Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su...

12
A wendia e hende muhe tin diferente rol. Na prome luga, e ta hende muher, banda di esaki, e ta mama, partner y trahado. E diferente rolnan ta exigi atencion, dedicacion y tempo. Pero no tur ora esaki ta facil. E ta algo cu hopi hende muhe ta reconoce den nan bida diario. Con abo ta balansa esaki? Nos a acerca Tessa Pietersz, un hende muhe conoci na Aruba, pero cu tambe tin e responsabilidad di mama, partner y trahado. Den e entrevista Tessa ta comparti con e ta balansa trabou y famia. Con Tessa ta balansa trabou y famia Entrevista cu Tessa Pietersz; producer, presentadora y desaroyador di programanan di television. (Continucacion na pagina 2…)

Transcript of Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su...

Page 1: Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos

Awendia e hende muhe tin diferente rol. Na prome luga, e ta hende muher, banda di esaki, e ta mama, partner

y trahado. E diferente rolnan ta exigi atencion, dedicacion y tempo. Pero no tur ora esaki ta facil. E ta algo cu hopi hende muhe ta reconoce den nan bida diario. Con abo ta balansa esaki? Nos a acerca Tessa Pietersz, un hende muhe conoci na Aruba, pero cu tambe tin e responsabilidad di mama, partner y trahado. Den e entrevista Tessa ta comparti con e ta balansa trabou y famia.

Con Tessa ta balansa trabou y famiaEntrevista cu Tessa Pietersz; producer, presentadora y desaroyador di programanan di television.

(Continucacion na pagina 2…)

Page 2: Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos

(…Continuacion entrevista cu Tessa Pietersz)

Cuanto ora Tessa ta dedica na trabou? Mi ta traha 8 pa 9 ora stret. Mi no ta tuma

lunchbreak, mi ta come mientras mi ta trahando. Mi ta haci esaki pa mi tin tempo pa busca y hiba e muchanan training despues di scol. E no ta pasa hopi, pero tin biaha mi tin cu traha anochi pa host un actividad of programa.

Conta nos un tiki tocante Tessa su famia Mi tin 4 yiu. Dos di mi prome matrimonio y dos di mi relacion actual. Mi tin un yiu muhe

di 13 aña, un yiu homber di 10 aña, un yiu muhe di 3 y mi yiu muher mas chikito ta un baby di 1 aña.

Como mama awendia bo tin diferente rol y responsabilidad, bo ta hende muhe, mama, profesional y casa/pareha. Con bo ta balansa esaki?

Antes e rolnan tabata diferente. E hende muhe tabata dedica tur su tempo na e famia y tareanan di cas. E tata ta traha y trece e entrada. Awendia e mama ta carga e responsabilidadnan adicional, esta, trabou pafo di cas, mientras cu e tarea di e tata a keda casi mes un cos. Despues di mi divorcio mi tabata mama soltera pa un periodo largo y esaki tin su trikinan, no ta tur ora bo ta “get it right” e prome biaha. Como mama soltera abo ta responsabel pa tur cos. Bo kier hinka 100 porciento den esaki. 24 ora ta zona hopi, pero en realidad e ta tiki! E triki ta: bira mas eficiente pa asina bo saca lo maximo di e tiki tempo cu bo tin. Pa ami drumimento ta hopi importante. Mi ta “refuse” pa no haya 8 ora di sosiego. Si bo no drumi suficiente bo no tin pasenshi su siguiente dia. Awor, mi ta mas spierto y mas eficiente. Pa mi trabou mi mester ta skerpi pa skirbimento di script.

KicoTessatahayadificildenesaki? E parti dificil pa mi ta, stop un rato, pone trabou un banda y pone mi yiunan prome. E ta

zona straño paso bo yiunan ta na prome luga, pero e ta realidad. Tin biaha mi yiunan ta papiando cu mi den auto pero mi cabes ta riba trabou. A yega un momento cu mi di cu mi mes “this is ridiculous!” mi tin 10 minuut cu mi yiu, ora mi yega oficina mi ta pensa riba trabou. Mi a bin ripara cu mi tin cu haci un “switch”. Focus 100 porciento riba mi yiunan. Na cas e “switch” di muhe profesional ta paga y e “mom switch” ta cendi. Mi sa cu e ta mas facil bisa cu haci. E ta un proceso pero e no ta imposibel. E ta tuma hopi control propio.

