը նդ գր կում է մեր ձա վո րար ևե լյան ա ռանց քային հիմ նախն­դիր նե րին և գոր ծըն թաց նե րին նվիր ված վեր լու ծա կան ու սում նա­սի րու թյուն ներ: Հե ղի նակ նե րի ու շադ րու թյան կենտ րո նում են նաև Հա րա վային Կով կա սում և Կենտ րո նա կան Ա սի ա յում հետ խորհր­դային շր ջա նում ձևա վոր ված աշ խար հա քա ղա քա կան մար տահ րա­վեր նե րը, ներ տա րա ծաշր ջա նային վե րա փո խում նե րն ու դրանց ազ­դե ցու թյու նը տա րա ծաշր ջա նային զար գա ցում նե րի վրա: Ժո ղո վա ծուն նա խա տես ված է պատ մա բան նե րի, քա ղա քա գետ նե­րի, փոր ձա գետ նե րի, դի վա նա գետ նե րի, ու սա նող նե րի, ի նչ պես նաև ըն թեր ցող լայն շր ջան նե րի հա մար:

ISSN 1828–3948

PUBLISHED BASED ON THE DECISION OF THE SCIENTIFIC COUNCIL OF THE INSTITUTE OF ORIENTAL STUDIES OF NAS RA

EDITOR IN CHIEFRuben Safrastyan, Prof., Dr., Corresponding Member of NAS RA

EDITORIAL BOARDLilit Harutyunyan, Assoc. Prof., PhDGohar Iskandaryan, Assoc. Prof., PhDVahram Ter–Matevosyan, PhDLevon Hovsepyan, PhDNazeli Navasardyan, PhD, Responsible for the Volume

The current volume of the “Contemporary Eurasia” includes analysis of the key issues and the ongoing political processes in the Middle East. The articles deal with the geopolitical challenges, intraregional transforma­tions in the South Caucasus and Central Asia in the post­Soviet period and their impact on regional developments.The volume may be of interest for scholars, politologist, experts and stu­dents.

ISSN 1828–3948

ИЗ ДА ЕТ СЯ ПО РЕ ШЕ НИЮ УЧЕ НО ГО СО ВЕ ТА ИНС ТИ ТУ ТА ВОС ТО КО ВЕ ДЕ НИЯ НА ЦИ О НАЛЬ НОЙ АКА ДЕ МИЯ НА УК РА

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОРРу бен Саф рас тян, д. и. н., про фес сор, ч лен–кор рес пон дент НАН РА

РЕ ДАК ЦИ ОН НЫЙ СО ВЕТЛи лит Ару тю нян, к.и.н., до центГо ар Ис кан да рян, к.и.н., до центВаг рам Тер–Ма те во сян, к.и.н.Ле вон Ов се пян, к.и.н. На зе ли На ва сар дян, к.и.н., от ветст вен ная за выпуск

Настоящий том периодического сборника “Современная Евразия” включает аналитические исследования, посвященные клю чевым про­блемам и процессам на Ближнем Востоке. В статьях рассматриваются геополитические вызовы и внутри региональные преобразования на Южном Кавказе и в Центральной Азии в постсоветский период, а так­же их влияние на регион в целом.Выпуск предназначен для историков, политологов, дипломатов, экс­пертов, студентов, а такжe для широкого круга читателей, интересу­ющихся современной Евразией.

ISSN 1828–3948

ԲՈ ՎԱՆ ԴԱ ԿՈՒԹՅՈՒՆ

ԼԻ ԼԻԹ ՀԱ ՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Քա ղա քա կան զար գա ցում նե րը Լի բա նա նում. « Մայ րի նե րի հա կա հե ղա փո խություն» (2006 թ. վերջ – 2007 թ. սկիզբ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Ա ՐԱՔՍ ՓԱ ՇԱՅԱՆ Քա ղա քա կան իս լա մը «Ա րա բա կան գար նան» հա մա տեքս տում . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

ՎԱՀ ՐԱՄ ՊԵՏ ՐՈՍՅԱՆ Թուր քա կան ռազ մա կան բազա նե րի խն դի րը Ի րաքյան Քուր դիս տա նում . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

ՆԵԼ ԼԻ ՄԻ ՆԱՍՅԱՆ Հետ խորհր դային Կենտ րո նա կան Ա սի այում Թուր քի այի և Ի րա նի մշա կու թային քա ղա քա կա նության ա ռանձ նա հատ կություն նե րի ու նպա տակ նե րի շուրջ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

ՎԱՐ ԴԱՆ Ա ԹՈՅԱՆ, ՇՈՒ ՇԱՆ ՄՈՎ ՍԻՍՅԱՆ Եվ րա մի ության քա ղա քա կա նությու նը Հա րա վային Կով կա սում և ՌԴ հա կազ դե ցությու նը . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75

ԲԵ ՆԻ Ա ՄԻՆ ՄԱԻԼՅԱՆ Վ րաս տա նի քա ղա քա կան վեր նա խա վի հետ խորհր դային ար տա քին քա ղա քա կա նության կողմ նո րո շում նե րի ձևա վոր ման պատ մությա նից. հե տա դարձ հայացք . . . . . . . . . . .90

ԳԵ ՎՈՐԳ Ա ՎԵ ՏԻՔՅԱՆ « Հա րա վային Ա դր բե ջա նի» ա ռաս պե լի կայա ցու մը. խորհր դային և հետ խորհր դային Ա դր բե ջա նի Հան րա պե տության դե րը . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

cONTENTS

LILIT HARUTYUNYANPolitical Developments in Lebanon. “Caders’ Conterrevolution” (The End of 2006 ­ The Beginning of 2007) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

ARAKS PASHAYANThe Political Islam in the Context of “Arab Spring”. . . . . . . . . . . . . . . .29

VAHRAM PETROSYAN The Problem of Turkish Military Bases in Iraqi Kurdistan . . . . . . . . . . .39

NELLY MINASYAN On Specifics and Purposes of the Cultural Policy of Turkey and Iran in Post­Soviet Central Asia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

VARDAN ATOYAN, SHUSHAN MOVSISYANThe EU Policy in the South Caucasus and Russia’s Reaction . . . . . . . . .75

BENIAMIN MAILYAN From the History of the Formation of the Post­Soviet Foreign Policy Orientations of the Ruling Elite in Georgia: A Retrospective Look . . . . .90

GEVORG AVETIKYAN The Creation of the “Southern Azerbaijan” Myth: The Role of the Soviet and Post­Soviet Azerbaijani Republic . . . . . . . . 103

СО ДЕР ЖА НИ Е

ЛИЛИТ АРУТЮНЯНПолитические процессы в Ливане. “Кедровая контрреволюция”(конец 2006 ­ начало 2007 гг.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

АРАКС ПАШАЯНПолитический ислам в контексте “Арабской весны”. . . . . . . . . . . . 29

ВАГРАМ ПЕТРОСЯНПроблема турецких военных баз в Иракском Курдистане . . . . . . . . 39

НЕЛЛИ МИНАСЯН Об особенностяx и целях культурной политики Турции и Ирана в постсоветской Центральной Азии . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

ВАРДАН АТОЯН, ШУШАН МОВСИСЯНПолитика Евросоюза на Южном Кавказе и противодействие России . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

БЕНИАМИН МАИЛЯН Из истории формирования постсоветских внешнеполитических ориентаций правящей элиты Грузии: ретроспективный взгляд . . . 90

ГЕВОРГ АВЕТИКЯН Становление мифа о «Южном Азербайджане»: роль советской и постсоветской Азербайджанской Республики. . . . . . . . . . . . . . . 103

10

ԼԻ ԼԻԹ ՀԱ ՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

ՔԱ ՂԱ ՔԱ ԿԱՆ ԶԱՐ ԳԱ ՑՈՒՄ ՆԵ ՐԸ ԼԻ ԲԱ ՆԱ ՆՈՒՄ.« ՄԱՅ ՐԻ ՆԵ ՐԻ ՀԱ ԿԱ ՀԵ ՂԱ ՓՈ ԽՈՒԹՅՈՒՆ»

(2006 Թ. ՎԵՐՋ – 2007 Թ. ՍԿԻԶԲ )

2006 թ. նոյեմ բե րի 21–ին` Լի բա նա նում ան կա խու թյան օր վա նա խօ րե ին, սպան վեց հա կա սի րի ա կան կող մո րո շում ու նե ցող ևս մեկ քա ղա քա կան գոր ծիչ` ար դյու նա բե րու թյան նա խա րար Պի եր Ժմայե լը1: Պա տա հա կան չէ, որ վեր ջի նիս սպա նու թյու նը կան խո­րո շեց ե րկ րում հա կա դիր ճամ բար նե րի և նրանց տա րա ծաշր ջա­նային ու մի ջազ գային հո վա նա վոր նե րի միջև հա կա սու թյուն նե րի հեր թա կան սրու մը:

2006 թ. նոյեմ բե րի 23–ին Պի եր Ժմայե լի հու ղար կա վո րու թյու­նը վե րա ճեց սգո ցույ ցի, ո րին ի րենց մաս նակ ցու թյու նը բե րե ցին Լի բա նա նի նախ կին վար չա պետ Ռա ֆիկ Հա րի րի ի որ դու` Սաադ Հա րի րի ի գլ խա վո րած հա կա սի րի ա կան դա շին քում հա մախմբ­ված « Մար տի 14–ի» ու ժե րը2: Նրանք Ժմայե լի սպա նու թյան մեջ մե ղադ րե ցին Դա մաս կո սին:1 Լի բա նա նի կա ռա վար ման հիմ քում ըն կած կրո նա դա վա նա կան հա մա կար գի հա մա տեքս տում շա րու նա կում են զգա լի դեր խա ղալ կրո նա տոհ մային ըն տա­նիք նե րը: Նրանց շար քում ազ դե ցիկ դիր քեր ու նի քրիս տո նյա մա րո նի Ժմայել­նե րի ըն տա նի քը: Պի եր Ժմայել ա վա գը (ս պան վա ծի պա պը) Լի բա նա նյան փա­ղանգ ներ (Քա թաիբ) կու սակ ցու թյան հիմ նա դիրն էր, ի սկ հո րեղ բայրն ու հայ րը ե ղել են ե րկ րի նա խա գահ ներ: 1975 թ. Պի եր Ժմայել ա վա գի դեմ ի րա կա նաց­րած հար ձակ մա նը հետ ևած ի րա դար ձու թյուն նե րը սկիզբ դրե ցին Լի բա նա նում եր կա րատև քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մին, ի սկ 1982 թ. սեպ տեմ բե րի 14–ին նո րըն տիր նա խա գահ Բա շիր Ժմայե լի (ս պան վա ծի հո րեղ բայ րը) սպա նու թյա­նը հետ ևեց իս րայել ցի նե րի ա րևմ տյան Բեյ րու թի գրա վումն ու պա ղես տի նյան փախս տա կան նե րի Սաբ րա և Շա թի լա ճամ բար նե րում հա զա րա վոր պա ղես­տին ցի նե րի սպա նու թյու նը:

2 Հա կա սի րի ա կան դա շին քում հա մա գոր ծակ ցում են Սաադ Հա րի րի ի գլ խա վո­րած Ա պա գա (ա րա բե րեն` Ալ–Մուս թակ բալ) շար ժու մը, հիմ նա կա նում դրուզ նե­րից կազմ ված Ա ռա ջա դի մա կան սո ցի ա լիս տա կան կու սակ ցու թյու նը, ո րի ղե­կա վարն է Վա լիդ Ջունբ լա թը, մա րո նի ա կան ո րոշ ու ժեր և այլն:

ԼԻԼԻԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

11

Ս պա նու թյան հետ ևան քով ե րկ րում ստեղծ ված լար վա ծու թյունն էլ ա վե լի ու ժե ղա ցավ, քա նի որ հենց այդ օ րե րին լի բա նա նյան կա­ռա վա րու թյու նը` Ֆու ադ Սի նի ո րայի գլ խա վո րու թյամբ, քն նար կեց և հա վա նու թյան ար ժա նաց րեց նոյեմ բե րի 21–ին ՄԱԿ–ի Ա նվ­տան գու թյան խորհր դում (ԱԽ) ըն դուն ված ո րո շու մը: Այն նա խա­տե սում էր Ռա ֆիկ Հա րի րի ի սպա նու թյան գոր ծով մի ջազ գային դա տա րա նի կազ մա վո րում: ՄԱԿ–ի ԱԽ–ու մ ներ կա յաց ված 15 ե րկր նե րը մի ա ձայն քվե ար կե ցին դա տա րա նի ստեղծ ման օգ­տին: Դա տա րա նի կազ մա վոր ման ո ղջ պա տաս խա նատ վու թյու­նը դրվեց ՄԱԿ–ի գլ խա վոր քար տու ղա րի և լի բա նա նյան կա ռա­վա րու թյան վրա: Ո րոշ ման հա մա ձայն` դա տա րա նի ֆի նան սա­վոր ման հա մար ան հրա ժեշտ գու մա րի մի մա սը տրա մադր վե լու էր ՄԱԿ–ի բյու ջե ից, ի սկ մյուս մա սը ներդ նե լու էր լի բա նա նյան կա ռա վա րու թյու նը: Դա տա րա նի ա նա չա ռու թյան պահ պան ման նպա տա կով այն կազ մա վոր վե լու էր Լի բա նա նից դուրս և կազմ­ված էր լի նե լու 3 դա տա վո րից` 2–ն օ տա րազ գի և 1–ը` լի բա նան ցի: Նա խա տես վում էր ստեղ ծել նաև վե րաքն նիչ պա լատ, ո րը կազմ­ված էր լի նե լու 2 լի բա նան ցի և 3 օ տա րազ գի դա տա վոր նե րից:

Թեև լի բա նա նյան կա ռա վա րու թյունն ար դեն ի սկ հա վա նու թյուն էր տվել մի ջազ գային դա տա րան ստեղ ծե լու ո րոշ մա նը, սա կայն նա խա գահ Է միլ Լա հու դը, ո րին ի րենց ա ջակ ցու թյու նը հայտ նե ցին ը նդ դի մա դիր ճա կա տում հա մախմբ ված շի ա կան Ա մալ3 և Հիզ բալ­լահ4 շար ժում ե րը, ի նչ պես նաև նրանց հետ սեր տո րեն հա մա­3 1974 թ. շի ա կան հա մայն քում Մու սա Ալ–Սադ րի գլ խա վո րու թյամբ կազ մա վոր­

վեց Կե ղեք ված նե րի շար ժում (ա րա բե րեն` Հա րա քաթ ալ–մահ րու մին) կազ մա­կեր պու թյու նը, ո րի հիմ քի վրա 1975 թ. գար նա նը ձևա վոր վե ցին կի սա ռազ­մա կան ջո կատ ներ՝ Լի բա նա նյան դի մադ րու թյան գու մար տակ ներ (ա րա բե րեն` Ա ֆո ւաջ ալ–մու կաո ւա մա ալ–լուբ նա նի յա): Վեր ջին ներս հե տա գա յում ը նդ լայն­վե ցին և կոչ վե ցին Ա մալ: Այն շատ կարճ ժա մա նա կաշր ջա նում դար ձավ շի ա հա մայն քի նոր քա ղա քա կա նու թյան ձևա վո րողն ու ի րա կա նաց նո ղը: Ա մա­լի նա խա ձեռ նու թյամբ Լի բա նա նի հա րա վային շր ջան նե րում ձևա վոր վե ցին նաև մի քա նի շի ա կան ռազ մա կա նաց ված ճամ բար ներ: Շի ա կան հա մայն քում տա րա ձայ նու թյուն նե րի առ կա յու թյան պայ ման նե րում 1982 թ. ամ ռանն Ա մա­լի հրա մա նա տա րա կան խորհր դի ան դամ Հու սեյն Մու սա վին լքեց շար ժու մը՝ ձևա վո րե լով իր զին ված խմ բա վո րու մը, ո րն ան վան վեց Իս լա մա կան Ա մալ: Մու սա վի ի հա մա խոհ նե րի թի վը սահ մա նա փակ էր, սա կայն այն ա ջակ ցու թյուն էր ստա նում Ի րա նից, որ տե ղից Իս լա մա կան հե ղա փո խու թյան պաշտ պան նե­րի է լի տար ստո րա բա ժա նում նե րի 3000 մար տիկ ներ Սի րի այի տա րած քով ան­ցել է ին Լի բա նան և ակ տիվ օ ժան դա կու թյուն է ին ցույց տա լիս Մու սա վի ին:

4 1982 թ. ամ ռա նը Բե քաայի հով տում կազ մա վոր վեց մեկ այլ ա ռա վել ծայ րա հե­ղա կան շի ա կան շար ժում, ո րն ի նչ պես և Իս լա մա կան Ա մա լը, խիստ քն նա դա­տու թյան էր են թար կում Ա մալ չա փա վոր քա ղա քա կա նու թյու նը: Այս շար ժումն ան վան վեց Հիզ բալ լահ (ա րա բե րեն` Ալ լա հի կու սակ ցու թյուն), ո րը գլ խա վո րեց խա րիզ մա տիկ շի ա ղե կա վար շեյխ Մու համ մադ Հու սեյն Ֆադ լալ լա հը: Նրա­

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

12

գոր ծակ ցող մա րո նի գե նե րալ Մի շել Աու նի5 ղե կա վա րած Ա զատ հայ րե նա սի րա կան շար ժու մը, հայ տա րա րեց, որ կա ռա վա րու թյան ո րո շու մը ոչ սահ մա նադ րա կան էր, քա նի որ այն ըն դուն վել էր այն բա նից հե տո, ե րբ հրա ժա րա կան էր տվել 6 նա խա րար: Հրա ժա­րա կան տված նա խա րար նե րից 5–ը շի ա կան Հիզ բալ լահ շարժ ման ան դամ էր, ի սկ 1–ը` քրիս տո նյա, ով ներ կա յաց նում էր Մի շել Աու նի ղե կա վա րած Ա զատ հայ րե նա սի րա կան շար ժու մը:

Նա խա գահն ու ը նդ դի մա դիր ճա կա տի ղե կա վար նե րը պա­հան ջե ցին գոր ծող կա ռա վա րու թյան հրա ժա րա կանն ու ազ գային մի աս նու թյան կա ռա վա րու թյան ձևա վո րու մը:

2006 թ. դեկ տեմ բե րին Լի բա նա նում կա տար ված հար ցում ե­րի հա մա ձայն` շի ա նե րի 95 %, ի սկ լի բա նա նյան քրիս տո նյա նե­րի 50 %–ը պաշտ պա նում էր Ֆու ադ Սի նի ո րայի կա ռա վա րու թյան հրա ժա րա կա նի պա հան ջը: Սուն նի նե րի 87 %–ը, քրիս տո նյա նե րի 50 % –ը և դրուզ նե րի մեծ մասն ի րենց ա ջակ ցու թյունն է ին հայտ­նում կա ռա վա րու թյա նը6: Այս տվյալ նե րը լա վա գույնս ի ցույց է ին դնում լի բա նա նյան հա սա րա կու թյան ե րկ փեղկ վա ծու թյու նը:

ՄԱԿ–ի ԱԽ–ի ան դամ ե րը ևս մտա հոգ ված է ին լի բա նա նյան կա ռա վա րու թյան վե րոն շյալ ո րոշ ման օ րի նա կա նու թյամբ: Այս ա ռի թով կաս կած ներ հայտ նե ցին մաս նա վո րա պես Կա տարն ու Ռու սաս տա նը7: Սա կայն ԱԽ–ու մ ի հայտ ե կած տա րա ձայ նու­թյուն նե րը հնա րա վոր ե ղավ հար թել և լի բա նա նյան կա ռա վա րու­թյա նը հնա րա վո րու թյուն տր վեց ի նք նու րույն լու ծելու իր ներ քա­ղա քա կան խն դիր նե րը:

նում ներգ րավ վե ցին ի նչ պես Ա մա լի ա ռա վել ծայ րա հե ղա կան թևը՝ Հու սեյն Մու սա վի ի գլ խա վո րու թյամբ, այն պես էլ տար բեր շի ա կան կրո նա կան և ռազ­մա կան մի ա վո րում նե րի ո րոշ ան դամ ներ, ո րոնք սերտ կա պեր ու նե ին Ի րա նի ղե կա վա րու թյան հետ:

5 Հե տաքրք րա կան է, որ դեռևս 1980–ա կան նե րի վեր ջին և 1990–ա կան նե րի սկզ բին` քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մի վեր ջին փու լում, Լի բա նա նում սե փա­կան ազ դե ցու թյան ու ժե ղաց ման և մա րո նի նե րի շր ջա նում մե նիշ խա նու թյան հաս տատ ման նպա տա կով Մի շել Աու նը ե րկ րի տա րած քից սի րի ա կան զոր­քե րի դուրսբեր ման կար գա խո սով նա խա ձեռ նեց « Սի րի այից ա զա տագր ման» պա տե րազմ: Սա կայն պար տու թյուն կրե լուց հե տո ստիպ ված ե ղավ 1990 թ. հոկ տեմ բե րին լքել Լի բա նա նի տա րած քը և հաս տատ վել Ֆրան սի ա յում: Աու նը հնա րա վո րու թյուն ստա ցավ վե րա դառ նալ Լի բա նան մի այն 2005 թ. մայի սի 7–ին` նույն թվա կա նի փետր վա րի 14–ին Ռա ֆիկ Հա րի րի ի սպա նու թյա նը հետ­ևած զար գա ցում նե րի ար դյուն քում սի րի ա կան զոր քե րի՝ Լի բա նա նից դուրսբե­րու մից հե տո:

6 Михаил Зыгарь, “Ливанский кризис взял курс на Москву: Фуад Синьора пригласит Россию в посредники”, Коммерсант, М., 14.12.2006.

7 Питр Еж, Сирия попадает под трибунал. Совбез ООН создал суд по политическим убийствам в Ливане, Коммерсант, М., 13.11.2006.

ԼԻԼԻԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

13

ՄԱԿ–ի ԱԽ–ի Լի բա նա նում քա ղա քա կան սպա նու թյուն նե րի գոր ծով մի ջազ գային դա տա րան ստեղ ծե լու ո րո շու մը պետք է ստա նա նաև լի բա նա նյան խորհր դա րա նի, ա պա նաև ե րկ րի նա­խա գա հի հա վա նու թյու նը: Սա կայն այդ հար ցով խորհր դա րա նա­կան նիս տի գու մա րու մը հե տաձգ վում է մի շարք պատ ճառ նե րով: Շի ա կան Ա մալ շարժ ման ղե կա վար և խորհր դա րա նի նա խա գահ Նա բիհ Բեր րին, ա ջակ ցու թյուն ստա նա լով ի նչ պես լի բա նա նյան ը նդ դի մու թյու նից, այն պես էլ տա րա ծաշր ջա նային այն պի սի ու ժե­րից ի նչ պի սիք է ին Սի րի ան և Ի րա նը, հրա ժար վում էր այդ հար ցի քն նարկ ման ա ռն չու թյամբ խորհր դա րա նի նիստ գու մա րելուց:

Սաադ Հա րի րի ի ղե կա վա րած հա կա սի րի ա կան իշ խող դա շին­քի հա մար դա տա րա նի կազ մա վոր ման հար ցը սկզ բուն քային էր, ի սկ ը նդ դի մա դիր սի րի ա մետ և ի րա նա մետ դա շին քում հա մա­գոր ծակ ցող ու ժե րի հա մար` ա նըն դու նե լի8: Դա էր պատ ճա ռը, որ վե րոն շյալ ու ժե րը փոր ձում է ին ե րկ րի խորհր դա րա նում, ու ր հա­կա սի րի ա կան դա շինքն ու ներ մե ծա մաս նու թյուն, հնա րա վո րինս հե տաձ գել դա տա րա նի կազ մա վոր ման հետ ա ռնչ վող ցան կա ցած հար ցի քն նար կու մը: Հա րի րի ի սպա նու թյան հե տաքն նու թյան հար ցը ե րկ րում 2006 թ. վեր ջին սկս ված ներ քա ղա քա կան ճգ նա­ժա մի (որ սպառ նում էր վե րա ճել զին ված հա կա մար տու թյան) սր­ման հիմ ա կան պատ ճառ նե րից էր:

Լի բա նա նում քա ղա քա կան ճգ նա ժամ էլ ա վե լի խո րա ցավ, ե րբ ի պա տաս խան Ֆու ադ Սի նի ո րայի այն հայ տա րա րու թյա նը, որ կա ռա վա րու թյու նը չէր պատ րաստ վում հրա ժա րա կան տալ, Հիզ բալ լահ շարժ ման նա խա ձառ նու թյամբ ե րկ րի մայ րա քա ղա քի գլ խա վոր հրա պա րա կում կազ մա կերպ վե ցին բազ մա հա զա րա­նոց ցույ ցեր և քա ղա քա ցի ա կան ան հնա զան դու թյան այլ գոր ծո­ղու թյուն ներ:

2006 թ. հու լիս–օ գոս տոս ա միս նե րի լի բա նա նաիս րայե լյան վեր­ջին պա տե րազ մը գլ խա վո րա պես կան խո րոր շեց լի բա նա նյան իշ խա­նու թյուն նե րի շր ջա նում առ կա հա կա սու թյուն նե րը: Իս րայե լի նկատ­մամբ « հաղ թա նակ» տա նե լուց հե տո Հիզ բալ լահ շարժ ման ղե կա վար Հա սան Նաս րալ լա հը 2006 թ. նոյեմ բե րից ձեռ նա մուխ ե ղավ 2005 թ. « մայ րի նե րի հե ղա փո խու թյան» ար դյուն քում ե րկ րի ներ քա ղա քա­կան կյան քում ո րո շա կի ո րեն թու լա ցած իր դիր քե րի ամ րապնդ մա նը:

8 Ռա ֆիկ Հա րի րի ի սպա նու թյան գոր ծը վա րող մի ջազ գային հա տաքնն չա կան խում բը քն նու թյան ըն թաց քում մե ղադ րանք ներ էր նե րկա յաց րել ի նչ պես լի բա­նան ցի սի րի ա մետ, այն պես էլ սի րի ա ցի մի շարք բարձ րաս տի ճան պաշ տո նյա­նե րի նկատ մամբ, այդ թվում նաև Սի րի այի նա խա գահ Բա շար Ա սա դի մտե րիմ շր ջա պա տից:

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

14

Նա պա հան ջեց կա ռա վա րու թյան նա խա րա րա կան ա թոռ նե րի 1/3–ը` հետ ևա բար նաև գոր ծա դիր մարմ ի ո րո շում ե րի վրա վե տո դնե լու ի րա վունք, ին չը սա կայն մերժ վեց: Ստեղծ ված ի րա վի ճա կում Հիզ բալ­լա հը փոր ձեց դի մել վեր ջին շր ջա նում տար բեր վար չա կար գե րի (այդ թվում՝ 2005 թ. նաև Լի բա նա նում) փո փոխ ման հա մար կի րառ վող տար բե րա կին` խա ղաղ հե ղա փո խու թյան, որ ստա ցավ « մայ րի նե րի հա կա հե ղա փո խու թյուն ան վա նու մը:

Լի բա նա նում ի րա վի ճա կի սրում ի նչ պես միշտ այդ ե րկ րի և ը նդ հան րա պես Մեր ձա վոր Ար ևել քի նկատ մամբ հա մաշ խար­հային տե րու թյուն նե րի և նրանց տա րա ծաշր ջա նային գոր ծըն­կեր նե րի միջև պայ քա րի սր ման հետ ևանք էր: Հատ կան շա կան է, որ այս ըն թաց քում Ա ՄՆ–ու մ ա վե լի հա ճա խա կի է ին խո սում Մեր­ձա վոր Ար ևել քում կա յու նու թյան հաս տատ ման նպա տա կով Սի­րի այի և Ի րա նի հետ ու ղ ղա կի շփում եր հաս տա տե լու մա սին: Այդ գա ղա փա րի հիմ ա կան ջա տա գով ներն Ա ՄՆ–ի Կոնգ րե սի ը նտ­րու թյուն նե րում հաղ թա նակ տա րած դե մոկ րա տա կան ներն է ին: Ե թե Վա շինգ տո նի և Թեհ րա նի միջև մեր ձեց ման հե ռան կար նե րը դեռևս տե սա նե լի չէ ին, ա պա Դա մաս կոսն այդ ու ղ ղու թյամբ ո րո­շա կի նշան ներ սկ սեց ցու ցադ րել ար դեն 2006 թ. վեր ջին9:

Սի րի այի և Ա ՄՆ–ի դիր քո րո շում ե րի հնա րա վոր մեր ձե ցում այդ փու լում որ պես հետ ևանք կա րող էր հան գեց նել Ի րա նի դիր­քե րի թու լաց մա նը: Վեր ջինս կա րող էր զրկ վել տա րա ծաշր ջա նում իր հիմ ա կան դաշ նակ ցից: Այս տե սան կյու նից Լի բա նա նում ի րա­վի ճա կի սրու մը ո րո շա կի ո րեն բխում էր նաև Ի րա նի շա հե րից: Լի­բա նա նում հնա րա վոր քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մի բռնկ ման պա րա գա յում Վա շինգ տո նի և Դա մաս կո սի միջև որ ևէ հնա րա վոր մեր ձե ցում կր կին հե տաձգ վում էր ա նո րոշ ժա մա նա կով:

Լի բա նա նյան ճգ նա ժա մի կար գա վոր ման նպա տա կով նախ դեկ տեմ բե րի 2–ին այդ եր կիր ժա մա նե ցին Մեծ Բրի տա նի այի և Գեր մա նի այի ար տա քին գոր ծե րի նա խա րար նե րը10:

Ն շենք, որ եվ րո պա կան դի վա նա գետ նե րի հետ ճգ նա ժա մի հաղ թա հար մանն ու ղղ ված քայ լեր ձեռ նար կեց նաև Սաու դյան Ա րա բի ան: Այն նպաս տեց ը նդ դի մա դիր ու ժե րի ցույ ցե րի դա դա­րեց մանն ու քա ղա քա կան հա կա սու թյուն նե րը փո ղո ցից բա նակ­

9 Այդ տե սան կյու նից հե տաքրք րա կան էր 2006 թ. նոյեմ բե րի վեր ջին Սի րի այի ար տա քին գոր ծե րի նա խա րար Վա լիդ Մո ւալ լի մի՝ Բաղ դադ այ ցե լու թյու նը, ո րի ըն թաց քում Դա մաս կոսն ա ռա ջին ան գամ ճա նա չեց Ի րա քի հետ սադ դա մա­կան կա ռա վա րու թյունը:

10 Александр Реутов, Ливанский кризис вышел на улицу. “Хезболла” заручилась поддержкой сотен тысяч митингующих, Коммерсант, М., 04.12.2006.

ԼԻԼԻԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

15

ցու թյուն նե րի սե ղան տե ղա փոխ մա նը: Դեկ տեմ բե րի 3–ին ճգ նա­ժա մի կար գա վոր ման գոր ծըն թա ցին մի ա ցավ նաև Ա րա բա կան պե տու թյուն նե րի լի գայի (Ա ՊԼ) քար տու ղար Ա մր Մու սան11:

Վեր ջին ան գամ Ա րև մուտ քի և Ար ևել քի ջան քե րի նման հա մա­տե ղում տե ղի էր ու նե ցել 1990 թ. հա կա սադ դա մա կան դա շին քի ձևա վոր ման ըն թաց քում: Թերևս այս ան գամ հա մա գոր ծակ ցու­թյան հիմ ա կան դր դա պատ ճա ռը հա մե մա տա բար չա փա վոր և ա զա տա կան Լի բա նա նում շի ա կան ար մա տա կա նու թյան ակ տի­վաց ման սպառ նա լիքն էր:

Բա վա կան եր կար ը նդ մի ջու մից հե տո` 2006 թ. դեկ տեմ բե րի կե սե րին, Ռու սաս տա նը ևս ստա ցավ Լի բա նա նում և ը նդ հան­րա պես Մեր ձա վոր Ար ևել քում միջ նոր դա կան ա ռա քե լու թյամբ հան դես գա լու ի րա կան հնա րա վո րու թյուն: Դեկ տեմ բե րի 14–ին Լի բա նա նի վար չա պետ Ֆու ադ Սի նի ո րան ժա մա նեց Ռու սաս­տան12: Ա րևմ տա մետ կողմ ո րոշ մամբ աչ քի ը նկ նող լի բա նա նյան վար չա պե տի Մոսկ վա այ ցե լու թյու նը խիստ հե տաքրք րա կան էր: Լի բա նա նյան իշ խա նու թյուն նե րը ե րկ րում քա ղա քա կան ճգ նա­ժա մի կար գա վոր ման նպա տա կով փոր ձե ցին օգ տա գոր ծել նաև Մոսկ վայի և Դա մաս կո սի միջև վա ղուց հաս տատ ված գոր ծըն կե­րային հա րա բե րու թյուն նե րը, մա նա վանդ որ Սի նի ո րայի այ ցին հա ջոր դեց դեկ տեմ բե րի 19–ին Սի րի այի նա խա գահ Բա շար Ա սա­դի Մոսկ վա ե ռօ րյա այ ցե լու թյու նը:

Բեյ րու թում վս տահ է ին, որ զգա լի չա փե րի հաս նող դժ գո հու­թյան ա լի քը կազ մա կերպ վում և ու ղ ղորդ վում էր ի նչ պես Ի րա­նից, այն պես էլ Սի րի այից: Պա տա հա կան չէր, որ մայ րա քա ղա քի գլխա վոր հրա պա րա կում հա վաք ված ցու ցա րար նե րի շր ջա նում զգա լի թիվ է ին կազ մում սի րի ա կան հա տուկ ծա ռա յու թյուն նե րի ա ջակ ցու թյամբ կազ մա վոր ված խմ բա վո րում ե րը13:

Մոսկ վա այ ցե լու թյան ըն թաց քում Ֆու ադ Սի նի ո րան ա ռա ջար­կեց հետ ևյալ փոխ զի ջու մային տար բե րա կը. Լի բա նա նի հա կա սի­րի ա կան կա ռա վա րու թյու նը հրա ժար վում էր Դա մաս կո սի հաս ցե­ին մե ղադ րանք ներ հն չեց նե լուց, ի սկ Սի րի ան` Սի նի ո րայի կա ռա­վա րու թյու նը տա պա լե լու փոր ձեր հրահ րե լուց:

11 Nada Bakri, Hizballah Smiles on Arab Leangue Plan, But Cabinet Stays Quiet, Daily Star, Beirut, 12.12.2006.

12 Сергей Строкань, С кратким дружеским Ливаном; прибыл в Москву президент Сирии Башар Асад, М., 19.12.2006.

13 Rym Ghazal, Opposition Promises Series of Protests at “Major Sites ” across Lebanon, Daily Star, Beirut, 10.12.2006.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

16

2006 թ. վեր ջին Մեր ձա վոր Ար ևել քում ստեղծ ված ի րա վի ճակը Ռու սաս տա նը դի տում էր որ պես մի ջազ գային աս պա րե զում սե­փա կան նշա նա կու թյու նը կար ևո րե լու հար մար հնա րա վո րու թյուն:

Մի ջազ գային հան րու թյան ջան քե րի հա մա տեղ մամբ հնա րա­վոր ե ղավ 2006 թ. դեկ տեմ բե րին նպաս տել Լի բա նա նում ի րա­վի ճա կի ժա մա նա կա վոր հան դար տեց մա նը: Սա կայն ճգ նա ժա­մի ա ռա ջաց ման պատ ճառ ներն ու դրանց ար դյուն քում ի հայտ ե կած խն դիր նե րը մում է ին դեռևս չլուծ ված: Ե րկ րի ը նդ դի մա դիր ուժերն ի րենց հեր թին սպառ նում է ին սկ սել ժա մա նա կա վո րա­պես դա դա րեց ված քա ղա քա ցի ա կան ան հնազան դու թյան մի ջո­ցա ռում ե րի 2–րդ փու լը, որ նե րա ռե լու էր հա մընդ հա նուր գոր­ծա դուլ: Այն ան դառ նա լի հետ ևանք ներ կա րող էր ու նե նալ ե րկ րի ա ռանց այդ էլ զգա լի վնաս ներ կրած տն տե սու թյան հա մար:

Հուն վա րի 23–ի ա ռա վո տյան լի բա նա նյան ը նդ դի մու թյու նը ե րկ րում հայ տա րա րեց հա մընդ հա նուր գոր ծա դուլ։ Հիզ բալ լա հի կո չով Բեյ րու թի և ե րկ րի այլ քա ղաք նե րի փո ղոց ներ դուրս ե կան տաս նյակ հա զա րա վոր մար դիկ: Պա հան ջե լով Ֆու ադ Սի նի ո­րայի «արևմ տա մետ կա ռա վա րու թյան» հրա ժա րա կա նը` նրանք այր վող ան վա դո ղե րով փա կե ցին ե րկ րի գլ խա վոր մայ րու ղի նե րը: Կա ռա վա րա մետ և ը նդ դի մա դիր ճամ բար նե րի կող մա կից նե րի միջև տե ղի ու նե ցան նաև մի քա նի փո ղո ցային բա խում եր, ո րոնց ըն թաց քում զոհ վեց 3 մարդ14: Ար դեն հուն վա րի 24–ին լի բա նա ն­յան ը նդ դի մու թյու նը հայ տա րա րեց հա մընդ հա նուր գոր ծա դու լի դա դա րեց ման մա սին, ո րն ան դա մա լու ծել էր ո ղջ եր կի րը:

Լի բա նա նում ներ քա ղա քա կան ի րա վի ճա կի սր ման հեր թա կան դրս ևո րում էր հուն վա րի 25–ին Բեյ րու թի ա րա բա կան հա մալ սա­րա նի սր ճա րան նե րից մե կում բա խում ե րի բռն կու մը: Ա պա գա և Հիզ բալ լահ շար ժում ե րի կողմ ա կից նե րի միջև վի ճա բա նու թյու­նը վե րա ճեց շի ա–սուն նի բա խում ե րի: Ար դյուն քում կար 4 սպան­ված և 158 վի րա վոր15:

Վե րոն շյալ բա խում ե րի ա ռն չու թյամբ կա ռա վա րա կան դա­շին քի ղե կա վար նե րից դրուզ Վա լիդ Ջունբ լա թը նշեց, որ Սի րի­այի նա խա գահ Բա շար Ա սա դը պա տաս խա նա տու էր Լի բա նա­նում ըն թա ցող զար գա ցում ե րի հա մար: Նա շեշ տեց, որ խն դի րը Լի բա նա նի ներ սում չէր, այլ Սի րի ա յում: Վեր ջինս պետք է զերծ

14 Rym Ghazal, Siniora Cabinet Girds for Rough Ride as Opposition Launches General Strike, Daily Star, Beirut, 23.01.2007.

15 Iman Azzi, Rival Mobs Plunge Beirut into Anarchy: Army Imposes Curfew End Mayhem between Pro–and–Anti–Government Rioters, Daily Star, Beirut, 26.01.2007.

ԼԻԼԻԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

17

մար լի բա նա նյան քա ղա քա կան ու ժե րի միջև հա կա սու թյուն նե րի սր ման հրահ րու մից և հիմ ո վին հրա ժար վեր Լի բա նա նից16:

Հուն վա րի վեր ջին ի րա վի ճա կի ան կա յու նաց ման հետ ևան քով կր կին ակ տի վա ցան լի բա նա նյան ճգ նա ժա մի կար գա վոր մանն ու ղղ ված ար տա քին և ներ քին նա խա ձեռ նու թյուն նե րը: Տե ղա կան և մի ջազ գային շատ քա ղա քա կան գոր ծիչ ներ հա մա տե ղում է ին ի րենց ջան քե րը` ճգ նա ժա մից դուրս գա լու ու ղ ղու թյամբ:

Հուն վա րի 29–ին Լի բա նան այ ցե լեց Բել գի այի խորհր դա րա­նի փոխ խոս նա կը, ով հան դի պեց ի նչ պես կա ռա վա րա մետ, այն­պես էլ ը նդ դի մա դիր ու ժե րի ղե կա վար նե րի հետ և կոչ ա րեց լի­բա նան յան հա կա մար տող ճա կատ նե րի ղե կա վար նե րին գնալու զի ջում ե րի և ու ղի հար թելու դե պի ներ քա ղա քա կան ճգ նա ժա մի լու ծում17:

Թեև Սաու դյան Ա րա բի այի թա գա վոր Աբ դալ լա հը բազ միցս հայ տա րա րել էր, որ «Ի րա նը փոր ձում է տա րա ծաշր ջա նում մու­սուլ ման նե րին հա մախմ բել շի ա յա կա նու թյան հո վա նու ներ քո18», սա կայն Լի բա նա նում ի րա վի ճա կի սրու մը և քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մի վերսկս ման վտան գը ստի պեց եր կու ե րկր նե րին, տվյալ փու լում ի րենց շա հե րից ել նե լով, հա մա տե ղել ջան քե րը և նպաս տել ե րկ րում կա յու նու թյան վե րա հաս տատ մա նը:

Ի րա նը` Հիզ բալ լա հի հիմ ա կան հո վա նա վո րը, և նրա տա րա­ծաշր ջա նային մր ցա կից Սաու դյան Ա րա բի ան, ո րն ա ջակ ցում էր Ֆու ադ Սի նի ո րայի կա ռա վա րու թյա նը, վա րում է ին բա նակ ցու­թյուն ներ, ո րոնց նպա տա կը Լի բա նա նում հա կա մար տող կող մե­րի միջև առ կա հա կա սու թյուն նե րի լու ծում էր:

Հուն վա րի 25–ին, ե րբ Բեյ րու թում ներ քա ղա քա կան ի րա վի ճա­կը բա վա կան լար ված էր, Փա րի զում` Լի բա նա նին ֆի նան սա կան ա ջակ ցու թյուն ցու ցա բե րե լու նպա տա կով գու մար ված Փա րիզ 3 միջազ գային հա մա ժո ղո վի ըն թաց քում Բեյ րու թին խոս տաց վեց 7,6 մի լի արդ Ա ՄՆ դո լա րի օգ նու թյուն19: Սա կայն ֆի նան սա կան ա ջակ ցու թյու նը պայ մա նա վոր ված էր ե րկ րում կա յու նու թյան հաս­տատ մամբ և բա րե փո խում ե րի ի րա կա նաց մամբ, ո րի պա տաս­խա նատ վու թյու նը դր վեց Ֆու ադ Սի նի ո րայի կա ռա վա րու թյան վրա:

16 Mohammad Zaatari, Army Refers Files of Riot Participants to Judiciary, Daily Star, Beirut, 27.01.2007.

17 Hani M. Bathish & Maher Zeineddine, Diplomats Renew Effort to Calm Beirut, Daily Star, Beirut, 30.01.2007.

18 Tehran, Riyadh Scramble to Forge Lebanon Deal, Daily Star, Tehran, 26.01.2007.19 Rym Ghazal, Siniora Picks up $ 7.6 Billion at Paris III, Daily Star, Beirut,

26.01.2007.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

18

Ֆի նան սա կան օգ նու թյունն ու ղղ վե լու էր ոչ մի այն Լի բա նա նի ը նդ հա նուր պարտ քի մար մա նը, այլև նպաս տե լու էր ե րկ րի փոքր և մի ջին ձեռ նար կու թյուն նե րի ֆի նան սա կան վի ճա կի բա րե լավ­մա նը: Հա մա ժո ղո վին մաս նակ ցում էր 40 եր կիր և մի շարք կազ­մա կեր պու թյուն ներ:

Փա րի զում խոս տաց ված 7,6 մի լի արդ Ա ՄՆ դո լա րից մոտ 2 մի­լի ար դը տրա մադր վե լու էր դրա մաշ նորհ նե րի և վար կե րի տես քով, ո րոնք ու ղղ վե լու է ին Լի բա նա նի 40,4 մի լի արդ ը նդ հա նուր պարտ քի (2006 թ. վեր ջի տվյալ նե րի հա մա ձայն՝ այն կազ մում էր Հա մա խառն ներ քին ար դյուն քի (Հ ՆԱ) 188 տո կո սը) մար մա նը և կա ռուց ված­քային բե րա փո խում ե րի ի րա կանց մա նը20: Եվ րո պա կան ներդ րու­մային բան կը (European Investment Bank) տրա մադ րե լու էր 3 մի լիարդ Ա ՄՆ դո լա ր, ո րից 520 մլն–ը նա խա տես ված էր ե րկ րի է ներ գե տիկ ո լոր տում «ա ռաջ նա հերթ ներդ րում ե րի» հա մար: 700 մլն դո լար խոս տա ցել էր Ա րա բա կան դրա մա կան հիմ ադ րա մը (Arab Monetary Foundation): Ո րոշ դո նոր ներ ֆի նան սա վո րե լու է ին մի շարք սո ցի­ա լա կան ծրագ րեր, ի նչ պես նաև ա ջակ ցու թյուն է ին ցույց տա լու ոչ կա ռա վա րա կան (NGO) կազ մա կեր պու թյուն նե րի ծրագ րե րին: Օ րի­նակ` Շվե դի ան խոս տա ցավ 5,85 մլն դո լար տրա մադ րել Լի բա նա­նում ՄԱԿ–ի զար գաց ման ծրագ րե րի ի րա կա նաց մա նը21:

Մի ջազ գային ֆի նան սա կան ըն կե րու թյու նը (International Finance Corporation) (IFC) Լի բա նա նին խոս տա ցավ տրա մադ րել 275 մլն դո լար ար ժո ղու թյամբ վար կեր, ո րոն ցից 200 մլն–ը` լի բա­նա նյան ըն կե րու թյու ննե րին22:

Եվ րո պա կան բան կի 78 մլն ա ռա ջին փո խան ցու մը նա խա տես­վում էր եր կա րա ժամ կետ վար կե րի տես քով տրա մադ րել այն մի­ջին ձեռ նար կու թյուն նե րին, ո րոնք նա խա տե սում է ին ներդ րում­ներ ի րա կանց նել ե րկ րի ար դյու նա բե րու թյան, գյու ղատն տե սա­կան մթերք նե րի ար տադ րու թյան, ա ռող ջա պա հու թյան և կր թու­թյան ո լորտ նե րում:

Փետր վա րի 7–ի լույս 8–ի գի շե րը լի բա նա նաիս րայե լյան սահ­մա նի վրա` իս րայե լյան Ա վա վիմ և լի բա նա նյան Մա րուն Ալ–Ռաշ գյու ղե րի շր ջա նում, տե ղի ու նե ցավ փոխհ րաձ գու թյուն: Այն ա ռա­ջին լուրջ մի ջա դեպն էր 2006 թ. օ գոս տո սի 14–ից` լի բա նա նաիս­

20 Michael Bluhm, Siniora Hopes Paris III Will Help Slay Debt Dragon, Daily Star, Beirut, 23.01.2007.

21 Michael Bluhm, Paris III Includes Something for Private Sector, Too, Daily Star, Beirut, 30.01.2007.

22 Նույն տե ղում։

ԼԻԼԻԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

19

րայե լյան վեր ջին պա տե րազ մի ա վար տից հե տո23: Այն լուրջ մտա­հո գու թյուն ա ռա ջաց րեց հատ կա պես վե րոն շյալ պա տե րազ մից հե տո Հա րա վային Լի բա նա նում տե ղա կայ ված ՄԱԿ–ի ժա մա­նա կա վոր զին ված ու ժե րի (UNIFIL) հրա մա նա տա րու թյան շր ջա­նում: Ա կա նա զերծ ման աշ խա տանք նե րը, որ սահ մա նի շր ջա նում ի րա կա նաց նում է ին իս րայել ցի զին վոր նե րը, լի բա նա նյան կողմ ըն կա լեց որ պես ներ խուժ ման փորձ և հրա զե նային կրակ բա ցեց, ո րին հետ ևեց Իս րայե լի պա տաս խան հրե տա նային հար ված նե­րը: Ար դյուն քում վի րա վոր վեց 4 լի բա նան ցի զին ծա ռայող24:

Իս րայել ցի նե րը նա խօ րոք տե ղե կաց րել է ին ի րենց ծրագ րե­րի մա սին ի նչ պես Հա րա վային Լի բա նա նում UNIFIL–ի հրա մա­նա տա րու թյանն, այն պես էլ լի բա նա նյան կող մին: Դեռևս դրա­նից եր կու օր ա ռաջ իս րայել ցի նե րը նմա նա տիպ պայ ման նե րում հայտ նա բե րել և ո չն չաց րել է ին 4 հզոր ա կան ներ, ի սկ եր կու շա­բաթ ա ռաջ վեր ջին ներս պայ թեց րել է ին Հիզ բալ լա հի մար տիկ նե­րին պատ կա նող 2 ստոր գետ նյա պա հես տա րան: Բեյ րու թը որ ևէ ա ռար կու թյուն չէր ներ կա յաց րել: Սա կայն այդ ան գամ լի բա նան­յան կող մը Իս րայե լին մե ղադ րեց սահ մա նը խախ տե լու մեջ, և գոր ծո ղու թյունն ըն կալ վեց որ պես ագ րե սի ա:

Փետր վար 8–ին այն շր ջա նում, որ տեղ գրանց վել էր մի ջա դե­պը տե ղա կայ վե ցին ՄԱԿ–ի խա ղա ղա պահ նե րի լրա ցու ցիչ ու ժեր` հիմ ա կա նում ի տա լա ցի և ֆրան սի ա ցի զին վոր ներ: UNIFIL–ի հրա մա նա տա րու թյու նը կող մե րին հոր դո րեց դա դա րեց նել ցան­կա ցած թշ նա մա կան գոր ծո ղու թյուն և ա պա գա յում թույլ չտալ մի­ջա դե պի կրկ նու թյուն25:

23 Александр Реутов, Ливан отразил вторжение бульдозера, Коммерсант, М., 09.02.2007.

