Coment filológico

24
DEPARTAMENTO DE LENGUA ESPAÑOLA HISTORIA DE LA LENGUA III Curso académico 2009-2010 José Luis Herrero Ingelmo COMENTARIO FILOLÓGICO DE TEXTOS

Transcript of Coment filológico

Page 1: Coment filológico

DEPARTAMENTO DE LENGUA ESPAÑOLA

HISTORIA DE LA LENGUA III

Curso académico 2009-2010

José Luis Herrero Ingelmo

COMENTARIO FILOLÓGICO DE TEXTOS

Page 2: Coment filológico

2

1- La Filología (3)

2- El comentario filológico (4-5)

3- Los textos históricos (6)

4- Cronología de las reglas de evolución

fonética (7-12)

5- Evolución de palabras latinas (13-18)

6- Adverbios, preposiciones,

conjunciones (19-22)

7- Guía del trabajo (23-24)

Page 3: Coment filológico

3

1. LA FILOLOGÍA.

La Filología era, una concepción antigua y en sentido estricto, la ciencia que se ocupaba de fijar, restaurar y comentar los textos literarios, y trataba de extraer de ellos las reglas del uso lingüístico (*crítica textual). Se intenta presentar textos fiables. (Historia es auxiliar de Filología). Modernamente (en sentido más amplio) es la ciencia que estudia el lenguaje, la literatura y todos los fenómenos de cultura de un pueblo o un grupo de pueblos por medio de textos escritos. (Es un ciencia auxiliar de la Historia). Los orígenes de la Filología están vinculados a la consideración de “sagrados” alcanzada por determinados textos en varias sociedades antiguas (hindúes, chinos, hebreos, árabes). Hay, pues, un origen religioso.

Los gramáticos alejandrinos (II.a.c) se entregaron al estudio y análisis de los viejos poetas griegos, en especial Homero: a ellos se debe en el ámbito de la civilización europea de la Filología. Se estudian unos autores que actúan como modelos literarios. En la Edad Media hay una escasa actividad filológica: el hombre medieval no tiene la conciencia histórica que le haga ver esos textos como propios de un estado lingüístico que necesite fijación y aclaración. La Filología vuelve como actividad fundamental, en el Humanismo renacentista: de hecho, el Humanismo está fundado en la lectura e interpretación de unos textos (los “clásicos” griegos y latinos) y sobre el conocimiento del mundo que había tras estos textos. Con

Lorenzo Valla comienza la crítica lingüística de textos. INICIO

texto. (Del lat. textus). 1. m. Enunciado o conjunto coherente de enunciados orales o escritos. 2. m. Pasaje citado de una obra escrita u oral. 3. m. por antonom. Sentencia de la Sagrada Escritura. 4. m. Todo lo que se dice en el cuerpo de la obra manuscrita o impresa, a diferencia de lo que en ella va por separado; como las portadas, las notas, los índices, etc. 5. m. Grado de letra de imprenta, menos gruesa que la parangona y más que la atanasia. 6. m. Impr. libro de texto. Sagrado Texto. 1. m. La Biblia. ~ base, o ~ de base. 1. m. Ecd. En la edición de textos, manuscrito o impreso seguido con preferencia a los otros o en relación al cual se señalan las variantes de los demás testimonios. □ V. procesador de textos procesamiento de textos tratamiento de textos

Page 4: Coment filológico

4

2. EL COMENTARIO FILOLÓGICO.

El comentario de texto filológico debe mostrar de forma directa los fenómenos evolutivos que se han ido dando en la historia de la lengua (Gramática Histórica) y su relación con los hechos históricos (Historia de la Lengua).

Podemos SITUAR UN TEXTO EN SU MARCO GEOGRÁFICO (¿dónde se escribió?) y CRONOLÓGICO (¿cuándo se escribió?) estudiando los rasgos lingüísticos que presentan un estado de lengua determinado. Nivel fonético-fonológico. Grafías.

Evolución del sistema vocálico latino al castellano: diptongaciones, monoptongaciones,

apócope...

Evolución el sistema consonántico latino al castellano: palatalizaciones, sonorizaciones,

fricativizaciones... sistema de sibilantes

Falta de evolución en las palabras cultas...

Nivel morfosintáctico.

Uso de los artículos y DEMOSTRATIVOS.

Tiempos verbales (su relación con los valores en latín).

Adverbios y preposiciones. Conjunciones y tipo de relación sintáctica entre las oraciones. Nivel léxico-semántico.

Tipo de vocabulario. Campo semántico. Antropónimos y topónimos. Helenismos, arabismos, galicismos…

Pero el texto sabemos que es también algo en sí mismo, una unidad de comunicación y expresión en un periodo concreto de la historia de la lengua. De ahí que además de las conexiones culturales presentes en él, tengamos que referirnos también a la concepción del texto en sí mismo, como lo considera la Lingüística textual.

Estructura (núcleo y márgenes). Tipos de estructura: ascendente, descendente, ascendente-descendente

a) textos narrativos b) textos descriptivos c) textos expositivos d) textos argumentativos e) textos instructivos