Con boso ta regla tareanan di cas? Ora mi a divorcia, m’a bira mama soltera

y mi a realisa cu mi no tin tempo pa haci tur cos. Mi no por ta profesional y mama y haci tareanan di cas. Pues mi tabata paga un persona pa yuda mi cu esaki. Ora m’a haya mi tercer yiu, mi tabata den un cas mas grandi y esaki ta rekeri mas limpiesa, pues nos a busca un “live

2

Page 3: Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos

in”. Mi ta consiente cu no ta cerka tur hende e ta posibel. Unda por haya ayudo cu bo yiunan, sea ta di bo mama, tanta of suegra, purba di haci esaki. “It takes a village to raise a child.”

Na ki momento boso ta dedica tempo na huiswerk? Tempo mi tabata mucha, mi ruman tabata core bicicleta te ora cu solo baha, yega cas

ultimo momento, traha huiswerk y despues bay drumi. Ami tabata haci net contrario. Mi tabata come, traha huiswerk y despues “do the fun stuff”. Esaki ta e rutina cu mi a siña mi yiunan. Ora nan ta haci nan huiswerk mi ta na trabou, pues m’a siña nan pa ta independiente. Si nan ta trahando riba un spreekbeurt, nan ta cuminsa busca informacion online y ora mi yega cas nos ta sigi hunto riba dje. Mi ta fula tera tambe pa sa ki ora mi tin cu controla nan huiswerk.

Con Tessa ta pasa “quality time” cu e muchanan? Quality time na nos cas ta simpel. Di dialuna pa diabierna, e momento pa “wind down”

prome cu bay drumi ta nos quality time. Desde 6’or di mainta nos tur ta “on the go”. E dos grandinan prepara pa bay scol, mientras cu ami ta atende cu e dos chikitonan. Unabes cu e baby ta cla, e tata ta hib’e abou y ami ta caba cu e peuter pa despues mi prepara mi mes pa trabou. Atardi tur hende ta haci locual nan mester haci. Despues di 7or nos ta bay ariba den mi camber. E chikitonan ta bebe nan boter cu lechi. E grandinan ta lesa buki, nos ta “knuffel” y disfruta di otro. E curpa ta relaha y e muchanan ta sinti esaki. Mi ta resa “Onze Vader” cu esunnan mas grandi. Resa prome cu bay drumi ta hopi importante. Nan ta sinti nan proteha. Nos ta paga luz y bay drumi. Na e momento ey mi tin tempo pa mi mes y pa mi partner prome mi bay drumi. Weekend ta diferente. Ta depende kico e muchanan tin pa haci. Mi yiu grandi ta core su cabay na ranch di mi tata. Tin biaha nos ta landa den nos piscina. Otro biaha nos ta bay laman mainta trempan of cana banda di hotelnan. Nos ta desayuna amplio y come hunto, cos cu bo no tin hopi tempo p’e durante siman. Diadomingo hopi biaha nos ta bbq hunto na cas of na mi mayornan y rumannan cu nan famia. Mi tin un famia fantastico cu ta yuda y sostene ami y mi yiunan. Kico mas un persona por pidi p’e?