24 Այն բա նից հե տո, ե րբ 2000 թ. Իս րայելն ամ բող ջու թյամբ իր զոր քե րը դուրս բե րեց Հա րա վային Լի բա նա նից, Իս րայելն իր սահ մա նային շր ջան նե րում կա­ռու ցեց պատ նեշ ներ: Զին վո րա կան նե րի կար ծի քով դրանք պետք է կան խե­ին Հիզ բալ լահ շարժ ման մար տիկ նե րի ներ թա փան ցու մը հրե ա կան պե տու­թյան տա րածք: Ո րոշ շր ջան նե րում, ռազ մա վա րա կան տե սան կյու նից ել նե լով, պատ նեշ նե րը մի քա նի տաս նյակ մետ րով խո րա նում են Իս րայե լի տա րած­քում: Այդ պի սի շր ջան նե րից մե կում էլ, որ գտն վում է պատ նեշ նե րից դուրս, բայց դեռևս Իս րայե լի տա րած քում, զին վո րա կան նե րը հայ տնա բե րել է ին մի քա նի հզոր ա կան ներ, որ տե ղադ րել է ին Հիզ բալ լա հի մար տիկ նե րը:

25 Իս րայե լը պն դում էր, որ Հիզ բալ լա հի մար տիկ նե րը կր կին ակ տի վաց րել է ին ի րենց գոր ծո ղու թյուն նե րը լի բա նա նաիս րայե լյան սահ մա նի շր ջա նում: Մաս­նա վո րա պես նշ վում էր, որ Իս րայե լի տա րած քում շա րու նակ վում է ին տե ղադր­վել հզոր ա կան ներ, ո րոնք կա րող է ին ո չն չաց նել նաև տան կեր: Հիզ բալ լահն իր հեր թին հայ տա րա րում էր, որ վեր ջին շր ջա նում իս րայել ցի նե րի հայտ նա բե­րած ա կան նե րը տե ղադր վել է ին մինչ 2006 թ. պա տե րազ մը:

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

20

Ակն հայտ էր, որ լի բա նա նյան և տա րա ծաշր ջա նային ո րոշ ուժեր շա հագրգռ ված է ին լի բա նա նաիս րայե լյան սահ մա նի շր ջա­նում ի րա վի ճա կի կր կին ան կա յու նաց մամբ և փոր ձում է ին ի րա­վի ճա կը լա րել նաև այդ ճա նա պար հով:

2007 թ. փետր վա րի 13–ին` Ռա ֆիկ Հա րի րի ի սպա նու թյան ե րկ­րորդ տա րե լի ցի նա խօ րե ին, Լի բա նա նում պայ թյուն ներ ի րա կա­նաց վե ցին 2 մար դա տար ավ տո բուս նե րում: Վար չա պետ Ֆու ադ Սի նի ո րան հայ տա րա րեց, որ պայ թյուն նե րի ետ ևում կանգ նած է ին այն ու ժե րը, ո րոնք 2005 թ. ի րա կա նաց րին նախ կին վար չա պե տի սպա նու թյու նը: Ա հա բեկ չու թյան ար դյուն քում սպան վեց 3 և վի­րա վոր վեց 23 մարդ26:

Թեև վեր ջին շր ջա նում Լի բա նա նում ա վե լա ցել էր քա ղա քա­կան սպա նու թյուն նե րի թի վը (ի նչն ը նդ հան րա պես բնո րոշ էր Լի­բա նա նին), սա կայն այս ըն թաց քում ա ռա ջին ան գամ էր, որ հար­ձակ ման ու ղ ղա կի թի րախ դար ձան քա ղա քա ցի նե րը27:

« Մար տի 14–ի ու ժե րը» հեր թա կան ան գամ Սի րի ային մե ղադ­րե ցին ա հա բեկ չու թյան կազ մա կերպ ման մեջ, ո րի նպա տակն էր խո չըն դո տել փետր վա րի 14–ին Հա րի րի ի մահ վան երկուա մյա կի կա պակ ցու թյամբ կազ մա կերպ վող սգո մի ջո ցա ռում ե րին լի բա­նան ցի նե րի մաս նակ ցու թյա նը:

Խորհր դա րա նի պատ գա մա վոր Ֆա րես Սու եյ դը Լի բա նա նյան փա ղանգ ներ կու սակ ցու թյան գրա սե նյա կում հան դի պու մից հե տո Ա ՊԼ–ին, ՄԱԿ–ին, ա րա բա կան և մի ջազ գային հան րու թյա նը մե­ղադ րեց Լի բա նա նում ըն թա ցող զար գա ցում ե րի նկատ մամբ ան­տար բե րու թյուն դրս ևո րե լու մեջ և կոչ ա րեց պատ ժա մի ջոց նե րի կի րառ ման ճա նա պար հով ե րկ րում վերջ դնելու սի րի ա կան ցան­կա ցած ազ դե ցու թյա նը28:

Ա պա գա շարժ ման ղե կա վար Սաադ Հա րի րին հայ տա րա րեց, որ փետր վա րի 13–ի ա հա բեկ չու թյու նը փաս տում էր այն ի րո ղու­թյու նը, որ քա ղա քա կան սպա նու թյուն նե րի գոր ծով մի ջազ գային դա տա րա նի ստեղ ծու մը Լի բա նա նի հա մար ան հրա ժեշ տու թյուն էր, այլ ոչ թե քա ղա քա կան պա հանջ:

Մար տի 28–ին Ռի ա դում (Սաու դյան Ա րա բի ա) կա յա ցած Ա ՊԼ–ի հեր թա կան գա գաթ նա ժո ղո վից ա ռաջ մի ջազ գային հան ­26 Rym Ghazal, Attack Spurs Fears of Lethal Mew Focus on Private Citizens, Daily

Star, Beirut, 14.02.2007.27 1975 թ. ապ րի լին պա ղես տին ցի նե րով լե ցուն ավ տո բու սի նկատ մամբ ի րա կա­

նաց ված ա հա բեկ չու թյու նը պատ մագ րու թյան մեջ ըն դուն ված է հա մա րել շուրջ 15 տա րի տևած 2–րդ քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մի սկիզ բը:

28 Mira Borji, Siniora Vows “Justice”, Links Perpetrators to Hariri Killing, Daily Star, Beirut, 14.02.2007.

ԼԻԼԻԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

21

րու թյունն ակ տի վաց րեց Մեր ձա վոր Ար ևելք իր դի վա նա գի տա­կան այ ցե լու թյուն նե րը: Մար տի 14–15–ին տա րա ծաշր ջան այ ցե­լեց Եվ րո պա կան Մի ու թյան (ԵՄ) ար տա քին գոր ծե րի նա խա րար Խա վի եր Սո լա նան: Նա իր ա ջակ ցու թյու նը հայտ նեց Սաու դյան Ա րա բի այի դի վա նա գի տա կան ջանք ե րին, ո րոնք ու ղղ ված է ին լի­բա նա նյան ճգ նա ժա մի քա ղա քա կան կար գա վոր մա նը29:

Մար տի 14–ին Խա վի եր Սո լա նան հան դի պեց Սի րի այի նա խա­գահ Բա շար Ա սա դի հետ և կոչ ա րեց Սի րի ային օգ տա գոր ծելու լի բա նա նյան հա կա մար տող կող մե րի հետ իր կա պե րը և նպաս­տելու Լի բա նա նում խա ղա ղու թյան և ան վտան գու թյան պահ պան­մա նը: Փո խա րե նը Սո լա նոն խոս տա ցավ, որ ԵՄ–ն կպաշտ պա­ներ Սի րի այի դեռևս 1967 թ. ա րա բաիս րայե լյան պա տե րազ մի ըն թաց քում Իս րայե լի գրա ված Գո լա նի բար ձունք նե րը հետ վե­րա դարձ նե լու ջան քե րը: ԵՄ ար տա քին գոր ծե րի նա խա րա րը հոր­դո րեց Ա սա դին նպաս տել նաև Սի րի այի տա րած քից Լի բա նան ա պօ րի նի զեն քի ներ մուծ ման դա դա րեց մա նը30:

Մար տի 26–ին մի ա ժա մա նակ տա րա ծաշր ջան այ ցե լե ցին ՄԱԿ–ի գլ խա վոր քար տու ղար Բան Կի– Մու նը և Ա ՄՆ պետ քար­տու ղար Կոն դո լի զա Ռայ սը: Եր կուսն էլ հան դի պում եր ու նե ցան Իս րայե լի վար չա պե տի, Պա ղես տի նյան ի նք նա վա րու թյան ղե­կա վա րի և տա րա ծաշր ջա նային այլ ղե կա վար նե րի հետ: ՄԱԿ–ի գլխա վոր քար տու ղարն այ ցե լեց Հոր դա նան, ա պա նաև Սաու­դյան Ա րա բի ա, որ տեղ նա ե լույթ ու նե ցավ Ա ՊԼ հեր թա կան գա­գաթ նա ժո ղո վի բաց ման ա րա րո ղու թյան ըն թաց քում31:

Մար տի 28–ից 30–ը Ռի ա դում ան ցկաց ված Ա ՊԼ–ի հեր թա կան գա գաթ նա ժո ղո վի ըն թաց քում ա րա բա կան ղե կա վար նե րը ո րո­շե ցին ա ռաջ քա շել պա ղես տի նաիս րայե լյան հա կա մար տու թյան կար գա վոր ման սե փա կան նա խա ձեռ նու թյու նը: Նրանք Ա ՄՆ–ին մե ղադ րե ցին Ի րա քի «ա նօ րի նա կան օ կու պաց ման» մեջ, ի նչ պես նաև Լի բա նա նում, Սու դա նում և Սո մա լի ում ճգ նա ժա մե րի պա­տաս խա նատ վու թյու նը դրե ցին «ար տա քին ու ժե րի» վրա:

Ա րա բա կան ղե կա վար ներն ի րենց հա մախմբ վա ծու թյունն ա ռա վել ը նդ գծե լու նպա տա կով ո րո շե ցին ա վե լի հա ճա խա կի հան դի պել նոր ձևա չա փով: Գու մար վե լու է ին դռն փակ « խորհր­29 Solana Lends Support for Saudi Effort to End Impasse in Beirut. Rival Camps May

Be Invited to Reconciliation Talks in Riyadh, Daily Star, Beirut, 14.03.07. 30 Solana Urges Assad to Work for Peace in Lebanon. EU Foreign Policy Chief

Pledges Support for Damascus’ Goal of Regaining Golan Heights, Daily Star, Beirut, 15.03.07.

31 Габриэль Вольфсон, ООН и США взялись за Ближний Восток, Независимая газета, М., 26.03.07.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

22

դատ վա կան գա գաթ նա ժո ղով ներ», ո րոն ցում քն նարկ վե լու է ին առ կա սուր խն դիր նե րը:

Ռի ա դում ան ցկաց ված գա գաթ նա ժո ղո վի շր ջա նակ նե րում բա­նակ ցու թյուն ներ տե ղի ու նե ցան Սաու դյան Ա րա բի այի թա գա վոր Աբ դալ լա հի և Բա շար Ա սա դի միջև: Դրանք ա ռա ջինն է ին 2006 թ. ամ ռա նը Իս րայե լի` Լի բա նան նե խու ժու մից հե տո: Պաշ տո նա կան տե ղե կատ վու թյան հա մա ձայն` Բա շա րը հա մա ձայն վեց ու ղ ղա­կի ե րկ խո սու թյուն սկ սել Ֆու ադ Սի նի ո րայի հետ, ով Սի րի ային մե ղադ րում էր Լի բա նա նի գոր ծե րին մի ջամ տե լու մեջ: Այս պի սի ե րկ խո սու թյուն սկ սե լու ան հրա ժեշ տու թյան մա սին Ռի ա դը նա­խա պես հա մա ձայ նու թյան էր ե կել նաև Սի նի ո րայի հետ32:

Ռի ա դի հա մա ժո ղո վից հե տո` ապ րի լի 2–ից 3–ը, տա րա­ծաշրջան այ ցե լե ցին Գեր մա նի այի կանց լեր Ան գե լա Մեր կելն ու Ա ՄՆ Կոնգ րե սի ներ կա յա ցու ցիչ նե րի պա լա տի խոս նակ Նեն սի Պե լո սին: Ա ՄՆ պետ քար տու ղար Կոն դո լի զա Ռայ սի տա րա ծաշր­ջան այ ցե լու թյու նից հե տո վեր ջին եր կու սի այ ցե րը Մեր ձա վոր Արևել քում « կա նա ցի դի վա նա գի տու թյան» շր ջա նի շա րու նա կու­թյունն է ին: Վեր ջին ներս հան դի պում եր ու նե ցան Իս րայե լում, Պա ղես տի նյան ի նք նա վա րու թյու նում, Հոր դա նա նում և Լի բա նա­նում: Իսրայե լից Լի բա նան մեկ նե լուց ա ռաջ Պե լո սին հան դի պեց 2006 թ. Հիզ բալ լահ շարժ ման մար տիկ նե րի գե րի վերց րած իս­րայե լցի զին վոր նե րի ըն տա նիք նե րի հետ:

Ինչ պես Ա ՄՆ Կոնգ րե սի ներ կա յա ցու ցիչ նե րի պա լա տի խոս­նա կը, այն պես էլ Գեր մա նի այի կանց լե րը Լի բա նա նում հան դի­պում եր ու նե ցան հա կա մար տող ճամ բար նե րի ղե կա վար նե րի հետ, ո րոնց ըն թաց քում կող մե րին կոչ ար վեց նպաս տելու ե րկ­րում կա յու նու թյան վե րա հաս տատ մա նը33:

Տա րա ծաշր ջան այ ցե լու թյան շր ջա նակ նե րում Նեն սի Պե լո սին այ ցե լեց նաև Սի րի ա և հան դի պում ու նե ցավ Բա շար Ա սա դի հետ: Թեև Ա ՄՆ նա խա գա հի մամ լո խոս նա կի պաշ տո նա կա տար Դա­նա Պե րի նոն այս կա պակ ցու թյամբ նշեց, որ Սպի տակ տու նը չի ող ջու նում Պե լո սի ի այ ցե լու թյու նը Դա մաս կոս և, որ Սի րի ան պաշ­տո նա պես շա րու նա կում է ներգ րավ ված լի նել «ա հա բեկ չու թյու­նը հո վա նա վո րող» պե տու թյուն նե րի ցու ցա կում, « մե ղադր վում է Լի բա նա նում Ֆու ադ Սի նի ո րայի կա ռա վա րու թյու նը տա պա լե լու փոր ձեր հրա հ րե լու, ի նչ պես նաև Ի րաք գոր հային նե րի մուտքն

32 Иван Грошков, Арабы обвинили США в незаконной оккупации Ирака, Независимая газета, М., 30.03.07.

33 Иван Грошков, Дипломатическая двустволка. Меркель и Пелоси мирят Израиль с арабами, Независимая газета, М., 03.04.07.

ԼԻԼԻԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

23

ա պա հո վե լու մեջ»34, սա կայն ա կն հայտ էր, որ այդ այ ցե լու թյու նը հա մա ձայ նեց ված էր Սպի տակ տան ղե կա վա րու թյան հետ: Պե լո­սին իր հեր թին շեշ տեց, որ կար ևո րում էր Սի րի այի հետ ե րկ խո­սու թյան շա րու նա կու մը:

Դա մաս կո սում հան դիպ ման ըն թաց քում քն նարկ վե ցին հար­ցեր, ո րոնք վե րա բե րում է ին ա րա բաիս րայե լյան հա կա մար տու­թյան կար գա վոր մա նը, Մեր ձա վոր Ար ևել քում Սի րի այի և Ա ՄՆ–ի շա հե րի հա մա տեղ մա նը, ի նչ պես նաև շո շա փում է ին Դա մաս կո­սի և Թեհ րա նի միջև հա րա բե րու թյուն նե րը: Քն նարկ ման ա ռար­կա է ին նաև Լի բա նա նում առ կա ճգ նա ժա մը, Սի րի այի և Հիզ­բալ լահ շարժ ման ու պա ղես տի նյան Հա մաս կազ մա կեր պու թյան հա րա բե րու թյուն նե րը (ո րոնք ներգ րավ ված է ին «ա հա բեկ չա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րի» ցու ցա կում), ի նչ պես նաև ա րա բա կան աշ խար հի և Իս րայե լի միջև բնա կա նոն հա րա բե րու թյուն նե րի հաս տատ ման հար ցը35:

Ռա ֆիկ Հա րի րի ի սպա նու թյան գոր ծով մի ջազ գային դատա րա նի կազ մա վո րու մը` քա ղա քա կան շա Հար կում նե րի Հիմ նա կան ա Ռար կա

Դեռևս ապ րի լի սկզ բին Նա բիհ Բեր րին իր հար ցազ րույց նե­րից մե կում նշեց, որ Սի նի ո րայի հետ ձեռք էր բեր վել հա մա ձայ­նու թյուն` ազ գային մի աս նու թյան կա ռա վա րու թյուն ձևա վո րե լու հար ցում: Ա ՊԼ գլ խա վոր քար տու ղար Ա մր Մու սայի և Սու դա նի բա նագ նաց Մուս տա ֆա Իս մայի լի հետ խորհր դակ ցու թյուն նե րի ըն թաց քում ո րոշ վել էր, որ ազ գային մի աս նու թյան կա ռա վա րու­թյունն ու նե նա լու էր հետ ևյալ ձևա չա փը` 19+10+1, որից 19 նա խա­րա րա կան ա թոռ տրա մադր վե լու էր իշ խող մե ծա մաս նու թյա նը, ի սկ 10 ա թոռ` ը նդ դի մու թյա նը: Կա ռա վա րու թյան կազ մում ներգ­րավ վե լու էր մեկ ան կախ պատ գա մա վոր, ո րին ը նտ րե լու էր Սի­նի ո րան` Բեր րի ի ներ կա յաց րած թե կնա ծու նե րից:

Ն շենք, սա կայն, որ չնա յած վե րոն շյալ հա մա ձայ նու թյան ձեռք­բեր մա նը՝ լի բա նա նյան ը նդ դի մու թյու նը շա րու նա կում էր ձա խո­ղել խորհր դա րա նա կան նիս տի գու մա րում ու Հա րի րի ի սպա­նու թյան գոր ծով մի ջազ գային դա տա րա նի կազ մա վոր ման հար­ցի քն նար կու մը պայ մա նա վո րում էր գոր ծող կա ռա վա րու թյան

34 Артур Блинов, Женская дипломатия на Ближнем Востоке, Независимая газета, М., 02.04.07.

35 Иван Грошков, Демократичная дипломатия, Независимая газета, М., 04.04.07.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

24

հրա ժա րա կա նով և ազ գային մի աս նու թյան նոր կա ռա վա րու թյան ձևա վոր մամբ:

Ս տեղծ ված պայ ման նե րում « Մար տի 14–ի» ու ժե րի ղե կա վար­ներն ապ րի լի 2–ին հայ տա րա րե ցին, որ մի ջազ գային դա տա րա­նի կազ մա վոր ման հար ցի քն նար կու մը խորհր դա րա նում ձա խո­ղե լու պայ ման նե րում ի րենք դի մել է ին ՄԱԿ–ի ԱԽ և խնդ րել, որ մի ջազ գային դա տա րա նը կազ մա վոր վեր ա ռանց լի բա նա նյան խորհրդա րա նում հար ցի քն նարկ ման` ՄԱԿ–ի կա նո նադ րու թյան 7–րդ հոդ վա ծի հա մա ձայն36:

Ա զատ հայ րե նա սի րա կան շարժ ման ղե կա վար Մի շել Աունն ապ րի լի 4–ին ը նդ դի մու թյան ա նու նից նշեց, որ կա ռա վա րա մետ պատ գա մա վոր նե րի խնդ րա գի րը և ՄԱԿ–ի 7–րդ հոդ վա ծի հա մա­ձայն մի ջազ գային դա տա րա նի կազ մա վո րու մը սպառ նա լիք էր` ու ղղ ված Լի բա նա նի ազ գային ան վտան գու թյանն ու պե տա կա­նու թյա նը և չէր կա րող նպաս տել ե րկ րում կա յու նու թյան վե րա­հաս տատ մա նը37:

Լի բա նա նի կա ռա վա րա մետ ու ժե րի ՄԱԿ–ի ԱԽ–ին ու ղարկ­ված խնդ րա գի րը կր կին ստի պեց լի բա նա նյան, տա րա ծաշր ջա­նային և մի ջազ գային ու ժե րին խո սել ներ լի բա նա նյան ե րկ խո սու­թյան ակ տի վաց ման ան հրա ժեշ տու թյան մա սին:

Ապ րի լի 12–ին ՄԱԿ–ի գլ խա վոր քար տու ղա րը լրագ րող նե րին հայտ նեց, որ ԱԽ–ու մ դա տա րա նի կազ մա վոր ման հար ցի քննար­կում առ ժա մա նակ հե տաձգ վել էր: Վեր ջինս հույս հայտ նեց, որ լի բա նա նյան հա կա սու թյուն նե րը հնա րա վոր կլի ներ հար թել և դա տա րա նի կազ մա վոր ման հար ցը լու ծում կս տա նար Լի բա նա նի ներ սում: Այդ փաս տը կն պաս տեր ազ գային մի աս նա կա նու թյան վե րա հաս տատ մա նը38:

Ապ րի լի կե սին ներ լի բա նա նյան հա կա սու թյուն նե րի կար գա­վոր մանն ու ղղ ված մի ջազ գային ջան քե րին մի ա ցավ նաև Ռու սաս­տա նը: Ապ րի լի 17–ին Լի բա նան այ ցե լեց Ռու սաս տա նի փո խարտ­գործ նա խա րար Ա լեք սանդր Սուլ թա նո վը: Նա կար ծիք հայտ նեց, որ ՄԱԿ–ի 7–րդ հոդ վա ծի հա մա ձայն մի ջազ գային դա տա րա նի կազ մա վո րու մը կա րող էր էլ ա վե լի ան կա յու նաց նել Լի բա նա նում

36 Ըստ 7–րդ հոդ վա ծի՝ ՄԱԿ–ի ԱԽ–ն մի ջազ գային խա ղա ղու թյան և ան վտան­գու թյան սպառ նա լի քի պայ ման նե րում կա րող է մի ջամ տել և հա մա պա տաս­խան մի ջո ցա ռում ներ ձեռ նար կել` տն տե սա կան պատ ժա մի ջոց նե րից մինչև ռազ մա կան մի ջամ տու թյուն։ Nada Baki, March 14 Forces Expand Talk of Chapter 7 Option, Daily Star, Beirut, 03.04.07.

37 Նույն տե ղում։38 Hani M. Bathish, Ban Urges Lebanese to Resume Dialogue, Daily Star, Beirut,

13.04.07.

ԼԻԼԻԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

25

ի րա վի ճա կը: Վեր ջինս հոր դո րեց լի բա նան ցի նե րին այդ հար ցում հաս նել ներ քին հա մա ձայ նու թյան:

Այ ցի ա վար տին Սուլ թա նո վը նշեց, որ ներ լի բա նա նյան խն դիր­նե րի կար գա վոր ման հար ցում (հաշ վի առ նե լով Սի րի այի և լի բա­նա նյան ը նդ դի մու թյան կա պե րը) Ռու սաս տա նը կփոր ձեր օգ տա­գոր ծել նաև Դա մաս կո սի և Մոսկ վայի միջև հա րա բե րու թյուն նե­րը: Դրանք ան պայ մա նո րեն հաշ վի կառն վե ին նաև դա տա րա նի կազ մա վոր ման վե րա բե րյալ որ ևէ մի ջազ գային ո րոշ ման ըն դուն­ման պա րա գա յում:

Դա տա րա նի կազ մա վոր ման հար ցում լի բա նա նյան հա կա դիր ճամ բար նե րի միջև հա կա սու թյուն նե րի կար գա վոր ման նպա տա­կով ապ րի լի 17–ին Լի բա նան այ ցե լեց նաև ՄԱԿ–ու մ ի րա վա կան հար ցե րով գլ խա վոր խորհր դա կան Նի կո լաս Մի չե լը: Նա հան դի­պում եր ու նե ցավ Նա բիհ Բեր րի ի, Ֆու ադ Սի նի ո րայի և նա խա­գահ Է միլ Լա հու դի հետ: Մի չե լը նշեց, որ դա տա րա նի կազ մա­վոր ման հար ցով ՄԱԿ–ն ա կն կա լում էր նաև Սի րի այի ա ջակ ցու­թյու նը` հաշ վի առ նե լով վեր ջի նիս ազ դե ցու թյու նը լի բա նա նյան ը նդ դի մու թյան շր ջա նում:

Վեր ջինս շեշ տեց, որ ՄԱԿ–ի ԱԽ–ի ան դամ ե րը նա խընտ­րում է ին, որ դա տա րա նի կազ մա վոր ման հար ցը լու ծում գտ ներ լի բա նա նյան մա կար դա կում և իր ա ռա քե լու թյունն էր այդ հար­ցում ա ջակ ցել լի բա նա նյան քա ղա քա կան ու ժե րին: Նա իր այ­ցե լու թյան հիմ ա կան խն դի րը հա մա րեց լի բա նա նյան հա մա­պա տաս խան մաս նա գետ նե րի` ար դա րա դա տու թյան նա խա րար Շարլ Ռիզ քի, դա տա վոր ներ Ռալֆ Ռի ա չի և Շուք րի Սադ րի հետ դա տա րա նի կազ մա վոր ման վե րա բե րյալ լի բա նա նյան իշ խա նու­թյուն նե րի և ՄԱԿ–ի միջև ե րկ կողմ հա մա ձայ նագ րի նախ նա կան տեքս տի կազ մու մը39:

Ն շենք, որ դեռևս ապ րի լի 16–ին Լի բա նա նի ար դա րա դա տու­թյան նա խա րար Շարլ Ռիզքն իր հե ռուս տա տե սային ե լույ թում նշեց, որ ե թե նույ նիսկ դա տա րա նը կազ մա վոր վեր ՄԱԿ–ի 7–րդ հոդ վա ծի հա մա ձայն, լի բա նա նյան կա ռա վա րու թյու նը պետք է ե րաշ քիխ ներ ու նե նար, որ այն կգոր ծեր ՄԱԿ–ի և լի բա նա նյան կա ռա վա րու թյան միջև նա խա պես կնք ված հա մա ձայ նագ րի սկզ բունք նե րին հա մա­պա տաս խան: Սա կայն հա մա ձայ նագ րի նախ նա կան տեքս տի հաս­տատ ման և նրա կնք ման հար ցում ևս լի բա նա նյան հա կա դիր ճամ­բար նե րը չէ ին կա րո ղա նում հա մա ձայ նու թյան հաս նել: ՄԱԿ–ի 7–րդ հոդ վա ծի հա մա ձայն` նման դեպ քում ԱԽ–ն կա րող էր մի ջամ տել և դա տա րա նի կազ մա վոր ման ո րո շում կա յաց նել ա ռանց լի բա նա ն­39 Hani M. Bathish & Nafez Qawas, Sultanov, Michel Take Temperature on Hariri

Tribunal. Envoys Hold Separate Rounds of Talks, Daily Star, Beirut, 18.04.07.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

26

յան կա ռա վա րու թյան հետ հա մա ձայ նագ րի կնք ման40, ի նչն ի հար­կե, չէր բխում Լի բա նա նի շա հե րից և կա րող էր հան գեց նել լի բա­նան յան ճգ նա ժա մի մի ջազ գայ նաց մա նը:

Ապ րի լի 18–ին Մի չե լը Լի բա նա նում իր վեր ջին հան դիպ ման ըն թաց քում նշեց, որ Հա րի րի ի սպա նու թյան հար ցով դա տա րա նը պետք է լի ներ «ան կախ և հիմ ված լի ներ մի ջազ գային քրե ա կան ի րա վուն քի վրա»41:

Ապ րի լի 20–ին կա յա ցավ Լի բա նա նի կա ռա վա րու թյան նիստ, ո րի ըն թաց քում քն նար կում եր տե ղի ու նե ցան նաև դա տա րա նի կազ մա վոր ման հար ցով ՄԱԿ–ի ԱԽ ե րկ րորդ խնդ րա գիրն ու ղար­կե լու հար ցի շուրջ: Կա ռա վա րու թյու նը, սա կայն, ո րո շեց հե տաձ­գել ե րկ րորդ խնդ րագ րի ու ղար կում ու ակ տի վաց րեց ը նդ դի մու­թյան հետ բա նակ ցու թյուն նե րը42:

Ապ րի լի 20–ին ի րա նա կան “Etimad Mali” թեր թին տված հար­ցազ րույ ցում Սի նի ո րան նշեց, որ լի բա նա նյան ը նդ դի մու թյու նը, օ գտ վե լով իր հո վա նա վոր նե րի ա ջակ ցու թյու նից, հրա ժար վում էր բա նակ ցել դա տա րա նի կազ մա վար ման հար ցով և սպառ նում էր, որ ե թե դա տա րա նի կազ մա վա րու մը տե ղի ու նե նար ՄԱԿ–ի 7–րդ հոդ վա ծի հա մա ձայն, ա պա կա ռա վա րա մետ ու ժե րը պա տաս­խա նա տու կլի նե ին ե րկ րում նոր քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մի բռնկ ման հա մար: «Ընդ դի մու թյու նը նշում է, որ չի ցան կա նում քա ղա քա կանաց նել դա տա րա նը, սա կայն, ե րբ այն դա տա րա­նի կազ մա վոր ման հար ցի քն նարկ ման հա մար նա խա պայ ման է ա ռաջ քա շում կա ռա վա րու թյան փո փո խու թյու նը, ա պա դա ար­դեն ի սկ խնդ րի քա ղա քա կա նա ցում է»,— շեշ տեց Սի նի ո րան43:

Լի բա նա նյան ճգ նա ժա մի կար գա վոր ման, լի բա նա նա սի րի ա­կան սահ մա նով ա նօ րի նա կան զեն քի տե ղա փոխ ման և մի ջազ­գային դա տա րա նի կազ մա վոր ման խն դիր նե րը քն նարկ վե ցին նաև ապ րի լի 24–ին ՄԱԿ–ի գլ խա վոր քար տու ղար Բան Կի–մու նի Դա մաս կոս այ ցե լու թյան շր ջա նակ նե րում:

Բա շար Ա սա դի հետ հան դի պու մից հե տո «Ֆ րանս պրես» գոր­ծա կա լու թյա նը տված հար ցազ րույ ցում ՄԱԿ–ի գլ խա վոր քար տու­ղա րը նշեց, որ Ա սա դին հոր դո րել էր օգ տա գոր ծել «իր ազ դե ցու­թյու նը» և նպաս տել լի բա նա նյան տար բեր քա ղա քա կան ու ժե րի միջև դա տա րա նի կազ մա վոր ման հար ցում հա մա ձայ նու թյան 40 Hani M. Bathish, Russian, UN Envoys Will Try to Break Lebanese Logjam, Daily

Star, Beirut, 17.04.07.41 Nada Bakri, Hizballah Says Chapter 7 Court “Will Make the Truth Lost”, Daily Star,

Beirut, 19.04.07.42 Nafez Qawaz, Daily Star News, Daily Star, Beirut, 21.04.07.43 Hani M. Bathish, Michel Insists UN Not Seeking to “Impose” Tribunal on Lebanon,

Daily Star, Beirut, 21.04.07.

ԼԻԼԻԹ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

27

հաս տատ մա նը: Ա սադն իր հեր թին նշել էր, որ դա տա րա նի կազ­մա վոր ման ո րո շու մը պետք է ըն դու նեն ի րենք՝ լի բա նան ցի նե րը, բայց Սի րի ան պա տրաստ է ա մեն կերպ ա ջակ ցել հա մա ձայ նու­թյան հաս տատ մա նը44:

Թեև մի ջազ գային հան րու թյունն ա մեն կերպ փոր ձում էր նպաս տել Լի բա նա նի ներ սում դա տա րա նի կազ մա վոր ման ո րոշ­ման կա յաց մա նը, ի նչ պես նաև լի բա նա նյան քա ղա քա կան ու ժե րի շր ջա նում հա մա ձայ նու թյան հաս տատ մա նը, սա կայն այս խն դիրն ու սում ա սիր վող շր ջա նում դեռևս շա րու նա կում էր մալ քա ղա­քա կան հիմ ա կան շա հար կում ե րից մե կը:

Ու սում ա սիր վող շր ջա նում հայե րը Լի բա նա նի խորհր դա րա­նում ու նե ին 6 պատ գա մա վո րա կան տեղ, ո րից 4–ը (3–ն ա ռա քե­լա կան և 1–ը կա թո լիկ) ը նտր վում է Բեյ րու թի ը նտ րաշր ջա նից, ի սկ մյուս եր կու սը` Լեռ նա լի բա նա նի և Բե քաայի ը նտ րա տա րած քից:

Երկ րի օ րենս դիր մարմ ում Բեյ րու թի ը նտ րաշր ջա նից խորհր­դա րան ան ցած բո լոր 4 հայ պատ գա մա վոր ներն էլ ներգ րավ ված է ին Սաադ Հա րի րի ի գլ խա վո րած դա շին քում: Նրանք է ին Հա կոբ Քա­սար ջյա նը (Ռամ կա վար ա զա տա կան կու սակ ցու թյուն), Ե ղի ա Ճե­րե ճյա նը (Սո ցի ալ–դե մոկ րա տա կան հն չա կյան կու սակ ցու թյուն), ան կախ պատ գա մա վոր Ժան Օ ղա սա փյա նը և հայ կա թո լիկ Սերժ Թուր սարգ սյա նը:

Լեռ նա լի բա նա նի և Բե քաայի հով տի շր ջան նե րից ե րկ րի խորհր­դա րան ը նտր ված եր կու հայ պատ գա մա վոր նե րը ներ կա յաց նում է ին ՀՅԴ–ն, որ սեր տո րեն հա մա գոր ծակ ցում էր ը նդ դի մա դիր ճա կա­տում հա մախմբ ված ու ժե րի, հատ կա պես Մի շել Աու նի ղե կա վա­րած Ա զատ հայ րե նա սի րա կան շարժ ման հետ: Պա տա հա կան չէր, որ Լեռ նա լի բա նա նից ը նտր ված Հա կոբ Բագ րա տու նին ը նդ գրկ­ված էր հենց Մի շել Աու նի գլ խա վո րած ը նտ րա ցու ցա կում: Վեր ջին հայ պատ գա մա վո րը Ժորժ Քա սար ջին էր, ով թեև կու սակ ցա կան չէր, սա կայն սեր տո րեն հա մա գոր ծակ ցում էր ՀՅԴ–ի հետ:

Թեև լի բա նա նա հայ քա ղա քա կան գոր ծիչ ներն ու կու սակ ցու­թյուն ներն ը ստ ի րենց կող մո րոշ ման հա մա գոր ծակ ցում է ին ե րկ րի տար բեր ու ժե րի և խմ բա վո րում ե րի հետ, սա կայն հայ հա մայնքն ը նդ հա նուր առ մամբ, իր շա հե րից ել նե լով, փոր ձում էր հա վա տա րիմ մալ դեռևս 1975 թ. բռնկ ված քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մի ըն­թաց քում որ դեգ րած «դ րա կան չե զո քու թյան» քա ղա քա կա նու թյա նը:

Փաս տենք, որ Լի բա նա նում 2006 թ. վեր ջին և 2007 թ. սկզբին սր ված ներ քա ղա քա կան ճգ նա ժա մը տա րա ծաշր ջա նային և

44 Hani M. Bathish & Nafez Qawas, Ban Says Assad Has Pledged to Help Seal Deal on Hariri Court, Daily Star, Beirut, 25.04.07.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

28

ոչ տա րա ծաշր ջա նային ու ժե րի միջև պայ քա րի ու ժե ղաց ման հետևանք էր:

Քա ղա քա կան ճգ նա ժամ ու ներ նաև ներ քին պատ ճառ ներ. 1. Ռա ֆիկ Հա րի րի ի սպա նու թյան գոր ծով մի ջազ գային դա տա­

րա նի կազ մա վոր ման հար ցում ե րկ րի հա կա դիր քա ղա քա կան ճամ­բար ներն ու նե ին տար բեր դիր քո րո շում եր: Սա մե ծա պես նպաս­տում էր ե րկ րում ի րա վի ճա կի ան կա յու նաց մա նը և հնա րա վո րու­թյուն էր տա լիս տա րա ծաշր ջա նային ո րոշ ու ժե րի ու ղ ղա կի ո րեն կամ ա նուղ ղա կի ո րեն մի ջամ տելու Լի բա նա նի ներ քին գոր ծե րին:

2. 2006 թ. հու լիս–օ գոս տոս ա միս նե րի լի բա նա նաիս րայե լյան պա տե րազ մում « կաս կա ծե լի հա ջո ղու թյուն ներ» ու նե նա լուց հե տո Հիզ բալ լահ շար ժու մը փոր ձում էր օգ տա գոր ծել լի բա նա նյան հա­սար կու թյան ո րոշ շր ջա նակ նե րում իր վայե լած ժո ղովր դա կա նու­թյու նը և մե ծաց նել իր քա ղա քա կան ազ դե ցու թյունն ու ներգ րավ­վա ծու թյու նը ե րկ րի կա ռա վար ման մար մին նե րում: Վե րոն շյալն իր հեր թին ա վե լի ա կն հայտ էր դարձ նում լի բա նա նյան հա սա րա­կու թյան ներ սում առ կա պա ռակտ վա ծու թյու նը:

Լի բա նա նյան հա կա մար տու թյան քա ղա քա կան կար գա վոր մա­նը միտ ված մի ջազ գային հան րու թյան ջան քե րի հա մա տեղ մա նը զու գա հեռ` ե րկ րի ո րոշ շր ջա նակ ներ ի րենց տա րա ծաշր ջա նային հո վա նա վոր նե րի ա ջակ ցու թյամբ փոր ձում է ին ներ քա ղա քա կան ճգ նա ժա մը տե ղա փո խել զին ված բա խում ե րի հար թու թյուն:

2006 թ. վեր ջին և 2007 թ. սկզ բին թեև Լի բա նա նին հա ջող վեց խու սա փել նոր քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մի բռն կու մից, սա­կայն քա ղա քա կան ճգ նա ժա մը դեռևս մում էր չկար գա վոր ված: Լու ծում չէր ստա ցել ճգ նա ժա մի ա ռա ջաց ման հիմ ա կան խն դիր­նե րից մե կը` Ռա ֆիկ Հա րի րի ի սպա նու թյան գոր ծով մի ջազ գային դա տա րա նի կազ մա վոր ման հար ցը: Վե րոն շյալ խնդ րի լու ծու մը հետաձ գե լու ը նդ դի մու թյան ո րո շու մը ստի պեց ե րկ րի կա ռա վա­րա մետ ու ժե րին հար ցի քն նար կու մը տե ղա փո խել ՄԱԿ–ի ԱԽ:

Մի ջազ գային հան րու թյու նը, մի կող մից ըն դու նե լով դա տա րա­նի կազ մա վոր ման ան հրա ժեշ տու թյունն ու կար ևո րու թյու նը, ի սկ մյուս կող մից՝ փոր ձե լով խու սա փել ներ լի բա նա նյան հա կա սու­թյուն նե րի էլ ա վե լի սրու մից, ջանք ներ էր գոր ծադ րում, որ դա տա­րա նի կազ մա վոր ման ո րո շու մը կա յաց վեր լի բա նա նյան մա կար­դա կում, ին չը կն պաս տեր հա կա դիր ճամ բար նե րի միջև հա կա­սու թյուն նե րի թու լաց մա նը:

29

Ա ՐԱՔՍ ՓԱ ՇԱՅԱՆ

ՔԱ ՂԱ ՔԱ ԿԱՆ ԻՍ ԼԱ ՄԸ «Ա ՐԱ ԲԱ ԿԱՆ ԳԱՐ ՆԱՆ» ՀԱՄԱՏԵՔՍ ՏՈՒՄ

2010 թ. վեր ջե րից, ի սկ ա վե լի ստույգ՝ 2011 թ–ից ի վեր, ա րա բա­կան մի շարք ե րկր նե րում սկիզբ ա ռան հա կա կա ռա վա րա կան բո­ղո քի ան նա խա դեպ ցույ ցեր, ո րոնք հայտ նի դար ձան «ա րա բա կան գա րուն» ա նու նով: Մաս նա վո րա պես Ե գիպ տո սում, Թու նի սում, Լի բի ա յում և Ե մե նում դրանք ու ղեկց վե ցին իշ խա նա փո խու թյամբ, ի սկ այլ ե րկր նե րում՝ հա սա րա կա կան–քա ղա քա կան հուժ կու շար­ժում ե րով: Դրանք չու նե ին հս տակ ա ռաջ նորդ ներ, ա ռաջ նոր դող քա ղա քա կան ու ժեր, չէ ին ղե կա վար վում մշակ ված հայե ցա կար գե­րով: Դրան ցում ա մե նա հան գու ցային ու ժը ե րի տա սար դու թյունն էր, ի սկ հա մա ցան ցը՝ այն հեն քը, ո րը նպաս տեց հա մախմբ մանն ու պայ քա րի հե տա գա ծա վալ մա նը: Միտ ված լի նե լով հա սա րա կա­կան–քա ղա քա կան բա րե փո խում ե րի ի րա կա նաց մանն ու ժո ղովր­դա վա րու թյան հաս տատ մա նը՝ «ա րա բա կան գա րունն» ի րա կա նում ո րո շա կի ո րեն բարդ, խր թին ու հա կա սա կան ի րա վի ճակ ներ ստեղ­ծեց ա րա բա կան աշ խար հում, ո րոնք դեռևս հան գու ցա լուծ ման փու­լում են: «Ա րա բա կան գար նան» ար դյուն քում մե ծա ցավ ար տա քին գոր ծո նի նշա նա կու թյունն ա րա բա կան ե րկր նե րի ներ քա ղա քա կան գոր ծըն թաց նե րում: Նո րա նոր քն նար կում եր ծա վալ վե ցին Մեր ձա­վոր Ար ևել քի ար դի ա կա նաց ման հար ցի շուրջ1:

«Ա րա բա կան գար նանն» ա ռնչ վող դեպ քե րի ար դյուն քում հա­զա րա վոր ան մեղ մար դիկ զոհ վե ցին, փախս տա կան դար ձան, կորց րե ցին ի րենց տնե րը: Ա րա բա կան մի շարք ե րկր ներ կրե ցին տն տե սա կան ու նյու թա կան վիթ խա րի կո րուստ ներ: Ներ քա ղա­

1 Ման րա մասն տե՛ս Գ. Գևոր գյան, Մեր ձա վոր Ար ևել քի ար դի ա կա նաց ման խն­դի րը. «ա րա բա կան գա րու նը» և Ե գիպ տո սը, Ժա մա նա կա կից Եվ րա սի ա, Մեր­ձա վոր Ար ևելք. Քա ղա քա կան փո խա կեր պում ներ, հա տոր II (1), Երևան, 2013, էջ 10–29:

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

30

քա կան լար վա ծու թյամբ հիմ ա կա նում ա ռանձ նա ցան Թու նի սը, Ե գիպ տո սը, Լի բի ան, Ե մե նը, Սի րի ան, Բահ րեյ նը, ո րոշ չա փով՝ Հոր դա նա նը, Լի բա նա նը, Մա րոկ կոն և այլն: Մաս նա վո րա պես սի­րի ա կան ճգ նա ժա մը վե րա ճեց մի ջազ գային հա կա մար տու թյան:

«Ա րա բա կան գար նան» գոր ծըն թաց նե րի բնո րոշ կող մե րից մե­կը դար ձավ իս լա մա կան գոր ծո նի, այլ կերպ ա սած՝ « քա ղա քա կան իս լա մի», ի նչ պես նաև սա լա ֆի ա կան հո սանք նե րի և ջի հա դա կան խմ բա վո րում ե րի ակ տի վա ցու մը: Իս լա մի դաշ տում գոր ծող տա­րաբ նույթ ու ղ ղու թյուն նե րը մի մյան ցից տար բեր վում է ին թե՛ հայե­ցա կար գային, թե՛ ռազ մա վա րա կան ա ռում ե րով: Ա րա բա կան վար չա կար գե րին ը նդ դի մա դիր և « քա ղա քա կան իս լա մը» ներ կա­յաց նող իս լա մա մետ ու ժե րը նախ քան «ա րա բա կան գա րու նը» հիմ­նա կա նում գոր ծել են վտա րան դի ու թյան մեջ, ը նդ հա տա կում կամ կի սաօ րի նա կան դաշ տում: Նրանք միշտ էլ ե ղել են տվյալ ե րկ րի հա սա րա կա կան–քա ղա քա կան խճան կա րի մա սը և ու նե ցել են հա­մա խոհ նե րի լայն շր ջա նակ ներ: Հա կա կա ռա վա րա կան շար ժում­նե րին իս լա մա մետ ներն ար ձա գան քե ցին ա վե լի ու շ, ի սկ հե տա­գա յում, ա ռան ձին ե րկր նե րում, իշ խա նու թյան ե կան: Այս ա ռու մով հատ կա պես հե տաքր քիր են «ա րա բա կան գար նան» ա վան գարդ­ներ հա մար վող Թու նի սի և Ե գիպ տո սի օ րի նակ նե րը2:

«Ա րա բա կան գա րունը» սկս վեց Թու նի սից և կապ ված է 2010 թ. դեկ տեմ բե րի 17–ին թու նիս ցի ե րի տա սարդ Մու հա մեդ Բու ա զի զի ի նք նահր կիզ ման հետ: Վեր ջինս այդ քայ լին էր դի մել` բո ղո քե լով ոս տի կա նու թյան գոր ծո ղու թյուն նե րի դեմ, ե րբ նրան ար գել վել էր փո ղո ցում զբաղ վել բան ջա րե ղե նի վա ճառ քով: Հա մա ժո ղովր­դա կան հու զում ե րի ար դյուն քում (որ հայտ նի են « Հաս միկ նե րի հե ղա փո խու թյուն» ան վամբ) 2011 թ. հուն վա րի 14–ին նա խա գահ Զի նեդ դին Բեն Ա լին 23 տա րի եր կի րը ղե կա վա րե լուց հե տո հե­ռա ցավ իշ խա նու թյու նից: Ի նը ա միս ան ց Թու նի սում հոկ տեմ բե­րի 23–ին տե ղի ու նե ցան խորհր դա րա նա կան ը նտ րու թյուն ներ, ո րոնց ար դյուն քում հաղ թա նակ տա րավ 1981 թ. հիմ ված չա­փա վոր իս լա մա մետ «Ան–Նահ դա» (« Վե րած նունդ») կու սակ ցու­թյու նը: Վեր ջինս ան ցու մային խորհր դա րա նի 217 տե ղե րից զբա­ղեց րեց 89–ը (մոտ 41 տո կոս)3: Հա ջորդ տե ղե րը զբա ղեց րե ցին 2 Հարկ է նշել, որ նախ քան «ա րա բա կան գա րու նը» իս լա մա մետ նե րը հաղ թա­

նակ տա րան Պա ղես տի նի Ի նք նա վա րու թյու նում: Այս տեղ 2006 թ. խորհ դա­րա րա նա կան ը նտ րու թյուն նե րի ար դյուն քում հաղ թա նակ տա րավ իս լա մա­մետ « Հա մա սը»՝ ա ռաջ ան ցնե լով իշ խող « Ֆաթ հին»:

3 Ման րա մասն տե՛ս Anna Mahjar–Bardussi, Tunisia after the Elections. Part I: A Guide to Enterpreting the Elections Results, http://www.memri.org/report/en/print5924.htm, December 16, 2011. Inquiry & Analysis Series Report No. 774.

ԱՐԱՔՍ ՓԱՇԱՅԱՆ

31

ձա խա կող մյան ու ղղ վա ծու թյամբ « Հան րա պե տա կան կոնգ­րե սը» (29 ման դատ), «Ազ գային պե տի ցի ան» (26 ման դատ) և «Աշ խա տան քի և ա զա տու թյան ժո ղովր դա վա րա կան ֆո րու մը» («Էթ թա քա թոլ») (20 ման դատ): «Ան–Նահ դան» դա շինք կազ մեց քա ղաքա կան աշ խար հիկ ու ժե րի հետ: Նո րըն տիր խորհր դա­րանը 2011 թ. դեկ տեմ բե րի 12–ին ան ցու մային շր ջա նի նա խա գահ ը նտ րեց մի աս նա կան թեկ նա ծու Մուն սիֆ Ալ–Մար զու կի ին, ով դեկ տեմ բե րի 14–ին ան ցու մային շր ջա նի վար չա պետ նշա նա կեց «Ան–Նահ դայի» գլ խա վոր քար տու ղար Հա մա դի Ջե բա լի ին4:

Թու նի սում ա զատ ը նտ րու թյուն նե րի և այդ քան ակ տիվ մաս­նակ ցու թյան փաստն ան նա խա դեպ էր: Աշ խար հիկ եր կիր հա մար­վող Թու նի սում ը նտ րու թյու նը կանգ ա ռավ չա փա վոր իս լա մա մետ « Նահ դայի» վրա: Կու սակ ցու թյան ա ռաջ նոր դը՝ եր կար տա րի ներ Ա նգ լի ա յում վտա րան դի ու թյան մեջ ապ րած ազ դե ցիկ քա ղա քա­կան գոր ծիչ Ռա շիդ Ալ–Ղան նու շին մինչ այդ թու նի սյան հա սա րա­կու թյա նը շատ պարզ հաս կաց նել տվեց, որ իշ խա նու թյան գա լու դեպ քում ի րենք չեն ձգ տե լու ստեղ ծել շա րի ա թա կան պե տու թյուն, այլ նա խա պատ վու թյու նը տա լու են թուր քա կան մո դե լին՝ եզ րեր փնտ րե լով իշ խող «Ար դա րու թյուն և զար գա ցում կու սակ ցու թյան» քա ղա քա կա նու թյան հետ, ին չը են թադ րում է ր՝ բազ մա կար ծու­թյուն, բազ մա կու սակ ցա կա նու թյուն, տն տե սու թյան զար գա ցում և այլն5: Ղան նու շին նույ նիսկ նշեց, որ հա մա գոր ծակ ցե լու է քա ղա­քա կան ու քա ղա քա ցի ա կան ու ժե րի հետ՝ Թու նի սը օ րեն քի պե­տու թյուն դարձ նե լու հա մար6:

«Ան–Նահ դան», որ 1992 թ–ից ի վեր չէր մաս նակ ցել Թու նի սի քա ղա քա կան գոր ծըն թաց նե րին, նախ քան իշ խա նու թյան գա լը կա րո ղա ցավ շատ ճկուն դիս կուրս վա րել՝ քն նա դա տե լով կրո նա­քա ղա քա կան պահ պա նո ղա կան և ար մա տա կան ու ժե րին, ա ջակ­ցու թյուն հայտ նե լով ժո ղովր դա վա րա կան ար ժեք նե րին ու մար դու հիմ ա րար ի րա վունք նե րին, հա վաս տի աց նե լով, որ գի տակ ցում է շա րի ա թա կա նաց ման ոչ շա հե կան հետ ևանք նե րը ե րկ րի հիմ ա­կան ե կա մուտ ներն ա պա հո վող զբո սաշր ջու թյան զար գաց ման հա մար: Ղան նու շին հայ տա րա րեց, որ ըն տա նե կան օ րենս գիր­քը կհեն վի շա րի ա թի վրա, սա կայն կար գել վի բազ մակ նու թյու­նը, դպ րոց նե րում հի ջա բի ար գելք գո յու թյուն չի ու նե նա, կնոջ և

4 Veysel Ayhan, Results of the Tunisian Constituent Assembly Elections: Winners and Losers, http://www.orsam.org.tr/en/showArticle.aspx?ID=887

5 Profile. Tunisia’s Ennahda Party, http://www.bbc.co.uk 25 October 2011 6 What role for the Islamists?, Al–Ahram weekly on–line, 27 January – 2 February 2011

Issue No. 1033, http://weekly.ahram.org.eg

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

32

տղա մար դու միջև կհաս տատ վի հա վա սա րու թյուն, շա րի ա թով ամ րագր ված քար կո ծու մը և ան դա մա հա տու մը չեն դի տարկ վի որ պես պատ ժա մի ջոց ներ և այլն7:

Սա կայն նույ նիսկ չա փա վոր հա յացք ներ ու նե ցող «Ան–Նահ­դայի» հաղ թա նա կը ո րո շա կի մտա հո գու թյուն ստեղ ծեց Թու նիսի աշ խար հիկ շր ջա նակ նե րում: Աս վա ծի ա պա ցույցն այն բուռն ու բա­ցա սա կան ար ձա գանքն էր, որ հա ջոր դեց կու սակ ցու թյան գլխա­վոր քար տու ղար, ի սկ հե տա գա յում վար չա պետ Հա մադ Ջեբա լի ի՝ « վե ցե րորդ խա լի ֆա յու թյան» (հին գե րորդն օս մա նյանն էր, ո րը կոր ծան վեց 1924 թ–ին) դա րաշր ջա նի սկս վե լու մա սին ար ված հայ տա րա րու թյա նը, ո րով նկա տի էր ա ռն վում Թու նի սը: Հա սա­րա կու թյան ա զա տա կան և աշ խար հիկ շեր տե րի մտա վա խու թյու նը փա րա տե լու հա մար հե տա գա յում թե՛ «Ան–Նահ դայի», թե՛ իշ խող դա շին քի մաս կազ մող ու ժե րի կող մից հն չած գնա հա տա կա նը հա­մար վեց թյու րըմբռ նում8:

Հարկ է նշել, որ Թու նի սում հե ղա փո խու թյու նից և իս լա մա մետ­նե րի՝ իշ խա նու թյան գա լուց հե տո ե րկ րում կա յու նու թյու նը չվե րա­կանգն վեց: Թու նի սում մի կող մից ան նա խա դեպ ակ տի վա ցան սա լա ֆի ա կան խմ բա վո րում երն ու շար ժում ե րը, ո րոնք սկ սե ցին կոշտ ձևով պայ քա րել Թու նի սը շա րի ա թա կան պե տու թյուն դարձ­նե լու հա մար9: Մյուս կող մից՝ մեծ թափ ստա ցան աշ խար հիկ հենք ու նե ցող քա ղա քա ցի ա կան շար ժում ե րը: 2013 թ. փետր վա րի 6–ին աշ խար հիկ ը նդ դի մա դիր Բե լաիդ Շուք րի ի սպա նու թյու նից հե­տո Թու նի սում սկիզբ ա ռան հա կա կա ռա վա րա կան նոր ցույ ցեր, ո րոնց ար դյուն քում փետր վա րի 19–ին Ջե բա լին հրա ժա րա կան տվեց: Ի վեր ջո, ազ գային ե րկ խո սու թյան ար դյուն քում 2014 թ. հուն վա րին իշ խող դա շին քի և ը նդ դի մա դիր նե րի միջև հա մա ձայ­նու թյուն ձեռք բեր վեց: Գոր ծող իշ խա նու թյու նը որ պես զի ջում իր լի ա զո րու թյուն նե րը փո խան ցեց ար հես տա վարժ նե րի կա ռա վա­րու թյա նը: Ան ցու մային շր ջա նի նոր վար չա պետ դար ձավ ար դյու­նա բե րու թյան նա խա րար Մեհ դի Ջո մաան10: «Ան–Նահ դայի» դեմ հա սա րա կա կան դժ գո հու թյուն նե րի ա լի քին հըն թացս շա րու նակ­վում են խմո րում ե րը կու սակ ցու թյան ներ սում: Ա ռան ձին գնա­7 Rajaa Basly, The future of al–Nahda in Tunisa, http://carnegieendowment.org

(April 20, 2011).8 Ennahda Discourse: The Sixth Caliphate or Misunderstanding?, http://www.

tunisia–live.net (16 November, 2011). 9 Tunisia’s Nahda–led government takes on the Salafist challenge, https://www.

middleeastmonitor.com (20 March, 2013).10 Tunisia PM Ali Larayedh hands over to Mehdi Jomaa, http://www.bbc.co.uk (9

January, 2014).