Page 5: Coment filológico

5

BIBLIOGRAFÍA

AA.VV. (1974-1979): El comentario de textos. Madrid, Castalia. AA.VV. (1997): El análisis textual. Comentario filológico, literario, lingüístico, sociolingüístico y critico. Salamanca, Colegio de España. Alarcos, E. et alii (1979): Comentarios lingüísticos de textos, I. Univ. de Valladolid. Ariza, M. (1998): El comentario filológico de textos. Madrid, Arco Libros. Ariza, M. et alii (1981): Comentario lingüístico y literario de textos españoles. Madrid, Alhambra. Bustos Tovar, J. J. de (1990): "Comentario lingüístico de textos y análisis filológico. Algunas precisiones metodológicas”, en Homenaje al profesor Rafael Lapesa. Universidad de Murcia, 93-107. Cano, R. (1991): Análisis filológico de textos. Madrid, Taurus. Cano, R. (1992): "Introducción al análisis filológico de textos", en M. Ariza (ed.), Problemas y métodos de análisis de textos, In memoriam. Antonio Aranda. Universidad de Sevilla, 93-108. Cano, Rafael (1998): El comentario filológico de textos medievales no literarios,. Madrid, Arco Libros. Carrasco, I. y G. Fernández (1998): El comentario de textos. Málaga, Analecta Malacitana. Cruz, J. (1987): Metodología para el comentario de textos (literarios y no literarios). Madrid, Alba. Girón, J.L. (1990): Introducción a la explicación lingüística de textos. Madrid, Edinumen. Mancho, Mª J. y H. Urrutia (1993): El comentario lingüístico de textos. Gijón, Ediciones Júcar. Marcos, F. (1996): El comentario filológico con apoyo informático, Madrid, Síntesis. Marcos, F. (1987): El comentario lingüístico (metodología y práctica). Madrid, Cátedra. Muñoz, M. (1994): "Aspectos del texto histórico-lingüístico (secundum Lapesam)", en Homenaje a Rafael Lapesa, Universidad de Murcia, 43-70. Urrutia, H., S. Segura y F. J. Pueyo (1995): Comentario filológico-lingüístico de textos castellanos. Bilbao, Universidad de Deusto.

TEXTOS

Corde (Corpus diacrónico del español): http://wwvv.rae.es González Ollé, Fernando (1993): Lengua y literatura españolas medievales (Texto y glosario). Madrid. Arco / Libros (2a ed. revisada) [La primera edición Barcelona, Ariel, 1980.] Menéndez Pidal, Ramón (1919): Documentos lingüísticos de España, I, Reino de Castilla, Madrid, Centro de Estudios Históricos. Menéndez Pidal, Ramón (1940): Antología de prosistas españoles, Madrid, Buenos Aires, Espasa- Calpe. Menéndez Pidal, Ramón (1971-76): Crestomatía del español medieval Madrid, Seminario Menéndez Pidal Universidad de Madrid / Gredos, 2 vols., Versión acabada y revisada por R. Lapesa y Mª Soledad de Andrés. [La primera es de 1965-66.] Moreno J. y P. Peira (1979): Crestomatía Románica Medieval. Madrid, Cátedra. Sánchez-Prieto, P. (coord.) (1991-1995): Textos para la historia del español, Alcalá de Henares, 2 vols. (I: Reproducción facsímil, transcripción paleográfica, presentación critica y comentario lingüístico de documentos medievales y de los siglos XVI y XVII, II: El archivo municipal de Guadalajara). Universidad de Alcalá de Henares.

Page 6: Coment filológico

6

3. LOS TEXTOS HISTÓRICOS (DIPLOMÁTICA).

DOCUMENTOS CANCILLERESCOS: acta / cédula (real) / privilegio / testamento / pragmática / constitución / nombramientos / ordenanza / nombramiento / comisión / carta... DOCUMENTOS PRIVADOS: donación / concesión de bienes / censos / arrendamiento testamento / venta...

INICIO

Page 7: Coment filológico

7

4. CRONOLOGÍA

DE LAS REGLAS

DE EVOLUCIÓN FONÉTICA

A. LATÍN VULGAR (HASTA SIGLO V) 1-29

B. PROTORROMANCE HISPANO (V-VII) 30-43

C. CASTELLANO PRIMITIVO (VIII-XII) 44-94

D. CASTELLANO MEDIEVAL (XIII-XV) 95-102

E. ESPAÑOL MODERNO (DESDE XVI) 103-108

INICIO

Page 8: Coment filológico

8

SISTEMA VOCÁLICO LATINO

ă ā MĂLUM (‘malo’) MĀLUM (‘manzano’)

ĕ ē LĔVO (‘aligero’) LĒVO (‘pulo’)

ĭ ī LĬBER (‘libro’) LĪBER (‘libre’)

ŏ ō NŎTA (‘signo’) NŌTA (‘conocida’)

ŭ ū

SISTEMA CONSONÁNTICO LATINO

SEMIVOCALES j (yod) w (wau)

ORALES

OCLUSIVAS SORDAS p pp t tt k kk

OCLUSIVAS SONORAS b bb d dd g gg

FRICATIVAS SORDAS f ff s ss

LÍQUIDAS l ll r rr

NASALES m mm n nn

A partir de siglo III podemos hablar de una consonantización de las semivocales: yod y

wau, como consecuencia del acento de intensidad.

ACENTUACIÓN LATINA

Nunca aparece acento en la última sílaba.

En palabras de dos sílabas, aparece en la antepenúltima (con vocal larga o breve):

VĪ’NUM PRĀ’TUM MŪ’TUM

CĒ’RAM TŌ’TUM SĬ’TEM

MĂ’NUM BĔNE BŎ’NUM LŬ’PUM

En palabras de tres sílabas o más, aparece en la penúltima si

a) tiene una vocal larga o un diptongo:

AMĪ’KU FORMĪ’KA PRAECŌ’NEM

MONĒ’TAM SECŪ’RUS VENĀ’TUS

b) tiene una vocal breve y está trabada por una consonante (grupo* / geminada):

APĔ’RTUM BALLĬ’STAM PALŬ’MBA INFĔ’RNUM

APPĔ’LLAT CABĂ’LLUM

En palabras de tres sílabas o más, aparece en la antepenúltima si la penúltima

tiene una vocal breve y es sílaba libre:

LÍMPĬDUM ÁNĬMAM VÚLTŬREM ÓMĬNE

HÉDĔRA MULÍĔREM PARÍĔTEM PÁUPĔREM

Ŏ’RPHĂNUM PUTÉŎLUM GÉNĔRUM

*La secuencia de consonantes muta + líquida (l,r): pr, br, tr, dr, kr, gr…

en el latín clásico, en el uso literario, funcionaba como una sola consonante (debido al

carácter vocal de la líquida, más abierta que otras consonantes): CÁ/TĔ/DRAM, Á/LĂ/CREM,

TÉ/NĔ/BRAS, CÓLŬBRAM, ÍNTĔGRUM, TÓNĬTRUM.

pero el latín vulgar lo interpreta como grupo norma: CA/TĔ’D/RA, Á/LĂ’C/REM,

TÉ/NĔ’B/RAS, CO/LŬ’/BRAM, IN/TĔ’G/RUM, TO/NĬ’/TRUM.

Page 9: Coment filológico

9

A. LATÍN VULGAR (HASTA SIGLO V) 1-29

1. Fonologización del timbre. La abertura o el cierre de las vocales se convierten en

rasgos distintivos, frente a la cantidad (breve, larga).

2. Pérdida de la cantidad. La cantidad (larga o breve) desaparece a favor del timbre.

ă > a ā > a mă‟num > mánum venā‟tus > vena‟tus ĕ > ę ē > ẹ bĕne > bĕne cē‟ram > cẹ‟ram ĭ > į ī > ị sĭ‟tem > sį‟tem vī‟num > vị‟num ŏ > ỏ ō > ọ bŏ‟num > bỏ‟num tō‟tum > tọ‟tum ŭ > ủ ū > ụ lŭ‟pum > lủ‟pum mū‟rum > mụ‟rum

3. Apócope de –m final > 0: óminem > ómine.

4. Síncopa de n en grupo -ns- > -s-: mensa > mesa.

5. Prótesis de i > sC-: sperárę > isperárę.

6. Monoptongación del diptongo latino: oe (oi) > ẹ: foedus > fẹ‟du; póena > pẹ‟na; koéna

> kẹ‟na.

7. Monoptongación del diptongo latino: ae > ẹ: káelủ > kę‟lủ.

8. Abertura de į > ẹ: kapį‟llu > kapẹ‟llu.

9. Cierre vocales en hiato: e-u > i-u: pủ‟teủ > pủ‟tiủ; bálneu > bálniu.

10. Formación de diptongos crecientes (procedentes de hiatos: i-u > ju; i-o > jo; i-e >

je; i-a > ja; u-o > wo: pủ‟tiu > pủ‟tju; eríkiu > eríkju; titióne > titjóne; fúgio > fúgjo; mủlię‟rę > mủlję‟rę; rádia > rádja; mỏ‟rtuo > mỏ‟rtwo.

11. Síncopa de wau (1): -wo > -o: mórtwo > mórto; kwáttuor > kwáttor.

12. Síncopa de wau (2): -wu- > -u-: ríwủ > ríủ.

13. Bilabialización (consonantización) de wau: w- > β-: walę‟rjủ > βalę‟rjủ.

En el Appendix Probi, “toleravilis”.

14. Fricativización de -b- > -β-: fỏwja > fỏβja; tábula > táβula.

En el Appendix Probi, “toleravilis”.

15. Abertura ủ > ọ: pủ‟tjủ > pótjủ.

16. Reducción del timbre de las átonas: ę > ẹ į > ị ỏ > ọ ủ > ụ: lę‟gỏ > lę‟go; gęnę‟sta >

genę‟sta; pótjủ > pótju.

17. Absorción vocales iguales: ee > e; oo > oo. (no existen casos de aa, ii y uu; ee > e sólo

se da en formas verbales –fakeébat > fakébat-; cooperire > cubrir).

18. Geminación ante yod o wau: pj > ppj, tj > ttj, kj > kkj, bj > bbj, dj > ddj, gj > ggj…: sápjat

> sáppjat; sápwi > sáppwi; pủ‟tjủ pủ‟ttjủ; brákju > brákkju; fỏ‟bja > fỏbbja; ódje > óddje; fúgjo > fúggjo.

19. Síncopa postónica: βérede > βérde; táβula > táβla. tón. + r,s - / vocal tón. + c -/ l,r..

20. Síncopa pretónica: kosutúra > kostúra; solitárju > soltárju s/l,r –t + tón.

21. Síncopa de grupos consonánticos: -kst- > -st-; -nkt- > -nt-: sę‟ksta > sę‟sta; kínkta >

kínta.

22. Velarización de t implosiva: -t/l- > -k/l-: βę‟tlu > βę‟klu.

23. Fricativización de k, g implosivas > x, γ: -kt- > xt; -ks- > -xs-; -k‟l- > -xl-; -gn- > -γn-:

fáktu > fáxtu; bę‟klu > bę‟xlu; ákse > áxse; awrékla > awréxla; estágnu > estáγnu; fráksinu > fráxinu.

24. Asimilación de grupos consonánticos: pt > tt; ps > ss; db > bb; rs > ss; mn > nn;

nf > ff: kaptáre > kattáre; ípse > ísse; adbíβere > abbíβere; órsu > óssu; dámnu > dánnu; infante > *iffante.

25. Copia vocálica: -er > -ere; -or > -oro: énter > éntere; kwáttor > kwáttoro.

26. Síncopa de wau (3): aw > a: awgóstu > agóstu; awskoltáre > askoltáre.

27. Asibilación de ttj > tsj. YOD 1ª: póttju > pótsju; térttju > tértsju.

28. Palatalización de kkj > tſj. YOD 1ª. brákkju > brátſju.

29. Apócope de oclusivas finales: -k, -Ct, -d > 0: sík > sí; ámant > áman; sę‟ks > sę‟s; illud

> ẹ‟llu.

Page 10: Coment filológico

10

B. PROTORROMANCE HISPANO (V-VII) 30-43

30. Tensión de vibrante inicial y paso a vibrante: r- > r:- > rr- : rósa > r:ósa > rrósa.

APARICIÓN DE LA R VIBRANTE MÚLTIPLE

31. Fricativización de oclusivas sonoras: -d- -g-> -δ-, -γ-: βedére > βeδére; mágu > máγu

V-(L)V. APARICIÓN DE δ. FRICATIVA DENTAL SONORA APARICIÓN DE γ. FRICATIVA VELAR SONORA

32. Vocalización (palatalización) de implosiva velar x/ y γ/ (< -k’l- y –gn-): xl > jl; γn >

jn. YOD 2ª: awréxla > awréjla; estáγnu > estájnu.

33. Palatalización de lj > λ; jl > λ; nj >מ; jn > מ. YOD 2ª.

34. Palatalización de ke,i > tſ: kę‟lu > tſę‟lu; sálice < sáltſe.

35. Síncopa de wau (4): kwé, kwí > ké, kí: kwę‟ro > kę‟ro; kwiétu > kjétu.

36. Absorción de la yod 1ª: tsj > ts; tſj > tſ: pótsju > pótsu; brátſju > brátſu

37. Reducción del diptongo palatal tónico: jé > é: parjéte > paréte; kiétu > kétu.

38. Asibilación ddj, ggj > dδj: óddje > ódδje; pỏ‟ddju > pỏ‟dδju; fággja > fádδja. YOD 3ª.

APARICIÓN DE dδ AFRICADA PREDORSOPREPALATAL SONORA

39. Absorción de yod 3ª: dδj > dδ: ódδje > ódδe; pỏ‟dδju > pỏ‟dδu; fádδja > fádδa.

40. Inflexión condicionada de e > i, o > u: séppja > síppja (p no palataliza) C: (L)J

41. Palatalización de gge,i > dδe,i: genę‟sta> dδenę‟sta; fuγíre > fudδíre

APARICIÓN DE AFRICADA PREPALATAL SONORA (Dδ)

42. Sonorización oclusivas sordas: –p-, -t-, -k-, -s- > -b-, -d-, -g-, -z-: rrípa > rríba; pę‟tra

> pę‟dra; kása > káza. V _ (L) V: apricáre > abrigár.

43. Simplificación de geminadas: -pp- > -p-; -tt- > -t-, -kk- > -k-, -bb- > -b-, -mm- > -m-:

kattáre > katáre; síppja > sípja.

C. CASTELLANO PRIMITIVO (VIII-XII) 44-94

44. Palatalización de –ll- > -λ-: kultę‟llu > kulęλu; gállu > gáλu.

45. Palatalización de –nn- > -מ-: ánnu > aמu.

46. *Absorción de b en bj > j: fỏ‟βja > fỏja; áβja > ája (rróbju / rróju): bj > j o > bj.

47. Bimatización de e abierta: ę’ > eę’: kojtę‟λo > kojteę‟λo; sę‟te > seę‟te; kadę‟ra >

kadeę‟ra.

48. Desafricación de dδ > j: mádδis > májes; ódδe > óje; fádδa > fája; pỏ‟dδu > pỏ‟ju;

ardδíλa > arjíλa.

49. Inflexión de vocales por yod 2ª: ỏ‟jλo > ọ‟jλo; kojמádu > kujמádu; mọλjeę‟re >

muλjeę‟re.

50. Vocalización (palatalización) de δ/ implosiva: δ >j: kadeę‟δra > kadeę‟jra.

51. Vocalización (palatalización) de velar implosiva : xt > jt, xs > js-. YOD 4ª: fáxtu >

fájtu; bę‟xlu > bę‟jlu; áxse > ájse; fráxsinu > frájsinu.

52. Metátesis de yod y wau. YOD 4ª: -rj- > -jr-; -pj- > -jp-; -sj- > -js-; -pw- > -wp-: kórju >

kójru; fornárju > formájru; sápjat > sájpat; básju > bájsu; sápwi > sáwpi.

53. Inflexión de vocales por yod 3ª: pỏ‟ju > pọ‟ju; βendémja > βendímja; rróβju > rrúβju

54. Síncopa de palatal intervocálica: -j- > 0: májes > máes.

55. Síncopa de dental intervocálica –δ- > 0: límpiδu > límpiu.

56. Absorción o palatalización e en hiato: e > 0; i > j: máes > más; límpiu > límpju.

57. Síncopa de vocales átonas internas:

ỏ‟mine > ỏ‟m‟ne; sálitſe > sáltſe; púliga > púlga; Vtónica (C)(C/L) -

faβuláre > faβláre - (C/L) V tónica

éntere > éntre; kwáttoro > kwátro

58. *Cierre condicionado de ỏ > o: ỏ‟mne > ọ‟mne.

59. Vocalización (palatalización) de l/ implosiva: -olt- > -ojt-: móltu > mójtu; kolteęλo >

kojteę‟λo.

60. Bimatización de o abierta: ỏ’ > oỏ’: bỏ‟nu > boỏ‟nu.

61. *Vocalización (velarización) de l/ implosiva: -alt- > -awt-: sáltu > sáwto.