Ta importante pa un mama haci algo leuk of un actividad pa su mes? E ta hopi importante! Si bo no ta un persona contento, bo no por ta un bon mama of bon

empleado. E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos mes. Aunke sa pasa cu mi ta lubida mi mes! Tabata tin un tempo cu “happy hour” tabata leuk pa mi. Casi tur diabierna mi ta sali di trabou y bay baha stress. Pero e no ta un “good feeling” cu ta dura. Awor mi ta bay cas y pasa tempo cu mi yiunan of relax. Mi ta haci ehercicio minimo 30 pa 45 minuut. E tin un miho efecto. E “Me time” y energia cu ehercicio ta duna bo, ta dura mas. Na e momento eynan bo mente no ta riba gastonan mensual y tareanan. Ora bo caba di haci ehercicio bo ta cuminsa na 0 atrobe y bo ta lanta contento mainta. Mi no tin algo fiho cu mi ta haci. Mi gusta rutina den cierto cosnan y “go with the flow” den otro cos.

Pa finalisa e entrevista, Tessa ta comparti un mensahe: Ora bo t’ey, ta presente. Quality time no ta, kico bo por haci cu bo yiu(nan), sino e atencion cu bo ta duna nan. Ta importante pa hari y pasa pret, pero ta importante tambe pa combersa cu bo yiu. Comunicacion ta hopi importante pa bo conoce bo yiu. Y no lubida di purba haci e “switch” pa asina bo tambe por balansa trabou y famia eficientemente.

3

Page 4: Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos

4

Sigur bo sa mira rumannan haci cosnan leuk pa otro cu ta mustra e bon contacto cu nan tin cu otro. Tin hopi mayor ta desea pa nan yiunan ta mes cera cu otro manera nan tabata tempo nan tabata chikito. E ta algo bunita, pero e ta algo cu bo mester traha na dje. Hopi biaha e atencion di un mayor ta bay pa stop yiunan di pleita. Door di esaki ta lubida cu ta hopi importante ta pa traha na crea un bon relacion entre ruman. Aki ta sigui algun tips pa yuda bo anda mihor cu e situacion.

Trata cada yiu na manera honesto y laga nan ripara bo esfuerso. Mayoria mayor ta realisa cu no ta posibel pa duna nan yiunan

mesun atencion tur ora. P.e. den caso cu un di e yiunan ta malo of tin mester di yudansa pa un tarea di scol. Splica e otro yiu esaki bon pa e sa cu bo no a lubid’e, y cu bo ta bin cerca dje despues.

Asuntonan di duna atencion (tempo) y duna algo (p.e. regalo, paña) ta puntonan pa tene bon na cuenta pa baha e pleitamento. No asumi cu di su mes bo yiu ta comprende e manera cu bo ta duna atencion y duna regalo na su otro rumannan, sin bo splicacion.

No tene miedo pa pleitamento. Naturalmente bo no ta gusta cu bo yiunan ta grita otro y bisa otro palabranan fuerte. Y

toch lo bo preocupa ora nan ta pleita. Momento cu tin un pleitamento atrobe, -y prome bo reacciona (wak si esaki ta necesario) - hala rosea profundo y relaha bo schoudernan. Pensa: muchanan ta pleita cu otro un rato y despues nan ta lief cu otro atrobe. Tanten cu nan no bira agresivo, e pleitamento por ta util: nan ta desaroya abilidadnan p.e. siña soluciona conflicto, sa ki ora pa aleha y con pa pleita na manera “husto”.

Duna elogio ora nan comporta na un manera desea. Mucha tin necesidad pa tende palabra positivo. Hopi bes mayornan ta bisa nan yiu pa

stop di haci esaki of esaya. Laga nan sa cu bo ta gusta ora nan ta hunga bon. Aunke no ta facil pa tende bo yiunan pleita cu otro, pleitamento tin ora ta forma parti di

e relacion entre rumannan. Pero, mester purba di preveni cu esaki ta bira un rutina.

Fuente: “Sibling love” revista Working Mother. Compila y adapta FPNM

Page 5: Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos

5

✔ Mucha ta sensitivo pa palabranan di su mayornan y di otronan. No elogi’e solamente pa su resultadonan pero elogi’e tambe pa e esfuersonan cu e ta haci.

✔ Duna e bon ehempel. Si bo ta mucho critico riba bo mes of si bo no ta realistico tocante bo abilidadnan y limitacionnan, eventualmente bo yiu lo imita esaki.