ԱՐԱՔՍ ՓԱՇԱՅԱՆ

33

հա տա կան նե րի հա մա ձայն՝ չի բա ցառ վում, որ 2014 թ. աշ նա նը նա խա գա հա կան և խորհր դա րա նա կան ը նտ րու թյուն նե րում «Ան–Նահ դան» պար տու թյուն կրի11:

Ն շենք, որ թու նի սյան հե ղա փո խու թյունն ա ռա ջինն ան դրա­դար ձավ Ե գիպ տո սի վրա, որ տեղ 2011 թ. հուն վա րի 25–ից սկիզբ ա ռան հա կա կա ռա վա րա կան լայ նա ծա վալ ցույ ցեր ու հան րա­հա վաք ներ: Ո րոշ ժա մա նակ ան ց նա խա գահ Հոս նի Մու բա րա­քը (1980–2011 թթ.) հայ տա րա րեց, թե պատ րաստ է ան մի ջա պես հե ռա նալ, սա կայն մտա վա խու թյուն ու նի, որ եր կի րը կհայտն­վի քաո սի մեջ, ի սկ իշ խա նու թյունն ան մի ջա պես ի րենց ձեռ քը կվերց նեն « Մու սուլ ման եղ բայր նե րը»12: Սա կայն հե ղա փո խա կան ի րա վի ճա կի ար դյուն քում փետր վա րի 11–ին Մու բա րա քը հրա ժա­րա կան տվեց:

Թ վում էր, թե հա կա կա ռա վա րա կան հու զում ե րը Ե գիպ տո սի տար բեր քա ղաք նե րում ու շր ջան նե րում կա րող է ին կազ մա կեր պել հա սա րա կու թյան ծան րակ շիռ շր ջա նակ նե րում լայն ժողովր դա կա­նու թյուն վայե լող 1928 թ. ստեղծ ված « Մու սուլ ման եղ բայր նե րը»13, ո րի գոր ծու նե ու թյունն ար գել վել էր դեռևս 1954 թ.` այն ժա մա նակ վար չա պետ, ի սկ 1956–1970 թթ. Ե գիպ տո սի նա խա գահ Գա մալ Աբ դել Նա սե րի դեմ ի րա կա նաց ված մա հա փոր ձից հե տո: Սա կայն հե ղա փո խա կան շարժ ման սո ցի ա լա կան հե նա րա նը ոչ թե իս լա­մա մետ ներն է ին կամ վար չա կար գի ա վան դա կան աշ խար հիկ ը նդ­դի մա դիր ու ժե րը՝ Ալ–Վաֆ դը, Ալ–Ղադ դը և այլն, այլ հիմ ա կա նում ե րի տա սար դու թյան այն ի րա զեկ ու կրթված շրջա նակ նե րը, ով քեր հնա րա վո րու թյուն ու նե ին օ գտ վելու համացանցից, հե տևա բար և` սո ցի ա լա կան ցան ցե րից (մաս նա վո րա պես` Facebook և Twitter), ի նչն էլ հա մախմբ ման վճռո րոշ ազ դակ դար ձավ:

Հատ կան շա կան է, որ ա րա բա կան ե րկր նե րի հա սա րա կու­թյուն նե րի մե ծա մաս նու թյու նը հենց ե րի տա սարդ ներն են, ո րոնք

11 Տե՛ս А. Быстрова Тунис: внутрипартийные проблемы “Ан–Нахды”, http://www.iimes.ru (6 мая, 2014).

12 Մաս նա վո րա պես Հոս նի Մու բա րա քի իշ խա նու թյան շր ջա նում (1980–2011 թթ.) կա ռույ ցը գոր ծել է կի սաօ րի նա կան դաշ տում, 1984 թ–ից մաս նակ ցել խորհր­դա րա նա կան և տե ղա կան ի նք նա կա ռա վար ման մար մին նե րի ը նտ րու թյուն­նե րին տար բեր դա շինք նե րի կազ մում և «ան կախ» թեկ նա ծու նե րի մի ջո ցով՝ շա րու նա կե լով առ ճա կատ ման մեջ լի նել իշ խա նու թյուն նե րի հետ: 2000 թ. խորհր դա րա նա կան ը նտ րու թյուն նե րում Մու սուլ ման եղ բայր նե րը Ե գիպ տո սի բարձ րա գույն օ րենս դիր մարմ նում ստա ցան 17, ի սկ 2005–ի ն՝ 88 տեղ: Ի սկ ա մե նա վեր ջին՝ 2010–ի ը նտ րու թյուն նե րը բոյ կո տե ցին:

13 Eric Trager , The Unbreakable Muslim Brotherhood: Grim Prospects for a Liberal Egypt, Foreign Affairs, September–October 2011, http://www.washingtoninstitute.org

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

34

ան մի ջա կա նո րեն բախ վում են հիմ ա կան սո ցի ա լա կան խն դիր­նե րին (աղ քա տու թյուն, գոր ծազր կու թյուն, ցածր աշ խա տա վարձ, կո ռուպ ցի ա, կա շա ռա կե րու թյուն, սո ցի ա լա կան ան հա վա սա րու­թյուն, հո վա նա վոր չու թյուն և այլն): Ար դյուն քում Ապ րի լի 6–ի շար­ժում14 ա ռաջ քա շեց ե րկ րում վար չա կար գի ան հա պաղ հրա ժա­րա կա նի և քա ղա քա կան ու սո ցի ա լա կան բա րե փո խում եր ի րա­կա նաց նե լու պա հանջ ներ:

Աս տի ճա նա բար բո ղո քի հա կա կա ռա վա րա կան ակ ցի ա նե րը սկ սե ցին հա մալր վել սո ցի ա լա կան ու գա ղա փա րա կան նո րա նոր շեր տե րով: Դրանց մի ա նա լու հրա մա յա կա նը գի տակ ցե ցին նաև « Մու սուլ ման եղ բայր նե րը», ո րոնք այդ փու լում, բնա կա նա բար, չէ ին կա րող լայն օ րա կարգ բե րել իս լա միզ մի ի րենց հռե տո րա բա­նու թյու նը, քա նի որ շար ժում ա ռաջ էր քա շում հա մընդ հա նուր, լայն գա ղա փար ներ, ո րոնց կողմ է ին Ե գիպ տո սի շար քային քա­ղա քա ցի նե րը՝ հա նուն մար դու ի րա վունք նե րի և ժո ղովր դա վա րա­կան ա զա տու թյուն նե րի: « Մու սուլ ման եղ բայր նե րին» այլ բան չէր մում, քան խո սել իս լա մա կան ժո ղովր դա վա րու թյու նից15:

Իշ խա նա փո խու թյու նից հե տո « Մու սուլ ման եղ բայր ներ» շար­ժում օ րի նա կա նաց վեց16: Ստեղծ վեց շարժ ման քա ղա քա կան կամ քա ղա քա ցի ա կան թևը՝ «Ա զա տու թյուն և ար դա րու թյուն» ա նու նով, ո րի ա ռաջ նորդ դար ձավ շարժ ման ղե կա վար նե րից Մու համ մադ Մուր սին: Վեր ջինս փոր ձեց փա րա տել իս լա միզ մից զգու շա ցող նե րի մտա վա խու թյու նը՝ նշե լով, որ ի րենք մտա դիր չեն թե ոկ րատ պե տու թյուն ստեղ ծել և փոր ձե լու են հա մա գոր ծակ ցել աշ խար հիկ ու ժե րի հետ17: 2011–2012 թթ. Ե գիպ տո սի խորհր դա­րա նա կան ը նտ րու թյուն նե րում «Ա զա տու թյուն և ար դա րու թյու նը» հա վա քեց ձայ նե րի մե ծա մաս նու թյու նը18, ի սկ ո րոշ ժա մա նակ ան ց Մու համ մադ Մուր սին հաղ թեց 2012 թ. նա խա գա հա կան ը նտ րու­թյուն նե րում՝ ա ռաջ ան ցնե լով իր հա կա ռա կոր դին՝ նախ կին վար­

14 Ապ րի լի 6–ը ե րի տա սար դա կան շար ժում է, որ ստեղծ վել էր դեռևս 2008 թ.–ի գար նա նը Facebook սո ցի ա լա կան ցան ցում` ա ջակ ցե լու ե գիպ տա կան Ալ–մա­հա լա Ալ–քուբ րա քա ղա քի աշ խա տա վոր նե րին, ո րոնք ծրագ րել է ին ապ րի լի 6–ին գոր ծա դուլ կազ մա կեր պել:

15 Egypt’s Muslim Brotherhood Faces Prospect of Democracy Amid Internal Discord http://www.washingtonpost.com (21 February, 2011).

16 Egypt Declares Muslim Brotherhood Legal, Voice of America, http://www.voanews.com (6 June, 2011).

17 Egypt: Muslim Brotherhood Sets up New Party, http://www.bbc.co.uk (30 April, 2011).

18 Egypt’s Parliamentary Elections End; Muslim Brotherhood Wins Majority, http://www.christianpost.com (6 January, 2012).

ԱՐԱՔՍ ՓԱՇԱՅԱՆ

35

չա պետ և զին վո րա կան Ահ մադ Շա ֆի կին, ով ներ կա յաց նում էր քա ղա քա կան դաշ տի աշ խար հիկ հատ վա ծը19:

Հետ հե ղա փո խա կան շր ջա նում Ե գիպ տո սում ան կա խու թյու­նից հե տո իս լա միզմ ա ռա ջին ան գամ հաղ թա նակ տա րավ: Ե գիպ տո սի խորհր դա րա նի մաս կազ մե ցին նաև սա լա ֆի ա կան ու ժե րը՝ ի դեմս « Նուռ» շարժ ման20: Սա կայն ո րոշ ժա մա նակ ան ց պարզ դար ձավ, որ « Մու սուլ ման եղ բայր նե րը» չկա րո ղա ցավ ար­դա րաց նել հե ղա փո խու թյան հույ սե րը: Շո շա փե լի ա ռա ջըն թաց չգ րանց վեց ո ՛չ ե րկ րի տն տե սու թյան կա յու նաց ման, ո ՛չ ժո ղովր դա­վա րու թյան աս պա րե զում: Հատ կա պես ճա կա տագ րա կան ե ղավ Եղ բայր նե րի կող մից մշակ ված նոր Սահ մա նադ րու թյան նա խա­գի ծը, ո րն ան նա խա դեպ ը նդ լայ նում էր նա խա գա հի լի ա զո րու­թյուն նե րը՝ հե տըն թաց գրան ցե լով հե ղա փո խու թյան պա հանջ նե­րից21: Թույլ տր ված բազ մա թիվ սխալ նե րի պատ ճա ռով թե՛ Մուր­սի ի, թե՛ Եղ բայր նե րի հե ղի նա կու թյու նը սկ սեց ան կում ապ րել22: Հ. Մու բա րա քի իշ խա նա փո խու թյու նից ի վեր սկիզբ ա ռած ներ քա­ղա քա կան ան կայ նու թյունն այդ պես էլ չհաղ թա հար վեց: Ի վեր ջո, հա սա րա կու թյան շր ջա նում իս լա միզ մի հար ցում դժ գո հու թյուն նե­րը լա վա գույնս օգ տա գոր ծե ցին զին վո րա կան նե րը, ով քեր Մու­բա րա քի իշ խա նա փո խու թյու նից հե տո կա րո ղա ցան բա վա կան եր կար ժա մա նակ՝ թե՛ մինչև նոր իշ խա նու թյան ձևա վո րու մը, թե՛ դրա նից հե տո, պահ պա նել կա ռա վար ման լծակ նե րը: Զին վո րա­կան նե րի կազ մա կեր պած պե տա կան հե ղաշրջ ման ար դյուն քում 2013 թ. հու լի սի 3–ին Մու համ մադ Մուր սին մոտ մեկ տա րի պաշ­տո նա վա րե լուց հե տո հե ռաց վեց իշ խա նու թյու նից և ձեր բա կալ­վեց: Բա խում ե րի ար դյուն քում « Մու սուլ ման եղ բայր ներ» շարժ­ման բազ մա թիվ ան դամ եր մա հա ցան, շա տե րը՝ ձեր բա կալ վե­ցին: Մուր սի ի պաշ տո նան կու թյան մա սին հայ տա րա րեց Ա բդ Ալ–Ֆա թահ Ալ–Սի սիսն՝ Ե գիպ տո սի բա նա կի գե րա գույն հրա մա­նա տա րը, ով մտա դիր էր ե րկ րի նա խա գահ դառ նալ: Ան ցու մային շր ջա նի ժա մա նա կա վոր նա խա գահ նշա նակ վեց Սահ մա նադ րա­կան դա տա րա նի նա խա գահ Ադ լի Ալ–Ման սու րը: Հայ տա րար վեց

19 Muslim Brotherhood’s Mohammed Morsi Wins Egypt’s Presidential Race, http://www.theguardian.com (24 June, 2012).

20 Ե գիպ տո սում սա լա ֆի ա կա նու թյան մա սին տե՛ս Khalil Al–Anani, Pious Ways to Politics: The Rise of Political Salafism in Post–Mubarak Egypt, https://www.academia.edu

21 Տե՛ս Draft of the Constitution of the Arab Republic of Egypt, http://www.constitutionnet.org/files/2012.09.20_–_draft_constitution_–_english.pdf

22 Morsi and Muslim Brotherhood Have Failed, http://www.spiegel.de (2 July, 2013).

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

36

նոր ը նտ րու թյուն նե րի ան ցկաց ման մա սին23: 2013 թ. հուն վա րի 14–15–ին Ե գիպ տո սի քա ղա քա ցի նե րը քվե ար կե ցին նոր Սահ մա­նադ րու թյան օգ տին (98,1 տո կոս)24, ո րն ա վե լի մոտ էր Մու բա­րա քի շր ջա նում գո յու թյուն ու նե ցող Սահ մա նադ րու թյա նը25: 2013 թ. Ե գիպ տո սի դա տա րանն ար գե լեց « Մու սուլ ման եղ բայր նե րի» գոր ծու նե ու թյու նը: 2014 թ. մայի սի 26–28–ը ան ցկաց ված նա խա­գա հա կան ը նտ րու թյուն նե րի ար դյուն քում Ալ–Սի սին ձայ նե րի մե­ծա մաս նու թյամբ (92,9 տո կոս` 23 264 306 ձայն) ը նտր վեց Ե գիպ­տո սի նա խա գահ և հու նի սի 8–ին ստանձ նեց իր պար տա կա նու­թյուն նե րը:

եզ րա կա Ցություն ներ

• Թու նի սի և Ե գիպ տո սի օ րի նակ ներն ի ցույց դրե ցին, որ «ա րա բա կան գար նան» գոր ծըն թաց նե րում ա ռանձ նա հա տուկ դեր խա ղա ցին իս լա մի քա ղա քա կա նաց ման դրս ևո րում ե րը, ո րոնք նպա տակ ու նե ին հետ հե ղա փո խա կան շր ջա նի գա ղա փա­րա խո սա կան և քա ղա քա կան բա ցը լց նել իս լա միզ մով: Ա րա բա­կան մի շարք ե րկր նե րում հա սա րա կու թյան շա տ ու շատ շեր տեր հա մոզ ված է ին, որ իս լա մա կան սկզ բունք նե րի ո րո շա կի կամ նույ­նիսկ ամ բող ջա կան ներդր մամբ հնա րա վոր կլի ներ լու ծել սո ցի­ալ–տն տե սա կան և քա ղա քա կան այն բարդ ու խր թին հիմ ա հար­ցե րը, ո րոնք ձևա վոր վել է ին տաս նա մյակ նե րի ըն թաց քում: Իս լա­մա մետ նե րի հա ջո ղու թյու նը կապ ված էր նաև այն փաս տի հետ, որ ան կա խու թյան ձեռք բե րու մից հե տո ա րա բա կան իս լա մա կան մի շարք ե րկր նե րում իշ խա նու թյան ե կած աշ խար հիկ վեր նա­խա վը, ներ մու ծե լով եվ րո պա կան ար ժեք ներ, այդ պես էլ չկա րո­ղա ցան լի ո վին ար դա րաց նել սե փա կան հա սա րա կու թյուն նե րի հույ սե րը: Ա մեն պա րա գա յում, իս լա մա մետ նե րի իշ խա նու թյան գա լը պա տա հա կան չէր, քա նի որ մաս նա վո րա պես Ե գիպ տո սում հա սա րա կու թյան բա վա կան լայն շր ջա նակ ներ աչ քի է ին ը նկ նում կրո նա սի րու թյամբ և կրո նա պե տու թյան ջա տա գո վու թյամբ:

• «Ա րա բա կան գար նան» ա վան գարդ ներ հա մար վող Թու­նիսն ու Ե գիպ տո սը դար ձան այն ե րկր նե րը, որ տեղ հետ հե ղա փո­23 Egyptian Army Ousts Morsi, Orders New Elections http://www.usatoday. com (4 July, 2013).24 Official Vote Result: 98.1% Approves Egypt’s Post–June 30 Constitution, Ahram

Online, Saturday 18 Jan 2014 25 Տե՛ս Constitution of the Arab Republic of Egypt 2014, http://www.sis.gov.eg/Newvr/

Dustor–en001.pdf

ԱՐԱՔՍ ՓԱՇԱՅԱՆ

37

խա կան շր ջա նում հաղ թա նակ տա րավ « քա ղա քա կան իս լա մը»: Թվում էր, որ թե՛ Թու նի սում և թե՛ Ե գիպ տո սում իս լա մա մետ նե­րի իշ խա նու թյան գա լը շա հե կան էր պահ պա նո ղա կան և ար մա­տա կան սա լա ֆի ա կան կրո նա քա ղա քա կան ու ժե րին հա կազ դե լու ա ռու մով, սա կայն վեր ջին նե րիս ա ռաջ խա ղա ցում աս տի ճա նա­բար ը նդ լայն վեց:

• Թե՛ Թու նի սի և թե՛ Ե գիպ տո սի օ րի նակ ներն ի ցույց դրե­ցին, որ իս լա մա մետ նե րը չկա րո ղա ցան լու ծել գո յու թյուն ու նե ցող հիմ ա հար ցե րը և պահ պա նել այն հե ղի նա կու թյու նը, ո րն ու նե ին նախ քան հե ղա փո խու թյուն նե րը: Իշ խա նա փո խու թյան հետ ևան­քով ձևա վոր ված նոր վար չա կար գե րը չկա րո ղա ցան լի ո վին ար­դա րաց նել սե փա կան հա սա րա կու թյան հույ սե րը: Սկիզբ ա ռած նո րա նոր դժ գո հու թյուն ներն ու հի աս թա փու թյուն նե րը դար ձան սո ցի ալ–քա ղա քա կան վայ րի վե րում ե րի պատ ճառ:

• Իս լա մա մետ նե րի և աշ խար հիկ նե րի առ ճա կա տու մը թե՛ Ե գիպ տո սում և թե՛ Թու նի սում դար ձավ ան խու սա փե լի՝ փաս տե­լով, որ ա րա բա կան ե րկր նե րի նո րա գույն շր ջա նի պատ մու թյա նը միշտ էլ բնո րոշ է ե ղել պայ քա րը զար գաց ման կրո նա քա ղա քա­կան և աշ խար հիկ ու ղ ղու թյուն նե րի միջև:

• Ե գիպ տո սում 2014 թ. զին վո րա կան նե րի` իշ խա նու թյան գալն ի ցույց դրեց, որ «ա րա բա կան գա րու նը» չկա րո ղա ցավ ար­մա տա կան փո փո խու թյուն ներ ա նել ա րա բա կան ե րկր նե րի հա­սա րա կա կան և քա ղա քա կան հա մա կար գե րում: Իս լա մա մետ նե­րի իշ խա նու թյան գա լը կա րե լի է բնո րո շել որ պես ան ցու մային շր ջա նի ի րո ղու թյուն: Ա րա բա կան հա սա րա կու թյուն նե րը սկ սե ցին խոր հել նախ քան հե ղա փո խու թյուն ներն ու նե ցած ա ռա վե լու թյուն­նե րի մա սին և սկ սե ցին ե րա զել նախ կին ի րադ րու թյու նը վե րա­կանգ նե լու մա սին:

• «Ա րա բա կան գար նան» գոր ծըն թաց նե րում նոր թափ ստա ցած իս լա միս տա կան ու ժե րին է ա կան օ ժան դա կու թյուն ցու­ցա բե րե ցին ար տա քին դե րա կա տար նե րը (թե՛ իս լա մա կան աշ­խար հի ներ սից, թե՛ դրա սահ ման նե րից դուրս):

• «Ա րա բա կան գար նան» ար դյուն քում իշ խա նու թյան ե կած իս լա մա մետ ու ժե րի սխա լե րը, բաց թո ղում երն ու ձա խո ղում երն ի ցույց դրե ցին, որ իս լա միզ մը այդ քան էլ կեն սու նակ չէ հա մար­ժեք ար ձա գան քե լու գո յու թյուն ու նե ցող մար տահ րա վեր նե րին և դառ նա լու ա րա բա կան պե տու թյուն նե րի հա վա սա րակշռ ված զար գաց ման ե րաշ խիք:

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

38

• Ա րա բա կան ե րկր նե րում հա սա րա կա կան–քա ղա քա կան զար գա ցում ե րի հե ռան կար նե րը և դրան ցում իս լա մի դե րա կա­տա րու թյան հար ցը դեռևս ա նո րոշ են: Օ րա կար գում են ա րա բա­կան ե րկր նե րում ա զատ ու ար դար ը նտ րու թյուն նե րի, բազ մաբ ևեռ քա ղա քա կան հա մա կար գի, սո ցի ա լա կան ար դա րու թյան, տն տե­սա կան ա ռա ջըն թա ցի զար գաց ման հետ կապ ված հար ցեր: Ա րա­բա կան ե րկր նե րում գլուխ բարձ րա ցող սա լա ֆի ա կան շար ժում­ներն ա ռաջ են քա շում Ո ւմ մայի կազ մա կերպ ման նոր՝ դա սա կան միջ նա դա րյան մո տե ցում եր, ին չը հա կա սու թյան մեջ է մտ նում ոչ մի այն ար դի ա կա նու թյան, այլև Մեր ձա վոր Ար ևել քի բա րե փո­խում ե րի ու ար դի ա կա նաց ման տար բեր հայե ցա կար գե րի հետ: Ի վեր ջո ի նչ դեր կու նե նա իս լամ «ա րա բա կան գար նան» դեպ­քե րից հե տո, ցույց կտա ժա մա նա կը: Սա կայն պետք է նկա տի ու նե նալ, որ ա րա բա կան ե րկր նե րի հա սա րա կա կան–քա ղա քա­կան բա րե փո խում ե րի ի րա կա նաց ման հա մար ոչ մի այն եր կար ժա մա նակ, այլև մեծ ռե սուրս ներ ու նպաս տա վոր պայ ման ներ են ան հրա ժեշտ` ան կախ այն հան գա ման քից՝ այդ բա րե փո խում ե­րը կրո նա կան, թե աշ խար հիկ ար ժեք նե րի հա մա տեքս տում կի­րա կա նաց վեն: Այ սօր ա րա բա կան իս լա մա կան ե րկր նե րում կան մի շարք օբյեկ տիվ դժ վա րու թյուն ներ (ժո ղովր դագ րա կան ա ճի բարձր տեմ պեր, բնակ լի մա յա կան ոչ բա րեն պաստ պայ ման ներ, ար տա քին մի ջամ տու թյուն, ան վտան գու թյան խն դիր ներ, ոչ բա­րե նա պաստ վի ճա կում ժա ռան գու թյուն ե կած տն տե սու թյուն, նոր աշ խա տա տե ղե րի ա պա հով ման հարց, մո լեկ րո նու թյան, կրո նա­կան ծայ րա հե ղա կա նու թյան և ար մա տա կա նու թյան հա րա ճուն դրս ևո րում եր, սո ցի ա լա կան այլ ևայլ հիմ ա հար ցեր), ո րոնք լրջա գույն խն դիր ներ են ցան կա ցած վար չա կար գի հա մար:

39

ՎԱՀ ՐԱՄ ՊԵՏ ՐՈՍՅԱՆ

ԹՈՒՐ ՔԱ ԿԱՆ ՌԱԶՄԱԿԱՆ ԲԱ ԶԱ ՆԵ ՐԻ ԽՆ ԴԻ ՐԸ Ի ՐԱՔՅԱՆ ՔՈՒՐ ԴԻՍ ՏԱ ՆՈՒՄ

Ի րա քյան Քուր դիս տա նում թուր քա կան զոր քե րի ու ռազ մա կան

բա զա նե րի տե ղա կայ ման և թուր քա կան Հա տուկ զոր քե րի հրա­մա նատա րու թյան կա պի գրա սե նյակ նե րի կամ հե տա խու զա կան բա զա նե րի ստեղծ ման տա րեթ վի և դրա ի րա վուն քը տրա մադ րող կող մի մա սին թուր քա կան աղ բյուր նե րի տվյալ նե րը խիստ հա­կա սա կան են: Պաշ տո նա թող գե նե րալ Նե ջա թի Է ոզ գե նը Հյու սի­սային Ի րա քում թուր քա կան զոր քե րի տե ղա կայ ման և ռազ մա կա­յան նե րի հիմ ադր ման ու ղ ղու թյամբ աշ խա տանք նե րը վե րագ րում է 1992–1993 թթ.: Ի սկ ռազ մա կա յան նե րի ստեղծ ման հա մա ձայ­նագ րի տակ ստո րագ րած ա նուն նե րի շար քը Է ոզ գե նի պնդ մամբ, գլ խա վո րում էր այն ժա մա նակ պար զա պես ՔՀՄ ա ռաջ նորդ, ի սկ ներ կա յումս նաև Ի րա քի նա խա գահ Ջա լալ Թա լա բա նին1: Թուր­քա կան այլ աղ բյուր ներ պն դում են, թե Հյու սի սային Ի րա քում թուրք զին վոր նե րը տե ղա կայ վել են 1995 թ. ՔԴԿ–ի ու ՔՀՄ–ի ցան­կու թյան հա մա ձայն` վեր ջին նե րիս միջև ը նդ հա րում ե րը կան խե­լու նպա տա կով: Նշ վում է նաև, որ թուր քա կան ու ժերն այս տեղ են հաս տատ վել 1995 թ. ՔԴԿ–ի ու PKK–ի միջև հա կա մար տու թյան ըն թաց քում ՔԴԿ–ին ա ջակ ցե լու նպա տա կով՝ ձգ տե լով բա ցա ռել իշ խա նու թյան վա կու ու մից PKK–ի օ գտ վե լը, և որ թուրք զին վոր նե­րը հաս տատ վել են Բա մեր նի ի, Բա տու ֆայի, Քա նը մա սըի կար գի բնա կա վայ րե րում, ի սկ Հա տուկ զոր քե րի հրա մա նա տա րու թյունն իր կա պի գրա սե նյակ ներն է բա ցել Սու լեյ մա նի ե ի ու Էր բի լի կար­գի քա ղաք նե րում2: Սա կայն միև նույն աղ բյու րում բեր վում է նաև 1 �Mert� İnan,� ‘Çuval’ın� asıl� nedeni� Irak’taki� üsler’� (03.10.2012),� http://haber.gazetevatan.com/cuvalin–asil–hedefi/484995/1/Haber

2 Տե՛ս Genelkurmay’dan,�Kuzey�Irak’taki�Türk�üslerini�kapatmak�isteyen�Barzani’ye�sert�cevap� (March� 5,� 2008),� http://www.habervitrini.com/haber/genelkurmaydan–kuzey–iraktaki–turk–uslerini–kapatmak–isteyen–barzaniye–sert–cevap–329040/

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

40

մեկ այլ տե սա կետ, որ Հյու սի սային Ի րա քում թուր քա կան ռազ մա­կան բա զա նե րը ստեղծ վել են 1997 թ.` ՔԴԿ–ի ու ՔՀՄ–ի ցան կու­թյան հա մա ձայն` վեր ջին նե րիս միջև ը նդ հա րում ե րը և PKK–ի` ստեղծ ված ի րա վի ճա կից օ գտ վե լը կան խե լու, ի նչ պես նաև PKK–ի գոր ծո ղու թյուն նե րը վե րահս կո ղու թյան տակ առ նե լու նպա տա­կով: Նշ վում է նույ նիսկ, որ այդ « ռազ մա կա յան նե րի ստեղծ ման գոր ծում կար ևոր էր նաև ՔԴԿ–ի ու ՔՀՄ–ի հա մա պա տաս խան խնդ րան քը, ի սկ ի րա քյան կա ռա վա րու թյան հետ կնք ված մի հա­մա ձայ նագ րով Հյու սի սային Ի րա քում թուր քա կան զոր քե րի առ­կա յու թյու նը ի րա վա կան հիմ քեր ստա ցավ»3: Սա կայն կա նաև տե սա կետ, որ PKK–ի հետ պայ քա րե լու նպա տա կով Հյու սի սային Ի րա քում թուրք զին վոր նե րի ներ կա յու թյան ու ռազ մա կա յան նե րի տե ղա կայ ման ի րա վուն քը բխում է 1995 թ. Սադ դամ Հու սեյ նի հետ կնք ված պայ մա նագ րից, ո րից հե տո` 1996 թ. սկ սած Բա մեր նի ի ռազ մա կան բա զա յում տե ղա կայ վեց թուր քա կան տան կային գու­մար տա կը4: Թուրք փոր ձա գետ Նա մըք Դու րու քա նի կար ծի քով, «ՔԴԿ–ի ու ՔՀՄ–ի հա մա պա տաս խան կա ռա վա րու թյուն նե րի հետ հի շյալ խնդ րի վե րա բե րյալ ա ռա ջին հա մա ձայ նա գի րը թուր քա կան կող մը ստո րագ րել է դեռ 1996 թ.»5: Սա կայն նույն Նա մըք Դու րու­քա նը, վկա յա կո չե լով ֆրան սի ա կան AFP գոր ծա կա լու թյու նը, նշում է, որ Հյու սի սային Ի րա քի Դո հու կի շր ջա նում թուր քա կան զոր քե­րի ներ կա յու թյան վե րա բե րյալ պայ մա նա գի րը Սադ դամ Հու սեյ նի հետ կնք վել է 1995 թվա կա նին` մի ա ժա մա նակ նշե լով, որ ՔԴԿ–ու մ ե րկ րորդ ան ձը հան դի սա ցող Նե չիր վան Բար զա նին Թուր քի այի` Ի րա քյան Քուր դիս տա նում ռազ մա կա յան ներ ու նե նալն ա պա հո­վագ րող պայ մա նագ րի ստո րագ րու մը վե րագ րում է 1997 թվա կա­նին6: Դոկ տոր Էմ րու հան Յալ չընն էլ հետ ևյալն է պն դում. «1995 թ. 3 Տե՛ս� Genelkurmay’dan,� Kuzey� Irak’taki� Türk� üslerini� kapatmak� isteyen� Barzani’ye�sert�cevap,�March�5,�2008,�http://www.habervitrini.com/haber/genelkurmaydan–kuzey–iraktaki–turk–uslerini–kapatmak–isteyen–barzaniye–sert–cevap–329040/

4��Irak’tan�üs� ve� sınır� ötesi� harekat� resti!� (02�Ekim,� 2012),� http://haber.gazetevatan.com/iraktan–us–ve–sinir–otesi–harekat–resti/484736/1/Haber, տե՛ս նաև Bağdat�Türkiye’den�ne�talep�etti,–��Hürriyet��(2�Ekim�2012)�http://www.hurriyet.com.tr/planet/21607395.asp

5 Namık�Durukan,�Askeri�üslerde�kararı�Kürt�yönetimi�verecek,–�Milliyet.com.tr�(04�Ekim�2012)� http://gundem.milliyet.com.tr/askeri–uslerde–karari–kurt–yonetimi–verecek/gundem/gundemdetay/04.10.2012/1606316/default.htm� 1996 թ. հի շա տակ վում է նաև այլ տե ղե կատ վու թյուն նե րում: Տե՛ս ‘Türk� askeri� altı� yıl� daha�Kuzey� Irak’ta’�(16� Kasım� 2011),–� http://www.yenieksen.com/haber/siyaset/turk–askeri–alti–yil–daha–kuzey–irakta/29608.html

6 Namık�Durukan,�Üslerinizi�kapatın�askeri�çekin,�–�Milliyet.com.tr�03�Ekim,�2012,�Namık�Durukan,�Iraq�to�Expel�Foreign�Troops,�End�Turkish�Military�Presence,–�Al–Monitor,�October� 3,� 2012� http://www.al–monitor.com/pulse/security/01/10/iraq–ejects–turkish–armed–forces.html

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

41

թուր քա կան բա նա կը Հյու սի սային Ի րա քում ե ղած PKK–ի ճամ­բար նե րի դեմ ի րա գոր ծեց « Պող պատ օ պե րա ցի ա» ան վան տակ հայտ նի գոր ծո ղու թյու նը: Այդ շր ջա նակ նե րում, գոր ծո ղու թյա նը մաս նակ ցած խմ բա վո րում ե րի մի մա սը Ի րա քի այն ժա մա նակ վա ա ռաջ նորդ Սադ դամ Հու սեյ նի հետ բա նա վոր ձեռք բեր ված հա մա­ձայ նու թյան շր ջա նակ նե րում թողն վեց Հյու սի սային Ի րա քում: Թեև ի րա կան նպա տա կը PKK–ի և Թուր քի այի սահ մա նի միջև բու ֆե­րային գո տու ստեղ ծում էր, ժա մա նա կի ըն թաց քում հան գա մանք­նե րի բե րու մով այն ի րա գոր ծել չհա ջող վեց: Ձեռք բեր ված հի շյալ հա մա ձայ նու թյու նը թուր քա կան ու ժե րին Ի րա քի հյու սի սում PKK–ին տաք հետ քե րով հե տապն դե լու ի րա վունք էր վե րա պա հում: Բա­ցի այդ՝ ար դեն 1997 թ. Թուր քի այի` քր դա կան շր ջա նի սահ ման նե­րում բա զա ու նե նա լու վե րա բե րյալ ո րո շում կա յաց վեց: Թուր քի այի և Ի րա քի միջև այս կա պակ ցու թյամբ ստո րագր ված որ ևի ցե պայ­մա նա գիր գո յու թյուն չու նի»7:

Մեր կար ծի քով, թուր քա կան զոր քե րը չեն հրա վիր վել ի րա­քյան քր դե րի կող մից Ի րա քյան Քուր դիս տա նում միջքր դա կան խա ղա ղու թյունն ու կա յու նու թյու նը ա պա հո վե լու նպա տա կով, ի նչ պես դա պն դում են ո րոշ թուրք պաշ տո նյա ներ ու թուր քա կան ԶԼՄ–ներ, ա ռա վել ևս, որ դրանք սկ սել են կա յա նել հի շյալ տա­րած քում նախ քան 1994 թ. սկս ված միջքր դա կան քա ղա քա ցի ա­կան պա տե րազ մը: 1990–ա կան թթ. սկզբ նե րին, ե րբ թուր քա կան զոր քե րը մուտք է ին գոր ծում Ի րա քյան Քուր դիս տան PKK–ի դեմ գոր ծո ղու թյուն ներ ի րա գոր ծե լու նպա տա կով, գոր ծո ղու թյուն նե­րի ա վար տից հե տո նրան ցից ոչ բո լորն է ին հե ռա նում. մի մա սը մում կամ տե ղա կայ վում էր Ի րա քյան Քուր դիս տա նում ի րադ րու­թյունն ու PKK–ի գոր ծո ղու թյուն նե րը վե րահս կե լու նպա տա կով8: Ի րա քյան Քուր դիս տա նի` Թուր քի այի հետ սահ մա նա մերձ գո­տին, որ տեղ Թուր քի ան ա պա հո վեց ու աս տի ճա նա բար մե ծաց­րեց իր ռազ մա կան ու հե տա խու զա կան կա յան նե րի ներ կա յու թյու­նը, գե րա զան ցա պես ՔԴԿ–ի վե րահս կո ղու թյան ներ քո էր: Հետ­

7 Doç.� Dr.� Emruhan� Yalçın,� Kuzey� Irak’taki� Türk� askerî� varlığının� sonlandırılması,–�21.�Yüzyıl� Türkiye�Enstitüsü,� Terörizm� ve�Terörizmle�Mücadele� (08.10.2012),� http://www.21yyte.org/tr/arastirma/terorizm–ve–terorizmle–mucadele/2012/10/08/6759/kuzey–iraktaki–turk–asker–varliginin–sonlandirilmas� i, տե՛ս նաև http://www.21yyte.org/tr/yazi6759Kuzey_Iraktaki_Turk_Asker%C3%AE_Varliginin_Sonlandirilmasi.html

8 Gareth� Jenkins,� Unwelcome� Guests:� The� Turkish� Military� Bases� in� Northern�Iraq,–Terrorism� Monitor� Volume:� 6� Issue:� 6,� March� 24,� 2008,� http://www.jamestown.org/programs/gta/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=4807&tx_ttnews%5BbackPid%5D=167&no_cache=1

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

42

ևա բար սկզբ նա կան շր ջա նում Թուր քի ան ա պա հո վել էր ՔԴԿ–ի հա մա ձայ նու թյու նը: Դա բարդ չէր, քան զի Թուր քի ա–ՔԴԿ հա մա­գոր ծակ ցու թյունն առ կա էր դեռ 1990–ա կան թթ. սկզբ նե րից, և ՔԴԿ–ն նույ նիսկ մաս նակ ցում էր PKK–ի դեմ Թուր քի այի ձեռ նար­կած ռազ մա կան ո րոշ գոր ծո ղու թյուն նե րին` փո խա րե նը Թուր քի­այից ստա նա լով Ի րա քյան Քուր դիս տա նում առ կա PKK–ի բա զա­նե րից ու ճամ բար նե րից բռ նագ րավ ված զենքն ու զի նամ թեր քը: Ի սկ ար դեն միջքր դա կան (ՔԴԿ–ՔՀՄ) քա ղա քա ցի ա կան պա տե­րազ մի ըն թաց քում, ե րբ ՔԴԿ–ին վե րա պահ ված տա րած քում գոր­ծող PKK–ն ը ստ է ու թյան ՔՀՄ–ի դաշ նա կիցն էր, ՔԴԿ–ն պետք է հան դուր ժեր PKK–ի դեմ գոր ծող թուր քա կան զոր քե րի ներ կա յու­թյու նը: Եվ թուր քա կան կող մը գոր ծո ղու թյուն նե րի ա վար տից հե­տո Ի րա քյան Քուր դիս տա նում էր թող նում ոչ մի այն զոր քեր, այլև ՔԴԿ–ի հետ կա պի ա պա հով ման հա մար պա տաս խա նա տու հե­տա խու զու թյան աշ խա տա կից նե րի: 1996 թ. ստո րագր ված Ան կա­րայի հա մա ձայ նա գի րը և վեր ջի նիս կեն սա գործ ման նկատ մամբ վե րահս կո ղու թյունն ի րա գոր ծե լու նպա տա կով Խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի (այ սու հետ` ԽՄՈՒ)9 ստեղ ծու մը հրա շա­լի հնա րա վո րու թյուն է ին ըն ձեռ ում Թուր քի ային` վեր ջի նիս քո ղի ներ քո շա րու նա կե լու ի րենց զոր քե րի ու կա պի հե տա խու զա կան կա յան նե րի ներ կա յու թյունն Ի րա քյան Քուր դիս տա նում, ա վե լին` օ րի նա կա նաց նելու ու ը նդ լայ նելու դրանք, քան զի չի մա ցու թյան կամ ցան կու թյան դեպ քում այդ ու ժե րը նույ նաց վում է ին ԽՄՈՒ–ի հետ: ԽՄՈՒ–ի՝ գե րա զան ցա պես թուր քո ման նե րից կազմ ված լի նե լը, նաև լեզ վամ շա կու թային տե սան կյու նից էր դյու րաց նում թուրք զին վոր նե րի և կա պի ու հե տա խու զու թյան աշ խա տա կից­նե րի մուտքն Ի րա քյան Քուր դիս տան, քան զի բուն Թուր քի այից ե կած զի նյալ նե րից շա տե րը կա րող է ին հան դես գալ ԽՄՈՒ–ի քո ղի ներ քո: Ան կա րայի հա մա ձայ նագ րի 7–րդ հոդ վա ծը ո րո շա­կի սո ղանցք էր թուր քա կան զոր քե րի ո րո շա կի կոն տին գեն տի տե ղա բաշխ ման, ի սկ 8–րդ հոդ վա ծը՝ կա պի և հե տա խու զա կան կա յան նե րի գոր ծու նե ու թյան ծա վալ ման հա մար: 1997 թ. սկ սած՝ հի շյալ ու ժերն ու կա յան նե րը սկ սե ցին ներ կա յաց վել որ պես Ի րա­քյան Քուր դիս տա նում խա ղա ղու թյան գոր ծըն թացն ա պա հո վող մե խա նիզ մի բաղ կա ցու ցիչ մաս` ոչ մի կապ չու նե նա լով ԽՄՈՒ–ի ա ռա քե լու թյան հետ: Եվ նրանց ման դա տը յու րա քան չյուր տա­

9 Տե՛ս Վահ րամ Պետ րո սյան, Խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի խն դիրն Ի րա քյան Քուր դիս տա նում թուր քա կան ռազ մա կան ներ կա յու թյան հա մա­տեքս տում, Ժա մա նա կա կից Եվ րա սի ա, Եվ րա սի ա կան խաչ մե րուկ ներ. նոր մար տահ րա վեր ներ, Հա տոր II (2), Եր ևան, 2013, էջ 23–36:

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

43

րի նո րաց վում էր: Ընդ ո րում՝ « թուր քա կան կա նո նա վոր ու ժե րը տե ղա կայ վե ցին Քուր դիս տա նի Ռե գի ո նի հյու սիս–ա րև մուտ քում` ՔԴԿ–ի վե րահս կո ղու թյան գո տում, ի սկ թուր քա կան հա տուկ ու­ժե րը գրա սե նյակ ներ հաս տա տե ցին էլ ա վե լի հա րա վում` Էր բիլ և Սու լեյ մա նի ե քա ղաք նե րում»10: Ի սկ Սու լեյ մա նի են ՔՀՄ–ի վե­րահս կո ղու թյան գո տում էր: Հս տակ չէ, թե ա րդյոք Թուր քի ան ա ռան ձին հա մա ձայ նագ րեր է կն քել ՔԴԿ–ի ու ՔՀՄ–ի հետ Ի րա­քյան Քուր դիս տա նի տա րած քում տե ղա բաշխ ված թուր քա կան ռազ մա կան խմ բա վո րում ե րի ու ռազ մա կա յան նե րի (ռազ մա կան բա զա նե րի) և հա տուկ զոր քե րի հրա մա նա տա րու թյան կա պի գրա սե նյակ նե րի ու հե տա խու զա կան բա զա նե րի ստեղծ ման վե­րա բե րյալ, թե՞ այդ ա մե նը տեղ է գտել բա նա վոր կամ լուռ հա­մա ձայ նու թյամբ: Խն դիրն այն է, որ նմա նա տիպ փաս տաթղ թի մա սին պն դող հե ղի նակ նե րի գոր ծե րից հս տակ չէ, թե նրանք, պն դե լով որ այդ հա մա ձայ նա գի րը կնք վել է 1996 թ. կամ 1997 թ., նկա տի ու նեն 1996 թ. կնք ված Ան կա րայի հա մա ձայ նա գիրն ու վեր ջի նիս հի ման վրա 1997 թ. ստեղծ ված ԽՄՈՒ–ն, թե նկա­տի ու նեն Ան կա րայի հա մա ձայ նագ րից դուրս` ա ռան ձին կնք ված որ ևի ցե այլ հա մա ձայ նա գիր11: Ի նչ վե րա բե րում է թուր քա կան զոր քե րի տե ղա կայ ման և ռազ մա կա յան նե րի հիմ ադր ման ու ղ­

10 Gareth� Jenkins,� Unwelcome� Guests:� The� Turkish� Military� Bases� in� Northern�Iraq,–Terrorism� Monitor� Volume:� 6� Issue:� 6,� March� 24,� 2008,� http://www.jamestown.org/programs/gta/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=4807&tx_ttnews%5BbackPid%5D=167&no_cache=1

11 Նա մըք Դու րու քա նը նշում է 1996 թ. ստո րագր ված պայ մա նագ րի և կա յաց­ված ո րոշ ման մա սին: Տե՛ս Namık�Durukan,�Askeri� üslerde�kararı�Kürt� yönetimi�verecek,–�Milliyet.com.tr�(04�Ekim�2012)�http://gundem.milliyet.com.tr/askeri–uslerde–karari–kurt–yonetimi–verecek/gundem/gundemdetay/04.10.2012/1606316/default.htm�Իսկ 1997 թ. պայ մա նագ րի տար բե րակն ա ռաջ քա շող Գա րեթ Ջեն կին սը նշում է. «Առն վազն այ սօր Ի րա քի քր դե րը հակ ված են հա մա րե լու հի շյալ պայ մա նա­գիրն ի բրև ի րենց պար տադր ված մի ի նչ–որ բան, ո րի կա րիքն ի րենք պար զա­պես չու նեն, ՔԴԿ–ի և ՔՀՄ–ի միջև լուրջ բա խում նե րի բա ցա կա յու թյան ա վե լի քան մեկ տաս նա մյա կից հե տո»: Gareth�Jenkins,�Unwelcome�Guests:�The�Turkish�Military�Bases�in�Northern�Iraq,–Terrorism�Monitor�Volume:�6�Issue:�6,�March�24,�2008,�http://www.jamestown.org/programs/gta/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=4807&tx_ttnews%5BbackPid%5D=167&no_cache=1�Դրա նից բխում է, որ հե ղի նա կը թուր­քա կան ռազ մա կա յան ներն ու հե տա խու զա կան և կա պի կա յան նե րը (գ րա սե­նյակ նե րը) կա պում է ԽՄՈՒ–ի հետ: Մինչ դեռ 2008 թ. մար տին իր հոդ վա ծը գրած Ջեն կին սը պետք է տե ղյակ լի ներ, որ Խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու­ժե րը պաշ տո նա պես լու ծար վե ցին 2004 թ. հոկ տեմ բե րի 3–ին, ի սկ թուր քա­կան ռազ մա կան խմ բա վո րում նե րի ու ռազ մա կա յան նե րի (ռազ մա կան բա զա­նե րի), ի նչ պես նաև կա պի ու փո խազ դե ցու թյան գրա սե ն յակ նե րի և հե տա խու­զա կան բա զա նե րի ներ կա յու թյու նը Ի րա քյան Քուր դիս տա նում պահ պան վեց նաև ԽՄՈՒ–ի ա ռա քե լու թյան ա վար տից հե տո:

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

44

ղու թյամբ աշ խա տանք նե րի սկիզբն ու հա մա ձայ նագ րի կն քու մը 1992–1993 թթ. վե րագ րող թուրք պաշ տո նա թող գե նե րալ Նե ջա­թի Է ոզ գե նի այն պնդ մա նը, թե հա մա ձայ նագ րի տակ ստո րագ­րած ա նուն նե րի շար քը գլ խա վո րում էր ՔՀՄ ա ռաջ նորդ և Ի րա քի ներ կայիս նա խա գահ Ջա լալ Թա լա բա նին, ա պա այլ ա նուն ներ չն շելն ի սկ ան հա վաս տի է դարձ նում նման պն դու մը, ա ռա վել ևս, որ ՔՀՄ ա ռաջ նոր դը չէր կա րող գլ խա վոր դեր խա ղալ Մա սուդ Բար զա նու գլ խա վո րած ՔԴԿ–ի վե րահս կո ղու թյան ներ քո գտն­վող տա րածք նե րում թուր քա կան ռազ մա կա յան կամ ռազ մա կա­յան ներ հաս տա տե լու գոր ծում: Սա կայն մի ան գա մայն հա մա ձայն ե նք ռազ մա կա յան նե րի գոր ծըն թա ցի սկիզ բը հա մա րել ա ռն վազն 1992–1993 թթ., քան զի Նե ջա թի Է ոզ գե նի կող մից պնդ վող վար­կածն ա վե լի հա մո զիչ է թվում, ա ռա վել ևս, որ վեր ջինս հի շյալ ծրագ րե րի ան մի ջա կան ծրագ րա վո րող նե րի ու ի րա կա նաց նող նե­րի շար քում է ե ղել12:

12 Հյու սի սային Ի րա քում թուր քա կան ռազ մա կա յան նե րի ու հե տա խու զա կան բա զա նե րի ստեղծ ման իր պատ մու թյու նը ներ կա յաց նող պաշ տո նա թող գե նե­րալ Նե ջա թի Է ոզ գե նը հան դես է գա լիս ա կա նա տե սի դե րում: Հա տուկ նշե­լով, որ Հյու սի սային Ի րա քում Թուր քի ան տնօ րի նում է 10 ռազ մա կա յան ներ, պաշ տո նա թող գե նե րալ Նե ջա թի Է ոզ գե նը (Necati� Özgen) բա ցա հայտ ման կար գով պն դում էր, որ թուր քա կան կողմն իր ա ռա ջին ռազ մա կան բա զա նե­րը (ռազ մա կա յան նե րը) հիմ նել է 1993 թ.` թուր քա կան ժան դար մե րի այի այն ժա մա նակ վա գլ խա վոր հրա մա նա տար, բա նա կի գե նե րալ Էշ րեֆ Բիթ լի սի և իր` Նե ջա թի Է ոզ գե նի հա մա տեղ ու ան մի ջա կան ջան քե րով: Է ոզ գե նը հի շյալ խնդ րի ա ռն չու թյամբ « Վա թան» թեր թին հետ ևյալ պար զա բա նումն էր տա լիս. « Հյու սի սային Ի րա քում թուր քա կան զոր քե րի տե ղա կայ ման ո ւղ ղու թյամբ աշ­խա տանք նե րը սկիզբ ա ռան 1993 թ.: Տա րա ծաշր ջա նում մի այն Բա մեր նի ի բա զան չէ, որ գո յու թյուն ու նի: Որ քա նով ես եմ հի շում, Բա մեր նին այս շր ջա­նում մեր ու նե ցած ա մե նա մեծ բա զան է: Մեր ժա մա նակ Սա լա հեդ դի նում ու Դո հու կում էլ ռազ մա կա յա նային շր ջան ներ հիմն վե ցին: Ի սկ Քա նը մա սը ռազ­մա կա յա նային շր ջա նը Ի րա քի տա րած քի մեջ է մտ նում»: Է ոզ գե նը նաև նշում է. « Ռազ մա կա յան նե րի հիմ նադր ման ա ռա ջին տա րի նե րին` 1992–1993 թթ. փու լում զին վոր ներ է ին տե ղա կայ վում դա սա կի մա կար դա կով: Հե տա գա յում տան կային ու մե խա նի զաց ված մի ա վո րում ներ էլ մտց վե ցին (տե ղա կայ վե ցին): Նույ նիսկ Ա ՄՆ–ի ու ՄԱԿ–ի զոր քե րի այս տեղ ե ղած ժա մա նակ թուր քա կան ռազ մա կա յան նե րը դուրս չբեր վե ցին Ի րա քից: Ի րա քում առ կա ռազ մա կա յան­նե րը մեր ա ռա ջա պահ գոր ծոնն են: Ի սկ նրանց ա մե նա մեծ խն դի րը PKK–ի սպառ նա լի քի դեմ հե տա խու զա կան գոր ծու նե ու թյան ծա վա լումն էր»: Mert İnan,�‘Çuval’ın�asıl�nedeni�Irak’taki�üsler’�(03.10.2012),–�http://haber.gazetevatan.com/cuvalin–asil–hedefi/484995/1/Haber�Այս պի սով՝ թուր քա կան ռազ մա կա յան նե րը դիտ վում են նաև ի բրև հե տա խու­զա կան ցան ցի ու շղ թայի մի օ ղակ: Պա տա հա կան չէ, որ, ան դրա դառ նա լով 2012 թ. Ի րա քի վար չա պետ Նու րի ալ–Մա լի քի ի` « Մեր ե րկ րում մենք չենք ըն­դու նում օ տա րերկ րյա զոր քե րի ներ կա յու թյու նը» հայ տա րա րու թյա նը, որ տեղ նա ա ռա ջին հեր թին նկա տի ու ներ Թուր քի այի ռազ մա կան ներ կա յու թյունն ու Հյու սի սային Ի րա քում տե ղա կայ ված թուր քա կան զոր քերն ու ռազ մա կա յան­

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

45

Այս պի սով՝ թեև ո րո շա կի աղ բյուր ներ Ի րա քյան Քուր դիս տա­նում տե ղա բաշխ ված թուր քա կան ռազ մա կան խմ բա վո րում ե­րի ու ռազ մա կա յան նե րի (ռազ մա կան բա զա նե րի), ի նչ պես նաև կա պի ու փո խազ դե ցու թյան գրա սե նյակ նե րի (liason offices) գոր­ծու նե ու թյան ի րա վա կան հիմ քե րը փոր ձում են կան խամ տած ված կամ չի մա ցու թյան ար դյուն քում նույ նաց նել ԽՄՈՒ–ի հետ, թե՛ 1996 թ. Ան կա րայի հա մա ձայ նա գի րը, թե՛ վեր ջի նիս կեն սա գործ­մանն ու ղղ ված հե տա գա հան դի պում երն ու քն նար կում ե րը չէ ին նա խա տե սում բուն թուր քա կան ռազ մա կան խմ բա վո րում ե րի ու ռազ մա կա յան նե րի (ռազ մա կան բա զա նե րի), ի նչ պես նաև կա պի ու փո խազ դե ցու թյան գրա սե նյակ նե րի ներ կա յու թյուն: Նույ նիսկ ե թե ան մի ջա կան կապ ու նե նային ԽՄՈՒ–ի հետ, ա պա նրանց գոր ծու նե ու թյու նը պետք է դա դա րեց վեր Խա ղա ղու թյան մո նի թո­րին գի ու ժե րի լու ծա րու մից հե տո: Մինչ դեռ, թեև Խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րը պաշ տո նա պես լու ծար վե ցին 2004 թ. հոկ­տեմ բե րի 3–ին, ԽՄՈՒ–ի լու ծա րու մից ու վեր ջի նիս թուր քա կան ան ձնա կազ մի Թուր քի ա վե րա դառ նա լուց հե տո էլ Թուր քի ան շա րու նա կեց մի քա նի հա զա րի հաս նող թուր քա կան այլ զոր քեր պա հել Հյու սի սային Ի րա քի տա րած քում` PKK–ի քուրդ զի նյալ նե­րի գոր ծո ղու թյուն նե րը վե րահս կե լու ու կան խե լու նպա տա կով: Ա վե լին, թուր քա կան ռազ մա կան ներ կա յու թյունն Ի րա քյան Քուր­դիս տա նում ե ղել է նախ քան Խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի ստեղ ծու մը, այն է` նախ քան 1997 թ. ապ րի լի 15–ը: Թուր քա կան փոք րա թիվ ռազ մա կան ներ կա յու թյուն հյու սի սային Ի րա քում ե ղել է 1991 թ. և հատ կա պես 1993/1994–1995 թթ. սկ սած13, սա կայն

նե րը, Է ոզ գե նը նշում է. « Զա խո յում, Սա լա հեդ դի նում, Դո հու կում և Սու լեյ մա­նի ե ում մենք (Թուր քի ան — Վ. Պ.) ռազ մա կա յան նե րի շր ջան ներ ու սպա սար­կող ան ձնա կազմ ու նենք: Ե թե ռազ մա կա յան նե րը դուրս բեր վեն, մենք չենք կա րող տե ղյակ լի նել Հյու սի սային Ի րա քում տեղ գտ նող ի րո ղու թյուն նե րին: Տա րա ծաշր ջա նի հետ ու նե ցած մեր ո ղջ հե տա խու զա կան և ռազ մա վա րա կան կա պը մենք կկորց նենք: Թուր քա կան բա զա նե րը չեն կա րող փակ վել, քա նի դեռ կա PKK–ն»: Նա նաև նշում է. «Այս քո ղարկ ված ի րա դար ձու թյան հետ ևում կանգ նած ի րա կան նպա տա կը՝ տա րա ծաշր ջա նում մեր ռազ մա կան ներ կա յու­թյա նը սպառ նալն է»: Mert�İnan,�‘Çuval’ın�asıl�nedeni�Irak’taki�üsler’�(03.10.2012),–�http://haber.gazetevatan.com/cuvalin–asil–hedefi/484995/1/Haber

13 PKK–ի դեմ ռազ մա կան եր կա րատև, եր բեմն ա վե լի քան մեկ ա միս տևող (մաս­նա վո րա պես 1995 թ. Հա քուր քի (Էժ դե րի) գոր ծո ղու թյու նը տևեց 37 օր) գոր ծո­ղու թյուն նե րից հե տո, թուր քա կան զոր քերն ու հա տուկ ստո րա բա ժա նում նե րը հե ռա նա լով ոչ մի այն զոր քե րի ո րո շա կի խմ բա քա նակ է ին թող նում, այլև հա­ջո ղու թյու նից հե տո Հյու սի սային Ի րա քում բարձ րաց նում էին Թուր քի այի դրո­շը՝ կար ծես ֆիք սե լով ի րենց ներ կա յու թյու նը: Հյու սի սային Ի րա քում 1993–1995 թթ. թուր քա կան կող մի ձեռ նար կած ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի, PKK–ի

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

46

վե րո հի շյալ ռազ մա կան, օ ժան դակ և հե տա խու զա կան ներ կա յու­թյու նը հա մա կարգ ված ձև ստա ցավ ու գոր ծոն դար ձավ 1997 թ. սկ սած:

Վե րո հի շյալն ա մեն ևին չի բա ցա ռում, որ ա ռն վազն 1996–1997 թթ., օ գտ վե լով ի րա վի ճա կից, Թուր քի ան Ի րա քյան Քուր դիս տա նի իշ խա նու թյուն նե րի` ՔԴԿ–ի և ՔՀՄ–ի հետ կն քեց մի պայ մա նա­գիր կամ ձեռք բե րեց բա նա վոր հա մա ձայ նու թյուն, ո րով օ րի նա­կա նաց նում ու ը նդ լայ նում էր իր ռազ մա կան և հե տա խու զա կան ներ կա յու թյու նը Ի րա քյան Քուր դիս տա նում: Քր դա կան կողմ, ը ստ է ու թյան, թույ լատ րեց զրա հա տեխ նի կայով և հրե տա նի ով զին ված թուր քա կան 5 հա զա րա նոց զո րախմ բի տե ղա բաշ խու­մը Հյու սի սային Ի րա քի տա րած քում: PKK–ի ա ռաջ նորդ Աբ դուլ լա Օ ջա լա նի ձեր բա կա լու մից հե տո՝ 1999 թ. սկ սած այդ զո րախմ բի թվա քա նա կը գնա լով նվա զեց վեց, սա կայն 2004 թ. PKK–ի նոր ակ տի վա ցու մից հե տո այդ ու ժե րի թվա քա նակն Ի րա քյան Քուր­դիս տա նում կր կին սկ սեց ա ճել: Ներ կա յումս Հյու սի սային Ի րա­քի տա րած քում տե ղա բաշխ ված է ա վե լի քան 2,5 հա զա րա նոց (2008–ին` մո տա վո րա պես 2 հա զար) թուր քա կան ռազ մա կան կոն տին գենտ (հա տուկ նշա նա կու թյան զո րա խումբ, կո ման դոս և տան կային զո րա խումբ), ո րի զգա լի մա սը կենտ րո նաց ված է 4 հիմ ա կան բա զա նե րում` Բա մեր նի ում (որ տեղ նախ կի նում ի րաքյան ռազ մա կան օ դա նա վա կա յան էր), Բա տու ֆա յում, Քա­նը մա սըում և թուր քա կան բա նա կի կող մից Դիլ մեն Թե փե ան վա­նա կոչ ված լեռ նային վայ րում: Կա նաև տան կային զո րա խումբ, ո րի հիմ ա կան մա սը նույն պես Բա մեր նի ում է14: Սա դա մի հե ռա­ցու մից հե տո թուր քա կան կող մը հաս կա նում էր, որ ԽՄՈՒ–ի լու­ծար ման ար դյուն քում Ի րա քյան Քուր դիս տա նի իշ խա նու թյուն նե­րը կա րող են պա հան ջել ի րեն ցից դուրս բե րե լու կա յա նած թուր­քա կան զոր քե րը հյու սի սային Ի րա քի տա րած քից` փա կե լով թուր­քա կան ռազ մա կա յան նե րը: Նման զար գա ցում ե րը կան խե լու նպա տա կով դեռ 2006 թ. թուր քա կան կողմ ար դի ա կա նաց րեց Բա մեր նի ի բա զան՝ ստեղ ծե լով նույ նիսկ ու ղ ղա թիռ ներ ըն դու նե լու հնա րա վո րու թյուն և ակ նար կե լով, որ ա մեն ևին մտա դիր չէ մոտ

գոր ծու նե ու թյան և ճամ բար նե րի մա սին տե՛ս գոր ծո ղու թյուն նե րի ան մի ջա կան մաս նա կից, դի վի զի այի գե նե րալ (գե նե րալ–լեյ տե նանտ) Օս ման Փա մու քօղ լո ւի հու շե րը. Osman Pamukoğlu, Unutulanlar dışında yeni bir şey yok: Hakkari ve Kuzey Irak dağlarındaki askerler.– Istanbul: Harmoni yayıncılık, 2004.– 384 s.

14 Gareth� Jenkins,� Unwelcome� Guests:� The� Turkish� Military� Bases� in� Northern�Iraq,–Terrorism� Monitor� Volume:� 6� Issue:� 6,� March� 24,� 2008,� http://www.jamestown.org/programs/gta/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=4807&tx_ttnews%5BbackPid%5D=167&no_cache=1

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

47

ա պա գա յում հե ռա նա լու Ի րա քի տա րած քից: Չնա յած թուր քա կան զոր քե րը դուրս բե րե լու ու ռազ մա կան բա զա նե րը կամ դրան­ցից մի քա նի սը փա կե լու Քուր դիս տա նի խորհր դա րա նի ու քուրդ բարձ րաս տի ճան պաշ տո նյա նե րի պա հանջ նե րին (ո րոնք ի րենց բարձ րա կե տին հա սան 2008 թ. մար տին` հյու սի սային Ի րա քում թուր քա կան զոր քե րի` Քր դա կան աշ խա տա վո րա կան կու սակ ցու­թյան զի նյալ նե րի դեմ ծա վալ վող ցա մա քային գոր ծո ղու թյուն նե րի պայ ման նե րում)՝ Թուր քի այի բարձ րաս տի ճան զին վո րա կա նու­թյունն ու Գլ խա վոր շտա բը մեր ժե ցին հի շյալ բո լոր պա հանջ ներն ու մինչև օ րս շա րու նա կում են օգ տա գոր ծել Ի րա քյան Քուր դիս­տա նի տա րած քում թուր քա կան ռազ մա կան բա զա ներ ու նե նա լու ծան րակ շիռ լծա կը15:

Ի րա քյան Քուր դիս տա նում թուր քա կան ռազ մա կան բա զա­ներն (ռազ մա կա յան ներն) ու ռազ մա կան հե նա կե տերն ա ռն վազն քա նա կային ա ռու մով գնա լով ա ճում են: Ե թե 2008 թ. ո րո շա կի հա­վաս տի աղ բյուր նե րի վկա յա կոչ մամբ խոս վում էր Ի րա քի (գե րա զան­ցա պես Ի րա քյան Քուր դիս տա նի) տա րած քում թուր քա կան 4 կամ 6 ռազ մա կան բա զա նե րի (ռազ մա կա յան նե րի) ու ռազ մա կան հե նա կե տե րի առ կա յու թյան մա սին (ը նդգ ծե լով Ի րա քի տա րած­քում լրա ցու ցիչ ևս 11 թուր քա կան ռազ մա կա յան ներ ստեղ ծե լու Թուր քի այի զին ված ու ժե րի գլ խա վոր շտա բի մտադ րու թյուն նե­րի մա սին)16, ա պա 2010 թ. սկզբ նե րին խոս վում էր այն մա սին, որ Ի րա քյան Քուր դիս տա նի տա րած քում առ կա են թուր քա կան 9 ռազ մա կա յան ներ ու ռազ մա կան հե նա կե տեր17: Ի սկ ար դեն 2012 թ. հոկ տեմ բե րի դրու թյամբ Բաղ դա դի հա մար ըն դուն ված փաստ

15 Turkish�Army�Refuses� to�Close�Bases� in�Northern� Iraq,–�Today’s�Zaman,� �06�March�2008,�http://www.todayszaman.com/tz–web/detaylar.do?load=detay&link=135688

16 4 ռազ մա կա յան նե րի շար քում է ին նշ վում Բա մեր նին (որ տեղ նախ կի նում ի րա­քյան ռազ մա կան օ դա նա վա կա յանն էր` նե րա ռյալ թուր քա կան տան կային զո րա խում բը, ո րի հիմ նա կան մա սը նույն պես Բա մեր նի ում է), Բա տու ֆան, Քա նը մա սը և թուր քա կան բա նա կի կող մից Դիլ մեն Թե փե ան վա նա կոչ ված լեռ նային վայ րը: Տե՛ս� Gareth� Jenkins,� Unwelcome� Guests:� The� Turkish� Military�Bases�in�Northern�Iraq,�Terrorism�Monitor�Volume:�6�Issue:�6�,�March�24,�2008,�http://www.jamestown.org/programs/gta/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=4807&tx_ttnews%5BbackPid%5D=167&no_cache=1:�Նշ ված վեց ռազ մա կա յան նե րի շար­քում է ին հի շա տակ վում Թուր քի այի սահ մա նից շուրջ 20 կմ հե ռա վո րու թյան գո տու մեջ մտ նող « Բա մեր նի ի մայր ռազ մա կա յա նը» և վեր ջի նիս հետ կա­պի մեջ գտն վող Սե րա մի շի, Քա նը մա սըի, Բե գո վայի, Ա մա դի այի և Բա տու­ֆայի ռազ մա կա յան նե րը, որ տեղ ա վե լի փոք րա թիվ զո րախմ բեր է ին տե ղա­կայ վել: TSK’nın�Kuzey�Irak’ta�6�üssü�var�(02.�22.�2008),�http://www.cnnturk.com/2008/turkiye/02/22/tsknin.kuzey.irakta.6.ussu.var/431089.0/index.html

17 9�Turkish�Military�Bases�Located�Inside�Iraqi�Kurdistan,�–�PressTV�(Uploaded�on�February��14,�2010),�http://www.presstv.com,�http://www.youtube.com/watch?v=un5ec3ieMYs

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

48

էր Ի րա քի տա րած քում թուր քա կան 16 ռազ մա կան բա զա նե րի առ կա յու թյու նը18: Իր հեր թին, Քուր դիս տա նի նա խա գահ Մա սուդ Բար զա նի ին մոտ կանգ նած աղ բյու րի հա մա ձայն, նույն 2012 թ. հոկ տեմ բե րի դրու թյամբ Թուր քի ան Ի րա քյան Քուր դիս տա նի տա րած քում 8 ռազ մա կա յան և հե տա խու զա կան բնույ թի 12 կա­պի բյու րո (գ րա սե նյակ) ու նի19:

Ի րա քի լար ված ներ քա ղա քա կան ի րա վի ճա կի բնա կան արդ­յունքն է թե՛ Ի րա քյան Քուր դիս տա նի տա րած քում թուր քա կան ռազ մա կան բա զա նե րի (ռազ մա կա յան նե րի) ու ռազ մա կան հե­նա կե տե րի քա նա կային ա ճը, թե՛ այն ի րո ղու թյու նը, որ Ի րա քի` « կենտ րո նա կան» և Քուր դիս տա նի ռե գի ո նալ կա ռա վա րու թյուն­նե րը մի աս նա կան չեն գոր ծում ի րա քյան տա րած քում թուր քա­կան ռազ մա կան բա զա նե րի առ կա յու թյան ու հյու սի սային Ի րա­քում թուր քա կան զոր քե րի հա ճա խա կի ռազ մա կան ներ խու ժում­նե րի հար ցում:

Նախ կի նում (2003–2008 թթ. ըն թաց քում) Քուր դիս տա նի խորհր դա րանն ու ՔՌԿ–ն է ին ակ տի վո րեն ար ծար ծում Ի րա քյան տա րած քում ԽՄՈՒ–ի լու ծար ման, թուր քա կան ռազ մա կան բա­զա նե րի փակ ման և հյու սի սային Ի րա քում թուր քա կան զոր քե­րի հա ճա խա կի ռազ մա կան ներ խու ժում ե րը բա ցա ռե լու հար ցը: Ներ կա յումս թուրք–ի րա քյան և Էր բիլ–Բաղ դադ հա րա բե րու թյուն­նե րի ծայ րա հեղ լար վա ծու թյան պայ ման նե րում, բնա կա նա բար, ար դեն ի րա քյան կենտ րո նա կան կա ռա վա րու թյունն է ա վե լի շատ ար ծար ծում այդ խն դի րը:

Այս պես, դեռ 2008 թ. փետր վա րի 26–ին Ի րա քյան Քուր դիս­տա նի խորհր դա րա նը հաս տա տեց մի ո րո շում, ո րի հա մա ձայն՝ քր դա կան օ րենս դիր մար մի նը միջ նոր դու թյամբ էր հան դես գա լիս գոր ծա դի րի` Քուր դիս տա նի ռե գի ո նալ կա ռա վա րու թյան (ՔՌԿ–ի)` ա ռջև՝ կոչ ա նե լով վեր ջի նիս պա հան ջե լու Հյու սի սային Ի րա քում թուր քա կան բո լոր ռազ մա կա յան նե րի փա կու մը20: Քր դա կան աշ­18��Shayma� Adel,� Baghdad� to� Rethink� Allowing� Turkish� Military� Bases� in� Iraq,–� Al–Monitor,� Octօber� 8,� 2012,� http://www.al–monitor.com/pulse/politics/2012/10/iraq–16–turkish–military–bases–on–our–territory.html, Տե՛ս նաև Türk�üslerine�Kürt�desteği!,�Vatan� (10.10.2012)–http://haber.ekolay.net/haber/T%C3%BCrk–%C3%BCslerine–K%C3%BCrt–deste%C4%9Fi/64/1059090.aspx

19 Namık�Durukan,�Askeri�üslerde�kararı�Kürt� yönetimi�verecek,–�Milliyet.com.tr� (04�Ekim�2012)�http://gundem.milliyet.com.tr/askeri–uslerde–karari–kurt–yonetimi–verecek/gundem/gundemdetay/04.10.2012/1606316/default.htm:�Թուրք պաշ տո նա թող գե նե րալ Նե­ջա թի Է ոզ գենն իր հեր թին 2012 թ. պն դում էր, որ Հյու սի սային Ի րա քում Թուր­քի ան 10 ռազ մա կա յան է տնօ րի նում: Mert� İnan,� ‘Çuval’ın� asıl� nedeni� Irak’taki�üsler’�(03.10.2012),�http://haber.gazetevatan.com/cuvalin–asil–hedefi/484995/1/Haber

20 Տե՛ս�Today’s�Zaman,�February�27,�2008: Ի սկ ար դեն 2008թ. մար տին հյու սի սային

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

49

խա տա վո րա կան կու սակ ցու թյան (PKK) զի նյալ նե րի դեմ Հյու­սի սային Ի րա քի տա րած քում թուր քա կան զոր քե րի ի րա գոր ծած ներ խուժ ման ըն թաց քում կա յաց ված հի շյալ ո րո շու մը, փոր ձա­գետ նե րի կար ծի քով, «ոչ մի այն ցույց տվեց ՔՌԿ–ի հա ճախ հա­կա սա կան վե րա բեր մուն քը իր կող մից փաս տա ցի վե րահսկ վող տա րածք նե րում PKK–ի ներ կա յու թյան հար ցում, այլ նաև ցույց տվեց Ի րա քի քր դե րից շա տե րի այն կաս կա ծը, որ PKK–ի դեմ պա տե րազ մը Թուր քի ան օգ տա գոր ծում է ի բրև պատր վակ ի րաք­ցի քր դե րի ան կա խու թյան հե ռան կար նե րը բա ցա ռե լու հա մար»21:

Գործ նա կա նում ՔՌԿ–ն իր զի նա նո ցում շատ քիչ ազ դե ցիկ լծակ ներ ու ներ, որ կա րո ղա նար ստի պել Թուր քի ային փա կե­լու Ի րա քյան Քուր դիս տա նում ու նե ցած իր ռազ մա կա յան նե րը: ՔՌԿ–ի թե՛ ռազ մա կան, թե՛ քա ղա քա կան նե րու ժը բա վա րար չէ­ին ո րոշ ման կեն սա գոր ծու մը լուրջ հիմ քե րի վրա դնե լու հա մար: Պա րա դոքսն այն էր, որ ժա մա նա կին թուր քա կան ռազ մա կան ներ կա յու թյա նը հա մա ձայ նած քր դա կան իշ խա նու թյուն ներն այժմ թուր քա կան կող մից ու ղերձ ներ է ին ստա նում, որ ոչ թե ի րենք` ՔՌԿ–ն, այլ Բաղ դա դի կենտ րո նա կան կա ռա վա րու թյունն է ի րա­վա սու այլ պե տու թյուն նե րի հետ Ի րա քի հա րա բե րու թյուն նե րի կար գա վոր ման հա մար: Մինչ դեռ Կենտ րո նա կան կա ռա վա րու­թյունն իր հեր թին այն ժա մա նակ չէր ցան կա նում ռիս կի դի մել ու պա հան ջել թուր քա կան բա զա նե րի փա կու մը, քան զի դա մի ան­շա նակ կս րեր թուրք–ի րա քյան հա րա բե րու թյուն նե րը: Նման պայ­ման նե րում Թուր քի այի գլ խա վոր շտա բը ոչ մի այն վս տա հա բար մեր ժեց ու ան տե սեց քր դա կան կող մի պա հանջ նե րը, այլև հայ­տա րա րեց, որ կմ ա Հյու սի սային Ի րա քում այն քան ժա մա նակ, որ քան ան հրա ժեշտ է PKK–ն ար մա տա խիլ ա նե լու հա մար22: Փա­

Ի րա քում թուր քա կան զոր քե րի` Քր դա կան աշ խա տա վո րա կան կու սակ ցու­թյան զի նյալ նե րի դեմ ծա վալ վող ցա մա քային գոր ծո ղու թյուն նե րի պայ ման­նե րում Քուր դիս տա նի խորհր դա րա նի Էր բի լում տեղ գտած ար տա կարգ նստաշր ջա նից հե տո խորհր դա րա նի փոխ խոս նակ Քե մալ Քեր քու կին հն չեց­րեց Ի րա քյան Քուր դիս տա նի տա րած քում (Բա մեր նի, Բա տու ֆա, Քա նը մա սը և Դիլ մեն Թե փե բա զա նե րում) տե ղա բաշխ ված թուր քա կան զոր քե րը դուրս բե րե լու պա հան ջը:

21 Gareth� Jenkins,� Unwelcome� Guests:� The� Turkish� Military� Bases� in� Northern�Iraq,� Terrorism� Monitor,� March� 24,� 2008,� Volume:� 6� Issue:� 6,� http://www.jamestown.org/programs/gta/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=4807&tx_ttnews%5BbackPid%5D=167&no_cache=1

22 Այդ ժա մա նակ է, որ լու րեր տա րած վե ցին (Today’s Zaman, February 29, 2008) այն մա սին, որ PKK–ի` Թուր քի այի տա րածք ներ թա փան ցե լու հիմ նա կան եր­թու ղի նե րը փա կե լու նպա տա կով Թուր քի այի գլ խա վոր շտա բը ծրագ րեր է մշա կում Ի րա քի տա րած քում լրա ցու ցիչ ևս 11 թուր քա կան ռազ մա կա յան նե րի ստեղծ ման ո ւղ ղու թյամբ: Թուր քի այի կա ռա վա րու թյան խոս նակ Ջե միլ Չի չե կը

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

50

կու ղային ի րա վի ճակն ա կն հայտ էր: Մինչ դեռ նախ կի նում քր դա­կան կողմ ան հա մե մատ ա վե լի լա վա տես էր Ի րա քյան Քուր դիս­տա նից թուր քա կան զոր քե րը ցան կու թյան դեպ քում հե ռաց նե լու հար ցում23:

ՔՌԿ–ի` իր վե րահս կո ղու թյան ներ քո գտն վող տա րած քում թուր քա կան ռազ մա կան ներ կա յու թյու նը բա ցա ռե լու վեր ջին հու­սա հատ ճի գե րից մեկն էլ 2008 թ. վեր ջե րին Ա ՄՆ–ին` Ի րա քյան Քուր դիս տա նի տա րած քում ռազ մա կա յան ներ հիմ ե լու մա սին ար ված ա ռա ջարկն էր: 2008 թ. դեկ տեմ բե րին լրա նում էր ՄԱԿ–ի ման դա տի ժամ կե տը և 2008 թ. աշ նա նը Վա շինգ տո նը Բաղ դա­դի հետ վա րում էր բա նակ ցու թյուն ներ՝ ձգ տե լով կն քել մի պայ­մա նա գիր, ո րն ի րա վա կան հիմ քեր կտար ա մե րի կյան զոր քե րին այդ ժամ կե տից հե տո էլ մալու Ի րա քում: Պայ մա նագ րի կե տերն

հե տա գա յում հեր քեց այն պն դու մը, թե Թուր քի ան պատ րաստ վում է Հյու սի­սային Ի րա քում ան վտան գու թյան մի գո տի ստեղ ծել՝ թերևս հաս կա նա լով, որ նման ի րո ղու թյա նը դեմ կլի նեն թե՛ Ի րա քի կենտ րո նա կան կա ռա վա րու թյունն ու ՔՌԿ–ն, թե՛ Ա ՄՆ–ը:�Gareth� Jenkins,�Unwelcome�Guests:�The�Turkish�Military�Bases� in� Northern� Iraq,–� Terrorism� Monitor,� March� 24,� 2008,� Volume:� 6� Issue:� 6,�http://www.jamestown.org/programs/gta/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=4807&tx_ttnews%5BbackPid%5D=167&no_cache=1

23 Մաս նա վո րա պես դեռ 2006 թ. ապ րի լի 26–ին Ա զատ Եվ րո պա/Ա զա տու թյուն ռա դի ո կա յա նի ի րա քյան բաժ նի (RFE/RL Iraq) վեր լու ծա բան Քեթ լին Ռի դոլ­ֆոյին տր ված հար ցազ րույ ցում ՔԴԿ–ի Մի ջազ գային հա րա բե րու թյուն նե րի գծով պա տաս խա նա տու Սաֆ ֆին Դի զային, հս տակ չպա տաս խա նե լով ռազ­մա կա յան նե րի ա ռն չու թյամբ տր ված հար ցե րին, մի ա ժա մա նակ ցան կա նում էր վս տա հեց նել, որ թուր քա կան ռազ մա կան ներ կա յու թյունն ու ռազ մա կա յան­նե րը ոչ մի խն դիր չեն ներ կա յաց նում: «Ի՞նչ կար գա վի ճակ ու նեն թուր քա կան ու ժերն Ի րա քյան Քուր դիս տա նի ներ սում: Մենք գի տենք, որ Քուր դիս տա նում, օ րի նակ՝ Բա մեր նի ում, տե ղա կայ ված թուր քա կան զոր քեր կան» հար ցին Սաֆ­ֆին Դի զային պա տաս խա նեց. «Ինչ պես գի տեք, 1992 թ. սկ սած՝ ան վտան­գու թյան հար ցե րով հա մա գոր ծակ ցու թյան և փո խըմբռն ման մի է ա կան փուլ տեղ գտավ և 1990–ա կան նե րի կե սե րից` 1996–1997 թթ., այն տեղ` Բա մեր նի­ում, ի րենց ներ կա յու թյունն են պահ պա նում մոտ 1000–ի հասնող զոր քե րը: Եվ մենք չու նենք խն դիր ներ նրանց հետ, և նրանք ձգ տում են ու շադ րու թյուն չգ րա վել: Եվ ցան կա ցած ժա մա նակ, ե րբ ան հրա ժեշ տու թյուն կլի նի, որ նրանք հե ռա նան, կամ ե րբ դաշ նային կա ռա վա րու թյու նը կխնդ րի օ տա րերկ րյա զոր­քե րին հե ռա նալ, ես հա մոզ ված եմ, որ թուր քա կան կող մը կհե ռա նա... Ար դար լի նե լու հա մար նշեմ, որ մենք չու նենք որ ևի ցե խն դիր ներ նրանց հետ (ը նդգ­ծու մը մերն է` Վ.Պ.)»: Ի սկ Քեթ լին Ռի դոլ ֆոյի` «Երբ թուր քա կան այն զոր քե­րը, ո րոնք տե ղա կայ ված են Ի րա քի Քուր դիս տա նում, դուրս են գա լիս ի րենց բա զայից` գոր ծո ղու թյուն նե րի, կա՞ ա րդյոք որ ևի ցե պայ մա նա վոր վա ծու թյուն, որ նրանք պետք է ձեռք բե րեն ՔԴԿ–ի թույլտ վու թյու նը» հար ցին Սաֆ ֆին Դի զային տվեց հետ ևյալ պա տաս խա նը. «Ո՛չ, նրանք ռազ մա կա յա նում են, և նրանք որ ևի ցե գոր ծո ղու թյուն ներ չեն ի րա կա նաց նում: Նրանք այն տեղ գոր­ծառ նա կան ի րա վա սու թյուն ներ չու նեն»:Iraq:�Kurdish�Official�Discusses�Relations�With�Turkey� (April� 27,� 2006),� http://www.rferl.org/content/article/1067995.html

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

51

Ա ՄՆ–ին Ի րա քի տա րած քում ռազ մա կան բա զա ներ, ճամ բար­ներ ու կա լա նա վայ րեր կա ռու ցե լու և ու նե նա լու ի րա վունք պետք է վե րա պա հե ին: Ա վե լին, Ա ՄՆ զին վոր նե րը, քա ղա քա ցի նե րը և կա պա լա ռու նե րը դա տա կան հե տապնդ ման ի մու նի տետ պետք է ու նե նային բա զա նե րի տա րած քում կամ ծա ռայո ղա կան պար­տա կա նու թյուն նե րը կա տա րե լիս հան ցանք գոր ծե լու դեպ քում: Սա կայն այս պես կոչ ված Զոր քե րի կար գա վի ճա կի վե րա բե րյալ հա մա ձայ նագ րի (Status of Forces Agreement/SOFA) դեմ հան դես ե կան Ի րա քի քա ղա քա կան և կրո նա կան մի շարք գոր ծիչ ներ, ո րոնք դրա նում տես նում է ին «Ի րա քի սու վե րե նու թյան խախտ­ման» վտան գը: Մինչ դեռ Ի րա քյան Քուր դիս տա նի նա խա գահ Մա սուդ Բար զա նին նշել էր, որ ա մե րի կյան զոր քե րը կա րող են Ի րա քյան Քուր դիս տա նում բա զա ներ հիմ ել նույ նիսկ, ե թե չհա­ջող վի Բաղ դա դի հետ կն քել Զոր քե րի կար գա վի ճա կի վե րա բե րյալ վի ճե լի հա մա ձայ նա գի րը24: Քր դա կան կող մի հի շյալ ծրագ րե րը, սա կայն, չի րա կա նա ցան: Ի սկ թուր քա կան ռազ մա կա յան ներն ու հե նա կե տե րը, ի նչ պես նաև հա տուկ զոր քե րի հրա մանա տա րու­թյան կա պի գրա սե նյակ ներն ու հե տա խու զա կան բա զա նե րը փա­կե լու հա մար ՔՌԿ–ի հիմ ա վո րում ե րը նվա զում է ին: Բա ցի այդ, հաշ վի առ նե լով Ի րա քից ա մե րի կյան զոր քե րի հե ռա նա լու հե ռան­կա րը (ին չը տեղի ունեցավ 2011 թ.), ՔՌԿ–ն պետք է նվա զա գույ­նի հասց ներ ի րա նա կան ու թուր քա կան սպառ նա լի քը՝ մի ա ժա մա­նակ ձգ տե լով Ի րա նի ազ դե ցու թյան մե ծա ցու մը հա վա սա րակշ ռել Ի րա քյան Քուր դիս տա նում Թուր քի այի ներգ րավ վա ծու թյամբ: Ստեղծ ված պայ ման նե րում ՔՌԿ–ն չէր կա րող բա ցա հայ տո րեն հան դես գալ ը նդ դեմ Թուր քի այի:

Թուր քի ան, դեռ 1990–ա կան թթ. կե սե րից սկ սած, Հյու սի­սային Ի րա քում ան վտան գու թյան գո տի (“Güvenlik Bölgesi» կամ “tampon bölgesi”) ստեղ ծե լու մտադ րու թյուն ու նի, և առ կա ռազ­մա կա յան ներն այդ ու ղ ղու թյամբ տար վող հետ ևո ղա կան աշ խա­տան քի ար դյունք են:

Ի րա քյան Քուր դիս տա նում Թուր քի այի ռազ մա կան բա զա նե րի ու հե նա կե տե րի, ի նչ պես նաև հա տուկ զոր քե րի հրա մա նատա­րու թյան կա պի գրա սե նյակ նե րի ու հե տա խու զա կան բա զա նե րի 24 « Խա բաթ» թեր թը մեջ բե րում էր Ի րա քյան Քուր դիս տա նի նա խա գահ Մա սուդ

Բար զա նու հետ ևյալ խոս քե րը. « Ներ կա յումս բո լոր ճի գերն են գոր ծադր վում հի շյալ պակ տը կն քե լու հա մար: Սա կայն ե թե պակ տը չկնք վի և ե թե Ա ՄՆ–ը խնդ րի իր զոր քե րը պա հել Քուր դիս տա նում, կար ծում եմ, Քուր դիս տա նի պառ լա մեն տը, ժո ղո վուր դը և կա ռա վա րու թյու նը ջեր մո րեն կող ջու նեն դա»: Barzani:� Kurdistan� Will� Allow� US� Bases,� http://www.campaigniran.org/casmii/index.php?q=node/6741

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

52

տա րած ման գոր ծում է ա կան դեր խա ղաց 2008–2013 թթ. տեղ գտած Թուր քի ա–ՔՌԿ ան նա խա դեպ հա մա գոր ծակ ցու թյու նը, ո րն ըն թա նում է Բաղ դադ–Էր բիլ և Ան կա րա–Բաղ դադ հա րա­բե րու թյուն նե րի սր ման պայ ման նե րում: Հետ ևա բար Ի րա քյան տա րած քում թուր քա կան ռազ մա կան բա զա նե րի առ կա յու թյունն ու հյու սի սային Ի րա քում թուր քա կան զոր քե րի նախ կի նում (մինչ Թուր քի ա յում սկս ված քր դա կան գոր ծըն թաց նե րը) սո վո րա կան բնույթ կրող և ա պա գա յում չբա ցառ վող ռազ մա կան ներ խու ժում­նե րը ներ կա յումս մտա հո գում են ա ռա ջին հեր թին Բաղ դա դի կենտ րո նա կան իշ խա նու թյուն նե րին և հի շյալ հարցն իր ո ղջ սրու­թյամբ դր վում է ա ռա ջին հեր թին վեր ջի նիս կող մից:

Ի րա քի և Թուր քի այի միջև հա րա բե րու թյուն նե րի լար վա ծու­թյան պայ ման նե րում 2012 թ. հոկ տեմ բե րի 2–ին իրա քյան կա ռա­վա րու թյու նը ո րո շեց չե ղյալ հայ տա րա րել բո լոր այն պայ մա նագ­րե րը, ո րոնք Ի րա քի տա րած քում օ տա րերկ րյա զոր քե րի ու նրանց ռազ մա կան բա զա նե րի կամ հե նա կե տե րի առ կա յու թյան հնա­րա վո րու թյուն է ին տա լիս: Ա վե լին, Ի րա քյան կա ռա վա րու թյու նը ե րկ րի խորհր դա րա նին խոր հուրդ տվեց չե ղյալ հայ տա րա րելու և չեր կա րաձ գելու բո լոր այն պայ մա նագ րերն ու պայ մա նա վոր վա­ծու թյուն նե րը, ո րոնք Ի րա քի տա րած քում օ տա րերկ րյա զոր քե րի ու նրանց ռազ մա կան բա զա նե րի կամ ռազ մա կան հե նա կե տե­րի ներ կա յու թյան հնա րա վո րու թյուն է ին տա լիս` հիմք հան դի­սա նա լով նման ներ կա յու թյունն ար դա րաց նե լու հա մար: Ի նք նին հաս կա նա լի էր, որ հի շյալ ո րո շում ա ռա ջին հեր թին ու ղղ ված էր Թուր քի այի դեմ, քան զի թուր քա կան կա ռա վա րու թյունն իր հեր­թին դի մել էր ԹԱՄԺ–ին ևս մեկ տա րով սահ մա նից այն կողմ գոր­ծո ղու թյուն ներ ի րա գոր ծե լու վե րա բե րյալ ի րեն շնորհ ված լի ա զո­րու թյուն նե րը եր կա րաձ գե լու խնդ րան քով25:

Ի րա քյան Քուր դիս տա նում իր ազ դե ցու թյու նը կորց րած Բաղ­դա դի կենտ րո նա կան կա ռա վա րու թյու նը չի կա րող հու սալու այս հար ցում կստանա ՔՌԿ–ի ա ջակ ցու թյու նը: Պատ ճա ռը ոչ մի­այն ՔՌԿ–Թուր քի ա սերտ հա մա գոր ծակ ցու թյանն է հան գում: Հարցն այն է, որ վե րո հի շյալ խնդ րի լուծ ման Բաղ դա դի կող մից ա ռա ջարկ վող տար բե րա կը մի ան գա մայն ա նըն դու նե լի է ՔՌԿ–ի հա մար: Պն դե լով, որ Ի րա քի տա րած քում թուր քա կան 16 ռազ­մա կան բա զա ներ են գոր ծում, որ պետք է պար զել, թե «ին չու է

25 Namık�Durukan,�Üslerinizi�kaptın�askeri�çekin,�–�Milliyet.com.tr�(03�Ekim�2012),�Namık�Durukan,�Iraq�to�Expel�Foreign�Troops,�End�Turkish�Military�Presence,�Al–Monitor,�October� 3,� 2012� http://www.al–monitor.com/pulse/security/01/10/iraq–ejects–turkish–armed–forces.html

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

53

ՔՌԿ–ն լռում հի շյալ բա զա նե րի ներ կա յու թյան հար ցում» և ո րո­շե լով վե րաքն նել ու վե րա նայել Ի րա քի տա րած քում թուր քա կան ռազ մա կան ներ կա յու թյան վե րա բե րյալ ի րա քյան նա խորդ ռե­ժի մի ու Թուր քի այի միջև կնք ված հա մա ձայ նագ րե րը (դ րանց առ կա յու թյան դեպ քում), ի նչ պես նաև նշե լով, որ ե րկ րի « հյու սի­սային տա րածք նե րը մշ տա պես են թարկ վում են թուր քա կան հար­ձա կում ե րի» և որ թուր քա կան կող մի «ն ման վար քը նոր չէ» ու եր կար ժա մա նակ առ կա խն դիր նե րը շտապ լուծ ման կա րիք են զգում՝ Ի րա քի կենտ րո նա կան կա ռա վա րու թյու նը ՔՌԿ–ի հետ իր բա նակ ցու թյուն նե րում « պատ րաս տա կա մու թյուն է հայտ նում մո­բի լի զաց նե լու բա նակն այդ տա րածք նե րում, որ պես զի պաշտ պա­նի նրանց հար ձա կում ե րից»26: Այս պի սով՝ թուր քա կան ներ կա­յու թյու նը բա ցա ռե լու նպա տա կով կամ այդ քո ղի ներ քո Ի րա քի իշ խա նու թյուն նե րը ձգ տում են ա պա հո վել ի րենց ռազ մա կան ներ­կա յու թյու նը հյու սի սային Ի րա քում ու մաս նա վո րա պես Ի րա քյան Քուր դիս տա նում, տար բե րակ, ո րին, բնա կա նա բար դեմ է Քուր­դիս տա նի ռե գի ո նալ կա ռա վա րու թյու նը27:

Թուրք ու օ տա րերկ րյա փոր ձա գետ նե րը գտ նում են, որ Ի րա ք­յան կող մի հա մար գրե թե ան հնա րին կլի նի հի շյալ ո րոշ ման ի րա­գոր ծու մը, և որ այդ քայ լով Ի րա քը պար զա պես փոր ձում է մի ջազ­գային աս պա րե զում թու լաց նել Թուր քի այի դիր քե րը: Ան կա րա յում գոր ծող Մի ջին Ար ևել քի ռազ մա վա րա կան հե տա զո տու թյուն նե րի կենտ րո նի ի րա քյան հար ցե րով փոր ձա գետ Բիլ գայ Դու մա նը մաս­նա վո րա պես նշում էր. « Նու րի ալ–Մա լի քի ի կա ռա վա րու թյու նը չու­նի բա վա րար ու ժ ի նչ պես ռազ մա կան ճա նա պար հով, այն պես էլ քա ղա քա կա նա պես Թուր քի այի գոր ծո ղու թյուն նե րը կան խե լու հա­մար: Ա վե լին, կենտ րո նա կան կա ռա վա րու թյան ան վտան գու թյան ու ժե րը չու նեն որ ևի ցե ազ դե ցու թյուն Հյու սի սային Ի րա քում: Այս ո րո շու մը չի ու նե նա որ ևի ցե գործ նա կան ազ դե ցու թյուն: Դա մի քայլ է, ո րը միտ ված է էլ ա վե լի սրե լու ե րկ կող մա նի հա րա բե րու­թյուն նե րը: Ի րա քը պար զա պես խո րա ման կում է»28:

Թուր քա կան կող մի տե սա կետ ներն այս հար ցի ա ռն չու թյամբ ամ բող ջա կա նա նում են տար բեր գոր ծիչ նե րի ու փոր ձա գետ նե րի հետ ևյալ դա տո ղու թյուն նե րով. 26 Shayma� Adel,� Baghdad� to� Rethink� Allowing� Turkish� Military� Bases� in� Iraq,–� Al–Monitor,� Octօber� 8,� 2012,� http://www.al–monitor.com/pulse/politics/2012/10/iraq–16–turkish–military–bases–on–our–territory.html

27 Նույն տե ղում:28��Sinem�Cengiz,�Turkish�Military�to�Stand�Ground�Despite�Iraq’s�Move�to�Expel�Foreign�Forces,� 3� October� 2012,� http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?newsId=294183

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

54

« Թուր քա կան զոր քերն Ի րա քում օ պե րա ցի ոն նպա տակ­նե րով չեն տե ղա բաշխ ված, այլ` թի կուն քային»: « Թուր քի ան պար տա վոր ված լի նե լու պատ ճա ռով է, որ

պահ պա նում է իր ներ կա յու թյունն Ի րա քում: Ե թե ի րա քյան կա­ռա վա րու թյու նը կա րո ղա նար կան խել ա հա բեկ չա կան ներ թա­փան ցում ե րը դե պի Թուր քի ա, վեր ջինս Ի րա քում իր ռազ մա կան [ գոր ծո ղու թյուն նե րի] ման դա տը եր կա րաձ գե լու կա րի քը չէր զգա»: Հետ ևա բար «Ի րա քում թուր քա կան զոր քե րի ներ կա յու թյան վե­րա բե րյալ դի տար կում եր ա նե լու փո խա րեն [Ի րա քի] կենտ րո նա­կան կա ռա վա րու թյու նը պետք է կան խեր այն տար րե րին, ո րոնք ա ջակ ցում են PKK–ին»: «Ե թե Ի րա քը թույլ է տա լիս ա հա բե կիչ նե րին ա պաս տան

գտ նել իր ե րկ րում, ա պա դա դիտ վում է ի բրև թշ նա մա կան գոր ծո­ղու թյուն` ը նդ դեմ Թուր քի այի: Սպառ նա լի քի դեպ քում ի րա վա կան տե սան կյու նից Թուր քի ային ի նք նա պաշտ պա նու թյան և ռազ մա­կան մի ջո ցա ռում եր ձեռ նար կե լու ի րա վունք է վե րա պահ վում»: Պայ մա նա գի րը, որ Ի րա քի կա ռա վա րու թյու նը ցան կա նում

է չե ղյալ հա մա րել, ստո րագր վել է Սա դամ Հու սեյ նի կող մից 1995 թվա կա նին, ո րը PKK –ին հե տապն դե լու նպա տա կով թուր քա կան ու ժե րին Ի րա քի հյու սի սային շր ջան նե րում ներ կա յու թյուն ու նե­նա լու հնա րա վո րու թյուն է ըն ձեռ ում29:

Վեր ջին պն դու մը, սա կայն, քիչ հա վա նա կան է, քան զի նախ կի­նում (մինչ Սա դամ Հու սեյ նի հե ռա ցում իշ խա նու թյու նից ու նրա մա հա պա տի ժը) վեր ջի նիս հետ կնք ված նմա նա տիպ պայ մա նագ­րի կամ ձեռք բեր ված բա նա վոր պայ մա նա վոր վա ծու թյան մա սին ոչ մի հի շա տա կում չկար: Ա վե լին, 1995–1997 թթ. (և ը նդ հուպ մինչև 2003 թվա կա նը) Ի րա քը բազ միցս իր բո ղոք–դի մում երն ու նա մակ ներն է ներ կա յաց րել ՄԱԿ–ի Ա նվ տան գու թյան խորհր դին` հյու սի սային Ի րա քում Թուր քի այի ռազ մա կան (տ րանս–սահ մա­նային) գոր ծո ղու թյուն նե րի կա պակ ցու թյամբ` ո րա կե լով թուր քա­կան ներ խու ժում երն ու օ դային հար ված ներն ի բրև իր սու վե րե­նու թյան, տա րած քային ամ բող ջա կա նու թյան և օ դային տա րած­քի խախ տում և ա կն հայտ ագ րե սի այի գոր ծո ղու թյուն: Ը նդ ո րում` դեռ 1996 թ. ի րա քյան կող մը դա տա պար տում էր նաև Թուր քի այի կող մից Հյու սի սային Ի րա քում բու ֆե րային գո տի նե րի ստեղ ծու մը` դա ո րա կե լով ի բրև ի րա քյան տա րած քի օ կու պա ցի ա30: Իր հեր թին

29 Նույն տե ղում:30 Funda�Keskin,�Turkey’s�Trans–Border�Operations�in�Northern�Iraq:�Before�and�After�the�Invasion�of�Iraq,–�Research�Journal�of�Internatıonal�Studies�–�Issue�8�(November,�2008),�pp.�68–69.�Բու ֆե րային գո տու ա ռն չու թյամբ Թուր քի ան բազ միցս հայ տա­

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

55

Թուր քի ան իր պա տաս խան նա մակ նե րում, այն է` պաշ տո նա կան նա մա կագ րու թյու նում ե րբ ևի ցե իր գոր ծո ղու թյուն նե րը հիմ ա­վո րող փաս տարկ նե րի շար քում չի հի շա տա կել 1990–ա կան թթ. Ի րա քի հետ կնք ված նմա նա տիպ հա մա ձայ նագ րեր կամ Ի րա քի ա ռաջ նորդ Սադ դամ Հու սեյ նի հետ ձեռք բեր ված որ ևի ցե բա նա­վոր պայ մա նա վոր վա ծու թյուն: Պայ մա նա վոր վա ծու թյու նը ոչ թե Թուր քի այի և Ի րա քի, այլ Թուր քի այի և Ի րա քյան Քուր դիս տա նի զույգ կու սակ ցու թյուն նե րի (ՔԴԿ և ՔՀՄ) միջև կա րող էր ձեռք բեր վել: Ին քը` ՔՌԿ վար չա պետ Նե չիր վան Բար զա նին նույն պես նշել է, որ Թուր քի ային` քր դա կան շր ջա նում ռազ մա կա յան ներ պա հե լու հնա րա վո րու թյուն ըն ձե ռող հա մա ձայ նա գի րը գոր ծում է 1997 թ. սկ սած31: Եվ այն (Թուր քի ա–ՔԴԿ և ՔՀՄ հա մա ձայ նա գի­րը կամ պայ մա նա վոր վա ծու թյու նը) տրա մա բա նա կան է, քան զի գե րա զան ցա պես ՔԴԿ–ն ու մա սամբ ՔՀՄ–ն է ին վե րահս կում այն տա րածք նե րը, որ տեղ ի հայտ ե կան թուր քա կան ռազ մա կան խմ­բա վո րում երն ու ռազ մա կա յան նե րը (ռազ մա կան բա զա նե րը) և հա տուկ զոր քե րի հրա մա նատա րու թյան կա պի գրա սե նյակ ներն ու հե տա խու զա կան բա զա նե րը:

Թուր քա կան ռազ մա կա յան ներն ու ռազ մա կան հե նա կե տե րը դուրս բե րե լու վե րա բե րյալ Ի րա քյան կա ռա վա րու թյան ո րոշ մա­նը Թուր քի ան պաշ տո նա պես չար ձա գան քեց և ան տե սեց այն: Թուր քի այի խորհր դա րա նը` ԹԱՄԺ–ը, պար զա պես եր կա րաձ գեց PKK–ի դեմ հյու սի սային Ի րա քում ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն ներ վա րե լու թուր քա կան կա ռա վա րու թյան լի ա զո րու թյուն նե րը, ո րոնց հեր թա կան ժամ կե տը լրա նում էր 2012 թ. հոկ տեմ բե րի 17–ին:

Թեև Ի րա քյան Քուր դիս տա նի տա րած քում տե ղա կայ ված թուր քա կան ռազ մա կան բա զա նե րն (ռազ մա կա յան նե րը) ու ռազ­մա կան հե նա կե տե րը ներ կա յումս ա ռա ջին հեր թին մտա հո գում են Բաղ դա դի կենտ րո նա կան կա ռա վա րու թյա նը, մեր կար ծի քով, վեր ջի նիս վե րա բե րող ո րո շա կի ո րա կա կան և թվային տվյալ նե րը չեն կա րող չան հանգս տաց նել նաև ՔՌԿ–ին: Մաս նա վո րա պես.

