Conte. Latino

76
Gian Biagio Conte LATINO A COLORI VERSIONI PER IL II ANNO

Transcript of Conte. Latino

Gian Biagio Conte

LATINO A COLORIVERSIONI PER IL II ANNO

Maria Giovanna IACCARINO ha curato le Unità 21, 26, 31, 32, 34, 36, 37; Pierpaolo CAMPANA ha curato le Unità 24, 28, 33, 35, 39, 42, 43;Valentina FELICI ha curato le Unità 22, 25, 27, 29, 45;Francesca MARINO ha curato le Unità 23, 38, 46;Serena PIRROTTA ha curato le Unità 30, 40, 41.

Progettazione e redazione Laura RossiImpaginazione Federica GiovanniniRilettura del testo Lucio Del Corso

© 2009 by Mondadori Education S.p.A., MilanoTutti i diritti riservati

III

Indice

Sezione 7

Sintassi dei casi

Unità 21 • La concordanza 1

Unità 22 • Il nominativo 7

Unità 23 • Il genitivo 10

Unità 24 • Il dativo 13

Unità 25 • L’accusativo 16

Unità 26 • L’ablativo 18

Unità 27 • Determinazioni di tempo e di luogo 27

Sezioni 8-9

Sintassi del verbo

Unità 28 • La sintassi del verbo 29

Unità 29 • L’indicativo 30

Unità 30 • Il congiuntivo 34

Unità 31 • L’infinito 37

Unità 32 • Il participio 41

Unità 33 • Il gerundio e il gerundivo 46

Unità 34 • Il supino 48

Sezioni 10-12

Sintassi del periodo

Unità 35 • La coordinazione e la subordinazione 50

Unità 36 • Le completive finali 52

Unità 37 • Le completive dichiarative 55

Unità 38 • Le completive con quin e quomïnus 59

Unità 39 • Le proposizioni interrogative 61

Unità 40 • Le proposizioni relative 62

Unità 41 • Le finali e le consecutive 66

Unità 42 • Le temporali e le causali 67

Unità 43 • Le concessive, le avversative e le condizionali 68

Unità 45 • Le proposizioni comparative 69

Unità 46 • Il discorso indiretto 70

1

Unità 21

LA CONCORDANZA

La Britannia (concordanza)I

Britanniae maritima pars ab iis incolitur qui praedae ac belli inferendi causáá ex Belgio transierant etbello inlato ibi remanserunt atque agros colere coeperunt. Hominum est infinita multitudo creberrima-que aedificia fere Gallicis consimilia, pecoris numerus ingens. Utuntur aut aere aut nummo aureo auttaleis ferreis ad certum pondus examinatis pro nummo. Nascitur ibi plumbum album in mediterraneisregionibus, in maritimis ferrum, sed eius exigua est copia; aere utuntur importato. Materia cuiusquegeneris, ut in Gallia, est praeter fagum atque abietem. Leporem et gallinam et anserem gustare fas nonputant. Loca sunt temperatiora quam in Gallia remissioribus frigoribus.

IIInsula natura triquetra, cuius unum latus est contra Galliam. Huius lateris alter angulus, qui est adCantium, quo fere omnes ex Gallia naves adpelluntur, ad orientem solem, inferior ad meridiem spectat.Hoc latus pertinet circiter milia passuum quingenta. Alterum vergit ad Hispaniam atque occidentemsolem. Qua ex parte est Hibernia insula. Tertium est contra septentriones; cui parti nulla est obiectaterra, sed eius angulus lateris maxime ad Germaniam spectat. Omnis insula est in circuitu vicies cen-tum milium passuum.Ex his omnibus longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt, quae regio est maritima omnis, nequemultum a Gallica differunt consuetudine. Interiores plerique frumenta non serunt, sed lacte et carnevivunt pellibusque sunt vestiti. Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem,atque hoc horribiliores sunt in pugna adspectu; capilloque sunt promisso atque omni parte corporisrasa praeter caput et labrum superius. (Cesare)

Le operazioni delle flotte romane e alleate e l’espugnazione di Eretria(concordanza)

ISub idem fere tempus quo consul adversus Philippum, Macedonum regem, primum in Epiri faucibusposuit castra, et L. Quinctius frater consulis, cui classis cura maritimaeque orae imperium mandatumab senatu erat, cum duabus quinqueremibus Corcyram travectus, tarde inde ad Maleum pervenit. AMaleo tribus quinqueremibus expeditis Piraeum praecedit accepitque naves relictas ibi ab L. Apustiolegato ad praesidium Athenarum. Eodem tempore duae ex Asia classes profectae, una cum Attalo rege – eae quattuor et viginti quinque-remes erant –, Rhodia altera viginti navium tectarum; Acesimbrotus praeerat. Hae circa Andrum insu-lam classes coniunctae Euboeam inde exiguo distantem freto traiecerunt. Carystiorum primum agrosvastarunt; deinde ad Eretriam accesserunt. Eodem et L. Quinctius cum iis navibus quae Piraei fuerantAttali regis adventu audito venit.

IIEretria summa vi oppugnabatur; nam trium iunctarum classium naves omnis generis tormenta machi-nasque ad urbium excidia secum portabant. Oppidani primo impigre tuebantur moenia; dein fessi vol-neratique aliquot, cum et muri partem eversam operibus hostium cernerent, ad deditionem inclinarunt.Sed praesidium erat Macedonum, quos non minus quam Romanos metuebant, et Philocles regius prae-fectus a Chalcide nuntios mittebat se in tempore adfuturum si sustinerent obsidionem. Deinde,postquam Philoclen repulsum trepidantemque refugisse Chalcidem acceperunt, oratores extemplo adAttalum veniam fidemque eius petentes miserunt. Dum in spem pacis intenti segnius munera belliobeunt, Quinctius noctu ab ea parte quae minime suspecta erat impetu facto scalis urbem cepit.Oppidanorum omnis multitudo cum coniugibus ac liberis in arcem confugit, deinde in deditionemvenit. (Livio)

2

1

2

Sezione 7 Sintassi dei casi

Filippo V, re di Macedonia, chiede un colloquio al console QuinzioFlaminino (concordanza)Il console Tito Quinzio Flaminino ha ormai preso Elazia, città della Focide, nella Grecia continentale, e si appresta a conquistareanche Opunte, presidiata da una forte guarnigione macedone. Filippo V, re di Macedonia, decide di chiedere un colloquio al con-sole per discutere le condizioni di pace.

Hiems iam eo tempore erat, et cum T. Quinctius consul capta Elatia in Phocide ac Locride hibernadisposita haberet, Opunte seditio orta est. Factio una Aetolos, qui propiores erant, altera Romanosaccersebat. Aetoli priores venerunt; sed opulentior factio exclusis Aetolis missoque ad imperatoremRomanum nuntio usque in adventum eius tenuit urbem. Arcem regium tenebat praesidium.Caduceator ab rege venit locum ac tempus petens conloquio. Id regi concessum est. In sinu Maliacoprope Nicaeam litus elegéére. Eo rex ab Demetriade cum quinque lembis et una nave rostrata venit: erantcum eo principes Macedonum et Achaeorum exul, vir insignis, Cycliadas. Cum imperatore Romano rexAmynander erat et Dionysodorus Attali legatus et Acesimbrotus praefectus Rhodiae classis et Phaeneasprinceps Aetolorum et Achaei duo, Aristaenus et Xenophon. Inter hos Romanus ad extremum litus pro-gressus, cum rex in proram navis in ancoris stantis processisset, «Commodius» inquit, «si in terramegrediaris, ex propinquo dicamus in vicem audiamusque». Cum rex facturum se id negaret, «quem tan-dem» inquit Quinctius «times?». Ad hoc ille superbo et regio animo: «Neminem equidem timeo praeterdeos immortales: non omnium autem credo fidei quos circa te video, atque omnium minime Aetolis».«Istuc quidem» ait Romanus «par omnibus periculum est qui cum hoste ad conloquium congrediun-tur, si nulla fides sit». «Non tamen» inquit, «Tite Quincti, par perfidiae praemium est, si fraude agatur,Philippus et Phaeneas; neque enim aeque difficulter Aetoli praetorem alium ac Macedones regem inmeum locum substituant». (Livio)

Antioco e suo figlio Seleuco decidono di attaccare il regno di Pergamo(concordanza)Antioco, re della Siria, e suo figlio Seleuco tentano di conquistare il regno di Pergamo, governato da Eumene, che aveva affida-to la reggenza a suo fratello Attalo poiché impegnato con i Romani e i Rodii alla conquista delle posizioni costiere della Licia. Tut-tavia l’intervento della flotta romana, comandata da Emilio Regillo, rovescia l’esito della battaglia e costringe Antioco ad avviarele trattative di pace.

Seleucus Antiochi filius, cum per omne hibernorum tempus exercitum in Aeolide continuisset, transirein fines regni Eumenis, dum is procul ab domo cum Romanis et Rhodiis Lyciae maritima oppugnaret,statuit. Ad Elaeam primo infestis signis accessit; deinde omissááoppugnatione urbis agros hostiliterdepopulatus ad caput arcemque regni Pergamum ducit oppugnandam. Obsideri urbs coepta est. Eodemferme tempore et Antiochus ab Apamea profectus Sardibus primum, deinde haud procul Seleuci castrisad caput Caici amnis stativa habuit cum magno exercitu mixto variis ex gentibus. Ad pervastandumpassim Pergamenum agrum milites misit. Quae postquam Samum nuntiata sunt, primo Eumenes avo-catus domestico bello cum classe Elaeam petit; inde, cum praesto fuissent equites peditumque expedi-ti, praesidio eorum tutus, Pergamum contendit. Ibi levia per excursiones proelia fieri coepta sunt.Paucos post dies Romana Rhodiaque classis, ut regi opem ferrent, Elaeam ab Samo venerunt. Quos ubiexposuisse copias Elaeae et tot classes in unum convenisse portum Antiocho adlatum est, et sub idemtempus audivit consulem cum exercitu iam in Macedonia esse, tempus venisse ratus agendi de pace,tumulum quendam adversus Elaeam castris cepit; ibi peditum omnibus copiis relictis cum equitatu –erant autem sex milia equitum – in campos sub ipsa Elaeae moenia descendit, misso caduceatore adAemilium, velle se de pace agere. (Livio)

4

3

3

Unità 21 La concordanza

Durante la guerra d’Africa Cesare e Varo si scontrano in battaglia(funzione attributiva e predicativa)

IInterim Varus classem quam antea Uticae hiemis gratiáásubduxerat, cognito legionis ex Sicilia adven-tu celeriter deducit ibique Gaetulis remigibus epibatisque complet insidiandique gratiááab Utica pro-gressus Hadrumetum cum multis navibus pervenit. Cuius adventus inscius Caesar Lucium Cispiumcum classe viginti septem navium ad Thapsum versus in stationem praesidii gratiáácommeatus sui mit-tit itemque Quintum Aquilam cum tredecim navibus longis Hadrumetum eáádem de causáápraemittit.Cispius quo erat missus celeriter pervenit, Aquila tempestate iactatus promunturium superare nonpotuit atque angulum quendam tutum a tempestate nactus cum classe se longius a prospectu removit.Reliqua classis in salo ad Leptim egressis remigibus passimque in litore vagantibus, partim in oppidumvictus sui mercandi gratiááprogressis vacua a defensoribus stabat. Quibus rebus Varus ex perfugiscognitis occasionem nactus vigiliáásecundááHadrumeto ex cothone egressus primo mane Leptim cumuniversa classe vectus naves onerarias quae longius a portu in salo stabant vacuas a defensoribusincendit et penteres duas nullo repugnante cepit.

IICaesar interim equo admisso omissis omnibus rebus celeriter pervenit Leptim ibique hortatur omnesut se naves consequerentur. Postquam ipse parvolum navigiolum conscendit, in cursu Aquilam multi-tudine navium perterritum atque trepidantem nactus hostium classem sequi coepit. Interim Varus cele-ritate Caesaris audaciaque commotus cum universa classe conversis navibus Hadrumetum versusfugere contendit. Caesar, recuperatááquinqueremi cum suis omnibus epibatis, triremem hostium proxi-mam, onustam remigum epibatarumque cepit. Reliquae naves hostium promunturium superaruntatque Hadrumetum in cothonem se universae contulerunt. Caesar eodem vento promunturium supe-rare non potuit atque in salo in ancoris ea nocte commoratus prima luce Hadrumetum accedit ibiquenavibus onerariis quae erant extra cothonem incensis omnibusque reliquis ab iis aut subductis aut incothonem compulsis paulisper commoratus, si forte vellent classe dimicare, rursus se recepit in castra.

(Bellum Africum)

Antioco III, sconfitto dai Romani, decide di darsi alla fuga(funzione attributiva e predicativa)Dopo aver sconfitto Filippo V di Macedonia, i Romani minacciano l’autonomia delle città greche: per arginare le loro mire espan-sionistiche la Lega etolica chiede aiuto ad Antioco III, re di Siria, che però viene sconfitto dapprima non lontano dalle Termopili(191 a.C.) e successivamente presso la città di Magnesia (nell’attuale Turchia, nel 190 a.C.).

Luce primáásigno pugnae proposito instruit aciem consul, artááfronte, ad naturam et angustias loci.Antiochus, Syriae rex, postquam signa hostium conspexit, et ipse copias educit. Levis armaturae par-tem ante vallum in primo locavit, tum Macedonum robur, quos sarisophorus appellabant, velut firma-mentum circa ipsas munitiones constituit. His ab sinistro cornu iaculatorum sagittariorumque et fun-ditorum manum sub ipsis radicibus montis posuit, ut ex altiore loco nuda latera hostium incesserent.Ab dextro elephantos cum adsueto praesidio posuit, post eos equites, tum modico intervallo relicto cete-ras copias in secunda acie.Tantus repente pavor omnis cepit, ut abiectis armis fugerent. Scarpheam tamen eo die Romani conse-cuti sunt hostem. Multis in ipso itinere caesis captisque, non equis virisque tantum, sed etiam elephan-tis, quos capere non potuerant, interfectis, in castra reverterunt. Consul noctis insequentis tertiáávigiliáápraemisso equitatu ad persequendum hostem, signa legionum luce primáámovit. Ubi primum reliquiispugnaeque et fugae collectis, rex cum perexigua manu semiermium militum Chalcidem se recepit.Romanus equitatus ipsum quidem regem Elatiae adsecutus non est; magnam partem agminis aut las-situdine subsistentes aut errore dissipatos oppresserunt. (Livio)

6

5

4

Sezione 7 Sintassi dei casi

I Romani attaccano l’accampamento dei Galli (funzione attributiva e predicativa)Lo storico Livio (59 a.C.-17 d.C.) racconta il sanguinoso scontro fra i Romani e i Galli stanziati in Galazia, una regione dell’Asia.

Iam Romani castris appropinquabant; et Galli armati pro vallo constiterant. Obruti deinde omni gene-re telorum, intra vallum momento temporis compelluntur, stationibus tantum firmis ad ipsos aditusportarum relictis. In multitudinem compulsam in castra vis ingens missilium telorum coniciebatur, etvulnerari multos clamor permixtus mulierum atque puerorum ploratibus significabat. In eos, qui por-tas stationibus suis clauserant, legionum antesignani pila coniecerunt; nec diutius impetumRomanorum sustinuerunt. Patentibus iam portis, fuga e castris Gallorum in omnis partes facta est.Ruunt caeci per vias, per invia; nulla praecipitia saxa, nullae rupes obstant; nihil praeter hostemmetuunt; itaque plerique, praecipites per vastam altitudinem prolapsi, contusi aut debilitati exaniman-tur. Consul, captis castris, direptione praedaque abstinet militem.Supervenit et alterum cum L. Manlio agmen; nec eos castra intrare sinit; protinus ad persequendoshostes mittit. Equites diu ignari et pugnae et victoriae suorum steterunt; deinde et ipsi, quantum equissubire poterant, sparsos fuga Gallos circa radices montis consectati cecidéére aut cepéére. Numerusinterfectorum haud facile iniri potuit, quia late per omnis amfractus montium fugaque et caedes fuit,et magna pars rupibus inviis in profundae altitudinis convalles delapsa est, pars in silvis vepribusqueoccisa. (Livio)

Alcuni episodi della vita dell’imperatore Tito (funzione attributiva e predicativa)Svetonio (II secolo d.C.) ripercorre nelle Vite dei Cesari alcuni episodi della vita dell’imperatore Tito.

ITitus natus est prope Septizonium sordidis aedibus, cubiculo vero perparvo et obscuro, nam manetadhuc et ostenditur; educatus in aula cum Britannico simul ac paribus disciplinis et apud eosdemmagistros institutus. In puero statim corporis animique dotes explenduerunt, magisque ac magis deinceps per aetatis gradus:forma egregia, praecipuum robur, quanquam neque procera statura et ventre paulo proiectiore; memo-ria singularis, docilitas ad omnis fere tum belli tum pacis artes. Armorum et equitandi peritissimus,Latine Graeceque vel in orando vel in fingendis poematibus promptus. Tribunus militum et inGermania et in Britannia meruit summa industriae nec minore modestiae fama, sicut apparet statua-rum et imaginum eius multitudine ac titulis per utramque provinciam. Post stipendia foro operamdedit honestam magis quam assiduam, eodemque tempore Arrecinam Tertullam duxit uxorem et indefunctae locum Marciam Furnillam splendidi generis; cum qua sublatááfiliáá divortium fecit.

8

7

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. Come reagiscono i Galli all’arrivo dei Romani?2. Perché non è possibile fare un computo esatto del

numero degli uccisi?Strutture linguistiche3. Sottolinea con due colori diversi gli aggettivi usati

in funzione attributiva e quelli usati in funzionepredicativa.

4. Stationibus … relictis è un ablativo assoluto: diche costrutto si tratta? Sei in grado di individuarnealtri nel passo proposto?

5. Il sostantivo vis è un nome particolare della IIIdeclinazione: quali caratteristiche presenta?

6. Come spieghi l’infinito vulnerari? Come ècostruito?

7. Nella proposizione relativa qui … clauserant a chisi riferisce il pronome relativo qui?

8. Analizza la forma verbale facta est.9. L’espressione ad persequendos hostes è una

finale costruita con ad e l’accusativo delgerundivo. In quale altro modo si può esprimere inlatino la proposizione finale?

10. Le forme verbali poterant e potuit derivanoentrambe dal verbo possum: analizzale, quindispecifica le caratteristiche del verbo possum.

11. La proposizione quia … fuit è una subordinatacausale: in quali altri modi si può esprimere lacausale in latino? In questa proposizione, inoltre, ilverbo fuit si riferisce a due soggetti (fugaque etcaedes): di che tipo di concordanza si tratta?

5

Unità 21 La concordanza

IIEx quaesturae deinde honore legioni praepositus Tarichaeas et Gamalam urbes Iudaeae validissimas inpotestatem redegit. Triumphavit cum patre censuramque gessit una, eidem collega et in tribunicia potestate et in septemconsulatibus fuit; praefecturam quoque praetori suscepit, egitque aliquanto incivilius et violentius.Quaedam sub eo fortuita ac tristia acciderunt, ut conflagratio Vesuvii montis in Campania, et incen-dium Romae per triduum totidemque noctes, item pestilentia quanta non temere alias. In iis tot adver-sis ac talibus non modo principis sollicitudinem sed et parentis affectum unicum praestitit, nunc con-solando per edicta, nunc opitulando quatenus suppeteret facultas. Curatores restituendae Campaniae econsularium numero sorte duxit; bona oppressorum in Vesuvio, quorum heredes non extabant, resti-tutioni afflictarum civitatium attribuit. (Svetonio)

La battaglia di Uzitta (riepilogo)La terza battaglia di Uzitta costituisce un episodio della cruenta guerra combattuta in Africa fra Cesare e i pompeiani.

IPostero die universas omnium copias de castris omnibus educunt et non longe a Caesaris castris aciemconstituunt atque ibi consistunt. Caesar item producit copias celeriterque iis instructis ante suas muni-tiones quae erant in campo consistit, sine dubio existimans ultro adversarios, cum tam magnis copiisauxiliisque regis essent praediti promptiusque prosiluissent, acie secum concursuros propiusque seaccessuros. Equo circumvectus legionesque cohortatus signo dato accessum hostium aucupabatur.Scipio hoc modo aciem derexit: conlocarat in fronte suas et Iubae legiones. Elephantos dextro sinistro-que cornu conlocaverat, post autem elephantos armaturas leves Numidasque auxiliares substituerat.Equitatum frenatum universum in suo dextro cornu disposuerat.

IICaesaris autem acies hoc modo fuit conlocata: habuit decimam legionem in sinistro cornu. In secun-da autem acie veteranarum legionum partem cohortium conlocaverat, praeterea ex tironum adieceratpaucas. Sagittarios varie passimque locis certis maximeque in cornibus conlocaverat.Subito universus equitatus ulterior Numidarum Gaetulorumque sine frenis ad dextram partem semovere propiusque Caesaris castra quae erant in colle se conferre coepit, frenatus autem Labieni equesin loco permanere legionesque distinere: cum subito pars equitatus Caesaris cum levi armatura contraGaetulos iniussu ac temere longius progressi paludemque transgressi multitudinem hostium paucisustinere non potuerunt levique armatura deserta pulsi convulneratique uno equite amisso, multisequis sauciis, ad suos refugerunt. Quo secundo equestri proelio facto Scipio laetus in castra noctecopias reduxit. (Bellum Africum)

Marcello viene sconfitto duramente da Annibale (riepilogo)I

Transactis omnibus quae Romae agenda erant consules ad bellum profecti sunt. Prior Fulvius prae-gressus Capuam: post paucos dies consecutus Fabius, qui et collegam coram obtestatus et per litterasMarcellum ut quam acerrimo bello detinerent Hannibalem. Marcellus et consulis litteris excitus et quiaita induxerat in animum neminem ducem Romanum tam parem Hannibali quam se esse, ubi primumin agris pabuli copia fuit ex hibernis profectus ad Canusium Hannibali occurrit. Sollicitabat ad defec-tionem Canusinos Poenus; ceterum ut appropinquare Marcellum audivit, castra inde movit. Apertaerat regio, sine ullis ad insidias latebris; itaque in loca saltuosa cedere inde coepit. Marcellus vestigiisinstabat castraque castris conferebat, et opere perfecto extemplo in aciem legiones educebat. Hannibalturmatim per equites peditumque iaculatores levia certamina serens casum universae pugnae nonnecessarium ducebat. Tractus est tamen ad id quod vitabat certamen.

10

9

6

Sezione 7 Sintassi dei casi

IINocte praegressum adsequitur locis planis ac patentibus Marcellus. Ita pugnatum totis copiis, et cumiam nox instaret Marte aequo discessum est. Castra exiguo distantia spatio raptim ante noctem permu-nita. Postero die luce prima Marcellus in aciem copias eduxit; nec Hannibal detractavit certamen, mul-tis verbis adhortatus milites ut memores Trasumenni Cannarumque contunderent ferociam hostis. Hisinritati adhortationibus simulque taedio ferociae hostium cottidie instantium lacessentiumque acriterproelium ineunt. Pugnatum amplius duabus horis est. Cedere inde ab Romanis dextra ala et extraordi-narii coepére. Quod ubi Marcellus vidit, duodevicesimam legionem in primam aciem inducit. Dum aliitrepide cedunt, alii segniter subeunt, turbata tota acies est, dein prorsus fusa, et vincente pudorem metuterga dabant. Cecidéére in pugna fugaque ad duo milia et septingenti civium sociorumque; in iis quattuorRomani centuriones, duo tribuni militum, M. Licinius et M. Helvius. Signa militaria quattuor de alaprima quae fugit, duo de legione quae cedentibus sociis successerat amissa. (Livio)

La rivolta dei Batavi (riepilogo)I

Batavi, donec trans Rhenum agebant, pars Chattorum, seditione domestica pulsi extrema Gallicae oraevacua cultoribus simulque insulam iuxta sitam occupavere, quam mare Oceanus a fronte, Rhenusamnis tergum ac latera circumluit. Nec opibus attritis viros tantum armaque imperio ministrant, diuGermanicis bellis exerciti, mox aucta per Britanniam gloria, transmissis illuc cohortibus, quas vetereinstituto nobilissimi popularium regebant. Iulius Civilis regia stirpe multo ceteros anteibat. IniectaeCivili catenae, missusque ad Neronem et a Galba absolutus, sub Vitellio rursus discrimen adiit, flagi-tante supplicium eius exercitu: inde causae irarum.

IIIgitur Civilis desciscendi certus, occultato interim altiore consilio, novare res hoc modo coepit. Civilisprimores gentis et promptissimos vulgi specie epularum sacrum in nemus vocatos, ubi nocte ac laeti-tia incaluisse videt, a laude gloriaque gentis orsus iniurias et raptus et cetera servitii mala enumerat.Magno cum adsensu auditus barbaro ritu et patriis execrationibus universos adigit.Mox occultis nuntiis pellexit Britannica auxilia, Batavorum cohortis missas in Germaniam.

IIICivilis, ad vim transgressus, Canninefatis, Frisios, Batavos propriis cuneis componit: derecta ex diver-so acies haud procul a flumine Rheno et obversis in hostem navibus, quas incensis castellis illuc adpu-lerant. Nec diu certato Tungrorum cohors signa ad Civilem transtulit, perculsique milites improvisaproditione a sociis hostibusque caedebantur. Eadem etiam in navibus perfidia: pars remigum e Batavistamquam imperitia officia nautarum propugnatorumque impediebant; mox contra tendebant et puppishostili ripae obiciebant: ad postremum gubernatores centurionesque trucidant. (Tacito)

11

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. Dove si dirige Marcello per affrontare Annibale?2. Quali battaglie ricorda ai suoi soldati Annibale per

esortarli a dimostrare coraggio nel combattimentocontro i Romani?

3. Quanti soldati perdono i Romani alla fine delcombattimento?

Strutture linguistiche4. Transactis omnibus è un ablativo assoluto: di che

costrutto si tratta?5. Quale tipico costrutto latino riconosci nel sintagma

agenda erant?6. Quia … induxerat è una proposizione subordinata

causale: in quali altri modi è possibile tradurre la

causale in latino?7. Ut … audivit e dum … cedunt sono due

proposizioni subordinate: di quale tipo? Nel branosono presenti altre proposizioni dello stesso tipo:individuale.

8. Che valore ha il cum che introduce laproposizione cum … instaret?

9. Ut … contunderent è una proposizionecompletiva: da quale verbo è retta? Che valore haquesta completiva: finale o consecutivo?

10. Sottolinea e analizza tutti gli aggettivi presenti nelpasso, individuandone la funzione (attributiva opredicativa).

7

Germanico (doppio nominativo)Germanico (15 a.C.-19 d.C.), figlio di Druso e nipote di Livia Drusilla moglie di Augusto, fu un valoroso condottiero. Apprezzatoda Augusto, riesce a conquistare il consenso dell’esercito e del popolo. Della morte, avvenuta in circostanze misteriose, fu con-siderato responsabile l’imperatore Tiberio.

Germanicus, C. Caesaris pater, Drusi et minoris Antoniae filius, a Tiberio patruo adoptatus, quaestu-ram quinquennio et post eam consulatum statim gessit. Missus ad exercitum in Germaniam, excessuAugusti nuntiato, legiones imperatorem Tiberium pertinacissime recusantes et sibi summam rei publi-cae deferentes pietate ac constantia compescuit atque, hoste mox deviato, triumphavit. Consul deindeiterum creatus, ad componendum Orientis statum1 expulsus, cum Armeniae regem devicisset,Cappadociam in provinciae formam redegisset2, annum agens aetatis quartum et tricensimum diutur-no morbo Antiochiae obiit, non sine veneni suspicione. Nam praeter livores, qui toto corpore erant, etspumas, quae per os fluebant, cremati quoque cor inter ossa incorruptum repertum est, cuius eáánatu-ra existimatur ut tinctum veneno igne confici nequeat. Obiit autem, ut opinio fuit, fraude Tiberi, minis-terio et opera Cn. Pisonis, qui sub idem tempus Syriae praepositus aegrum Germanicum gravissimisverborum ac rerum acerbitatibus nullo adhibito modo adfecit. Propter quae, ut Romam rediit, paenediscerptus a populo, a senatu capitis damnatus est. Germanicus sic probatus et dilectus fuit a suis, utAugustus, diu cunctatus an is eius successor fieri posset3, adoptandum4 Tiberio dederit. Sic vulgo favo-rabilis, ut plurimi tradunt, quotiens5 aliquo adveniret vel sicunde discederet, prae turba occurrentiumprosequentiumve nonnumquam eum discrimen vitae adisse. Tamen longe maiora et firmiora de eoiudicia in morte ac post mortem exstiterunt. Quo defunctus est die, lapidata sunt templa, subversaedeum arae, Lares a quibusdam familiares in publicum abiecti, partus coniugum expositi. (Svetonio)

Cesare e Pompeo si preparano alla battaglia (costruzione di videor)Cesare e Pompeo discutono con i loro eserciti in merito alle operazioni militari imminenti, prima della battaglia di Farsàlo (48 a.C.).

IHis constitutis rebus, signo iam profectionis dato tabernaculisque detensis animadversum est pauloante extra cotidianam consuetudinem longius a vallo esse aciem Pompei progressam, ut non iniquoloco posse dimicari videretur. Tum Caesar apud suos, cum iam esset agmen in portis, «Differendum est»inquit, «iter in praesentia nobis et de proelio cogitandum, sicut semper depoposcimus; animo simus addimicandum1 parati: non facile occasionem postea reperiemus»; confestimque expeditas copias educit.

IIPompeius quoque, ut postea cognitum est, suorum omnium hortatu statuerat proelio decertare.Namque etiam in consilio superioribus diebus dixerat, priusquam2 concurrerent acies, fore uti exerci-tus Caesaris pelleretur. Id cum essent plerique admirati, «Scio me,» inquit, «paene incredibilem rem pol-liceri; sed rationem consilii mei accipite, quo firmiore animo in proelium prodeatis3. Persuasi4 equiti-bus nostris, ut dextrum Caesaris cornu ab latere aperto aggrederentur et, circumventa ab tergo acie, pel-lerent exercitum. Ita sine periculo legionum et paene sine vulnere bellum conficiemus. Id autem diffici-le non est, cum tantum equitatu valeamus».

13

1 ad componendum ... statum: «per pacificare la situazio-ne», prop. finale.2 Cappadociam ... redegisset: costruisci redegissetCappadociam in formam provinciae.3 an ... posset: prop. interrogativa indiretta dipendente

da cunctatus, «se ... potesse».4 adoptandum: gerundivo dipendente da dederit, lett.«(lo) diede da adottare».5 quotiens: «tutte le volte che», + cong.

12

Unità 22

IL NOMINATIVO

1 ad dimicandum: è retto da parati.2 priusquam: «prima che», + cong.

3 quo… prodeatis: proposizione finale.4 Persuasi: regge ut … aggrederentur et … pellerent.

8

IIIHunc Labienus excepit, «Noli», inquit, «existimare, Pompei, hunc esse exercitum, qui GalliamGermaniamque devicerit. Omnibus interfui proeliis neque temere incognitam rem pronuntio. Perexiguapars illius exercitus superest; magna pars deperiit, multos autumni pestilentia in Italia consumpsit,multi domum discesserunt, multi sunt relicti in continenti». Haec cum dixisset, iuravit se nisi victo-rem in castra non reversurum. Hoc laudans Pompeius idem iuravit. Haec cum facta sunt in consilio,magna spe et laetitia omnium discessum est; ac iam animo victoriam praecipiebant, quod de re tantaet a tam perito imperatore nihil frustra confirmari videbatur. (Cesare)

Gige (costruzione di videor)Gige era un pastore della Lidia1, una regione dell’Asia minore. Una volta, a quanto pare, mentrepascolava il suo gregge, a causa di un violento nubifragio la terra sembrò spaccarsi2. Allora Gige,calatosi in quella fenditura, trovò il corpo di un uomo, che aveva un anello al dito. Sembrandogli unanello prezioso, lo prese e gli parve opportuno indossarlo3. In seguito tornò fra i pastori, ma accad-de qualcosa di straordinario. Infatti, quando Gige volgeva verso4 il palmo della mano l’anello, sem-brava scomparire; mentre quando rimetteva l’anello nella vecchia posizione, di nuovo veniva vistoda tutti. In seguito, grazie a questo potere, diventò messaggero del re e amico della regina. Con l’aiu-to di costei, Gige uccise il re e divenne re della Lidia. A quanto pare, un simile anello può diventareuno strumento per compiere tutto ciò che si vuole, al punto che tutto sembra lecito.