✔ Gui’e den e manera con e ta wak su mes. Si e ta papia negativo di su mes, mustr’e su abilidadnan y tur e cosnan bon cu e por haci y ta haciendo.

✔ Mustra afeccion. Bo amor y atencion lo yuda bo yiu su auto-estima. Si bo yiu ta haci su esfuerso pa un tarea cu anteriormente el a haya un mal punto pe, reconoce esaki y elogia e esfuerso cu e ta haci. Dun’e un brasa y bis’e cu bo ta orguyoso di dje ora e ta haci su esfuerso. Esaki lo dun’e mas gana pa sigui purba.

✔ Duna feedback constructivo. Si bo yiu a comete un eror of haya mal punto, mustr’e riba esaki y alabes splic’e con e por hacie bon un otro biaha. Encurash’e pa purba di nobo.

✔ Crea un ambiente safe na cas. Un mucha cu no lanta den un ambiente safe na cas tin un riesgo grandi pa forma un auto-estima abou.

✔ Involucra bo yiu den actividadnan constructivo of recreativo. Lag’e haci un actividad cu e ta gusta y cu e ta bon aden. E lo sintie mas sigur di su mes. Esaki lo yuda mehora su auto-estima.

Fuente: articulo: “Developing you childs self-esteem” Compila y adapta pa Fundacion Pa Nos Muchanan

Page 6: Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos

6

Stress ta wordo mira como algo cu adulto so ta haya pero, esaki no ta e caso. Mucha tambe por haya

stress. Nos lo enfoca riba tres ehempel cu por causa stress den un mucha. Entre otro:

Problemanan na cas, scol y su bida social.Ora mayornan ta den transcurso di

divorcio, esaki por lanta diferente emocion den e mucha. E por sintie

tristo pasobra su mayornan ta divorciando. E por sinti miedo,

pasobra e famia ta bay cambia of ta cambiando

caba. Si tin tension den cas entre su mayornan, e por sintie responsabel pa mantene e trankilidad den cas. Tambe e por culpa su mes pa e divorcio. Tur esaki ta crea diferente emocion den e mucha cu ta causa stress. Bo lo ripara esaki den su comportacion. E por bira druk of hopi keto.

Ora un baby nobo drenta den famia e atencion ta wordo comparti. Prome e tabata e unico yiu, pero awor, mama y papa tin cu comparti nan atencion. E mucha lo cuminsa comporta su mes diferente. Hopi biaha di un manera cu bo ta desaproba. E ta haci esaki pa e haya atencion di su mayornan. Pesey, ta hopi importante pa prepara e yiu prome cu e baby yega. Bo por haci esaki door di envolve e mucha den preparacionnan pa yegada di e baby. Ora e baby t’ey, lag’e yuda ora por. Di e manera aki e ta sintie menos jarloers di su ruman nobo.

Scol. Un mucha cu ta wordo geter ta hay’e confronta cu momentonan di stress tur dia. E tin cu defende su mes of e ta purba di haci su mes invisibel pa asina e no wordo geter. Muchanan cu ta victima di cyber bullying (termento via medionan digital) sa sinti stress hasta na cas of den weekend, pasobra e termento ta sigi via nan telefon celular of computer/tablet. Ademas, mucha por haya stress ora e tin cu siña pa un toets of ora mester traha un spreekbeurt. Muchanan cu tin dificultad pa siña, tambe por haya stress.

Bida social. Mucha ta un ser social cu kier pertenece na un grupo. Locual otro mucha ta pensa di dje ta hopi importante, especialmente ora e ta den e fase di prepubertad (10-12 aña). Un mucha cu no tin amigo ta sintie su so, pasobra e no ta forma parti di un grupo. Esaki por crea stress den un mucha pasobra e lo purba tur manera pa haya amistad. Tin biaha e por haci cosnan cu ta contra su norma y balor (peerpressure) pa e pertenece na un grupo. E dilema aki por causa stress.