62. Inflexión de vocales por yod 4ª: - (J/W) / (#):

lájte > lęjte; lę‟jtu >léjtu; hájto > héjto hornájro > hornéjro; kantáj > kantę‟j; kojteęλu> kujteęλù; mójtu > mujtu; kójru > kúrju; áwru > ỏ‟wro; kantáwt > kantỏ‟wt

Page 11: Coment filológico

11

63. Diptongación de ę’ abierta: eę’ > jé: kujteę‟λo > kujtjé‟λo; seę‟te > sjéte.

64. Diptongación de ỏ‟ abierta: oỏ‟ > wé: boỏ‟nu > bwénu.

65. Abertura –u > -o: póju > pójo; féjtu > féjto.

66. Asimilación de –mb- > -mm-: lómba > lómma.

67. Simplificación de –mm- > -m-: lómma > lóma.

68. Despalatalización de tſ > ts: tſjélo > tsjélo.

69. Palatalización de sibilantes: js > jſ: éjse > éjſe; frájsinu > frájſinu.

APARICIÓN DE ſ FRICATIVA PREPALATAL SORDA

70. Aspiración de f-: f- > h-: farína > harína.

71. Inflexión de átonas por wau o yod: o> u; e > i: -(C/L)(JW)V: tsemjénto > tsimjénto;

tserwéla > tsirwéla; kolwébra > kulwébra; jenjésta > jinjiésta.

72. Absorción de j procedente de dj, gj, ge,i: # - +e / vtónica – v : jinjésta > injésta; hastíjo

> hastío.

73. Deslateralización y rehilamiento de λ (< k’l, lj ) > δ: ójλo > ójδo; kojλére > kojλére.

74. Retroflexión de yod < kt, ult: jt > Jt: kujtjéλo > kuJtjéλo; héjto > héJto.

75. Africación palatal retrofleja (cacuminal): Jt > tſ: kuJtjéλo > kutſjéλo; héJto > hétſo.

76. Palatalización pl > pλ, kl > kλ; k’l > kλ; fl > fλ: pláno > pλáno; infláre > infλáre; másk‟lo

> máskλo.

77. Absorción de oclusiva y fricativa en grupo pλ > λ, kλ > λ, fλ > λ: pλáno > λáno;

reducción del gli- > li-: glirone > lirón.

78. Rehilamiento de j- > δ- o africación Cj > Cts: jwégo > δwégo; arjíλa > artsíλa.

79. Absorción yod 2ª: - C palatal C palatal -: ójδo > óδo; βíמja > βíמa.

80. Deslateralización y africación de λ tras m,n o s: –nλ- > ntſ-; –sλ- > stſ-: inλáre >

intſáre; másλo > mástſo.

81. *Síncopa de -β-, -δ-, -γ- > 0: leγále > leále; mordéβa > mordéa.

82. Cierre de e en éa > ía (verbos): mordéa > mordía.

83. Vocalización de la yod en diptongo decreciente (aj): éj > ée: hornéjro > hornéero; éjſe

> éſe. Vocalización del wau en diptongo decreciente (aw): ów > óo: ówro > óoro; kanto‟wt > kanto‟ot.

84. Absorción vocálica en diptongo creciente (aj): ée > e; hornéero > hornéro. Absorción

vocálica en diptongo decreciente (aw): óo > ó: óoro > óro; kanto‟ot > kanto‟t.

85. Sonorización ts > dz: pótso > pódzo; detsíre > dedzíre.

86. Apócope de –t > 0: kantót > kantó.

87. Absorción de s/ implosiva (< sce,i): s/ts > ts: nastsére > natsére; africación de λ

precedida de s: -sλ- > tſ: másλo > mátſo.

88. *Apócope de –e > 0: / (C/L) - #: nótſe > nótſ, mwérte > mwért.

89. Africación d/ implosiva: δC > dzC: portáδgo> portádzgo; δuδgár > δudzgár.

90. Ensordecimiento de d/ implosiva: dzC > tsC: portádzgo > portátsgo; δudzgár >

δutsgár.

91. Reducción jé > í (< ellu) / é; jés > és; δier > δer: kutſjéλo > kutſíλo; βjéspera > βíspera;

muδjér > muδér. Rŏtellam > rodilla; castellum > castillo

92. Hiato > diptongo. új > wí: kújro > kwíro.

93. Cambio de diptongo uí > ué: kwíro > kwéro.

94. Despalatalización de la implosiva palatal: ſ > s; λ > l: - # (/): fréſno > frésno; pjéλ >

pjél.

D. CASTELLANO MEDIEVAL (XIII-XV) 95-102

95. Disimilación de grupos nasales secundarios: -m’n- > -m’r-; -n’m- > -l’m-: hámne >

hámre, ánma > álma.

96. Epéntesis b, d en grupos nasales: -m’r- > -mbr-; -n’r- > -ndr-; -m’l- > -mbl-: hámre >

hámbre; ómru > ómbro; enδenrár > enδendrar; tremlár > tremblar.

97. Restricción del apócope (tras tſ y dentales): nótſ > nótſe, mwért > mwérte.

98. Vocalización b/, l/ > w implosivas: rrábdo > rráwdo; sáltſe > sáwtse.

99. Pérdida de h- (aféresis): harína > arína.

100. Fricativización de –b-, -d-, -g- > -β-, -δ-, -γ-: (V/L)-V: kabéλo > kaβéλo; βérde >

βérδe.

101. Reducción de diptongo velar: wé > é: fr-, fl- - é / - ébr,bl frwénte > frénte; kulwéβra

> kuléβra.

102. Oclusión β en posición fuerte: β > b: # o C -: βérde > bérde; eNβjár > eNbjár.

Page 12: Coment filológico

12

E. ESPAÑOL MODERNO (DESDE XVI) 103-108

103. Fricativización implosiva final –d > -δ: - # o / : berδád > berδáδ.

104. Desafricación de las africadas dentales: ts > ş; dz > z’: kaβétsa > kaβéşa; ludzír >

luz‟ír.

105. Ensordecimiento sibilantes: z > s; z’ > ş; δ > ſ: kósa > kóza; luz‟ír > luşír; muδér >

muſér

106. Velarización ſ > x: muſér > muxér; díſo > díxo.

APARICIÓN DE x: FRICATIVA VELAR SORDA

107. Interdentalización ş > θ: luşír > luθír.

APARICIÓN DE θ: FRICATIVA INTERDENTAL SORDA

108. Deslateralización de λ > y: kaβáλo > kaβáyo; kutſíλo > kutſíyo.

INICIO

Page 13: Coment filológico

13

5. EVOLUCION DE PALABRAS LATINAS.

ACIARIU > AD PACIFICARE > AD VERIFICARE > AESTIVUM > AFFLARE > AFRICUM > ALIUM > ALTERUM > AMICUM > AMPLUM > ANIMALIA > ANNUM > APERIT > APRICUM > ARANEAM > AREAM > ARGILLAM > ARTICULUM > AUDIMUS > AUGUSTUM > AURICULAM > AUSARE > AUSCULTARE > AUTUMNUM > AXEM > BALNEUM > BASIUM > BATACULUM > BIFERAM > (BIS)COCTUM > BLITUM > BRACCHIUM > BUCCAM > CALIDUM > CAPITALEM > CAPTARE > CAPTIARE > CAPULLAM > CASEU > CASTELLUM > CATTUM > CAUDAM > CAUSAM > CAUTUM > CENTUM > CEPULLAM > CERASEAM > CERCIUM > CEREOLAM > CILIA > CINGERE > CIPPUM >

Page 14: Coment filológico

14

CIRCA > CIRCARE > CIVITATE > CLAMARE > COLOBRAM > COLLOCO > COLLUM > CONCILIUM > CONSILIUM > COPHANUM > COQUERE > COQUINAM > COXUM > CUBITUM > CUPAM > CUPPAM > CURRERE > CUSCULIUM > DAMNUM > DEBITAM > DEFENSAM > DEORSUM > DESPECTUM > DICERE > DOMINUM > DUBITAM > DUCTUM > DUPLARE> DURITIAM > FACERE > FACTICIUM > FAGEAM > FASTIDIUM > FENUCULUM > FERITAM > FERVENTE > FESTAM > FICATUM > FILIAM > FILICTUM > FILIOLUM > FILIUM > FLACCIDUM > FLACCUM > FLAMMAM > FLOCCUM > FLOREM > FOCUM > FOLIAM > FOLLEM > FOLLICARE > FORMICAM > *FORMOSUM > FORTEM >

FORTIAM > FOVEAM > FRAXINUM >

Page 15: Coment filológico

15

FRICARE > FRIGIDUM > *FRONTEM > FUMIGARE > FUNGUM > FURNACEUM > FUSTIGARE > GENERUM > GINGIVAM > GLIRONEM > GLOBELLUM > GYPSUM > HERBAM > HIBERNUM*> HODIE > HORDEOLU > HORTUM > HOSTEM > IMPLERE > IMPULSARE > INDICTAM > INFLARE > INSIGNARE > INTEGRUM > IOVIS > IUDAEUM > IUNCTARE > IUNGERE > IUXTUM > JOCUM > JUDICARE > JUSTITIAM > KRYPTAM > LACTEM > LACTUCAM > LANCEAM > LATRONEM > LEGIT > LEGUMINEM > LENTICULAM > LIMPIDUM > LITIGARE > LIXIVAM > LUMINEM > LUPOS > MAIORATICUM > MAIORE > MAIUS > MALEOLUM > MALITIAM > MALUM FACTORES >

Page 16: Coment filológico

16

MANICAM > MASCULUM > MATREM > MATTIANA*> MELIORARE > MENSAM > MENSURAM > METUM > MINUS > MIRACULU > MISCERE > MOLLEM > MORTIFICARE > MULIEREM > NOCTEM > NOMINARE > OBSCURUM > OCTAVUM >

OCTU > OCULUM > OVICULAM > PALEAM > *PARABULAM> PARICULAM > PARIETEM > PASSUM > PAUCUM > PECTUS > PEIOREM > PELLICULAM > PENSARE > PERNAM > PIGRITIAM > PISCARE > PISCEM > PLAGAM > PLANUM > PLENUM > PLICARE > PLORARE > PODIUM > PORTATICUM > PORTELLU > *POTIONIA> PROFECTUM > PULEGIUM > RADIU > RAPHANUM > REGULAM > RENIONEM > RINGERE > RIPARIAM > RODERE > *ROTUNDUM> RUBEUM >

Page 17: Coment filológico

17

RUGITUM > RUMIGARE > SAECULAREM > SAECULUM > SAGITTAM > SALICE > SANCTIFICARE > SAPERE > *SAPONEM> SARTAGINEM > SCAMNUM > SCUTELLAM > SEMINARE > SEMITAM > SEMITARIUM > SENIOREM > SENSU > SEPIAM > SEPTEM > *SEPTIMANA > SETAM > SEX > SIGILLUM > SIRICARIU* > SOCRAM > SOLEM > SOLIDARE > SOLIDUM > SOLUM > SOMNIUM > *SORICEUM > SORTEM > SPARGERE > SPECULUM > *STELLA > STRANEUM > STRICTUM > STUPPAM > SUBGLUTIARE > SUBTERRANEUM > SUCIDUM > SURSUM > SUSPECTAM > TANGERE > TAXONEM > TAXUM > TEMPUS > TENEBRAE* > TENERUM > *TISSERAS > TITIONEM > TORQUERE > *TREMULARE > TRIBULARE > TRIBULUM > TRISTITIAM >

Page 18: Coment filológico

18

TRITICUM > TRUNCULUM > UNCIAM > UNGULAM > URSUM > VACCAM > VALLEM > VENERIS > VERECUNDIAM > VERMICULUM > VERRUCAM > VERSURAM > VESPERAM > VETULUM > VICINUM > VINDEMIAM > VINDICARE > VINUM > VIRIDEM > VIRIDIAM > VESPAM > VIVUM > VOCEM > VULPECULAM > VULTURNUM >

INICIO

Page 19: Coment filológico

19

6. ADVERBIOS, PREPOSICIONES,

CONJUNCIONES.

6.1. ADVERBIOS LATINOS / ADVERBIOS

ESPAÑOLES MODO longe (longus) breviter (brevis) bene > bien mal > mal -mente TIEMPO quando > cuando cras > cras (EM): „mañana‟ olim: „en otros tiempos‟ deinde: después < de + ex + post (ad) heri: „ayer‟ hodie > hoy post > pues: „después‟ nunc: ahora < ad hora (agora < hac hora) tarde > tarde alim: antaño (< ante-annum) jam > ya semper > siempre nunquam > nunca

adhuc > aú(n) vg. in-tunce > entonces jam magis > jamás dum interim > domientre / demientre / mientras mane – maneana > mañana LUGAR hic: aquí (< accum hic) istic: ahí (< ad hic) illic; allí (< ad –i-llic) ibi > i („allí) ubi > ove, o („donde‟) unde > onde, ond, on de unde > donde de + in +ante > denante, delante longe: „lejos‟ > lueñe (// lejos < laxius, „más separado‟). sursum > suso deorsum > yuso ad deorsum > ayuso CANTIDAD tantum > tanto quantum > cuanto multum > mucho, muy magis > más minus > menos plus > fr. plus nimus: demás (< de magis) saepe: „frecuentemente‟ satis: „bastante‟ (asaz< prov. asatz < ad satiem) AFIRMACIÓN sic > sí NEGACIÓN non > no haud (adj., adv. y verbo scio) DUDA forte, fortasse, fositan: quizás (< qui sabe), „acaso‟.

INICIO

Page 20: Coment filológico

20

6.2. PREPOSICIONES LATINAS /

PREPOSICIONES ESPAÑOLAS *ablativo **acusativo

*a, ab, abs: „de‟, „desde‟, „a partir de‟, „por‟. (pasiva: por) **ad: „a‟, „hacia‟, „ante‟, „con destino a‟. a hacia // „hasta‟ : ár. hatta > adta, ata, hata, fata, fasta > hasta **adversus / adversum: „frente a **ante: „ante‟, „delante de‟, „antes de‟. ante **apud: „en‟, „entre‟, „en casa de‟, „junto a‟. DRAE= ápud. (Del lat. apud, junto a, al lado de, en).1. prep. U. para señalar algo que está en la obra, o en el libro de alguien. Ápud Gallardo. **circa / circum: „alrededor de‟. cerca **cis / citra (pref. cisalpino) * / ** clam: „a escondidas de‟, „sin conocimiento de (alguien)‟. **contra: „contra‟, „en contra de‟. contra *coram *cum: „con‟. con *de: „bajando desde‟, „de‟. de *e, ex: „desde „, „de‟ (de + ex > des + de > desde). **erga **extra: ‟fuera de‟. (Pref.). *in: „dentro de‟, „entre‟, „en‟; **in: „a‟, „hacia‟, „para‟, „respecto a‟. en **infra: „por debajo de‟, „bajo‟. (Pref.). **inter: „entre‟. entre **intra (Pref. intramuros, intravenoso). **iuxta (Stabat mater, lacrimosa / iuxta crucem dolorosa / dum pendebat filius). **ob: *palam: „en presencia de‟. **penes: „a disposición de‟, „en manos de‟, „en poder de‟. **per: „a través de‟, „por medio de‟. (+ pro > por) (por + a > pora > para par?) **pone **post: „detrás de‟, „tras‟. (de+ post > depués ; de+ex+post > después) *prae: „delante de‟, „en comparación con‟. (Pref.). **praeter: „al lado de‟, „además de‟, „excepto‟. *pro (en pro de) **prope: „cerca de‟, „casi‟. **propter: „cerca de‟ **secundum: „a lo largo de‟, „según‟. según *sine: „sin‟. sin sen nin, si no) *sub: debajo de, en tiempos de; **sub: bajo, al pie de, hacia. so **subter (subterfugio) *super: sobre, acerca de; **SUPER: sobre, encima, además de. sobre **supra (Pref.). *tenus: „hasta‟. (< ár. fatta / hatta) **trans: „al otro lado de‟. tras **ultra (Pref.). **usque **versum / versus: hacia, contra. (latinismo-anglicismo) [cabo (ant.) < cabo „orilla‟ < caput]

INICIO

Page 21: Coment filológico

21

6.3. CONJUNCIONES LATINAS / CONJUNCIONES

ESPAÑOLAS

COORDINADAS COPULATIVAS et, ac, atque, -que: „y‟ et > e / i/y etiam, quoque: también (tan + bien) nec, neque: „y no‟ nec > ni / nin no / non) correlaciones et... et: „ya... ya,‟ „por una parte..., por otra parte‟ cum...tum: „no sólo..., sino especialmente‟ modo... modo, tum... tam: „ya..., ya‟ neque... neque: „ni..., ni‟ non modo... sed etiam: „no sólo..., sino también…‟ DISYUNTIVAS aut, vel, -ve, sive, seu: „o‟, „o bien‟ aut > o (u) ADVERSATIVAS sed, at, autem, verum, vero: „pero‟ (sed: vg. magis > maes > mas) (postcl. per hoc > pero) tamen: sin embargo ( < sin + embargo, „impedimento‟). CAUSALES nam, namque, enim, etenim: „pues‟, „puesto que‟, „en efecto‟ ILATIVAS ergo, igitur, itaque: „así pues‟ quare, quomobrem: „por ello‟, „por lo cual‟ /// proinde: „por tanto‟

SUBORDINADAS SUSTANTIVAS (Sintaxis latina, V. Fiol, Barcelona, 1969). ut, ne, quominus, quis: que (< quid)

Page 22: Coment filológico

22

CONJUNCIONES FINALES Subjuntivo. ut: „para‟, „para que‟ quo (con un comparativo): „para‟, „para que‟ ne: „para no‟, „para que no‟ Edo, ut vivam, non vivo, ut edam: Como para vivir, no vivo para comer. correlaciones: eo / ideo / id circo / ob hanc causam: „por esta razón‟ //// ut: „que‟ ea mente / eo consilio: „con esta intención‟ //// ut: „que‟ Germani eo consilio Rhenum transierunt, ut Galiam occuparent Los germanos atravesaron el Rhin con intención de invadir la Galia. CONJUNCIONES CONSECUTIVAS SUBJUNTIVO: ut: „que‟ ut non: „que no‟ correlaciones is, eiusmodi, talis, tantus ita, sic, tam adeo, usque eo tantopere: „tal‟, „tanto‟, „de tal modo‟, „así‟, „hasta tal punto‟… Nullos liber est tam malus, ut non aliqua parte prosit. Ningún libro es tan malo que no aproveche en algún sentido. CONJUNCIONES CAUSALES INDICATIVO: quod, quia (< ca) , quoniam: „porque‟ Dux milites pro castris collocavit, quod hostes appropinquabant. Colocó los soldados ante el campamento, porque los enemigos se acercaban. Quoniam id cupis, proficiscar. Puesto que lo deseas, partiré. Subjuntivo: cum (cum causal): „como‟, „como que‟ Cum sis mortalis, quae sunt mortalia, cura! Puesto que eres mortal, ¡cuídate de las cosas mortales! CONJUNCIONES TEMPORALES INDICATIVO ubi, „cuando‟ ut, simul, ae, statim ac, „tan pronto como‟, „luego que‟ post quam, „después que‟ INDICATIVO y SUBJUNTIVO cum, „cuando‟, „como‟ antequam, priusquam, „antes que‟ dum, donec, quoad, „mientras‟, „hasta que‟ CONJUNCIONES CONDICIONALES INDICATIVO O SUBJUNTIVO si, „si‟, „caso de‟ nisi (ni), „si no‟ si non, „si no‟ CONJUNCIONES CONCESIVAS INDICATIVO quamquam, etsi, tametsi, aunque (aun + que), „bien que‟ SUBJUNTIVO quamvis, „por más que‟ licet, ut „dado que‟, „supuesto que‟ cum, „aunque‟. Innocens, quamquam abest a culpa, tamen saepe suspicione non caret. El inocente, aunque exento de culpa, con frecuencia da lugar a sospechas. CONJUNCIONES COMPARATIVAS INDICATIVO: quam, atque, qui, „que‟ ut, sicut, velut, „como‟ qualis, „cual‟ quantus, „como‟ SUBJUNTIVO: tamquam. quasi, proinde quasi, perinde ac, „si‟, „como si‟ Ut optasti, ita est.

Tal como deseaste, así es INICIO

Page 23: Coment filológico

23

7. GUÍA DE TRABAJO

DOCUMENTOS DEL

Archivo de la Catedral DE SALAMANCA Los textos del trabajo pertenecen al Archivo de la Catedral de Salamanca (J.L. Martín et alii, Documentos de los archivos catedralicio y diocesano de Salamanca -Siglos XII-XIII), Universidad de Salamanca, 1977). Son textos notariales de compra-venta de casas, de corrales, de tierras, testamentos, etc. La estructura de los textos es básicamente la misma: en realidad sólo cambian los datos concretos que se superponen a una especie de plantilla (cfr. estructura de los textos diplomáticos). Debes seleccionar en el texto aquellos rasgos lingüísticos que necesiten de alguna glosa o explicación para un español con una cultura media. Se trata de hacer accesible a una persona no iniciada en la Filología unos textos que difieren bastante de los actuales. De ese modo debes elaborar una especie de edición de los textos con aclaraciones muy selectivas que puedan permitir a una persona no iniciada en la Filología una COMPRENSIÓN CABAL DEL TEXTO.

En el apartado 2 de este documento (El comentario filológico: definición) tienes los puntos fundamentales que es conveniente señalar en un comentario filológico en cada uno de los tres niveles de análisis. Naturalmente no debes ser exhaustivo en tu análisis; hay que seleccionar lo realmente pertinente. FONÉTICA Y GRAFÍAS: Es un nivel difícil de comprender para nuestro lector-modelo. Pero una sencilla explicación del cambio fonético, una rápida descripción del sonido o una breve indicación de la grafía pueden tener cierto interés para él. MORFOSINTAXIS: Es el nivel menos atractivo quizás para nuestro lector-modelo. Las notas deben ser breves y siempre que podamos

hay que señalar el punto de partida latino (no existencia del artículo en latín, cambio de demostrativos, aparición de preposiciones y conjunciones, cambios en los tiempos verbales, etc.). LÉXICO: Es el nivel más accesible para nuestro lector-modelo. Por tanto, hay que aprovecharlo para poderle sorprenden con alguna etimología curiosa, con algún dato interesante y, sobre todo, no dejando sin informarle de ningún significado desconocido (siempre es mejor pecar por exceso). El trabajo se basará en notas hipertextuales de vuestros documentos. Antes del documento, debéis hacer un resumen que lo presente y añadir algún comentario que ayude a comprender mejor el texto. Después aparece el texto de cada documento sobre el que tenéis que hacer los enlaces (hipertexto). Puedes añadir imágenes o música que acompañen o ilustren el texto.

INICIO

Page 24: Coment filológico

24