L’antica Siracusa (verbi con la costruzione personale)Cicerone (106-43 a.C.) trae spunto dalla descrizione della splendida città di Siracusa per scagliarsi contro il malgoverno di Ver-re, propretore della Sicilia dal 73 al 71 a.C., processato per concussione.

Urbem Syracusas maximam esse Graecarum, pulcherrimam omnium saepe audivistis. Est ita utdicitur. Ea tanta est urbs, ut ex quattuor urbibus maximis constare dicatur: quarum una est ea quaeInsula appellatur, in qua domus est quae Ieronis regis fuit. In ea sunt aedes sacrae complures, sed duaequae longe ceteris antecellunt, altera Dianae et altera Minervae. Altera autem est urbs, cui nomenAchradina est, in qua forum maximum, pulcherrimae porticus, amplissima est curia templumque egre-gium Iovis Olympii. Tertia est urbs quae, quod in ea parte Fortunae fanum antiquum fuit, Tycha nomi-nata est, in qua gymnasium amplissimum est et complures aedes sacrae, coliturque ea pars et habita-tur frequentissime. Quarta autem est quae, quia postrema coaedificata est, Neapolis nominatur; quamad summam theatrum maximum, praeterea duo templa sunt egregia, Cereris unum, alterum Liberae,signumque Apollinis, qui Temenites vocatur, pulcherrimum et maximum; quod iste1 si portare potuis-set, non dubitavisset2 auferre. Nunc ad Marcellum3 revertar, ne haec a me sine causa commemorataesse videantur. Qui cum tam praeclaram urbem vi copiisque cepisset, non putavit ad laudem populiRomani hoc pertinere, hanc pulchritudinem delere et exstinguere. In ornatu urbis habuit victoriae ratio-nem, habuit humanitatis; victoriae putabat esse multa Romam deportare quae ornamento urbi essepossent4, humanitatis non plane exspoliare urbem, praesertim quam conservare voluisset. (Cicerone)

1 iste: Verre2 si … potuisset, non dubitavisset: periodo ipotetico; tra-duci: «se avesse potuto…, non avrebbe esitato a…»

3 Marcellum: è colui che aveva conquistato Siracusa.4 quae … possent: prop. relativa impropria con valorefinale.

15

1 pastore della Lidia: regius pastor.2 spaccarsi: usa discedo.

3 indossarlo: usa induo.4 volgeva verso: usa converto + ad e l’acc.

14 DALL’ITALIANO IN LATINO

Sezione 7 Sintassi dei casi

9

Unità 22 Il nominativo

La Spagna diventa provincia romana (verbi con la costruzione personale)Nel 197 a.C. i Romani riescono a conquistare una parte della penisola iberica. I pretori si dividono le province e ma prima dellaloro partenza si verificano alcuni prodigi.

IPraetores deinde provincias sortiti sunt, L. Apustius Fullo urbanam iurisdictionem, M’. Acilius Glabriointer cives et peregrinos, Q. Fabius Buteo Hispaniam ulteriorem, Q. Minucius Thermus citeriorem, C.Laelius Siciliam, T. Sempronius Longus Sardiniam. Q. Fabio Buteoni et Q. Minucio, quibus Hispaniaeprovinciae evenerant, consules legiones singulas ex quattuor ab se scriptis1 ut darent decretum est etsocium ac Latini nominis quaterna milia peditum, trecenos equites; iique primo quoque tempore inprovincias ire iussi. Bellum in Hispania quinto post anno motum est quam simul cum Punico bellofuerat finitum. Priusquam2 aut hi praetores ad bellum prope novum proficiscerentur aut ipsi consulesad urbe moverent, procurare, ut adsolet, prodigia quae nuntiabantur iussi sunt.

IIP. Villius eques Romanus in Sabinos proficiscens fulmine ipse equusque exanimati fuerant; aedisFeroniae in Capenati de caelo tacta erat; ad Monetae duarum hastarum spicula arserant; lupusEsquilina porta ingressus, frequentissima parte urbis cum in forum decurrisset, Tusco vico atque inteCermalo per portam Capenam prope intactus evaserat. Haec prodigia maioribus hostiis3 sunt procura-ta. Isdem diebus Cn. Cornelius Blasio, qui ante C. Sempronium Tuditanum citeriorem Hispaniam obti-nuerat, ovans ex senatus consulto urbem est ingressus. Tulit prae se auri mille et quingenta quindecimpondo, argenti viginti milia, signati denarium triginta quattuor milia et quingentos. L. Stertinius exulteriore Hispania, ne temptata quidam triumphi spe, quinquaginta milia pondo argenti in aerariumintulit, et de manubiis duos fornices in foro bovario ante Fortunae aedem et matris Matutae, unum inmaximo circo fecit et his fornicibus signa aurata imposuit. Haec per hiemem ferme acta. (Livio)

1 ab se scriptis: «da loro arruolate»2 Priusquam: «prima che», qui con il cong.

3 maioribus hostiis: si intendono vittime sacrificaliadulte e non cuccioli.

16

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. Da quante ‘città’ sarebbe formata Siracusa?2. Quanti templi sorgevano nella città di Siracusa? A

quali divinità erano dedicati?Strutture linguistiche3. Individua tutti i verbi costruiti con il doppio nomi-

nativo: sottolinea il soggetto e cerchia il comple-mento predicativo del soggetto.

4. Perché Syracusas è al plurale?

5. Quale complemento esprimono i genitiviGraecarum e omnium?

6. Che tipo di proposizione subordinata è ut … dica-tur?

7. Quale costrutto riconosci nell’espressione cuinomen … est?

8. Che tipo di proposizione è ne … videantur? Comeè costruito videor in questo caso?

10

Cicerone scrive a M. Licinio Crasso (genitivo di specificazione)Sum consecutus non modo ut domus tua tota sed ut cuncta civitas me tibi amicissimum esse cognos-ceret. Ego tibi profiteor atque polliceor eximium et singulare meum studium in omni genere offici quodad honestatem et gloriam tuam spectet. Has litteras velim existimes1 foederis habituras esse vim, nonepistulae, meque ea quae tibi promitto ac recipio sanctissime esse observaturum diligentissimeque essefacturum.Quae a me suscepta defensio est te absente dignitatis tuae, in ea iam ego non solum amicitiae nostraesed etiam constantiae meae causa permanebo. Quam ob rem satis esse hoc tempore arbitratus sum hocad te scribere: ego, si quid ipse intellegam aut ad voluntatem aut ad commodum aut ad amplitudinemtuam pertinere, mea sponte id facturus sum; sin autem quippiam aut a te sim admonitus aut a tuis,effecturus ut intellegas nihil neque te scripsisse neque quemquam tuorum frustra ad me detulisse.Quam ob rem velim ita et ipse ad me scribas2 de omnibus minimis, maximis, mediocribus rebus ut adhominem amicissimum et tuis praecipias ut opera, consilio, auctoritate, gratia mea sic utantur inomnibus publicis, privatis, forensibus, domesticis tuis, amicorum, hospitum, clientium tuorum nego-tiis ut praesentiae tuae desiderium meo labore minuatur. (Cicerone)

Corellio Rufo si lascia morire (genitivo partitivo)Plinio il Giovane racconta la morte di Corellio Rufo, affetto da una dolorosa malattia ereditaria.

Iacturam gravissimam feci, si iactura dicenda est tanti viri amissio. Decessit Corellius Rufus et quidemsponte, quod dolorem meum exulcerat.Tertio et tricensimo anno, ut ipsum audiebam dicere, pedumdolore1 correptus est. Patrius hic2 illi; nam plerumque morbi quoque per successiones quasdam ut aliatraduntur. Hunc morbum cum senectute ingravescentem viribus animi sustinebat. Tamen incredibilescruciatus et indignissima tormenta patiebatur. Iam enim dolor non pedibus solis ut prius insidebat, sed omnia membra pervagabatur. Veni ad eum Domitiani temporibus in suburbano iacentem. Servi e cubi-culo recesserunt (habebat hoc moris, quotiens intrasset3 fidelior amicus); quin etiam uxor quamquamomnis secreti capacissima digrediebatur. Circumtulit oculos et «Cur» inquit «me putas hos tantos dolo-res tam diu sustinere? Ut scilicet isti latroni vel uno die supersim4». Adfuit deus voto5, cuius ille com-pos ut iam securus liberque moriturus, multa illa vitae sed minora retinacula abrupit6. Increverat vale-tudo, quam temperantia mitigare temptavit; perseverantem constantia fugit. Iam dies alter tertius quar-tus: abstinebat cibo. Dixerat sane medico admoventi cibum: Kevkrika7, quae vox quantum admiratio-nis in animo meo tantum desiderii reliquit. (Plinio il Giovane)

Valerio Massimo dedica a Tiberio i suoi scritti (genitivo partitivo)Valerio Massimo dedica all’imperatore Tiberio la sua raccolta di fatti e detti esemplari tratti dalla storia di Roma e di altri popoli.L’autorità morale dell’imperatore è chiamata a sostegno dell’opera, il cui scopo è illustrare con episodi storici vizi e virtù.

Urbis Romae exterarumque gentium facta simul ac dicta memoratu digna1 apud alios late diffusa suntnec breviter cognosci possunt. Ego ea, ab illustribus electa auctoribus, digerere constitui, ut documen-

19

1 pedum dolore: la malattia è la podagra.2 hic: sott. dolor, cioè la malattia di cui è affetto CorellioRufo.3 quotiens intrasset: «ogni volta che entrava».4 Ut …supersim: «Per sopravvivere a questo banditoanche solo di un giorno». Il «bandito» cui allude

Corellio è l’imperatore Domiziano.5 voto: «desiderio», cioè la morte dell’imperatore.6 multa ... abrupit: Corellio ha ancora molti vincoli chelo legano alla vita, ma di minore forza, e non esita aquesto punto a troncarli.7 Kevkrika: «Ho deciso»; è una parola greca.

18

1 velim existimes: «vorrei che considerassi». 2 velim … scribas: «vorrei che mi scrivessi».

17

Unità 23

IL GENITIVO

1 memoratu digna: «degni di essere ricordati».

11

ta sumere volentibus longae inquisitionis labor absit. Nec mihi cuncta conplectendi cupido incessit:quis enim omnis aevi gesta modico voluminum numero conprehenderit2, aut quis compos mentisdomesticae peregrinaeque historiae seriem felici superiorum stilo conditam vel adtentiore cura vel prae-stantiore facundia traditurum se speraverit3? Te igitur huic coepto, penes quem hominum deorumqueconsensus maris ac terrae regimen esse voluit, certissima salus patriae, Caesar, invoco, cuius caelestiprovidentiáávirtutes, de quibus dicturus sum, benignissime foventur, vitia severissime vindicantur: namsi prisci oratores ab Iove optimo maximo bene orsi sunt, si excellentissimi vates a numine aliquo prin-cipia traxerunt, mea parvitas iuste ad favorem tuum decucurrerit: tua divinitas paterno avitoque side-ri par videtur4, quorum eximio fulgore multum caerimoniis nostris inclitae claritatis accessit: reliquosenim deos accepimus, Caesares dedimus5. Et quoniam initium a cultu deorum petere in animo est, decondicione eius summatim disseram. (Valerio Massimo)

Battaglia in Oriente fra Cesare e Pompeo (genitivo partitivo)Pompeo chiamò in aiuto dei suoi la cavalleria. La legione pompeiana, rassicurata dalla speranza diun immediato soccorso, si sforzava di resistere e addirittura si muoveva all’assalto dei nostri. Lacavalleria di Cesare, timorosa perché rallentata nella ritirata dalle fortificazioni, cominciò a fuggire.Allora l’ala destra, scorto il terrore dei cavalieri, per non restare bloccata si raccoglieva dalla stessaparte. La maggior parte di loro si gettò in un fossato profondo dieci piedi: poiché i primi erano rima-sti schiacciati, gli altri cercavano salvezza e fuga attraverso i loro corpi. I soldati dell’ala sinistravedevano dalla trincea che Pompeo si avvicinava e i loro compagni fuggivano. Spaventati si consul-tavano sul da farsi; tutto il luogo era pieno di agitazione, timore e fuga, a tal punto che Cesare presele insegne dalle mani dei fuggitivi e ordinò loro di fermarsi. Ma alcuni abbandonavano i cavalli econtinuavano a correre, altri per la paura abbandonavano anche le insegne e nessuno si fermava.

Perché è utile conoscere il diritto (genitivo retto da verbi)Le leggi sono alla base della civiltà umana e la conoscenza del diritto, anche se impegnativa, è di grande importanza. In essaconvergono tre interessi fondamentali: lo studio della storia e delle origini della società, lo studio dei principi e delle funzioni sucui si basa l’organizzazione dello Stato, lo studio della filosofia e delle ideologie che sono a fondamento delle leggi stesse. Leleggi costituiscono una spinta insostituibile verso un comportamento eticamente responsabile e rispettoso degli altri.

Nam si esset ista cognitio iuris magna atque difficilis, tamen utilitatis magnitudo deberet homines adsuscipiendum1 discendi laborem impellere. Omnia sunt enim posita ante oculos, conlocata in usu coti-diano, in congressione hominum atque in foro; neque ita multis litteris aut voluminibus magnis conti-nentur. Accedit vero mira quaedam in cognoscendo suavitas et delectatio. Nam plurima est et in omni iurecivili et in pontificum libris et in XII tabulis antiquitatis effigies, quod et verborum vetustas prisca cognos-citur et actionum genera quaedam maiorum consuetudinem vitamque declarant. Atque tota civilis scien-tia, descriptis omnibus civitatis utilitatibus ac partibus, XII tabulis contineri videbitur. Praeterea is,quem ista praepotens et gloriosa philosophia delectat, hos habet fontis omnium disputationum suarum,qui iure civili et legibus continentur. Ex his enim dignitatem maxime expetendam videmus, cum vera vir-tus atque honestus labor honoribus, praemiis, splendore decoratur, vitia autem hominum atque fraudesdamnis, ignominiis, vinclis, verberibus, exsiliis, morte multantur. Etiam docemur non infinitis concerta-tionumque plenis disputationibus, sed auctoritate nutuque legum domitas habere libidines, coercereomnis cupiditates, nostra tueri, ab alienis mentis, oculos, manus abstinere. (Cicerone)

1 ad suscipiendum: «a intraprendere».

21

20 DALL’ITALIANO IN LATINO

2 comprehenderit: «potrebbe abbracciare».3 speraverit: «avrebbe potuto sperare».4 tua divinitas … videtur: la ‘divinità’ di Tiberio simostra pari all’astro del padre (adottivo) e dell’avo:Augusto e Cesare.

5 reliquos … dedimus: l’autore si riferisce al fatto che lamitologia romana è in gran parte ripresa da quella greca,gli imperatori (al loro ruolo è ormai associata una valen-za religiosa) sono invece una ‘creazione’ romana.

Unità 23 Il genitivo

12

Sezione 7 Sintassi dei casi

L’ira sfrenata genera follia (genitivo retto da verbi)L’ira sfrenata genera follia. Questo sentimento divampa contro tutte le persone. Nasce tanto dal-l’amore quanto dall’odio, non meno tra le cose serie che tra i giochi e gli scherzi. E non importaquanto grande sia la causa da cui nasce, ma quale sia l’animo dove arriva. Così non interessa quan-to sia grande il fuoco, ma dove si sviluppi. Infatti le cose compatte non alimentano il fuoco ancheviolentissimo; di contro le cose aride e facilmente attaccabili alimentano la scintilla e alla fine si svi-luppa l’incendio. È così: la pazzia è lo sbocco dell’ira smisurata e l’ira appunto è da evitare non amotivo dell’equilibrio, ma della salute.

Il tempo è la cosa più preziosa (riepilogo)Seneca invita Lucilio ad avere la massima considerazione per il tempo che gli è dato. Non bisogna perderlo per negligenza olasciare che altri ce lo rubino. Anche se è sempre una ricchezza il tempo che resta, è meglio cominciare a risparmiarlo prima chesia tardi.

Ita fac, mi Lucili: vindica te tibi, et tempus quod adhuc aut auferebatur aut subripiebatur aut excide-bat collige et serva. Persuade tibi hoc sic esse ut scribo: quaedam tempora eripiuntur nobis, quaedamsubducuntur, quaedam effluunt. Turpissima tamen est iactura quae per neglegentiam fit. Et si voluerisadtendere, magna pars vitae elabitur male agentibus1, maxima nihil agentibus, tota vita aliud agenti-bus. Quem mihi dabis qui aliquod pretium tempori ponat, qui diem aestimet, qui intellegat se cotidiemori? In hoc enim fallimur, quod mortem prospicimus2: magna pars eius iam praeterit; quidquid aeta-tis retro est mors tenet. Fac ergo, mi Lucili, quod facere te scribis, omnes horas conplectere; sic fiet utminus ex crastino die pendeas, si hodierno manum inieceris. Dum differtur vita transcurrit. Omnia,Lucili, aliena sunt, tempus tantum nostrum est; in huius rei unius fugacis ac lubricae possessionemnatura nos misit, ex qua expellit quicumque vult. Et tanta stultitia mortalium est ut nemo se iudicetquicquam debere qui tempus accepit, cum interim hoc unum est quod ne gratus quidem potest redde-re. Interrogabis fortasse quid ego faciam qui tibi ista praecipio. Non possum dicere nihil perdere, sedquid perdam et quare et quemadmodum dicam; causas paupertatis meae reddam. Sed evenit mihi quodplerisque non suo vitio ad inopiam redactis: omnes ignoscunt, nemo succurrit. Quid ergo est? Non putopauperem cui quantulumcumque superest sat est; tamen, ut visum est maioribus nostris, «Sera parsi-monia in fundo est»; non enim tantum minimum in imo sed pessimum remanet. Vale. (Seneca)

1 male agentibus: è sottinteso nobis, lett. «per noi che cicomportiamo male». Traduci: «mentre ci comportiamomale». La stessa costruzione si ha con i due participi

successivi.2 prospicimus: «vediamo davanti».

23

22 DALL’ITALIANO IN LATINO

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. Cicerone insiste più sull’aspetto teorico o concreto

dello studio del diritto?2. L’interesse filosofico che trova sbocco nello studio

delle leggi è astratto o trova riscontro pratico nellaconvivenza civile? Quale?

3. Con l’aiuto del libro di storia fai una piccola ricercasulle Dodici Tavole: quando sono state compilate,in che modo, qual è la novità fondamentale chehanno introdotto nello Stato romano?

Strutture linguistiche4. Sottolinea i complementi di pena presenti nel

testo.5. I genitivi iuris e utilitatis sono soggettivi o

oggettivi? Nel testo ci sono altri genitivi di questotipo?

6. La proposizione quod ... cognoscitur è una relativao una causale?

7. Quale costrutto riconosci nell’espressionedescriptis ... utilitatibus ac partibus?

13

Il grande valore di Crasso e Pompeo (dativo di termine)In questo passo lo storico Velleio Patercolo celebra l’importanza di due figure come Crasso e Pompeo: il primo riesce a reprime-re la rivolta degli schiavi di Spartaco, mentre il secondo ottiene dal senato poteri straordinari per debellare i pirati. Nel caso diPompeo, che pure aveva dimostrato di essere uomo di grande valore e onestà, a Roma si discute sull’opportunità di concentra-re nelle mani di un solo uomo un potere enorme.

Dum Sertorianum bellum in Hispania geritur, LXIIII fugitivi e ludo gladiatorio Capua profugientesduce Spartaco, raptis ex ea urbe gladiis, primo Vesuvium montem petierunt, mox in dies crescente mul-titudine gravibus variisque casibus adfecerunt Italiam. Quorum numerus in tantum adulevit ut, quaultimo dimicaverunt acie, magnopere Romano exercitui nocuerint. Huius patrati gloria penes M.Crassum fuit, mox rei publicae omnium consensu principem. Converterat enim Cn. Pompei personatotum in se terrarum orbem et per omnia maior cive habebatur1. Cum consul2 perquam laudabiliteriuravisset se in nullam provinciam ex eo magistratu iturum idque servasset, post biennium A. Gabiniustribunus legem tulit ut, cum belli more, non latrociniorum, orbem classibus iam, non furtivis expedi-tionibus piratae terrerent quasdamque etiam Italiae urbes diripuissent, Cn. Pompeius ad eos opprimen-dos mitteretur essetque ei imperium aequum in omnibus provinciis cum proconsulibus usque ad quin-quagesimum miliarium a mari. Quo senatus consulto paene totius terrarum orbis imperium uni virodeferebatur. Tamen idem hoc in M. Antonii praetura decretum erat, at in Antonio homines aequo animopassi erant (raro enim invidetur eorum honoribus quorum vis non timetur; contra in iis homines extra-ordinaria reformidant qui ea suo arbitrio aut deposituri aut retenturi videntur et modum in voluntatehabent). Dissuadebant optimates, sed consilia impetu victa sunt. (Velleio Patercolo)

Vittorie romane sui Sanniti (dativo di termine)I Romani riescono a conquistare le città fortificate di Cominio e Aquilonia e si abbandonano a saccheggi e festeggiamenti per leimportanti vittorie riportate sui Sanniti. I consoli premiano i loro uomini più meritevoli e si organizzano per proseguire la guerra: iSanniti sono infatti ormai vicini a una sconfitta definitiva.

Postquam oppida Cominium et Aquilonia capta sunt, laetitiam utriusque exercitus1 Romani auxit etab altera parte feliciter gesta res. Uterque consul captum oppidum diripiendum militi dedit, exhaustisdeinde tectis ignem iniecit et consules cum gratulatione mutua legionum sua castra coniunxerunt. Inconspectu duorum exercituum et Carvilius suis pro cuiusque merito praemia dedit et Papirius Sp.Nautium, Sp. Papirium, fratris filium, et quattuor centuriones manipulumque hastatorum armillisaureisque coronis donavit: Nautium propter expeditionem quae magnum hostium numerum nonmetuerat; iuvenem Papirium propter audaciam quá fugavit Samnites ab Aquilonia clam egressos; cen-turiones militesque quia primi portam murumque Aquiloniae ceperant; equitibus omnibus ob insi-gnem operam cornicula armillasque argenteas donat. Consilium inde habitum est iamne tempus essetdeducendi ab Samnio exercitus. Optimum visum est, quo2 magis fractae vires Samnitium essent, eopertinacius et infestius agere cetera et persequi ut perdomitum Samnium insequentibus consulibustradi posset. Cum iam nullus esset hostium exercitus qui dimicaturus videretur, unum supererat belligenus, urbium oppugnationes, quo Romani omnes gentes longe praestabant3. Itaque litteris missis adsenatum populumque Romanum de rebus ab se gestis diversi Papirius ad Saepinum, Carvilius adVeliam oppugnandam legiones ducunt. (Livio)

1 utriusque exercitus: il riferimento è ai due eserciti roma-ni (ognuno dei quali guidati da un console) che hannoespugnato, rispettivamente, Cominio e Aquilonia.2 quo: «affinché», + cong.3 Cum… praestabant: Livio intende dire che, dopo le

ripetute vittorie romane, i Sanniti non erano più dispo-sti a combattere in campo aperto; pertanto l’unico tipodi guerra possibile per i Romani era l’assedio delle cittànemiche, operazione militare in cui erano particolar-mente capaci.

25

1 per omnia … habebatur: «sotto ogni aspetto era ritenu-to più di un normale cittadino».

2 consul: «da console».

24

Unità 24

IL DATIVO

14

Sezione 7 Sintassi dei casi

Una giornata di Catone (dativo di termine)Catone era solito lavorare la terra tutto il giorno e soltanto la sera provvedeva alla redazione dellesue opere letterarie. Al mattino arava la terra e curava piante e animali, mentre al pomeriggio ripa-rava il recinto che circondava la sua villa con pali di legno e un alto muro. A quel tempo il lavoro incampagna era infatti l’attività che superava tutte le altre per importanza e anche uomini dediti allacultura e allo studio non si astenevano mai dal lavoro dei campi. La sera Catone concludeva la suafatica quotidiana trascorrendo qualche ora a scrivere di storia e di agricoltura: si può dunque con-venire che, se la fama di Catone deriva dalle lettere, la sua vita fu quasi interamente dedicata al lavo-ro in campagna.

I Galli chiedono aiuto a Cesare contro i Germani (dativo di interesse)Diviziaco, capo dell’ambasceria inviata dalle tribù galliche per chiedere aiuto a Cesare contro i Germani, spiega i motivi per cui lapopolazione dei Sequani si trova in una condizione particolarmente difficile a causa dell’occupazione germana. Cesare decide dicombinare un incontro con Ariovisto, re dei Germani, per risolvere la questione e venire dunque incontro alle richieste dei Galli.

Haec Caesari Diviciacus Haeduus dixit: «Miserior et gravior fortuna Sequanis est quam reliquis popu-lis, quod soli ne in occulto quidem queri neque auxilium implorare audent absentisque Ariovisti cru-delitatem velut si1 coram adesset timent quia reliquis fugae facultas datur, Sequanis vero, qui intrafines suos Ariovistum receperunt, quorum oppida omnia in potestate eius sunt, omnes cruciatus suntperferendi». His rebus cognitis Caesar Gallorum animos verbis confirmavit pollicitusque est sibi eamrem curae futuram (magna erat ei spes et beneficio suo et auctoritate adductum Ariovistum finem iniu-riis facturum esse) et concilium dimisit. Multae res Caesarem hortabantur ut Gallis auxilio veniret:sibi eam rem cogitandam et suscipiendam putabat in primis quod Haeduos, qui fratres consanguinei-que saepenumero a senatu appellati erant, in servitute atque in dicione videbat Germanorum tenerieorumque obsides esse apud Ariovistum ac Sequanos intellegebat: quod in tanto imperio populiRomani turpissimum sibi et rei publicae esse arbitrabatur. Paulatim autem2 Germanos consuescereRhenum transire et in Galliam magnam eorum multitudinem venire populo Romano periculosumvidebat existimabatque homines tam feros ac barbaros omnem Galliam occupaturos Italiamque peti-turos. Ipse autem Ariovistus tantos sibi spiritus, tantam arrogantiam sumpserat, ut ferendus non vide-retur. Quamobrem ad Ariovistum legatos misit, qui cum eo aliquem locum conloquio deligerent.

(Cesare)

1 velut si: «come se», + cong. 2 autem: «d’altra parte», «poi».

27

26 DALL’ITALIANO IN LATINO

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. Per quali ragioni i Sequani si trovano in una

situazione più difficile delle altre popolazionigalliche?

2. Cosa spinge Cesare ad accettare la richiestad’aiuto dell’ambasceria gallica?

3. Qual è il compito che Cesare affida agliambasciatori inviati presso Ariovisto?

Strutture linguistiche4. Che tipo di proposizione è quod … audent?5. Quale valore assume il genitivo absentis Ariovisti?6. Da quale verbo è retto il dativo Sequanis?

7. Che tipo di proposizione è qui … receperunt?8. Quale costrutto riconosci nell’espressione His

rebus cognitis?9. Che tipo di sobordinata è ut … veniret: finale,

consecutiva, completiva di natura finale ocompletiva di natura dichiarativo-consecutiva?

10. I due quod che introducono le proposizioni quod… videbat e quod …arbitrabatur sono pronomirelativi o congiunzioni causali?

11. Che tipo di proposizione è ut … videretur?12. Sottolinea tutti i dativi di interesse e di fine.

15

Unità 24 Il dativo

Superiorità dei Romani nell’arte della guerra(dativo di interesse)I Greci ritengono che sia utile alla patria morire in battaglia contro il nemico. Tuttavia i cittadinidevono combattere con prudenza e devono sacrificarsi solo quando è ncessario: se infatti moltimorissero in battaglia, la patria sarebbe ugualmente in grave pericolo. I Romani sono invece diver-si dai Greci nelle questioni militari e non hanno mai ascritto a lode dei loro soldati la morte in bat-taglia non necessaria. Roma ha così costruito l’impero più grande del mondo per la gloria sua e ditutti i suoi cittadini. Nessun popolo è stato simile ai Romani nell’arte della guerra e nessun esercito(nemmeno i Macedoni di Alessandro Magno) ha mai combattuto con uguale ambizione per la gran-dezza di un impero.

28 DALL’ITALIANO IN LATINO

16

Le richieste di una povera donna al re Filippo (accusativo semplice)Perraro accidit ut reges vera de se audiant. Me igitur iuvat liberum responsum referre, quod mulierquaedam paupercula Philippo regi dedit. Quae cum gravem controversiam de re familiari cum fratri-bus haberet, Philippum adiit ac multum diuque obsecravit, ut litem suam diiudicaret: «Hoc unum terogo1: ulciscere iniurias fratrum. Nisi me adiuveris, omnes fortunas meas desperabo. Miserere mei, orex». Haec et talia saepe questa est; at rex, sive quod publicis negotiis distringebatur, sive quod eum per-taesum est diutinae ac molestae rogationis: «Tempus me deficit» respondebat «cum potero, te advoca-bo; nunc abi». Illa tandem admodum libere: «Haec quidem repulsa», exclamavit «sane regem dedecet!».Haud frustra locuta est: Philippum enim sui facti puduit, nec solum aures ei praebuit, sed statim admi-sit ceterorum turbam, qui ab eo ius petebant2. (Igino)

La schiavitù secondo Seneca (accusativo semplice)Seneca (4-65 d.C.), in questa lettera a Lucilio, parla della vita degli schiavi, indignandosi per le crudeltà cui sono sottoposti.

ILibenter ex iis qui a te1 veniunt cognovi familiariter te cum servis tuis vivere: hoc prudentiam tuam,hoc eruditionem decet. «Servi sunt». Immo homines. «Servi sunt». Immo contubernales. «Servi sunt».Immo humiles amici. «Servi sunt». Immo conservi, si cogitaveris tantundem in utrosque licere fortu-nae. Itaque rideo istos qui turpe existimant cum servo suo cenare: quare, nisi quia superbissima con-suetudo cenanti domino stantium servorum turbam circumdedit? Est ille plus quam capit, et ingentiaviditate onerat distentum ventrem ac desuetum iam ventris officio, ut maiore opera omnia egeratquam ingessit. At infelicibus servis movere labra ne in hoc quidem, ut loquantur, licet; virga murmuromne compescitur, et ne fortuita quidem verberibus excepta sunt, tussis, sternumenta, singultus;magno malo ulla voce interpellatum silentium luitur; nocte tota ieiuni mutique perstant. Sic fit ut istide domino loquantur quibus coram domino loqui non licet. At illi quibus non tantum coram dominissed cum ipsis erat sermo, quorum os non consuebatur, parati erant pro domino porrigere cervicem,periculum imminens in caput suum avertere; in conviviis loquebantur, sed in tormentis tacebant.

IIDeinde eiusdem arrogantiae proverbium iactatur, totidem hostes esse quot servos: non habemus illoshostes sed facimus. Alia interim crudelia, inhumana praetereo. Cum ad cenandum discubuimus, aliussputa deterget, alius reliquias temulentorum toro subditus colligit. Alius pretiosas aves scindit; per pec-tus et clunes certis ductibus circumferens eruditam manum frusta excutit, infelix. Adice obsonatoresquibus dominici palati notitia subtilis est, qui sciunt cuius illum rei sapor excitet, cuius illum iuvetaspectus, cuius novitate nauseabundus erigi possit, quid iam ipsa satietate fastidiat, quid illo die esu-riat. Cum his cenare non sustinet et maiestatis suae deminutionem putat ad eandem mensam cumservo suo accedere. (Seneca)

1 a te: riferito a Lucilio, il destinatario dell’epistola.

Metello il Macedonico (accusativo semplice)Quinto Cecilio Metello fu eletto dapprima pretore, poi console, proconsole della Spagna Citeriore einfine censore. Combatté la terza guerra macedonica e sconfisse due volte Andrisco, che avevadichiarato guerra a Roma poiché si riteneva il legittimo erede di Macedonia. Con Metello laMacedonia fu sconfitta e fu ridotta a provincia romana. Si dice che dovette scontrarsi anche con gliArcadi a Cheronea, per vendicare un torto subito da un ambasciatore romano a Corinto. In seguito

31 DALL’ITALIANO IN LATINO

30

1 Hoc … rogo: «Ti chiedo solo questo».2 petebant: peto regge l’accusativo della cosa che si chie-

de e l’ablativo retto da a o ab della persona alla quale sichiede.

29

Unità 25

L’ACCUSATIVO

17

Unità 25 L’accusativo

rinunciò al suo incarico in favore del console Mumnio. Inizialmente sembrava che fosse sconvenien-te1 per lui celebrare il trionfo. Tuttavia, dopo la vittoria di Scarpheia, tornato a Roma ottenne final-mente il trionfo che si addice a un condottiero. Combatté contro i Celtiberi, dopo aver espugnato leloro città e accerchiato gli accampamenti. Eletto censore, esortò i suoi concittadini a vergognarsidella loro condotta morale e a non aver compassione degli uomini disonesti e dissoluti. Egli ritene-va che a un popolo si addicessero costumi morigerati, per questo stabilì che il matrimonio fosseobbligatorio. Nonostante i contrasti con Publio Cornelio Scipione Emiliano, Metello pianse per lasua morte e non derise mai i suoi meriti. Egli credeva che ogni uomo coraggioso potesse giovare alloStato.