Fuente: Fundacion Pa Nos Muchanan

Page 7: Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos

7

Placa ta algo cu tur hende tin mester di dje pa sobrevivi. Nos tur tin gastonan mensual; debe, cuminda, gasoline y naturalmente ta bon si sobra algo pa recreacion. Tin luna e cartera ta gordo y tin luna e cartera ta flaco. Pues, no tur ora ta facil pa maneha placa. Na Aruba y rond mundo tin persona cu asina hopi debe cu fin di luna ta sobra poco cen. Bo ta reconoce esaki? Tin un Fundacion cu por yuda bo sali for di bo debenan y siña bo strategianan pa maneha bo placa. Nos a entrevista señora Jennifer Tjon a Meeuw, directora di Stichting Balansa Nobo pa haya mas informacion… Kico Balansa Nobo ta ofrece na publico? Balansa Nobo ta un organisacion non-profit cu ta ofrece guia/yudansa na famianan/persona cu ta den situacion di debe. E ayudo cu nos ta ofrece ta gratis. Kiermen, un persona cu tin debe por aserca nos libremente. Cu guia di un consulent (trahador), Stichting Balansa Nobo ta yuda e cliente paga su debenan. E cliente ta siña con pa maneha su gastonan mensual y balansa su salario. Den forma educativo e cliente ta siña con pa sigi biba cu debe na un forma controla y responsabel. Ken por aserca Stichting Balansa Nobo? Pa haya yudansa di Balansa Nobo, e persona mester ta legal y e mester tin un trabou. Stichting Balansa Nobo ta yuda famianan/persona cu nan situacion financiero personal. Pues, no ta duna yudansa na persona cu tin un negoshi. Persona cu debenan di negoshi lo mester acudi na un accountant. Den futuro Stichting Balansa Nobo lo por ofrece ayudo na e grupo aki tambe. Stichting Balansa Nobo ta presta placa na cliente? Stichting Balansa Nobo no ta duna servicio manera un banco. Pues nos no ta presta placa. Nos ta uza e entrada/salario di e cliente pa intermedia cu crediteuren y pa paga su debenan y gastonan mensual. Den ki forma Stichting Balansa Nobo ta yuda e cliente cu su debenan? Ora e persona aserca Stichting Balansa Nobo tin diferente servicio cu nos ta ofrece. Na prome luga, nos por yuda e cliente den e programa cu yama “budget coaching’. Nos ta repasa entrada di e cliente, su gastonan mensual, debenan cu ta pending y guia e cliente cu su administracion di cas. E otro forma cu nos por asisti e cliente ta e programa “budget beheer” (maneho di presupuesto). E cliente ta firma un acuerdo cu Stichting Balansa Nobo. Den e acuerdo e cliente ta duna Stichting Balansa Nobo autorisacion pa intermedia cu creditornan y asina restructura su debenan. Siguiente: habri dos cuenta bancario nobo bou nomber di e cliente. E prome cuenta bancario ta bou maneho di Stichting Balansa Nobo y ta wordu usa pa paga e debenan di e cliente. E di dos cuenta nos ta yama “leefgeld account”. Aki e cliente lo ricibi su placa pa cuminda, paña etc. Bo motivacion pa sali for di e situacion di debe ta hopi importante.

Pa mas informacion tocante servicionan di Stichting Balansa Nobo,bishita: www.balansanobo.org of tuma contacto na: +297 582-7373

Page 8: Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos

8

Ora situacion financiero na cas ta malo, e por trece stress den famia.Situacion di debe ta crea stress y e tin efecto riba e bida social. Esaki por crea stress entre pareha y famia en general. Produccion na trabou por bira menos tambe. Stress por causa sintomanan manera: depression, presion halto y atake di curason.

Un cambio den situacion financiero na cas por cambia comportacion di un mucha.Esaki por crea stress den un mucha. Bo ta mira esaki den su comportacion. E ta expresa su mes den diferente forma: e por cuminsa pishi cama, su cifranan di scol por bay atras, e por cuminsa chupa dede of rebeldia. Un tiener por busca un manera pa mantene e lifestyle cu e ta custumbra di dje. Pesey ta hopi importante pa comunica cu bo yiu tocante e situacion. No haci manera nada no ta pasando pasobra mucha ta ripara ora algo no ta bon.