րա րել է, որ եր բեք չի խախ տել Ի րա քի տա րած քային ամ բող ջա կա նու թյու նը, քան զի սահ մա նի եր կայն քով ձգ վող ան վտան գու թյան գո տու նեղ շեր տը ոչ թե Ի րա քի տա րած քային ամ բող ջա կա նու թյու նը խախ տե լու, այլ Ի րա քից Թուր քի­այի տա րածք ա հա բե կիչ–զի նյալ նե րի ներ թա փան ցու մը կան խե լու նպա տակ է հե տապն դում: Թուր քի ան նաև հայ տա րա րել է, որ Ի րա քի տա րած քային ամ­բող ջա կա նու թյան, ի նք նիշ խա նու թյան, ան կա խու թյան և քա ղա քա կան մի աս­նու թյան պահ պան ման կողմ նա կից է: Տե՛ս նույն տե ղում:

31 Namık�Durukan,�Üslerinizi�kaptın�askeri�çekin,–Milliyet.com.tr�(03�Ekim�2012),�Namık�Durukan,�Iraq�to�Expel�Foreign�Troops,�End�Turkish�Military�Presence,–Al–Monitor,�October� 3,� 2012� http://www.al–monitor.com/pulse/security/01/10/iraq–ejects–turkish–armed–forces.html

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

56

Մոտ 1000 զին ծա ռայող և 20 Լե ո պարդ տան կեր են տե­ղա կայ վել թուր քա կան սահ մա նից ոչ հե ռու գտն վող Բա տու ֆայի և Քա նը մա սըի միջև: Մոտ 10 տանկ և 1000 զին վոր ներ են տե ղա կայ ված Բա­

մեր նի ում: Տան կե րի մի մա սը կոչ ված է պաշտ պա նե լու օ դա նա­վա կա յա նը, ի սկ մյուս նե րը տե ղա բաշխ ված են բլ րի գա գաթ նե­րին, ո րոն ցից թուր քա կան կող մը փոր ձում է վե րահս կել Դո հու կը, Սեր սին գը, Գա րեն և Մե թի նան: Օ դա նա վա կա յանն ու նի նաև ու ղ ղա թիռ նե րի թռիչք ի ու

վայ րէջ քի հար թակ, ո րը պար բե րա բար օգ տա գործ վում է մա տա­կա րա րում ե րի ու ան ձնա կազ մի հեր թա գա յու թյան (ռո տա ցի այի) հա մար: Ե րեք տան կեր տե ղա բաշխ ված են Զա բի շր ջա նում գտնվող

Ա մա դի ա քա ղա քի կենտ րո նում: Մոտ 10 տանկ և ա վե լի քան 500 զին վոր ներ են տե ղա­

բաշխ ված Շե լա դի զե ի ու Դե րա լու քի մո տա կայ քում32: Պա տա հա կան չէ, որ գե րա զան ցա պես ՔԴԿ–ն ներ կա յաց նող

բար զա նի ա կան փեշ մեր գա նե րը քր դա կան ռազ մա կան ան ցա կե­տեր, հե նա կե տեր ու ա ռա ջա պահ ու ղե կալ ներ են ստեղ ծել ի րաք­յան Քուր դիս տա նում թուր քա կան զին ված ու ժե րի հե նա կե տե րի ը նդ լայն ման գոր ծըն թա ցը վե րահս կե լու նպա տա կով: Վեր ջին­ներս Էր բի լում գտն վող ի րենց շտա բին են պար բե րա բար զե կու­ցում թուր քա կան ու ժե րի գոր ծու նե ու թյան վե րա բե րյալ33:

2004 թվա կա նից սկ սած՝ ան մի ջա կա նո րեն թուր քա կան բա զա­նե րի հար ևա նու թյամբ կա ռուց ված քր դա կան փեշ մեր գա նե րի հե­նա կե տե րը, ան ցա կե տերն ու ա ռա ջա պահ ու ղե կալ նե րը կոչ ված են ոչ մի այն վե րահս կե լու թուր քա կան բա զա նե րի գոր ծու նե ու թյու­նը, այլև կան խե լու վեր ջին նե րիս` քր դա կան կող մի հա մար ան­թույ լատ րե լի գոր ծո ղու թյուն նե րը: Մաս նա վո րա պես 2008 թ. տեղ գտավ մի մի ջա դեպ, ե րբ քր դա կան հե նա կե տե րում տե ղա կայ ված փեշ մեր գա նե րը կան խե ցին թուր քա կան կող մի գոր ծո ղու թյուն նե­րը, ո րոնց մա սին ի րենք նա խա պես չէ ին տե ղե կաց վել34: Սա կայն

32 Namık�Durukan,�Üslerinizi�kaptın�askeri�çekin,�–�Milliyet.com.tr�(03�Ekim�2012),�Namık�Durukan,�Iraq�to�Expel�Foreign�Troops,�End�Turkish�Military�Presence,–�Al–Monitor,�October� 3,� 2012� http://www.al–monitor.com/pulse/security/01/10/iraq–ejects–turkish–armed–forces.html

33 Նույն տեղում:34 2008 թ. փետր վա րի 21–ին թուր քա կան կող մի ու թօ րյա ներ խուժ ման ա ռա ջին

օ րը շուրջ 350 թուրք զի նյալ ներ ռազ մա կան տրանս պոր տային մի ջոց նե րով 12 տան կե րի և զրա հա պատ տեխ նի կայի ու ղեկ ցու թյամբ փոր ձե ցին դուրս գալ Բա­մեր նի ի թուր քա կան բա զայից: Դուրս գա լով բա զայից՝ թուր քա կան զոր քե րը

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

57

հե տա գա յում նման մի ջա դե պեր տեղ չեն գտել: Քր դա կան կողմ էլ, իր հեր թին, ներ կա յումս փոր ձում է ա ռա վե լա գույնս շր ջան ցել թուր քա կան բա զա նե րի խն դի րը35:

Սա կայն խն դի րը շա րու նա կում է մալ Ի րա քյան Քուր դիս տա­նի նկատ մամբ փաս տա ցի վե րահս կո ղու թյու նը կորց րած Բաղ­դա դի « կենտ րո նա կան» կա ռա վա րու թյան օ րա կար գում, ի նչ պես նաև ՔՌԿ–ի և Քուր դիս տա նի հա սա րա կայ նու թյան ու շադ րու թյան կենտ րո նում: Մաս նա վո րա պես 2011 թ. սեպ տեմ բե րին Ի րաք յան Քուր դիս տա նի զանգ վա ծային լրատ վա մի ջոց նե րը և www.ekurd.net կայ քը, վկա յա կո չե լով թուր քա կան « Թա րաֆ» թեր թը, հա ղոր­դում է ին, որ Թուր քի ան պաշ տո նա պես դի մել է Քուր դիս տա նի ռե գի ո նալ կա ռա վա րու թյա նը՝ խնդ րե լով թույ լատ րել եր կու ռազ­մա կա յան նե րի հիմ ու մը Ռա նի յա և Չուր քուր նա շր ջան նե րում` Քան դի լի լեռ նե րում PKK–ի քուրդ զի նյալ նե րի թաքս տոց նե րի հար ևա նու թյամբ` Սու լեյ մա նի ա քա ղա քից դե պի հյու սիս–ա րև­մուտք ըն կած շր ջան նե րում: Ար ձա գան քե լով հի շյալ տե ղե կատ վու­թյա նը՝ Քուր դիս տա նի ռե գի ո նալ կա ռա վա րու թյան Փեշ մեր գայի (Քր դա կան պաշտ պա նա կան ու ժե րի) նա խա րար Ջա ֆար Մուս­տա ֆան նշել էր, որ «քր դա կան ղե կա վա րու թյու նը ոչ մի դեպ քում չի թույ լատ րի հար ևան պե տու թյուն նե րի կող մից Քուր դիս տա նի տա րա ծաշր ջա նում ցան կա ցած ռազ մա կան բա զա նե րի հիմ ու­մը», և ա վե լաց րել, որ « դա ոչ մի դեպ քում հնա րա վոր չէ»: Ջա ֆար Մուս տա ֆան նաև նշել էր, որ ին քը տե ղյակ չէ ռազ մա կան բա զա­նե րի վե րա բե րյալ Թուր քի այի կող մից ար ված նմա նա տիպ որևէ խնդ րանք նե րի մա սին36: Սա կայն հե տա գա յում Ջա ֆար Մուս­տա ֆայի այս պն դում ե րը, թվում է, հերք վե ցին: 2011 թ. նոյեմ­

ցան կա նում է ին շե ղել PKK–ի ու շադ րու թյու նը` ի րա կան հար վա ծը հասց նե լով Զա­բի շր ջա նում: Սա կայն նման տե ղա շար ժի մա սին ՔՌԿ–ն նախ նա կան որևէ ծա­նու ցում չէր ստա ցել, և փեշ մեր գե նե րը շր ջա պա տե ցին բա զան` ար գե լե լով թուր­քա կան ու ժե րի դուրս բե րու մը: Շուրջ 90 րո պե տևած դի մա կա յու թյու նից հե տո թուր քա կան ու ժե րը տե ղի տվե ցին` մնա լով բա զայի շր ջա նակ նե րում: Մեկուկես ժամ տևած այս դի մա կա յու թյու նը ցույց տվեց հի շյալ թուր քա կան բա զա նե րի ա ռն չու թյամբ թուրք–քր դա կան ի րա կան առ ճա կատ ման պո տեն ցի ա լը: Gareth� Jenkins,� Unwelcome� Guests:� The� Turkish� Military� Bases� in� Northern�Iraq,–Terrorism� Monitor� Volume:� 6� Issue:� 6,� March� 24,� 2008,� http://www.jamestown.org/programs/gta/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=4807&tx_ttnews%5BbackPid%5D=167&no_cache=1

35 9�Turkish�Military�Bases�Located�Inside�Iraqi�Kurdistan,�–�PressTV�(Uploaded�on�February�14,�2010),�http://www.presstv.com,�http://www.youtube.com/watch?v=un5ec3ieMYs

36 Kurds�Will�Not�Permit�Turkish�Military�Bases� in�Iraqi�Kurdistan�Region�(September�12,�2011),�http://www.politicalforum.com/middle–east/207121–kurds–will–not–permit–turkish–military–bases–iraqi–kurdistan–region–12–9–2011–a.html,� http://www.ekurd.net/mismas/articles.../state5425.htm

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

58

բե րին Ի րա քյան Քուր դիս տա նի նա խա գահ Մա սուդ Բար զա նի ի Ան կա րա կա տա րած այ ցի ըն թաց քում օ րա կար գային ա ռաջ նա­հերթ խն դիրն ան վտան գու թյունն էր: Բար զա նու թիվ մեկ ու ղեր ձը հետ ևյալ բնույ թի էր. « Թուր քի այի և քր դա կան շր ջա նի ան վտան­գու թյու նը փոխ կա պակց ված են»: Բա նակ ցու թյուն նե րի ըն թաց­քում քն նարկ ման դր վեց 1990–ա կան թթ. (աղ բյու րում նշ վում էր` 1996 թվա կա նից) մինչ օ րս հյու սի սային Ի րա քում տե ղա կայ ված թուր քա կան զո րախմ բե րի կար գա վի ճա կի ու հե տա գայի հար ցը: Թուր քա կան « Թա րաֆ» թեր թի տե ղե կատ վու թյան հա մա ձայն թուրք–քր դա կան քն նար կում ե րի ըն թաց քում սկզ բուն քային հա­մա ձայ նու թյուն էր ձեռք բեր վել այն մա սին, որ թուր քա կան հի շյալ զո րա մի ա վո րում ե րը ևս վեց տա րի պետք է ման Հյու սի սային Ի րա քի տա րած քում:

Կար ևո րա գույն ե րկ րորդ խն դի րը Հյու սի սային Ի րա քում PKK–ի գոր ծո ղու թյուն նե րը վե րահս կե լու նպա տա կով ևս մեկ թուր քա­կան ռազ մա կան բա զա (հե նա կետ) հիմ ե լու պա հանջն էր: Ռազ­մա վա րա կան կար ևո րու թյուն ներ կա յաց նող Հա քուր քի, Զա բի և Քան դի լի լեռ նային ան ցում ե րի գո տում PKK–ի գոր ծո ղու թյուն նե­րը կան խե լու նպա տա կով Թուր քի ան հան դես ե կավ Չի յայե Սպի (Çiyaye Sipi) ա նու նը կրող շր ջա նում մի նոր թուր քա կան ռազ մա­կան բա զա (հե նա կետ) հիմ ե լու խնդ րանք–պա հան ջով: Տե ղե­կատ վու թյան հա մա ձայն՝ Մա սուդ Բար զա նին հա մա ձայ նել էր: Բա ցի այդ՝ հա ղորդ վում էր, որ Չու քուր ջայի հար ձա կու մից հե տո, հյու սի սային Ի րա քից PKK–ի ներ թա փանց ման ու ղի նե րը վե րահս­կո ղու թյան տակ վերց նե լու նպա տա կով ա վար տին են հասց վում Չայ քուր նա շր ջա նում տե ղա կայ վե լիք հե տա խու զա կան բա զային ա ռնչ վող բո լոր աշ խա տանք նե րը37:

Այս դեպ քում էլ Ի րա քյան Քուր դիս տա նի նա խա գա հի աշ խա­տա կազ մի ղե կա վար Ֆու ադ Հու սեյ նը հեր քեց թուր քա կան « Թա­րաֆ» թեր թի այն պն դու մը, որ Քուր դիս տա նի նա խա գահ Մա սուդ Բար զա նին 23–կե տա նոց մի հա մա ձայ նա գիր է ստո րագ րել թուր­քա կան կա ռա վա րու թյան հետ, ո րի հոդ ված նե րից մե կի հա մա­ձայն՝ ևս վեց տա րի ժամ կե տով եր կա րաձգ վում էր թուր քա կան զոր քե րի ու ռազ մա կա յան նե րի ներ կա յու թյունն Ի րա քյան Քուր­դիս տա նի տա րած քում: « Նա խա գահ Բար զա նու և թուր քա կան կա ռա վա րու թյան միջև նմա նա տիպ ոչ մի պայ մա նագ րեր չեն ստո րագր վել»,— պն դում էր Ֆու ադ Հու սեյ նը38: 37 ‘Türk�askeri�altı�yıl�daha�Kuzey�Irak’ta’,–�“Taraf”,�16�Kasım�2011,�http://www.yenieksen.

com/haber/siyaset/turk–askeri–alti–yil–daha–kuzey–irakta/29608.html38 No�Deal� to�Extend�Turkish�Troops�Presence� in� Iraqi�Kurdistan� � (19.11.2011),� http://

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

59

Ա մեն ևին չբա ցա ռե լով այն ի րո ղու թյու նը, որ նա խա գահ Մա­սուդ Բար զա նու և թուր քա կան կա ռա վա րու թյան միջև նմա նա­տիպ ոչ մի պայ մա նագ րեր չեն ստո րագր վել, չենք կար ծում, որ թուր քա կան ռազ մա կան խմ բա վո րում երն ու ռազ մա կա յան նե­րը (ռազ մա կան բա զա նե րը) և հա տուկ զոր քե րի հրա մա նատա­րու թյան կա պի գրա սե նյակ ներն ու հե տա խու զա կան բա զա նե րը տա րի ներ շա րու նակ գոր ծում են Ի րա քյան Քուր դիս տա նի տա­րած քում ա ռանց ՔԴԿ–ի ու ՔՀՄ–ի կամ ա ռանց ՔՌԿ–ի հետ կնքված հա մա ձայ նագ րի, ա ռա վել ևս ա ռանց ձեռք բեր ված որևի­ցե բա նա վոր հա մա ձայ նու թյան: Բա ցառ վում է նաև, որ Բաղ­դա դի կենտ րո նա կան կա ռա վա րու թյան հայ տա րա րու թյուն նե րի կա պակ ցու թյամբ Թուր քի ան չփոր ձեր այս հար ցի ա ռն չու թյամբ ստա նալ ՔՌԿ–ի ա ջակ ցու թյու նը: Մի ա ժա մա նակ հնա րա վոր չէր ան վտան գու թյան հիմ ախն դիր նե րի քն նար կում ա ռանց թուր­քա կան ռազ մա կա յան նե րի խնդ րի քն նարկ ման:

ՔԴԿ կա ռա վար ման բարձր մա կար դա կի աղ բյու րի տե ղե­կատ վու թյան հա մա ձայն՝ Ի րա քյան Քուր դիս տա նում Թուր քի այի ռազ մա կան ներ կա յու թյան խն դիրն ա ռն վազն 7 ան գամ մտել է քր դա կան խորհր դա րա նի օ րա կարգ, սա կայն ՔԴԿ բարձ րաս տի­ճան ղե կա վա րու թյու նը կա սեց րել է սկս ված գոր ծըն թա ցը39: Հի­շյալ աղ բյու րի պնդ մամբ ՔԴԿ–ի ու ՔՀՄ–ի հա մա պա տաս խան կա ռա վա րու թյուն նե րի հետ հի շյալ խնդ րի վե րա բե րյալ ա ռա ջին հա մա ձայ նա գի րը թուր քա կան կող մը ստո րագ րել է դեռ 1996 թ.: Կա յաց ված ո րո շու մը թուր քա կան կող մին Ի րա քյան Քուր դիս տա­նի տա րած քում 6 ռազ մա կան բա զա և չորս հե տա խու զա կան բյու րո ստեղ ծե լու հնա րա վո րու թյուն ըն ձեռ եց: 1998 թվա կա նին հե տա խու զա կան բյու րո նե րի թի վը հասց վեց 10–ի: Հա մա ձայ նա­գիրն ու ժի մեջ էր մինչև 2010 թ.: 2011 թ. Քուր դիս տա նի ռե գի ո նալ կա ռա վա րու թյու նը ո րո շեց ևս 6 տա րի ժամ կե տով եր կա րաձ գել Ի րա քյան Քուր դիս տա նի տա րած քում տե ղա բաշխ ված թուր քա­կան ռազ մա կա յան նե րի ժամ կե տը: Մի ժա մա նա կաշր ջա նում, ե րբ Ի րա քյան կենտ րո նա կան կա ռա վա րու թյունն օ տա րերկ րյա ռազ մա կան բա զա նե րը փա կե լու ո րո շում էր կա յաց րել, քր դա կան կողմ, ը ստ է ու թյան, ցույց էր տա լիս, որ Ի րա քյան Քուր դիս տա­

www.ekurd.net/mismas/articles/misc2011/11/state5584.htm39 Namık� Durukan,� Askeri� üslerde� kararı� Kürt� yönetimi� verecek,–� Milliyet.com.tr�

(04� Ekim� 2012)� http://gundem.milliyet.com.tr/askeri–uslerde–karari–kurt–yonetimi–verecek/gundem/gundemdetay/04.10.2012/1606316/default.htm

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

60

նում նմա նա տիպ վերջ նա կան ո րո շում ե րի կա յաց ման ու թույ­լատ վու թյուն նե րի ի րա վուն քը պատ կա նում է ի րեն` ՔՌԿ–ի ն40:

Ի րա քյան տա րած քում թուր քա կան ռազ մա կան ներ կա յու թյան խն դի րը, ժա մա նակ առ ժա մա նակ հայտն վում է ոչ մի այն պաշ տո­նա կան, այլև մաս նա գի տա կան–քա ղա քա կան վեր լու ծու թյուն նե րի օ րա կար գում: Մաս նա վո րա պես Ի րա քյան Քուր դիս տա նի իշ խա­նու թյուն նե րի քն նա դա տի համ բավ ու նե ցող Մայքլ Ռու բինն այս ա ռի թով նշում է. «...Թուր քի ան ան բա ցատ րե լի ո րեն որ ևէ գոր ծո­ղու թյուն չի ձեռ նար կում Ի րա քյան Քուր դիս տա նի իր ա վե լի քան եր­կու տաս նա մյակ տևած օ կու պա ցի ային վերջ դնե լու ու ղ ղու թյամբ: Ի հար կե, 2004 թ.` քր դա կան քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մի ա վար տից տա րի ներ ան ց, Թուր քի ան իր Խա ղա ղու թյան մո նի թո­րին գի ու ժե րի բա ղադ րի չը դուրս բե րեց Էր բի լից սա կայն թուր քե­րը շա րու նա կում են զին ված ֆոր պոստ ու ճամ բար ներ պահ պա նել Ա մա դի ա յում, Բա մեր նե ում, Շե լա դի զում և Քա նը Մա սըում: Նման ներ կա յու թյու նը, հար վա ծում է թե՛ Ի րա քի սու վե րե նու թյա նը, թե՛ Ի րա քյան Քուր դիս տա նին»41: Ռու բի նը գտ նում է, որ «Քր դա կան ա հա բեկ չա կան սպառ նա լի քը», որ մեջ բե րում է Թուր քի ան, « չի ար­դա րաց նում բա զա նե րի պահ պա նու մը», քան զի ին քը` Էր դո ղա նը, հան դես գա լով Գա զա յում և այ լուր, պն դում էր, որ « միջ սահ մա­նային ա հա բեկ չու թյու նը չի ար դա րաց նում ռազ մա կան օ կու պա­ցի ան»42: Սա կայն ՔՌԿ–ի ղե կա վա րու թյան նկատ մամբ մշ տա կան ը նդ դի մա խո սի ու քն նա դա տի դե րում հայտն ված Մայքլ Ռու բի նը գտ նում է, որ Ի րա քյան Քուր դիս տա նին ո չինչ չի տա լիս այն, որ Քուր դիս տա նի նա խա գահ Մա սուդ Բար զա նին, Ի րա քի քր դա կան ԶԼՄ–նե րում այդ քան կոշտ դիր քո րո շում ու նե նա լով, մի ան գա­մայն հաշտ վո ղա կան կեց վածք է ըն դու նում թուր քե րի նկատ մամբ` Վա շինգ տոն ու Ան կա րա կա տա րած իր այ ցե լու թյուն նե րի ժա մա­նակ: Նա հետ ևյալ կար ծի քին է. «Ե թե քր դա կան ղե կա վա րու թյու­նը խստո րեն պա հան ջի, որ թուր քա կան զոր քե րը թող նեն Ի րա­քի տա րած քը, նրանք կա րող են հա ջո ղու թյան հաս նել: Ա ռն վազն նրանք կհի շեց նեն մի ջազ գային հան րու թյա նը, որ Թուր քի ան խա­ղա ղա րար չէ, ի նչ պես ի նքն է պն դում: Շվե դի այի, Գեր մա նի այի և եվ րո պա կան այլ ե րկր նե րի նշա նա կա լի քր դա կան հա մայնք նե րը թերևս նույն պես կա րող է ին ա հա զան գել այդ մա սին: Ե թե Թուր քի­

40 Նույն տե ղում:41 Michael�Rubin,� It’s�Time� for�Turkey� to�End� Its�Occupation�of� Iraqi�Kurdistan� (May�28,�2011),�May�28,�2011,��The�Kurdistan�Tribune,�http://kurdistantribune.com/2011/its–time–for–turkey–end–its–occupation–of–iraqi–kurdistan/

42 Նույն տե ղում:

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

61

ան ցան կա նում է մի ա նալ Եվ րո պային կամ պար զա պես դի վա նա­գի տա կան վս տա հե լի ու թյուն ու նե նալ տա րա ծաշր ջա նում, նա այժմ պետք է վերջ դնի Ի րա քյան Քուր դիս տա նի իր օ կու պա ցի ային»43: Սա կայն ա կն հայտ է, որ ՔՌԿ–ի նման քայ լե րը մի այն կա րող են վատ թա րաց նել Թուր քի ա–ՔՌԿ հա րա բե րու թյուն նե րը և որ ևի ցե կոնկ րետ ար դյուն քի չեն հան գեց նի: Ի սկ Մայքլ Ռու բի նի « խոր հուր­դը» պար զա պես ՔՌԿ–ին քո ղարկ ված քն նա դա տե լու նպա տակ է հե տապն դում:

Ներ կա յումս Թուր քի ան շա րու նա կում է ամ րապն դել իր ռազ­մա կան ներ կա յու թյու նը Ի րա քյան Քուր դիս տա նում` այս տեղ առ­կա ռազ մա կան բա զա նե րի ու ա ռա ջա պահ ու ղե կալ նե րի շր ջա­նա կում: Մի ա ժա մա նակ թուր քա կան կողմ ը նդ լայ նում է ռազ­մա կան բա զա նե րի ստեղ ծու մը իր քր դաբ նակ տա րածք նե րում՝ կա ռու ցե լով ա վե լի քան հա րյուր նոր ա ռա ջա պահ ու ղե կալ ներ ու ռազ մա կան բա զա ներ՝ հա կա ռակ այն ի րո ղու թյա նը, որ PKK–ն զի նա դա դար է հայ տա րա րել ու վե րա դիր քա վո րում է իր զի նյալ­նե րին Հա րա վային Քուր դիս տա նի տա րած քում: Թուր քա կան ու քր դա կան ԶԼՄ–նե րի հա մա ձայն՝ Թուր քի ան ներ կա յումս ար դեն ի սկ 149 ռազ մա կա յան ներ ու նի իր քր դաբ նակ տա րածք նե րում՝ ի հա վե լում ո րոնց կա ռուց վում են ևս 133–ը44: Թեև ա կն հայտ է, որ « ռազ մա կան բա զա ներ» հաս կա ցու թյան տակ դի տարկ ված են նաև ա ռա ջա պահ ու ղե կալ նե րը, կար ևոր վում է մեկ այլ ի րո­ղու թյուն. թուր քա կան կողմ այս զի նա դա դարն օգ տա գոր ծում է իր ռազ մա կան ցանցն էլ ա վե լի հա մա կար գե լու ու ը նդ լայ նե լու նպա տա կով: Այդ շար քում հատ կա պես կար ևոր վում են Ջու լա­մեր գում (Հաք քյա րի)` Յուք սե կո վայի Օ րե մար շր ջա նի հար ևա նու­թյամբ եր կու նոր բա զա նե րի կա ռու ցու մը: Քր դա կան աղ բյուր նե րի պնդմամբ « Նա հա տակ Զի նար» և « Նա հա տակ Սի յար» բլուր նե րի շր ջա կայ քում նոր թուր քա կան բա զա նե րի կա ռու ցու մը հար ցա կա­նի տակ է դնում թուր քա կան կող մի` խն դի րը խա ղաղ ճա նա պար­հով լու ծե լու պատ րաս տա կա մու թյու նը45: Ի րա գործ վում է նաև Ի րա քյան Քուր դիս տա նում PKK–ի բա զա նե րի և զի նյալ նե րի վե­րա դիր քա վոր ման գոր ծըն թա ցի մշ տա կան մո նի տո րին գը, ո րում ներգ րավ ված է նաև ռազ մա կան օ դու ժը46: Ներ կա յումս Թուր քի ան 43 Նույն տե ղում:44 �133�New�Military�Bases�Under�Construction� (12.11.2013),–�Ajansa�Nûçeyan� a�Firatê�2012,� http://en.firatnews.com/news/news/133–new–military–bases–under–construction.htm

45 Նույն տե ղում:46 Türk�savaş�uçakları�Kuzey�Irak’ta�(25�Mart�2013),–�http://www.insanhaber.com/guncel/turk–savas–ucaklari–kuzey–irakta–h10826.html

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

62

Ի րա քյան Քուր դիս տա նի տա րած քում 8 ռազ մա կա յան և հե տա­խու զա կան բնույ թի 12 կա պի բյու րո (գ րա սե նյակ) ու նի: Թուր քա­կան հա տուկ զոր քե րի հրա մանա տա րու թյան կա պի գրա սե նյակ­ներն ու հե տա խու զա կան բա զա ներն էլ հի շյալ տա րա ծաշր ջա նում գոր ծող թուր քա կան հե տա խու զա կան ցան ցի ըն դա մե նը մի հա­մեստ օ ղակն են: Ը նդ ո րում՝ հի շյալ ռազ մա կա յան նե րի ու կա պի գրա սե նյակ նե րի շար քում ա ռա վել մեծ ու շադ րու թյան է ար ժա նի Էր բի լի ու Սու լեյ մա նի ե ի միջև` Չար քուր նայի շր ջա նում գտն վող թուր քա կան ռազ մա կան հե տա խու զու թյան մի ա վո րի գոր ծու նե ու­թյու նը: Մաս նա վո րա պես Չար քուր նայի թուր քա կան ռազ մա կան հե տա խու զու թյան մի ա վո րը շր ջա նում ռա ցի ա նե րը, ռա դի ոգ րամ­մա ներն ու հե ռա խոս նե րը լսե լու կա րո ղու թյուն ու նի47:

ՔՌԿ–ն քա ջա տե ղյակ է թուր քա կան սպառ նա լի քին ու գի տակ­ցում է այդ պո տեն ցի ալ սպառ նա լի քը: Սա կայն ՔՌԿ–ի այ լընտ­րան քային տար բե րակ ներն ի րա կա նում մեծ չեն:

47 Namık�Durukan,�Askeri�üslerde�kararı�Kürt�yönetimi�verecek,–�Milliyet.com.tr�(04�Ekim�2012)� http://gundem.milliyet.com.tr/askeri–uslerde–karari–kurt–yonetimi–verecek/gundem/gundemdetay/04.10.2012/1606316/default.htm

63

ՆԵԼ ԼԻ ՄԻ ՆԱՍՅԱՆ

ՀԵՏ ԽՈՐՀՐ ԴԱՅԻՆ ԿԵՆՏ ՐՈ ՆԱ ԿԱՆ Ա ՍԻ ԱՅՈՒՄ ԹՈՒՐ ՔԻ ԱՅԻ ԵՎ Ի ՐԱ ՆԻ ՄՇԱ ԿՈՒ ԹԱՅԻՆ ՔԱ ՂԱ ՔԱ ԿԱ­

ՆՈՒԹՅԱՆ Ա ՌԱՆՁ ՆԱ ՀԱՏ ԿՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ՈՒ ՆՊԱ ՏԱԿ ՆԵ ՐԻ ՇՈՒՐՋ

Խորհր դային Մի ու թյան փլու զու մից հե տո Կենտ րո նա կան Ա սի ա յում ա ռա ջա ցան հինգ նո րան կախ հան րա պե տու թյուն ներ (Ղա զախս տան, Թուրք մենս տան, Ո ւզ բեկս տան, Ղրղզս տան, Տա­ջիկս տան), ո րոնք, ա զատ վե լով խորհր դային վե րահս կո ղու թյու­նից, փոր ձում է ին ին տեգր վել մի ջազ գային հա րա բե րու թյուն նե րի հա մա կար գին: Կենտ րո նա սի ա կան տա րա ծաշր ջա նը կար ևոր­վում է իր ռազ մա վա րա կան և աշ խար հագ րա կան դիր քով, ու ս տի նրա նկատ մամբ ան մի ջա պես մեծ հե տաքրք րու թյուն նկատ վեց: Խորհր դային կար գե րի վե րա ցու մից հե տո ա ռա ջա ցել էր վա­կուում, որ տեղ քա ղա քա կան ազ դե ցու թյան է ին փոր ձում հաս նել Ա ՄՆ–ն, Եվ րո պա կան ե րկր նե րը, Չի նաս տա նը, Թուր քի ան, Ի րա­նը և ու րիշ ներ: Կենտ րո նա սի ա կան տա րա ծաշր ջա նի նկատ մամբ ա ռա վել ակ տիվ քա ղա քա կա նու թյուն որ դեգ րե ցին Թուր քի ան և Ի րա նը: Վեր ջին նե րիս դեպ քում տա րա ծաշր ջա նում ազ դե ցու թյան հաս նե լու հա մար մի նոր հնա րա վո րու թյուն էր ստեղծ վել, ի նչն էլ նրանք փոր ձում է ին օգ տա գոր ծել: Նման պայ ման նե րում Կենտ­րո նա կան Ա սի ա յում թուրք–ի րա նա կան հա րա բե րու թյուն ներն ունե ին մր ցակ ցային բնույթ, ո րը տա րած վում էր քա ղա քա կան, տն տե սա կան և մշա կու թային բնա գա վառ նե րում:

Հոդ վա ծում փորձ է ար վում ներ կա յաց նելու Կենտ րո նա կան Ա սի ա յում Թուր քի այի և Ի րա նի մշա կու թային քա ղա քա կա նու թյան մի քա նի ա ռանց քային հիմ ախն դիր նե րը, ա ռանձ նա հատ կու­թյուն նե րը և նպա տակ նե րը: Ա նդ րա դարձ է կա տար վում Թուր քի­այի և Ի րա նի կր թա կան, լեզ վա կան և մշա կու թային մի ջո ցա ռում­նե րի ի րա կա նաց ման քա ղա քա կա նու թյա նը, ո րոնք եր կու ե րկր նե­

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

64

րի կող մից դի տարկ վում է ին կար ևոր գոր ծըն թաց ներ տա րա ծաշր­ջա նում ազ դե ցու թյան հաս տատ ման խնդ րում: Հատ կան շա կան է կենտ րո նա սի ա կան տա րա ծաշր ջա նի հետ այս ե րկր նե րի ու նե­ցած պատ մա կան և մշա կու թային ը նդ հան րու թյուն նե րը, ո րոնք էլ հան դի սա նում են կր թամ շա կու թային քա ղա քա կա նու թյան հա մա­պա տաս խան հիմ քը: Հաս կա նա լու հա մար Թուր քի այի և Ի րա նի մշա կու թային քա ղա քա կա նու թյան յու րա հատ կու թյուն նե րը ան­հրա ժեշտ է դի տարկ ման են թար կել ա ռան ձին խն դիր ներն ու ձեռ­նար կում ե րը, ո րոնք այս ե րկր նե րի գոր ծո ղու թյուն նե րում ա ռանց­քային տեղ են գրա վել` փոր ձե լով տալ դրանց գնա հա տա կա նը:

թուր քի այի մշա կու թային քա ղա քա կա նու թյու նը կենտ րո նա կան ա սի ա յում

Թուր քի ան Կենտ րո նա կան Ա սի այի ե րկր նե րի հետ սկ սեց հա­մա գոր ծակ ցել Խորհր դային Մի ու թյան փլու զու մից ան մի ջա պես հե տո, ո րն, ը ստ է ու թյան, ար տա հայտ վեց դի վա նա գի տա կան հա րա բե րու թյուն նե րի հաս տատ մամբ, փո խա դարձ բարձ րաս տի­ճան այ ցե լու թյուն նե րով և բազ մա թիվ հա մա գոր ծակ ցային պայ­մա նագ րե րի ստո րագր մամբ: Թուր քա կան կա ռա վա րու թյու նը հենց սկզ բից մեծ ու շադ րու թյուն դարձ րեց մշա կու թային հա մա­գոր ծակ ցու թյա նը, ո րն ան գամ ը նդ գծ վեց Թուր քի այի պե տա կան պլա նա վոր ման վե ցե րորդ ծրագ րում1: Փաս տո րեն 1990–ա կան թթ. սկզ բից Թուր քի ան իր ա ռջև խն դիր էր դրել կենտ րո նա սի­ա կան տա րա ծաշր ջա նում հաս նելու ազ դե ցու թյան, ու ս տի այդ նպա տա կով ի րա կա նաց վող քա ղա քա կա նու թյան հա մա տեքս­տում կար ևոր վեց նաև մշա կու թային հա մա գոր ծակ ցու թյու նը:

Նախ ևա ռաջ Թուր քի ան իր մշա կու թային քա ղա քա կա նու­թյամբ սկ սեց բարձ րա ձայ նել ու ը նդ գծել կենտ րո նա սի ա կան ե րկր նե րի հետ ու նե ցած էթ նի կա կան, պատ մա կան, լեզ վա կան, կրո նա կան և մշա կու թային ը նդ հան րու թյուն նե րը: Ը ստ է ու թյան` Թուր քի ան նպա տակ ու ներ տա րա ծելու թյուր քա կան մշա կույ­թը և փոր ձում էր հաս նել մշա կու թային մի աս նու թյան: Այս նկա­տա ռում ե րով մեծ տեղ հատ կաց վեց « Թյուր քա կան մշա կույ թի և ար հեստ նե րի մի ա ցյալ ղե կա վա րում» (Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yonetimi–TÜRKSOY) կազ մա կեր պու թյա նը, ո րը ստեղծ վել էր

1 �Altıncı� Beş� yıllık� kalkınma� planı� (1990–1994),�Ankara,� 1989,� s.� 293,� http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan6.pdf�

ՆԵԼԼԻ ՄԻՆԱՍՅԱՆ

65

Մշա կույ թի նա խա րա րու թյա նը կից 1993 թ. հու լի սին2: Ը նդ հան­րա պես թյուր քա լե զու ե րկր նե րի հետ մշա կու թային հա րա բե րու­թյուն նե րի զար գաց մամբ հիմ ա կա նում զբաղ վում էր մշա կույ թի նա խա րա րու թյու նը: Կարճ ժա մա նա կա հատ վա ծում TÜRKSOY–ը ներ կա յա ցուց չու թյուն ներ բա ցեց կենտ րո նա սի ա կան ե րկր նե­րում և տա րա ծաշր ջա նում ի րա կա նաց նում է ակ տիվ գոր ծու նե ու­թյուն, թերևս ա վե լի սահ մա նա փակ է գոր ծում Տա ջիկս տա նում3: TÜRKSOY –ը կազ մա կեր պում է բազ մա թիվ մի ջո ցա ռում եր, այդ թվում գի տա կան ու մշա կու թային նս տաշր ջան ներ, գի տա ժո­ղով ներ, ցու ցա հան դես ներ, ի րա կա նաց նում է տար բեր տե սա կի ծրագ րեր, ո րոնք հիմ ա կա նում կա պում է թյուր քա կան աշ խար­հում տե ղի ու նե ցած կար ևոր ի րա դար ձու թյուն նե րի հետ4: Նման մի ջո ցա ռում ե րի ու ծրագ րե րի ի րա կա նաց մամբ Թուր քի ան փոր­ձում է թյուր քա լե զու ե րկր նե րի հետ հա րա բե րու թյուն նե րում կար­ևո րել հա մա թյուր քա կան մշա կու թային ա վան դույթ ներն ու սո վո­րույթ նե րը:

Կենտ րո նա կան Ա սի ա յում Թուր քի այի մշա կու թային քա ղա­քա կա նու թյան մաս են կազ մում տաս նյակ խոր հուրդ նե րի ու ֆոն դե րի հիմ ադ րու մը, ո րոնք հիմ ա կա նում զբաղ վում են մշա­կու թային ու կր թա կան հար ցե րով5: Տա րա ծաշր ջա նում ա ռա­վել ակ տիվ գոր ծու նե ու թյուն է ծա վա լում Թյուր քա կան աշ խար հի հե տա զո տու թյուն նե րի հիմ ադ րա մը (Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı)6: Հար կավ նմա նա տիպ կա ռույց նե րի ստեղ ծու մը միտ ված է հա մա թյուր քա կան մշա կու թային ար ժեք նե րի պահ պան մա նը և տա րած մա նը:

Թյուր քա լե զու ե րկր նե րի նկատ մամբ Թուր քի այի մշա կու թային քա ղա քա կա նու թյան մեջ ա ռանձ նա կի ու շադ րու թյուն հատ կաց­վեց կր թա կան հա մա կար գին: Թուր քա կան ղե կա վա րու թյունն իր գոր ծու նե ու թյու նը բա ժա նեց մի քա նի ու ղ ղու թյուն նե րի` թյուր­քա լե զու ե րկր նե րում հիմ ում էր դպ րոց ներ ու հա մալ սա րան ներ, 2 TÜRKSOY–ի գոր ծու նե ու թյան բնա գա վառ նե րի և նպա տակ նե րի մա սին ա վե­

լի ման րա մասն տե՛ս կազ մա կեր պու թյան պաշ տո նա կան կայ քէ ջը՝ http://www.turksoy.org.tr/tr/turksoy/faaliyetler

3 TÜRKSOY–ի գրա սե նյակ ներ են գոր ծում Ղա զախս տա նում, Ղրղզս տա նում, Թուրք մենս տա նում, Ո ւզ բեկս տա նում, Ա դր բե ջա նում և այլ վայ րե րում: Ա վե լի ման րա մասն տե՛ս TÜRKSOY–ի պաշ տո նա կան կայ քէ ջը՝�http://www.turksoy.org.tr/tr/uyeler�

4 Yedinci� Beş� yıllık� kalkınma� planı� (1996–2000),� s.� 31,� http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/vii/plan7.pdf�

5 Yazgan� Turan,� Türkiye’nin� Türk� Dünyasındaki� eğitim–öğretim� faaliyetleri,� Kamu–İş,�Cilt�7,�Sayı�2,�2003,�s.�2–21.

6 Նույն տե ղում, էջ 3:

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

66

թուր քա կան բու հե րում կազ մա կեր պում էր կենտ րո նա սի ա կան ե րի տա սարդ նե րի մաս նա գի տա կան ու բարձ րա գույն ու սում ա­ռու թյու նը և աշ խա տանք ներ էր ի րա կա նաց նում ը նդ հա նուր այ­բու բե նի հաս տատ ման ու ղ ղու թյամբ7: Կենտ րո նա կան Ա սի այի թյուր քա լե զու ե րկր նե րում Թուր քի ան հիմ ադ րեց ա վագ դպ րոց­ներ, լի ցեյ ներ, հա մալ սա րան ըն դուն վե լու հա մար նա խա պատ­րաս տա կան կուր սեր, իս լա մա կան կր թու թյան կենտ րոն ներ և հա մալ սա րան ներ8: Բա վա կան է նշել, որ տա րա ծաշր ջա նում գոր ծում են թուր քա կան ու թ հա մալ սա րան ներ, ո րոն ցից չոր սը պատ կա նում է Ֆ. Գյու լե նի հա մայն քին9, ի նչ պես նաև տաս նյակ ա վագ դպ րոց ներ, օ րի նակ՝ Ղրղզս տա նում գոր ծում են 13 ա վագ դպ րոց ներ, Ղա զախս տա նում` 27, Թուրք մենս տա նում` ա վե լի քան 20 և Ո ւզ բեկս տա նում` 2510: Թուր քի ան մեծ տեղ հատ կաց րեց նաև կրո նա կան կր թու թյա նը` նախ ևա ռաջ ա ջակ ցե լով Կենտ րո­նա կան Ա սի ա յում գյու լե նա կան շարժ ման կող մից հիմ ադր ված ու սում ա կան հաս տա տու թյուն նե րին11: Մյուս կող մից՝ Թուր­քիայի նա խա ձեռ նու թյամբ տա րա ծաշր ջա նում հո վա նա վոր վում էր մզ կիթ նե րի ու մեդ րես նե րի շի նա րա րու թյու նը12, տա րած վում էր կրո նա կան գրա կա նու թյուն, ան գամ բաց վե ցին ա ստ վա ծա բա­նու թյան ֆա կուլ տետ ներ` Ա դր բե ջա նում, Ղրղզս տա նում և Թուրք­մենս տա նում13: 1990–ա կան թթ. սկզ բից մինչև օ րս հա րյու րա վոր ե րի տա սարդ ներ կր թու թյուն են ստա նում Թուր քի այի հա մալ սա­րան նե րում և այլ ու սում ա կան հաս տա տու թյուն նե րում14: Վե րո­7 �Bayram� Sinkaya,� Turkey–Iran� Geopolitical� Competition� over� Central� Asia� and� The�

Caucasus:�1989–2001,�Avrasya�Etüdleri,�Sayı�27–28,�Sonbahar–Kış�2005,�p.�80.8 Ն. Մի նա սյան, Կր թամ շա կու թային հա րա բե րու թյուն նե րը Թուր քի այի և Կենտ­

րո նա կան Ա սի այի թյուր քա լե զու ե րկր նե րի միջև (1990–ա կան թթ.), Մեր ձա­վոր Ար ևելք, հ. VIII, Եր ևան, 2012, էջ 290–291:

9 Bill� Park,� The� Fethullah� Gulen� Movement,� The� Middle� East� Reviw� of� International�Affairs,�vol.�12,�no.�3,�September�2008,�http://www.meriajournal.com/en/asp/journal/2008/december/park/index.asp,�Ն. Մի նա սյան, Ֆե թուլ լահ Գյու լե նի գոր ծու նե ու թյու նը Կենտ րո նա կան Ա սի այի թյուր քա լե զու հան րա պե տու թյուն նե րում, Լրա բեր հա­սա րա կա կան գի տու թյուն նե րի, 1 (637), Եր ևան, 2013, էջ 228–237:

10 Turkish� Ministry� of� Education,� http://www.meb.gov.tr/Stats/ist97/MYHTML45.htm,�Bülent�Aras,�Turkey’s�Policy�in�the�Former�Soviet�South:�Assets�and�Options,�Turkish�Studies,�1:1,�2000,�p.�36–58.

11 Bayram�Balcı,�Fethullah�Gülen’s�Missionary�Schools� in�Central�Asia� and� their�Role� in� the�Spreading�of�Turkism�and�Islamism,�Religion,�State�&�Society,�vol.�31,�no.�2,�2003,�p.�151–177.

12 Farhad�Ataee,�Iran�and�Turkey�in�Post–Soviet�Central�Asia,�An�Iranian�Quarterly,�vol.�2,�no.�1,�Summer�2000,�p.�153.

13 Bayram� Sinkaya,� Turkey–Iran� Geopolitical� Competition� over� Central� Asia� and� The�Caucasus:�1989–2001,�p�81.

14 Philip�Robins,�Between�Sentiment�and�Self–Interest:�Turkey’s�Policy�toward�Azerbaijan�and�Central�Asian�States,�Middle�East�Journal,�47,�Autumn,�1993,�p.�598.�

ՆԵԼԼԻ ՄԻՆԱՍՅԱՆ

67

շա րադ րյա լից կա րող ե նք եզ րա կաց նել, որ Թուր քի ան կենտ րո­նա սի ա կան ե րկր նե րի հետ փոր ձում էր ձևա վո րել մի աս նա կան կր թա կան հա մա կարգ:

Թուր քի ան թյուր քա լե զու ե րկր նե րում ու շադ րու թյուն դարձ րեց նաև թուր քե րե նի տա րած ման խնդ րին, ո րն ար տա հայտ վեց ը նդ­հա նուր այ բու բե նի հաս տատ ման կո չով` նկա տի ու նե նա լով լեզ­վա կան ը նդ հան րու թյուն նե րը: 1993 թ. մար տին Ան կա րա յում տե­ղի ու նե ցած Թյուր քա խոս ե րկր նե րի գա գաթ նա ժո ղո վում ըն դուն­վեց ը նդ հա նուր այ բու բե նի մա սին ո րո շու մը, ո րը լա տի նա տառ էր և կազմ ված էր 34 տա ռից15: Այ բու բե նը քն նարկ վում և մշակ վում էր Թյուր քա գի տա կան հե տա զո տու թյուն նե րի ի նս տի տու տում, ո րը ստեղծ վել էր Ստամ բու լի Մար մա րա հա մալ սա րա նին կից: Հար կա վոր է փաս տել, որ այ բու բե նը փո խե լու Թուր քի այի կո­չե րին թյուր քա լե զու ե րկր նե րը մի ան շա նակ չպա տաս խա նե ցին: Կենտ րո նա սի ա կան ե րկր նե րից ա ռա ջի նը լա տի նա տառ այ բու բե­նին ան ցավ Թուրք մենս տա նը, այ նու հետև Ո ւզ բեկս տա նը և Ղա­զախս տա նը, սա կայն վեր ջին եր կու ե րկր նե րը, լեզ վա կան ո րոշ ան հար թու թյուն ներ նկա տի ու նե նա լով, ըն դու նե ցին սե փա կան լա տի նա տառ այ բու բեն նե րը: Ղրղզս տա նը թյուր քա լե զու ե րկր նե­րից մի ակն է, որ դեռևս օգ տա գոր ծում է կի րի լյան այ բու բե նը16: Ը ստ է ու թյան` Թուր քի ան, այ բու բե նը լա տի նա կա նաց նե լով փոր­ձում էր տա րա ծաշր ջա նում ա պա հո վել թուր քե րե նի գե րա կա յու­թյու նը, ի նչն էլ հնա րա վո րու թյուն կըն ձեռ եր հաս տա տելու մի աս­նա կան կր թա կան ու մշա կու թային հա մա կարգ: Այս նկա տա ռու­մով Թուր քի ան ու շադ րու թյուն դարձ րեց նաև հե ռուս տա ռա դի ո հա ղոր դում ե րի պատ րաստ մա նը և դրանք Կենտ րո նա կան Ա սի­ա յում հե ռար ձա կե լուն17, ան գամ ստեղծ վեց հա տուկ ծրա գիր` “Avrasya”, ո րը 1992 թ. հե ռար ձակ վեց կենտ րո նա սի ա կան բո լոր հան րա պե տու թյուն նե րում: Հե ռար ձակ վող հա ղոր դա շա րե րում մեծ տեղ էր հատ կաց վում հա մա թյուր քա կան պատ մու թյան ու մշա կույ թի ներ կա յաց մա նը: Ան շուշտ նման ծրագ րե րով փորձ էր կա տար վում նպաս տելու հա մա թյուր քա կան մշա կու թային ար­ժեք նե րի տա րած մա նը18: 15 А. Сваранц, Пантюркизм в геостратегии Турции на Кавказе, М., 2002, с. 167.16 Kara�Mehmet,� Türk�Cumhuriyetleri� ve� otuz� dört� harfli� ortak� Latin� alfabesi,� Turkish�

Studies,�International�for�the�Languages,�Literature�and�History�of�Turkish�or�Turkic,�vol.�4/3,�Spring�2009,�s.�1307.

17 Martha�Brill�Olcott,�Central�Asia’s�Catapult� to� Independence,�Foreign�Affairs,�№71,�Summer�1992,�p.�121–122.

18��Heinz�Kramer,�Will� Central�Asia� Become�Turkey’s� Sphere� of� Influence,� Perception:�Journal�of�International�Affairs,�March–May,�1996,�http://www.sam.gov.tr/perception/

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

68

Այս պի սով` Կենտ րո նա կան Ա սի ա յում Թուր քի ան ազ դե ցու թյան հաս նե լու հա մար մեծ տեղ հատ կաց րեց մշա կու թային բնա գա­վա ռին: Իր մշա կու թային քա ղա քա կա նու թյամբ Թուր քի ան փոր­ձում է ձևա վո րել մի աս նա կան մշա կու թային հան րու թյուն, ո րին բնո րոշ կլի նի ը նդ հա նուր ծագ ման մա սին գա ղա փա րը, պատ­մու թյու նը, ա վան դույթ նե րը, լե զուն և ի նք նա գի տակ ցու թյու նը: Հար կա վոր է նշել, որ Թուր քի այի ի րա կա նաց րած ո րոշ ծրագ րեր հա ջո ղու թյուն ներ չու նե ցան, ու ս տի ո րոշ ո լորտ նե րում նրա քա ղա­քա կա նու թյու նը ձա խող վեց: Ը ստ է ու թյան՝ ա վե լի տե սա նե լի ար­դյունք ներ Թուր քի ան ու նե ցավ կր թու թյան բնա գա վա ռում: Վե րո­շա րադ րյա լից կա րող ե նք փաս տել, որ Թուր քի ան ու նե ցավ ո րոշ ձեռք բե րում եր և կա րո ղա ցավ տա րա ծաշր ջա նում հաս տա տել իր ներ կա յու թյու նը:

ի րա նի մշա կու թային քա ղա քա կա նու թյու նը կենտ րո նա կան ա սի ա յում

Ի րա նը Կենտ րո նա կան Ա սի այի ե րկր նե րի հետ ու նի ա վան դա­կան պատ մա կան մշա կու թային և քա ղա քակր թա կան կա պեր, ո րոնք ձևա վոր վել են դա րե րի ըն թաց քում: Այս հեն քի վրա Ի րա նը փոր ձեց հետ խորհր դային Կենտ րո նա կան Ա սի ա յում ակ տիվ դե­րա կա տա րում ստանձ նել` օ գտ վե լով ստեղծ ված աշ խար հա քա­ղա քա կան ի րադ րու թյու նից: Պետք է նշել, որ քա ղա քա կան տե­սանկյու նից կենտ րո նա սի ա կան ե րկր նե րի հետ հա մա գոր ծակ ցու­թյու նը բխում էր Ի րա նի շա հե րից, քա նի որ վեր ջինս կկա րո ղա­նար ամ րապն դել իր հյու սի սային շր ջան նե րի ան վտան գու թյու նը: Ի րա նը ա մեն կերպ փոր ձում էր նպաս տել Կենտ րո նա կան Ա սի այի ե րկր նե րում կա յու նու թյան ու ան վտան գու թյան հաս տատ մանն ու պահ պան մա նը:

Ի րա նը կենտ րո նա սի ա կան տա րա ծաշր ջա նում ազ դե ցու թյան հաս նե լու հա մար մեծ տեղ հատ կաց րեց մշա կու թային քա ղա քա­կա նու թյա նը` փոր ձե լով հաս նել մշա կու թային գե րա կա յու թյան: Նա սկ սեց ակ տի վո րեն քա րո զել կենտ րո նա սի ա կան ե րկր նե րի հետ ու նե ցած ը նդ հա նուր մշա կու թային ժա ռան գու թյու նը: Այս հա­մա տեքս տում Ի րա նում հատ կա պես ու շադ րու թյուն դարձ րե ցին մշա կու թային վե րածնն դի գա ղա փա րին, ո րը փաս տո րեն կդառ­նար այս ե րկր նե րի ան կա խու թյան ու ի նք նու րույ նու թյան կար ևոր

Volume1/March–May1996/WILLCENTRALASIABECOMETURKEY.pdf

ՆԵԼԼԻ ՄԻՆԱՍՅԱՆ

69

գրա վա կան նե րից մե կը, ի սկ Ի րա նը ցույց կտար հա մա պա տաս­խան ա ջակ ցու թյուն19: Հենց այս խն դիր ներն էլ դր վե ցին Ի րա նի կենտ րո նա սի ա կան քա ղա քա կա նու թյան հիմ քում: Ը ստ է ու թյան` Ի րա նում քա րո զում է ին սե փա կան ա վան դա կան մշա կու թային տար րե րը, մաս նա վո րա պես շեշ տը դր վում էր ի րա նա կան դա­սա կան մշա կույ թի վրա, ո րը հա րա զատ էր նաև տա րա ծաշր ջա­նի ժո ղո վուրդ նե րին20: Փաս տո րեն Ի րա նը կենտ րո նա սի ա կան ե րկր նե րի հետ մշա կու թային հա մա գոր ծակ ցու թյան հիմ քում դրեց ը նդ հա նուր մշա կու թային ա վան դույթ նե րի գա ղա փա րը: Այս ա ռու մով ան հեր քե լի է այն փաս տը, որ կենտ րո նա սի ա կան տա­րա ծաշր ջա նում գո յու թյուն ու նե ցող մշա կույ թի ու քա ղա քակր թու­թյան վրա մեծ է ե ղել Ի րա նի ազ դե ցու թյու նը21: Բա վա կան է մի­այն նշել, որ տե ղա կան լե զու նե րում կան բազ մա թիվ պարս կերեն բա ռեր, ի սկ տե ղի բնակ չու թյու նը մինչև օ րս էլ օգ տա գոր ծում է պարս կա կան ա սույթ ներ ու բա նաս տեղ ծու թյուն ներ, ի նչ պես նաև կան ը նդ հա նուր ա վան դույթ ներ ու տո ներ, ո րոնք հիմ ա կա նում ձևա վոր վել են իս լա մի ազ դե ցու թյամբ: Հատ կան շա կան է, որ Կենտ րո նա կան Ա սի ա յում Ի րա նի ի րա կա նաց րած մշա կու թային քա ղա քա կա նու թյու նը են թադ րում էր վե րա դառ նալ սե փա կան մշա կու թային ար մատ նե րին, ո րոնց հետ ի րա նա կան մշա կույթն ու ներ բա զում ը նդ հան րու թյուն ներ: Բա ցի այդ Ի րա նում կար ևո րե­ցին մշա կու թային ժա ռան գու թյու նը, քա նի որ առ կա ը նդ հան րու­թյուն նե րը վե րա բեր ում է ին հիմ ա կա նում այս բնա գա վա ռին22: Ի րա նա կան կող մի կար ծի քով նման հա մա գոր ծակ ցու թյու նը

19 В. Варнавский, Иран и государства Центральной Азии: генезис, состояние и перспективы сотрудничества, Центральная Азия и Кавказ, No. 2(56), 2008, с. 146.

20 Ի րա նի կող մից լայ նո րեն տա րած վում էր միջ նա դա րյան մշա կու թային ա վան­դույթ ներն ու ժա ռան գու թյու նը, մաս նա վո րա պես մեծ տեղ էր հատ կա ցում Ֆիր դու սի ի պոե զի ային: Հա տուկ տեղ էր հատ կաց վում նրա է պո սին, ո րը մեծ տեղ էր գրա վում նաև Կենտ րո նա կան Ա սի այի ժո ղո վուրդ նե րի ազ գային մշա­կույթ նե րի մեջ: Պարս կա կան կր թա կան հա մա կար գի ազ դե ցու թյան շնոր հիվ 15–17–րդ դա րե րում կենտ րո նա սի ա կան բազ մա թիվ հե ղի նակ ներ գրում է ին պարս կե րեն: Հայտ նի մտա ծող ներ, ո րոնք ծն վել են Կենտ րո նա կան Ա սի այի տա րած քում ճա նաչ վել են ի րա նա–մու սուլ մա նա կան մշա կույ թի հայտ նի դեմ­քեր: Օ րի նակ՝ հա մաշ խար հային մա կար դա կով կա րող ե նք ա ռանձ նաց նել Ռու դաքի ին, Ու լուգ բե կին, ի բն Սի նային, Նա սեր Խոս րո վին և այ լոց, ո րոնք նախ ևա ռաջ հայտ նի են որ պես պար սիկ գոր ծիչ ներ:

21 М. Санаи, Взаимоотношения Ирана и стран Центральной Азии, Алматы, 1997, с. 15.

22 В. Кляшторина, Эволюция роли культуры в процессе модернизации Ирана и стран региона: особенности модернизации на мусулманском Востоке, М., 1997, с. 156–158.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

70

կա րող է հիմք հան դի սա նալ նախ կին հա րա բե րու թյուն նե րի վե­րա կանգն ման հա մար, ու ս տի փոր ձում է ին շեշ տել ը նդ հա նուր մշա կու թային նե րու ժը և ը նդ հա նուր ժա ռան գու թյու նը: Այս պես` Կենտ րո նա կան Ա սի այի ե րկր նե րում պահ պան վել է տա րա ծաշր­ջա նի գրային մշա կույ թը, օ րի նակ Տա ջիկս տա նի Հան րա պե տու­թյան Գի տու թյուն նե րի Ա կա դե մի այի ար ևե լյան ձե ռագ րե րի մի այն մեկ ֆոն դում պահ պան վել են ա վե լի քան 56 հա զար ձե ռագ րեր, ո րոնք վե րա բեր ում են 10–20–րդ դա րե րին և դրանց ու սում ա­սի րու թյու նը կար ևոր է ի նչ պես այդ ե րկր նե րի, այն պես էլ Ի րա նի գի տու թյան, մշա կույ թի, պատ մու թյան և գրա կա նու թյան ու սում­նա սիր ման հա մար23: Ի րա նա կան ղե կա վա րու թյու նը փոր ձում էր լայ նո րեն տա րա ծել այն գա ղա փա րը, որ ի րա նա կան մշա կույ թը ոչ թե այդ ժո ղո վուրդ նե րի հոգ ևոր մշա կույ թի մի մասն է, այլև նրանց պատ մամ շա կու թային ժա ռան գու թյան հենքն է: Նկա տի ու նե ին, որ կենտ րո նա սի ա կան տա րածք նե րը պատ մա կան տար­բեր ժա մա նա կաշր ջան նե րում ը նդ գրկ ված են ե ղել ի րա նա կան պե տա կան կազ մա վո րում ե րի մեջ, ու ս տի այս կամ այն չա փով են թարկ վել են ի րա նա կան մշա կու թային ազ դե ցու թյա նը: Այ­սինքն` այս տա րա ծաշր ջա նը պատ մա կա նո րեն կապ ված է Ի րա­նի հետ, ին չը չենք կա րող ա սել Թուր քի այի դեպ քում:

1992 թ. Ի րա նը դի վա նա գի տա կան ներ կա յա ցուց չու թյուն ներ բա ցեց Կենտ րո նա կան Ա սի այի բո լոր հան րա պե տու թյուն նե­րում, ո րոն ցում հա տուկ աշ խա տա կի ցը զբաղ վում էր մշա կույ թի, կրթու թյան և գի տու թյան հար ցե րով, ա վե լին, մշա կույ թի նա խա­րա րու թյան ա ջակ ցու թյամբ տա րա ծաշր ջա նում բաց վե ցին մշա­կու թային կենտ րոն ներ, ո րոնք սեր տո րեն հա մա գոր ծակ ցում է ին ի րա նա կան դես պա նատ նե րի հետ և քա րո զում է ին մշա կու թային ժա ռան գու թյան մա սին` հեն վե լով պատ մա կան ը նդ հա նուր կա­պե րի և փոխ առնչությունների վրա: Ի րա նը մշա կու թային քա ղա­քա կա նու թյամբ հիմ ա կա նում ու շադ րու թյուն է դարձ նում լեզ վին, պատ մու թյա նը, գրա կա նու թյա նը և կրո նին24:

Կենտ րո նա սի ա կան տա րա ծաշր ջա նում Ի րա նի ի րա կա նաց­րած մշա կու թային քա ղա քա կա նու թյան մեջ տեղ հատ կաց վեց կրո նին, ան գամ ակ տի վո րեն քա րոզ վում էին իս լա մա կան ար­ժեք ներ: Սա կայն նրա այս ձեռ նար կում ե րը հա ջող ված չի կա րե­

23 В. Месамед, Иран в Центральной Азии: два десятилетия диалoга, М., 2010, с. 41.

24 У. Джонстон, Культурная политика Ирана в республиках Центральной Азии и Южного Кавказа после 1991 года, Центральная Азия и Кавказ, No 4(52), 2007, с. 126–140.

ՆԵԼԼԻ ՄԻՆԱՍՅԱՆ

71

լի հա մա րել, քա նի որ կենտ րո նա սի ա կան ե րկր նե րում նման գա­ղա փար նե րին տուրք չեն տա լիս, ա վե լին եր բեմ շատ կոշտ են պա տաս խա նում: Այս պես, 1993 թ. ապ րի լին Տաշ քեն դում կազ մա­կերպ վել էր իս լա մա կան մշա կույ թի վե րա բե րյալ ցու ցա հան դես, ո րը Ո ւզ բեկս տա նի կա ռա վա րու թյան կող մից ար գել վեց և ան գամ սպառ նում է ին փա կել մշա կու թային բո լոր կենտ րոն նե րը: Պետք է նշել, որ Ո ւզ բեկս տա նում թե՛ Թուր քի այի և թե՛ Ի րա նի ի րա կա նաց­րած նման գոր ծո ղու թյուն նե րին շատ կոշտ են պա տաս խա նում: Կար ծում ե նք Ի րա նը այս հար ցում չի կա րող հա ջո ղու թյուն ներ ունե նալ, քա նի որ թյուր քա լե զու ե րկր նե րը դա վա նում են իս լա մի սուն նի ու ղ ղու թյու նը:

Ի րա նը, հետ ևե լով Թուր քի այի օ րի նա կին, փոր ձեց տա րա­ծաշր ջա նում տա րա ծել ա րա բա–պարս կա կան այ բու բե նը: Ը ստ է ու թյան` Ի րա նում ևս փոր ձում է ին ստեղ ծել մի աս նա կան այ բու­բեն, ո րի հաս տատ ման պայ ման նե րում տա րա ծաշր ջա նում կա­պա հով վեր պարս կե րե նի գե րա կա յու թյու նը: Պետք է փաս տել, որ Ի րա նը լեզ վա կան ը նդ հան րու թյուն ներ ու ներ մի այն Տա ջիկս տա­նի հետ, հետ ևա բար նա հա ջո ղու թյուն ներ ու նե ցավ մի այն Տա­ջիկս տա նում25: Ի սկ թյուր քա լե զու ե րկր ներն ա վե լի շատ հակ ված է ին թուր քա կան լա տի նա տառ այ բու բե նի ըն դուն մա նը:

Ի րա նը պարս կե րե նի ու սու ցու մը քա րո զում էր նաև թյուր քա լե­զու ե րկր նե րում: Այս տե սան կյու նից նա թյուր քա լե զու ե րկր նե րում ա ջակ ցում էր ու սում ա կան ձեռ նարկ նե րի ու բա ռա րան նե րի հրա­տա րակ մա նը: Թեհ րա նի և Ղրղզս տա նի ազ գային հա մալ սա րան­նե րի գիտ նա կան նե րի հա մա գոր ծակ ցու թյան ար դյուն քում 1990–ա կան թթ. սկզ բին հրա տա րակ վեցին ա ռա ջին պարսկերեն–ղրղզե րեն և ղրղ զե րեն–պարսկերեն բա ռա րան նե րը: Չնա յած Ի րա նի և Թուրք մենս տա նի միջև դա րե րի ըն թաց քում գո յու թյուն ու նե ցած պատ մամ շա կու թային կա պե րին` 1966 թ. դա դա րեց վել էր պարս կե րե նի ու սում ա սի րու մը, ո րը վե րա կանգն վեց 1990 թ.: Այս տեղ, բա ցի ու սում ա կան ձեռ նարկ նե րի ու բա ռա րան նե րի հրա տա րա կու մից, բաց վե ցին նաև պարս կե րե նի և պարս կա կան գրա կա նու թյան ու սում ա սիր ման դպ րոց ներ: Նման ծրագ րե­րից ան մասն չմ աց նաև Ո ւզ բեկս տա նը: Ի րա նի տեխ նի կա կան ու ֆի նան սա կան ա ջակ ցու թյամբ հրա տա րա կե ցին պարս կե րե նի ձեռ նարկ ներ և ժա մա նա կա կից ու զ բե կա կան գրա կան ստեղ ծա­գոր ծու թյուն ներ: Ի րա նի Ա ԳՆ–ի քա ղա քա կան ու մի ջազ գային 25 Farhad�Kazemi� and�Zohreh�Ajdari,�Ethnicity,� Identity� and�Politics�Central�Asia� and�Azerbaijan�between�Iran�and�Turkey,�Central�Asia�Meets�the�Middle�East,�Ed.�by�David�Menashri,�1998,�p.�59–60.�

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

72

հե տա զո տու թյուն նե րի կենտ րո նի ա ջակ ցու թյամբ պարս կե րեն հրա տա րակ վե ցին Ո ւզ բեկս տա նի նա խա գահ Իս լամ Քա րի մո վի մի շարք աշ խա տու թյուն ներ, մաս նա վո րա պես տն տե սա կան բա­րե փո խում ե րին նվիր ված նրա գիր քը, ո րի ա ռա ջա բա նը գրել է Տաշ քեն դում Ի րա նի նախ կին դես պան Մոհ սեն Պակ–Այի ի նը:

Ի րանն ա ջակ ցում էր նաև թյուր քա լե զու ե րկր նե րում ի րա նա գի­տու թյան ամ բի ոն նե րի բաց մա նը: Այս պես` Բիշ կե քի ե րեք հա մալ­սա րան նե րում` Ղրղ զա–ս լա վո նա կան, Ազ գային և Հու մա նի տար, բաց վե ցին ի րա նա գի տու թյան ամ բի ոն ներ, ո րոնց Ի րա նը տրա­մադ րեց մաս նա գի տա կան գրա կա նու թյուն և ար դի ա կան տեխ նի­կա: Նման ամ բի ոն ներ բաց վե ցին նաև Ղա զախս տա նում, Թուրք­մենս տա նում և Ո ւզ բեկս տա նում: Այս ե րկր նե րում բաց վե ցին նաև ի րա նա կան մշա կույ թի ու լեզ վի ու սում ա սիր ման կենտ րոն ներ:

Ի րա նա կան ղե կա վա րու թյու նը նույն պես ու շադ րու թյուն դարձ­րեց տար բեր մաս նա գետ նե րի, մաս նա վո րա պես ի րա նա գետ նե­րի պատ րաստ ման խնդ րին. այս տեղ ևս փոր ձում է ին կենտ րո նա­սի ա կան ե րի տա սար դու թյան ու սում ա ռու թյու նը կազ մա կեր պել ի րա նա կան ու սում ա կան հաս տա տու թյուն նե րում: Այս հար ցում ևս Ի րա նի ձեռք բե րում ե րը մեծ չեն, քա նի որ ե րի տա սարդ նե­րը նա խընտ րում են կր թու թյուն ստա նալ ար տա սահ մա նում կամ Թուր քի ա յում:

Մ շա կու թային գե րա կա յու թյունն ա վե լի ը նդ գծ վեց Ի րա նի և Տա­ջիկս տա նի հա րա բե րու թյուն նե րում, որ տեղ բնակ չու թյան մե ծա­մաս նու թյու նը խո սում է պարս կե րե նին մոտ տաջ կե րե նով և ի րեն հա մա րում է ի րա նա լե զու աշ խար հի մի մա սը: Եր կու ե րկր նե րի հա րա բե րու թյուն նե րի գա ղա փա րա կան հիմ քում ըն կած է Տա­ջիկս տա նի կող մից ըն դուն ված այն փաս տը, որ « ժա մա նա կա կից Ի րա նի Իս լա մա կան Հան րա պե տու թյու նը և Տա ջիկս տա նի Հան­րա պե տու թյու նը եր բեմ ի մի աս նա կան ա րի ա կան քա ղա քակր­թու թյան ժա ռանգ ներն են»26: Սա ի նչ–որ տեղ նման է Թուր քի այի քա րո զած ը նդ հա նուր ծագ ման գա ղա փար նե րին: 1990–ա կան թթ. սկզ բից Ի րա նի կող մից Տա ջիկս տա նին տր ված օգ նու թյու նը հիմ ա վոր վում էր այն հան գա ման քով, որ վեր ջինս հա մար վում էր տա րա ծաշր ջա նում Ի րա նի դաշ նա կի ցը: Հատ կան շա կան է, որ ա ռա ջի նը Տա ջիկս տա նում փոր ձե ցին ամ րապն դել ի րա նա­կան մշա կու թային ազ դե ցու թյու նը: Այս պես, Տա ջիկս տա նում հիմ­նադր վել և ակ տի վո րեն գոր ծում են ի րա նա կան մշա կույ թի եր կու

26 Х. Додихудоев, В. Ниятбеков, Таджикистан–Иран: Достижения и перспективы сотрудничества, Центральная Азия и Кавказ, No 2(56), 2008, с. 154.

ՆԵԼԼԻ ՄԻՆԱՍՅԱՆ

73

կենտ րոն ներ, ո րոն ցից մե կը մայ րա քա ղաք Դու շան բե յում է, ի սկ մյու սը` ե րկ րի հյու սի սում` Խու ջան գում: Վեր ջինը սկ սել է աշ խա­տել 2010 թ., որ տեղ կա գրա դա րան և ան ցկաց վում են պարս կե­րեն լեզ վի, պատ մու թյան ու մշա կույ թի վե րա բե րյալ դա սըն թաց­ներ27: Նկատ վում է նաև իս լա մա կան գա ղա փար նե րի տա րա­ծում, ու ս տի մեծ տեղ է հատ կաց վում Ղու րա նի ու սուց մա նը, ան­գամ ստեղծ վել և գոր ծում են սուրբ գր քի ու սում ա սիր ման խմ բեր: Տա ջիկս տա նում Ի րանն ու շադ րու թյուն է դարձ նում նաև բարձ րա­գույն կր թու թյա նը, մաս նա վո րա պես տար բեր բու հե րում գոր ծում է ի րա նա կան մշա կույ թի 17 ան կյուն ներ: Տա ջիկս տա նում 2008 թ. սեպ տեմ բե րի 1–ից բո լոր հան րակր թա կան դպ րոց նե րում սկ սե­ցին դա սա վան դել նոր ա ռար կա` իս լա մա կան կր թու թյուն: Լայ նո­րեն տա րած ված են նաև ի րա նա կան հե ռուս տա ռա դի ո հա ղոր դա­շա րե րը: Տա ջիկս տա նում Ի րա նի ի րա կա նաց րած մշա կու թային նա խագ ծե րից է նաև տար բեր հրա պա րա կում ե րի ֆի նան սա վո­րու մը, այս պես հրա տա րակ վում են պարս կա կան դա սա կան նե­րի ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը, Ար ևել քի պատ մու թյան վե րա բե րյալ գր քեր, բա ռա րան ներ, կրո նա կան գրա կա նու թյուն և այլն: Ի րա­նա կան կողմ ան գամ ֆի նան սա վո րեց « Տա ջի կա կան ժո ղովր­դի պատ մու թյու նը» ե րկ հա տոր աշ խա տու թյու նը, ո րը գր վել էր խորհր դային շրջա նում ան վա նի ար ևե լա գետ և պե տա կան գոր­ծիչ ա կա դե մի կոս Բա բա ջան Գա ֆու րո վի կող մից: Նշենք, որ բա­վա կա նին ակ տի վո րեն զար գա նում են նաև ի րա նա–տա ջի կա կան ա ռևտ րատն տե սա կան հա րա բե րու թյուն նե րը: Չնա յած վե րոն շյալ ակ տիվ գոր ծու նե ու թյա նը` Տա ջիկս տանն իր ար տա քին քա ղա քա­կա նու թյան բնա գա վա ռում Ի րա նին ա ռանց քային տեղ չի հատ­կաց նում: Այս մա սին նշել է Տա ջիկս տա նի նա խա գահ Ի մա մա լի Ռահ մո նո վը 2006 թ. նոյեմ բե րի 18–ին ար ված հայ տա րա րու թյան մեջ, ե րբ նա ը նդ գծեց, որ իր եր կիրն ա ռա ջի նը կհա մա գոր ծակ ցի Ռու սաս տա նի, Ա ՄՆ–ի և ԵՄ–ի, այ նու հետև կենտ րո նա սի ա կան ե րկր նե րի և վեր ջում մի այն Աֆ ղանս տա նի և Ի րա նի հետ28:

Ի րա նը տա րա ծաշր ջա նի ե րկր նե րում կազ մա կեր պում է մշա­կու թային շա բաթ ներ ու ցու ցա հան դես ներ, հատ կա պես ման րան­կար չու թյան ու գե ղագ րու թյան թե մա տի կայով: Ար վես տի այս ճյու­ղե րը տա րա ծաշր ջա նում շատ բարձր են գնա հատ վում, օ րի նակ՝ Ո ւզ բեկս տա նում գոր ծում են ի րա նա կան ման րան կար չու թյան կենտ րոն ներ: Ի րա նը ևս ռա դի ո և հե ռուս տա տե սային հա ղոր դա­27 В. Месамед, նշվ. ա շխ., էջ 43:28 Л. Исамова, Раxмонов пообещал продолжить политику открытыx дверей, РИА

Новости, 18. 11. 2006.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

74

շա րեր է հե ռար ձա կում Կենտ րո նա կան Ա սի ա յում: Նման հա ղոր­դա շա րե րում մեծ տեղ են գրա վում մշա կու թային բնույ թի ծրագ­րե րը և լու րե րը29, ո րոնց մի ջո ցով Ի րա նը փոր ձում է թար մաց նել ը նդ հա նուր մշա կու թային ժա ռան գու թյան վե րա բե րյալ հի շո ղու­թյուն նե րը:

Այ դու ա մե նայ նիվ Ի րանն իր մշա կու թային քա ղա քա կա նու թյան մեջ ևս ը նդ գր կեց տա րա ծաշր ջա նի ե րկր նե րի հետ ու նե ցած ը նդ­հան րու թյուն նե րը: Նա փոր ձեց իր ազ դե ցու թյու նը տա րա ծել ո ղջ տա րա ծաշր ջա նում, ու ս տի մի ջո ցա ռում եր էր ի րա կա նաց նում նաև թյուր քա լե զու ե րկր նե րում: Ը ստ է ու թյան` թյուր քա լե զու ե րկր­նե րում Ի րա նը տե սա նե լի ձեռք բե րում եր չու նե ցավ, ու ս տի նրա քա ղա քա կա նու թյու նը հա ջող ված գնա հա տել չենք կա րող: Մյուս կող մից նա ա վե լի ակ տիվ գոր ծու նե ու թյուն ծա վա լեց Տա ջիկս­տա նում, որ տեղ էլ կա րող ե նք փաս տել ի րա նա կան մշա կու թային ներ կա յու թյան մա սին:

եզ րա կա Ցություն

Խորհր դային Մի ու թյան փլու զու մը Թուր քի այի և Ի րա նի հա­մար կենտ րո նա սի ա կան ե րկր նե րի կր թա կան, մշա կու թային և մե դի ա ո լորտ նե րում ներ կա յա նա լու հնա րա վո րու թյուն ստեղ ծեց: Ը ստ է ու թյան` նրանք ու շադ րու թյուն դարձ րե ցին այդ ե րկր նե րի հետ ու նե ցած ը նդ հան րու թյուն նե րին: Ի րա նի հետ հա մե մա տած՝ Թուր քի ան ա վե լի մասշ տա բային ծրագ րեր ի րա կա նաց րեց` մի­ան գա մից ու շադ րու թյու նը կենտ րո նաց նե լով մի քա նի ո լորտ նե րի վրա: Սրա նով էր պայ մա նա վոր ված, որ Թուր քի ան ա վե լի տե սա­նե լի ձեռք բե րում եր ու նե ցավ, քան Ի րա նը: Հատ կան շա կան է, որ տա րա ծաշր ջա նում Թուր քի ային նախ ևա ռաջ հե տաքրք րում է ին թյուր քա լե զու ե րկր նե րը, ի սկ Ի րա նին` Տա ջիկս տա նը: Այս տե­սան կյու նից էլ Թուր քի ան հիմ ա կան գոր ծու նե ու թյու նը կենտ րո­նաց րեց թյուր քա լե զու ե րկր նե րում, ի սկ Ի րա նը` Տա ջիկս տա նում: Պետք է ըն դու նել, որ տա րա ծաշր ջա նի մշա կու թային ար մատ նե­րը բա վա կա նին խոր են և թուր քա կան կամ ի րա նա կան ազ դե ցու­թյան հաս տատ ման հա մար պա հանջ վում է զգա լի ներդ րում եր ու եր կա րատև ժա մա նակ:

29 John�Calabrese,�Turkey� and� Iran:�Limits� of� a�Stable�Relationship,�British� Journal� of�Middle�Eastern�Studies,�vol.�25,�May�1998,�p.�83–84.

75

ՎԱՐ ԴԱՆ Ա ԹՈՅԱՆ, ՇՈՒ ՇԱՆ ՄՈՎ ՍԻՍՅԱՆ

ԵՎ ՐԱ ՄԻ ՈՒԹՅԱՆ ՔԱ ՂԱ ՔԱ ԿԱ ՆՈՒԹՅՈՒ ՆԸՀԱ ՐԱ ՎԱՅԻՆ ԿՈՎ ԿԱ ՍՈՒՄ ԵՎ ՌԴ

ՀԱ ԿԱԶ ԴԵ ՑՈՒԹՅՈՒ ՆԸ

Կով կա սյան տա րա ծաշր ջա նը պատ մա կան տար բեր ժա մա­նա կաշր ջան նե րում գտն վել է աշ խար հա քա ղա քա կան տար բեր ու ժե րի շա հե րի բախ ման կի զա կե տում: Հա րա վային Կով կա սի տա րա ծաշր ջա նը, որ պես Եվ րո պան և Մեր ձա վոր Ար ևել քը Կենտ­րո նա կան Ա սի ային կա պող բնա կան մի ջանցք, պայ մա նա վոր ված աշ խար հագ րա կան դիր քով, բնա կան հարս տու թյուն նե րով, ի նչ­պես նաև տա րան ցիկ գո տի լի նե լու հան գա ման քով, գեր տե րու­թյուն նե րի հա մար մշ տա պես ու նե ցել է կար ևոր ռազ մա վա րա կան նշա նա կու թյուն: Այս հա մա տեքս տում մի ան գա մայն հիմ ա վոր­ված է հն չում հե տա զո տող Ա. Մա րին չեն կոյի պն դում առ այն, որ ով վե րահս կում է Ա նդր կով կա սը, վե րահս կում է նաև Կաս պից ծո վը, ել քե րը դե պի Մի ջին Ա սի ա և Մեր ձա վոր Ար ևելք1:

ԽՍՀՄ փլու զու մից, « սա ռը պա տե րազ մի» ա վար տից և Հա րա­վային Կով կա սի ե րեք պե տու թյուն նե րի ան կա խու թյան հռ չա կու­մից ի վեր տա րա ծաշր ջա նում ձևա վոր վել է բո լո րո վին նոր աշ­խար հա քա ղա քա կան ի րա վի ճակ, որ տեղ ազ դե ցու թյան հա մար մր ցակ ցում են ո րոշ գեր տե րու թյուն ներ, ու ժային կենտ րոն ներ, ին չի հա մար պա րարտ հող են նաև սկիզբ ա ռած մի ջէթ նի կա կան հա կա մար տու թյուն նե րը:

Հա րա վային կով կա սը եվ գլո բալ ու ժային կենտ րոն նե րը. Համա Ռոտ ակ նարկ

Ինչ պես նշում է Վ. Կու լա գի նը, « Մի ջազ գային ան վտան գու­թյան գլո բալ խն դիր ներն աս տի ճա նա բար ա ռա վել շատ են ար­տա ցոլ վում տա րա ծաշր ջա նային ան վտան գու թյան հա մա կար­

1 А. В. Маринченко, Геополитика: Учеб. пособие.– М., ИНФРА–М, 2009, с. 161–162.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

76

գե րում: Սա կայն տար բեր տա րա ծաշր ջան նե րում նրանք մի ան­ման չեն դրս ևոր վում: Տա րա ծաշր ջա նային գոր ծըն թաց նե րի վրա ազ դե ցու թյուն է ու նե նում ա ռա ջա տար տե րու թյուն նե րի՝ դր սից պրոյեկտ վող քա ղա քա կա նու թյու նը: Սա կայն, այս կամ այն տա­րա ծաշր ջա նում հա տուկ նշա նա կու թյուն ու նեն յու րա հա տուկ տե­ղային բնույ թի խն դիր նե րը, ո րոնք գլ խա վո րա պես կամ բա ցա ռա­պես բնո րոշ են կոնկ րետ տա րա ծաշր ջա նի»2:

Մեր տա րա ծաշր ջա նում աշ խար հա քա ղա քա կան ներ կա ի րա­վի ճա կը վեր լու ծե լիս ան հրա ժեշտ է հաշ վի առ նել, որ այն ա ռանց­քային տեղ է գրա վում Եվ րա սի ա յում, ի նչն էլ բա ցատ րում է այս­տեղ բազ մա թիվ ու ժային կենտ րոն նե րի ակ տի վու թյու նը և ու ղ ղա­կի ո րեն ան դրա դառ նում տա րա ծաշր ջա նում քա ղա քա կան դե րա­կա տար նե րի միջև հա կոտ նյա կամ բա րե կա մա կան հա րա բե րու­թյուն նե րի ձևա վոր ման վրա3:

Հարկ է նշել, որ հա րավ կով կա սյան ե րեք հան րա պե տու թյուն­նե րը՝ Հա յաս տան, Վրաս տան, Ա դր բե ջան, ան վտան գու թյան ա ռու մով որ դեգ րել են տրա մագ ծո րեն տար բեր քա ղա քա կա նու­թյուն և ու նեն տար բեր մո տե ցում եր՝ ռազ մա կան դա շինք նե րին, քա ղա քա կան, տն տե սա կան մի ու թյուն նե րին ան դա մագր վե լու և վեր ջին նե րիս հետ հա մա գոր ծակ ցու թյան ձևա չա փե րի վե րա բե­րյալ:

Որ պես Խորհր դային Մի ու թյան ժա ռան գորդ՝ Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյունն ա վան դա բար լայ նո րեն ներգ րավ ված է Հա րա­վային Կով կա սում, և թե պետ տա րա ծաշր ջա նում ան սահ մա նա­փակ ազ դե ցու թյուն չու նի, սա կայն զգա լի լծակ նե րի է հիմ ա վո­րա պես տի րա պե տում4:

Ակն հայտ է նաև, որ ԽՍՀՄ փլուզ մա նը հա ջոր դած ժա մա նա­կա հատ վա ծում ՌԴ ազ դե ցու թյան թու լաց մա նը զու գըն թաց Հա­րա վային Կով կա սում ա ռա ջա ցած ռազ մա քա ղա քա կան ազ դե ցու­թյան վա կու ու մը փոր ձե ցին լրաց նել Ա ՄՆ–ն, Եվ րո պայի մի շարք պե տու թյուն ներ, ի նչ պես նաև տա րա ծաշր ջա նային տե րու թյուն­նե րը՝ Թուր քի ան և Ի րա նը: Չնա յած դրան՝ Հա րա վային Կով կա սի աշ խար հա քա ղա քա կան քար տե զի վրա կա րե լի է ա ռանձ նաց նել եր կու ա ռանց քային դե րա կա տար ներ, ո րոնց շա հե րի և վա րած

2 В. М. Кулагин, Современная международная безопасность. Учеб. пособие, М, 2012, с. 93.

3 Վ. Ա թո յան, Հա րա վային Կով կա սի ան վտան գու թյան հար ցե րի շուրջ, Բան բեր ՀՊՏՀ, Երևան, N 4 (32), 2013, էջ 138:

4 Maria�Raquel�Freire,�Security�in�the�South�Caucasus:�the�EU,�NATO�and�Russia,�The�Norwegian�Peacebuilding�Resource�Centre,�Feb/2013,�pp.�2–3.

ՎԱՐԴԱՆ ԱԹՈՅԱՆ, ՇՈՒՇԱՆ ՄՈՎՍԻՍՅԱՆ

77

քա ղա քա կա նու թյան հա րա բե րակ ցու թյունն էլ պայ մա նա վո րում է տա րա ծաշր ջա նային գոր ծըն թաց նե րի տրա մա բա նու թյու նը: Այդ դե րա կա տար ներն են ՌԴ–ն և Ա ՄՆ–ն` որ պես գլո բալ ու ժային կենտ րոն ներ:

Ի հար կե, վե րոն շյալ եր կու գեր տե րու թյուն–ու ժային կենտ րոն­նե րին կա րե լի է ո րոշ վե րա պա հում ե րով ա վե լաց նել նաև ԵՄ–ն, սա կայն վեր ջի նիս վե րա բե րյալ՝ որ պես մի աս նա կա նո րեն հան դես ե կող դա սա կան ու ժային կենտ րոն, այ սօր դեռևս վաղ է խո սել: Այս հա մա տեքս տում հատ կան շա կան է մեջ բե րել ՀՀ պաշտ պա նու­թյան նա խա րար Ս. Օ հա նյա նի դի տար կու մը. «Ինչ վե րա բե րում է Եվ րա մի ու թյա նը, ա պա կար ծում եմ` այն ա ռա ջի կա յում ո ՛չ տն տե­սա կան և ո ՛չ էլ ռազ մա կան տե սան կյու նից չի ամ րապնդ վի այն քան, որ պես զի կա րո ղա նա հան դես գալ որ պես 4–րդ ու ժային կենտ րոն (Ա ՄՆ–ի, ՌԴ–ի և Չի նաս տա նի հետ մեկ տեղ — հեղ.): Հա մաշ խար­հային ֆի նան սատն տե սա կան ճգ նա ժա մը եր ևան հա նեց Եվ րա մի­ու թյան հյու սի սի և հա րա վի միջև տն տե սա կան կա րո ղու թյուն նե րի և կա ռա վար չա կան մե խա նիզմ ե րի միջև ան հա մա պա տաս խա­նու թյու նը: Միև նույն ժա մա նակ Եվ րա մի ու թյան ռազ մա կան ամ­րապն դում ի նք նին հա կա սում է ՆԱ ՏՕ–ի գո յու թյան գա ղա փա րին և հետ ևա պես՝ ար ժա նա նում Ա ՄՆ թաքն ված դի մադ րու թյա նը: Այս հա մա տեքս տում Եվ րա մի ու թյու նը որ պես մի աս նա կան ու ժային կենտ րոն դի տար կե լու փո խա րեն մենք նրա ան դամ ե րկր նե րին՝ Գեր մա նի ա, Ֆրան սի ա, Մեծ Բրի տա նի ա և Ի տա լի ա, դի տար կում ե նք որ պես 2–րդ դա սի գեր տե րու թյուն ներ»5:

Հա մա ձայ նե լով վե րոն շյալ տե սա կե տի հետ՝ տե ղին ե նք հա­մա րում հի շա տա կել նաև ա մե րի կա ցի հայտ նի քա ղա քա գետ Ռո­բերտ Քյո հա նի (Robert Owen Keohane) դի տար կու մը, ը ստ ո րի՝ գեր տե րու թյունն այն պե տու թյունն է, ո րի ա ռաջ նորդ նե րը հա մա­րում են, որ այն մի այ նակ կա րող է ի րա գոր ծել լայն, հնա րա վոր է նաև՝ վճ ռա կան ազ դե ցու թյուն մի ջազ գային հա մա կար գի վրա6: Ո ւս տի կար ծում ե նք, որ ԵՄ–ն, գո նե կար ճա ժամ կետ հե ռան կա­րում, չի կա րող հան դես գալ որ պես գլո բալ ռազ մա քա ղա քա կան ու ժային կենտ րոն:

Հա րա վային Կով կա սում հատ կա պես զգա լի է ՌԴ ազ դե ցու­թյու նը, քա նի որ նրա կող մից այդ տա րածք նե րը դի տարկ վում է

5 Ս. Օ հա նյան, Մի ջազ գային և տա րա ծաշր ջա նային ռազ մա քա ղա քա կան ի րա­վի ճա կը, 21–րդ ԴԱՐ, թիվ 1 (53), 2014, էջ 11–12:

6 R. O. Keohane, Lilliputians; Dilemmas: Small States in International Politics, International Organization, 23 (2), 1969, p. 296.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

78

որ պես իր ազ դե ցու թյան պատ մա կան գո տի7: Հարկ է նշել, որ 2000 թ. սկ սած՝ ՌԴ–ն նո րից ամ րապն դում է իր դիր քե րը: Ի սկ վեր ջին տա րի նե րին ՌԴ քա ղա քա կա նու թյու նը դառ նում է ա վե­լի նպա տա կաուղղ ված՝ ձգ տե լով տա րա ծաշր ջա նի բո լոր պե տու­թյուն նե րը կա պել իր հետ և բա ցա ռել մյուս ար տա քին ու ժե րի ներ­կա յու թյու նը8:

Հա մա ռոտ ան դրա դառ նա լով տա րա ծաշր ջա նում Ա ՄՆ շա հե­րին՝ պետք է նշել, որ Ա նդր կով կա սը նրա կող մից դի տարկ վում է որ պես «աշ խար հագ րա կան հե նա կետ», ո րը մի աց նում է Եվ րո­պան և Մեր ձա վոր Ար ևել քը Կենտ րո նա կան Ա սի այի և Աֆ ղանս­տա նի հետ9:

Գաղտ նիք չէ նաև, որ Ա ՄՆ–ի կող մից տա րա ծաշր ջա նի նշա­նա կու թյու նը մե ծա պես կար ևոր վում է՝ պայ մա նա վոր ված Ի րա նի Իս լա մա կան Հան րա պե տու թյան հետ ու նե ցած աշ խար հագ րա­կան սահ մա նով: Մի ա ժա մա նակ, ը ստ Ա ՄՆ ռազ մա վա րա կան և մի ջազ գային հե տա զո տու թյուն նե րի կենտ րո նի (CSIS) փոր ձա­գետ նե րի, Ա ՄՆ–ն ո րոշ հար ցե րում որ պես տա րա ծաշր ջա նում իր շա հե րի ա ռաջմղ ման միջ նորդ Թուր քի ային է դի տար կում10:

եմ շա Հերն ու քա ղա քա կա նությու նը Հա րա վային կով կա սում

Դեռևս 1993 թ. Մաաստ րիխ տի պայ մա նագ րով հաս տատ վեց ԵՄ մի աս նա կան ար տա քին քա ղա քա կա նու թյու նը՝ որ պես ան­դամ պե տու թյուն նե րի միջև հա մա գոր ծակ ցու թյան 3 հիմ ա կան ո լորտ նե րից մե կը: Այդ պայ մա նա գի րը ներ մու ծեց ԵՄ ե ռա սյուն հա մա կար գը, ո րի ե րկ րորդ սյունն էլ ստա ցավ «Ընդ հա նուր ար­տա քին և ան վտան գու թյան քա ղա քա կա նու թյուն» ան վա նու մը (CSDP):

7 Dov Lynch, The Security Dimension of the European Neighbourhood, The International Spectator, 1/2005, p. 38, տե՛ս http://www.iai.it/pdf/articles/lynch.pdf

8 Դ. Հով հան նի սյան, Հա րա վային Կով կա սի ին տեգր ման հե ռան կար նե րի շուրջ, (22.03.2007), http://www.noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=811

9 Г. Тищенко, Военно–политическая обстановка в Кавказском регионе, (01/11/13), տե՛ս http://www.riss.ru/analitika/2276–voenno–politicheskaya–obstanovka–v–kavkazskom–regione#.UwrlmmKSxZg

10 Anthony H. Cordesman, Bryan Gold, Robert Shelala, Michael Gibbs, US and Iranian strategic competition. Turkey and the South Caucasus, Second Edition, Center for Strategic and International Studies, Feb. 6, 2013, p. 57, տե՛ս https://csis.org/files/publication/130612_turk_casp_chap9.pdf

ՎԱՐԴԱՆ ԱԹՈՅԱՆ, ՇՈՒՇԱՆ ՄՈՎՍԻՍՅԱՆ

79

Հա րա վային Կով կա սի ե րկր նե րի ան կա խա ցու մից ի վեր Ա րև­մուտ քը մի շարք ա ռանց քային ու ղ ղու թյուն նե րով սկ սեց տա րա­ծաշր ջա նում գոր ծու նե ու թյուն ծա վա լել.

•աջակցություն ժողովրդավարացմանը և քաղաքական բա­րե փո խում ե րին,

•օգնություն սեփականաշնորհմանն ու շուկայական տնտե­սու թյան ան ցման գոր ծում,

•անվտանգությանապահովմանևահաբեկչությանդեմպայքար,•տարածաշրջանումառկա հակամարտությունների հանգու­

ցա լու ծում11: Վեր ջին տա րի նե րին տա րա ծաշր ջա նում աշ խար հա քա ղա քա­

կան ի րա վի ճա կը բնու թագր վում է ԵՄ դե րի աս տի ճա նա կան մե­ծաց մամբ: Վեր ջինս դար ձել է տա րա ծաշր ջա նում կար ևոր խա­ղա ցող նե րից մե կը: 2008 թ. օ գոս տո սի ռուս–վ րա ցա կան հա կա­մար տու թյունն ան կաս կած շր ջա դար ձային էր Հա րա վային Կով­կա սում ԵՄ դե րի վե րագ նա հատ ման և տա րա ծաշր ջա նում ազ դե­ցու թյան ը նդ լայն ման հա մար ստեղծ ված ան նա խա դեպ հնա րա­վո րու թյան տե սան կյու նից:

Մյուս կող մից՝ Հա րա վային Կով կա սի շուրջ ծա վալ վող գոր­ծըն թաց նե րը աչ քի են ը նկ նում ան նա խա դեպ շար ժըն թա ցով: Ի նչ պես նշում է քա ղա քա գի տու թյան դոկ տոր Հ. Քո թան ջյա նը. ««Ա րա բա կան գար նան» դժ վար կան խա տե սե լի զար գա ցու մը, Ի րա նի մի ջու կային ծրագ րի շուրջ մի ջազ գային լար վա ծու թյան ա ճը, իս լա մա կան աշ խար հի նկատ մամբ Թուր քի այի « նոր–օս մա­նա կա նու թյան» ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան կեր պա փո խու մը, Կենտ րո նա կան Ա սի ա յում ան վտան գային դի նա մի կայի զար գաց­ման հե ռան կար նե րի բար դա ցու մը` կապ ված Աֆ ղանս տա նից դաշ նադ րային զոր քե րի նա խա տես վող դուրս բեր ման հետ, ի նչ­պես նաև Եվ րո պա կան Մի ու թյան աշ խար հա ռազ մա վա րա կան տա րած քում հա մա կար գային ճգ նա ժա մի խո րա ցու մը այն հիմ ա­կան ար տա քին գոր ծոն ներն են, ո րոնք ազ դում են Հա րա վային Կով կա սում ան վտան գային մի ջա վայ րի փո փո խու թյուն նե րի դի­նա մի կայի վրա»12:11 Р. Гирагосян, Запад и Южный Кавказ в 2010 г., КАВКАЗ–2010. Ежегодник Института

Кавказа, Ред. А. Искандарян, Ер., Институт Кавказа, 2012, с. 156.12 Հ. Քո թան ջյան, Ջ. Մար շա լի ան վան կենտ րո նի շր ջա նա վարտ նե րի հայ կա կան

Ա սո ցի ա ցի այի, Եվ րո պա կան ան վտան գու թյան ու սում նա սիր ման կենտ րո նի և ՀՀ–ո ւմ Ա ՄՆ դես պա նա տան կող մից հա մա տեղ կազ մա կերպ ված « Հա րա­վային Կով կաս՝ նոր մար տահ րա վեր ներ» թե մայով սե մի նա րի զե կույց, Եր ևան, 02/02/2012, էջ 2, տե՛ս http://www.mil.am/files/Final%20Marshall%20Center%20Conference_ARM.pdf

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

80

Հատ կան շա կան է սա կայն, որ ԵՄ–ն ը նդ հա նուր առ մամբ տա­րա ծաշր ջա նի ե րկր նե րի և առ կա խն դիր նե րի ու հա կա մար տու­թյուն նե րի հան գու ցա լուծ ման նկատ մամբ հա մա պար փակ մո տե­ցում դեռևս չի կա րո ղա նում մշա կել: Մյուս կող մից՝ ԵՄ–ն քա ղա­քա կա նու թյան հա րա բե րա կա նո րեն նոր և յու րա հա տուկ սուբյեկտ է: Այս հա մա տեքս տում կար ևոր է նշել, որ, ո րոշ փոր ձա գետ նե րի կար ծի քով, ԵՄ–ն որ պես ա ռան ձին ու ժային կենտ րոն չի հան դես գա լիս, և Հա րա վային Կով կա սի նկատ մամբ եվ րո պա կան և հյու­սի սատ լան տյան քա ղա քա կան ծրագ րերն ի րա րից շատ չեն տար­բեր վում:

Ընդ հան րա պես շա տերն են խո սում մի աս նա կան Ա րև մուտ քի ան վտան գու թյան քա ղա քա կա նու թյան մա սին` նկա տի ու նե նա լով բազ մա թիվ գլո բալ հար ցե րում Ա ՄՆ–ի և ԵՄ–ի ու նրա ա ռա ջա­տար ե րկր նե րի շա հե րի ը նդ հան րու թյու նը: Սա կայն ռազ մա վա­րա կան ը նդ հան րու թյուն նե րի հա մա պատ կե րում վեր ջին տա­րի նե րին ա կն հայտ են դար ձել նաև նրանց մար տա վա րա կան տա րա ձայ նու թյուն նե րը (գ լո բալ բնա պահ պա նա կան խն դիր ներ, Բալ կա նյան և Ի րա քյան ճգ նա ժա մեր, ՆԱ ՏՕ–ին Ո ւկ րաի նայի և Վրաս տա նի, ի նչ պես նաև ԵՄ–ին Թուր քի այի ան դա մակ ցու թյու­նը, ՌԴ–ի հան դեպ քա ղա քա կա նու թյու նը և այլն): Դրանք պայ­մա նա վոր ված են մի շարք հան գա մանք նե րով: Այս պես, Ա ՄՆ–ն նա խընտ րում է գոր ծել գլո բալ մասշ տա բով և մի ա կող մա նի, ԵՄ–ն՝ տա րա ծաշր ջա նային և մի ջազ գային կազ մա կեր պու թյուն նե րի մի ջո ցով, Ա ՄՆ–ն մի ջազ գային հա կա սու թյուն նե րը հա ճա խա կի նա խընտ րում է լու ծել ու ժային մե թոդ նե րով, մինչ դեռ ԵՄ–ն՝ նա­խա պատ վու թյու նը տա լիս է « փա փուկ ու ժին», Ա ՄՆ–ի ան վտան­գու թյան քա ղա քա կա նու թյան մեջ ՆԱ ՏՕ–ն մում է մի ակ նա խա­պատ վե լի ռազ մա քա ղա քա կան կա ռույ ցը, մինչ դեռ ԵՄ–ն՝ փոր­ձում է եվ րո պա կան թա տե րա բե մում և մեր ձա կա տա րա ծաշր ջան­նե րում ամ րապն դել նաև ը նդ հա նուր ան վտան գու թյան և պաշտ­պա նու թյան քա ղա քա կա նու թյան մե խա նիզմ ե րը13: Չնա յած այս ա մե նին` չի կա րե լի բա ցա ռել այն վար կա ծը, որ սա ըն դա մե նը Ա րև մուտ քի կող մից դե րե րի բա ժա նում է և տար բեր ո ւղ ղու թյուն­նե րով ըն թա ցող, սա կայն՝ մի աս նա կան քա ղա քա կա նու թյուն:

Փաստ է նաև, որ ԵՄ ը նդ լայն ման վեր ջին գոր ծըն թաց նե րից հե տո Հա րա վային Կով կա սի տա րա ծաշր ջա նը դար ձավ ԵՄ ան­մի ջա կան հար ևան: Հաշ վի առ նե լով տա րա ծաշր ջա նի ան կա յու­13 Ն. Գալս տյան, Ա. Սարգ սյան, Ա. Հա կո բյան, Լ. Հա կո բյան, Եվ րո պա կան մի ու­

թյան ար տա քին և ան վտան գու թյան քա ղա քա կա նու թյու նը Հա րա վային Կով­կա սում, Միջ մաս նա գիտ. հե տա զոտ., Երևան, 2009, էջ 82:

ՎԱՐԴԱՆ ԱԹՈՅԱՆ, ՇՈՒՇԱՆ ՄՈՎՍԻՍՅԱՆ

81

նու թյու նը և է քս կա լա ցի ոն նե րու ժով օ ժտ ված հա կա մար տու թյուն­նե րի առ կա յու թյու նը՝ ԵՄ ար տա քին սահ ման նե րի ան վտան գու­թյան ա պա հով ման հա մար նոր մե խա նիզմ եր մշա կե լու ան հրա­ժեշ տու թյուն է ա ռա ջա ցել:

Ներ կա գոր ծըն թաց նե րի վեր լու ծու թյու նը ցույց է տա լիս, որ ներ կա յումս ԵՄ հե տաքրք րու թյու նը Հա րա վային Կով կա սի հան­դեպ պայ մա նա վոր ված է մի շարք գոր ծոն նե րով.

1. Տա րա ծաշր ջա նի նկատ մամբ վե րահս կո ղու թյու նը թույլ կտա ազ դե ցու թյուն ու նե նալ ոչ մի այն հա րավ կով կա սյան ե րկր նե րի վրա, այլ նաև քա ղա քա կան ազ դե ցու թյու նը տա րա ծել Մեր ձա վոր Ար ևել քի տա րա ծաշր ջա նի ու ղ ղու թյամբ:

2. ԵՄ–ը շա հագրգռ ված է տա րա ծաշր ջա նում ՌԴ ազ դե ցու­թյան թու լաց մամբ, ին չը վեր ջի նիս վրա ազ դե լու լրա ցու ցիչ լծակ է՝ ԵՄ շա հե րից բխող քա ղա քա կա նու թյուն պար տադ րե լու հա մար:

3. Թուր քի այի և Ի րա նի աշ խար հագ րա կան հար ևա նու թյու նը տա րա ծաշր ջա նին, ին չը նաև պայ մա նա վոր ված է ա ռա ջի նի՝ ԵՄ ան դամ դառ նա լու ցան կու թյամբ, ե րկ րոր դի՝ ԵՄ–ին ան հանգս­տաց նող մի ջու կային ծրագ րով:

4. Լր ջա գույն խն դիր է նաև ԵՄ ներ քին շու կայի և ած խաջ րած­նային ռե սուրս նե րի մա տա կա րար ման բազ մա զա նեց ման հար ցը: Այս տեղ պետք է նշել, որ ԵՄ է ներ գե տիկ ան վտան գու թյան ա պա­հով ման հար ցը բա վա կա նին մտա հո գիչ է, քա նի որ ԵՄ ներ մուծ­վող գա զի շուրջ 34 տո կո սը մա տա կա րար վում է ՌԴ–ի ց14, ո րի 80 տո կո սը՝ Ո ւկ րաի նայի տա րան ցիկ գա զա մու ղով, ի նչն ա ռա վել խո ցե լի է դարձ նում ԵՄ է ներ գե տիկ ան վտան գու թյու նը, հատ կա­պես Ո ւկ րաի նայի և Ղրի մի շուրջ ներ կա յումս ծա վալ վող ներ քա­ղա քա կան և աշ խար հա քա ղա քա կան գոր ծըն թաց նե րի հա մա­տեքս տում: Այս տե սան կյու նից Հա րա վային Կով կա սը դի տարկ­վում է որ պես Կաս պյան ա վա զա նի ռե սուրս նե րի վրա վե րահս­կո ղու թյուն սահ մա նե լու և ՌԴ տա րած քը շր ջան ցող՝ Կաս պյան ա վա զա նի և Կենտ րո նա կան Ա սի այի ած խաջ րած նային պա շար­նե րի տա րանց ման ու ղի:

5. Հա րա վային Կով կա սը դի տարկ վում է նաև որ պես զեն քի և թմ րա նյու թե րի հնա րա վոր տա րանց ման ու ղի: Այս հա մա տեքս­տում հի շա տակ ման է ար ժա նի ս. թ. հուն վա րի 18–ին ՀՀ ԱԱԾ տպա վո րիչ հա ջո ղու թյու նը, ե րբ վեր ջի նիս կող մից ձեռ նարկ ված օ պե րա տիվ–ո րո նո ղա կան աշ խա տանք նե րի ար դյուն քում ձեր բա­

14 Տե՛ս Market Observatory for Energy. KEY FIGURES, June/2011, p. 7, http://ec.europa.eu/energy/observatory/countries/doc/key_figures.pdf

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

82

կալ վել էր Թուր քի այի քա ղա քա ցի, ով մաք սա նեն գու թյան ճա նա­պար հով Հա յաս տա նի և Վրաս տա նի տա րած քով դե պի Թուր քի ա ա ռանձ նա պես խո շոր չա փե րով` 927 կգ, հե րոի նի մաք սա նեն գու­թյան փորձ էր ի րա կա նաց րել15:

6. ԵՄ ը նդ լայ նու մից հե տո նրա սահ ման նե րը մո տե ցել են Հա­րա վային Կով կա սին, ու ս տի ԵՄ գլ խա վոր հե տաքր քրու թյուն նե­րից մեկն էլ հար ևան ե րկր նե րում քա ղա քա կան և տն տե սա կան կա յու նու թյան ա պա հո վում է:

Վե րոն շյալ չոր րորդ դրույ թի հետ կապ ված՝ կա րե լի է նշել, որ ե թե 2006 թ. և 2009 թ. ռուս–ու կ րաի նա կան « գա զային ճգ նա ժա­մից» հե տո է ներ գա մա տա կա րար ման աղ բյուր նե րի և ու ղի նե րի բազ մա զա նեց ման ու ղ ղու թյամբ ԵՄ ջան քե րի ակ տի վա ցու մը մի շարք հե ղի նակ ներ հա մա րում են ԵՄ ար տա քին և ան վտան գու­թյան քա ղա քա կա նու թյու նում հա րավ կով կա սյան տա րա ծաշր ջա­նի դե րի և նշա նա կու թյան ա ճի հիմ ա գոր ծոն, ա պա նույն այդ ուղեգծի բաղ կա ցու ցիչ ԵՄ տա րա ծաշր ջա նային քա ղա քա կա նու­թյան հիմ ադ րույթ նե րից (հռ չակ ված սկզ բունք նե րից) շեղ վող ե րկ­կողմ է ներ գե տիկ գոր ծակ ցու թյան զար գա ցում Ա դր բե ջա նի հետ կա րե լի է դի տել որ պես ԵՄ տա րա ծաշր ջա նային քա ղա քա կա նու­թյան փո խա կերպ ման՝ է ներ գե տիկ շա հի վրա հիմ ված «ադր բե­ջա նա կենտ րոն» քա ղա քա կա նու թյան ձևա վոր ման գոր ծոն16:

Հա րա վային Կով կա սում ԵՄ հե տաքր քրու թյուն նե րի ի րաց­ման հիմ ա կան մե խա նիզմ ե րից պետք է ա ռանձ նաց նել տեխ­նի կա կան օ ժան դա կու թյան՝ ԵՄ ՏԱ ՍԻՍ ծրա գի րը, ո րը եր կու այլ տա րա ծաշր ջա նային ծրագ րե րի հետ հա մա տեղ (Ի ՆՕ ԳԵՅԹ և ՏՐԱ ՍԵ ԿԱ) կա րե լի է դի տար կել որ պես ԵՄ–ի հա րավ կով կա սյան քա ղա քա կա նու թյան ու ղ ղու թյամբ ի րա կա նաց ված ա ռա վել նշա­նա կա լի գոր ծիք: Չնա յած ո րո շա կի օբյեկ տիվ թե րու թյուն նե րին, ո րոնք 2006 թ. հան գեց րե ցին նշ ված ծրագ րի փակ մա նը՝ ՏԱ ՍԻՍ ծրա գի րը Հա րա վային Կով կա սում ԵՄ–ին սե փա կան դե րա կա­տա րու մը մե ծաց նե լու հնա րա վո րու թյուն տվեց:

Փոխ հա րա բե րու թյուն նե րի հե տա գա զար գաց ման տրա մա բա­նու թյու նը հան գեց րեց ԵՄ–ի և Հա րա վային Կով կա սի ե րկր նե րի հետ գոր ծըն կե րու թյան և հա մա գոր ծակ ցու թյան ե րկ կողմ հա մա­ձայ նագ րե րի կնք ման, ո րոնք շա րու նա կու թյուն գտան Եվ րո պա­

15 Տե՛ս ԱԱԾ պաշ տո նա կան կայք, (20.01.2014), http://nss.am/index.php/am/news/248–20012014

16 Ա. Թեր զյան, Հա րա վային Կով կա սը Եվ րա մի ու թյան է ներ գե տիկ ան վտան­գու թյան քա ղա քա կա նու թյան հա մա տեքս տում, 21–րդ ԴԱՐ, թիվ 1 (53), 2014, էջ 79:

ՎԱՐԴԱՆ ԱԹՈՅԱՆ, ՇՈՒՇԱՆ ՄՈՎՍԻՍՅԱՆ

83

կան Հար ևա նու թյան քա ղա քա կա նու թյան (Ե ՀՔ) շր ջա նակ նե րում՝ Հա յաս տա նի, Վրաս տա նի և Ա դր բե ջա նի ներգ րավ մա նը: Հենց այդ ծրագ րի շր ջա նակ նե րում է հս տա կեց վում հա րավ կով կա սյան գոր ծըն կեր նե րի հետ ԵՄ փոխ հա րա բե րու թյուն նե րը:

Կա րե լի է են թադ րել, որ ը նդ հա նուր առ մամբ Ե ՀՔ–ն մի լու­ծում էր այն պե տու թյուն նե րի հետ հա մա գոր ծակ ցու թյան հա մար, ո րոնք չու նեն ԵՄ–ին ան դա մակ ցե լու կար ճա ժամ կետ կամ միջ­նա ժամ կետ հե ռան կար: Այս քա ղա քա կա նու թյամբ ԵՄ–ն դար ձավ ա վե լի ի նտ րո վերտ և սահ մա նա փա կեց ի րեն հար ևան նե րով, ո րը, մեր կար ծի քով, դար ձավ մի բու ֆե րային շղ թա Եվ րո պայի հա­մար17:

2008 թ. մայի սին ԵՄ եր կու պե տու թյուն նե րի՝ Լե հաս տա նի և Շվե դի այի կող մից ա ռաջ քաշ վեց «Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու թյան» նա խա ձեռ նու թյու նը, ո րն, ի թիվս այ լոց, նե րա ռում էր նաև հա­րավ կով կա սյան ե րեք ե րկր նե րը և կոչ ված էր չե զո քաց նե լու եվ րո­պա կան քա ղա քա կա նու թյան բաց թո ղում ե րը ԵՄ–ի և գոր ծըն կեր ե րկր նե րի միջև ե րկ կողմ հա րա բե րու թյուն նե րի խո րաց ման մի ջո­ցով:

«Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու թյան» բո լոր պե տու թյուն նե րին ա ռա­ջարկ վել էր ԵՄ–ի հետ կն քել այս պես կոչ ված « Խո ր և հա մա պար­փակ ա զատ ա ռևտ րի հա մա ձայ նա գիր» (DCFTA)՝ որ պես Ա սո ցաց­ման հա մա ձայ նագ րի՝ ա վե լի լայն քա ղա քա կան հա մա ձայ նագ րի գլ խա վոր մաս18:

2013 թ. նոյեմ բե րին կա յա ցած Վիլ նյու սյան գա գա թա ժո ղո վում տա րա ծաշր ջա նի ե րկր նե րից Վրաս տա նը նա խաս տո րագ րեց Ա սո ցաց ման հա մա ձայ նա գի րը, Հա յաս տա նը չնա խաս տո րագ­րեց այն և բա վա րար վեց ՀՀ–ԵՄ հա մա տեղ հայ տա րա րու թյան ըն դուն մամբ, ի սկ Ա դր բե ջանն, իր հեր թին, ստո րագ րեց վի զային ռե ժի մի դյու րաց ման պայ մա նա գի րը: Դրա նից վաղ՝ նույն թվա­կա նի սեպ տեմ բե րին, Հա յաս տա նը հայ տա րա րեց Մաք սային մի­ու թյան ան դամ դառ նա լու նպա տակ նե րի մա սին:

Ինչ պես դի պուկ նկա տել է « Նո րա վանք» ԳԿՀ գոր ծա դիր տնօ­րեն Գ. Հա րու թյու նյա նը, ՀԱՊԿ ան դամ Հա յաս տա նը հայ տա րա­րել է Մաք սային մի ու թյուն, այ նու հետև՝ նաև Եվ րա սի ա կան մի­17 Հ. Խեմ չյան, Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան հա րա բե րու թյուն նե րը եվ րո­

պա կան կա ռույց նե րի հետ և հա մա գոր ծակ ցու թյան հիմ նա կան ծրագ րե րը, պատ մա կան գի տու թյուն նե րի թեկ նա ծո ւի գի տա կան աս տի ճա նի հայց ման ա տե նա խո սու թյան սեղ մա գիր, Երևան, 2012, էջ 18:

18 H. Khachatrian, DCFTA Between EU and Armenia: Expectations and Implications, 15/March/2011, տե՛ս http://www.easternpartnership.org/community/debate/dcfta–between–eu–and–armenia–expectations–and–implications

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

84

ու թյուն մտ նե լու մա սին: Այդ պի սով Հա յաս տա նը կա տա րել է իր վերջ նա կան աշ խար հա քա ղա քա կան ը նտ րու թյու նը և դրա նով ի սկ պար զու թյուն մտց րել Հա րա վային Կով կա սի քար տե զում19:

Բազ մա թիվ փոր ձա գետ ներ «Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու թյուն» նա խա ձեռ նու թյու նը դի տար կում են որ պես տա րա ծաշր ջա նում Ռու սաս տա նի հե տաքրք րու թյուն նե րին ու ղղ ված մար տահ րա­վեր: Ո րոշ ա ռու մով այդ պես է: Պա տա հա կան չէ, որ Պրա հայի գա գա թա ժո ղո վի նա խա պատ րաս տա կան նյու թե րում և նրանց կող մից ըն դուն ված փաս տաթղ թե րում «Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու­թյու նը» դի տարկ վում է ոչ մի այն որ պես « վե ցյա կի» (Հա յաս տան, Ա դր բե ջան, Վրաս տան, Ո ւկ րաի նա, Մոլ դո վա, Բե լա ռուս — հեղ.) տնտե սա կան ին տեգր ման, այլ նաև քա ղա քա կան հա մա գոր ծակ­ցու թյան հար թակ՝ ը նդ հուպ մինչև ը նդ հա նուր Խորհր դա րա նա­կան վե հա ժո ղո վի ստեղ ծում20:

Ան շուշտ, պետք է ար ձա նագ րել, որ ՌԴ իշ խա նու թյուն ներն ի սկզ բա նե մեծ խան դա վա ռու թյամբ չըն դու նե ցին ծրագ րի գա­ղա փա րը` այն ո րա կե լով որ պես նախ կին խորհր դային ե րկր նե րի ներ քին գոր ծե րին մի ջամ տե լու և ԵՄ ազ դե ցու թյան գո տու ը նդ­լայն ման փորձ: Ա կն հայտ է, որ ծրագ րի ա ռաջ նային դեր է կա տա­րում է ներ գե տիկ բա ղադ րի չը, մաս նա վո րա պես՝ ԵՄ է ներ գա ռե­սուրս նե րի մա տա կա րար ման ՌԴ–ն շր ջան ցող այ լընտ րան քային ու ղի նե րը ստեղ ծու մը: Մյուս նպա տա կը նախ կին խորհր դային տա րած քում ՌԴ ազ դե ցու թյան թու լա ցում է:

Այս պես, դեռևս 2009 թ. ՌԴ նա խա գահ Դ. Մեդ վեդ ևը նշում էր, որ ո րոշ պե տու թյուն նե րի կող մից այդ գոր ծըն կե րու թյունն ըն կալ վում է որ պես գոր ծըն կե րու թյուն ը նդ դեմ Ռու սաս տա նի, և Մոսկ վան չէր ցան կա նա, որ այն նման բնույթ ստա նա21: Ը ստ ռու­սաս տան ցի փոր ձա գետ Ս. Ժիլ ցո վի` Ա ՄՆ–ն, նրա հետ նաև ԵՄ–ն ի րա կա նաց նում են ի րենց սե փա կան քա ղա քա կա նու թյու նը՝ գործ­նա կա նում ՌԴ աշ խար հա քա ղա քա կան հե տաքրք րու թյուն ներն ու հա վակ նու թյուն նե րը հաշ վի չառ նե լով: Եվ րո պա ցի նե րի և յու րա­քան չյուր հա ջորդ ա մե րի կյան վար չա կազ մի քա ղա քա կա նու թյու­նը դառ նում է ա վե լի ու ա վե լի վճ ռա կան և պրագ մա տիկ: Ա ՄՆ–ի ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան է վո լյու ցի ան (սկ սած Ջ. Բուշ ա վա­

19 Գ. Հա րու թյու նյան, Տա րա ծաշր ջա նի վե րաձ ևա վո րու մը, 21–րդ ԴԱՐ, թիվ 1 (53), 2014, էջ 30:

20 В. Дымарский, Восточное партнерство–дело тонкое, (14/05/2009), http://www.rg.ru/2009/05/14/dimarskii.html

21 Д. Медведев, Восточное партнёрство не должно становиться партнёрством против России, (22.05.2009), http://www.regnum.ru/news/1167047.html

ՎԱՐԴԱՆ ԱԹՈՅԱՆ, ՇՈՒՇԱՆ ՄՈՎՍԻՍՅԱՆ

85

գից մինչև Բ. Օ բա մա)` հետ խորհր դային տա րած քում ՌԴ–ի ազ­դե ցու թյու նը թու լաց նե լու ջան քե րի շա րու նա կա կան ը նդ լայն ման քա ղա քա կա նու թյունն է: Եվ րո պա ցի նե րը որ դեգ րել են ա մե րի կա­ցի նե րի փոր ձը` լի ար ժեք օգ տա գոր ծե լով դի վա նա գի տու թյու նը, է ներ գե տի կայի, տն տե սու թյան ո լոր տում նա խա ձեռ նու թյուն նե րը, ա ջակ ցե լով նախ կին խորհր դային հան րա պե տու թյուն նե րի նոր մի ա վո րում ե րի ստեղծ մա նը: Եվ այս ա մե նի նպա տա կը մեկն է՝ մաս նա տել հետ խորհր դային տա րած քը և Ա ՊՀ ե րկր նե րը դուրս բե րել ՌԴ ազ դե ցու թյու նից: «Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու թյու նը» գործ նա կա նում ՌԴ–ին կանգ նեց նում է փաս տի ա ռաջ, ե րբ ի րեն քո ղարկ ված ձևով ա ռա ջար կում են հրա ժար վել իր աշ խար հա քա­ղա քա կան հա վա կ նու թյուն նե րից և չդի տար կել հետ խորհր դային տա րած քը որ պես իր հա տուկ հե տաքր քրու թյուն նե րի գո տի: Այս­պի սի են թադ րու թյան է դր դում նաև այն, որ ԵՄ նա խա ձեռ նու­թյան հաս տա տու մից հե տո հա տուկ հա րա բե րու թյուն ներ են հաս­տատ վե լու նախ կին խորհր դային բո լոր ե րկր նե րի հետ՝ բա ցա­ռու թյամբ ՌԴ–ի, ո րին ը նդ դեմ էլ, փաս տո րեն, ա ռա ջարկ վում է «ըն կե րա նալ»22:

Հարկ է նշել, որ «Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու թյան» նկատ մամբ Մոսկ վայի դիր քո րո շու մը հս տակ ձևա կեր պել է նաև ԵՄ–ու մ ՌԴ ներ կա յա ցու ցիչ Վ. Չի ժո վը, ը ստ ո րի` ի րենց դիր քո րո շու մը չի հան գում «Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու թյան» հա կազդ մա նը և ի նչ պես յու րա քան չյուր տա րա ծաշր ջա նային նա խա ձեռ նու թյուն, այն ևս գո յու թյան ի րա վունք ու նի: Նա կար ևոր է հա մա րում, որ այն, ի նչ է ար վում է այդ նա խա ձեռ նու թյան շր ջա նակ նե րում, ու ղղ ված չլի նի ՌԴ շա հե րի դեմ և ՌԴ–ի հետ հա մա գոր ծակ ցու թյու նում ար հես­տա կան ը նդ հատ մա նը: ՌԴ–ն դեմ է, որ Ա ՊՀ այդ ե րկր ներն ար­հես տա կան եր կընտ րան քի ա ռջև կանգ նեց վեն՝ կա՛մ ա ռաջ՝ դե պի « պայ ծառ ա պա գա» ԵՄ–ի հետ, կա՛մ հետ՝ ՌԴ–ի հետ: Ի սկ այն, որ «Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու թյան» սկզբ նա կան փու լում այդ պի սի նշան ներ ե ղել են, փաստ է23:

Հե տա գա գոր ծըն թաց նե րը ա պա ցու ցե ցին, որ եր կու ո ւղ ղու­թյամբ (և՛ ՌԴ–ի, և՛ ԵՄ–ի հետ — հեղ.)` «Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու­թյան» մաս նա կից ե րկր նե րի ին տեգ րաց ման քա ղա քա կա նու թյու­

22 С. Жильцов, СНГ под натиском Восточного партнерства, (30/04/2009), http://www.ng.ru/politics/2009–04–30/3_kartblansh.html

23 В. Чижов, «Южный поток» надо сделать приоритетным проектом ЕС, (18/05/2009), http://www.ng.ru/courier/2009–05–18/9_chizhov.html?mright=0

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

86

նը չէր շա րու նակ վե լու և ա ռա ջին հեր թին ԵՄ կող մից ը նտ րու թյան հս տակ պա հանջ էր ներ կա յաց վե լու24:

Հատ կան շա կան է, որ ԵՄ և ան դամ–ե րկր նե րի ներ կա յա ցու­ցիչ նե րը պար բե րա բար հա վաս տի աց նում է ին, որ ծրա գի րը ոչ մի կերպ ու ղղ ված չէ ՌԴ–ի դեմ: Մաս նա վո րա պես «Ար ևե լյան գոր­ծըն կե րու թյան» վե րա բե րյալ ԵՄ հու շագ րե րից մե կում աս վում է. « Սա ա մեն ևին էլ հա կա ռու սա կան նա խա ձեռ նու թյուն չէ: Սա պա­տաս խան է մեր ար ևե լյան գոր ծըն կեր նե րի ձգտ մա նը` է ա կա նո­րեն խո րաց նել և ը նդ լայ նել ի րենց հա րա բե րու թյուն նե րը ԵՄ հետ: Ռու սաս տա նը շա րու նա կում է մալ ԵՄ կար ևո րա գույն գոր ծըն կե­րը, ո րի հետ մենք այժմ բա նակ ցու թյուն ներ ե նք վա րում նոր հա­մա պար փակ հա մա ձայ նագ րի շուրջ: Մենք միշտ ը նդ գծում ե նք, որ Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու թյան ծրագ րի մաս նա կից նե րը ի րենց հար ևան ե րկր նե րի, այդ թվում նաև Ռու սաս տա նի հետ լավ աշ­խա տան քային հա րա բե րու թյուն նե րի հաս տատ ման կա րիք ու­նեն»25:

Բա ցի այդ՝ 2009 թ. հու լի սին՝ «Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու թյուն» ծրագ րի և տա րա ծաշր ջա նում դրա ազ դե ցու թյան դրս ևո րոււմ ե­րի վե րա բե րյալ մի ջազ գային փոր ձա գետ նե րի մաս նակ ցու թյամբ Եր ևա նում կա յա ցած քն նարկ մա նը, գեր մա նա կան Հեն րիխ Բյո­լի ան վան հիմ ադ րա մի հա րավ կով կա սյան բաժ նի տնօ րեն Ի րիս Կեմ պեն նույ նիսկ պն դում էր, որ «Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու թյու նը» բխում է հենց Ռու սաս տա նի շա հե րից, քա նի որ ՌԴ–ի ու ԵՄ–ի հա մար ժո ղովր դա վա րա կան հար ևա նու թյան ստեղ ծու մը հնա­րա վո րու թյուն կտա եր կու սին էլ ապ րելու ա վե լի ա պա հով մի ջա­վայ րում, և սա քա ղա քա կան, հա սա րա կա կան ու տն տե սա կան հա մա գոր ծակ ցու թյան լավ դաշտ է։ Ո ւս տի ՌԴ–ն պետք է օ գտ վի «Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու թյան» ստեղ ծած հնա րա վո րու թյու նից: Այն ու ղղ ված չէ նրա դեմ»26։

24 Տե՛ս մաս նա վո րա պես Շ. Ֆյու լե, Ա սո ցաց ման հա մա ձայ նա գի րը մաս նա տել չենք կա րող, հար ցազ րույց Եվ րա մի ու թյան ը նդ լայն ման և հար ևա նու թյան քա ղա քա կա նու թյան հար ցե րով հանձ նա կա տա րի հետ, (09/12/2013), http://www.mediamax.am/am/news/interviews/7973/, ի նչ պես նաև Ռ. Մո րել, Հա յաս­տանն այլևս չի կա րող ի նք նու րույն բա նակ ցել, ՀՀ–ո ւմ Գեր մա նի այի Դաշ­նու թյան ար տա կարգ և լի ա զոր դես պա նի մամ լո ա սու լիս, (03/10/2013), http://www.a1plus.am/77017.html

25 Eastern Partnership European Commission – MEMO/09/217, 05/05/2009, տե՛ս http://europa.eu/rapid/press–release_MEMO–09–217_en.htm

26 Տե՛ս Ս. Հա րու թյու նյա նի Քն նարկ վե ցին «Ար ևե լյան գոր ծըն կե րու թյուն» ծրագ րին ա ռնչ վող հար ցեր հա ղոր դագ րու թյու նը, (26.06.2009), http://www.armenialiberty.org/articleprintview/1763434.html

ՎԱՐԴԱՆ ԱԹՈՅԱՆ, ՇՈՒՇԱՆ ՄՈՎՍԻՍՅԱՆ

87

ՌԴ–ն է ներ գե տի կայի ո լոր տում սեր տո րեն հա մա գոր ծակ ցում է Հա րա վային Կով կա սի և Կենտ րո նա կան Ա սի այի ե րկր նե րի հետ: Հետ ևա պես այս տեղ ևս ԵՄ–ն միջ նոր դա վոր ված կեր պով ՌԴ–ից կախ վա ծու թյան մեջ է: Բնա կան է, որ ՌԴ դիր քե րի թու լա ցու մը տա րա ծաշր ջա նում ԵՄ է ներ գե տիկ ան վտան գու թյան ա պա հով­ման հար ցում ա ռանց քային նշա նա կու թյուն ու նի: Սա կայն, է ներ­գե տիկ ան վտան գու թյան ա պա հով ման ա ռու մով ՌԴ–ից կախ վա­ծու թյան նվազ մա նը զու գա հեռ, կար ևոր վում է նաև տա րա ծաշր­ջա նում կա յու նու թյան ա պա հո վու մը: ԵՄ–ն չի ցան կա նում մի ջամ­տել և չի տի րա պե տում բա վա կա նին լծակ նե րի՝ տա րա ծաշր ջա նի հա կա մար տու թյուն նե րի լուծ ման ա ռու մով27:

Խնդ րի քն նարկ ման հա մա տեքս տում է ա կան է նաև նշել, որ Հա յաս տա նը Հա րա վային Կով կա սի ե րկր նե րից թերևս մի ակն է, որ իր ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան նա խա պատ վու թյուն նե­րում կողմ նո րոշ վում է դե պի ՌԴ` բազ մա կող մա նի ո րեն խո րաց­նե լով և ըն դար ձա կե լով իր հա մա գոր ծակ ցու թյու նը ռազ մա քա ղա­քա կան, տն տե սա կան և հու մա նի տար ո լորտ նե րում: Այդ ա մենն իր ար տա ցո լում է գտել նաև « Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան ազ գային ան վտան գու թյան ռազ մա վա րու թյուն» փաս տաթղ թում, որ տեղ մաս նա վո րա պես նշ վում է. « Ռու սաս տա նի ռազ մա կան ներ կա յու թյու նը Կով կա սում կար ևոր վում է որ պես Հա յաս տա­նի ան վտան գու թյան և տա րա ծաշր ջա նում ռազ մա քա ղա քա կան հա վա սա րակշ ռու թյան ա պա հով ման գոր ծոն… Հա յաս տա նը մե­ծա պես կար ևո րում է Ռու սաս տա նի հետ հա մա գոր ծակ ցու թյու նը պաշտ պա նա կան, ռազ մա տեխ նի կա կան և է ներ գե տի կայի բնա­գա վառ նե րում, տրանս պոր տային եր թու ղի նե րի գոր ծարկ ման, տա րա ծաշր ջա նային կա յու նու թյան և ան վտան գու թյան խն դիր­նե րում, Հա յաս տա նի ռու սաս տա նաբ նակ քա ղա քա ցի նե րի ի րա­վա կան կար գա վի ճա կի բա րե լավ ման հար ցե րում28»:

Մյուս կող մից՝ ա կն հայտ է, որ ԵՄ–ն դեռևս պատ րաստ չէ Հա­րա վային Կով կա սի հար ցում բա ցա հայտ առ ճա կատ ման գնալու ՌԴ–ի հետ՝ հաշ վի առ նե լով նաև Ո ւկ րաի նայի և Ղրի մի հար ցի շուրջ ստեղծ ված ճգ նա ժա մը, Սի րի այի շուրջ ծա վալ վող դեպ քե րը, 27 S. Vasilyan, The Policy of‘Regional Cooperation in the South Caucasus’ Argentine

Center of International Studies, 2008, p. 27, տե՛ս` http://edoc.bibliothek.uni–halle.de/servlets/MCRFileNodeServlet/HALCoRe_derivate_00001901/The%20Policy%20of%20Regional%20Cooperation.pdf

28 Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան ազ գային ան վտան գու թյան ռազ մա վա րու­թյուն, ՀՀ ՊՆ Դ. Կա նա յա նի ան վան Ազ գային ռազ մա վա րա կան հե տա զո­տու թյուն նե րի ի նս տի տու տի Հայ կա կան բա նակ ռազ մա գի տա կան հան դե սի հա տուկ թո ղար կում, Երևան, 2007, էջ 38:

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

88

և ա կն հայտ է, որ ներ կա պա հին ԵՄ–ն ա ռա վե լա պես հակ ված է ՌԴ–ի հետ հա մա գոր ծակ ցու թյան եզ րեր փնտ րե լուն, քան մր ցակ­ցու թյան ու ժե ղաց մա նը:

եզ րա կա Ցություն ներ

Փաստ է, որ այ սօր աշ խար հը հա րա փո փոխ է: Ղրի մի շուրջ տե ղի ու նե ցող գոր ծըն թաց նե րը հս տա կո րեն ցույց տվե ցին Ե րկ­րորդ աշ խար հա մար տից հե տո ձևա վոր ված աշ խար հա կար գի թե րու թյուն նե րը և նո րի սկիզբ դրե ցին: Ի նչ պես ի րա վա ցի ո րեն նշում է ՀՀ ԳԱԱ Ար ևե լա գի տու թյան ի նս տի տու տի տնօ րեն, պրո­ֆե սոր Ռ. Սաֆ րաս տյա նը, « Մենք պետք է տես նենք, թե ի նչ նոր կա ռուց վածք կու նե նա նոր աշ խար հա կար գը: Եվ այս նոր աշ­խար հա կար գում Ռու սաս տա նի դե րը կլի նի ա վե լի մեծ, քան մենք տես նում ե նք»29:

Կա րե լի է ար ձա նագ րել նաև, որ աշ խար հը կորց նում է իր գու­նային ե րանգ նե րը՝ կր կին բա ժան վե լով սպի տակ նե րի և սևե րի: Այս նոր ձևա վոր վող աշ խար հա կար գի կող մից թե լադր վող խա­ղի կա նոն նե րը ստի պում են Հա յաս տա նին կա տա րել իր վերջ­նա կան աշ խար հա քա ղա քա կան կողմ ո րո շու մը՝ ո րո շա կի ո րեն շտ կում եր մտց նե լով որ դեգ րած կոմպ լե մեն տար քա ղա քա կա­նու թյան մեջ:

Ակն հայտ է, որ ԵՄ–ի կող մից կի րառ վող քա ղա քա կան ազ դե­ցու թյու նը վեր ջի նիս հա մար դեռևս բա վա րար ար դյունք ներ չի ա պա հո վում: Չնա յած նրան, որ ԵՄ–ն դեռևս տա րա ծաշր ջա նի նկատ մամբ մի աս նա կան ռազ մա վա րու թյուն մշա կե լու փու լում է, սա կայն վեր ջին տա րի նե րին ԵՄ ար տա քին քա ղա քա կա նու թյու նը հա րավ կով կա սյան տա րա ծաշր ջա նում դառ նում է ա ռա վել նպա­տա կաուղղ ված, ին չը պայ մա նա վոր ված է մի կող մից՝ ԵՄ ը նդ լայն­մամբ, մյուս կող մից՝ է ներ գե տիկ ռե սուրս նե րի մա տա կա րար ման բազ մա զա նեց ման խնդ րի հրա տա պու թյամբ՝ հաշ վի առ նե լով նաև ներ կայիս աշ խար հա քա ղա քա կան զար գա ցում ե րը:

Հա րա վային Կով կա սում ԵՄ շա հե րը մի շարք հար ցե րում հա կադր վում են տա րա ծաշր ջա նի գլ խա վոր խա ղա ցող ՌԴ շա­հե րին: Մի ա ժա մա նակ, ե թե ԵՄ–ն ցան կա նում է նվա զեց նել իր է ներ գե տիկ կախ վա ծու թյու նը ՌԴ–ից, վեր ջինս, ը նդ հա կա ռա կը,

29 Ռ. Սաֆ րաս տյան, ՀՀ ԳԱԱ Ար ևե լա գի տու թյան ի նս տի տու տի տնօ րեն, մամ­լո ա սու լի սից, (19/03/2014), http://www. tert.am/am/news/2014/03/19/Rubern–safrastyan/

ՎԱՐԴԱՆ ԱԹՈՅԱՆ, ՇՈՒՇԱՆ ՄՈՎՍԻՍՅԱՆ

89

փոր ձում է պահ պա նել իր բո լոր, այդ թվում` է ներ գե տիկ ազ դե ցու­թյան լծակ նե րը:

ԵՄ–ն դեռևս պատ րաստ չէ Հա րա վային Կով կա սի հար ցում բա ցա հայտ առ ճա կատ ման գնալու ՌԴ–ի հետ, մի ա ժա մա նակ ԵՄ–ն ՌԴ–ի է ներ գե տիկ ռե սուրս նե րի սպառ ման կար ևո րա գույն շու կան է, հետ ևա բար ներ կա պա հին, չնա յած ու ժգ նա ցող աշ­խար հա քա ղա քա կան մր ցակ ցու թյա նը, ԵՄ–ն և ՌԴ–ն ա ռա վել հա վա նա կան է, որ կհակ վեն ա վե լի շուտ հա մա գոր ծակ ցու թյան եզ րեր փնտ րե լուն, քան մր ցակ ցու թյան ու ժգ նաց մա նը:

Կա րե լի է եզ րա կաց նել նաև, որ ԵՄ ար տա քին քա ղա քա կա նու­թյան ար ևե լյան վեկ տո րը, մաս նա վո րա պես հա րավ կով կա սյան տա րա ծաշր ջա նը, մոտ ա պա գա յում ԵՄ–ի հա մար կմ ա իր շա հե­րի ի րա կա նաց ման հա մար ա ռաջ նային ու ղ ղու թյուն նե րից մե կը:

Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան վե րա բե րյալ պետք է նշել, որ Մաք սային մի ու թյան և Եվ րա մի ու թյան հետ հա րա բե րու թյուն նե րի ա ռաջ նա հեր թու թյուն նե րի մեջ ա մեն ի նչ ա ռա վե լա պես հս տակ է: ՀՀ–ի հա մար ազ գային ան վտան գու թյան ա պա հով ման խն դիր­նե րը ա ռաջ նային նշա նա կու թյուն ու նեն: Գաղտ նիք չէ նաև, որ ՀՀ ան վտան գու թյան ա պա հո վում է ա պես պայ մա նա վոր ված է ՌԴ–ի հետ ռազ մա քա ղա քա կան և տն տե սա կան հա մա գոր ծակ­ցու թյամբ՝ Ա ՊՀ, ՀԱՊԿ և ա ռա ջի կա յում ար դեն ՄՄ շր ջա նակ նե­րում: Պետք է նշել նաև, որ ՌԴ–ի հետ ե րկ կող մա նի հա մա գոր­ծակ ցու թյան ը նդ լայ նու մը ոչ մի այն ՀՀ, այլև ո ղջ տա րա ծաշր ջա նի ան վտան գու թյան և կա յու նու թյան ա պա հով ման կար ևո րա գույն գոր ծոնն է:

Միև նույն ժա մա նակ կա րե լի է կան խա տե սել, որ չնա յած ՌԴ–ի հետ ռազ մա քա ղա քա կան և տն տե սա կան կա պե րի խո րաց մա նը՝ ՀՀ–ն կշա րու նա կի ԵՄ–ի հետ տն տե սու թյան, հու մա նի տար և այլ ո լորտ նե րում հա րա բե րու թյուն նե րի խո րաց ման ո րո շա կի ձևա չա­փե րի ո րո նու մը: Վեր ջինս թույլ է տա լիս ՀՀ–ին մի կող մից՝ ի րա­կա նաց վող բազ մաո լորտ բա րե փո խում ե րի շա րու նա կա կա նու­թյան ա պա հո վում, բազ մա վեկ տոր ներգ րավ վա ծու թյան շնոր հիվ ան վտան գու թյան ամ րապն դում, տա րա ծաշր ջա նում առ կա հա­կա սու թյուն նե րի մեղ մում, ի սկ մյուս կող մից՝ ՀՀ շա հե րի դեմ այդ գոր ծոն նե րի օգ տա գործ մամբ նշյա լի` Ա դր բե ջա նի կող մից ամ բող­ջու թյամբ մե նաշ նորհ ման ար գե լա փա կում:

90

BENIAMIN MAILYAN

FROM THE HISTORY OF THE FORMATION OF THE POST–SOVIET FOREIGN POLICY ORIENTATIONS OF THE RULING ELITE IN GEORGIA: A RETROSPECTIVE LOOK

The main purpose of our tour is the scientific understanding and, therefore, leading to a common denominator stories which is an extremely difficult and painful process to form the post–Soviet foreign policy orientations of the ruling elite in Georgia. During the last 22 years since regaining its independence the main goal of Georgian foreign and internal policy was to dissociate itself from its Soviet past and escape from Russia’s historic, strategic and civilizational space. Similarly, it often alienated itself from the post–Soviet institutions and regional groupings like the Collective Security Treaty Organization, the Customs Union, etc. dominated by Moscow. In this context, the important task of clarifying the specific reasons for the refusal of Georgia to participate in the significant post–Soviet education – the Commonwealth of Independent States (CIS).

The solution of this problem is determined by the current Russian–Georgian relations. After the armed conflict between Russia and Georgia last question of membership in the CIS was firmly out of the agenda. The problem permanently was transferred to history. However, the future settlement of interstate relations between Moscow and Tbilisi seems possible if only set forth in the previous article, the negative trends and phenomena will be overcome by both sides.

The disappearance of the Soviet Union has been facilitated by the fact that the legal consolidation of this fact was presented not as liquidation, and as a transformation of a pre–existing state into a new quality – Commonwealth. The process of «construction» CIS passed without Georgia, as its new political elite, fundamentally refusing to take part in the post–Soviet integration projects, strongly rejected

ԲԵՆԻԱՄԻՆ ՄԱԻԼՅԱՆ

91

the possibility of their country’s membership in the organization. Given that by virtue of Russia will play a dominant role in the CIS, the Georgian public opinion strongly exaggerated the idea of «decolonization» and «deoccupation» of Georgia that is breaking all former ties with Moscow.

The collapse of the USSR has created a situation of political and legal uncertainty in relations between the former Soviet republics. Union within the CIS to determine the potential shape and direction of the new interaction. The Russian leadership hoped to keep the CIS format integrated security system, which implies the existence of a military – strategic space. Initially, even the hope of saving smoldering within the CIS unified the army. This, however, was not fulfilled. Relations between Russia and its closest neighbors soured. New states began an intensive search for new political and economic allies in the world, especially among the EU and NATO. The Russian leadership is satisfied that at first giving Georgia itself, yet tried, whenever possible, do not let her out of their influential area.

Russian policy in the Caucasus in the 1990s was often inconsistent and contradictory. This is partly due to nomenclature crisis that struck the Russian political elite after the collapse of the USSR. Internal political struggle in Russia led to the formation of two roughly equal camps with nearly opposite to the foreign policy program. Each of the two groups had one of the branches of the government and tried to pursue their own policies, regardless of the other one. This state of «dual power» aggravated inevitable bureaucratic «tug of war» over whether, in whose competence will be security issues and who will finally control over foreign policy. Most important of all was the fact that due to the collapse of the Soviet armed forces commanders of all ranks have gained a certain degree of independence. The final result was that because of the constantly arising between them and civil official contradictions decision–making process was temporarily torn apart.

It is better to state that the Russian military played the most prominent role in the South Caucasus in 1992–1993. The control forces were scattered throughout the region, and they had a significant impact on local policy makers. Significance of Russian generals relied solely on the most important asset in any conflict situation, namely the control of arms and other military infrastructure. Authorities then established independent states often acted as unimportant Russian military customers. Consequence of the new political alignment was

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

92

the transformation of Defense Minister P. Grachev to the main adviser to President Boris Yeltsin of Caucasus Affairs1. A key element of Russia’s influence in the South Caucasus began delivering armament. Militarization of Russia’s Caucasian policy, thus led to the politicization of the Russian military in that region.

Compared with the military, whose strength was based on the physical state on the ground, the Russian Foreign Minister clearly weakened because its employees were initially virtually incompetent in Caucasian affairs. One result of the lack of embassies, experts or trusted contacts was the reduction of diplomatic activity before the 1993 bilateral negotiations in Moscow and the occasional trip to the region Minister A. Kozyrev or his deputies.

Russian policy towards the CIS countries in the 1990s determined confrontation between the two tendencies. Part of the politicians considered it necessary to maintain the Commonwealth as a cohesive geopolitical association with the Russian prevailing role. Preservation and strengthening of multilateral cooperation within the CIS was seen as the main direction of Russian policy. Another approach, most peculiar to the Russian neoliberals, recognized the inevitability of geopolitical and geo–economic diversity and pluralism in the post due to formerly known limitations of political and economic resources of Russia itself. Until the mid–90s, however, only the first line prevailed, largely due to previous relapses, «imperial» policy of the Kremlin. There was a lasting impression that the CIS system was considered as an effective instrument for the preservation and strengthening of Russia’s influence in relation to other members of the Commonwealth, which were considered as «satellites» and had to follow the common policy produced in Moscow.

The inevitable consequence of this policy was the realization that Russia should play the role of a great power in the Caucasus. The aim of the Russian leadership, apparently was to try every possible way to restore the Kremlin’s influence throughout the region and prevent conflicts in South Caucasus gaining momentum shifting to the phase, which inevitably would have opened the floodgates for the intervention of the third, more powerful extra–regional forces.

The Russian political elite may have made a contribution to return the former communist leader that of the Caucasian republic Eduard Shevardnadze to Tbilisi in March 1992. After the violent overthrow of

1 Д. Тренин, Интересы безопасности и политика России в кавказском регионе. Спорные границы на Кавказе, Москва, 1996, с. 111.

ԲԵՆԻԱՄԻՆ ՄԱԻԼՅԱՆ

93

Zviad Gamsakhurdia, other governments were reluctant to recognize the legitimacy of his successors. The former exiled president Gamsakhurdia was a motley group intended to use the name of the former head of the Soviet Foreign Ministry to legitimize its semi–criminal regime, including abroad. The ex–president of Georgia and his supporters – «Zviadists», unanimously asserted, that the organizers of the coup clearly ruled «the hand of Moscow»2. It is possible that a number of senior politicians in Moscow indirectly, and some Russian military were directly involved in the chain of events that eventually led to a military coup and the removal of Zviad Gamsakhurdia. While it supposed to happen, certainly, it was wrong to say that Shevardnadze was put to power as a «puppet» of the Kremlin. We can’t deny the fact that «personnel policy» of Moscow against Shevardnadze was in those circumstances the best possible choice for preserving fast melting of Russian influence on Georgia. This position is shared by the former military elite of the Russian Defense Ministry, which ran a special policy in the South Caucasus, and for Yeltsin there was no visible reason not to trust her in this respect. Russia recognized Georgia’s independence and appointed an ambassador in October 1992. Russia’s official position was that security was needed for a stable Georgia along Russia’s southern border.

Shevardnadze’s diplomatic contacts and personal relationships with many of the world’s leaders ended Georgia’s international isolation in 1992. In March, Germany became the first Western country to post an ambassador to Georgia; Shevardnadze’s close relations with German foreign minister Hans–Dietrich Genscher were a key factor for that decision. By December 1992, six countries had diplomatic missions in Tbilisi: Germany, Russia, China, Israel, Turkey and the United States.

Among the former Soviet republics, the neighboring Transcaucasian nations of Armenia and Azerbaijan have special significance for Georgia. Despite Georgia’s obvious cultural and religious affinities with Armenia, relations between Georgia and Azerbaijan generally have been closer. Economic and political factors have contributed to this situation. First, Georgian fuel needs to make good relations with Azerbaijan vital to the health of the Georgian economy. Second, Georgians have sympathized with Azerbaijan’s position concerning the conflict between Armenia and Azerbaijan over of Nagorno–2 Независимая газета, 21 февраля, 1992.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

94

Karabakh because of similarities to Georgia’s internal problems with Abkhazia and South Ossetia. Both countries have cited the principle of «inviolability of state borders» in defending national interests against claims by ethnic minorities. In February 1993, Georgia, ruled by Shevardnadze, concluded a far–reaching treaty of friendship, cooperation, and mutual relations with Azerbaijan, including a mutual security arrangement and assurances that Georgia would not re–export Azerbaijani oil or natural gas to Armenia. Turkey and Azerbaijan exerted some pressure on Georgia to join the blockade of Armenia.

Armenia maintained fundamentally good relations with Georgia and Shevardnadze signing a friendship treaty with Armenia in May 1993. The main incentive for this policy was the fact that blockade of Armenian transport routes and pipelines meant that routes through Georgia were Armenia’s only direct connection with the outside world.

Of all countries, Georgia’s relations with Russia were both the most important and the most ambivalent. Russia ( previously the Soviet Union) was deeply involved in the conflicts in the South Ossetia and Abkhazia, and in 1993 Ajarian leader Aslan Abashidze also declared Russia the protector of their interests. Thus Russia seemingly holds the key to the resolution of those conflicts in a way that would avoid the fragmentation of Georgia.

According to the point of view shared by the majority of Georgians, namely Kremlin Center provoked all the conflicts in the post–Soviet Georgia. It certainly had an obvious exaggeration, since the potential for conflict in them had largely been laid before the formation of the USSR. In addition, the Georgian position towards this issue can be regarded as the desire to absolve themselves of all responsibility. Georgian society reacted to any manifestations of non–Georgian identity within Georgia inadequately, hysterically, thereby contributing to further radicalization of the separatist movements. Russia really had a great influence on the events in Abkhazia and South Ossetia, which largely contributed not to discharge. Armed conflicts in these regions had been considered by the Georgian side as a conflict primarily with Russia.

In early summer 1992, Russia was really on the edge of war with Georgia over South Ossetia. Some Russian officials (Khasbulatov, Rutskoi, Gaidar) declared harsh statements against the Georgian side3. Conflict situation was temporarily resolved through tripartite 3 Независимая газета, 23 июня, 1992.

ԲԵՆԻԱՄԻՆ ՄԱԻԼՅԱՆ

95

Russian– Georgian–Ossetian «Dagomis agreement» signed in June 1992 cessation of hostilities in South Ossetia opened for official Tbilisi way to get part of the Soviet weapons based on the «Tashkent Agreement» (May 1992). Georgia, unlike the other former Soviet republics, declared that procedure rather complicated by the fact that it was not a member of the CIS. In Dagomis, Shevardnadze obviously persuaded the Russian president of the desire for an early entry into the CIS, but only after the consolidation of his power in the country. At this meeting, Boris Yeltsin, in his turn, assured the Georgian leader to help Georgia become a member of the UN4. Georgia became the 179th member of the United Nations in July 1992; it was the last of the former Soviet republics to be admitted. Of course, some politicians and military officials of Yeltsin’s inner circle alarming position of the Georgian leader, who, despite promises, did not hurry to join his country to the CIS and under various pretexts, delayed the solution of this extremely important issue (from the Russian point of view). Opposing this context, the Abkhazians, apparently had all the chances to rely on a more careful attitude of the Russian militaries5.

The war in Abkhazia re aggravated Russian–Georgian relations. With regard to this conflict Russian leadership apparently did not have a unified and coherent policy. It was quite clear what was at Russia’s interest in the Caucasus: to see Georgia as strong and united or weak and disjointed. There was a confrontation between Yeltsin, fully focused on Shevardnadze, who saw him as their political ally in Georgia, and Ruslan Khasbulatov, standing on a pro–Abkhazian positions6. Deteriorated anti–Russian sentiment in Georgia after the first failure of Georgian troops in Abkhazia. Russian military was accused of helping the Abkhaz separatists. Georgian parliament demanded the immediate withdrawal of the Russian troops from the country. Under such circumstances similar statements about the withdrawal of Russian troops from Georgia were calculated at putting pressure on Russia in order to get her to help guide military victory of Georgians in Abkhazia. The Georgian side realized that it does not have enough troops to reverse the military situation in their favor. In this scenario, the theme of Georgia’s participation in the CIS had 4 Независимая газета, 27 июня, 1992.5 С. Лакоба, Абхазия де–факто или Грузия де–юре? О политике России в Абхазии

в постсоветский период 1991–2000 гг., Саппоро, Хоккайдо, 2001, с. 52.6 В. Митяев, Грузино–абхазский конфликт и гражданская война в Западной

Грузии. Грузия: проблемы и перспективы развития, T. 2–й, Москва, 2002, с. 51.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

96

been subject to much political bargain between Tbilisi and Moscow. At the top of debate, even Shevardnadze said that his country would never be a member of the Commonwealth7. At the same time the Russian leadership matured quite clear its geostrategic plan – to force Georgia to join the CIS through the war in Abkhazia.

There are several versions of the commonplaces about the role and participation of the Russian leadership in the development of the Abkhaz conflict. According to one of them, the Kremlin had linked the changing attitudes to Tbilisi on the participation in the CIS with Shevardnadze coming to the power. Without realizing his plan, he set forth with a change of sentiment in Moscow against the Georgian state. Russia had begun to provide substantial military assistance to the Abkhaz side. Another version claims that the decision to help the Abkhaz separatists took no political leadership of Russia, and a certain portion of its generals, who allegedly believed Shevardnadze one of the main culprits of the collapse of the Soviet Union8.

Military defeat in Abkhazia, Georgia, triggered a fierce but short–term anti–Russian campaign, though, forcing the Georgian leadership to a significant rapprochement with Moscow. Rapprochement with Russia gave hope to preserve Abkhazia within a single Georgian statehood. Therefore, it was important for Tbilisi to confirm the position of the Russian Federation recognizing the integrity of Georgia within its previous borders, as well as favorable mediation Kremlin negotiation with Abkhaz leaders.

With the beginning of October 1993 under the influence of the recent fall of Sukhumi, in the conditions of an anti–government uprising development in Samegrelo under the leadership of the former President Gamsakhurdia, Shevardnadze apparently assessed the situation as catastrophic for his government and frantically searched a way out. It was no longer just about saving Abkhazia within Georgia, but also about how to prevent the Gamsakhurdia’s come back to power in Tbilisi.

Possibility of Georgia to join the CIS was one of the few trump cards that had been in the hands of Eduard Shevardnadze. Radical solution to this problem was to preserve their power. Another, no less important point, which was agreed was to maintain the continual presence of Russian troops in Georgian territory. Such commitments

7 Независимая газета, 22 сентября, 1993.8 Шакарянц С., Политика постсоветской России на Кавказе и ее перспективы,

Ереван, 2001, с. 131.

ԲԵՆԻԱՄԻՆ ՄԱԻԼՅԱՆ

97

were given by Shevardnadze on October 8, 1993, during his visit to Moscow. «Zviadists» were in close proximity to the second largest city of Georgia – Kutaisi. As a result, railway Batumi–Poti–Tbilisi–Yerevan was completely blocked. The country was clearly at the edge of collapse. Thus, agreed between Tbilisi and Moscow, wording of urgent measures «to eliminate military reasons preventing the normalization of the situation on the railway lines»9, standing commitment to assist the Government of Russia Eduard Shevardnadze military assistance against the broad offensive «Zviadists» in western Georgia. After this agreement the ex–President Gamsakhurdia’s armed actions supporters lost the total meaning: Russian troops took custody of settlements and other strategic sites, and any attempt to «Zviadists» meant to take their inevitable clash with the army of the Russian Federation. Russian Marines entered the center of rebellion – Zugdidi, to completely demoralize «Zviadists» and provide a quick and final victory of the pro–government forces.

A more obvious retrospective analysis of the events shows that the Russian military assistance played the most important role. Weakening central leadership of Georgia, Boris Yeltsin’s refusal to assist perishing Shevardnadze regime inevitably led to his downfall. In this respect, Shevardnadze traveled to Moscow immediately after the defeat in Abkhazia and took a sharp turn in policy towards Russia. Supporting the regime of Eduard Shevardnadze, Georgia had to pay entry into the CIS. The highest point in the development of friendly relations between the former Soviet republics – Georgia and Russia – was the visit of Boris Yeltsin to Tbilisi on February 3, 1994 and the subsequent short–term rapprochement between the two countries. Moreover, the fact that this could not prevent the political opponents of the Russian president, it led to the removal of R. Khasbulatov and A. Rutskoi from power in October 1993.

Georgian political elite felt too weak to withstand the pressure of Russia. Symbolic act of joining the CIS was mostly observed from Georgian political spectrum as the beginning of the end, as surrender to Russia, gradually being followed by a refusal from the rest of Georgia’s independence. Shevardnadze’s agreement on the presence of Russian military bases on its territory, was considered as the de facto loss of sovereignty10. Moreover, becoming a member of

9 Дипломатический Вестник, 1993, № 21–22, с. 26.10 Г. Нодиа, Образ Запада в грузинском сознании. Этнические и региональные

конфликты в Евразии, Общ. ред. Б. Коппитерс, Кн. 3–я, Москва, 1997, с. 167, 171.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

98

the CIS, Tbilisi did not receive any explicit guarantees regarding the Abkhaz and South Ossetian problems11. Immediately after joining the CIS, place chief of the Georgian security services took I. Giorgadze, creature of the Russian special services. Soon another Moscow protegee got appointment, General V. Nadibaidze, who headed the Ministry of Defense of Georgia.

Thus, Eduard Shevardnadze, being almost in despair over the loss of Abkhazia, subjected to strong pressure from the military forces «Zviadists» in western Georgia, as well as political pressure from Moscow. The point was to watch how he either will be forced to resign voluntarily or be forcibly replaced. Instead, the «old white fox» survived – and put Georgia in the CIS in November 1993 and in February 1994 signed an agreement with Russia, which provided space for five Russian military bases in Georgia and the joint protection of its borders.

Union with Russia was all the more humiliating for majority of Georgians that it had concluded with the state that they were not without reason, accused of aiding the Abkhaz separatists, had effected almost complete expulsion of the Kartvelian population of Abkhazia. However, Eduard Shevardnadze and his supporters in no way agreed upon the «pro–Russian» politicians label. At that time, the West was still distracting problems from Yugoslavia and throughout Eastern Europe, informally recognized Georgia as part of Russian. The Georgian leadership could determine its policy, only on the basis of this fact. In addition, fear of neo–communist restoration in Russia, the West in 1992–1996 actively supported Boris Yeltsin that he would not do it. Then in the relation with his northern neighbor Georgia he had to adhere to the policy of the West, and in fact «pro–Russian» impulse stemmed from there. Temporary concessions Russian neo–expansion in Caucasus Shevardnadze did not worsen his relations with Western leaders, but rather strengthened them. Western community, in fact, saved the hands of Moscow regime of Eduard Shevardnadze, and thus paved the way for pro–Western in fact the «Rose Revolution».

Thus, in late 1993 – early 1994 favorable conditions were created for a radical improvement of relations between Russia and Georgia on the previous constructive cooperation within the CIS. However, this potential had not been developed sufficiently. Due to the Moscow political and military promotion, Eduard Shevardnadze’s power in the country was stronger, in 1995 he was elected the president of 11 Независимая газета, 12 октября, 1993.

ԲԵՆԻԱՄԻՆ ՄԱԻԼՅԱՆ

99

Georgia. Gradually weakened motives drove him to join the CIS, to seek an alliance with Russia, to a significant rapprochement with Moscow on political and military basis.

Essentially, in February 1994, the government of Georgia, signed Russian– Georgian «Treaty of friendship, good–neighborliness and cooperation», to persevere in Kremlin to support the restoration of their full and undivided control over Abkhazia and South Ossetia. Using Russian central military authorities in Chechnya, a new reason was given to the Georgian establishment to demand from Russia a military support. Chechen syndrome had strengthened Yeltsin’s desire to rely on Shevardnadze in Caucasian affairs. In September 1995, a high–level Russian delegation led by Prime Minister V. Chernomyrdin visited Tbilisi. The parties entered into a number of important agreements. During this visit, it was agreed that the Russian leadership would help the Georgian side in restoring its control over Abkhazia. Instead, official Tbilisi agreed to a large–scale presence of Russian army in Georgia. Political reconciliation between Georgia and Russia marked complete land and sea blockade of Abkhazia, the implementation of which took the Russian «siloviks»12. Due to fierce obstruction of the Abkhaz side, however, the Russian Defense Ministry failed accurate action for the return of Georgian refugees to Sukhumi13. After this event, the accusations against Russian peacekeeping forces, which highlighted the futility of their stay in Georgia, became regular in the Georgian press, political and government circles. However, charges against Russian demanded that it obviously could not accept and therefore perform which was the basis for a new round of anti–Russian sentiment in Georgian society. Once the first Chechen war ended in full failure for the Kremlin, the Georgian government had turned away from its northern neighbor, looking again at the NATO countries. Trumped strategic partnership came to its end. To the maintenance of anti–Russian propaganda by the Abkhazian question the government of Georgia went to a sharp curtailment of military ties and cooperation with Russia. In November 1998, the Georgian side refused to join protection of its borders with Russian border guards. In November 1999, during an OSCE meeting in Istanbul, Russia agreed to withdraw its troops from Georgia. Another

12 В. Чирикба, Грузино–абхазский конфликт: в поисках путей выхода. Грузины и абхазы: путь к примирению, Москва, 1998, с. 80–81.

13 Д. Иоселиани, Три измерения: Мемуары, Вечерний Тбилиси, 23–25 февраля, 2011.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

100

milestone in the aggravation of Russian–Georgian relationships was the introduction of unilateral visa regime on the border with Georgia in December 2000. But the Russian authorities have refrained from similar actions against the population of Abkhazia and South Ossetia, which was extremely negatively perceived in Georgia, as a policy aimed at consolidating the division of the country14. Thus, relations between official Moscow and Tbilisi steadily became complicated, and after the «Rose Revolution» it finally became openly hostile.

In its turn, the Western powers, being leaders in Georgian elementary order, began to show an interest in it as a transit country, providing access to energy resources of the Caspian Sea. West dramatically increased aid in the provision of economic and financial spheres in Georgia. Official Tbilisi headed by Eduard Shevardnadze, feeling such an interest by the part of the leading Western countries, resumed his former pro–Western course. The previously achieved results in terms of convergence of Georgia with the CIS and Russia were seriously eroded. The main reason we denote by the Georgian leadership role in the West at the expense of the unity of the CIS and relations with Russia were also significant economic difficulties of the latter, which did not have sufficient financial resources to provide the needed assistance to Georgia. Moreover, the financial crisis in Russia in August 1998, noticeably shook the budget sector of Georgia, the Georgian currency devaluation contributed the significant growth of prices. The Georgian public opinion about the Russian authorities dealt with another severe blow.

Within the CIS managed to mitigate the effects of the collapse of the USSR, but integration purposes controlled mainly from Moscow were not achieved. For the majority of the CIS member states, this organization was rather a form of civilized divorce of the former Soviet republics. In Russia, on the contrary, it was very much like to see in the shape for their future reintegration into the new «union». However, over the past two decades on the basis of the CIS it failed to create any well–functioning economic union, not even the effective free trade zone. Neither successful cooperation in the military–political sphere nor fully implemented Tashkent Collective Security Treaty (1992), dramatically reduced the Russian military presence in the Commonwealth, it was an unrealized concept of joint protection of borders. Geopolitically the main long–term geostrategic interests of Russian task failed to be solved – to transform the CIS into a political union of states.14 Свободная Грузия, 7 декабря, 2000.

ԲԵՆԻԱՄԻՆ ՄԱԻԼՅԱՆ

101

Since the early 2000s, Russian policy towards the CIS designated important changes. Russia ceased to insist on endowing of CIS supranational powers, against which strongly objected the majority of participants. Awareness of the geopolitical and cultural– historical peculiarities Russia revived interest in the Eurasians’ ideas, which currently form the basis of important aspects of Russian foreign policy. Russia has firmly committed itself to the implementation of diverse asymmetric integration projects with a number of partners in the CIS. The treaty establishing the Eurasian Economic Union is proof of this.

Modern Georgian political thought persistently exaggerates the idea of Georgian access exclusively to west, the European community of nations. «Georgia, – proclaimed the president Mikheil Saakashvili, – is not just a European country, but one of the most ancient European countries»15. Georgia’s accession to the CIS now communicates only with the personality of Eduard Shevardnadze, only with his previous political commitments. After the «Rose Revolution» the need for the new Georgian leadership in the CIS disappeared, and it hastened to leave the Commonwealth, «offended» after «August war» in Russia. As far as it’s the post–Soviet construction period, it finally and irrevocably turned into a nominal organization, a «club of presidents».

«Rose Revolution» put an end to the post–Soviet era in the history of Georgia. Despite the transformation changes of power in Georgia there is clearly visible continuity in foreign policy concerning relations with the West. Mikhail Saakashvili continued to target the foreign policy of the country, primarily to the United States. This foreign policy of the former President Saakashvili (2004–2013), the entire apparently, in the short term would not experience significant changes as the main strategic goal of Georgia – integration into the European and Euro–Atlantic community, remains a priority for the new head of the state G. Margvelashili. This line of the Georgian leadership for the period, no doubt, however, the orientation towards the West is due, above all, the advantages of economic and political nature that can give Georgia the U.S. and the EU. Georgia became the first country in the CIS, which was to sign the Individual Partnership Action Plan (IPAP) with the North–Atlantic Alliance in 200416. Two years later, in 2006, after successfully completing the IPAP, Georgia was granted Intensified Dialogue, the final step before

15 M. Muller, Public Opinion toward the European Union in Georgia. Post–Soviet Affairs, Vol. 27, No. 1 (2011), pp. 64 –65.

16 For more information, see: http://www.nato.int/issues/ipap/index.html, accessed at: 17 April 2011.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

102

receiving the Membership Action Plan (MAP). In 2006, after completing the IPAP, Russia imposed several economic and energy sanctions on Georgia. Russia was Georgia’s number one trading partner before 2006, accounting for almost 20 percent of Georgia’s total trade17. Georgia – is the key to the Caucasus, so Russia under any circumstances can’t voluntarily relinquish control over this country. Despite losing most of its global influence as a result of the Soviet Union’s disintegration, Russia still remains the most influential political, military, and economic player in the South Caucasus. For Russia, Georgia was the most difficult state to cooperate within the CIS. Georgian political elite considers modern Russia as a direct successor to the «Soviet empire» and any attempt to integrate the former Soviet Union under the auspices of the Eurasian Economic Union (or any other post–Soviet regional organizations) perceived in the country «Golden Fleece» as a direct threat to national Georgia’s independence. In addition, the problems associated with the settlement of the Georgian –Abkhazian and Georgian–Ossetian conflicts became a stumbling block in Russian –Georgian relations. Kremlin, acted as guarantor of independence of Abkhazia and South Ossetia from official Tbilisi, once again appeared in the image of a political opponent and enemy of the Georgian state. Therefore, it is natural that between power elites of Russia and Georgia, there is a serious and prolonged crisis of confidence.

Summing up the above mentioned facts we can conclude we that finding a certain equilibrium or «modus vivendi» between the parties to the conflict in the Caucasus is extremely difficult, if not impossible, because of the thrust of their desire to achieve maximum benefits for themselves. The Georgian side is clearly disingenuous when demanding from Russia to abandon the «imperial» policy in the region, recklessly believing that in this case it will be able to restore its «small empire».

17 See: Department of Statistics of Georgia // www.statistics.ge.

103

ГЕВОРГ АВЕТИКЯН

СТАНОВЛЕНИЕ МИФА О «ЮЖНОМ АЗЕРБАЙДЖАНЕ»: РОЛЬ СОВЕТСКОЙ И ПОСТСОВЕТСКОЙ

АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

Развитие политической мысли и практики в Иране, особенно в его северо–западных провинциях с преобладающим тюркоязычным населением, исторически находящихся на границе трёх держав (Османской, Российской и Персидской), часто находились под влиянием идей и изменений, приходящих извне. На протяжении всей новой и новейшей истории иранская интеллигенция и просвещённые элиты прямо и косвенно получали новые идеи о государственности, нации и нациестроительстве из Османской империи1 и царской России, а затем – из Турецкой республики и Советского Союза. Северный Иран, географически и экономически тесно связанный с царской Россией, стал также колыбелью прогрессивных для того времени идей социализма и классовой борьбы против монархического устоя. В первые же годы ХХ в. к новоявленным революционным группам социалистов примкнули и иранцы, живущие как в российском Закавказье, так и в иранском Азербайджане. В Баку была создана Социал–демократическая партия Ирана, которая объединяла иранцев различного вероисповедания и этнического происхождения2. Далеко не всегда национализм этого периода означал межэтническую борьбу. Более того, он являлся новой объединяющей силой, направленной на создание современного государства–нации, борющегося с империализмом и противопоставляемого устаревшей монархии.

202–197 .ص ،1386 ،نارهت ،86 هرامش ،دای هیرشن ،ناریا هب ینامثع زا یسایس راکفا لاقتنا و رتخا ،روتسیپاینآ ح 1

2 М. Р. Годс, Иран в ХХ веке: политическая история, Наука, Москва, 1994, стр. 30–33.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

104

В наши дни особенностью почти всех случаев этнического национализма внутри Ирана является то, что все они имеют своего рода собратьев по ту сторону государственной границы. Представители «братских» этнических групп могут говорить на одном языке, но отличаться в конфессиональной принадлежности (иранские арабы–шииты и арабы–сунниты в соседних арабских государствах). Они могут быть носителями одного языка (несмотря на возможные различия между диалектами на местном уровне) и религии, но проживать в двух или более государствах (хорошим примером являются белуджи, которые сосредоточены на стыке границ Ирана, Пакистана и Афганистана). Иранские арабы продемонстрировали свою лояльность иранской идентичности, а не этническим собратьям во время ирано–иракской войны (1980–1988), когда Саддам Хусейн тщетно надеялся на успех в арабоязычных районах Ирана.

Другим примером может служить туркменоязычное население северо–востока Ирана, рассредоточенное вдоль государственной границы Ирана с постсоветской Республикой Туркменистан. Как правило, при освещении процессов в современном Иране на этот регион почти не обращают внимания. Появление Туркменистана в качестве родного или, как оно чаще называется, материнского государства, вероятно, оказало какое–то влияние на туркменоязычных иранцев, но это не стало достаточно прочной базой для формирования идеи единой нации. Понятия «Туркменистан» и «туркменская нация» сами отчасти обязаны своим существованием советской политике национального строительства и создания республик в Центральной Азии, когда едва ли не произвольно выбиралась «титульная нация» и ее название давало имя новой административно–территориальной единице3.

В случае с национализмом «Южного Азербайджана», конечно, существование Азербайджанской Республики как материнского государства имеет жизненно важное значение. В этом контексте довольно интересна история выбора названия для относительно недавно созданной республики тюрков

3 С. Абашин, Зарождение и современное состояние среднеазиатских на­ционализмов, Национализм в мировой истории, под ред. Тишкова В. А., Шнирельмана В. А., Москва, 2007, стр. 351–374.

ԳԵՎՈՐԳ ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ

105

мусульман Южного Кавказа4. Любопытно, что одно из иранских политических движений начала XX в. во главе с интеллектуалом Шейхом Хиабани из Иранского Азербайдана преподносится азербайджанским национализмом как «…национальное азер­байджан ское восстание за свободу»5, хотя на самом деле оно не было борьбой за независимую «азербайджанскую отчизну», а движением, направленным на сохранение территориальной целостности Ирана, а создание иранского государства–нации и политические требования не выходили за рамки поиска справедливого распределения исполнительных полномочий между центральными властями и местными органами власти на всей территории страны6. Важно также отметить, что:

«27 мая 1918 г., когда новая Азербайджанская Республика была основана на территории к северу от реки Аракс, на юго–востоке Закавказья, присвоение названия «Азербайджан» вызвало смятение в Иране, особенно среди азербайджанской (имеется ввиду иранский Азербайджан – Г. А.) интеллигенции (курсив мой – Г. А.) . Хиабани и его коллеги–демократы для того, чтобы отмежеваться от закавказцев, решили переименовать Иранский Азербайджан в Азадистан (Земля свободы)»7.

«Южный Азербайджан» всегда занимал значимое место в советской внешней политике. До создания Советского Союза и утверждения принципа права наций на самоопределение (хоть и переросшего затем при Сталине в рычаг политических манипуляций) никаких идей о «едином Азербайджане» в России на официальном уровне не поднималось. Понятие «Азербайджан» ещё не было создано советскими этнографами и историками. Различные прогрессивные европейские идеи – будь то национализм, либерализм или социализм – импортировались

4 См. T. Atabaki, Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in Twentieth–Century Iran, London: British Academy Press, 1993.

5 См. B. Shaffer, Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity., MIT, 2002; A. Asgharzadeh, Iran and the Challenge of Diversity: Islamic Fundamentalism, Aryanist Racism, and Democratic Struggles, New York: Palgrave Macmillan, 2007; см. также националистический веб–сайт: http://www.arshiv.gamoh.info/en/xiyabani_en.html

6 T. Atabaki, Ethnic Diversity and Territorial Integrity of Iran: Domestic Harmony and Regional Challenges, Iranian Studies, vol 38 (1), 2005, pp. 33–34.

7 T. Atabaki, Recasting Oneself, Rejecting the Other: Pan–Turkism and Iranian Nationalism, Schendel W., Zürcher E. J. (eds.), Identity Politics in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century, London: I.B.Tauris, 2001, p. 77.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

106

в Иран из России, через бакинскую интеллигенцию и местную политическую элиту, имевшую влияние на тюркоязычных иранцев потому, что они массово приезжали из Северного Ирана для работы на бакинских нефтяных приисках. Возвращаясь в Иран, отряды рабочего класса становились проводниками и ретрансляторами почерпнутых идей8. Следует отметить, что многочисленные рабочие–мигранты из Ирана на нефтяных приисках Баку, большая часть из которых происходила из северо–западных провинций Ирана (которые по умолчанию считаются зоной компактного проживания тюркоязычных иранцев), в документах царского правительства именовались «рабочими–персами». Интересно, что в 1916 г., в ходе забастовки, прокурор бакинского окружного суда в качестве одной из причин, побудивших рабочих к забастовке, указывает, что начальник приисков Ахунд Джафар Гаджи Гасан оглы «оскорблял религиозные чувства рабочих»9. Однако, уже начиная с 1930–х гг., фактически вся советская наука исходила из принципа единства азербайджанского народа, (относя его этногенез к позднему средневековью) часть которого, в силу исторических обстоятельств, проживает в Иране. Показательно, в частности, что в изданном в СССР рекомендательном указателе литературы по Ирану10 можно встретить множество работ, в заглавии которых стоит (южный) Азербайджан11.

Первой полноценной попыткой решить «вопрос о Южном Азербайджане» в СССР можно считать оккупацию северного Ирана советскими войсками во время Второй мировой войны

8 S. Houman and N. Entessar, Iranian–Azeri Dynamic Relations: Conflict and Cooperation in Southern Caucasus, Rivista di Studi Politici Internazionali, Vol. 76 (1), 2009, p. 63.

9 РГИА, Ф. 1405, оп. 326, д. 2161, (О забастовке рабочих–персов на нефтяных промыслах), л. 2.

10 И. Сахаров, Рекомендательный указатель литературы. Иран, Москва, 1978.11 С. Кашкай, Из истории Маннейского царства, Баку, 1977; А. Али–

Заде, Социально–экономическая и политическая история Азербайджана XIII–XIV вв., Баку, 1956; Дж. Ибрагимов, Феодальные государства на территории Азербайджана XV века, Баку, 1962; О. Эфендиев, Образование азербайджанского государства Сефевидов в начале XVI века, Баку, 1961; А. Рахмани, «Тарих–и алам арай–и Аббаси» как источник по истории Азербайджана, Баку, 1960; Ф. Алиев, Антииранские выступления и борьба против турецкой оккупации в Азербайджане в первой половине XVIII в., Баку, 1975; Ш. Исмаилов, Философия Махмуда Шабустари, Баку, 1976 (Махмуд Шабестари фигурирует в этой книге в качестве “азербайджанского философа–пантеиста”– Г. А.) и т. п.

ԳԵՎՈՐԳ ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ

107

и последующее создание там Азербайджанской республики12. Республика была создана на северо–западе Ирана в декабре 1945 г. во главе с иранским коммунистом Сеидом Джафаром Пишевари. Поскольку Сталин рассматривал интересы СССР в Греции (где не было оказано поддержки участвующей в гражданской войне против монархистов компартии), Турции (территориальные претензии – речь идёт о землях, населённых армянами до геноцида – к которой были сняты) и Иране как второстепенные, вспомогательные в отношении своей политики в Центральной Европе13, то республика в северном Иране недолго просуществовала: в феврале–марте 1946 г. Советский Союз уже вывел свои войска, и вскоре тегеранская власть без особых усилий, но весьма кровавым для просоветской (фактически преданной Сталиным) оппозиции путём вернула утраченные территории14. Кроме того, идеи азербайджанского национализма почти никак не коснулись многочисленного сельского населения региона и почти целиком остались частью жизни образованных слоёв Табриза15.

В 1950–х гг. ГДР стала центром иранской эмиграции, советские власти решили открыть там радиостанцию, которая бы на азербайджанском языке вещала на территорию Северного Ирана. В 1958 г. при советском посольстве в Тегеране была учреждена должность советника по азербайджанским делам. После Исламской революции в качестве ответных действий уже из Тегерана в советский Азербайджан стала транслироваться исламская пропаганда, и чтобы блокировать этот шаг руководство СССР вновь активизировало идею о «национальных чувствах азербайджанцев»16.

В декабре 1989 г., в разгар перестройки, была фактически разрушена государственная граница СССР в Нахичевани,

12 A. Ansari, The Politics of Nationalism in Modern Iran, Cambridge University Press, NY, 2012, pp. 119–124.

13 G. Roberts, Moscow’s Cold War on the Periphery: Soviet Policy in Greece, Iran, and Turkey, 1943–8, Journal of Contemporary History, Vol. 46 (1), 2001, pp. 58–81.

14 А. Юнусов, Азербайджано–иранские отношения и проблема региональной безопасности на Кавказе, Пространство и время в мировой политике и международных отношениях: материалы 4 Конвента РАМИ, В 10 т. / под ред. А. Ю. Мельвиля, Т. 8, Москва, 2007, стр. 85.

15 S. Houman and N. Entessar, указ. раб., с. 64.16 А. Юнусов, указ. раб., стр. 87; D. Nissman, The Soviet Union and Iranian

Azerbaijan. The Uses of Nationalism for Political Penetration, Boulder, 1987, pp. 73–77.

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

108

и местное население устроило братание с иранцами. После установления независимости Азербайджан сразу установил дипломатические отношения с Ираном. Значение самостоятельного независимого азербайджанского государства, хоть и находящегося до сих пор в «поисках себя», в деле конструирования национальной идентичности в «Южном Азербайджане» трудно переоценить. Обладая совокупностью государственных и окологосударственных институтов, можно заставить их работать на производство политически актуального дискурса, подходящего для обоснования внешнеполитических деклараций и международных официальных или просто идейно–пропагандистских претензий. Риторика национального пробуждения, призывы к объединению, а также разработка концепции единой родины для всех тюркоязычных народов Южного Кавказа и Северного Ирана в рамках географической и политической единицы под названием Азербайджан, временно разделенной на северную (Республика Азербайджан) и южную (иранские провинции Западный и Восточный Азербайджан) части, в значительной степени поддерживаются в Азербайджанской Республике, которая совсем недавно обрела независимость в результате распада Советского Союза. Надо сказать, что повседневная жизнь советских азербайджанцев и бытовая политическая культура не ставила вопрос о каком бы то ни было единстве с соседним иранским населением. Этот тезис ярко характеризует эпизод, который в своей книге приводит крупный американский социолог Г. Дерлугьян: «…в советский период тренд продолжается, несмотря на неизбежно жестокие потери сталинских репрессий. На рубеже 1950–1960– х гг. Баку, например, стал меккой для исполнителей и поклонников альтернативной джазовой музыки в СССР. В 1980 г. секретарь бакинского райкома КПСС со смехом и недоумением рассказывал мне о приезде к ним журналиста из американского еженедельника «Ньюс уик». Американец прибыл вооруженный научным бестселлером Элен Каррер Д’Анкосс и с плохо скрываемым намерением раскопать сенсационную новость о том, как всколыхнула азербайджанских шиитов исламская революция в соседнем Иране. Попытаюсь передать бесподобнейший колорит бакинской речи: ”Слушай, прямо настоящий провокатор, да–а... Ходил тут только по мечетям и базару, приставал и ко мне, и ко всем таксистам, и

ԳԵՎՈՐԳ ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ

109

вообще ко всем подряд с расспросами, мусульмане мы или нет? Дорогой, говорю ему, ты откуда свалился? Честное слово, не знаю, как еще тебе объяснить, что мы все – атеисты. Конечно, чудак–человек, на похороны положено приглашать муллу. Хотя я в районе известный человек, я что, родную маму вот так просто в яму закопаю?! Ара, да причем тут этот Иран?! Ты на границу съезди, посмотри ночью на ту сторону – темнота кромешная! У них же там в селах электричества нет. Девушек в концерте по телевизору не показывают. Отсталая страна, Средневековье... Не то, что наш цветущий Азербайджан!”»17.

В течение 1991 г., после распада СССР и появления независи­мого Азербайджана, руководство Азербайджанской республики и Ирана обменялись взаимными визитами. При первом президенте Азербайджана Муталибове связи с Ираном достигли пика, что вызвало обвинения его в исламизме18. Абульфаз Эльчибей, президент Азербайджанской Республики в начале 1990–х гг., был ярым сторонником пантюркского единства и симпатизировал идее «Южного Азербайджана» в частности и одного, общего Азербайджана вообще. Его откровенно антииранская позиция также считается фактором, приведшим к парадоксальной молчаливой поддержке Армении со стороны Исламской Республики, которая гипотетически должна была помочь собратьям по религии – мусульманам–шиитам Азербайджанской Республики во время армяно–азербайджанской карабахской войны19. Эльчибей чётко ориентировался на Турцию и Запад, причём Турцию он считал мусульманским членом западного мира, страной демократической, европейской. Также он, отстаивая идеи светского пантюркизма, не только яростно критиковал фундаменталистский Иран, но и поддерживал Израиль. Очевидно, что в определённый момент Эльчибей просто утратил всякую связь с реальностью20. Однако

17 Г. Дерлугьян, Адепт Бурдье на Кавказе. Эскизы к биографии в миросистемной перспективе, Москва, 2010, стр. 256.

18 А. Юнусов, указ. раб., стр. 91; С. Чернявский, Новый путь Азербайджана, Азер–Медиа, Баку, 2002, стр. 223.

19 E. Souleimanov and O. Ditrych, Iran and Azerbaijan: A Contested Neighborhood, Middle East Policy, Vol. XIV (2), 2007, p. 104.

20 Д. Фурман и А. Абасов, Азербайджанская революция, Азербайджан и Россия. Общества и государства, http://old.sakharov–center.ru/publications/azrus/az_005.htm

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

110

его антииранская риторика никуда не делась и после свержения с поста президента21.

Стоит отметить, что иранское руководство также порой прибегало к аргументу об «отторгнутой территории», имея в виду Азербайджан, который отошёл к Российской империи в начале XIX в. То есть предлагалось воссоединение, но в другом контексте – в рамках единого Ирана22.

Хотя последующие президенты (Гейдар Алиев и его сын Ильхам, сменивший своего отца на посту президента Азербайджана) и их правительства попытались продемонстрировать, что проводят совершенно новую политику, случаи раздора между Ираном и Азербайджаном вокруг указанного вопроса периодически еще возникают. Можно вспомнить инцидент, когда, несмотря на заявления Азербайджана о том, что он не поддерживает националистическую деятельность НОДЮА (Национально– освободительное движение Южного Азербайджана)23 или ОАД (Объединённое азербайджанское движение)24, Тегеран был сильно возмущен тем, что в Азербайджане были опубликованы карты на обложках учебников по истории для пятого класса с развевающимся азербайджанским флагом над Республикой Азербайджан и иранским Азербайджаном25.

В течение 1990–х гг. взаимоотношения Ирана с Азербайджаном постепенно ухудшались. Азербайджан под давлением США отобрал у иранской стороны 25% изначально предоставленных акций в одной из нефтяных консорций26. Это, разумеется, спровоцировало резкое недовольство иранской стороны и привело к массированной пропагандистской кампании в Иране. Иранское руководство на дипломатическом уровне подняло вопрос о праве Азербайджана на эксплуатацию ресурсов Каспийского моря, что обернулось серией взаимных обвинений и министерских деклараций. Намереваясь как–то урегулировать нарастающий конфликт, Гейдар Алиев в 1996 г. отдал Ирану 10%

21 C. Brown, Wanting to Have Their Cake and Their Neighbor’s Too: Azerbaijani Attitudes towards Karabakh and Iranian Azerbaijan, Middle East Journal, Vol. 58 (4), 2004, p. 588.

22 А. Юнусов, указ. раб., стр. 88.23 National Liberation Movement of Southern Azerbaijan.24 United Azerbaijan Movement.25 R. Olson, The ‘Azeri’ Question and Turkey–Iran Relations, 2000–2002, Nationalism

and Ethnic Politics, Vol. 8 (4), 2002, p. 75.26 E. Souleimanov and O. Ditrych, указ. раб., стр. 104.

ԳԵՎՈՐԳ ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ

111

акций в месторождении Шах–Дениз, позднее доступ иранских компаний к азербайджанским нефтяным месторождениям расширился27.

Кроме того, азербайджанские власти подозревали иранскую сторону в поддержке нарастающего в Азербайджане воинственного исламистского подполья. Также официальный Баку обвинял Иран в поддержке Армении, в частности, в 1992 г., когда Иран предложил выступить в качестве посредника в карабахском конфликте, азербайджанцы ослабили оборону Шуши, и город заняли армяне; эти события подогревали и продолжают подогревать полуконспирологические настроения в Азербайджане28. В 1998 г. Иран предоставил политическое убежище Махиру Джавадову, одному из организаторов и участников антиалиевских волнений в Баку в марте 1995 г. Джавадов, находясь в Иране, объявил о создании партии ОПОН, которая должна будет бороться за освобождение Карабаха, для чего, по его словам, в северном Иране был создан ряд военно–тренировочных лагерей. В перспективе он предлагал свергнуть режим Алиева и установить исламскую проиранскую власть в Баку. В ответ на эти действия Г. Алиев в 1999 г. подписал указ о предоставлении азербайджанского гражданства Пирузу Дилянчи, одному из лидеров НОДЮА. В целом с этого периода в официальной пропаганде вновь усилилась тема Южного Азербайджана и необходимости «воссоединения двух братьев»29.

Президент Азербайджана Ильхам заявил в 2006 году, что в Иране проживает около 30 миллионов азербайджанцев и что, по его мнению, «каждая нация, каждая страна заботится о своем народе по всему миру, и Азербайджан не является исключением. Соответственно, улучшение жизни азербайджанцев, проживающих за пределами Азербайджана, для нас является одним из главных приоритетов»30. Ту же цифру озвучил его отец, Гейдар Алиев, ещё в 1997 году31. Признание 30 миллионов иранских граждан

27 А. Юнусов, указ. раб., стр. 93.28 Там же, стр. 92; A. Yunusov, Terrorism and Extremism in Azerbaijan, Roots and

Routes of Democracy and Extremism, Helsinki, 2006, p. 229.29 А. Юнусов, указ. раб., стр. 96.30 I. Aliyev, A Conversation with Ilham Aliyev. Presided by Brent Scowcroft [Rush

Transcript; Federal News Service, Inc.], Council on Foreign Relations, 2006, http://www.cfr.org/publication/10547/conversation_with_ilham_aliyev_rush_transcript_federal_ . news_service_inc.html

31 Выступление Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева в

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

112

азербайджанским народом со стороны соседней Азербайджанской Республики вряд ли могло быть воспринято с безразличием в Тегеране. Примечательно и то, что количество предполагаемых азербайджанцев в Иране было значительно преувеличено президентом Алиевым. В многочисленных националистических источниках часто используются и другие цифры, в тех же источниках принято также отмечать, что азербайджанцы в Иране сегодня составляют не менее четверти всего населения страны. Более умеренные данные о количестве тюркоязычных жителей северо–западного Ирана свидетельствуют о 5–6 миллионах32.

В 2003 г. из Баку под эгидой НОДЮА началось вещание радио «Голос Южного Азербайджана», фактически же инициаторами проекта выступили Турция и Азербайджан33. Руководитель НОДЮА Чехрегани (принявший впоследствии фамилию Чехреганлы) всё сильнее втягивался в политику, организуемую и поддерживаемую США совместно с Азербайджаном (Азербайджан в этом тандеме занимал, мягко говоря, младшее положение). В 2005 г. при поддержке Турции был открыт ТВ–канал «Южный Азербайджан», а в 2006 г. в Швеции стартовал канал «Ойаныш34 ТВ»35.

Политика азербайджанского государства в отношении тюркоязычных иранцев неизменно старалась опереться на научный, то есть «объективный», аргумент, что приводило и приводит к вторжению политики в область гуманитарных наук. Главным образом в военные периоды (Вторая мировая война и советская оккупация северо–западных провинций Ирана; арцахский (нагорно–карабахский) конфликт между постсоветской Арменией и Азербайджаном), такие споры доходили до отрицания того, что представители соответствующих групп готовы были признать в мирное время или при иных нормальных условиях, а также до использования аргументов, вызывающих сомнения в их научной корректности. Наука нередко использовалась в политическом противостоянии. Очевидно, что азербайджанская

здании посольства Азербайджана в Ташкенте на встрече с соотечественниками, проживающими в Узбекистане – 19 июня 1997 года, http://lib.aliyev–heritage.org/ru/9173889.html

32 Г. Асатрян, Этническая картина Ирана: от Арийского простора до Азербайджанского мифа, Ереван, 2012, стр. 60.

33 А. Юнусов, указ. раб., стр. 104.34 Ойаныш–пробуждение в переводе с азербайджанского языка.35 Азербайджанская диаспора Швеции открывает собственный телеканал

«Oyanish TV», http://news.day.az/society/51108.html

ԳԵՎՈՐԳ ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ

113

школа востоковедения и образовательные центры, которые проводили исследования в области гуманитарных наук, во многом унаследовали советские традиции.

Создание новой национальной идентичности, которая будет соответствовать интересам нового независимого государства, подразумевало и переписывание истории, изобретение новых традиций. Примордиальные взгляды на национальные и исторические вопросы были распространены как в советское время, так и в постсоветское. В случае постсоветского Азербайджана они также сыграли существенную роль при конструировании национальной идентичности, предоставляя вариант «разумной» истории, основанной на «фактах» и «логике», которые должны были утвердить картину мира, в которой азербайджанцы являются потомками автохтонных этнических групп, многие тысячелетия назад населявших территорию современного Азербайджана (и Южного, и Северного).

Факт наличия тюркоязычных иранцев в составе иранского общества в трудах современных азербайджанских историков и идеологов превратился в (прото) азербайджанскую нацию, якобы страдавшую и страдающую от персидского ига. История идей и революций в Иране в ХХв. стала предметом спекуляций десятилетиями позже, когда национализм и ирредентизм заняли свое место в политической повестке дня среди определeнных кругов в Иране и за его пределами. Недолго просуществовавшее государство в «Южном Азербайджане» и Азербайджанская ССР постепенно были привязаны к более раннему периоду иранской истории, отсылая к мнимой логической цепи происшествий. В частности, сторонники азербайджанского национализма пытались ретроспективно интерпретировать действия иранских революционеров и политических фигур эпохи Конституционной революции начала ХХ в. как естественные меры, направленные на поддержку национального пробуждения и восстания против персидского ига. Таким образом, сторонники относительной демократизации каджарского Ирана были представлены в качестве патриотов–азербайджанцев, борющихся против иранского господства. Такие взгляды часто не учитывают, что описание прошлого с помощью современных терминов и установок национализма, в значительной степени полагающихся

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ԲԱԽՈՒՄ

114

на данные и методы сравнительно–исторического языкознания, не всегда может давать корректные результаты:

«Каджарские монархи, говорящие на собственном турецком диалекте со своими соплеменниками и на персидском с придворными служащими, восприняли бы языковое разнообразие (если бы они когда–либо размышляли об этом) как постоянный и неизменный факт жизни, налагаемый на человека Богом».36

Таким образом, процедура выделения тюркоязычных иранцев из иранского общества и отождествление их с постсоветским населением Республики Азербайджан так же нова, как и само появление независимого азербайджанского государства.

36 E. Abrahamian, Kasravi: The Integrative Nationalist of Iran, Middle Eastern Studies, Vol. 9 (3), 1973, p. 273.

115

ՀԵ ՂԻ ՆԱԿ ՆԵՐ

Լի լիթ Հա րու թյու նյան, պ. գ. թ., դո ցենտ ՀՀ ԳԱԱ ար ևե լա գի տու թյան ի նս տի տու տի ա րա բա կան ե րկր նե րի բաժ նի վա րիչ: Զբաղ վում է Լի բա նա նի ներ քին և ար տա քին քա ղա­քա կան հիմ ախն դիր նե րով, ա րաբ –իս րայե լյան հա կա մար տու թյան, ի նչ պես նաև ա րա բա կան ե րկր նե րի էթ նո դա վա նա կան ի րա վի ճա կի ու սում ա սի րու թյամբ:

Ա րաքս Փա շա յան, պ. գ. թ., դո ցենտ Աշ խա տում է ՀՀ ԳԱԱ ար ևե լա գի տու թյան ի նս տի տու տի ա րա բա­կան ե րկր նե րի բաժ նում որ պես ա վագ գի տաշ խա տող: Զբաղ վում է ա րա բա կան ե րկր նե րի ներ քին և ար տա քին հիմ ախն դիր նե րի, Իս­լա մա կան հա մա գոր ծակ ցու թյուն կազ մա կեր պու թյան, ի նչ պես նաև քա ղա քա կան իս լա մի ու սում ա սի րու թյամբ:

Վահ րամ Պետ րո սյան պ. գ. թ., դո ցենտ Եր ևա նի պե տա կան հա մալ սա րա նի մի ջազ գային հա րա բե րու թյուն­նե րի ֆա կուլ տե տի մի ջազ գային հա րա բե րու թյուն նե րի և դի վա նա­գի տու թյան ամ բի ո նի դո ցենտ է: Զու գա հե ռա բար վա րում է Ե ՊՀ հա յա գի տա կան հե տա զո տու թյուն նե րի ի նս տի տու տի հայ–քր դա կան ա ռնչու թյուն նե րի բաժ նի վա րի չի պաշ տո նը: Զբաղ վում է քր դա գի­տա կան հիմ ախն դիր նե րով, Թուր քի այի և Ա ՄՆ–ի ար տա քին քա­ղա քա կան խն դիր նե րի ու սում ա սի րու թյամբ:

Նել լի Մի նա սյան, պ. գ. թ. Խ. Ա բո վյա նի ան վան հայ կա կան պե տա կան ման կա վար ժա կան հա­մալ սա րա նի հա մաշ խար հային պատ մու թյան և նրա դա սա վանդ ման մե թո դի կայի ամ բի ո նի դա սա խոս է: Զբաղ վում է Թուր քի այի ար տա­քին քա ղա քա կա նու թյան հար ցե րով, մաս նա վո րա պես կենտ րո նա­սի ա կան ո ւղ ղու թյան ու սում ա սի րու թյամբ:

Վար դան Ա թո յան, տ. գ. թ . Աշ խա տում է ՀՊՏՀ «Ամ բերդ» կենտ րո նում որ պես «Ազ գային ան­վտան գու թյան հե տա զո տու թյուն ներ» ծրագ րի տնօ րեն: ՀՊՏՀ քա­ղա քա գի տու թյան և ի րա վա գի տու թյան ամ բի ո նի դա սա խոս է: Զբաղ վում է Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան ազ գային ան վտան­գու թյան և Հա րա վային Կով կա սի տա րա ծաշր ջա նի ան վտան գու­թյան խն դիր նե րի ու սում ա սի րու թյամբ:

116

Շու շան Մով սի սյան Աշ խա տում է ՀՊՏՀ «Ամ բերդ» հե տա զո տա կան կենտ րո նում որ պես կրտ սեր փոր ձա գետ: Զբաղ վում է Հա րա վային Կով կա սում քա ղա­քա կան, տն տե սա կան զար գա ցում ե րի և ՀՀ տն տե սու թյան վրա վեր ջին նե րիս ու նե ցած ազ դե ցու թյուն նե րի ու սում ա սի րու թյամբ:

Բե նի ա մին Մաի լյան, պ. գ. թ. ՀՀ ԳԱԱ ար ևե լա գի տու թյան ինս տի տու տի Ք րիս տո նյա Ար­ևելք բաժ նի ա վագ գի տաշ խա տող է: Ու սում ա սի րում է Վրաս­տա նի, Աբ խա զի այի և Հա րա վային Օ սի այի նո րա գույն պատ մու­թյան հիմ ա հար ցե րը։

Գևորգ Ա վե տի քյան Սանկտ Պե տեր բուր գի պե տա կան հա մալ սա րա նի ար ևե լա գի տու­թյան ֆա կուլ տե տի աս պի րանտ։ Գի տա կան հե տաքրք րու թյուն նե րի շր ջա նա կը նե րա ռում է Ի րա նի նոր և նո րա գույն պատ մու թյան, ազ­գային ի նք նու թյան, պե տու թյան ար դի ա կա նաց ման և բազ մամ շա­կույթ հա սա րա կու թյուն նե րի կա ռա վար ման հա մաշ խար հային փոր­ձի ու սում ա սի րու թյու նը։

117

AUTHORS

Lilit Harutyunyan, Assoc. prof., PhDThe Head of Department of Arab Countries at the Institute of Oriental Studies NAS RA. Her research interests include domestic and foreign po­litical issues of Lebanon, Arab–Israeli conflict, as well as confessional situ­ation of Arab countries.

Araks Pashayan, Assoc. prof., PhD Senior Research Fellow at the Department of Arab Countries at the In­stitute of Oriental Studies NAS RA. Main fields of her research include domestic and foreign political issues of Arab Countries, Organisation of Islamic Cooperation, as well as “Political Islam”.

Vahram Petrosyan, Assoc. prof., PhDDepartment of International Relations and Diplomacy of the Faculty of In­ternational Relations of the Yerevan State University. Head of the Depart­ment of Armenian–Kurdish Relations at the Institute of Armenian Studies, YSU. Main fields of his research include the problems of Kurdish Studies, and the Turkish and U.S. foreign policy issues.

Nelly Minasyan, PhD The Lecturer at the Chair of the World History and its Teaching Methods of the Armenian State Pedagogical University After Khachatur Abovyan. Her research interests include foreign policy issues of Turkey, particularly its Central Asian direction.

Vardan Atoyan, PhD Director of “National Security Researches” Program at Armenian State University of Economics (ASUE). He is also lecturer at Chair of Political Sci­ence and Law at ASUE. Main fields of his research include National Secu­rity issues of the RA, as well as issues of security in South Caucasus region.

Shushan Movsisyan Junior expert at the ASUE “Amberd” Research Center. Her main fields of research are political and economic developments in the South Caucasus region and impact of the mentioned developments on the RA economy.

118

Beniamin Mailyan, PhD Senior Research Fellow at the Department of the Christian East at the Institute of Oriental Studies NAS RA. Main fields of his research include problems of the modern history of Georgia, Abkhazia and South Ossetia.

Gevorg Avetikyan PhD student at the Department of Oriental Studies, St. Petersburg State University. Research interests primarily include studies on contemporary history of Iran, national identity, modernization of the state and the global experience of governance in multicultural societies.

119

АВТОРЫ

Лилит Арутюнян к. и. н., доцент Старший научный сотрудник, заведущая отделом Арабских стран Института востоковедения НАН РА. Занимается изучением внутренних и внешнеполитических проблем Ливана. Сфера научных исследований включает также этноконфессиональные проблемы арабских стран.

Аракс Пашаян к. и. н., доцент Старший научный сотрудник отдела Арабских стран Института востоковедения НАН РА. Занимается внутренними и внешнеполи­тическими проблемами арабских стран, изучением вопросов Орга­низации исламского сотрудничества и политического ислама.

Ваграм Петросян к. и. н. Доцент кафедры международных отношений и дипломатии факультета международных отношений ЕГУ. Заведующий отде лом армяно–курдских отношений Института арменоведческих исследо­ваний ЕГУ. Занимается изучением проблем курдоведения, а также внешней политики Турции и США.

Нелли Минасян к. и. н. Преподаватель кафедры Всемирной истории и методики ее препо­давания Армянского государственного педагогического университета им. Xачатура Абовяна. Занимается вопросами внешней политики Тур­ции, в частности, изучением ее центрально–азиатского направления.

Вардан Атоян к. э. н. Директор программы «Исследования национальной безопасности» исследовательского центра «Амберд» Армянского государственного экономического университета (АГЕУ). Лектор кафедры Политологии и правоведения АГЕУ. Сфера научных интересов – проблемы национальной безопасности РА и региональная безопасность на Южном Кавказе.

Шушан Мовсисян Эксперт исследовательского центра «Амберд» Армянского государственного экономического университета (АГЕУ). Сфера научных

интересов – проблемы политического, экономического развития на Южном Кавказе и их влияние на экономическую ситуацию в РА.

Бениамин Mаилян, к. и. н. Старший научный сотрудник отдела Христианского Востока Институ­та востоковедения НАН РА. Занимается изучением проблем новейшей истории Грузии, Абхазии и Южной Осетии. Геворг Аветикян Аспирант Восточного факультета Санкт–Петербургского государст­венного университета. Занимается изучением новой и новейшей истории Ирана, вопросов национальной идентичности, модернизации государства и мирового опыта управления в мультикультурных обществах.

_________

ԺԱ ՄԱ ՆԱ ԿԱ ԿԻՑ ԵՎ ՐԱ ՍԻ Ա

ՔԱ ՂԱ ՔԱ ԿԱՆ ՇԱ ՀԵ ՐԻ ԲԱ ԽՈՒՄ

ՀԱ ՏՈՐ III (1)

Ռու բեն Սաֆ րաս տյա նի խմբագրությամբ

Տպագրությունը՝ օֆսեթ: Չափսը՝ 60x100 1/16: Թուղթը՝ օֆսեթ: Ծավալը՝ 7,5 տպ. մամուլ:

•Տպագրվել է «Զանգակ–97» ՍՊԸ–ի տպարանում

0051, Երևան, Կոմիտասի պող. 49/2, հեռ.՝ (+37410) 23 25 28Հեռապատճեն՝ (+37410) 23 25 95, էլ. փոստ՝ info@zangak.amԷլ. կայքեր՝ www.zangak.am, www.book.am, www.dasagirq.am