1 fosse sconveniente: usa dedecet.

Il giuramento dei catilinari (doppio accusativo)Catilina raduna i suoi uomini per pianificare il colpo di stato (62 a.C.).

Postquam acceperunt Catilinae verba homines, quibus mala abunde omnia erant, sed neque res nequespes bona ulla, tametsi illis quieta movere magna merces videbatur: alii ex eo quaerebant quae condi-cio belli foret, alii quae praemia armis peterent. Tum Catilina pollicitus est tabulas novas1, proscriptio-nem locupletium, magistratus, sacerdotia, rapinas, alia omnia, quae bellum atque libido victorum fert;praeterea eos certiores fecit esse in Hispania citeriore Pisonem, in Mauretania cum exercitu P. SittiumNucerinum, consili sui participes; petere consulatum C. Antonium, quem sibi collegam designare spe-rabat, hominem et familiarem et omnibus necessitudinibus circumventum. Ad hoc maledictis increpa-bat omnis bonos, suorum unum quemque nominans laudabat: admonebat alium egestatis, alium cupi-ditatis suae, compluris periculi aut ignominiae, multos victoriae Sullanae, quibus ea praedae fuerat.Postquam omnium animos alacres videt, cohortatus ut petitionem suam curae haberent, conventumdimisit. Fuerunt id temporis qui dicebant Catilinam, oratione habitá, cum ad ius iurandum popularissceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem vino permixtum in pateris circumtulisse: inde cumpost execrationem omnes degustavissent, sicuti in sollemnibus sacris fieri consuevit, aperuisse consi-lium suum, atque eo dictitare fecisse, ut inter se fidi magis forent, alius alii tanti facinoris conscii.Nonnulli ficta et haec et multa praeterea existimabant. (Sallustio)

1 tabulas novas: «debiti».

La sapienza filosofica di Catone Uticense (riepilogo)Cicerone presenta ai giudici l’intransigente virtù filosofica di Catone.

In M. Catone, iudices, haec bona quae videmus divina et egregia ipsius scitote esse propria; quae nonnumquam requirimus, ea sunt omnia non a natura verum a magistro. Fuit enim quidam summo inge-nio vir, Zeno, cuius inventorum aemuli Stoici nominantur. Huius sententiae sunt et praecepta eiusmodi: sapiens gratia numquam movetur; nemo misericors est nisi stultus et levis; viri non est nequeexorari neque placari. Dicit sapientem nihil opinari, nullius rei paenitere, nulla in re falli, sententiammutare numquam. Hoc homo ingeniosissimus, M. Cato, auctoribus eruditissimis inductus arripuit,neque disputandi causá, ut magna pars, sed ita vivendi. Philosophi autem nonnulli, moderati homineset temperati, aiunt apud sapientem valere aliquando gratiam; viri boni esse misereri; distincta generaesse delictorum et disparis poenas; esse apud hominem constantem ignoscendi locum; ipsum sapien-tem saepe aliquid opinari quod nescit, irasci non numquam; omnes virtutes mediocritate quadam essemoderatas. Hos ad magistros si aliqua te fortuna, Cato, cum ista natura detulisset, non tu quidem virmelior esses1 nec fortior nec temperantior nec iustior – neque enim esse potes – sed paulo ad lenitatempropensior. Huiusce modi Scipio ille fuit quem non paenitebat habere eruditissimum hominemPanaetium domi; cuius oratione et praeceptis, quamquam erant eadem ista quae te delectant, tamenasperior non est factus sed, ut accepi a senibus, lenissimus. (Cicerone)

1 si ... detulisset ... non ... esses: «se ... ti avesse portato ... non saresti stato».

33

32

18

L’inizio della guerra contro i Galli della Galazia (ablativo del punto di partenza)Dopo aver esortato i soldati romani a combattere alacremente contro i Galli, dal momento che questi hanno offerto il loro aiutoad Antioco, re di Siria e acerrimo nemico dei Romani, il console Gneo Manlio Volsone inizia a marciare attraverso i territori sot-tratti ad Antioco.

IEadem non aestate solum, sed etiam iisdem prope diebus, quibus haec a M. Fulvio consule in Aetoliagesta sunt, consul alter Cn. Manlius in Gallograecia bellum gessit. Vere primo Ephesum consul venit,acceptisque copiis ab L. Scipione et exercitu lustrato contionem apud milites habuit: adhortatus eosad novum cum Gallis suscipiendum bellum.Laeti milites cum frequenti adsensu consulem audiverunt, partem virium Antiochi, Syriae regis, fuisseGallos credentes. Consul Attalum, Eumenis fratrem, accersit a Pergamo, hortatusque ad capessendum secum bellumpollicentem suam suorumque operam domum ad comparandum dimittit. Paucos post dies profecto abEpheso consuli ad Magnesiam occurrit Attalus cum mille peditibus equitibusque quingentis, Athenaeofratre iusso cum ceteris copiis subsequi, commendatá iis custodiá Pergami, quos fratri regnoque fidoscredebat. Consul collaudato iuvene cum omnibus copiis ad Maeandrum progressus castra posuit, quiavado superari amnis non poterat et contrahendae naves erant ad exercitum traiciendum. TransgressiMaeandrum ad Hieran Comen1 pervenerunt.

IIFanum ibi augustum Apollinis et oraculum; sortes versibus haud inconditis dare vates dicuntur. Hincalteris castris ad Harpasum flumen ventum est. Eodem et Athenaeus, Eumenis et Attali frater, cumCretense Leuso et Corrago Macedone venit; mille pedites mixtarum gentium et trecentos equites secumadduxerunt. Consul nihil via degressus ad Antiochiam super Maeandrum amnem posuit castra. Huiusamnis fontes Celaenis oriuntur. Celaenae urbs caput quondam Phrygiae fuit; migratum inde haud pro-cul veteribus Celaenis, novaeque urbi Apameae nomen inditum ab Apama sorore Seleuci regis. EtMarsyas amnis, haud procul a Maeandri fontibus oriens, in Maeandrum cadit, famaque ita tenetCelaenis Marsyan cum Apolline tibiarum cantu certasse. Maeander ex arce summa Celaenarum ortus,media urbe decurrens, per Caras primum, deinde Ionas in sinum maris editur, qui inter Prienen etMiletum est. Ad Antiochiam in castra consulis Seleucus, Antiochi filius, ex foedere icto cum Scipionead frumentum exercitui dandum venit. Inde ad Gordiutichos quod vocant processum est. Ex eo loco ad Tabas tertiis castris perventum. In fini-bus Pisidarum posita urbs est, in ea parte, quae vergit ad Pamphylium mare. Integris viribus regioniseius feroces ad bellandum habebat viros. Tum quoque equites in agmen Romanum eruptione factahaud modice primo impetu turbavere; deinde ut apparuit nec numero se nec virtute pares esse, inurbem compulsi veniam erroris petebant, dedere urbem parati. Quinque et viginti talenta argenti etdecem milia medimnum tritici imperata; ita in deditionem accepti. (Livio)

1 ad Hieran Comen: «a Iera Come», ad + acc.

34

Unità 26

L’ABLATIVO

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Strutture linguistiche1. Individua tutti i complementi di origine presenti nel

passo.2. Il costrutto acceptis … copiis è un ablativo

assoluto: individua gli altri ablativi assoluti presentinel passo.

3. Analizza il complemento a Pergamo: dopo averindividuato di quale complemento si tratta, elencatutti i complementi composti con la preposizione

a/ab seguita dall’ablativo e individuane le funzioni.4. Che tipo di proposizione subordinata è quia …

poterat? 5. Come è costruito il verbo dicuntur? 6. Le forme verbali oriuntur, oriens e ortus derivano

tutte dal verbo orior: analizzale e individua qualeablativo ricorre con questo verbo.

7. Considera l’espressione ad frumentum …dandum: che valore ha questo costrutto?

19

Unità 26 L’ablativo

La Germania (ablativo del punto di partenza)Nel passo proposto, tratto dalla Germania, lo storico Tacito (55-117 d.C.), dopo aver dedicato la sua trattazione ad aspetti geo-grafici della Germania, analizza alcune caratteristiche della società dei Germani.

IGermania omnis a Gallis Raetisque et Pannoniis Rheno et Danuvio fluminibus, a Sarmatis Dacisquemutuo metu aut montibus separatur: cetera Oceanus ambit, latos sinus et insularum immensa spatiacomplectens, nuper cognitis quibusdam gentibus ac regibus, quos bellum aperuit. Rhenus, RaeticarumAlpium inaccesso ac praecipiti vertice ortus, modico flexu in occidentem versus septentrionali Oceanomiscetur. Danuvius, molli et clementer edito montis Abnobae iugo effusus, plures populos adit. Germani celebrant carminibus antiquis Tuistonem deum terra editum. Ei filium Mannum, originemgentis conditoremque, Manno tres filios adsignant.

IIFuisse et apud eos Herculem memorant, primumque omnium virorum fortium ituri in proelia canunt.Sunt illis haec quoque carmina quorum relatu, quem barditum vocant, accendunt animos futuraequepugnae fortunam ipso cantu augurantur.Ceterum et Ulixen quidam opinantur longo illo et fabuloso errore in hunc Oceanum delatum adisseGermaniae terras, Asciburgiumque, quod in ripa Rheni situm hodieque incolitur, ab illo constitutumnominatumque; Germani reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. Nec regibus infinita ac liberapotestas.Ceterum neque animadvertere neque vincire, ne verberare quidem nisi sacerdotibus permissum, nonquasi in poenam nec ducis iussu, sed velut deo imperante, quem adesse bellantibus credunt. (Tacito)

Un cruento combattimento fra Galli e Romani (ablativo del punto di partenza)I

Galli, praemissis equitibus, magno cursu ad oppidum Gergoviam contenderunt. Sub muro consiste-bant suorumque pugnantium numerum augebant. Erat Romanis nec loco nec numero aequa conten-tio; simul et cursu et spatio pugnae defatigati non facile recentes atque integros sustinebant. Caesarcum iniquo loco pugnari hostiumque augeri copias videret, praemetuens suis ad T. Sextium legatum,quem minoribus castris praesidio reliquerat, misit, ut cohortes ex castris celeriter educeret et sub infi-mo colle ab dextro latere hostium constitueret. Ipse paulum ex eo loco cum legione progressus, ubi con-stiterat, eventum pugnae exspectabat. Cum acerrime comminus pugnaretur, hostes loco et numero,nostri virtute confidebant.

IIEodem tempore L. Fabius centurio quique una murum ascenderant, circumventi atque interfecti demuro praecipitabantur. M. Petronius, eiusdem legionis centurio, a multitudine oppressus ac sibi despe-rans multis iam vulneribus acceptis, manipularibus suis, qui illum erant secuti «Quoniam» inquit «meuna vobiscum servare non possum, vestrae quidem certe vitae prospiciam, quos cupiditate gloriaeadductus in periculum deduxi. Vos data facultate vobis consulite». Simul in medios hostes inrupit duo-busque interfectis reliquos a porta paulum submovit. Ita pugnans post paulo concidit ac suis salutifuit. Nostri cum undique premerentur, sex et quadraginta centurionibus amissis deiecti sunt loco. Sedintolerantius Gallos insequentes legio decima tardavit, quae pro subsidio paulo aequiore loco constite-rat. Hanc rursus XIII legionis cohortes exceperunt, quae ex castris minoribus eductae cum T. Sextiolegato locum ceperant superiorem. Legiones ubi primum planitiem attigerunt, infestis contra hostemsignis constiterunt. Eo die milites sunt paulo minus septingenti desiderati. (Cesare)

36

35

20

Sezione 7 Sintassi dei casi

Operazioni militari in Egitto e in Asia (ablativo del punto di partenza)I

Caesar Aegypto atque Alexandria potitus1 reges constituit, quos Ptolomaeus testamento scripserat atqueobtestatus erat populum Romanum ne mutarentur. Nam maiore ex duobus pueris rege amisso, mino-ri tradidit regnum maiorique ex duabus filiis Cleopatrae, quae manserat in fide praesidiisque eius;minorem Arsinoen deducere ex regno statuit. Legiones ibi veteraná sextá secum reductá ceteras reliquit,ut firmum esset eorum regum imperium qui neque amorem suorum habere poterant, quod fideliter per-manserant in Caesaris amicitia, neque vetustatis auctoritatem, paucis diebus reges constituti. Sic rebusomnibus confectis et conlocatis ipse profectus est in Syriam.

IIDum haec in Aegypto geruntur, rex Deiotarus ad Domitium Calvinum cui Caesar Asiam finitimasqueprovincias administrandas tradiderat, venit oratum ne Armeniam minorem regnum suum neveCappadociam regnum Ariobarzanis possideri vastarique pateretur a Pharnace rege; Domitius cum turpepopulo Romano et C. Caesari victori sibique infame esse statueret regna sociorum atque amicorum abexterno rege occupari, nuntios confestim ad Pharnacen misit, ut Armenia Cappadociaque decederet.Interim legati a Pharnace responsa referunt: Cappadocia se decessisse, Armeniam minorem recepisse.Domitius profectus est in Armeniam locisque superioribus iter facere instituit: nam ex Ponto aComanis iugum editum silvestre est, pertinens in Armeniam minorem, quo Cappadocia finitur abArmenia. Cuius itineris has esse certas opportunitates cognoverat quod in locis superioribus nullusimpetus repentinus accidere hostium poterat, et quod Cappadocia his iugis subiecta magnam commea-tus copiam erat subministratura.

IIIComplures interim legationes Pharnaces ad Domitium mittit: legati de pace agunt regiaque muneraDomitio ferunt. Ea constanter omnia aspernabatur nec sibi quicquam fore antiquius quam dignitatempopuli Romani et regna sociorum reciperare legatis respondebat.Domitius autem ex propinquis castris in aciem exercitum eduxit. Acriter varieque pugnatur. Ceciderunteo proelio splendidi atque inlustres viri nonnulli, equites Romani. Quo tamen incommodo Domitiusaccepto reliquias exercitus dissipati collegit itineribusque tutis per Cappadociam se in Asiam recepit.Pharnaces, rebus secundis elatus, Pontum omnibus copiis occupavit ibique et victor et crudelissimusrex multa oppida expugnavit. (Bellum Alexandrinum)

1 potitus: «impadronitosi», + abl.

Asdrubale giunge in Italia (ablativo del punto di partenza)Asdrubale, fratello di Annibale, guida i Cartaginesi durante le operazioni militari della seconda guerra punica. Il pretore comunicaai consoli con una lettera che Asdrubale sta attraversando le Alpi, per congiungere il proprio esercito con le truppe di Annibale.

Auxerunt Romae tumultum litterae ex Gallia allatae ab L. Porcio praetore: Hasdrubalem movisse exhibernis et iam Alpes transire; octo milia Ligurum conscripta armataque coniunctura se transgresso inItaliam esse. Hae litterae consules raptim confecto dilectu maturius quam constituerant exire in pro-vincias coegerunt ea mente ut uterque hostem in sua provincia contineret neque coniungi aut conferrein unum vires pateretur. Plurimum in eam rem adiuvit opinio Hannibalis quod, etsi1 ea aestate trans-iturum in Italiam fratrem crediderat, haudquaquam tam facilem maturumque transitum exspectabat;ea tardius movendi ex hibernis causa fuit. Ceterum Hasdrubali et sua et aliorum spe omnia celerioraatque expeditiora fuere. Non enim receperunt modo Arverni eum deincepsque aliae Gallicae atqueAlpinae gentes, sed etiam secutae sunt ad bellum. Ceterum quod celeritate itineris profectum erat, idmora ad Placentiam, dum frustra obsidet magis quam oppugnat, corrupit. Crediderat campestris oppi-di facilem expugnationem esse, et nobilitas coloniae induxerat eum, magnum se excidio eius urbis ter-rorem ceteris ratum iniecturum. Non ipse se solum ea oppugnatione impediit, sed Hannibalem, postfamam transitus eius, tanto spe sua celeriorem, iam moventem ex hibernis, continuerat. (Livio)

1 etsi: «anche se», + ind.

38

37

21

Unità 26 L’ablativo

Nabide, tiranno dei Lacedemoni, chiede l’alleanza con i Romani(ablativo del punto di partenza)Durante le guerre macedoniche Filippo, re dei Macedoni, con l’avvicinarsi dello scontro decisivo con i Romani decide di affidarea titolo fiduciario la città di Argo a Nabide, tiranno dei Lacedemoni. Questi avrebbe dovuto restituirgliela se Filippo avesse vintocontro i Romani. Nabide accetta la proposta di Filippo ma poi decide di allearsi con i Romani.

IPhilippus, Macedonum rex, optimum ratus Nabidi urbem Argivorum Lacedaemoniorum tyranno velutfiduciariam dare ut victori sibi restitueret, Philocli, qui Corintho Argisque praeerat, scribit ut tyrannumipse conveniret. Philocles adicit, ad pignus futurae regi cum tyranno amicitiae, filias suas regemNabidis filiis matrimonio coniungere velle. Tyrannus tradere ubi vellet1 urbem Philoclen iussit. Nocteignaris omnibus acceptus in urbem est tyrannus: prima luce occupata omnia superiora loca portaequeclausae. Paucis principum inter primum tumultum elapsis, eorum absentium direptae fortunae; prae-sentibus aurum atque argentum ablatum, pecuniae imperatae ingentes. Contione inde advocata roga-tiones promulgavit, unam de tabulis novis, alteram de agro viritim dividendo.

IIPostquam in potestate Argivorum civitas erat, legatos Elatiam ad Quinctium consulem et ad Attalum,Asiae regem, Aeginae hibernantem mittit qui nuntiarent Argos in potestate sua esse et a Quinctio pete-rent ut eo veniret ad conloquium. Quinctius ut eo quoque praesidio Philippum nudaret cum adnuissetse venturum, mittit ad Attalum ut ab Aegina Sicyonem sibi occurreret; ipse ab Anticyra decem quinque-remibus quas iis forte ipsis diebus L. Quinctius frater eius adduxerat ex hibernis Corcyrae, Sicyonemtramisit. Iam ibi Attalus erat; qui cum tyranno ad Romanum imperatorem, non Romano ad tyrannumeundum diceret, in sententiam suam Quinctium traduxit ne in urbem ipsam Argos iret. Haud proculurbe Mycenica vocatur: in eo loco ut congrederentur convenit. Quinctius cum fratre et tribunis militumpaucis, Attalus cum regio comitatu, Nicostratus Achaeorum praetor cum auxiliaribus paucis venit.Tyrannum ibi cum omnibus copiis opperientem invenerunt. Progressus armatus cum satellitibus arma-tis est in medium fere interiacentis campi: inermis Quinctius cum fratre et duobus tribunis militum,inermi item regi praetor Achaeorum et unus ex purpuratis latus cingebant. Ubi de condicionibus amicitiae coeptum agi est, Romanus duas postulare res, unam ut bellum cumAchaeis finiret, alteram ut adversus Philippum mitteret secum auxilia. Ea se missurum dixit; pro pacecum Achaeis indutiae impetratae. (Livio)

1 ubi vellet: «quando voleva»; il soggetto sottinteso è Philocles.

Usipeti e Tencteri si scontrano con i Menapi e Cesare si prepara allaguerra contro i Germani (ablativo del punto di partenza)Gli Usipeti e i Tencteri, popoli germanici, migrano al di qua del Reno: uno spostamento determinato dalla pressione esercitata daibellicosissimi Svevi. Giunti infine nelle terre abitate dai Menapi, che però impediscono loro di attraversare il Reno, Usipeti e Ten-cteri vanno allo scontro. Intanto Cesare, informato di questi avvenimenti, si prepara alla guerra con i Germani.

IUsipetes et Tenctheri complures annos Sueborum vim sustinuerunt, ad extremum tamen agris expulsiet multis locis Germaniae triennium vagati ad Rhenum pervenerunt, quas regiones Menapii incolebant.Hi ad utramque ripam fluminis agros aedificia vicosque habebant. Sed tantae multitudinis adventuperterriti ex iis aedificiis, quae trans flumen habuerant, demigraverunt et cis Rhenum dispositis praesi-diis Germanos transire prohibebant. Illi omnia experti cum neque vi contendere propter inopiamnavium neque clam transire propter custodias Menapiorum possent, reverti se in suas sedes regione-sque simulaverunt et tridui viam progressi rursus reverterunt atque omni hoc itinere una nocte equita-tu confecto inscios inopinantesque Menapios oppresserunt, qui de Germanorum discessu per explora-tores certiores facti sine metu trans Rhenum in suos vicos remigraverant. His interfectis navibusqueeorum occupatis, flumen transierunt atque omnibus eorum aedificiis occupatis reliquam partem hie-mis se eorum copiis aluerunt.

40

39

22

Sezione 7 Sintassi dei casi

IIHis de rebus Caesar certior factus et infirmitatem Gallorum veritus, quod sunt in consiliis capiendismobiles et novis plerumque rebus student, nihil his committendum existimavit. Caesar, ne graviori bello occurreret, maturius quam consueverat ad exercitum proficiscitur. Eo cumvenisset, ea quae fore suspicatus erat facta cognovit: missas legationes ab nonnullis civitatibus adGermanos invitatosque eos uti ab Rheno discederent; Germani latius iam vagabantur et in finesEburonum et Condrusorum, qui sunt Treverorum clientes, pervenerant. Principibus Galliae evocatisCaesar ea quae cognoverat dissimulanda sibi existimavit eorumque animis permulsis et confirmatisequitatuque imperato bellum cum Germanis gerere constituit. (Cesare)

Peleo e Teti (ablativo del punto di partenza)Peleo, re di Ftia, in Tessaglia, proveniva da Egina: fu esiliato da suo padre Eaco con suo fratelloTelamone, poiché aveva ucciso il suo fratellastro. Allontanatosi da Egina, Peleo giunse a Ftia e quisposò la figlia del re. Durante una battuta di caccia, colpì accidentalmente il suocero e perciò fucostretto a fuggire da Ftia.In seguito Zeus, il padre di tutti gli dèi, diede in sposa a Peleo la bellissima dea marina Teti, cheall’inizio non amava Peleo: infatti fuggiva da lui in ogni modo, e si trasformava in fuoco, poi diven-tava acqua e poi vento, si tramutava in un albero, in un leone e poi in un serpente e in una seppia.Ma alla fine Peleo riuscì a sposare Teti e alle nozze parteciparono tutti gli dèi dell’Olimpo, tranne laperfida Eris. Dall’unione di Peleo e Teti nacque il fortissimo Achille: poiché Teti desiderava rendereinvulnerabile suo figlio, lo immerse nelle acque del fiume Stige. Peleo non approvava il desiderio diTeti: perciò la dea si allontanò dalla dimora di Peleo e affidò Achille al Centauro Chirone. Poi ritor-nò a nuotare nel mare azzurro.

Il re Mida (ablativo del punto di partenza)Sileno, precettore del dio Dioniso, fu ritrovato ubriaco in Frigia e venne condotto dal re della regio-ne, il ricchissimo Mida, figlio di Gordio e di Cibele. Il re ospitò Sileno e lo trattò con grande bene-volenza. Dioniso allora volle ringraziare Mida per la sua gentilezza e realizzò un desiderio del re.Mida desiderava essere il più ricco di tutti gli uomini: così con l’aiuto di Dioniso tramutava in oroogni cosa con il solo tocco delle mani. All’improvviso la sua reggia fu piena di oggetti preziosi: sta-tue, vasi, oggetti d’oro erano ovunque. All’inizio Mida, abbagliato dall’oro, gioiva del suo potere.Tuttavia, in seguito, non riusciva a mangiare nulla, perché anche il cibo si tramutava in oro. Allora,preso dalla disperazione, pregò Dioniso di privarlo del suo potere, perché non voleva morire di fame.Il dio ordinò al povero Mida di immergersi nel fiume Pattolo e il fiume all’improvviso fu pieno d’oro. In seguito Mida si comportò ancora una volta da stolto. Si svolgeva una gara musicale fra Apollo ePan: questi affermava di essere, con il suo flauto, più melodioso di Apollo. Tmolo, che era il giudicedella gara, disse che Apollo era più abile di Pan; invece Mida affermò che Pan era migliore di Apollo.Così il dio, adirato, fece crescere al re delle orribili orecchie d’asino.

La cavalleria numida viene in aiuto all’esercito romano (ablativo strumentale)Durante le guerra contro i Liguri, i Romani, comandati dal console Minucio, evitano una sicura sconfitta grazie al prezioso aiutodella cavalleria numida.

ILigures Pisas iam quadraginta milibus hominum, adfluente cotidie multitudine ad famam belli spem-que praedae, circumsedebant. Minucius consul Arretium die quam edixerat ad conveniendum militibusvenit. Inde quadrato agmine ad Pisas duxit, et cum hostes non plus mille passuum ab oppido trans flu-vium movissent castra, consul urbem haud dubie servatam adventu suo est ingressus. Postero die etipse trans fluvium quingentos ferme passus ab hoste posuit castra. Inde levibus proeliis a populationi-

43

42 DALL’ITALIANO IN LATINO

41 DALL’ITALIANO IN LATINO

23

Unità 26 L’ablativo

bus agrum sociorum tutabatur: in aciem exire non audebat novo milite. Ligures multitudine freti et inaciem exibant, parati de summa rerum decernere, et abundantes militum numero passim multasmanus per extrema finium ad praedandum mittebant.

IIDiu nihil in Liguribus dignum memoriá gestum erat: extremo eius anni bis in magnum periculum resadducta est; nam et castra consulis oppugnata aegre sunt defensa et non ita multo post per saltumangustum cum duceretur agmen Romanum, ipsas fauces exercitus Ligurum insedit. Qua cum exitusnon pateret, converso agmine redire institit consul. Et ab tergo fauces saltus occupatae a parte hostiumerant Caudinaeque cladis memoria non animis modo sed prope oculis obversabatur. Numidas octin-gentos ferme equites inter auxilia habebat.Numidae equos conscendunt et obequitare stationibus hostium, neminem lacessentes, coeperunt. Nihilprimo adspectu contemptius: equi hominesque paululi et graciles, discinctus et inermis eques, praeter-quam quod iacula secum portat, equi sine frenis. Postremo subditis calcaribus per medias stationes hostium erumpunt et in agrum latiorem evectiomnia propinqua viae tecta incendunt. Proximo deinde vico inferunt ignem, ferro flammaque omniapervastant. Fumus primo conspectus, deinde clamor trepidantium in vicis auditus, postremo seniorespuerique refugientes tumultum in castris fecerunt. Momento temporis castra relicta erant, et obsidioneliberatus consul quo intenderat pervenit. (Livio)

I Romani si preparano alla guerra contro Antioco, re di Siria (ablativo strumentale)Lo storico Livio (59 a.C.-17 d.C.) racconta che i senatori, preoccupati per l’imminente guerra contro Antioco, re di Siria, attuanodei provvedimenti difensivi e nominano anticipatamente consoli e pretori.

IExpectatio nondum coepti cum Antiocho, Syriae rege, belli curae patribus erat. Nam per legatos identidemomnia explorabantur; tamen rumores temere sine ullis auctoribus orti multa falsa veris miscebant; interquae allatum erat, cum in Aetoliam venisset Antiochus, extemplo classem eum in Siciliam missurum.Itaque senatus praetorem Atilium cum classe miserat in Graeciam; tamen, quia non copiis modo sedetiam auctoritate opus erat ad tenendos sociorum animos, T. Quinctium et Cn. Octavium et Cn. Serviliumet P. Villium legatos in Graeciam misit; et ut M. Baebius ex Bruttiis ad Tarentum et Brundisium promo-veret legiones decrevit; et ut M. Fulvius praetor classem navium viginti mitteret ad tuendam Siciliae oram.Praetor oppida omnia maritima quae in Graeciam versa erant praesidiis firmavit.

IIAddidit alimenta rumoribus adventus Attali, Eumenis fratris, qui nuntiavit Antiochum regemHellespontum cum exercitu transisse et Aetolos ita se parare ut sub adventum eius in armis essent. EtEumeni absenti et praesenti Attalo gratiae actae et aedes liberae, locus, lautia decreta et munera data:equi duo, bina equestria arma et vasa argentea centum pondo et aurea viginti pondo. Cum alii atque alii nuntii bellum instare adferrent, ad rem pertinere visum est consules primo quoquetempore creari. P. Scipioni consulatus datus est; additur ei de plebe collega M’. Acilius Glabrio. Posterodie praetores creati L. Aemilius Paulus, M. Aemilius Lepidus, M. Iunius Brutus, A. CorneliusMammula, C. Livius et L. Oppius, utrique eorum Salinator cognomen erat; Oppius is erat qui classemviginti navium in Siciliam duxerat. Interim dum novi magistratus sortirentur provincias, M. Baebiusa Brundisio cum omnibus copiis transire in Epirum est iussus et circa Apolloniam copias continere, etM. Fulvio praetori urbano negotium datum est ut quinqueremes novas quinquaginta faceret. (Livio)

44

24

Sezione 7 Sintassi dei casi

I Romani sconfiggono i Galli (ablativo strumentale)Sotto la guida del console Cn. Manlio, i Romani sconfiggono i Galli stanziati in Galazia.

IAd Cuballum, Gallograeciae castellum, castra habentibus Romanis apparuere cum magno tumultuhostium equites nec turbarunt tantum stationes Romanas repente invecti sed quosdam etiam occide-runt. Qui tumultus cum in castra perlatus esset, effusus repente omnibus portis equitatus Romanusfudit fugavitque Gallos et aliquot fugientes occidit. Cn. Manlius consul, quia non comminus pugnam sed procul locis oppugnandis futuram praeceperatanimo, ingentem vim pilorum, velitarium hastarum, sagittarum glandisque et lapidum paraverat,instructusque missilium apparatu ad Olympum montem ducit et a quinque ferme milibus castra locat. Postero die cum quadringentis equitibus progressum eum ad situm Gallicorum castrorum visendumequites hostium, duplex numerus, effusi e castris, in fugam averterunt; occisi quoque pauci fugientium,vulnerati plures.

IITertio die cum omnibus ad loca exploranda profectus, quia nemo hostium extra munimenta proces-sit, tuto circumvectus montem, animadvertit meridiana regione terrenos colles esse, a septentrionearduas et rectas prope rupes atque, omnibus ferme aliis inviis, itinera tria esse, unum medio monte,quá terrena erant, duo difficilia ab hiberno solis ortu et ab aestivo occasu. Haec contemplatus eo diesub ipsis radicibus posuit castra; postero, sacrificio facto, cum primis hostiis litasset, trifariam exerci-tum divisum ducere ad hostem pergit. Ipse cum maxima parte copiarum, quá aequissimum aditumpraebebat mons, ascendit. Equitatum cum elephantis in proxima tumulis planitie reliquit.

IIIGalli quattuor milia fere armatorum ad tumulum imminentem viae minus mille passuum a castrisoccupandum mittunt, eo se rati veluti castello iter impedituros. Quod ubi Romani viderunt, expediuntsese ad pugnam. Ante signa modico intervallo velites eunt et funditores et Tralles et Thraeces. Missilibusex intervallo loci proelium commissum est, primo par, Gallos loco adiuvante, Romanos varietate etcopia telorum; procedente certamine nihil iam aequi erat. Scuta longa ceterum ad amplitudinem cor-porum parum lata, et ea ipsa plana, male tegebant Gallos. Nec tela iam alia habebant praeter gladios,quorum, cum manum hostis non consereret, nullus usus erat. Saxis utebantur. Sagittis, glande iacu-lis incauti ab omni parte configebantur. Pauci iam supererant Gallorum, qui effusa fuga castra repe-tunt pavoris et tumultus iam plena. Romanos victores deserti fuga hostium acceperunt tumuli. (Livio)

45

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. Cosa accade dopo che i Romani hanno stanziato

l’accampamento presso Cuballo?2. Che caratteristiche ha il luogo in cui si stanziano i

Romani?3. Di quali armi si servono i Galli durante il

combattimento?Strutture linguistiche4. Sottolinea tutti gli ablativi strumentali.5. Quale costrutto riconosci nell’espressione cum …

perlatus esset? Da quale verbo deriva perlatusesset? Scrivine sul quaderno il paradigmacompleto.

6. Che tipo di proposizioni è quia … praeceperat? Cisono altre subordinate dello stesso tipo, nel testo?

7. Il sostantivo vim è l’accusativo singolare di vis:

qual è la declinazione di questo nome particolaredella III declinazione?

8. Postero die è un ablativo semplice che ha lafunzione di un complemento di tempodeterminato: individua gli altri ablativi con funzioneanaloga.

9. Come spieghi la presenza dei due infiniti esse eesse?

10. Individua tutti gli ablativi assoluti presenti nelpasso.

11. Saxis è un ablativo strumentale: quali sono i verbiche in genere si costruiscono con l’ablativostrumentale?

12. La proposizione qui … repetunt è unaproposizione relativa propria o impropria?

25

Unità 26 L’ablativo

Ritratto di Catone (ablativo strumentale)Fra patrizi e plebei sorge una contesa per ottenere la censura. Fra tutti si distingue per le sue notevoli qualità Marco Porcio Cato-ne, di cui lo storico Livio (59 a.C.-17 d.C.) delinea un interessante ritratto.

Censuram summa contentione petebant L. Valerius Flaccus P. et L. Scipiones Cn. Manlius Vulso L.Furius Purpurio patricii, plebeii autem M. Porcius Cato M. Fulvius Nobilior Ti. et M. Sempronii,Longus et Tuditanus. Sed omnes patricios plebeiosque nobilissimarum familiarum M. Porcius longeanteibat. In hoc viro tanta vis animi ingeniique fuit, ut quocumque loco natus esset, fortunam sibi ipsefacturus fuisse videretur. Nulla ars neque privatae neque publicae rei gerendae ei defuit; urbanas rusti-casque res pariter callebat. Ad summos honores alios scientia iuris, alios eloquentia, alios gloria mili-taris provexit. Huic versatile ingenium pariter ad omnia fuit: in bello manu fortissimus multisque insi-gnibus clarus pugnis, idem postquam ad magnos honores pervenit, summus imperator, idem in paceiuris peritissimus, eloquentissimus. Vivit vigetque eloquentia eius sacrata scriptis omnis generis.Orationes et pro se multae et pro aliis et in alios: nam non solum accusando sed etiam causam dicen-do fatigavit inimicos. Simultates nimio plures et exercuerunt eum et ipse exercuit eas. Asperi proculdubio animi et linguae acerbae et immodice liberae fuit, sed invicti a cupiditatibus animi, rigidae inno-centiae, contemptor gratiae, divitiarum. In parsimonia, in patientia laboris periculique ferrei prope cor-poris animique. (Livio)

Avvenimenti del 181 a.C. (ablativo strumentale)Lo storico Livio (59 a.C.-17 d.C.) racconta gli avvenimenti del 181 a.C.: il pretore Manlio fonda la colonia di Aquileia nella Spa-gna ulteriore e il proconsole Lucio Emilio Paolo riporta il trionfo sui Liguri Ingauni.

IIn ulteriore Hispania Manlius praetor secunda aliquot proelia cum Lusitanis fecit. Aquileia coloniaLatina eodem anno in agrum Gallorum est deducta. Tria milia peditum quinquagena iugera, centurio-nes centena, centena quadragena equites acceperunt. Tresviri deduxerunt P. Cornelius Scipio Nasica C.Flaminius L. Manlius Acidinus. Aedes duae eo anno dedicatae sunt, una Veneris Erycinae ad portamCollinam: dedicavit L. Porcius Licinus duumvir, vota erat a consule L. Porcio Ligustino bello, altera inforo holitorio Pietatis. Eam aedem dedicavit M’. Acilius Glabrio duumvir; statuamque auratam, quaeprima omnium in Italia est statuta aurata, patris Glabrionis posuit.

IIPer eosdem dies, quibus aedes hae dedicatae sunt, L. Aemilius Paulus proconsul ex Liguribus Ingaunistriumphavit. Transtulit coronas aureas quinque et viginti, nec praeterea quicquam auri argentique ineo triumpho latum. Captivi multi principes Ligurum antea currum ducti. Aeris trecenos militibus divi-sit. Auxerunt eius triumphi famam legati Ligurum pacem perpetuam orantes: ita in animum induxis-se Ligurum gentem, nulla umquam arma nisi imperata a populo Romano sumere. Pax in Liguribusfuit. In Corsica pugnatum cum Corsis: ad duo milia eorum M. Pinarius praetor in acie occidit. Qua cladecompulsi obsides dederunt et cerae centum milia pondo. Inde in Sardiniam exercitus ductus, et cumIliensibus, gente ne nunc quidem omni parte pacata, secunda proelia facta. Carthaginiensibus eodemanno centum obsides redditi. (Livio)

Policrate (ablativo strumentale)Policrate per breve tempo regnò nell’isola di Samo con i suoi due fratelli. In seguito si impadronì delpotere assoluto e divenne il tiranno dell’isola. Policrate si servì delle sue immense ricchezze perabbellire l’isola di Samo: ricordiamo in particolare lo splendido tempio dedicato alla dea Era, che fuportato a termine dagli abitanti stessi dell’isola. Erodoto racconta che Policrate era molto amico delsovrano egizio Amasi. Dato che Policrate era molto fortunato, il sovrano egizio palesò la sua preoc-cupazione per la fortuna del suo amico: diceva che gli uomini, che per molto tempo godono di unabuona sorte, all’improvviso vengono colpiti dalla sventura. Così consigliò a Policrate di separarsi da

48 DALL’ITALIANO IN LATINO

47

46

26

Sezione 7 Sintassi dei casi

un oggetto cui teneva molto, per evitare che all’improvviso la cattiva sorte lo colpisse. Policrateaccettò il consiglio dell’amico: si imbarcò su una nave e gettò in mare un anello preziosissimo; quin-di tornò alla sua dimora. Il giorno dopo un pescatore, che aveva preso un pesce molto grande, lodonò a Policrate. Accadde allora un avvenimento singolare, degno di essere ricordato: il cuoco trovònelle interiora del pesce il preziosissimo anello e lo restituì al tiranno. Policrate riferì ad Amasi l’ac-caduto. Allora il sovrano dell’Egitto decise di allontanarsi da lui, perché sapeva che la fortuna del-l’amico non sarebbe durata per sempre ma all’improvviso una terribile sciagura avrebbe colpito ilsuo amico e non voleva soffrirne. Poco tempo dopo infatti Policrate fu barbaramente ucciso dalsatrapo di Sardi.

Artemisia I e Artemisia II (ablativo strumentale)Artemisia, figlia di Ligdamo di Alicarnasso, era la sovrana della Caria. Racconta Erodoto, famosostorico greco, che Artemisia prese parte alla spedizione contro i Greci, organizzata dal re deiPersiani Serse. Era una donna di grande coraggio: durante le operazioni di guerra dimostrò un valo-re e una tenacia straordinari. Con molto zelo guidò personalmente le sue cinque navi e dimostrò diessere molto più coraggiosa dei soldati di Serse. I Greci tentarono di ucciderla, perché non voleva-no che una donna partecipasse a una spedizione di guerra. Tuttavia il loro tentativo fu vano, perchéArtemisia decise di ritirarsi presto dalla battaglia. Dagli storici sappiamo che un’altra Artemisia fu sovrana della Caria: costei era la moglie di Mausolo,che fondò la bellissima città di Alicarnasso. Alla morte di suo marito Artemisia si impadronì delpotere e per breve tempo regnò in Caria. Presa da profonda tristezza, fece erigere un monumentosepocrale per suo marito, che superava per bellezza e grandiosità molte altre opere d’arte.

Teossena preferisce morire piuttosto che cadere prigioniera di Filippo(riepilogo sull’ablativo)

IPhilippus, Macedonum rex, Herodicum principem Thessalorum multis ante annis occiderat; generosquoque eius postea interfecit. In viduitate relictae filiae singulos filios parvos habentes. Theoxena etArcho nomina iis erant mulieribus. Theoxena multis petentibus aspernata nuptias est: Archo Poridicuidam, longe principi gentis Aenianum, nupsit et apud eum plures enixa partus, parvis admodumrelictis omnibus, decessit. Theoxena, ut in suis manibus liberi sororis educarentur, Poridi nupsit; suumsororisque filios in eadem habebat cura. Postquam regis edictum de comprehendendis liberis eorum,qui interfecti essent1, accepit, ausa est dicere se sua manu omnes interfecturam. Poris abominatus men-tionem tam foedi facinoris Athenas deportaturum eos ad fidos hospites dixit, comitemque ipsum fugaefuturum esse.

IIProficiscuntur ab Thessalonica Aeneam ad statum sacrificium, quod Aeneae conditori cum magna cae-rimonia quotannis faciunt. Ibi die per sollemnes epulas consumpto navem praeparatam a Poride sopi-tis omnibus de tertia vigilia conscendunt tamquam redituri in Thessalonicam: sed traicere in Euboeamerat propositum. Regii, qui praeerant custodiae portus, lembum armatum ad retrahendam eam navemmiserunt cum gravi edicto, ne reverterentur sine ea. Cum iam appropinquabant, Poris quidem ad hor-tationem remigum nautarumque intentus erat. Ferox interim femina, ad multo ante praecogitatumrevoluta facinus, venenum diluit ferrumque promit et posito in conspectu poculo strictisque gladiis«mors» inquit «una vindicta est. Viae ad mortem hae sunt. Agite, iuvenes mei, primum, qui maioresestis, capite ferrum aut haurite poculum, si segnior mors iuvat». Et hostes aderant et auctor mortisinstabat. Alii alio leto absumpti semianimes e nave praecipitantur. Ipsa deinde virum comitem mortiscomplexa in mare sese deiecit. Nave vacua dominis regii potiti sunt. (Livio)

1 qui interfecti essent «che erano stati uccisi».

50

49 DALL’ITALIANO IN LATINO

27

La guerra fra i Romani e gli Equi (determinazioni di tempo)I Romani si trovano a dover affrontare un duro attacco da parte degli Equi.

IIam pridem haud dubium erat quin1 cum Aequis alter consulum bellum gereret. Itaque Aequi abEcetranis Volscis praesidium petiverunt; quo cupide oblato – adeo civitates hae perpetuo in Romanosodio certaverunt – bellum summa vi parabatur. Tum sentiunt Hernici et praedicunt RomanisEcetranum ad Aequos descisse. Sp. Furius consulum alter cui ea provincia evenerat profectus inAequos, Hernicorum in agro populabundum hostem invenit, ignarusque multitudinis, quia nusquamuniversa conspecta fuerat, imparem copiis exercitum temere pugnae commisit. Primo concursu pulsusse intra castra recepit. Neque is finis periculi fuit; namque et proxima nocte et postero die tanta vi castrasunt circumsessa atque oppugnata ut ne nuntius quidem inde mitti Romam posset multos dies. PosteaHernici et male pugnatum et consulem exercitumque obsideri nuntiaverunt, et patribus Postumium,alterum consulum, efficere videbatur ne quid res publica detrimenti caperet.

IIMulti per eos dies motus multique impetus hinc atque illinc facti sunt, quia superante multitudinehostes carpere multifariam vires Romanas, ut non suffecturas ad omnia, adgressi sunt; simul castraoppugnabantur, simul pars exercitus ad populandum agrum2 Romanum missa urbemque ipsam tem-ptandam. L. Valerius ad praesidium urbis relictus, consul Postumius ad arcendas populationes3

finium missus est. Nihil remissum ab ulla parte curae aut laboris; vigiliae in urbe, stationes ante por-tas praesidiaque in muris disposita, et, quod necesse erat in tanto tumultu, iustitium per aliquot diesservatum. Interim in castris Furius consul, cum primo quietus obsidionem passus esset, in incautumhostem decumaná portá erupit at metu substitit ne qua ex parte altera in castra vis fieret. Furium lega-tum – frater idem consulis erat – longius extulit cursus. Ita exclusus multis saepe frustra conatibus cap-tis ut viam sibi ad castra faceret, usque ad exitum acriter dimicans, cecidit. (Livio)

La storia di Roma e le età dell’uomo (determinazioni di tempo)Con grande originalità Floro (II secolo d.C.) riassume la storia di Roma in quattro gradus, corrispondenti alle età dell’uomo: infan-zia, adolescenza, maturità, vecchiaia.

Si quis populum Romanum quasi unum hominem consideret totamque eius aetatem percenseat, ut1

coeperit utque adoleverit, ut quasi ad quandam iuventae frugem pervenerit, ut postea velut consenue-rit, quattuor gradus processusque eius inveniet. Prima aetas sub regibus fuit prope per annos quadrin-gentos, quibus circum urbem ipsam cum finitimis luctatus est. Haec erit eius infantia. Sequens a Bruto

52

1 quin: «che», + cong.2 ad populandum agrum: proposizione finale.

3 ad arcendas populationes: proposizione finale.

51

Unità 27

DETERMINAZIONIDI TEMPO E DI LUOGO

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. Con chi si alleano gli Equi?2. Chi informa i Romani ogni volta che se ne

presenta l’occasione?3. Come si comporta il senato di fronte all’accaduto?4. Chi perde la vita combattendo?Strutture linguistiche5. Sottolinea i complementi di tempo determinato e

cerchia quelli di tempo continuato, specificandoogni volta in che modo sono espressi.

6. Che significa petiverunt? Come è costruito?7. Come è costruito videbatur?8. Che tipo di proposizione è retta da ne?9. Che forma è temptandam? Quale costrutto

tipicamente latino riconosci?

1 ut: «come, in qual modo».

28

Sezione 7 Sintassi dei casi

Collatinoque consulibus in Appium Claudium Quintum Fulvium consules centum quinquagintaannos patet, quibus Italiam subegit. Hoc fuit tempus viris armis incitatissimum, ideoque quis adules-centiam dixerit2. Deinceps ad Caesarem Augustum centum et quinquaginta anni, quibus totum orbempacavit. Hic iam ipsa iuventas imperii et quaedam quasi robusta maturitas. A Cesare Augusto in sae-culum nostrum haud multo minus anni ducenti, quibus inertiá Caesarum quasi consenuit atque deco-xit, nisi quod sub Traiano principe movit lacertos et praeter spem omnium senectus imperii quasi red-dita iuventute revirescit. (Floro)

2 dixerit: «potrebbe definirla», cong. potenziale.

Il cursus honorum (determinazioni di tempo)La carriera politica romana iniziava ufficialmente dopo dieci anni di servizio militare nella cavalle-ria romana. Tuttavia, questa regola non era molto rigida. A Roma i candidati venivano scelti per lareputazione e per la famiglia cui appartenevano. I passaggi del cursus honorum avvenivano ognianno tramite elezioni dirette. I candidati con almeno trent’anni diventavano questori. I patrizi pote-vano accedere a questa carica e ad altre cariche due anni prima. I questori si occupavano dell’am-ministrazione finanziaria e al termine della loro carica diventavano membri del senato. All’età ditrentasei anni, chi era stato questore poteva essere eletto edile. Gli edili si occupavano dell’ammini-strazione della città e, alla fine della loro carica, organizzavano dei giochi. I pretori venivano elettitra candidati di almeno trentanove anni e potevano comandare una legione e governare, al terminedella carica, province non assegnate ai consoli. La carica di console era la più prestigiosa destinataa uomini di almeno quarantadue anni. Dopo la riforma di Augusto, i consoli potevano essere elettianche all’età di trentatrè anni. Essi per un anno governavano legioni e alla fine del mandato provin-ce importanti. Si poteva essere eletto console una seconda volta, dopo dieci anni dalla prima. I cen-sori venivano eletti ogni cinque anni e rimanevano in carica per diciotto mesi anziché per dodici.Essi potevano stabilire l’espulsione dei membri del senato, considerati indegni. La carica di tribunodella plebe non faceva parte del cursus honorum, ma era ugualmente molto importante per i plebeie, dopo l’età repubblicana, anche per gli imperatori, che avevano la tribunicia potestas.

Le strade romane (determinazioni di luogo)I Romani costruirono lunghe strade dritte per scopi politici, militari e commerciali. Le strade eranonecessarie per la crescita dell’impero, poiché consentivano gli spostamenti dell’esercito. Con il nomedi via si indicavano tutte le strade che partivano da Roma e arrivavano ai territori posti al di fuoridella città. Inizialmente, a ogni strada veniva dato il nome della città a cui conduceva: la viaArdeatina fu chiamata così perché portava verso Ardea. Altre avevano il nome dei popoli che rag-giungevano, come la via Latina, o delle funzioni che avevano, come la via Salaria, attraverso la qualeveniva trasportato il sale. Successivamente, venne dato il nome dei magistrati, soprattutto censori econsoli, che le avevano costruite. La via Appia fu chiamata così da Appio Claudio Cieco, che volevacostruire una strada per arrivare fino alla Magna Grecia, durante le guerre sannitiche. Si dice chetutte le strade portano a Roma, poiché in questo modo si potevano controllare le province ed evita-re insurrezioni. Durante l’impero, ventinove strade partivano da Roma e si irradiavano verso l’Italia;altre percorrevano tutti i territori dell’impero, dalla Britannia alla Mesopotamia, dalla penisola ibe-rica alla Dacia. Prima Giulio Cesare e poi Marco Antonio ordinarono a tre geografi greci, Zenodoxus,Teodoto e Policlito, di scrivere l’itinerario principale di tutte le strade dell’impero. Dopo venticinqueanni di lavoro, l’itinerario scolpito sulla pietra fu esposto vicino al Pantheon. Lì i viaggiatori poteva-no copiare liberamente l’itinerario che li interessava.

54 DALL’ITALIANO IN LATINO

53 DALL’ITALIANO IN LATINO

29

Un assedio fallito (verbi transitivi)I Cartaginesi, asserragliati in una città sul mare, sono assediati dai Romani e, dopo un primo scontro sfavorevole, decidono diritirarsi; Scipione, il generale romano, dà quindi l’ordine di assaltare le mura con le scale. I Romani, rinvigoriti dalla fuga dei nemi-ci ormai allo sbando, si arrampicano lungo le scale tentando per questa via di entrare in città; le mura si rivelano però pressochéinsuperabili e per di più lo sbarco delle navi romane che dovrebbero attaccare la città dalla parte del mare si rivela un insucces-so. A quel punto Scipione è costretto a dare il segnale della ritirata, infondendo nei Cartaginesi un certo ottimismo.

Cum terra marique instrui hostium oppugnationem Carthaginensium dux videret et ipse copias dispo-nit; patefactá deinde portá militum magnam partem emittit. Romani duce ipso praecipiente parumpercesserunt et primo haud impares steterunt acies; subsidia deinde summissa e Romanis castris averte-runt in fugam hostes. Trepidatio vero non in proelio maior quam tota urbe fuit: multae stationes pavo-re atque fuga desertae sunt relictique muri. Ubi egressus Scipio in tumulum animadvertit multis parti-bus nudata defensoribus moenia esse, omnes e castris excitos ire ad oppugnandam urbem et ferre sca-las iubet. Itaque in vulnera ac tela Romani milites ruunt, neque illos muri neque superstantes armatiarcere queunt quin certatim adscendant1. Ab navibus eodem tempore ea quae mari adluitur pars urbisoppugnari coepta est, at ibi dum appellunt, dum raptim exponunt scalas militesque dum in terram eva-dere properant, ipsa festinatione et certamine alii alios impediunt. Inter haec repleverat iam Poenus duxarmatis muros et vis magna ex ingenti copia congesta telorum suppeditabat atque moenia ipsa Cartha-ginenses defendere potuerunt. Rarae enim scalae altitudini aequari poterant et quo quaeque altiores, eoinfirmiores erant; itaque quidam stantibus scalis cum altitudo caliginem oculis offudisset, ad terramdelati sunt. Cum passim homines scalaeque ruerent et audacia atque alacritas hostium cresceret,signum receptui Romanis militibus datum est; quod spem obsessis dedit capi urbem non posse. (Livio)

1 arcere ... adscendant: «riescono a impedire che facciano a gara per scalare (le mura)».

L’incendio della città di Velletri (verbi transitivi)I cittadini di Velletri si affrettarono a uscire dalla città a causa di un grande incendio che in poco tem-po aveva distrutto la maggior parte delle case. Essi si fermarono fuori dalle mura perché volevanoaspettare i più lenti, ma dopo poche ore il frastuono di una torre che crollava spaventò tutti e si ini-ziò a gridare e a correre. Alcune madri nella fuga avevano perso i figli e si tormentavano; volevanotornare indietro per salvarli dalle fiamme ma la città ormai bruciava tutta e furono trattenute a sten-to dai loro mariti. Quando arrivò la notte l’incendio si poteva vedere da molto lontano e aveva ormaiucciso molti cittadini: morirono circa trecento persone e decine di animali.

56 DALL’ITALIANO IN LATINO

55

Unità 28

LA SINTASSI DEL VERBO

30

La tempesta improvvisa e l’approdo dei naufraghi a Crotone (tempi dell’indicativo)

IEncolpio, eroe del Satyricon di Petronio (I secolo d.C.), racconta come ha affrontato una tempesta in alto mare insieme ai suoicompagni.

Dum haec taliaque iactamus, inhorruit mare nubesque undique adductae obruerunt tenebris diem.Discurrunt nautae ad officia trepidantes velaque tempestati subducunt. Sed nec certus fluctus ventusimpulerat1, nec quo destinaret cursum gubernator sciebat. Siciliam modo ventus dabat2, saepissimeAquilo convertebat huc illuc obnoxiam ratem, et quod omnibus procellis periculosius erat, tam spis-sae repente tenebrae lucem suppresserant, ut ne proram quidem totam gubernator videret. Itaque perni-cies postquam manifesta convaluit, Lichas3 trepidans ad me supinas porrigit manus. Et illum quidemvociferantem in mare ventus excussit, repetitumque infesto gurgite procellä circumegit atque hausit. Try-phaenam autem prope iam exanimatam fidelissimi rapuerunt servi, scaphaeque impositam cum maxi-ma sarcinarum parte abduxerunt certissimae morti4.

IILa tempesta si placa e i naufraghi raggiungono il lido.

Hoc peracto libenter officio5 destinatum carpimus iter, ac momento temporis in montem sudantes con-scendimus, ex quo haud procul impositum arce sublimi oppidum cernimus. Nec quid esset sciebamuserrantes, donec a vilico quodam Crotona esse cognovimus, urbem antiquissimam et aliquando Italiaeprimam. Cum deinde diligentius exploraremus qui homines inhabitarent nobile solum, quodve genusnegotiationis praecipue probarent post attritas bellis frequentibus opes: «O mi» inquit «hospites, si nego-tiatores estis, mutate propositum aliudque vitae praesidium quaerite. Sin autem urbanioris notae homi-nes sustinetis semper mentiri, recta ad lucrum curritis. In hac enim urbe non litterarum studia celebran-tur, non eloquentia locum habet, non frugalitas sanctique mores laudibus ad fructum perveniunt, sedquoscunque homines in hac urbe videritis, scitole in duas partes esse divisos. Nam aut captantur autcaptant». (Petronio)

Le fanciulle romane (tempi dell’indicativo)Fin dall’antichità, le donne erano molto svantaggiate rispetto agli uomini. Il giorno della nascita1

avveniva il rito del riconoscimento per i neonati. I bambini vengono deposti davanti al padre2, checon un gesto manifesta la sua volontà: se solleva il neonato, costui è riconosciuto, altrimenti viene

58 DALL’ITALIANO IN LATINO

1 nec certus … impulerat: «il vento cambiava direzione dicontinuo».2 dabat: «spingeva verso».3 Lychas: «Lica»; è un uomo.

4 certissimae morti: dat. retto da abduxerunt, «strappa-rono a».5 officio: si tratta del funerale di Lica.

57

Unità 29

L’INDICATIVO

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. Quali compagni di viaggio vengono nominati da

Encolpio?2. Che cosa accade a Lica?3. Dove approdano dopo la tempesta?4. Che cosa dice il contadino a proposito della città

dove si trovano?Strutture linguistiche5. Analizza tutte le forme di indicativo presente,

imperfetto e perfetto presenti nel brano especificane il valore.

6. Perché nella prima parte del brano si alternanoforme di perfetto e forme di presente?

7. Come va tradotta l’espressione periculosius erat?8. Il termine latino gubernator significa «timoniere».

Secondo te, il termine «governatore» haconservato in parte il significato originario?

1 il giorno della nascita: usa dies natalis. 2 padre: usa pater familias.

31

Unità 29 L’indicativo

esposto nella pubblica via, dove può morire di fame e di freddo. Generalmente il padre riconoscevasoltanto i figli maschi. Lo storico Dionigi D’Alicarnasso parla di una legge, attribuita a Romolo, laquale stabiliva che il padre avrebbe dovuto riconoscere almeno la figlia primogenita. Ciò accadevaper evitare un numero eccessivo di abbandoni di figlie femmine. Per le bambine salvate dalla volon-tà del padre o dalla carità di qualcun altro, dopo i primi otto giorni di vita3 ha luogo il rito di purifi-cazione, in cui vengono invocate delle divinità che presiederanno al suo destino. Parenti e amici por-tano doni e i genitori assegnano il nome. Mentre ai maschi venivano assegnati tre nomi, alla femmi-na era destinato soltanto un nome, in genere quello della famiglia4. In quello stesso giorno, ai maschiveniva appeso al collo un pendaglio d’oro5; alle femmine, invece, veniva data una bambola, che avreb-bero dovuto deporre sull’altare della casa d’origine il giorno del loro matrimonio. Le ragazze poteva-no andare a scuola, ma per un periodo più breve rispetto ai coetanei maschi. Alle fanciulle era per-messo di giocare con i dadi, il cerchio e le noci e di dedicarsi alla danza e al canto.

L’infanzia dell’imperatore Aureliano (uso relativo dei tempi dell’indicativo)Alcuni presagi annunciano che Aureliano (214-275 d.C.) diventerà imperatore.

Divus Aurelianus ortus, ut plures loquuntur, Sirmii familia obscuriore, ut nonnulli, Dacia ripensi. A pri-ma aetate ingenio vivacissimus, viribus clarus, nullum umquam diem praetermisit, quamvis festum,quamvis vacantem, quo non se pilo et sagittis ceterisque armorum exerceret1 officiis. Matrem quidem eiusCallicrates Tyrius, Graecorum longe doctissimus scriptor, sacerdotem templi Solis invicti in vico eo, inquo habitabant parentes, fuisse dicit. Habuisse quin etiam non nihilum divinationis, adeo ut aliquandomarito suo iurgans ingesserit, cum eius et stultitiam increparet et vilitatem: «En imperatoris patrem!».Ex quo constat illam mulierem scisse fatalia. Idem dicit auspicia imperii Aureliano haec fuisse: primumpueri eius pelvem serpentem plerumque cinxisse neque umquam occidi potuisse, postremo ipsammatrem, quae hoc viderat, serpentem quasi familiarem occidere noluisse. His accedit quod ex palliolo pur-pureo, quod Soli sui temporis imperator obtulerat, sacerdos mulier crepundia2 filio fecisse perhibetur.Addit etiam illud, quod vinctum fasceola Aurelianum aquila innoxie de cunis levaverat et in aram posue-rat, quae iuxta sacellum forte sine ignibus erat. Idem auctor ait vitulum matri eius natum mirae magni-tudinis, candidum sed purpurantibus maculis, ita ut haberet in latere uno «Ave» et in alio coronam. Fue-runt et postea multa omina iam militanti futuri, ut res monstravit, imperii. (Historia Augusta)

Il viaggio di Cicerone (stile epistolare)Cicero Tironi suo s. p. d. Nos a te, ut scis, discessimus a. d. IIII Non. Nov., Leucadem venimus a. d. VIII Id. Nov., a. d. VII Actium.Ibi propter tempestatem a. d. VI Id. morati sumus. Inde a. d. V Id. Corcyram bellissime navigavimus.Ibi retenti ventis sumus usque ad a. d. VIIII Kal. Dec. Interea qui cupide profecti sunt multi naufragiafecerunt. Nos eo die cenati solvimus. Inde Austro lenissimo caelo sereno nocte illa et die postero in Ita-liam ad Hydruntem ludibundi pervenimus eodemque vento postridie hora IIII Brundisium venimus. A.d. V Kal. Dec. servus Cn. Planci Brundisii tandem aliquando mihi a te exspectatissimas litteras reddiditdatas Id. Nov., quae me molestia valde levaverunt. Asclapo medicus plane confirmat propediem te valen-tem fore. Scio te omnia facturum esse ut nobiscum quam primum sis, sed tamen ita velim ut1 ne prope-res. Te hoc rogo et a te peto ne temëre naviges (solent nautae festinare quaestus sui causa). Cautus sis,mi Tiro; mare magnum et difficile tibi est. Si poteris, cum Mescinio (caute is solet navigare), si minus,cum honesto aliquo homine, cuius auctoritate navicularius moveatur. In hoc omnem diligentiam siadhibueris teque nobis incolumem stiteris, omnia a te habebo. Etiam atque etiam, noster Tiro, vale.Medico, Curio, Lysoni de te scripsi diligentissime. Vale et salve. XIV Kal. Mai.

1 ita velim ut: «vorrei che».

60

1 quo non ... exerceret: «in cui non si esercitasse». 2 crepundia: qui ha il significato di «fasce».

59

3 i primi … di vita: usa primordia. 4 famiglia: usa gens. 5 pendaglio d’oro: usa bulla.

32

Sezione 8 Sintassi del verbo

Una lettera di Cicerone a Varrone (stile epistolare)Cicerone saluta Varrone.Anche se non ho di cosa scriverti, ciononostante non ho potuto non dare nulla a Caninio che venivada te. Ti scrivo perciò ciò che credo che tu voglia, (cioè) che presto verrò da te. Considera, ti prego1,se è giusto che noi stiamo in questi luoghi, mentre divampa un così grande e grave incendio2 in cit-tà. Sebbene la situazione sia tanto triste, sembra tuttavia che le nostre arti portino – non so in chemodo – frutti più copiosi di quanto (ne) portassero un tempo, sia perché non troviamo conforto innessun’altra cosa, sia perché la gravità della malattia fa sì che abbiamo bisogno della medicina e orasi riveli la sua forza, che non avvertivamo quando eravamo in salute. Stammi bene. Consegnata aRoma il giorno precedente alle idi di febbraio.

Il tribunato di Gaio Gracco (riepilogo sull’indicativo)I

Decem deinde interpositis annis, qui Ti. Graccum idem Gaium fratrem eius occupavit furor, tam virtu-tibus eius omnibus quam huic errori similem, ingenio etiam eloquentiaque longe praestantiorem. Quicum summa quiete animi civitatis princeps esse posset, vel vindicandae fraternae mortis gratiá vel prae-muniendae regalis potentiae eiusdem exempli tribunatum ingressus, longe maiora et acriora petensdabat civitatem omnibus Italicis, extendebat eam paene usque Alpis, dividebat agros, vetabat quem-quam civem plus quingentis iugeribus habere, quod aliquando lege Licinia cautum erat, nova constitue-bat portoria, novis coloniis replebat provincias, iudicia a senatu trasferebat ad equites, frumentum ple-bi dari instituerat; nihil immotum, nihil tranquillum, nihil quietum, nihil denique in eodem statu relin-quebat; quin alterum etiam continuavit tribunatum.

IIHunc L. Opimius consul, qui praetor Fregellas exciderat, persecutus armis unaque Fulvium Flaccum,consularem ac triumphalem virum, aeque prava cupientem, quem C. Gracchus in locum Tiberii fratristriumvirum nominaverat, eumque socium regalis adsumpserat potentiae, morte adfecit. Id unum nefa-rie ab Opimio proditum, quod capitis non dicam Gracchi, sed civis Romani pretium se daturum idqueauro repensurum proposuit. Flaccus in Aventino annatos ac pugnam ciens cum filio maiore iugulatusest; Gracchus profugiens, cum iam comprehenderetur ab iis, quos Opimius miserat, cervicem Euporoservo praebuit, qui non segnius se ipse interemit, quam domino succurrerat. Quo die singularis Pompo-nii equitis Romani in Gracchum fides fuit. Qui more Coclitis sustentatis in ponte hostibus eius, gladiose tranfixit. Ut Ti. Gracchi antea corpus, ita Gai mira crudelitate victorum in Tiberim deiectum est.

(Velleio Patercolo)

Cicerone esalta il valore dei legionari (riepilogo sull’indicativo)I

Est fidei pietatisque nostrae declarare fortissimis militibus quam memores simus quamque grati. Quamob rem promissa nostra atque ea, quae legionibus bello confecto tributuros nos spopondimus, hodiernosenatus consulto renovanda censeo; aequum est enim militibus, talibus praesertim, honorem tribuere.Atque utinam, patres conscripti, civibus omnibus solvere nobis praemia liceret1! Quamquam nos ea,quae promisimus, studiose cumulata reddemus. Sed id quidem restat, ut spero, victoribus, quibus sena-tus fides praestabitur: quam quoniam difficillimo rei publicae tempore secuti sunt, eos numquam opor-tebit consilii sui paenitere. Sed facile est bene agere cum iis, a quibus etiam tacentibus flagitari videmur;

63

62

1 ti prego: usa quaeso. 2 mentre … incendio: si tratta della guerra civile fraCesare e Pompeo.

61 DALL’ITALIANO IN LATINO

1 utinam ... liceret: «magari si potesse».

33

Unità 29 L’indicativo

illud admirabilius et maius maximeque proprium senatus sapientis est, grata eorum virtutem memoriaprosequi, qui pro patria vitam profuderunt. Quorum de honore utinam mihi plura in mentem venirent2!

IIDuo certe non praeteribo, quae maxime occurrunt, quorum alterum pertinet ad virorum fortissimorumgloriam sempiternam, alterum ad leniendum maerorem et luctum proximorum. Placet igitur mihi,patres conscripti, legionis Martiae militibus et eis, qui una pugnantes occiderint, monumentum fieriquam amplissimum. Magna atque incredibilia sunt in rem publicam huius merita legionis. Haec se pri-ma latrocinio abrupit Antoni, haec tenuit Albam, haec se ad Caesarem contulit; hanc imitata quartalegio parem virtutis gloriam consecuta est. Quarta victrix desiderat neminem; ex Martia non nulli in ipsavictoria conciderunt. O fortunata mors, quae naturae debita pro patria est potissimum reddita! Vos3 veropatriae natos iudico, quorum etiam nomen a Marte est, ut idem deus urbem hanc gentibus, vos huicurbi genuisse videatur. In fuga foeda mors est; in victoria gloriosa. (Cicerone)

2 utinam ... venirent: «magari venissero» 3 Vos: Cicerone si rivolge ai soldati.

34

Felicità è essere saldi nel giudizio e accontentarsi di ciò che si ha(congiuntivi di tipo volitivo)Secondo Seneca (I secolo d.C.) è felice chi riesce a mantenersi saldo nel proprio giudizio senza cedere ai piaceri e si acconten-ta di ciò che ha senza pensare ai beni futuri.

Beata ergo vita est in recto certoque iudicio stabilita et inmutabilis. Tunc enim pura mens est et solutaomnibus malis, quae non tantum lacerationes sed etiam vellicationes effugerit, statura semper ubi con-stitit ac sedem suam etiam iratá et infestante fortuná vindicatura. Nam quod ad voluptatem pertinet,licet circumfundatur undique et per omnis vias influat animumque blandimentis suis leniat: quis mor-talium, cui ullum superest hominis vestigium, per diem noctemque titillari velit et deserto animo corpo-ri operam dare? «Sed animus quoque» inquit «voluptates habebit suas». Habeat sane sedeatque luxu-riae et voluptatium arbiter; inpleat se eis omnibus quae oblectare sensus solent, deinde praeterita respi-ciat et exoletarum voluptatium memor exultet prioribus futurisque iam immineat ac spes suas ordinetet, dum corpus in praesenti sagina iacet, cogitationes ad futura praemittat: hoc mihi videbitur miserior,quoniam mala pro bonis legere dementia est. Nec sine sanitate quisquam beatus est nec sanus cui futu-ra pro optimis adpetuntur. Beatus ergo est iudicii rectus; beatus est praesentibus qualiacumque suntcontentus amicusque rebus suis; beatus est is cui omnem habitum rerum suarum ratio commendat.

(Seneca)

Un nuovo modello educativo per i giovani (congiuntivi di tipo volitivo)Nella difesa di Celio, un giovane brillante e un po’ scapestrato, accusato fra l’altro di aver tentato di avvelenare la sorella di Clo-dio, Clodia, Cicerone (I secolo a.C.) cerca di giustificare i nuovi costumi della gioventù romana, che destano scandalo agli occhidei moralisti legati all’antico mos maiorum. A tale scopo propone un nuovo modello di educazione, più liberale, in cui ai giovanisia concesso di godere moderatamente dei piaceri della vita, purché non perdano di vista i valori fondamentali.

Detur aliqui ludus aetati; sit adulescentia liberior; non omnia voluptatibus denegentur; non sempersuperet vera illa et derecta ratio; vincat aliquando cupiditas voluptasque rationem, dum modo1 illa inhoc genere praescriptio moderatioque teneatur. Parcat iuventus pudicitiae suae, ne spoliet alienam, neeffundat patrimonium, ne faenore trucidetur, ne incurrat in alterius domum atque familiam, ne pro-brum castis, labem integris, infamiam bonis inferat, ne quem vi terreat, ne intersit insidiis, scelere care-at. Postremo cum paruerit voluptatibus, dederit aliquid temporis ad ludum aetatis atque ad inanis hasceadulescentiae cupiditates, revocet se aliquando ad curam rei domesticae, rei forensis reique publicae, utea quae ratione antea non perspexerat satietate abiecisse et experiendo contempsisse videatur. Ac multiquidem et nostra et patrum maiorumque memoria, iudices, summi homines et clarissimi cives fueruntquorum, cum adulescentiae cupiditates defervissent, eximiae virtutes firmata iam aetate exstiterunt. Exquibus neminem mihi libet nominare; vosmet vobiscum recordamini. Nolo enim cuiusquam fortisatque inlustris viri ne minimum quidem erratum cum maxima laude coniungere. (Cicerone)

1 dum modo: «purché», + cong.

Consigli per liberarsi dall’angoscia (congiuntivi di tipo volitivo)Non può avere una vita tranquilla chi si preoccupa continuamente di prolungarla. Riflettiamo ognigiorno sulla possibilità di congedarci con animo sereno dalla vita e non abbarbichiamoci a lei comecoloro che, mentre sono trascinati via dalle acque di un fiume, si aggrappano ai cespugli della riva.Viviamo serenamente e lasciamo da parte ogni angoscia. Facciamo in modo che la nostra ricchezzanon diventi per noi causa di infelicità. Se siamo ricchi, siamo anche pronti a perdere la nostra ric-chezza! Ci colpisca pure una tremenda sventura, vadano in rovina tutti i nostri possedimenti: noiavremo coraggio e manterremo saldo il nostro animo. Non confidiamo troppo nella nostra tranquil-

66 DALL’ITALIANO IN LATINO

65

64

Unità 30

IL CONGIUNTIVO

35

Unità 30 Il congiuntivo

lità presente: in un attimo la tempesta può sconvolgere il mare e sommergere le barche che fino aquel momento navigavano ignare. Godiamo dunque del momento presente, perché non sappiamoquando arriverà la tempesta, e impariamo a vivere in armonia con la povertà: solo in questo modopotremo considerarci veramente ricchi.

La morte molto spesso è liberazione dai mali, non fine dei beni(congiuntivi di tipo potenziale)Quid est mali in morte? Non remaneant animi post mortem: mali vero quid adfert ista sententia? Namsi animus intererit ut corpus, nullus dolor post mortem esse potest. Praeterea, si verum quaerimus, morsa malis abducit, non a bonis. Pompeio, cum graviter Neapoli aegrotaret, melius est factum. Si tum essetextinctus, utrum a bonis rebus an malis discessisset? Certe a malis. Non enim cum Caesare bellum ges-sisset, non imparatus arma sumpsisset, non domum reliquisset, non ex Italia fugisset, non exercituamisso nudus in servorum ferrum et manus incidisset. Haec mala morte effugisset. Quotiens non modoductores nostri, sed universi etiam exercitus ad non dubiam mortem concurrerunt! Mortem non timue-runt: sin aliter L. Brutus1 in proelio non concidisset, non cum Latinis decertans pater Decius2, cum Etrus-cis filius, cum Pyrrho nepos se hostium telis obiecissent, non uno bello3 pro patria cecidissent Scipionesin Hispania, Paulus et Geminus in pugna Cannensi, Venusiae Marcellus, in silva Litana Albinus, inLucania Gracchus. Num quis horum miser est hodie? Ne tum quidem post spiritum extremum misererat; nec enim potest esse miser quisquam sensu perempto. (Cicerone)

Lettera di Cicerone alla moglie Terenzia e ai figli durante l’esilio(congiuntivi di tipo potenziale)In questa lettera Cicerone (I secolo a.C.) esprime tutto il suo dolore per la lontananza forzata dai familiari ed esprime le sue pre-occupazioni per il futuro dei figli Tullia e Cicerone.

Ego minus saepe do ad vos litteras quam possum propterea quod, cum aut scribo ad vos aut vestras lego,conficior lacrimis sic ut ferre non possim. Quod utinam minus vitae cupidi fuissemus! Certe nihil autnon multum in vita mali vidissemus. O me perditum, o me adflictum! quid nunc? Rogem te ut venias,mulierem aegram, et corpore et animo confectam? Non rogem? Sine te igitur sim? Opinor, sic agam: siest spes nostri reditus, eam confirmes et rem adiuves; sin, ut ego metuo, transactum est, quoquo modopotes, ad me fac venias. Unum hoc scito: si te habebo, non mihi videbor plane perisse. Sed quid Tullio-la mea fiet? Iam id vos videte; mihi deest consilium. Sed certe, quoquo modo se res habebit, illius misel-lae et matrimonio et famae serviendum est. Quid? Cicero meus quid aget? Iste vero sit in sinu semper etcomplexu meo. Non queo plura iam scribere; impedit maeror. Nunc miser quando tuas iam litteras acci-piam? Quis ad me perferet? Quod reliquum est, sustenta te, mea Terentia, ut potes honestissime. Cura,quod potes, ut valeas et sic existimes, me vehementius tua miseria quam mea commoveri. Mea Terentia,fidissima atque optima uxor, et mea carissima filiola et spes reliqua nostra, Cicero, valete. (Cicerone)

68

1 L. Brutus: Lucio Giunio Bruto, che aveva cacciato i Tar-quini da Roma; cadde in battaglia mentre cercava diimpedire il ritorno del figlio di Tarquinio il Superbo,Arrunte.2 Decius: Publio Decio Mure, che accettò di sacrificarsiper propiziare la vittoria dei Romani contro i Latini nel340 a.C. Il figlio e il nipote sono suoi omonimi: il primomorì nella battaglia del Sentino (295 a.C.) contro gli

Etruschi, il secondo nella battaglia di Ascoli Satriano(279 a.C.) contro Pirro.3 uno bello: si allude alla seconda guerra punica (219-202 a.C.), nella quale numerosi generali romani trovaro-no la morte in diversi teatri di battaglia: Gneo e PublioCornelio Scipione, Lucio Emilio Paolo e Gneo ServilioGemino, Marco Claudio Marcello, Lucio Postumio Albi-no e Tito Sempronio Gracco.

67

36

Sezione 8 Sintassi del verbo

L’impresa eroica di un centurione romano (congiuntivi di tipo potenziale)La cavalleria germanica sopraggiunse all’improvviso e tentò di fare irruzione nell’accampamento.Nessuno avrebbe potuto prevedere l’attacco. I Romani, sorpresi e turbati dall’evento inaspettato, nonriuscivano a difendere le porte. Tutto l’accampamento era in preda al panico: che cosa avrebberodovuto fare? Come avrebbero potuto respingere la massa dei nemici? La paura impediva loro di pen-sare: non avresti mai creduto che quegli uomini intimoriti facessero parte del glorioso esercito roma-no. Ma nell’accampamento si trovava Publio Sestio Baculo, primo centurione. Nonostante fosseammalato1, uscì dalla tenda disarmato e, prese le armi da un compagno, corse verso una delle porteattaccate dai nemici. Vedendo il coraggio di Sestio, che a causa delle gravi ferite era svenuto di fron-te alla porta, gli altri soldati si ripresero e senza paura si attestarono sulle fortificazioni pronti a resi-stere all’attacco con tutte le loro forze.

1 Nonostante ... ammalato: usa cum + cong.

69 DALL’ITALIANO IN LATINO

37

Verre si appropria del denaro destinato alla flotta(infinito in funzione verbale: infinito esclamativo)Nel periodo in cui era stato governatore della Sicilia (73-71 a.C.) Verre aveva sfruttato l’isola, appropriandosi del denaro destina-to alla flotta: per questo è accusato dai Siciliani, difesi da Cicerone.

ISumptum omnem in classem frumento stipendio ceterisque rebus suo quaeque navarcho civitas sem-per dare solebat. Is neque ut accusaretur a nautis committere audebat, et civibus suis rationes referredebebat, et in illo omni negotio non modo labore sed etiam periculo suo versabatur. Erat hoc, ut dico,factitatum semper, nec solum in Sicilia sed in omnibus provinciis, etiam in sociorum et Latinorum sti-pendio ac sumptu, tum cum illorum auxiliis uti solebamus. Verres post imperium constitutum primusimperavit ut ea pecunia omnis a civitatibus sibi adnumeraretur, ut is eam pecuniam tractaret quem ipsepraefecisset. Cui potest esse dubium quam ob rem et omnium consuetudinem veterem primus immuta-ris, et tantam utilitatem per alios tractandae pecuniae neglexeris, et tantam difficultatem cum crimine,molestiam cum suspicione susceperis? Deinde alii quaestus instituuntur, ex uno genere navali videtequam multi! Accipere a civitatibus pecuniam ne nautas darent, pretio certo missos facere nautas, mis-sorum omne stipendium lucrari, reliquis quod deberet non dare.

IIHuncine hominem, hancine impudentiam, iudices, hanc audaciam! Civitatibus pro numero militumpecuniarum summas discribere, certum pretium, sescenos nummos, nautarum missionis constituere!Quos qui dederat commeatum totius aestatis abstulerat, iste, quod eius nautae nomine pro stipendiofrumentoque acceperat, lucrabatur. Ita quaestus duplex unius missionis fiebat. Atque haec homo amen-tissimus in tanto praedonum impetu tantoque periculo provinciae sic palam faciebat ut et ipsi praedo-nes scirent et tota provincia testis esset. (Cicerone)

Il proconsole Fulvio Flacco affronta i Celtiberi(infinito in funzione verbale: infinito narrativo)I Celtiberi hanno occupato la gola Manliana, un’angusta vallata del loro territorio, perché sanno che i Romani, comandati dal pro-console Fulvio Flacco, sarebbero stati costretti a passare di lì. Il proconsole deve infatti raggiungere la città di Tarragona, dove loattende il suo successoreTiberio Gracco. Quando i Romani passano attraverso la gola, i Celtiberi li attaccano.

IIn Hispania Fulvius Flaccus proconsul educto exercitu ex hibernis ulteriorem Celtiberiae agrum, undead deditionem non venerant, institit vastare. Qua re irritavit magis quam conterruit animos barbaro-rum; et clam comparatis copiis saltum Manlianum, per quem transiturum exercitum Romanum satissciebant, obsederunt. In Hispaniam ulteriorem eunti L. Postumio Albino collegae Gracchus mandave-rat ut Q. Fulvium certiorem faceret Tarraconem exercitum adduceret: ibi dimittere veteranos supple-mentaque distribuere et ordinare omnem exercitum sese velle.

IIHaec nova adlata res, omissis quae agere instituerat, Flaccum raptim deducere exercitum ex Celtiberiacum coegisset, barbari causae ignari, suam defectionem et clam comparata arma sensisse eum et perti-muisse rati, eo ferocius saltum insederunt. Ubi eum saltum prima luce agmen Romanum intravit,repente ex duabus partibus simul exorti hostes Romanos invaserunt. Quod ubi vidit Flaccus, sarcinisiumentisque in unum locum coactis, copias omnes partim ipse partim per legatos tribunosque militumsine ulla trepidatione instruxit. Invehebant se hostes, et in partibus extremis iam pugnabatur. Deindeacies concurrerunt. Atrox ubique proelium, sed varia fortuna erat. Egregie legiones, nec segnius duaealae pugnabant.Celtiberi trepidare et prope omissa pugna locum fugae circumspicere. Omnes in fugam effunduntur, etimperator Romanus aversos hostes contemplatus aedem Fortunae equestri Iovique optimo maximoludos vovit. In suis castris eo die victor exercitus mansit. (Livio)

71

70

Unità 31

L’INFINITO

38

Sezione 9 Sintassi del verbo

Vita degli schiavi presso i Romani (infinito in funzione nominale)Nel mondo antico era usuale maltrattare gli schiavi. Durante i pasti gli schiavi dovevano soddisfarele richieste del padrone, non potevano allontanarsi, non potevano parlare ed erano costretti a resta-re in piedi per tutta la notte. Nascere schiavi era una vera condanna, perché la crudeltà dei padronicostringeva gli schiavi a svolgere lavori umilianti. Si poteva diventare schiavi: i prigionieri di guerrapotevano diventare schiavi del soldato che li aveva catturati. Talora uno schiavo poteva essere libera-to. In genere le condizioni di vita degli schiavi erano molto dure. È noto che in Sicilia scoppiò unaterribile rivolta di schiavi: infatti qui viveva un certo Damofilo, un proprietario terriero che trattavai suoi schiavi con grande crudeltà. Gli schiavi, stanchi dei maltrattamenti e delle umiliazioni subite,decisero di eliminare il loro padrone.

L’assedio di Avarico (infinito in funzione verbale: proposizioni indipendenti)Cesare giunse ad Avarico, famosa città della Gallia: qui ordinò ai suoi uomini di innalzare il terrapie-no, approntare le vinee e costruire due torri. Ogni giorno inviava richieste di frumento ai Boi e agliEdui. Questi non inviavano il frumento richiesto perché avevano esaurito le loro risorse. L’esercito diCesare pertanto si trovava in difficoltà: l’approvviggionamento non era facile, il frumento mancava ei soldati erano stanchi. Tuttavia Cesare decise di non togliere l’assedio alla città: i suoi valorosi solda-ti resistevano con tenacia e sopportavano con coraggio le privazioni e la stanchezza. Intanto Cesarevenne a sapere che Vercingetorige aveva stabilito l’accampamento nei pressi di Avarico e stava pre-parando un’imboscata. I Galli occupavano gran parte del territorio che circondava la città e non per-mettevano ai Romani di procurarsi il cibo. Per ordine di Cesare i soldati continuavano la costruzio-ne del terrapieno anche di notte.

Verre riesce a sottrarre la statua di Mercurio agli abitanti di Tindari(infinito in funzione verbale: infinitive)Verre, quando era governatore della Sicilia (73-71 a.C.), aveva sfruttato l’isola pretendendo tasse spropositate e facendo incet-ta di opere d’arte. Cicerone racconta in che modo Verre riuscì ad appropriarsi della bellissima statua di Mercurio che Publio Sci-pione Africano aveva donato agli abitanti di Tindari per ringraziarli della lealtà dimostrata durante le guerre contro Cartagine.

IAudistis, iudices, nuper dicere legatos Tyndaritanos, homines honestissimos ac principes civitatis, Mer-curium Verris vi scelere imperioque esse sublatum. Qui ut primum in illud oppidum venit, statim con-tinuo signum ut demolirentur et Messanam deportarent imperavit. Mandat proagoro Sopatro ut demo-liatur; cum recusaret, vehementer minatur et statim ex illo oppido proficiscitur. Refert rem ille ad sena-tum; vehementer undique reclamatur. Ne multa, iterum iste ad illos aliquanto post venit, quaerit conti-nuo de signo. Respondetur ei senatum non permittere. Tum iste: «Quem senatum? vivum te non relin-

74

73 DALL’ITALIANO IN LATINO

72 DALL’ITALIANO IN LATINO

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. In che luogo i Celtiberi attendono il passaggio

dell’esercito romano?2. Quando inizia il combattimento?3. Con quale esito si chiude lo scontro?Strutture linguistiche4. Sottolinea gli infiniti narrativi presenti nel passo.5. L’espressione educto exercitu è un ablativo

assoluto: individua gli altri costrutti analoghipresenti nel passo.

6. L’infinito vastare è usato in funzione verbale onominale?

7. Che forma verbale è transiturum e da quale verbodipende?

8. Che cosa significa l’espressione certiorem faceree come si costruisce?

9. Analizza la forma verbale rati e risali al paradigmacompleto del verbo.

10. Quale tipo di proposizione subordinata è introdottada Ubi?

11. A quale complemento corrisponde l’espressioneprima luce?

12. Analizza la forma partim: che caso è? Qualefunzione logica svolge?

39

Unità 31 L’infinito

quam; moriere virgis nisi mihi signum traditur». Sopater iterum flens ad senatum rem defert, istiuscupiditatem minasque demonstrat. Senatus Sopatro responsum nullum dat, sed commotus perturbatu-sque discedit. Ille praetoris arcessitus nuntio rem demonstrat, negat ullo modo fieri posse.

IIErat hiems summa, tempestas perfrigida, imber maximus, cum iste imperat lictoribus ut Sopatrum deporticu, in qua ipse sedebat, praecipitem in forum deiciant nudumque constituant. Omnes id fore puta-bant ut miser atque innocens virgis caederetur; fefellit hic homines opinio. Leniter hominem clementer-que accepit. Equestres sunt medio in foro Marcellorum statuae, sicut fere ceteris in oppidis Siciliae; exquibus iste C. Marcelli statuam delegit. In ea Sopatrum divaricari ac deligari iubet: Sopater vinctus estnudus in aere, in imbri, in frigore. Neque tamen finis huic iniuriae crudelitatique fiebat: quare populusatque universa multitudo, atrocitate rei misericordiaque commotä, senatum clamore coegit ut Verrisimulacrum illud Mercuri polliceretur. (Cicerone)

Una rissa e un banchetto movimentato (infinito in funzione verbale: infinitive)Demetrio e Perseo, figli di Filippo, re dei Macedoni, prendono parte alla tradizionale cerimonia di purificazione dell’esercito: dopola consueta parata, è previsto un finto combattimento durante il quale l’esercito, diviso in schiere contrapposte comandate daidue figli del re, simula una battaglia. Ma il combattimento si rivela tutt’altro che simulato, e la vittoria di un fratello provoca il risen-timento dell’altro. È l’inizio di una contesa fra i due figli di Filippo.

ILustrandi exercitus venit tempus, cuius sollemne est tale: praeferuntur primo agmini arma insigniaomnium ab ultima origine Macedoniae regum, deinde rex ipse1 cum liberis sequitur, proxima est regiacohors custodesque corporis, postremum agmen Macedonum cetera multitudo claudit. Latera regis duofilii iuvenes cingebant, Perseus iam tricesimum annum agens, Demetrius quinquennio minor.Mos erat lustrationis sacro peracto decurrere exercitum, et divisas bifariam duas acies concurrere adsimulacrum pugnae. Regii iuvenes duces ei ludicro certamini dati: ceterum non imago fuit pugnae, sedmulta vulnera rudibus facta. Pars ea, quae sub Demetrio erat, longe superior fuit. Id aegre patiente Per-seo laetari prudentes amici eius, eamque rem ipsam dicere praebituram causam criminandi iuvenis.

IIConvivium eo die sodalium, qui simul decurrerant, uterque habuit, cum vocatus ad cenam ab DemetrioPerseus negasset. Festo die benigna invitatio et hilaritas iuvenalis utrosque in vinum traxit. Commemo-ratio ibi certaminis ludicri et iocosa dicta in adversarios iactabantur. Ad has excipiendas voces specu-lator ex convivis Persei missus cum incautior obversaretur, exceptus a iuvenibus forte triclinio egressismale mulcatur. Huius rei ignarus Demetrius «Ad fratrem eamus» inquit «et iram eius simplicitate ethilaritate nostra leniamus». Omnes ire se conclamarunt praeter eos, qui speculatoris ab se pulsati prae-sentem ultionem metuebant. Cum eos quoque Demetrius traheret, ferrum veste abdiderunt. Utraquedomus speculatorum et proditorum plena erat. Praecucurrit index ad Persea, ferro succinctos nuntianscum Demetrio quattuor adulescentes venire. Etsi2 causa apparebat – nam ab iis pulsatum convivamsuum audierat – infamandae rei causá ianuam obserari iubet, et ex parte superiore aedium comisato-res, tamquam ad caedem suam venientes, aditu ianuae arcet. Demetrius in convivium redit, totius reiignarus. (Livio)

1 rex ipse: si tratta di Filippo, re dei Macedoni. 2 Etsi: «anche se», congiunzione concessiva.

75

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Strutture linguistiche1. Individua tutte le proposizioni infinitive,

distinguendo fra oggettive e soggettive.2. Sottolinea tutti i complementi in ablativo, con o

senza preposizione, e individuane la funzionelogica.

3. A quale complemento corrisponde il sintagmacum liberis?

4. Il genitivo corporis è soggettivo o oggettivo?

5. Che complemento esprime il sintagma tricesimumannum agens?

6. Quale costrutto riconosci nell’espressione patientePerseo?

7. L’espressione Ad has excipiendas voces è unaproposizione finale costruita con ad e l’accusativodel gerundivo: in quali altri modi si può esprimerela finale?

8. Che valore hanno i congiuntivi eamus e leniamus?

40

Sezione 9 Sintassi del verbo

Gaio Mario (infinito in funzione verbale: infinitive)Gaio Mario fu un grande condottiero romano. Lo storico Sallustio racconta che Mario nacque adArpino e lì trascorse tutta la sua fanciullezza. Nell’opera di Sallustio leggiamo che Mario si arruolò esi dedicò alla vita militare con ardore e tenacia. Divenne tribuno militare grazie alle sue imprese. Dal-le opere degli storici sappiamo che Mario ottenne il consolato e attuò la riforma dell’esercito: infattistabilì che tutti potevano arruolarsi, non solo i ricchi possidenti. Quando scoppiò la guerra controGiugurta, re di Numidia, Mario accompagnò Quinto Metello e lo affiancò durante le operazioni mili-tari. Grazie alla sua abilità militare Mario indebolì notevolmente l’esercito di Giugurta. Sappiamo che Mario sconfisse i Cimbri e i Teutoni, bellicose popolazioni germaniche. Durante laguerra civile Mario venne sconfitto da Silla, un giovane condottiero di stirpe patrizia e fu costretto afuggire in Oriente.

Una cruenta battaglia fra Romani e Britanni (riepilogo sull’infinito)I

Legiones pro vallo stetére. Britannorum acies in speciem simul ac terrorem editioribus locis constiteratita, ut primum agmen in aequo, ceteri per adclive iugum conexi velut insurgerent. Ac primo congressu eminus certabatur; simulque constantia, simul arte Britanni ingentibus gladiis etbrevibus caetris missilia nostrorum vitare vel excutere, atque ipsi magnam vim telorum superfundere,donec Agricola quattuor Batavorum cohortis ac Tungrorum duas cohortatus est, ut rem ad mucrones acmanus adducerent: nam Britannorum gladii sine mucrone complexum armorum et in arto pugnam nontolerabant. Et Britanni, qui adhuc pugnae expertes summa collium insederant et paucitatem nostrorum vacui sper-nebant, degredi paulatim et circumire terga vincentium coeperant, ni1 id ipsum veritus Agricola quat-tuor equitum alas, ad subita belli retentas, venientibus opposuisset, quantoque ferocius adcucurrerant,tanto acrius pulsos in fugam disiecisset. Ita consilium Britannorum in ipsos versum, transvectaequepraecepto ducis a fronte pugnantium alae aversam hostium aciem invasere.

IITum vero patentibus locis grande et atrox spectaculum: sequi, vulnerare, capere, atque eosdem oblatisaliis trucidare. Iam hostium, prout cuique ingenium erat, catervae armatorum paucioribus terga prae-stare, quidam inermes ultro ruere ac se morti offerre. Passim arma et corpora et laceri artus et cruentahumus. Caesa hostium ad decem milia: nostrorum trecenti sexaginta cecidere.Et nox quidem gaudio praedaque laeta victoribus: Britanni palantes mixto virorum mulierumque plo-ratu trahere vulneratos, vocare integros, deserere domos ac per iram ultro incendere, eligere latebras etstatim relinquere; miscere in vicem consilia aliqua, dein separare. Proximus dies faciem victoriae latiusaperuit: vastum ubique silentium, secreti colles, fumantia procul tecta, nemo exploratoribus obvius.

(Tacito)

1 ni: «se non», + cong.

77

76 DALL’ITALIANO IN LATINO

41

Pompeiani e Cesariani si scontrano in Africa, nei pressi di Uzitta(participio in funzione nominale)

ICaesar in opere milites adhortari neque adversariorum copiis moveri. Iam cum non amplius passus MDinter hostium aciem suasque munitiones esse animadvertisset intellexissetque ad impediendos militessuos et ab opere depellendos hostem propius accedere et necesse haberet legiones a munitionibus dedu-cere, imperat turmae Hispanorum ut ad proximum collem propere accurrerent praesidiumque indedeturbarent locumque caperent, eodemque iubet levis armaturae paucos consequi subsidio. Qui missiceleriter Numidas adorti partim vivos capiunt, nonnullos equites fugientes convulneraverunt locumquesunt potiti. Postquam id Labienus animadvertit, quo celerius iis auxilium ferret, ex acie instructa equi-tatus sui prope totum dextrum cornu avertit atque suis fugientibus suppetias ire contendit. Quod ubiCaesar conspexit, Labienum ab suis copiis longius iam abscessisse, equitatus sui alam sinistram adintercludendos hostes immisit.

IIErat in eo campo ubi ea res gerebatur, villa permagna turribus IIII exstructa. Quae Labieni prospectumimpediebat ne posset animum advertere ab equitatu Caesaris se intercludi. Itaque non prius vidit tur-mas Iulianas quam suos caedi a tergo sentit. Ex qua re subito in terrorem converso equitatu Numida-rum recta in castra fugere contendit. Galli Germanique qui restiterant, ex superiore loco et post tergumcircumventi fortiterque resistentes conciduntur universi. Quod ubi legiones Scipionis quae pro castriserant instructae animum adverterunt, metu ac terrore obcaecatae omnibus portis in sua castra fugerecoeperunt. Postquam Scipione eiusque copiis campo collibusque exturbatis atque in castra compulsiscum receptui Caesar cani iussisset equitatumque omnem intra suas munitiones recepisset, campo pur-gato animadvertit mirifica corpora Gallorum Germanorumque qui partim eius auctoritatem erant exGallia secuti, partim pretio pollicitationibus adducti ad eum se contulerant. Horum corpora mirificaspecie amplitudineque caesa toto campo ac prostrata diverse iacebant. (Bellum Africum)

Scipione elogia e premia i suoi soldati dopo la conquista di Cartagena(participio in funzione nominale)Publio Cornelio Scipione, che durante la seconda guerra punica aveva guidato le operazioni militari dei Romani in Spagna, deci-de di elogiare e premiare i suoi soldati per il valore dimostrato durante la difficile conquista della città di Cartagena.

Scipio C. Laelio cum sociis navalibus urbem custodire iusso ipse in castra legiones reduxit fessosquemilites omnibus uno die belli operibus curare corpora iussit. Postero die militibus navalibusque sociisconvocatis primum dis immortalibus laudes gratesque egit qui se urbis opulentissimae omnium inHispania uno die compotem fecissent. Militum deinde virtutem conlaudavit: nam eos non eruptiohostium, non altitudo moenium, non inexplorata stagni vada, non castellum in alto tumulo situm, nonmunitissima arx terruerat.Scipio postea pronuntiavit se satis compertum habere Q. Trebellium et Sex. Digitium pariter in murumescendisse, seque eos ambos virtutis causá coronis muralibus donare. Tum reliquos prout cuiusquemeritum virtusque erat donavit; ante omnes C. Laelium praefectum classis et omni genere laudis sibi-met ipsi aequavit et corona aurea ac triginta bubus donavit. (Livio)

79

78

Unità 32

IL PARTICIPIO

42

Sezione 9 Sintassi del verbo

Dopo la disfatta di Erdonea il console Marcello insegue Annibale(participio in funzione nominale)Durante la seconda guerra punica il console Marcello comunica al senato che la città di Erdonea è stata conquistata e incendia-ta da Annibale. Tuttavia, senza lasciarsi scoraggiare da una tale sconfitta, il console esprime la sua volontà di marciare contro ilcomandante dei Cartaginesi.

IMarcellus nihil admodum tanta clade territus litteras Romam ad senatum de duce et exercitu ad Herdo-neam amisso scribit: ceterum eundem se, qui post Cannensem pugnam ferocem victoria Hannibalemcontenderit, ire adversus eum, brevem illi laetitiam facturum. Consul ex Samnio in Lucanos transgres-sus ad Numistronem in conspectu Hannibalis loco plano, cum Poenus collem teneret, posuit castra.Prior in aciem eduxit; nec detractavit Hannibal, ut signa portis efferri vidit. Ita tamen aciem instruxe-runt ut Poenus dextrum cornu in collem erigeret, Romani sinistrum ad oppidum adplicarent. Ab Roma-nis prima legio et dextra ala, ab Hannibale Hispani milites et funditores Baliares, elephanti quoque com-misso iam certamine in proelium acti; diu pugna neutro inclinata stetit. Ab hora tertia cum ad noctempugnam extendissent, fessaeque pugnando primae acies essent, primae legioni tertia, dextrae alae sinis-tra subit, et apud hostes integri a fessis pugnam accepére. Novum atque atrox proelium ex iam segnirepente exarsit, recentibus animis corporibusque; sed nox incerta victoria diremit pugnantes.

IIPostero die Romani ab sole orto in multum diei stetére in acie; ubi nemo hostium adversus prodit, spo-lia per otium legere et congestos in unum locum cremavére suos. Nocte insequenti Hannibal silentiomovit castra et in Apuliam abiit. Marcellus, ubi lux fugam hostium aperuit, sauciis cum praesidio modi-co Numistrone relictis praepositoque iis L. Furio Purpurione, tribuno militum, vestigiis institit sequi.Ad Venusiam adeptus eum est. Ibi per dies aliquot cum ab stationibus procursaretur, mixta equitumpeditumque tumultuosa magis proelia quam magna et ferme omnia Romanis secunda fuére. Inde perApuliam ducti exercitus sine ullo memorando certamine, cum Hannibal nocte signa moveret locuminsidiis quaerens, Marcellus nisi certa luce et explorato ante non sequeretur. (Livio)

I Romani conquistano Focea (participio in funzione nominale)Durante la guerra (192-188 a.C.) combattuta contro Antioco III, re di Siria, i Romani riescono a conquistare Focea, città ionicadell’Asia minore, caratterizzata dalla presenza di due porti particolarmente sicuri.

IClassis Romana ab Chio Phocaeam traiecit. In sinu maris intimo posita haec urbs est, oblonga forma;duos in utramque regionem versos portus tutissimos habet.Hos portus tutissimos cum occupasset Romana classis, praetor duobus simul locis oppugnare est ador-tus. Altera pars infrequens aedificiis erat; templa deum aliquantum tenebant loci; ea prius ariete admo-to quatere muros turresque coepit; dein cum eo multitudo occurreret ad defendendum, altera quoqueparte admotus aries; et iam utrimque sternebantur muri. Ad quorum casum cum impetum Romanimilites per ipsam stragem ruinarum facerent, alii scalis etiam ascensum in muros temptarent, adeoobstinate restitere oppidani, ut facile appareret plus in armis et virtute quam in moenibus auxilii esse.Coactus ergo periculo militum praetor receptui cani iussit, ne obiceret incautos furentibus desperationeac rabie.

81

80

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Strutture linguistiche1. Sottolinea tutti i participi in funzione nominale

presenti nel passo e specificane il valore.2. Cerchia tutti gli ablativi assoluti.3. Il genitivo Hannibalis è soggettivo o oggettivo?4. Che tipo di proposizione subordinata è ut … vidit?

E ut … erigeret?

5. Pugnando è un gerundio: qual è la sua funzionelogica?

6. Analizza la forma verbale accepére: è un modofinito o infinito? Spiegala, quindi individua le altreforme analoghe presenti nel passo.

7. Memorando è un gerundio o un gerundivo?

43

Unità 32 Il participio

IIDirempto proelio, ne tum quidem ad quietem versi, sed undique omnes ad munienda et obmolienda,quae ruinis strata erant, concurrerunt. Huic operi intentis supervenit Q. Antonius a praetore missus.Qui castigata pertinacia Phocaeensium potestatem iis dari se tradendi Romanis dixit. Haec cum audis-sent, quinque dierum spatio ad deliberandum sumpto, temptata interim spe auxilii ab Antiocho rege,postquam legati missi ad regem nihil in eo praesidii esse retulerant, tum portas aperuerunt, pacti ne quidhostile paterentur. Cum signa in urbem inferrentur et pronuntiasset praetor parci se deditis velle, clamorundique est sublatus, indignum facinus esse Phocaeensis, numquam fidos socios, semper infestoshostis, impune eludere. Ab hac voce velut signo a praetore dato ad diripiendam urbem passim discur-runt. Aemilius primo resistere et revocare dicendo captas, non deditas diripi urbes, et in iis tamen impe-ratoris, non militum arbitrium esse. Postquam ira et avaritia imperio potentiora erant, praeconibus perurbem missis liberos omnes in forum ad se convenire iubet, ne violarentur; et in omnibus, quae ipsiuspotestatis fuerunt, fides constitit praetoris: urbem agrosque et suas leges iis restituit; et, quia hiems iamappetebat, Phocaeae portus ad hibernandum classi delegit. (Livio)

Cesare (participio in funzione nominale)Cesare apparteneva alla nobile stirpe dei Giulii. Divenuto edile, organizzò grandi giochi gladiatoriiche gli procurarono il favore del popolo. Inoltre approvò una legge agraria, che stabiliva di assegna-re appezzamenti di terreno dello Stato sia ai veterani che ai plebei. Per rafforzare il suo potere strin-se un’alleanza politica con Crasso e Pompeo. La sua maggiore dote fu la capacità di condurre con successo numerose spedizioni militari: combattécontro i Germani comandati da Ariovisto, contro le popolazioni stanziate in Gallia, in Normandia e inBretagna. Durante le numerose battaglie combattute al fianco dei suoi soldati, Cesare esortava i com-battenti a resistere e a non arrendersi anche nelle situazioni più difficili. I suoi soldati, incoraggiati dal-le sue parole, dimostravano il loro coraggio e non temevano la morte. Leggendo l’opera scritta da Cesa-re sulla guerra gallica sappiamo che le popolazioni della Gallia furono da lui duramente sconfitte.

Il console M. Fulvio organizza l’assedio di Ambracia (participio in funzione verbale)

IM. Fulvius Apolloniam exercitu traiecto cum Epirotarum principibus consultabat, unde bellum incipe-ret. Epirotis Ambraciam placebat adgredi, quae tum contribuerat se Aetolis. Consuli persuaserunt ut perEpirum duceret.Consuli ad Ambraciam advenienti magni operis oppugnatio visa est. Ambracia tumulo aspero subiec-ta est; Perranthem incolae vocant. Urbs, qua murus vergit in campos et flumen, occidentem, arx, quaeimposita tumulo est, orientem spectat. Amnis Arachthus ex Athamania fluens cadit in sinum maris abnomine propinquae urbis Ambracium appellatum. Praeterquam quod hinc amnis munit, hinc tumuli,muro quoque firmo saepta erat, patente in circuitu paulo amplius quattuor milia passuum. Fulvius binaa campo castra, modico inter se distantia intervallo, unum castellum loco edito contra arcem obiecit; eaomnia vallo atque fossa ita iungere parat, ne exitus inclusis ab urbe neve aditus foris ad auxilia intro-mittenda esset.

IIAd famam oppugnationis Ambraciae Stratum iam edicto Nicandri praetoris convenerant Aetoli. Indeprimo copiis omnibus ad prohibendam obsidionem venire in animo fuerat; dein, postquam urbemiam magna ex parte operibus saeptam viderunt, Epirotarum trans flumen loco plano castra posita esse,dividere copias placuit. Cum mille expeditis Eupolemus Ambraciam profectus per nondum commissainter se munimenta urbem intravit. Nicandro cum cetera manu primo Epirotarum castra nocte adgrediconsilium fuerat; dein, periculosum inceptum ratus, ne qua sentirent Romani et regressus inde in tutonon esset, deterritus ab hoc consilio ad depopulandam Acarnaniam iter convertit. (Livio)

83

82 DALL’ITALIANO IN LATINO

44

Sezione 9 Sintassi del verbo

I Romani tentano di conquistare la Giudea (participio in funzione verbale)Lo storico Tacito (55-117 d.C.) racconta le varie fasi della sanguinosa guerra combattuta dai Romani contro gli Ebrei prima del-la vittoria dell’imperatore Tito, che nel 70 d.C. riuscì a conquistare Gerusalemme.

Romanorum primus Cn. Pompeius Iudaeos domuit templumque iure victoriae ingressus est: inde vul-gatum nulla intus deum effigie vacuam sedem et inania arcana. Muri Hierosolymorum diruti, delubrummansit. Mox civili inter nos bello, postquam in dicionem M. Antonii provinciae cesserant, rex Partho-rum Pacorus Iudaea potitus interfectusque a P. Ventidio, et Parthi trans Euphraten redacti: Iudaeos C.Sosius subegit. Regnum ab Antonio Herodi datum victor Augustus auxit. Post mortem Herodis, nihilexpectato Caesare, Simo quidam regium nomen invaserat. Is a Quintilio Varo obtinente Syriam puni-tus, et gentem coercitam liberi Herodis tripertito rexere. Sub Tiberio quies. Dein iussi a C. Caesare effi-giem eius in templo locare arma potius sumpsére, quem motum Caesaris mors diremit. Claudius, defun-ctis regibus aut ad modicum redactis, Iudaeam provinciam equitibus Romanis aut libertis permisit, equibus Antonius Felix per omnem saevitiam ac libidinem ius regium servili ingenio exercuit, DrusilláCleopatrae et Antonii nepte in matrimonium acceptá, ut eiusdem Antonii Felix progener, Claudius neposesset. Duravit tamen patientia Iudaeis usque ad Gessium Florum procuratorem: sub eo bellum ortum.Et comprimere coeptantem Cestium Gallum Syriae legatum varia proelia ac saepius adversa excepére.Qui ubi fato aut taedio occidit, missu Neronis Vespasianus fortuna famaque et egregiis ministris intraduas aestates cuncta camporum omnisque praeter Hierosolyma urbis victore exercitu tenebat. (Tacito)

Publio Cornelio Scipione l’Africano(participio in funzione verbale)Publio Cornelio Scipione l’Africano fu un grande generale romano. Dimostrò grande coraggio duran-te la seconda guerra punica. Morto suo padre in Spagna, guidò le operazioni militari nella regioneiberica. Dopo aver conquistato Cartagena, la città più importante della provincia punica in Spagna,tornò a Roma. Era convinto che i Romani dovevano continuare in Africa la guerra contro Cartagine.Divenuto console, sbarcò in Africa, dove ottenne l’appoggio militare del re numida Massinissa. Otten-ne numerose vittorie, tanto che Annibale, preoccupato per la sorte della sua patria, decise di lasciarel’Italia e di tornare in Africa per poter affrontare Scipione. I due si incontrarono dapprima per un col-loquio ma la fine della guerra fu decisa da una terribile battaglia combattuta a Zama. Sia Annibalesia Scipione dimostrarono di essere degli ottimi comandanti; tuttavia Scipione sconfisse i Cartagine-si. Ottenuta la vittoria, il generale romano tornò a Roma.

85 DALL’ITALIANO IN LATINO

84

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. Dove incontra gli Epiroti il console M. Fulvio

Nobiliore?2. Come si chiama il golfo in cui sfocia il fiume

Aracto?3. Dove vengono convocati gli Etoli?4. Cosa decidono di fare gli Etoli quando vengono a

sapere dell’assedio di Ambracia?Strutture linguisitiche5. Sottolinea tutti gli ablativi assoluti.6. Che tipo di subordinata è unde … inciperet? È

una proposizione relativa o una interrogativaindiretta?

7. Il participio advenienti è usato in funzionenominale o verbale?

8. A quale complemento corrisponde il genitivomagni operis?

9. L ’espressione ab nomine è un complemento dimoto da luogo, di provenienza, di orgine o diallontanamento?

10. L’espressione ad prohibendam obsidionemcorrisponde a una proposizione finale: individuatutte le altre finali presenti nel testo, illustrando levarie forme in cui si presentano.

11. Da quale verbo dipende l’infinito dividere? È infunzione nominale o verbale?

12. Che valore ha il Cum evidenziato in colore? Èpreposizione o congiunzione?

13. Analizza la forma verbale ratus: da quale verboderiva? Qual è il suo significato?

45

Unità 32 Il participio

I Boi tendono un’imboscata ai Romani (riepilogo sul participio)Cum bellum Ligustinum ad Pisas constitisset, consul alter, L. Cornelius Merula, per extremos Ligurumfines exercitum in agrum Boiorum induxit. Consul in aciem exibat, hostes pugnam detractabant; Boidiripi sua impune quam tuendo ea conserere certamen malebant. Postquam omnia ferro ignique satisevastata erant, consul agro hostium excessit et ad Mutinam agmine incauto, ut inter pacatos, ducebat.Boi ut egressum finibus suis hostem sensére, sequebantur silenti agmine, locum insidiis quaerentes.Nocte praetergressi castra Romana saltum qua transeundum erat Romanis insederunt. Id cum parumocculte fecissent, consul, qui multa nocte solitus erat movere castra, ne nox terrorem in tumultuarioproelio augeret, lucem expectavit et, cum luce moveret, tamen turmam equitum exploratum misit.Postquam relatum est quantae copiae et in quo loco essent, totius agminis sarcinas in medium coici ius-sit et triarios vallum circumicere, cetero exercitu instructo ad hostem accessit. Idem et Galli fecerunt,postquam apertas esse insidias et recto ac iusto proelio dimicandum viderunt. (Livio)

86

46

Proposte di legge dei tribuni della plebe (gerundio e gerundivo)I tribuni della plebe propongono riforme poliche e sociali di grande importanza, come l’abolizione del divieto di matrimonio trapatrizi e plebei (lex Canuleia) e la possibilità per il popolo di eleggere un console di estrazione plebea. I patrizi, spaventati da que-ste proposte, vedono nelle avvisaglie di guerra con le popolazioni vicine l’opportunità di distrarre il popolo dalle riforme.

Anni principio de conubio patrum et plebis C. Canuleius tribunus plebis rogationem promulgavit, quacontaminari sanguinem suum patres confundique iura gentium rebantur. Praeterea ceteri tribuni effe-cerunt ut populo potestas esset, seu de plebe seu de patribus vellet, consules faciendi. Id vero si fieret,non vulgari modo cum infimis, sed prorsus auferri a primoribus ad plebem summum imperium patrescredebant. Laeti ergo audiverunt patres Ardeatium populum descisse, et Veientes depopulatos extremaagri Romani, et Volscos Aequosque ob communitam Verruginem fremere; adeo vel infelix bellum igno-miniosae paci praeferebant. His itaque in maius acceptis1, ut inter strepitum tot bellorum conticescerentactiones tribuniciae, dilectus haberi, bellum armaque vi summa apparari iubent. Tum C. Canuleius,pauca in senatu vociferatus, nequiquam territando consules avertere plebem a novis legibus curandis,numquam eos se vivo dilectum habituros, antequam ea quae promulgata ab se collegisque essent plebesscivisset, confestim ad contionem advocavit. (Livio)

Bravura dell’oratore Servio (gerundio e gerundivo)Cicerone (I secolo a.C.) spiega a Bruto perché a suo parere Servio sia un grande oratore, superiore persino ai suoi maestri. Laspiegazione conferma Bruto in una sua vecchia opinione: anche lui è infatti convinto della bravura di Servio, che ha peraltro ascol-tato di persona a Samo.

Servius orator adiunxit oratoriae arti et litterarum scientiam et loquendi elegantiam, quae ex scriptiseius, quorum similia nulla sunt, facillime perspici potest. Cum discendi causá duobus peritissimis ope-ram dedisset1, L. Lucilio Balbo et C. Aquilio Gallo, Galli hominis acuti et exercitati promptam et para-tam in agendis causis celeritatem subtilitate diligentiaque superavit; Balbi docti et eruditi hominis tar-ditatem vicit expediendis conficiendisque rebus. Sic et habet Servius quod uterque eorum habuit, etexplevit quod utrique defuit. Itaque ut Crassus mihi videtur sapientius fecisse quam Scaevola2, sic Ser-vius sapientissime, cum duae civiles artes ac forenses3 plurimum et laudis haberent et gratiae, perfecitut altera praestaret omnibus, ex altera tantum adsumeret, quantum esset et ad tuendum ius civile et adobtinendam consularem dignitatem satis. Tum Brutus «Ita prorsus, inquit, et antea putabam4 – audivienim nuper eum studiose et frequenter Sami – et nunc meum iudicium multo magis confirmo testimo-nio et iudicio tuo». (Cicerone)

Augusto ricostruisce Roma (gerundio e gerundivo)L’imperatore Augusto, avendo conquistato il potere, ordinò che Roma venisse ricostruita in marmoperché molte case erano ancora in legno. Con il costruire la capitale del suo impero interamente inmarmo pregiato Augusto voleva lasciare ai posteri il ricordo della grandezza di Roma. Furono cosìedificati templi e palazzi enormi e molti artisti si distinsero nello scolpire statue e ornamenti in pie-tra. La speranza di tramandare una testimonianza dell’arte e della cultura romane accompagnòAugusto per tutta la vita e, alla sua morte, in molti piansero perché aveva abbandonato il mondo l’uo-mo che, con la costruzione di monumenti meravigliosi, aveva reso Roma immortale.

89 DALL’ITALIANO IN LATINO

1 cum ... operam dedisset: «avendo seguito gli insegna-menti (di)».2 Crassus ... Scaevola: «che Crasso abbia agito più sag-giamente di Scevola»; sono due oratori di cui Ciceroneha parlato in precedenza.

3 duae ... forenses: si tratta dell’oratoria e della giurispru-denza, considerate arti proprie della vita civile (vista incontrapposizione con quella militare).4 Ita ... putabam: «La pensavo così anche prima».

88

1 His ... acceptis: «esagerate queste notizie»; i patrizi cer-cano di ingigantire i pericoli legati alla notizia della

ribellione degli Ardeatini e degli attacchi di Veienti, Vol-sci e Equi.

87

Unità 33

IL GERUNDIO E IL GERUNDIVO

47

Unità 33 Il gerundio e il gerundivo

Il fico di Catone (gerundivo in funzione predicativa)Catone era molto anziano ma aveva grande autorevolezza a Roma. Egli era convinto che si dovessedistruggere Cartagine e ogni giorno andava in senato per ripetere la stessa frase: «Cartagine deveessere distrutta». I senatori romani erano però incerti, perché per fare guerra ai Cartaginesi si dove-vano affidare ai generali poteri straordinari e bisognava dare al popolo un giusto motivo per l’attac-co. Inoltre, i Romani, durante la seconda guerra punica, avevano dato ai loro ambasciatori da porta-re a Cartagine un trattato di pace ufficiale. Un giorno Catone si presentò allora in senato con un ficoin mano e disse: «Riuscite a capire da dove viene questo fico? Viene da Cartagine ed è ancora fresco!I Cartaginesi possono arrivare a Roma dall’Africa in un giorno soltanto! Perciò dico che, per la sicu-rezza del popolo romano, dobbiamo distruggere Cartagine». Il fico fresco di Catone persuase il sena-to meglio di tanti discorsi e con una nuova guerra Cartagine fu rasa al suolo dagli eserciti romani.

Imprese e magnanimità di Augusto (riepilogo su gerundio e gerundivo)Augusto, dopo aver rotto i rapporti con Antonio, lo sconfigge nella battaglia di Azio prendendo definitivamente il potere a Roma.Una vittoria così netta non gli impedisce di mostrare la sua moderazione verso gli sconfitti e i loro figli, con un atteggiamentomagnanimo che manifesterà anche con vari popoli da lui assoggettati.

M. Antoni societatem semper dubiam et incertam reconciliationibusque variis male focilatam abrupitAugustus, et quo1 magis degenerasse eum a civili more approbaret, testamentum, quod is Romae etiamde Cleopatra liberis inter heredes nuncupatis reliquerat, aperiundum recitandumque pro contione cura-vit. Nec multo post navali proelio apud Actium eum2 vicit ac deinde Asiae Syriaeque circuitu Aegyptumpetit obsessaque Alexandrea, quo Antonius cum Cleopatra confugerat, brevi potitus est. Antonium qui-dem seras condiciones pacis temptantem ad mortem adegit viditque mortuum. Cleopatrae, quam serva-tam triumpho magno opere cupiebat, etiam Psyllos3 admovit, qui venenum ac virus exugerent, quodperisse morsu aspidis putabatur. Ambobus communem sepulturae honorem tribuit ac tumulum ab ipsisincohatum perfici iussit. Antoni reginaeque communes liberos non secus ac necessitudine iunctos sibiet conservavit et mox pro condicione cuiusque sustinuit ac fovit. Aegyptum in provinciae formam ac peridem tempus alias item nationes male quietas ad obsequium redegit. Nec ulli genti sine iustis et neces-sariis causis bellum intulit atque semper afuit a cupiditate imperium vel bellicam gloriam augendi. Quavirtutis moderationisque fama Indos etiam ac Scythas pellexit ad amicitiam suam populique Romaniultro per legatos petendam. (Svetonio)

1 quo: «affinché», + cong.2 eum: Antonio.

3 Psyllos: era una popolazione particolarmente espertadi veleni.

91

90 DALL’ITALIANO IN LATINO

48

I Romani si scontrano con le popolazioni della Spagna (supino)I Romani combattono contro le popolazioni della Spagna citeriore, che si sono ribellate. L’esito delle prime battaglie non è affat-to favorevole a Roma, ma la situazione migliora decisamente quando Publio Cornelio Scipione viene inviato in Spagna.

Sex. Digitius praetor in Hispania citeriore cum civitatibus iis quae post profectionem M. Catonis per-multae rebellaverant crebra magis quam digna dictu proelia fecit et adeo pleraque adversa ut vix dimi-dium militum quam quod acceperat successori tradiderit. Alter praetor P. Cornelius Cn. f. Scipio transHiberum multa secunda proelia fecit: non minus quinquaginta oppida ad eum defecerunt. Praetor haecgesserat Scipio: idem pro praetore Lusitanos pervastatá ulteriore provinciá cum ingenti praeda domumredeuntes in ipso itinere adgressus ab hora tertia diei ad octavam incerto eventu pugnavit, numero mili-tum impar, superior aliis; nam et acie frequenti armatis adversus longum et impeditum turba pecorumagmen et recenti milite adversus fessos longo itinere concurrerat. Tertia namque vigilia exierant hostes;huic nocturno itineri tres diurnae horae accesserant, nec ullá quiete datá laborem viae proelium excepe-rat. Itaque principio pugnae vigoris aliquid in corporibus animisque fuit, et turbaverant primo Roma-nos; deinde aequata paulisper pugna est. In hoc discrimine ludos Iovi, si fudisset cecidissetque hostes,praetor vovit. Tandem gradum acrius intulére Romani cessitque Lusitanus, deinde prorsus terga dedit;et cum institissent fugientibus victores, ad duodecim milia hostium sunt caesa, capti quingenti qua-draginta, omnes ferme equites, et signa militaria capta centum triginta quattuor; de exercitu Romanoseptuaginta et tres amissi. Pugnatum haud procul Ilipa urbe est: eo victorem opulentum praedá exerci-tum P. Cornelius reduxit. Ea omnis ante urbem exposita est potestasque dominis suas res cognoscendifacta est; cetera vendenda quaestori data; quod inde refectum est, militi divisum. (Livio)

Antioco, re di Siria, occupa Calcide e l’Eubea (supino)Durante la guerra romano-siriaca (192-188 a.C.) Antioco III, re di Siria, volendo espandere il suo dominio anche in Grecia, deci-de di attaccare l’Eubea: temendo di giungere a uno scontro, gli abitanti di Calcide si arrendono.

IAntiochus, Syriae rex, cum ad Chalcidis praesidium et Achaeos et Eumenem regem misisse audisset,Menippum cum tribus ferme milibus militum et cum omni classe Polyxenidan mittit, ipse paucos postdies sex milia suorum militum et non ita multos Aetolos ducit. Romani milites, cum iam Menippus castra ante Salganea ad Hermaeum haberet, venerunt. Micythioerat cum iis, legatus ab Chalcide ad consulem Quinctium ad id ipsum praesidium petendum missus.Qui Delium convertit, ut inde in Euboeam transmissurus.Templum est Apollinis Delium, imminens mari; quinque milia passuum ab Tanagra abest; minus quat-tuor milium inde in proxima Euboeae est mari traiectus.Cum per magnum otium milites alii ad spectaculum templi lucique versi, alii in litore inermes vagaren-tur, magna pars per agros lignatum pabulatumque dilapsa esset, repente Menippus palatos passimadgressus trecentos cecidit, ad quinquaginta vivos cepit; perpauci effugerunt, in quibus Micythio parvaoneraria nave exceptus.

93

92

Unità 34

IL SUPINO

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Strutture linguistiche1. Sottolinea il supino in -u e individua l’aggettivo da

cui dipende.2. Perché il pretore Cornelio Scipione viene definito,

rispetto a Sesto Digizio, alter e non alius?3. La forma verbale defecerunt deriva da deficio, un

verbo che può assumere diversi significati aseconda di come è costruito: quali?

4. Che funzione svolge il participio redeuntes? Daquale verbo deriva?

5. Analizza la forma intulére: da quale verbo deriva?Scrivi il paradigma completo.

6. Individua tutti gli ablativi assoluti che incontri neltesto.

7. In che caso si trova il participio fugientibus, indativo o in ablativo? E quale funzione svolge: èattributivo, sostantivato, predicativo o congiunto?

8. A quale complemento corrisponde l’ablativosemplice praedá?

49

Unità 34 Il supino

IIAntiochus admoto ad Aulidem exercitu, cum oratores partim ex suis partim Aetolos Chalcidem misis-set, facile tenuit ut portae sibi aperirentur. Qui Romanae partis erant sub adventum regis urbe excesse-runt. Achaeorum et Eumenis milites Salganea tenebant, et in Euripo castellum Romani milites paucicustodiae causá loci communiebant. Salganea Menippus, rex ipse castellum Euripi oppugnare est ador-tus. Priores Achaei et Eumenis milites, pacti ut sine fraude liceret abire, praesidio excesserunt; pertina-cius Romani Euripum tuebantur. Hi quoque tamen, cum terra marique obsiderentur et iam machinastormentaque adportari viderent, non tulére obsidionem. Cum id, quod caput erat Euboeae, teneret rex,ne ceterae quidem insulae eius urbes imperium abnuerunt. (Livio)

Antioco, re di Siria, decide di attaccare i Tessali(supino)Gli Etoli andarono incontro ad Antioco che aveva posto l’accampamento presso Fere. Erano giuntida Larissa per domandare al re perché volesse dichiarare guerra ai Tessali. Antioco rispose che nonera sua intenzione iniziare una guerra contro i Tessali; al contrario, aveva intenzione di difenderli. ITessali, preoccupati per la situazione, decisero di inviare il re Pausania, considerato da tutti un citta-dino ragguardevole e saggio: questi doveva distogliere Antioco dai suoi propositi. Tuttavia Pausanianon riuscì nel suo intento e così i Tessali decisero che bisognava intraprendere la guerra contro Antio-co. Antioco intanto decise di attaccare Fere: i cittadini cercarono di resistere con grande coraggio:molti di loro rimasero uccisi. Dato che lo scontro diveniva ogni giorno più duro da sopportare, i cit-tadini di Fere si persero d’animo. Incoraggiati dai capi, si rifugiarono nel centro della città e alla fine,sconfitti, si arresero ad Antioco.

94 DALL’ITALIANO IN LATINO

50

Cicerone si riconcilia con i libri (consecutio temporum)Cicerone scrive a Varrone per concordare un incontro e, tra le altre cose, gli spiega come abbia ripreso consuetudine con i libri,ovvero con lo studio e la lettura. Egli è contento per il fatto che, trascorso un periodo in cui non era riuscito a prenderli in mano,abbia potuto, rientrando a Roma dopo un’assenza, tornare a servirsi dei libri.

Ex iis litteris quas Atticus a te1 missas mihi legit quid ageres et ubi esses cognovi; quando autem te visu-ri essemus, nihil sane ex isdem litteris potui suspicari. In spem tamen venio appropinquare tuum adven-tum. Qui mihi utinam solacio sit!2 Sed tot tantisque rebus urgemur ut nullam adlevationem quisquamnon stultissimus sperare debeat. Sed tamen aut tu potes me aut ego te fortasse aliqua re iuvare. Scitoenim me, postea quam in urbem venerim, redisse cum veteribus amicis, id est cum libris nostris, in gra-tiam. Non idcirco eorum usum dimiseram, quod iis suscenserem, sed quod eorum me subpudebat; vide-bar enim mihi, cum me in res turbulentissimas infidelissimis sociis demisissem, praeceptis illorum3 nonsatis paruisse. Ignoscunt mihi, revocant in consuetudinem pristinam teque, quod in ea permanseris,sapientiorem quam me dicunt fuisse. Quam ob rem, quoniam placatis iis utor, videor sperare debere, site viderim, et ea quae premant et ea quae impendeant me facile laturum. Quam ob rem, sive in Tuscula-no sive in Cumano, sive ad me sive ad te placebit, sive, quod minime velim4, Romae, dum modo simulsimus5, perficiam profecto ut id utrique nostrum commodissimum esse videatur6. (Cicerone)

I Galli chiedono udienza a Cesare (consecutio temporum)Cesare ha vinto uno scontro importante contro una coalizione di popolazioni galliche e si dedica ora all’ispezione e alla sistema-zione dei territori conquistati. Mentre è occupato in questa attività, riceve un’ambasceria di alcuni capi galli che gli chiedono dipoter discutere segretamente di alcune questioni.

In castris Gallorum tabulae repertae sunt litteris Graecis confectae et ad Caesarem relatae, quibus intabulis nominatim ratio confecta erat, qui numerus domo exisset eorum qui arma ferre possent, et itemseparatim pueri, senes mulieresque. Summa omnium fuerunt ad milia trecenta sexaginta octo. Eorumqui domum redierunt, censu habito ut Caesar imperaverat, repertus est numerus milium centum etdecem. Bello confecto totius fere Galliae legati principes civitatum ad Caesarem gratulatum convene-runt: petiverunt ut sibi concilium totius Galliae in diem certam indicere idque Caesaris voluntate face-re liceret; sese habere quasdam res quas ex communi consensu ab eo petere vellent. Ea re permissa diemconcilio constituerunt et, ut concilium dimissum est, principes civitatum ad Caesarem reverterunt peti-veruntque, ut sibi secreto in occulto de sua omniumque salute cum eo agere liceret. Eá re impetratá seseomnes Caesari ad pedes proiecerunt ac eum oraverunt ne, ea quae dixissent, enuntiarentur. Timebantenim ne gravissimum supplicium Ariovistus, rex Germanorum (homo barbarus iracundusque, qui inGallorum finibus consederat atque magnam partem Galliae occupaverat) de omnibus Gallis obsidibus,qui apud eum essent, sumeret1. (Cesare)

1 Timebant … sumeret: i Galli intendono chiedere a Cesa-re l’aiuto dei Romani per liberarsi dell’opprimente pre-senza di Ariovisto, capo dei Germani il quale, dopo averoccupato una parte consistente del loro territorio, eser-cita nei loro confronti un potere oppressivo. Essi scon-

giurano dunque Cesare di mantenere la massima riser-vatezza sui contenuti del colloquio, nel timore che larabbia di Ariovisto possa ritorcersi contro gli ostaggigalli prigionieri presso di lui.

96

1 te: è Marco Varrone.2 mihi ... sit!: «voglia il cielo che mi sia di conforto!».3 illorum: sono i libri che aveva letto.4 quod minime velim: «cosa che non vorrei affatto».

5 dum ... simus: «purché stiamo insieme».6 perficiam … videatur: Cicerone intende dire che farà inmodo da rendere il luogo dell’incontro il più adatto pos-sibile a entrambi.

95

Unità 35

LA COORDINAZIONEE LA SUBORDINAZIONE

51

Unità 35 La coordinazione e la subordinazione

Cesare e gli storici (consecutio temporum)Cesare era solito dire che avrebbe vinto tutti i popoli che avesse incontrato perché la sua forza stavanella strategia militare e nel valore dei soldati romani più che nel numero dei combattenti. Ci sonoalcuni storici che credono che ciò sia vero, ma è difficile che si possa dimostrare: Cesare, infatti, nonscrisse opere da cui si capisse chiaramente cosa egli pensasse di sé e si deve quindi dedurre il suo pen-siero dai suoi commentarii, La guerra gallica e La guerra civile. In molti comunque pensano che effet-tivamente la strategia militare di Cesare e il valore dei suoi soldati furono le cose che consentirono aRoma di sottomettere la Gallia e gran parte della Germania.

97 DALL’ITALIANO IN LATINO

52

Menedemo viene duramente sconfitto dal nobile battriano Spitamene(completive con ut volitivo-finale)Alexander, Macedonum rex, Menedemum miserat ad obsidendum Spitamenen, Bactrianae defectionisauctorem. Qui comperto hostis adventu, ne muris urbis includeretur, simul fretus excipi posse, qua ven-turum sciebat, consedit occultus. Silvestre iter aptum insidiis tegendis erat: ibi Dahas condidit. Equibinos armatos vehunt, quorum invicem singuli repente desiliunt, equestris pugnae ordinem turbant.Equorum velocitati par est hominum pernicitas. Hos Spitamenes saltum circumire iussos pariter et alateribus et a fronte et a tergo hosti ostendit. Menedemus undique inclusus, ne numero quidem par, diutamen resistit clamitans nihil aliud superesse locorum fraude deceptis quam honestae mortis solaciumex hostium caede. Ipsum praevalens equus vehebat, quo saepius in cuneos barbarorum effusis habenisevectus magna strage eos fuderat. Sed cum unum omnes peterent, multis vulneribus exanguis Hypsidemquendam ex amicis hortatus est, ut in equum suum escenderet et se fuga eriperet. Haec agentem animadefecit, corpusque ex equo defluxit in terram. Hypsides poterat quidem effugere, sed amisso amico moristatuit. Una erat cura, ne inultus occideret: itaque subditis calcaribus equo in medios hostis se immisitet memorabili editá pugná obrutus telis est. Quod ubi videre, qui caedi supererant, tumulum pauloquam cetera editiorem capiunt; quos Spitamenes fame in deditionem subacturus obsedit. Cecidére eoproelio peditum II milia, CCC equites. Quam cladem Alexander sollerti consilio texit. (Curzio Rufo)

Dopo la morte del pretore Bebio i Romani riescono a sconfiggere i Lusitani (completive con ut volitivo-finale)Legati Massiliensium nuntiarunt L. Baebium praetorem in provinciam Hispaniam proficiscentem abLiguribus circumventum, magna parte comitum caesa vulneratum ipsum cum paucis sine lictoribusMassiliam perfugisse et intra triduum exspirasse. Senatus eá re auditá decrevit, uti P. Iunius Brutus, quipropraetor in Etruria esset, provincia exercituque traditis uni, cui videretur, ex legatis, ipse in ulterioremHispaniam proficisceretur, eaque ei provincia esset. Hoc senatus consultum litteraeque a Sp. Postumiopraetore in Etruriam missae sunt, profectusque in Hispaniam est P. Iunius propraetor. In qua provinciaprius aliquanto, quam successor veniret, L. Aemilius Paulus, qui postea regem Persea magna gloria vicit,cum priore anno haud prospere rem gessisset, tumultuario exercitu collecto signis collatis cum Lusita-nis pugnavit. Fusi fugatique hostes; caesa decem octo milia armatorum; duo milia trecenti capti etcastra expugnata. Huius victoriae fama tranquilliores in Hispania res fecit.Eodem anno ante diem tertium Kal. Ianuarias Bononiam Latinam coloniam ex senatus consulto L.Valerius Flaccus M. Atilius Serranus L. Valerius Tappo triumviri deduxerunt. Tria milia hominum suntdeducta; equitibus septuagena iugera, ceteris colonis quinquagena sunt data. Ager captus de Gallis Boisfuerat; Galli Tuscos expulerant. (Livio)

La battaglia di Isso (completive rette da verba timendi)I

Iam ad teli iactum pervenerant, cum Persarum equites ferociter in laevum cornu hostium invecti sunt:quippe Dareus equestri proelio decernere optabat, phalangem Macedonici exercitus robur esse coniec-tans. Iamque etiam dextrum Alexandri cornu circumibatur. Quod ubi Macedo conspexit, duabus alisequitum ad iugum montis iussis subsistere ceteros in medium belli discrimen strenue transfert. Macedones comminus pugnam coacti conserere gladios impigre stringunt. Tum vero multum sanguinisfusum est: duae quippe acies ita cohaerebant, ut armis arma pulsarent, mucrones in ora dirigerent.

100

99

98

Unità 36

LE COMPLETIVE FINALI

53

Unità 36 Le completive finali

IIDareus curru sublimis eminebat, et suis ad se tuendum et hostibus ad incessendum ingens incitamen-tum. Ergo frater eius Oxathres, cum Alexandrum instare ei cerneret, equites, quibus praeerat, ante ipsumcurrum regis obiecit. At Macedones, qui circa regem erant, mutua adhortatione firmati cum ipso in equi-tum agmen inrumpunt. Tum vero similis ruinae strages erat. Circa currum Darei iacebant nobilissimiduces ante oculos regis egregia morte defuncti, omnes in ora proni, sicut dimicantes procubuerant adver-so corpore vulneribus acceptis. Iamque qui Dareum vehebant equi, confossi hastis et dolore efferati,iugum quatere et regem curru excutere coeperant, cum ille veritus, ne vivus veniret in hostium potesta-tem, desilit et in equum, qui ad hoc ipsum sequebatur, imponitur insignibus quoque imperii, ne fugamproderent, indecore abiectis. Tum vero ceteri dissipantur metu et, qua cuique ad fugam patebat via,erumpunt arma iacientes, quae paulo ante ad tutelam corporum sumpserant.In acie autem caesa sunt Persarum peditum C milia, decem equitum. At a parte Alexandri quattuor etquingenti saucii fuere, ex peditibus XXX omnino et duo desiderati sunt, equitum centum quinquagintainterfecti. (Curzio Rufo)

I Romani, comandati dal console Fabio, assalgono Taranto(completive rette da verba timendi)Durante la seconda guerra punica il console Fabio riesce ad assediare Taranto grazie all’aiuto di una donna. I Tarentini avevano infat-ti un presidio di Bruzi il cui comandante era innamorato della sorella di un soldato che militava nell’esercito di Fabio. Grazie alla com-plicità di sua sorella il soldato riesce a convincere il comandante del presidio a tradire la custodia della posizione a lui affidata.

IQ. Fabius consul Tarentum profectus in ipsis faucibus portus posuit castra. Praesidium Bruttiorumdatum ab Hannibale Tarentini habebant. Eius praesidii praefectus deperibat amore mulierculae, cuiusfrater in exercitu Fabi consulis erat. Is, certior litteris sororis factus de nova consuetudine advenae locu-pletis, spem nactus per sororem quolibet impelli amantem posse, quid speraret ad consulem detulit.Quae cum haud vana cogitatio visa esset, pro perfuga iussus Tarentum transire, ac per sororem praefec-to conciliatus, primo occulte temptando animum, dein blanditiis muliebribus perpulit eum ad proditio-nem custodiae loci cui praepositus erat. Ubi et ratio agendae rei et tempus convenit, miles, nocte perintervalla stationum clam ex urbe emissus, ea quae acta erant, quaeque ut agerentur convenerat, ad con-sulem refert.

IIFabius, vigilia prima dato signo iis qui in arce erant, quique custodiam portus habebant, ipse, circum-ito portu, ab regione urbis in orientem versa occultus consedit. Canere inde tubae simul ab arce simul aportu et ab navibus quae ab aperto mari adpulsae erant, clamorque undique cum ingenti tumultu, undeminimum periculi erat, de industria ortus. Consul interim silentio continebat suos. Igitur Democrates,qui praefectus antea classis fuerat, forte illi loco praepositus, postquam quieta omnia circa se vidit, aliaspartes eo tumultu personare ut captae urbis interdum excitaretur clamor, veritus ne inter cunctationemsuam consul aliquam vim faceret ac signa inferret, praesidium ad arcem unde maxime terribilis accide-bat sonus traducit. Fabius ferri scalas ad eam partem muri, qua Bruttiorum cohortem praesidium agi-tare proditionis conciliator nuntiaverat, iubet. Ea primum captus est murus, adiuvantibusrecipientibusque Bruttiis, et transcensum in urbem est. Tum, sub ortum ferme lucis, nullo obvio arma-to, in forum perveniunt. (Livio)

101

54

Sezione 10 Sintassi del periodo

I Rodiesi sconfiggono la flotta di Antioco III re di SiriaLo storico Livio (59 a.C-17 d.C.) narra un interessante combattimento navale fra la flotta dei Rodiesii, alleati dei Romani, e la flot-ta di Antioco III, re di Siria. Per impedire ai Romani si impadronirsi della Grecia gli Etoli avevano creato una coalizione antiroma-na, la Lega etolica, comandata proprio da Antioco.

IRhodiorum duae et triginta quadriremes et quattuor triremes fuere; regia classis septem et triginta maio-ris formae navium erat. Utraque classis luce prima, tamquam eo die pugnatura, e portu movit; etpostquam superavére Rhodii promunturium, quod ab Sida prominet in altum, extemplo et conspecti abhostibus sunt et ipsi eos viderunt. Ab regiis sinistro cornu, quod ab alto obiectum erat, Hannibal, dex-tro Apollonius, purpuratorum unus, praeerat. Rhodii longo agmine veniebant; prima praetoria navisEudami erat; cogebat agmen Chariclitus; Pamphilidas mediae classi praeerat. Eudamus postquamhostium aciem instructam et paratam ad concurrendum vidit, ipse in altum evehitur. Festinans prae-propere cum quinque solis navibus Hannibali occurrit.

IIIam haud dubie dextrum cornu hostium in fugam inclinabat. Tum et Hannibal quaeque circa eumnaves erant capessunt fugam; nec insequi Rhodii ex magna parte aegris et ob id celerius fessis remigibuspotuerunt. Consurrexere omnes, contemplatique trepidationem fugamque hostium, prope una voceomnes, ut sequerentur, exclamaverunt. Ipsius Eudami multis ictibus vulnerata navis erat; Pamphilidamet Chariclitum insequi iussit. Aliquamdiu secuti sunt; postquam terrae appropinquabat Hannibal, veri-ti, ne includerentur vento in hostium ora, ad Eudamum revecti hepterem captam, quae primo concur-su icta erat, aegre Phaselidem pertraxerunt. Inde Rhodum redierunt.Hannibal, ictus uno proelio adverso, ne tum quidem praetervehi Lyciam audebat, cum coniungi veteriregiae classi quam primum cuperet; et ne id ei facere liberum esset, Rhodii Chariclitum cum viginti navi-bus rostratis ad Patara et Megisten portum miserunt. (Livio)

102

55

Cesare si prepara a salpare per l’Africa (completive con ut dichiarativo-consecutivo)

ICaesar itineribus iustis confectis nullo die intermisso a. d. XIIII Kal. Ian. Lilybaeum pervenit statimqueostendit sese naves velle conscendere, cum non amplius legionem tironum haberet unam, equites vixDC. Tabernaculum secundum litus ipsum constituit, ut prope fluctus verberaret. Hoc eo consilio fecitnequis sibi morae quicquam fore speraret et ut omnes in dies horasque parati essent. Incidit per id tem-pus ut tempestates ad navigandum idoneas non haberet. Nihilo tamen minus in navibus remiges mili-tesque continere et nullam praetermittere occasionem profectionis, cum praesertim ab incolis eius pro-vinciae nuntiarentur adversariorum copiae: equitatus infinitus, legiones regiae IIII, levis armaturaemagna vis, Scipionis legiones X, elephanti CXX classesque esse complures. Tamen non deterrebatur ani-moque et spe confidebat. Interim in dies et naves longae adaugeri et onerariae complures eodem concur-rere et legiones tironum convenire IIII, veterana legio quinta, equitum ad II milia.

IILegionibus collectis VI et equitum II milibus, ut quaeque prima legio venerat, in naves longas impone-batur, equites autem in onerarias. Ita maiorem partem navium antecedere iussit et insulam petere Apo-nianam; ipse paucos dies ibi commoratus bona paucorum publice vendit, deinde Allieno praetori quiSiciliam obtinebat, de omnibus rebus praecipit et de reliquo exercitu celeriter imponendo. Datis manda-tis ipse navem conscendit a. d. VI Kal. Ian. et reliquas naves statim est consecutus. Ita vento certo cele-rique navigio vectus post diem quartum cum longis paucis navibus in conspectum Africae venit.

(Bellum Africum)

Durante il regno di Tullo Ostilio i Romani affrontano gli Albani(completive con ut dichiarativo-consecutivo)Dopo la morte di Numa Pompilio, il popolo proclama re Tullo Ostilio, che si rivela molto più bellicoso di Romolo: durante il suoregno i Romani entrano in guerra contro gli Albani.

INumae morte ad interregnum res rediit. Inde Tullum Hostilium, nepotem Hostili, cuius in infima arceclara pugna adversus Sabinos fuerat, regem populus iussit; patres auctores facti. Hic non solum proxi-mo regi dissimilis sed ferocior etiam quam Romulus fuit. Cum aetas viresque tum avita quoque gloriaanimum stimulabat. Senescere igitur civitatem otio ratus undique materiam excitandi belli quaerebat.Forte evenit ut agrestes Romani ex Albano agro, Albani ex Romano praedas in vicem agerent. Imperita-bat tum Gaius Cluilius Albae. Utrimque legati fere sub idem tempus ad res repetendas missi sunt. Tul-lus praeceperat suis ne quid prius quam mandata agerent; satis sciebat negaturum Albanum; ita pie bel-lum indici posse.

IIAlbani, excepti hospitio ab Tullo blande ac benigne, comiter regis convivium celebrant. Tantisper Romaniet res repetiverant priores et neganti Albano bellum in tricesimum diem indixerant. Haec renuntiant Tul-lo. Tum legatis Tullus dicendi potestatem quid petentes venerint facit. Illi omnium ignari primum pur-gando terunt tempus: se invitos quicquam quod minus placeat Tullo dicturos, sed imperio subigi; res repe-titum se venisse. Ad haec Tullus «Nuntiate» inquit, «regi vestro regem Romanum deos facere testes, uterprius populus res repetentes legatos aspernatus dimiserit, ut in eum omnes expetant huiusce clades belli». Haec nuntiant domum Albani. Et bellum utrimque summa ope parabatur, civili simillimum bello, pro-pe inter parentes natosque, Troianam utramque prolem, cum Lavinium ab Troia, ab Lavinio Alba, abAlbanorum stirpe regum oriundi Romani essent. Eventus tamen belli minus miserabilem dimicationemfecit, quod nec acie certatum est et tectis modo dirutis alterius urbis duo populi in unum confusi sunt.

(Livio)

104

103

Unità 37

LE COMPLETIVE DICHIARATIVE

56

Sezione 10 Sintassi del periodo

Il trionfo del console Q. Fulvio (completive con ut dichiarativo-consecutivo)Il console Q. Fulvio ottiene il trionfo sui Liguri, quindi indice i comizi per nominare consoli e pretori. Intanto gli edili curuli decido-no di celebrare i giochi romani per espiare nefasti prodigi.

Q. Fulvius consul ex Liguribus triumphavit; quem triumphum magis gratiae quam rerum gestarummagnitudini datum constabat. Armorum hostilium magnam vim transtulit, nullam pecuniam admodum.Divisit tamen in singulos milites trecenos aeris, duplex centurionibus, triplex equiti. Nihil in eo triumphomagis insigne fuit, quam quod forte evenit, ut eodem die triumpharet, quo priore anno ex praetura trium-phaverat. Secundum triumphum comitia edixit, quibus creati consules sunt M. Iunius Brutus A. ManliusVulso. Praetorum inde tribus creatis comitia tempestas diremit. Postero die reliqui tres facti, ante diemquartum idus Martias, M. Titinius Curvus Ti. Claudius Nero T. Fonteius Capito. Ludi Romani instauratiab aedilibus curulibus Cn. Servilio Caepione Ap. Claudio Centone propter prodigia, quae evenerant. Terramovit; in fanis publicis, ubi lectisternium erat, deorum capita, quae in lectis erant, averterunt se, lanxquecum integumentis, quae Iovi apposita fuit, decidit de mensa. Oleas quoque praegustasse mures in prodi-gium versum est. Ad ea expianda nihil ultra, quam ut ludi instaurarentur, actum est. (Livio)

Cesare attacca i Biturigi (completive con quod dichiarativo)Caesar M. Antonium quaestorem suis praefecit hibernis. Ipse cum equitum praesidio pridie KalendasIanuarias ab oppido Bibracte proficiscitur ad legionem XIII, quam non longe a finibus Haeduorum con-locaverat in finibus Biturigum, eique adiungit legionem undecimam, quae proxima fuerat. Binis cohor-tibus ad impedimenta tuenda relictis reliquum exercitum in copiosissimos agros Biturigum inducit. Repentino adventu Caesaris accidit, quod imparatis disiectisque accidere fuit necesse, ut sine timore ullorura colentes prius ab equitatu opprimerentur quam confugere in oppida possent. Multis hominum milibus captis perterriti Bituriges, qui primum adventum potuerant effugere Romano-rum, in finitimas civitates aut privatis hospitiis confisi aut societate consiliorum confugerant. Frustra:nam Caesar magnis itineribus omnibus locis occurrit nec dat ulli civitati spatium de aliena potius quamde domestica salute cogitandi. Qua celeritate et fideles amicos retinebat et dubitantes terrore ad condi-ciones pacis adducebat. Tali condicione propositá Bituriges cum sibi viderent clementia Caesaris redi-tum patere in eius amicitiam finitimasque civitates sine ulla poena dedisse obsides atque in fidem recep-tas esse, idem fecerunt. (Cesare)

Riti propiziatori e ambasciatori dall’Egitto (completive con quod dichiarativo)Poiché in diverse città d’Italia si sono verifcati dei prodigi, si decide che i pontefici compiano riti propiziatori e Publio Cornelio Sci-pione Africano fa erigere un arco verso il Campidoglio. In quello stesso periodo quarantatré capi degli Etoli sono condotti comeprigionieri a Roma, dove giungono anche ambasciatori dall’Egitto per congratularsi con i Romani della vittoria su Antioco III: gra-zie alla brillante azione militare del console Manio Acilio i Romani erano infatti riusciti a liberare la Grecia dalle mire espansionisti-che del potente sovrano della Siria.

IProdigia per pontifices procurari placuit. Romae Iunonis Lucinae templum de caelo tactum erat ita, utfastigium valvaeque deformarentur; Puteolis pluribus locis murus et porta fulmine icta et duo homi-

107

106

105

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. Perché Tullo Ostilio cerca pretesti per suscitare

una guerra?2. Perché sia i Romani sia gli Albani inviano messi

per chiedere un risarcimento?3. Qual è l’esito della guerra fra Romani e Albani?Strutture linguistiche4. Individua le proposizioni completive.5. A quale complemento corrisponde l’ablativo

morte?6. Analizza la forma verbale rediit e scrivi il

paradigma completo del verbo.7. Come è costruito il verbo iussit?8. Quale particolarità presenta il participio ratus?

Con quale valore è usato?9. Il genitivo excitandi è un gerundio o un gerundivo?10. A quale proposizione subordinata corrisponde il

costrutto ad res repetendas?11. Che tipo di subordinata è quid … venerint? Da

quale verbo è retta?12. Quale valore assume la congiunzione quod? Che

tipo di subordinata introduce?

57

Unità 37 Le completive dichiarative

nes exanimati; Nursiae sereno satis constabat nimbum ortum esse; ibi quoque duos liberos hominesexanimatos; terra apud se pluvisse Tusculani nuntiabant, et Reatini mulam in agro suo peperisse. Eaprocurata, Latinaeque instauratae, quod Laurentibus carnis, quae dari debet, data non fuerat. Suppli-catio quoque earum religionum causa fuit quibus diis decemviri ex libris ut fieret ediderunt. Decem inge-nui, decem virgines, patrimi omnes matrimique, ad id sacrificium adhibiti, et decemviri nocte lactenti-bus rem divinam fecerunt. P. Cornelius Scipio Africanus fornicem in Capitolio adversus viam, qua inCapitolium escenditur, cum signis septem auratis et equis duobus et marmorea duo labra ante fornicemposuit.

IIPer eosdem dies principes Aetolorum tres et quadraginta, inter quos Damocritus et frater eius erant, abduabus cohortibus missis a M’. Acilio Romam deducti et in Lautumias coniecti sunt. Cohortes inde adexercitum redire L. Cornelius consul iussit. Legati ab Ptolomaeo et Cleopatra regibus Aegypti gratulan-tes, quod M’. Acilius consul Antiochum regem Graecia expulisset, venerunt adhortantesque, ut in Asiamexercitum traicerent: omnia perculsa metu non in Asia modo sed etiam in Syria esse; reges Aegypti ad eaquae censuisset senatus, paratos fore. Gratiae regibus actae sunt; legatis munera dari iussa in singulosquaternum milium aeris. (Livio)

Il trionfo di Lucio Scipione (completive con quod dichiarativo)Antioco, potente re di Siria, fu duramente sconfitto dai Romani. Pertanto si piegò a chiedere la pace.Lucio Scipione, che aveva condotto le vittoriose operazioni militari in Asia, volle per questo esseresoprannominato «Asiatico». In senato Scipione narrò le vicende che si erano verificate in Asia. Alcu-ni lo criticarono perché in realtà la sua impresa era limitata a un’unica battaglia. In realtà Antiocoera già stato precedentemente sconfitto nella battaglia combattuta alle Termopili, in Grecia.Nonostante le critiche, a Scipione fu decretato il trionfo. Davanti al cocchio del trionfatore furonotrascinati alcuni dei generali del re, i prefetti e i cortigiani. Scipione volle ringraziare i suoi soldati diaver combattuto con valore e tenacia contro il temibile esercito di Antioco: pertanto ogni soldatoottenne venticinque denari, i centurioni il doppio e i cavalieri il triplo. In seguito al trionfo i soldatiottennero uno stipendio militare doppio e una doppia razione di frumento.

108 DALL’ITALIANO IN LATINO

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. Quali prodigi si verificano a Roma? 2. Quali prodigi si verificano a Pozzuoli?3. Cosa viene donato agli ambasciatori di Tolomeo e

Cleopatra?Strutture linguistiche4. Sottolinea tutte le proposizioni completive presenti

nel testo.5. Individua tutti i complementi di luogo,

specificandone il tipo (stato in, moto a ecc.) e lacostruzione.

6. Che tipo di subordinata è ut … deformarentur:finale, consecutiva, completiva di natura volitivo-finale o completiva di natura dichiarativo-consecutiva?

7. Da quali verbi dipendono gli infiniti ortum esse,exanimatos (esse), pluvisse e peperisse? Sonousati in funzione nominale o verbale?

8. Che tipo di proposizione è quod … data … fuerat? 9. Come va tradotto il sintagma rem divinam? Cita

almeno altre due locuzioni composte dalsostantivo res e da un aggettivo.

10. A quale complemento corrisponde il sintagma Pereosdem dies?

11. Che funzione ha il participio perfetto missis? Èsostantivato, attributivo, predicativo o congiunto?

12. Come è costruito il verbo iussit? 13. Come spieghi il congiuntivo nella proposizione

quae censuisset?

58

Sezione 10 Sintassi del periodo

Besso, satrapo della Battriana, fa arrestare Dario, re dei Persiani(riepilogo sulle completive dichiarative)

IBessus, Bactrianorum praetor, occidendi protinus regis impetum ceperat. Iamque nox adpetebat, cumPersae more solito armis positis ad necessaria ex proximo vico ferenda discurrunt. At Bactriani, ut impe-ratum a Besso erat, armati stabant.Inter haec Dareus Artabazum, vetustissimum amicorum, acciri iubet. Destinatus sorti suae et iam nul-lius salubris consilii patiens unicam in illa fortuna opem Artabazum, ultimum illud visurus, amplecti-tur perfususque mutuis lacrimis inhaerentem sibi avelli iubet; capite deinde velato, ne inter gemitusdigredientem velut a rogo intueretur, in humum pronum corpus abiecit. Tum vero custodiae eius adsue-ti, quos regis salutem vel periculis vitae tueri oportebat, dilapsi sunt, tot armatis, quos iam adventarecredebant, haud rati se futuros pares.

IIIngens ergo in tabernaculo solitudo erat paucis spadonibus, quia, quo discederent, non habebant, cir-cumstantibus regem. At ille remotis arbitris diu aliud atque aliud consilium animo volutabat. Iamquesolitudinem, quam paulo ante pro solacio petiverat, perosus Bubacen vocari iubet. Quem intuens «Ite,»inquit «consulite vobis ad ultimum regi vestro, ut decebat, fide exhibita; ego hic legem fati mei expecto.Forsitan mireris, quod vitam non finiam: alieno scelere quam meo mori malo». Post hanc vocem spadogemitu non tabernaculum modo sed etiam castra complevit. Inrupére deinde alii laceratisque vestibuslugubri et barbaro ululatu regem deplorare coeperunt. Persae ad illos clamore perlato attoniti metu necarma capere, ne in Bactrianos inciderent, nec quiescere audebant, ne impie deserere regem viderentur.Besso et Nabarzani nuntiaverant sui regem a semetipso interemptum esse: planctus eos deceperat. Ita-que citatis equis advolant sequentibus, quos ad ministerium sceleris delegerant, et cum tabernaculumintrassent, quia regem vivere spadones indicabant, comprehendi vincirique iusserunt.Rex curru paulo ante vectus et deorum auspiciis ac summis honoribus cultus nulla externa ope admo-ta captivus servorum suorum in sordidum vehiculum imponitur. (Curzio Rufo)

109

59

Annibale ha giurato odio eterno al popolo romano (verba dubitandi)Omnium iis temporibus potentissimus rex Antiochus1 fuit. Hunc tantá cupiditate Hannibal incenditbellandi, ut usque a rubro mari arma conatus sit inferre Italiae. Ad eum legati venerunt Romani, qui deeius voluntate explorarent2 darentque operam consiliis clandestinis ut Hannibalem in suspicionem regiadducerent. Neque id frustra fecerunt idque Hannibal comperit seque ab interioribus consiliis segregarividit. Tempore dato adiit ad regem, eique cum multä de fide sua et odio in Romanos commemorasset,hoc adiunxit: «Pater meus» inquit «Hamilcar puerulo me3, utpote non amplius novem annos nato, inHispaniam imperator proficiscens Karthagine Iovi optimo maximo hostias immolavit. Divina res dumconficiebatur, quaesivit a me vellemne4 secum in castra proficisci. Id cum libenter accepissem atque abeo petere coepissem ne dubitaret5 ducere, tum ille «Faciam» inquit, «si mihi fidem quam postulo dede-ris». Simul me ad aram adduxit, apud quam sacrificare instituerat, eamque ceteris remotis tenentemiurare iussit numquam me in amicitia cum Romanis fore6. Id ego iusiurandum patri datum usque adhanc aetatem ita conservavi, ut nemini dubium esse debeat, quin reliquo tempore eádem mente simfuturus. Quare si quid amice de Romanis cogitabis, non imprudenter feceris si me celaris; cum quidembellum parabis, te ipsum frustraberis, si non me in eo principem posueris». (Cornelio Nepote)

Dario fugge davanti all’esercito di Alessandro (verba dubitandi)I soldati macedoni al seguito di Alessandro si scontrano in battaglia con i Persiani a Gaugamela (331 a.C.). Dapprima spaventa-ti dalla violenza degli avversari, vengono poi rincuorati dall’indovino Aristandro, che interpreta un presagio a loro favore.

Ingens ergo alacritas et fiducia paulo ante territos1 accendit ad pugnam, utique postquam auriga Darei,qui ante ipsum sedens equos regebat, hasta transfixus est. Nec aut Persae aut Macedones dubitavére,quin ipse rex esset occisus. Ergo lugubri ululatu et incondito clamore gemituque totam fere aciem adhucaequo Marte pugnantium turbavére cognati Darei et armigeri. Laevumque cornu in fugam effusumdestituerat2 currum, quem a dextra parte stipati in medium agmen receperunt. Dicitur acinace stricto Dareus dubitasse, an fugae dedecus honesta morte vitaret. Sed eminens currunondum omnem suorum aciem proelio excedentem destituere erubescebat, dumque inter spem et despe-rationem haesitat, sensim Persae cedebant et laxaverant ordines. Alexander mutato equo – quippe plu-res fatigaverat – resistentium adversa ora fodiebat, fugientium terga. Iamque non pugna, sed caedes erat,cum Dareus quoque currum suum in fugam vertit. Haerebat in tergis fugientium victor, sed prospectumoculorum nubes pulveris, quae ad caelum efferebatur, abstulerat; ergo haud secus quam3 in tenebriserrabant ad sonum notae vocis aut signum subinde coeuntes. Exaudiebant tamen strepitus habenarum,quibus equi currum vehentes identidem verberabantur: haec sola fugientis vestigia excepta sunt.

(Curzio Rufo)

1 territos: l’accusativo è riferito ai soldati macedoni.2 effusum destituerat: «aveva abbandonato senza prote-

zione».3 haud secus quam: «non diversamente che».

111

1 Antiochus: Antioco era re di Siria (II secolo a.C.).2 qui … explorarent: proposizione relativa impropriacon valore finale.3 puerulo me: è un ablativo assoluto nominale, spiegatopoi con un altro ablativo assoluto (non amplius … nato).

4 vellemne: «se volessi»; la proposizione interrogativaindiretta dipende da quaesivit.5 ne dubitaret: questa proposizione completiva con ne eil congiuntivo è retta da petere.6 me … fore: la proposizione infinitiva è retta da iurare.

110

Unità 38

LE COMPLETIVE CON QUIN E QUOMINUS

60

Sezione 10 Sintassi del periodo

Grandezza d’animo di Cimone (verba impediendi e recusandi)Cimone, il grande stratega ateniese (V secolo a.C.), dopo aver ottenuto grandi successi militari e diplomatici è vittima della gelo-sia dei concittadini, che guardano con sospetto al suo grande potere personale. La stessa sorte era toccata prima a suo padreMilziade, morto in prigione dopo vittoriose e gloriose battaglie condotte nel nome di Atene.

IQuibus rebus cum unus in civitate maxime floreret1, incidit in eandem invidiam quam pater suus cete-rique Atheniensium principes: nam testarum suffragiis, quod illi ojstrakismovn2 vocant, decem annorumexilio multatus est. Cuius facti celerius Athenienses quam ipsum paenituit. Nam cum ille animo fortiinvidiae ingratorum civium cessisset bellumque Lacedaemonii Atheniensibus indixissent, confestimnotae eius virtutis desiderium consecutum est. Itaque post annum quintum, quam expulsus erat, inpatriam revocatus est. Ille, quod hospitio Lacedaemoniorum utebatur, Lacedaemonem sua sponte estprofectus pacemque inter duas potentissimas civitates conciliavit. Post, neque ita multo, Cyprum cumducentis navibus imperator missus, cum eius maiorem partem insulae devicisset, in morbum implici-tus in oppido Citio est mortuus.

IIHunc Athenienses non solum in bello, sed etiam in pace diu desideraverunt. Fuit enim tanta liberalita-te, cum compluribus locis praedia hortosque haberet, ut numquam in eis custodem imposuerit fructusservandi gratiá . Nemo impediebatur, quominus eius rebus frueretur. Semper eum pedisequi cum num-mis sunt secuti, ut haberet quod statim daret indigentibus, ne differendo videretur negare. Saepe, cumaliquem offensum fortuna videret minus bene vestitum, suum amiculum dedit. Cotidie sic cena eicoquebatur, ut, quos invocatos3 vidisset in foro, omnis devocaret, quod facere nullo die praetermittebat.Nulli fides eius, nulli opera, nulli res familiaris defuit: multos locupletavit. (Cornelio Nepote)

Un prodigio durante l’assedio di Gaza (verba impediendi e recusandi)Lo scontro con le forze persiane è imminente, e Alessandro Magno dà ordine ai soldati macedoni di predisporre una serie di cuni-coli e gallerie sotterranee che gli consentano di assalire la città di Gaza. Ma il terreno sabbioso e franoso ostacola i lavori e pro-voca danni, per cui Alessandro ordina la ritirata.

Ergo receptui signo dato postero die muros coroná 1 circumdari iussit. Ortoque sole, priusquam admo-veret exercitum, opem deum exposcens sacrum patrio more faciebat. Forte praetervolans corvus glebam,quam unguibus ferebat, subito amisit; quae cum regis capiti incidisset, resoluta defluxit, ipsa autem avisin proxima turre consedit. Inlita erat turris bitumine ac sulphure, in qua, alis haerentibus, frustra seadlevare conatus, a circumstantibus capitur. Digna res visa est ut de ea vates consuleret; et erat2 nonintactae a superstitione mentis. Ergo Aristander, cui maxima fides habebatur, dixit urbis quidem exci-dium augurio illo portendi, ceterum periculum esse ne rex vulnus acciperet. Itaque monuit, ne quid eodie inciperet.Ille aegre ferebat unam urbem sibi obstare, quominus securus Aegyptum intraret; tamen paruit vatisignumque receptui dedit. Hinc animus crevit obsessis3, egressique porta recedentibus inferunt signa4,cunctationem hostium suam fore occasionem rati. Sed acrius quam constantius proelium inierunt:quippe ut Macedonum signa circumagi5 viderunt, repente sistunt gradum. Iamque ad regem6 proelian-tium clamor pervenerat cum, denuntiati periculi haud sane memor, loricam tamen, quam raro indue-bat, amicis orantibus sumpsit et ad prima signa pervenit. (Curzio Rufo)

1 coroná: qui indica il cordone delle truppe assedianti.2 erat: il soggetto è Alessandro.3 obsessis: «gli assediati».4 inferunt signa: «attaccano» i Macedoni in ritirata.

5 signa Macedonum circumagi: «che le insegne deiMacedoni sono riportate indietro» (per rispondere allasortita).6 regem: Alessandro.

113

1 floreret: soggetto della frase è Cimone.2 ojstrakismovn: greco, «ostracismo».

3 invocatos: «coloro che non erano stati invitati da nes-suno».

112

61

Cicerone e Ottaviano (interrogative indirette)Cicerone (I secolo a.C.) racconta all’amico Attico di essere in contatto con Ottaviano, il quale sta organizzando delle manovremilitari finalizzate a fermare Antonio, suo rivale per la conquista del potere a Roma. Mentre Ottaviano dà per scontato che Cice-rone sarà suo alleato, questi mostra invece di essere piuttosto dubbioso sul da farsi, nella difficile situazione che si sta creando.

Cum sciam quo die venturus sim, faciam ut scias, Attice. Kalendis vesperi litterae mihi ab Octavianoallatae sunt: magna molitur1. Veteranos qui Casilini et Calatiae sunt perduxit ad suam sententiam etcogitat reliquas colonias obire. Plane hoc spectat ut2 se duce bellum geratur cum Antonio; itaque videopaucis diebus nos in armis fore. Quem autem sequamur? A me ille postulat primum ut clam colloqua-tur mecum vel Capuae vel non longe a Capua; puerile hoc quidem, si id putat clam fieri posse. Docuiper litteras id nec opus esse nec fieri posse. Misit ad me Caecinam quendam Volaterranum, familiaremsuum, qui haec pertulit: Antonium cum legione ad Urbem pergere pecuniasque municipiis imperare.Consultabat Octavianus utrum Romam cum multis veteranis proficisceretur an Capuam teneret etAntonium venientem excluderet an iret ad legiones Macedonicas, quae iter secundum mare superum3

faciunt (quas sperat suas esse). Ducem se profitetur Octavianus nec me sibi putat deesse oportere. Equi-dem suasi ut Romam pergeret; videtur enim mihi et plebeculam urbanam et, si fidem fecerit, etiambonos viros secum habiturus. (Cicerone)

Un mercante sfortunato (interrogative indirette)Un mercante, tornando da un’isola lontana, raccontò ai suoi concittadini della città di Corinto di avervisto ricchezze straordinarie e cose incredibilmente belle: disse quali meravigliosi gioielli avessero ledonne in quel luogo e quali armi avessero gli uomini. Tuttavia in pochi a Corinto credettero ai rac-conti del mercante; molti chiedevano infatti dove fosse l’isola di cui egli aveva parlato e quali testi-moni egli potesse indicare per comprovare il suo racconto, ma il mercante, non volendo rivelare anessuno dove si trovasse l’isola, rispose che solo lui conosceva il modo di arrivarci e di non averequindi alcun testimone. Allora i cittadini di Corinto, pensando che il mercante avesse mentito pervendere meglio la sua merce (che diceva provenire dall’isola in cui aveva visto tutte quelle meravi-glie), per punirlo, lo condannarono all’esilio.

115 DALL’ITALIANO IN LATINO

1 magna molitur: «prepara grandi cose».2 Plane hoc spectat ut: «Chiaramente mira a questo, e

cioè che», + cong.3 mare superum: è il mare Adriatico.

114

Unità 39

LE PROPOSIZIONI INTERROGATIVE

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. In che modo Cicerone ha saputo dei progetti di

Ottaviano?2. Cosa chiede innanzitutto Ottaviano a Cicerone?3. Cosa afferma Cicerone negli ultimi due periodi?Strutture linguistiche4. Sottolinea con due colori diversi le interrogative

dirette e indirette presenti nel testo.5. Che complementi esprimono i termini Casilini e

Calatiae?

6. Analizza la forma verbale obire e scrivi ilparadigma completo del verbo.

7. Che costrutto riconosci nel sintagma se duce?8. Che tipo di congiuntivo è sequamur?9. Che tipo di proposizione è ut … colloquatur? Una

finale, una consecutiva, una completiva di naturavolitivo-finale o una completiva di naturadichiarativo-consecutiva?

10. Nell’ultima proposizione videtur presenta lacostruzione personale o impersonale?

62

A chi spetta di accusare Verre, a Cicerone o a Cecilio? (relative proprie)I Siciliani hanno affidato a Cicerone il compito di assumere il ruolo di accusatore nella causa contro Verre, propretore uscente,per i reati di concussione compiuti durante il suo governo; la difesa è assunta da Quinto Ortensio Ortalo. Nel gennaio del 70 a.C. Cicerone presenta la domanda di accusa contro Verre al pretore Manlio Acilio Glabrione, ma un certo Quinto Cecilio Nigro,forse istigato da Verre, si presenta a Glabrione per sostituirsi a Cicerone come accusator. Cicerone deve dunque far valere le pro-prie ragioni di fronte alla commissione di senatori chiamata a decidere fra lui e Cecilio.

ISiciliam provinciam Gaius Verres per triennium depopulatus esse, Siculorum civitates vastavisse,domos exinanisse, fana expoliavisse dicitur. Adsunt, queruntur Siculi universi; ad meam fidem, quamhabent spectatam iam et cognitam, confugiunt; auxilium sibi per me a vobis atque a populi Romani legi-bus petunt; me defensorem calamitatum suarum, me ultorem iniuriarum, me cognitorem iuris sui, meactorem causae totius esse voluerunt. Quis ergo est qui neget oportere eorum arbitratu lege agi1 quorumcausá lex sit constituta? Sicilia tota, si una voce loqueretur, hoc diceret: «Quod auri, quod argenti, quodornamentorum in meis urbibus, sedibus, delubris fuit, quod in una quaque re beneficio senatus popu-lique Romani iuris habui, id mihi tu, Gai Verres, eripuisti atque abstulisti; quo nomine abs te sestertiummiliens ex lege repeto». Si universa, ut dixi, provincia loqui posset, hac voce uteretur; quoniam id nonpoterat, harum rerum auctorem quem idoneum esse arbitrata est ipsa delegit. In eius modi re quisquamtam impudens reperietur qui ad alienam causam, invitis iis quorum negotium est, accedere aut aspira-re audeat?

IISunt multa quae Verres in me esse arbitratur, quae scit in te, Caecili, non esse. Nulla res in me est quamille contemnat, nulla in te quam pertimescat. Itaque Ortensius, magnus defensor et amicus eius, tibi suf-fragatur, me oppugnat; aperte ab iudicibus petit, ut tu mihi anteponatur. Huic ego homini iam antedenuntio, si a me causam hanc vos agi volueritis, rationem illi defendendi totam esse mutandam. Nihilerit quod me agente arbitretur iudicium sine magno multorum periculo posse corrumpi. Ego in hoc iudi-cio mihi Siculorum causam receptam, populi Romani susceptam esse arbitror, ut mihi non unus homoimprobus opprimendus sit, id quod Siculi petiverunt, sed omnino improbitas, id quod populus Roma-nus iam diu flagitat, extinguenda atque delenda sit. (Cicerone)

1 eorum … agi: «agire secondo la legge in base alla decisione di coloro».

Bisogna preferire l’onesto all’utile (relative proprie)In questo passo del De officiis Cicerone (I secolo a.C.) mette a confronto l’utile con l’onesto, affermando che quest’ultimo è sem-pre da anteporre al primo. Molto spesso infatti ciò che ha soltanto l’apparenza dell’utile si rivela crudele e contrario alla naturaumana, e di conseguenza dannoso per gli uomini e gli Stati.

INihil, quod crudele, utile; est enim hominum naturae, quam sequi debemus, maxima inimica crudeli-tas. Male, qui peregrinos urbibus uti prohibent eosque exterminant. Nam esse pro cive, qui civis nonsit, rectum est non licere; usu vero urbis prohibere peregrinos, sane inhumanum est. Illa praeclara, inquibus publicae utilitatis species prae honestate contemnitur. Plena exemplorum est nostra res publicacum saepe, tum maxime bello Punico secundo, quae Cannensi calamitate acceptá maiores animoshabuit quam unquam rebus secundis; nulla timoris significatio, nulla mentio pacis. Tanta vis esthonesti, ut speciem utilitatis obscuret. Athenienses cum Persarum impetum nullo modo possent susti-nere statuerentque ut, urbe relictá, coniugibus et liberis Troezene depositis, naves conscenderent liberta-temque Graeciae classe defenderent, Cyrsilum quendam suadentem, ut in urbe manerent Xerxemque1

reciperent, lapidibus obruerunt. Atque ille utilitatem sequi videbatur, sed ea nulla erat repugnante hones-tate.

117

116

Unità 40

LE PROPOSIZIONI RELATIVE

63

Unità 40 Le proposizioni relative

IIThemistocles2 post victoriam eius belli, quod cum Persis fuit, dixit in contione se habere consilium reipublicae salutare, sed id sciri non opus esse; postulavit, ut aliquem populus daret, quicum3 communi-caret; datus est Aristides4. Huic ille dixit classem Lacedaemoniorum, quae subducta esset ad Gytheum,clam incendi posse quo facto frangi Lacedaemoniorum opes necesse esset. Quod Aristides cum audisset,in contionem magna exspectatione venit dixitque perutile esse consilium, quod Themistocles adferret,sed minime honestum. Itaque Athenienses, quod honestum non esset, id ne utile quidem putaverunttotamque eam rem, quam ne audierant quidem, auctore Aristide repudiaverunt. Maneat ergo, quod tur-pe sit, id numquam esse utile, ne tum quidem, cum id, quod utile esse putes, adipiscare5; hoc enimipsum, utile putare quod turpe sit, calamitosum est. (Cicerone)

Tiberio (relative proprie)Ci sono alcuni che affermano che Tiberio sia nato a Fondi, poiché la nonna materna era appunto diFondi e poiché lì era stata eretta, su decreto del senato, una statua della Felicità. Ma, come è traman-dato dai più, nacque a Roma sul Palatino sotto il consolato di M. Emilio Lepido e L. Munazio Plan-co. Così infatti è riportato nei Fasti. Tuttavia non mancano quelli che affermano che sia nato o nel-l’anno precedente, sotto il consolato di Irzio e Pansa, o nell’anno successivo, sotto il consolato di Ser-vilio Isaurico e Lucio Antonio. Iniziò la carriera politica prima del tempo, e ricoprì consecutivamen-te la pretura, la questura e il consolato; fu console due volte e dopo ottenne la potestà tribunizia perun quinquennio. Improvvisamente decise di ritirarsi. C’è chi pensa che volesse lasciare il posto ai figlidi Augusto, che erano ormai adulti. Dopo sette anni ritornò a Roma, fu adottato da Augusto e fu inca-ricato di pacificare la Germania. Morto Augusto, Tiberio convocò il senato e ordinò a un liberto dileggere il testamento, che cominciava così: «Dal momento che la sorte mi ha rapito i figli Gaio eLucio, Tiberio Cesare sia mio erede». Non manca chi sospetta che Augusto avesse scelto Tiberio piùper necessità che per proposito. Così Tiberio ottenne il principato.

1 prima del tempo: maturius.

118 DALL’ITALIANO IN LATINO

1 Xerxem: Serse, figlio di Dario I, re della Persia dal 485al 465 a.C. Nel 480, sulle orme del padre, mosse guerracontro la Grecia dopo aver fatto costruire un ponte dibarche sull’Ellesponto per traghettare l’esercito. Dopouna prima vittoria contro gli Spartani guidati da Leoni-da alle Termopili, fu battuto dagli Ateniesi a Salamina.Rientrato in patria, le sue truppe furono battute a Plateae la sua flotta a Micale nel 479 a.C.2 Themistocles: Temistocle fu il generale ateniese che

sconfisse i Persiani a Salamina (480 a.C.).3 quicum: = quocum.4 Aristides: Aristide, generale e uomo di stato ateniese, sidistinse nelle guerre persiane e fu a capo delle truppeateniesi a Platea (479 a.C.). Aveva fama di essere unuomo molto onesto e per questo era soprannominato «ilGiusto».5 adipiscare: = adipiscaris.

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Comprensione1. Perché gli Ateniesi lapidarono Cirsilo?2. Qual era il consiglio di Temistocle alla città di

Atene? Perché non voleva rivelarlo apertamente?Strutture linguistiche3. Sottolinea in blu le proposizioni relative proprie

con il verbo all’indicativo e in rosso le proposizionirelative proprie con il verbo al congiuntivo. Spiegaquindi caso per caso perché c’è il congiuntivo alposto dell’indicativo.

4. Da quale termine è retto l’ablativo urbibus?5. L’infinito licere è usato in funzione nominale o

verbale?6. Da quale termine è retto il genitivo exemplorum?

7. I genitivi timoris e pacis sono soggettivi ooggettivi?

8. Le due proposizioni ut … obscuret e ut …defenderent, entrambe introdotte da ut e con ilverbo al congiuntivo, sono simili solo inapparenza: di che tipo di subordinate si tratta?

9. La proposizione quicum communicaret non è unarelativa propria con il verbo al congiuntivo bensìuna relativa impropria: quale sfumatura esprime?

10. Che valore ha il congiuntivo indipendenteManeat?

11. Sottolinea tutti gli ablativi assoluti e volgili in formaesplicita.

64

Sezione 10 Sintassi del periodo

Cicerone salvatore della patria (relative improprie)Cicerone (I secolo a.C.) ricorda ai senatori a quali pericoli si è esposto nella cattura dei complici di Catilina, organizzatori di unacongiura contro lo Stato. L’oratore si abbandona a toni trionfalistici nella celebrazione dei propri meriti, in nome dei quali invocala protezione del senato nel caso in cui i suoi nemici, che grazie a lui erano stati sconfitti, decidano di vendicarsi.

IUrbem et cives integros incolumesque servavi. Quibus pro tantis rebus, Quirites, nullum ego a vobispraemium virtutis, nullum insigne honoris, nullum monumentum laudis postulabo praeterquam huiusdiei memoriam sempiternam. In animis ego vestris omnis triumphos meos, omnia ornamenta honoris,monumenta gloriae, laudis insignia condi et conlocari volo. Nihil me mutum potest delectare, nihil taci-tum, nihil denique eius modi quod etiam minus digni adsequi possint. Memoria vestra, Quirites, nostraeres alentur, sermonibus crescent, litterarum monumentis inveterascent et conroborabuntur; eandemquediem intellego, quam spero aeternam fore, propagatam esse et ad salutem urbis et ad memoriam consu-latus mei.

IIMentes hominum audacissimorum sceleratae ac nefariae ne vobis nocere possent ego providi ne mihinoceant vestrum est providere. Magnum est in bonis praesidium quod mihi in perpetuum comparatumest, magna in re publica dignitas quae me semper tacita defendet, magna vis conscientiae quam quineglegunt, cum me violare volent, se indicabunt. Est enim nobis is animus, Quirites, ut non modo nul-lius audaciae cedamus sed etiam omnis improbos ultro semper lacessamus. Quod si omnis impetusdomesticorum hostium depulsus a vobis se in me unum converterit, vobis erit videndum, Quirites, quacondicione posthac eos esse velitis qui se pro salute vestra obtulerint invidiae periculisque omnibus:mihi quidem ipsi quid est quod iam ad vitae fructum possit adquiri, cum praesertim neque in honorevestro neque in gloria virtutis quicquam videam altius quo mihi libeat ascendere? Illud perficiam pro-fecto, Quirites, ut ea quae gessi in consulatu privatus tuear atque ornem, ut, si qua est invidia in con-servanda re publica suscepta, laedat invidos, mihi valeat ad gloriam. Denique ita me in re publica trac-tabo ut meminerim semper quae gesserim, curemque ut ea virtute non casu gesta esse videantur.

(Cicerone)

I soprusi del propretore Pleminio e le false accusecontro Scipione (relative improprie)Scipione inviò le truppe romane a Locri con due generali che liberassero la città occupata dai Carta-ginesi. I Romani assediarono Locri e sconfissero i nemici. Annibale si diede alla fuga. Il propretoredi Reggio, Q. Pleminio, fu fatto governatore di Locri. Questi, dal momento che compiva molti sopru-si ai danni della popolazione, aveva esasperato i Locresi a tal punto che essi inviarono ambasciatoria Roma, che si lamentassero della prepotenza di Pleminio, il quale aveva derubato il tesoro del tem-pio di Proserpina e aveva stuprato le loro mogli. Pleminio fu allora condotto a Roma in catene e con-dannato a morte. Giacché si diffuse il falso pettegolezzo che anche Scipione, che si trovava in Sicilia,si fosse abbandonato al lusso come Pleminio, furono inviati dal senato alcuni legati che indagasserose queste voci fossero vere. I legati però videro che le truppe di Scipione erano efficienti e disciplina-te. Scipione fu dunque discolpato dall’ingiusta accusa e con il permesso del senato partì per l’Africa.

Una lettera di Cicerone a Curione (riepilogo sulle relative)Cicerone (I secolo a.C.) fa una distinzione dei diversi generi epistolari per poi esporre il motivo della sua lettera: vuole spronareCurione al raggiungimento della gloria e della fama, affinché questi possa sostenere il peso delle aspettative sorte intorno alla suapersona.

Epistularum genera multa esse non ignoras sed unum illud certissimum, cuius causá inventa res ipsaest, ut certiores faceremus absentes si quid esset quod eos scire aut nostra aut ipsorum interesset. Huiusgeneris litteras a me profecto non exspectas. Tuarum enim rerum domesticos habes et scriptores et nun-tios, in meis autem rebus nihil est sane novi. Reliqua sunt epistularum genera duo, quae me magno ope-

121

120 DALL’ITALIANO IN LATINO

119

65

Unità 40 Le proposizioni relative

re delectant, unum familiare et iocosum, alterum severum et grave. Utro me minus deceat uti non intel-lego. Iocerne tecum per litteras? Civem mehercule non puto esse, qui temporibus his ridere possit. Angravius aliquid scribam? Quid est quod possit graviter a Cicerone scribi ad Curionem nisi de re publi-ca? Atqui in hoc genere haec mea causa est ut neque ea quae sentio audeam neque ea quae non sentiovelim scribere. Quam ob rem, quoniam mihi nullum scribendi argumentum relictum est, utar ea clau-sula qua soleo teque ad studium summae laudis cohortabor. Est enim tibi gravis adversaria constitutaet parata incredibilis quaedam exspectatio; quam tu una re facillime vinces, si hoc statueris, quibus arti-bus eae laudes comparantur, in iis esse laborandum. In hanc sententiam scriberem plura, nisi te tuasponte satis incitatum esse confiderem. Et hoc, quicquid attigi, non feci ut te inflammarem sed ut amo-rem meum testificarer. (Cicerone)

66

I Galli, sotto la guida di Amilcare, minacciano alcune città dell’Italiasettentrionale (proposizioni finali)Mentre i Romani sono impegnati nella seconda guerra macedonica (203-196 a.C.), nell’Italia settentrionale scoppia un’insurre-zione delle popolazioni galliche che, guidate dal cartaginese Amilcare, attaccano le colonie di Piacenza e Cremona.

Omnium animis in bellum Macedonicum versis repente, nihil minus eo tempore timentibus, Gallicitumultus fama exorta est. Insubres Cenomanique et Boii excitis Celinibus Iluatibusque et ceterisLigustinis populis, Hamilcare Poeno duce, qui in iis locis de Hasdrubalis exercitu substiterat,Placentiam invaserant; et direptá urbe ac per iram magna ex parte incensá, vix duobus milibus homi-num inter incendia ruinasque relictis, traiecto Pado ad Cremonam diripiendam pergunt. Vicinae urbisaudita clades spatium colonis dedit ad claudendas portas praesidiaque per muros disponenda, ut obsi-derentur tamen prius quam1 expugnarentur nuntiosque mitterent ad praetorem Romanum. L. FuriusPurpurio tum provinciae praeerat, cetero ex senatus consulto exercitu dimisso praeter quinque miliasocium ac Latini nominis; cum iis copiis in proxima regione provinciae circa Ariminum substiterat. Istum senatui scripsit quo in tumultu provincia esset: duarum coloniarum alteram captam ac direp-tam esse ab hostibus, alteram oppugnari. His litteris recitatis senatus decrevit ut C. Aurelius consulexercitum, cui in Etruriam ad conveniendum diem edixerat, Arimini eadem die adesse iuberet et autipse ad opprimendum Gallicum tumultum proficisceretur aut Q. Minucio praetori scriberet ut, cum adeum legiones ex Etruria venissent, missis in vicem earum quinque milibus sociorum quae interimEtruriae praesidio essent, proficisceretur ipse ad coloniam liberandam obsidione. (Livio)

1 prius quam: «prima che», + cong.

Una definizione di amicizia (proposizioni consecutive)Cicerone (I secolo a.C.) fornisce una definizione dell’amicizia, il più nobile dei sentimenti umani, dono più grande che gli uominihanno ricevuto dagli dèi dopo la sapienza.

Qui ita se gerunt, ita vivunt, ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ullacupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut hos viros bonos, ut habiti sunt, sic etiamappellandos putemus, quia sequantur naturam optimam bene vivendi ducem. Sic enim mihi perspice-re videor, ita natos esse nos, ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem, ut quisque proximeaccederet. Hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate benivolentia tolli potest, ex ami-citia non potest; sublatá enim benivolentiá amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. Quantaautem vis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quamconciliavit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum, ut omnis caritas aut inter duosaut inter paucos iungeretur. Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium divinarum humanarumquererum cum benivolentia et caritate consensio; quá quidem haut scio an exceptá sapientiá nihil meliushomini sit a dis inmortalibus datum. Divitias alii praeponunt, bonam alii valitudinem, alii potentiam,alii honores, multi etiam voluptates. Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca etincerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. Qui autem in virtute summumbonum ponunt, praeclare dicunt illi quidem, sed haec ipsa virtus amicitiam et gignit et continet, necsine virtute amicitia esse ullo pacto potest. (Cicerone)

123

122

Unità 41

LE FINALI E LE CONSECUTIVE

TR

AD

UZ

ION

E

Labora

tori

o d

i

Strutture linguistiche1. Sottolinea e analizza tutte le proposizioni finali.2. Individua tutte le proposizioni completive e

specificane il tipo.3. Il testo è ricco di ablativi assoluti: individuali e volgili

in forma esplicita.4. A quale complemento corrisponde il sintagma per

iram?

5. Che complemento esprime il genitivo hominum?6. Analizza la forma verbale praeerat e scrivi il

paradigma completo del verbo.7. Come spieghi gli infiniti captam ac direptam esse e

oppugnari? Da quale verbo sono retti?

67

Reazioni popolari alla morte di Cesare(proposizioni temporali)Dopo che Cesare fu ucciso venne letto il suo testamento: poiché il grande condottiero aveva stabili-to di lasciare tutto al popolo, i cittadini romani, che inizialmente avevano accolto con favore la noti-zia della morte di Cesare, cominciarono a piangere e disperarsi. Alcuni dissero che Bruto, uno degliassassini, aveva sbagliato perché aveva privato Roma di un uomo straordinario. Altri difendevanoinvece i cesaricidi perché, secondo loro, avevano restituito a Roma la libertà uccidendo un pericolo-so tiranno. I più erano comunque d’accordo con i primi: poiché Cesare con il suo testamento avevadimostrato il suo amore per il popolo, Bruto e i suoi sodali dovevano essere catturati e uccisi. Questefurono le reazioni del popolo alla morte di Cesare e i cesaricidi furono infine costretti a fuggire per-ché la folla intendeva ottenere giustizia attraverso la loro morte.

124 DALL’ITALIANO IN LATINO

Unità 42

LE TEMPORALI E LE CAUSALI

68

Unità 44

LE CONCESSIVE, LE AVVERSATIVE E LE CONDIZIONALI

Le imprese civili hanno più valore di quelle militari(proposizioni concessive)Poiché molti ritengono che le imprese militari siano più grandi di quelle civili, bisogna ridimensio-nare questa opinione. Molti infatti spesso hanno cercato le guerre per desiderio di gloria, e questoaccade frequentemente agli animi e alle menti grandi, tanto più se sono predisposti alle imprese bel-liche e desiderosi di combattere; ma se vogliamo giudicare bene, molte imprese civili risultano piùgrandi e nobili di quelle militari. Per quanto infatti Temistocle sia giustamente elogiato e il suo nomesia più famoso di quello di Solone e si citi spesso Salamina a testimonianza di una gloriosa vittoria,non è meno illustre di quella vittoria la deliberazione di Solone che istituì il tribunale dell’Areopago.La vittoria di Salamina infatti è stata utile una volta, l’Areopago sarà sempre utile alla città; con que-sta deliberazione si preservano le leggi degli Ateniesi e le istituzioni dei padri.

125 DALL’ITALIANO IN LATINO

69

I successori di Alessandro Magno(proposizioni comparative)Alla morte di Alessandro, i generali macedoni si contesero il controllo del suo impero in numeroseguerre. Al termine dei conflitti, si stabilirono intorno al Mediterraneo molti regni di modeste dimen-sioni rispetto al grandioso impero creato da Alessandro. Si narra che Alessandro, sul punto di mori-re, avesse dato il proprio anello con il sigillo reale al suo amico e fidato generale Perdicca, con lapromessa che il regno sarebbe dovuto andare al più forte dei suoi generali. Molti interpretarono quelgesto come se Perdicca stesso fosse nominato successore. In realtà egli, piuttosto che imporsi con laforza, preferiva attendere che Rossane, la sposa di Alessandro che era incinta, partorisse. Se ellaavesse dato alla luce un figlio maschio, Perdicca sarebbe stato intenzionato a prendere la reggenza,ottenendo così l’appoggio della cavalleria macedone. Contrariamente a quanto si potesse immagina-re, sorse il dissenso tra le file della fanteria macedone e, durante un’assemblea militare, venne pro-clamato re il fratello minorato di Alessandro, con il nome di Filippo III Arrideo. Poco dopo, Rossanediede alla luce un maschio e Perdicca assieme ai principali comandanti, con il consenso del sovra-no, convinse l’esercito ad accettare che come Filippo III anche il bambino fosse proclamato re, conil nome di Alessandro IV. Perdicca, allora, divise le province più importanti e le affidò ai generali,non solo per legarli a sé, ma anche per non essere attaccato. Così ad Antipatro furono affidate laMacedonia e la Grecia, Tolomeo ebbe l’Egitto, Lisimaco ricevette la Tracia, Eumene la Cappadociae la Licia, e Antigono ricevette la Panfilia e la Pisidia. Tuttavia, Perdicca non era forte quanto lo erastato Alessandro e ben presto non fu in grado di controllare le ambizioni di costoro.

126 DALL’ITALIANO IN LATINO

Unità 45

LE PROPOSIZIONI COMPARATIVE

70

Temistocle difende la ricostruzione delle mura di Atene (discorso indiretto)Dopo la vittoria sui Persiani a Salamina (480 a.C.) Temistocle ordina la ricostruzione delle mura di Atene. Gli Spartani sono con-trari al progetto: ufficialmente sostengono che non devono esserci fortificazioni fuori dal Peloponneso perché non possano risul-tare utili ai barbari, in realtà sono preoccupati della supremazia ateniese. Sparta invia degli ambasciatori ad Atene per vietare lacosa. Al loro arrivo Temistocle parte per Sparta, ordinando che gli altri membri dell’ambasceria ateniese lo raggiungano più tar-di e che, intanto, i lavori proseguano velocemente.

Themistocles autem, ut Lacedaemonem venit, adire ad magistratus noluit et dedit operam, ut quam lon-gissime tempus duceret, causam interponens se collegas exspectare. Cum Lacedaemonii quererenturopus nihilo minus fieri eumque in ea re conari fallere, interim reliqui legati sunt consecuti. A quibuscum audisset non multum superesse munitionis, ad ephoros Lacedaemoniorum accessit, penes quossummum erat imperium, atque apud eos contendit falsa iis esse delata; quare aequum esse illos virosbonos nobilesque mittere quibus fides haberetur, qui rem explorarent: interea se obsidem retinerent.Gestus est ei mos1, tresque legati functi summis honoribus Athenas missi sunt. Cum his collegas suosThemistocles iussit proficisci iisque praedixit, ut ne prius Lacedaemoniorum legatos dimitterent quamipse esset remissus. Hos postquam Athenas pervenisse ratus est, ad magistratus senatumqueLacedaemoniorum adiit et apud eos liberrime professus est: Athenienses suo consilio, quod communiiure gentium facere possent, deos publicos suosque patrios ac penates, quo facilius ab hoste possentdefendere, muris saepsisse neque in eo, quod inutile esset Graeciae, fecisse. Nam illorum urbem ut pro-pugnaculum oppositum esse barbaris, apud quam iam bis classes regias2 fecisse naufragium.Lacedaemonios autem male et iniuste facere, qui id potius intuerentur, quod ipsorum dominationiquam quod universae Graeciae utile esset. Quare, si suos legatos recipere vellent, quos Athenas mise-rant, se remitterent, aliter illos numquam in patriam essent recepturi. (Cornelio Nepote)

Milziade esorta i Greci dell’Asia Minore a rovesciare il dominiopersiano (discorso indiretto)Verso la fine del VI secolo a.C. il re persiano Dario muove guerra agli Sciti che abitano la regione a nord del Mar Nero. Per far pas-sare l’esercito, Dario fa costruire un ponte sul Danubio e ne affida la custodia, durante la sua assenza, ai Greci a cui aveva in pre-cedenza lasciato il comando sulle città dell’Asia Minore. Tra loro c’è l’ateniese Milziade, che controlla il Chersoneso. Il re cercacosì di legare le sorti dei Greci al buon esito della sua spedizione.

In hoc fuit tum numero1 Miltiades. Hic cum crebri afferrent nuntii male rem gerere Darium premiquea Scythis, Miltiades hortatus est pontis custodes, ne a fortuna datam occasionem liberandae Graeciaedimitterent. Nam si cum iis copiis, quas secum transportaverat, interiisset Darius, non solum Europamfore tutam, sed etiam eos, qui Asiam incolerent Graeci genere, liberos a Persarum futuros dominationeet periculo: id facile effici posse. Ponte enim rescisso regem vel hostium ferro vel inopia paucis diebusinteriturum. Ad hoc consilium cum plerique accederent, Histiaeus Milesius, ne res conficeretur, obsti-tit, dicens non idem ipsis, qui summas imperii tenerent, expedire et multitudini, quod Darii regno ipso-rum niteretur dominatio: quo exstincto ipsos potestate expulsos civibus suis poenas daturos. Itaqueadeo se abhorrere a ceterorum consilio, ut nihil putet ipsis utilius quam confirmari regnum Persarum.Huius cum sententiam plurimi essent secuti, Miltiades non dubitans, tam multis consciis, ad regisaures consilia sua perventura, Chersonesum reliquit ac rursus Athenas demigravit. Cuius ratio etsi nonvaluit, tamen magnopere est laudanda, cum amicior omnium libertati quam suae fuerit dominationi.

(Cornelio Nepote)

1 In hoc …. numero: cioè fra i Greci messi da Dario a governare le città dell’Asia Minore.

128

1 Gestus …. mos: l’espressione morem gerere alicui signi-fica «accondiscendere alla volontà di qualcuno».

2 regias: del re persiano Serse.

127

Unità 46

IL DISCORSO INDIRETTO

71

Unità 46 Il discorso indiretto

I Galli chiedono aiuto a Cesare contro Ariovisto, redei Germani (discorso indiretto)Tutti coloro che erano presenti cominciarono a chiedere aiuto a Cesare con grandi pianti. Cesare siaccorse che solo i Sèquani tra tutti non facevano niente di quello che facevano gli altri, ma tristi colcapo chino tenevano lo sguardo a terra. Meravigliato chiese direttamente a loro quale fosse il moti-vo di quel comportamento. I Sèquani non rispondevano niente, ma restavano muti nella stessa tri-stezza. Poiché continuava a interrogarli con più insistenza ma non riusciva a tirar fuori da loroneanche una parola, rispose invece l’eduo Diviziaco: la sorte dei Sèquani era più infelice e più duradi quella degli altri, perché nemmeno di nascosto osavano lamentarsi o implorare aiuto, ed eranoterrorizzati dalla crudeltà di Ariovisto, sebbene assente, come se fosse davanti a loro. Infatti agli altriera data comunque una possibilità di fuga, ma i Sèquani, che avevano accolto Ariovisto nei loro ter-ritori e avevano sottomesso al suo potere tutte le loro città, avrebbero dovuto sopportare ogni atro-cità.

129 DALL’ITALIANO IN LATINO