E miho manera pa mayornan papia cu nan yiu tocante situacion financiero ora esaki no ta bon.Comunicacion ta hopi importante. Comunica cu bo yiu tocante e situacion. No haci manera nada ta pasando. Tin mayor ta pensa cu e no ta e mucha su problema y cu mucha mester keda mucha. E ta forma parti di e famia y e por yuda baha e gastonan. Un mucha por yuda door di por ehempel: paga airco/fan, paga television, paga luz ora bo sali for di camber etc. Splic’e con e por yuda baha e gastonan y con mester haci esaki. Bo por scoge un dia den siman pa splica e muchanan kico e famia ta bay haci cu e placa e siman ey. Con nos por siña mucha maneha placa na un manera responsabel.Mas tempran e mayor siña e yiu, menos chens e tin pa cay den situacion di debe irresponsabel den futuro. Pesey mester cuminsa di chikito. For di 6 aña por cuminsa dun’e zakgeld. Por ehempel 0.50,-

cen pa siman. Splic’e pakico e ta haya 0.50,- cen y kico e por cumpra cu ne. Mas grandi e mucha bira, mas bo por dun’e.

Ora e cumpli 8 aña bo por cuminsa siñ’e spaar. Cumpra un spaarpot pa e haci esaki y siñe e importancia di spaar.

Bo por duna un mucha entre 10-12 aña 10,- florin cada dos siman. Ta importante pa mantene rutina

ora di duna zakgeld, por ehempel, tur diabierna atardi e ta haya su zakgeld. Splic’e e diferencia entre zakgeld y spaargeld. Den bida, no ta tur ora bo por haya lokual bo kier di biaha, pesey ta importane pa siñ’e spaar pa haya lokual e kier. Por ehempel, un mucha kier un bicicleta cu ta costa 300,- florin. Bo ta bis’e cu e por haya 100,- florin di mami, 100,- di papi, 50,- di wela y e resto

e ta spaar tur luna pa e por sera e 300,- florin. Asina e ta siña spaar pa locual e kier. No lubida… comunica cu bo yiu, ta honesto tocante e situacion financiero na cas y mustr’e con e por aporta.

Fuente: Stichting Balansa Nobo – Jennifer Tjon A Meeuw

Page 9: Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos

9

Enseñansa obligatorio (leerplicht) Kico esaki ta encera?Riba 1 di december 2012 e Ley di Enseñansa Obligatorio a drenta na vigor na Aruba. Cu esaki pais Aruba a tuma e obligacion pa garantisa y realisa e derecho di enseñansa pa cada mucha cu ta cay bou di e ley aki. Tin diferente punto cu mayornan, pero tambe scol, tin cu tene cuenta cu ne. Esaki ta trece diferente pregunta, especialmente di parti mayornan. Pa e motibo aki nos a acerca sra. Lysianne Dijkhoff di Bureau Leerplicht pa e conta nos un tiki mas tocante e Ley di Enseñansa Obligatorio.

Kico ta “Enseñansa Obligatorio” (leerplicht)? Esaki ta un di e puntonan di e Tratado di e Derechonan di Mucha. Eyden ta para cu: “tur mucha tin derecho riba enseñansa”. Mayornan

ta obliga y mester percura pa nan yiu (nan) bay scol.

Na ki momento Enseñansa Obligatorio ta cuminsa pa un mucha? Enseñansa Obligatorio ta cuminsa riba e prome dia escolar di e aña den cual e mucha tin 4 aña. Esaki ta conta solamente pa muchanan cu ta haci 4 aña te cu 1 di oktober. Si bo yiu ta haci 4 aña despues di 1 di oktober, e ta cuminsa scol su siguiente aña escolar.

Ken ta cay bou Enseñansa Obligatorio? Tur mucha y hoben cu ta biba na Aruba. Esaki ta cuminsa ora e mucha haci 4 aña te cu 1 di oktober te ora e mucha cumpli 17 aña.

Mi yiu tin 3 aña, e ta obliga pa bay creche prome cu e cuminsa kleuter? Un mucha no ta obliga di bay creche. E ley di Enseñansa Obligatorio ta conta solamente pa muchanan cu ta bay cuminsa scol preparatorio. Sinembargo, e ta importante y bon pa un mucha cuminsa bay creche for di chikito. E ta siña participa den grupo, hunga cu otro mucha y e ta siña yuda su mes prome cu e drenta scol preparatorio.

E ley ta conta pa muchanan ilegal biba na Aruba tambe? Si, tur mucha cu ta biba na Aruba tin derecho riba enseñansa. Pues, muchanan ilegal tambe tin e derecho aki. Un mucha ilegal ta obliga pa bay scol y e scol mester tuma e mucha.

Scol ta obliga pa raporta un mucha ilegal? E empleadonan publico di Enseñansa Obligatorio lo controla solamente si e mucha ta bay scol. No ta tarea di e empleadonan publico di Enseñansa Obligatorio pa pasa informacion di mucha ilegal na servicio di inmigracion.

Muchanan cu tin un desabilidad fisico of mental, tambe ta obliga pa bay scol? Si, enseñansa obligatorio ta conta pa tur mucha cu ta biba na Aruba. Pues e ta conta tambe pa muchanan cu un desabilidad. Nan tambe tin derecho riba enseñansa.

(Continuacion pagina 10…)

Page 10: Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos

10

Un teenager na estado of cu a bira mama tambe ta obliga pa bay scol? Si, e tambe tin e derecho pa bay scol. No por kita oportunidad di enseñansa pasobra un persona a bira mama hoben. Esaki kiermen cu scol no por kita e mama hoben.

Kico mester haci si kier duna enseñansa (thuisonderwijs)na cas?✎ Bo mester manda un carta pa oficina di Enseñansa Obligatorio, cu e peticion

pa e enseñansa cu bo kier duna na cas, wordo reconoci den cuadro di e ley di enseñansa obligatorio.

✎ Oficina di Inspeccion di Enseñansa lo haci evaluacion di e contenido di e programa di enseñansa cu kier brinda na cas pa controla si esaki ta cumpli cu tur condicion.

✎ Pone adhunto un carta di bon conducta di e persona cu ta bay duna e enseñansa na cas.

✎ Menciona tambe e informacion di contacto di e alumno (su number di ID,nomber y fam, adres, fecha y luga di nacemento).

✎ E peticion pa enseñansa (thuisonderwijs) na cas mester wordo haci tur aña, prome cu e aña escolar cuminsa.

✎ Enseñansa na cas tambe mester cumpli cu e Ley di Enseñansa Obligatorio.✎ E empleadonan publico di Enseñansa Obligatorio ta controla esaki.

Mayor por tene su yiu un dia na cas? Un mucha mester bay scol tur dia. Esaki no ta nifica cu den cierto circunstancia bo no por tene bo yiu na cas, por ehempel: ora cu e mucha ta malo of pa motibo personal extraordinario of pa motibo di un acontecimento familiar (manera entiero, accidente etc.)

Ken ta controla e Enseñansa Obligatorio? E scol ta registra e alumnonan cu ta inscribi na e scol y ta pasa e informacion aki pa e Oficina di Enseñansa Obligatorio. Scol ta duna e Oficina di Enseñansa Obligatorio informacion riba e ausencia di su alumnonan. Tanto e scol como e empleadonan publico di Enseñansa Obligatorio ta controla si abo ta cumpli cu e Ley di Enseñansa Obligatorio.

Ki ora bo ta haya un boet? Si abo como mayor no cumpli cu e Ley di Enseñansa Obligatorio. No obstante tur e esfuersonan cu scol y e ambtenaar di Enseñansa Obligatorio a haci, bo por haya un boet. E suma ta varia di Afl. 250,00 te cu Afl. 2.500,00. Un mayor por entrega un carta di obhecion dentro di 6 siman.

Pa mas informacion tocante Enseñansa Obligatorio/Leerplicht, pa e formularionan necesario of pa informacion di contacto di Bureau Leerplicht Aruba por acudi na e website:Enseñansa Aruba | www.ea.aw/leerplicht

(Continuacion di pagina 9)

Page 11: Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos

11

❀ Purba ignora comportacion indesea pa un siman largo. Bisa bo

yiu solamente loke e ta haciendo bon. Esaki por yuda promove

comportacion desea y reduci comportacion indesea.

❀ Si bo yiu comporta malo, conta te 10. Despues, sak pa bo yega na

su nivel y wak e den su wowonan, tene su mannan y splic’e cu bo

ta desaproba locual el a haci.

❀ Bo por compara un mucha cu un spons, e ta absorbe tur locual

ta sosode rond di dje, sea ta cosnan bon of malo. Pesey, ta

importante pa bo ta un mayor ehemplar. Por ehempel, si bo papia

palabra malo, bo yiu lo imita esaki. Pero si bo pidi despensa ora bo

comete un eror, e lo imita esaki tambe.

❀ Ora bo yiu cuminsa conta algo cu a pasa, por ehempel, na scol.

Acerc’e y scucha loke e ta bisa y ripiti locual e ta conta. E lo sinti cu

bo ta interesa den loke e ta conta y asina bo ta keda na altura di

loke bo yiu ta experencia.

❀ E momento di bay drumi of come no tur ora ta bay facil. Pesey,

laga bo yiu sa 15 minuut adelanta cu e momento di bay bay drumi

of come ta yegando. Asina e por termina loke e tabata haciendo

trankil (television, hunga, computer, etc.). Esaki por preveni discusion

y rabia.

Page 12: Con Tessa ta balansa trabou y famia… · 2018-12-11 · E hende muhe moderno ta haci algo pa su mes mas lihe cu e hende muhe di antes, nos ta shop pa nos yiunan pero tambe pa nos

Meta di FPNM: Mehora calidad di cuido, guia y educacion di muchanan di cero te cu diesdos aña door di duna sosten na educadornan y duna informacion na publico en general. Educadornan: Entre otro mayornan, famia, lidernan di centronan di cuido y guia di mucha (crèche, scol di hunga, pasadia, traimerdia, etc).

Ki servicio FPNM ta ofrece na mayor?

FPNM ta duna conseho riba pregunta y/of preocupacion relaciona cu educacion di mucha di 0-12 aña.FPNM ta organisa curso pa mayor tocante educacion di mucha di 0 pa 12 aña.FPNM ta duna charla of tayer pa grupo di mayor relaciona cu educacion di nan yiu (nan)FPNM tin un centro di informacion cu varios material informativo tocante educacion di mucha di cero te cu diesdos aña.FPNM semanalmente ta publica articulo tocante topiconan cu tin di haci cu educacion di mucha. FPNM ta provee un lista cu informacion tocante centro di cuido.FPNM ta traha tambe cu e centronan di cuido y guia di mucha (crèche, scol di hunga, traimerdia etc)FPNM tin otro listanan, entre otro, di actividad pa mucha na Aruba, cu mayor por haci uso di dje.

Fundacion Pa Nos Muchanan, ta situa na Cumana #2.Nos ta habri di dialuna pa diabierna Pa pregunta relaciona cu educacion di mucha, por acudi na oficina di 9’or-12’or sin cita.Despues di e orario menciona ariba mester haci cita.Telefon: 583-4247 of 588-0856Fax: 583-5658E-mail: [email protected]: www.fpnm.aw

Servicio ofreci na mayor ta gratis!

Awor Fundacion Pa Nos Muchanan tambe ta riba Facebook.

Bishita y like nos!

Pa mas informacion por tuma contacto cu nos libremente riba nos number di telefon menciona ariba of bishita nos website.

Apoyo ta un produccion di: