1

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

-----------------------------------------------------

PHẠM VĂN HẢI

CẢM HỨNG KITÔ GIÁO TRONG TIỂU THUYẾT

CỦA NGUYỄN VIỆT HÀ

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60 22 01 21

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS Phạm Xuân Thạch

Hà Nội – 2016

2

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài…………………………………………………………………3

2. Mục đích nghiên cứu…………………………………………………………….6

3. Lịch sử vấn đề……………………………………………….……………….…..6

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu.........................................................................9

6. Phƣơng pháp nghiên cứu………………………………………………….……..9

Chƣơng 1: KITÔ GIÁO VÀ VĂN CHƢƠNG NGUYỄN VIỆT HÀ………….....11

1.1. Kitô giáo, Kitô giáo ở Việt Nam…………...………………………………...11

1.2. Văn chƣơng của Nguyễn Việt Hà……………………………………....……20

Chƣơng 2: NHỮNG YẾU TỐ KITÔ GIÁO QUA NGÔN NGỮ, KHÔNG GIAN,

NGHI LỄ, BIỂU TƢỢNG VÀ LỊCH SỬ………………………………….……..37

2.1. Tên tác phẩm …………………………………………………………...……37

2.2. Không gian…………………………………………………………..…….…40

2.3. Ngôn ngữ………………………………………………………………..……42

2.4. Nghi lễ, biểu tƣợng, ngày lễ………………………….....………………...….44

2.5. Lịch sử Kitô giáo ở Việt Nam trong bộ ba tiểu thuyết………………....…….48

Chƣơng 3: NHỮNG YẾU TỐ TÔN GIÁO Ở CẤP ĐỘ NHÂN VẬT……….…..52

3.1.Quan niệm về nhân vật, nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà ……..…52

3

3.2. Các loại nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà…………………..….…55

3.3. Thành công trong xây dựng nhân vật, những con ngƣời tôn giáo và xã

hội............................................................................................................................69

Chƣơng 4: VAI TRÒ CỦA TÔN GIÁO TRONG VIỆC THỂ HIỆN TƢ TƢỞNG,

CHỦ ĐỀ…………………………………………………………………………..72

4.1. Sự xung đột, bộ mặt đƣơng đại của xã hội……………………...…………....72

4.2. Đức tin và con ngƣời tinh thần qua tôn giáo…………………………………76

KẾT LUẬN…………………………………………………………………….…84

TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………………………………...86

4

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Tôn giáo bản chất là một hiện tƣợng xã hội mang tính lịch sử, văn hóa. Đây là một

trong những cảm hứng quan trọng trong các sáng tác văn chƣơng. Bàn về mối quan

hệ giữa tôn giáo và văn học, Phƣơng Lựu trong giáo trình Lý luận văn học tập 1, đã

khẳng định:“Chủ nghĩa nhân văn tôn giáo cũng là một nguồn cảm hứng của văn

nghệ, đồng cảm với con người nhân đạo trong văn chương”.[30] Trong kho tàng

văn học nhân loại, nhiều tác phẩm đƣợc viết ra dựa trên cảm hứng tôn giáo. Tùy

vào đức tin, tôn giáo và tín ngƣỡng của mỗi tác giả hay đặc điểm của của thời đại,

địa điểm sinh sống mà những tác phẩm có thể chứa đựng ít hay nhiều những yếu tố

tôn giáo. Qua đó, tác giả chuyển tải những thông điệp sâu xa đến độc giả.

Việt Nam là một đất nƣớc nằm ở trung tâm Đông Nam Á. Từ xƣa đã là nơi giao

thoa của nhiều nền văn hóa với những luồng tƣ tƣởng khác nhau nhƣ Phật giáo,

Khổng giáo, Hồi giáo, Kitô giáo… Những tôn giáo này cùng với những tín ngƣỡng

bản địa đã là nguồn cảm hứng, ảnh hƣởng và tác động đến đời sống văn hóa tinh

thần, đặc biệt là cả trong đời sống văn học. Trong đó, Kitô giáo chiếm một vị trí

quan trọng. Văn học thế giới từng có nhiều tác phẩm nổi tiếng lấy hình tƣợng tôn

giáo làm đối tƣợng phản ánh nhƣ Tây du kí (1590) của Ngô Thừa Ân, Nhà thờ Đức

bà (1831), Những người khốn khổ (1862) của Victo Huygo, Nghệ nhân và

Margarita (1840) của Mikhail Bulgacov, Lũ người quỷ ám (1872) của

Dostoyevsky, Tiếng chim hót trong bụi mận gai (1977) của Colleen McCulloug,

Đoạn đầu đài (1986) của Aimatov, , và gần đây là Thiên thần và ác quỷ (2000),

Mật mã Da Vinci (2003) của Dan Brown. Hầu nhƣ các nền văn học lớn nhƣ Trung

Quốc, Nga, Ấn Độ… đều mang đậm dấu ấn tôn giáo.

5

Văn học Việt Nam từ xƣa đã có rất nhiều tác phẩm đƣợc sáng tác dựa trên cảm

hứng tôn giáo nhƣ thơ văn Phật giáo thời kì trung đại, thơ văn ảnh hƣởng của Nho

giáo, Đạo giáo hiện diện thƣờng xuyên kể từ khi hai hệ tƣ tƣởng xã hội này ảnh

hƣởng tới Việt Nam. Theo thời gian, sự tiếp nhận Kitô giáo sau đó đã tạo nên

nhiều tác phẩm mang cảm hứng từ tôn giáo mới này ở Việt Nam dù chƣa nhiều,

sâu đậm nhƣ những những tác phẩm văn chƣơng Phật giáo, Nho giáo...

Trong văn học hiện đại và đƣơng đại của Việt Nam, cảm hứng tôn giáo tiếp tục có

mặt trong các tác phẩm văn học có tiếng vang nhƣ Hồn bướm mơ tiên của Khái

Hƣng, Tắt lửa lòng của Nguyễn Công Hoan, Nhân sứ, Bụt mệt của Hòa Vang,

Đường Tăng của Trƣơng Quốc Dũng, Thợ may của Phạm Hải Vân, Giàn thiêu của

Võ Thị Hảo, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh, Cõi

người rung chuông tận thế, Đức Phật, nàng Savitri và tôi của Hồ Anh Thái, Đêm

thánh vô cùng của Sƣơng Nguyệt Minh, Lời nguyền hai trăm năm của Khôi Vũ,

Gióng của Nguyễn Minh Hà, tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phƣơng nhƣ Tàn đen

đốm đỏ, Những đứa trẻ chết già hay Phẩm tiết của Nguyễn Huy Thiệp… và đặc

biệt là trong những tiểu thuyết của cây bút Nguyễn Việt Hà. So với những tôn giáo,

tín ngƣỡng khác thì Kitô giáo mới chỉ đƣợc truyền bá tại Việt Nam với thời gian

chƣa lâu và cũng chƣa thực sự ảnh hƣởng sâu rộng trong các tác phẩm văn học

hiện đại, đƣơng đại. Chính vì thế, việc tìm hiểu cảm hứng tôn giáo mà cụ thể là

Kitô giáo vẫn là một mảng đề tài còn mới mẻ trong việc nghiên cứu văn học Việt

Nam.

Trong các tác giả của văn học Việt Nam đƣơng đại, Nguyễn Việt Hà là một trong

những cái tên đáng chú ý nhất. Nhà văn này đã tạo đƣợc dấu ấn cho mình ở nhiều

thể loại khác nhau nhƣ tiểu thuyết, tản văn... Mỗi nhà văn đều có những nét đặc

trƣng trong sáng tác của mình. Nguyễn Việt Hà là một ngƣời có thể khiến cho độc

giả nhớ tới mình bằng những “đứa con tinh thần” rất Tây, rất độc đáo đầy giọng

6

giễu nhại của mình. Là con ngƣời của Hà Thành nên các sáng tác của ông mang

đậm dấu ấn đô thị Hà thành từ văn hóa, con ngƣời... dù vẫn ẩn chứa ở đó cái nhìn

xót xa trƣớc sự biến chất của xã hội hiện đại. Bên cạnh yếu tố thành thị đặc trƣng,

độc giả còn dễ dàng nhận thấy yếu tố tôn giáo trong những sáng tác của ông, đặc

biệt là Kitô giáo. Nó thể hiện từ ngôn ngữ, nhân vật, cốt chuyện.... và là đề tài vẫn

chƣa đƣợc nhắc nhiều đến khi nghiên cứu về những sáng tác của Nguyễn Việt Hà.

Việc nghiên cứu tác phẩm của nhà văn Nguyễn Việt Hà, một trong những hiện

tƣợng khá thú vị của văn chƣơng Việt Nam đƣơng đại là một điểu đáng chú ý. Bởi

lẽ, trong vô số những cây bút hiện tại, ít ngƣời tạo đƣợc dấu ấn thực sự với những

tác phẩm của mình nhƣ Nguyễn Việt Hà. Nguyễn Việt Hà mƣợn cảm hứng tôn

giáo không chỉ vì ông là ngƣời Công giáo, là ngƣời Hà Nội mà qua đó ông còn

khéo léo bằng cách thể hiện đức tin để có thể khắc họa nên những chân dung,

những con ngƣời của thời đại. Chúng ta đã quá quen thuộc với việc đi vào phân

tích nhân vật qua tính cách, qua lý tƣởng sống hay bản chất trong xã hội mà chƣa

nhiều ngƣời đi vào nghiên cứu nhân vật bằng những ẩn ức về đức tin, về tôn giáo

để thấy đƣợc một mặt rất mới mẻ trong cách hiểu đƣợc con ngƣời không chỉ trong

các tác phẩm văn học mà còn ở ngoài thực tế. Việc nghiên cứu tác phẩm văn học,

nhân vật từ cảm hứng tôn giáo của nhà văn cũng là cách để phát hiện ra những tƣ

tƣởng, những giá trị mà nhà văn muốn gửi gắm qua tác phẩm của mình.

Nhiều ngƣời cho rằng, những tác phẩm mang nặng màu sắc tôn giáo là tác phẩm

không thực tế, nhìn nhận không khách quan hay khó có thể có những điểm đặc sắc.

Thế nhƣng, khi đi vào nghiên cứu ta mới thấy những quan niệm trên không đúng

và tôn giáo thực sự tạo nên những giá trị đặc biệt cho tác phẩm. Không phải tự

nhiên mà Nguyễn Việt Hà dành hẳn gần hai chục năm của mình để viết bộ ba tác

phẩm mà thấp thoáng đâu đó sự ảnh hƣởng của Kitô giáo ngay từ cái tên, hình ảnh

bìa cũng là hình ảnh những con ngƣời nhộn nhạo xung quanh cây thánh giá thiêng

7

liêng. Ông muốn đặc tả lại cả một xã hội với đầy đủ góc cạnh, tạo nên những con

ngƣời của thời đại thông qua cảm hứng tôn giáo.

Ngƣời ta từng thấy những tác phẩm mang đậm màu sắc tôn giáo, hệ tƣ tƣởng xã

hội trong các giai đoạn trung đại nhƣng ở văn học hiện đại, thì những tác phẩm mà

yếu tố tôn giáo đƣợc nhìn thấy ngay từ tên gọi không nhiều. Nguyễn Bình Phƣơng,

Nguyễn Xuân Khánh và Nguyễn Việt Hà là ba cái tên đáng chú ý trong việc này.

Tuy nhiên, nếu nhƣ hai nhà văn đàn anh lấy cảm hứng từ những tín ngƣỡng dân

gian, những tôn giáo thuần Á đông nhƣ đạo Phật, tín ngƣỡng thờ mẫu thì Nguyễn

Việt Hà lại rất “Tây”, nhà văn này tạo cho mình “những đứa con tinh thần của

Chúa” trên cảm hứng Kitô giáo. Nghiên cứu tác phẩm của Nguyễn Việt Hà trên

phƣơng diện cảm hứng tôn giáo sẽ thấy, vì sao anh xứng đáng là một trong những

nhà văn tiêu biểu hiện nay và không nhạt nhòa giữa hàng loạt nhà văn thị trƣờng

khác.

2. Mục đích nghiên cứu

Nguyễn Việt Hà với những điểm đặc biệt, đáng chú ý trong sáng tác của mình thời

gian gần đây đã là đề tài cho nhiều công trình nghiên cứu, bài viết đánh giá. Thế

nhƣng, những nghiên cứu này vẫn chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu cảm thức đô thị,

văn hóa hay con ngƣời đô thị... còn yếu tố tôn giáo, mà cụ thể là Kitô giáo đƣợc

thể hiện rõ nét vẫn chƣa thực sự đƣợc quan tâm nghiên cứu. Chính vì thế, mục đích

của luận văn mong muốn phân tích vai trò của yếu tố Kitô giáo trong tiểu thuyết

Nguyễn Việt Hà và xác định đây là những tiểu thuyết Kitô giáo hay những tiểu

thuyết có yếu tố Kitô giáo.

3. Lịch sử vấn đề

Nghiên cứu tôn giáo mà cụ thể là nghiên cứu Kitô giáo trong văn học Việt Nam từ

trƣớc đến nay chƣa nhiều. Ngƣời ta có thể nghiên cứu những tôn giáo thuần Á

8

đông nhƣng còn chƣa chú trọng vào tôn giáo mang màu sắc phƣơng Tây này. Có

thể kể đến việc nghiên cứu Kitô giáo hay một khía cạnh nào đó của tôn giáo này

trong một số công trình nhƣ:

- “Cơ hội của Chúa” – từ nhật kí hậu trường đến văn học, Đoàn Cầm Thi, Pari

tháng 6/2014, evan.com.vn.

- Cảm quan tôn giáo trong văn xuôi Việt Nam đương đại, Lê Dục Tú, Tạp chí Sông

Hƣơng số 304.

- “Đau thương” và “Xuân như ý” nhìn trong sự ảnh hưởng của Thiên Chúa giáo

đến văn học, Khóa luận tốt nghiệp, Nguyễn Thị Vân, Đại học Khoa học Xã hội và

Nhân văn Hà Nội.

Nguyễn Việt Hà là một cây viết đặc sắc trong nền văn chƣơng Việt Nam đƣơng

đại. Chính vì thế, ngày càng có nhiều nhà nghiên cứu tìm hiểu những đặc điểm đặc

sắc từ nội dung, tƣ tƣởng cho tới nghệ thuật của ông. Có thể kể đến một số công

trình nghiên cứu về những sáng tác của nhà văn này nhƣ:

- Văn xuôi gần đây và quan niệm về con người, Bùi Việt Thắng, Tạp chí văn học

số 6/1991.

- Tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà và thi pháp hậu hiện đại, Phùng Gia Thế,

evan.com.vn.

- Đọc “Cơ hội của Chúa” của Nguyễn Việt Hà, Hoàng Ngọc Hiến, Tạp chí Sông

Hƣơng số 130, tháng 12/1999.

- “Khải huyền muộn” – cảm hứng và những dấu hiệu của hình thức nghệ thuật

đương đại trong tiểu thuyết, Nguyễn Huy Thiệp, Tạp chí Văn học số 4/2016.

9

- “Khải huyền muộn” – cuốn tiểu thuyết về chính nó, Nguyễn Chí Hoan, báo Ngƣời

Hà Nội số ngày 4 và 11/11/2005.

- Không gian và thời gian của vô cùng Hà Nội, Nguyễn Trƣơng Qúy, lời giới thiệu

“Ba ngôi của ngƣời”, Nxb Trẻ, 7/2014.

- Cốt truyện và người kể truyện trong tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà, Luận văn thạc sĩ

Lí luận văn học, Đào Ánh Diệp, Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2.

- Tư duy nghệ thuật tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà, Luận văn thạc sĩ Văn học Việt

Nam, Lê Thị Loan, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội.

Việc nghiên cứu tôn giáo trong tiểu thuyết của Nguyễn Việt Hà là rất hiếm hoi.

Hầu hết các nhà nghiên cứu, học giả chỉ mới đi vào khía cạnh nội dung, nghệ thuật

hay đô thị cũng nhƣ bức tranh xã hội trong các tiểu thuyết của ông. Về tôn giáo

trong sáng tác Nguyễn Việt Hà, đáng chú ý nhất có công trình sau:

- Vấn đề tôn giáo trong tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà, Báo cáo khoa học, Nguyễn Thị

Thuyên, Tạp chí khoa học tập XXXVII số 4B/2008, Đại học Vinh.

Khái lƣợc lại những vấn đề từng nghiên cứu có liên quan ít nhiều tới đề tài của

luận văn này thì mức độ tìm hiểu, tiếp cận tới tôn giáo trong bộ ba tiểu thuyết của

Nguyễn Việt Hà vẫn chƣa nhiều, sâu và rộng. Có lẽ, bởi sự ra đời cách quãng của

những tiểu thuyết trong thời gian gần hai năm và vấn đề tôn giáo cũng là vấn đề

khá nhạy cảm đối với nhiều ngƣời. Trong những công trình nghiên cứu về tôn giáo

trong tiểu thuyết của Nguyễn Việt Hà, những ngƣời nghiên cứu trƣớc đây đã khái

quát đƣợc về những yếu tố tôn giáo trong các tiểu thuyết, sự hiện diện của các tôn

giáo trong tiểu thuyết nhƣng chƣa nói lên đƣợc cụ thể tôn giáo đậm nét nhất là Kitô

giáo cũng nhƣ vai trò của tôn giáo với tƣ tƣởng, chủ đề của tác phẩm.

10

4. Phạm vi nghiên cứu

Nhƣ đã nói ở trên, Nguyễn Việt Hà là một trong những nhà văn nổi bật của văn

học Việt Nam đƣơng đại. Bên cạnh những tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp,

Nguyễn Xuân Khánh... thì những tác phẩm của Nguyễn Việt Hà thời gian gần đây

cũng là đối tƣợng đƣợc nghiên cứu khá nhiều. Vấn đề đô thị, những trăn trở về con

ngƣời cùng bi kịch của các nhân vật chính là những đề tài đƣợc nghiên cứu khá

nhiều khi đến với tác phẩm của nhà văn này. Trong khi đó, tôn giáo với những sự

biểu hiện rõ rệt và truyền tải những nội dung đáng chú ý lại chỉ đƣợc coi nhƣ một

khía cạnh nhỏ bổ trợ cho những nghiên cứu trên. Vì thế, việc nghiên cứu cảm hứng

tôn giáo với tƣ cách một đề tài riêng rẽ sẽ là một cách để có thể hiểu hơn những giá

trị mà Nguyễn Việt Hà thể hiện qua tác phẩm của mình.

Đƣợc biết đến với nhiều tiểu thuyết và tản văn nhƣng khi nghiên cứu về tôn giáo,

cụ thể là Kitô giáo trong tác phẩm văn chƣơng của Nguyễn Việt Hà thì bộ ba tiểu

thuyết gồm: “Cơ hội của Chúa”, “Khải huyền muộn” và “Ba ngôi của Ngƣời” là

những tác phẩm tiêu biểu về đề tài này. Đây là ba tác phẩm mà yếu tố tôn giáo

đƣợc thể hiện rõ rệt nhất ngay từ tiêu đề của tiểu thuyết cho tới những thông điệp,

nội dung, nhân vật bên trong của nó. Hơn nữa, bộ ba tiểu thuyết dƣờng nhƣ có sự

tiếp nối nhau trong cùng chủ đề. Việc dừng lại ở ba tác phẩm tiêu biểu này cũng đã

tiếp cận và đáp ứng đƣợc mục đích nghiên cứu của đề tài này.

5. Phƣơng pháp nghiên cứu

Trong công trình nghiên cứu luận văn này, tác giả sử dụng hai phƣơng pháp nghiên

cứu chính là thi pháp thể loại và văn hóa học. Đây là hai phƣơng pháp để thực hiện

việc ngiên cứu các tác phẩm từ nhiều góc độ khác nhau nhƣ ngôn ngữ, biểu tƣợng,

văn hóa, nhân vật, chủ đề và tƣ tƣởng. Ngoài ra, tác giả cũng sử dụng nhiều thao

tác nhƣ so sánh, thống kê, phân tích…

11

6. Cấu trúc luận văn

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, phần Nội dung luận văn đƣợc

triển khai thành bốn chƣơng:

Chƣơng 1: Kitô giáo và văn chƣơng Nguyễn Việt Hà

Chƣơng 2: Những yếu tố Kitô giáo qua ngôn ngữ, không gian, nghi lễ, biểu tƣợng

và lịch sử

Chƣơng 3: Những yếu tố Kitô giáo qua nhân vật

Chƣơng 4: Vai trò của Kitô giáo trong việc thể hiện chủ đề, tƣ tƣởng

12

Chƣơng 1: KITÔ GIÁO VÀ VĂN CHƢƠNG NGUYỄN VIỆT HÀ

Mỗi tôn giáo đều trải qua quá trình ra đời, định hình và phát triển. Trên mỗi chặng

đƣờng đều để lại những dấu ấn riêng. Kitô giáo trải qua khoảng thời gian dài đã

định hình đƣợc chỗ đứng của mình với những đặc trƣng riêng biệt. Tìm hiểu Kitô

giáo, đặc biệt đặc điểm Kitô giáo ở Việt Nam giúp mang lại cái nhìn khái quát, là

cơ sở cho việc tìm hiểu mối liên hệ giữa Kitô giáo và văn chƣơng Nguyễn Việt Hà.

1.1. Kitô giáo, Kitô giáo ở Việt Nam

1.1.1 Kitô giáo – lịch sử hình thành và phát triển

Kitô giáo là một trong ba tôn giáo lớn nhất thế giới cùng với Phật giáo và Hồi giáo.

Tầm ảnh hƣởng của Kitô giáo đƣợc cho là rộng lớn, trải dài nhiều quốc gia trên thế

giới, từ phƣơng Tây hiện đại tới phƣơng Đông vẫn còn nhiều bí ẩn, từ những đất

nƣớc hiện đại của châu Âu, Bắc Mỹ cho tới những đất nƣớc còn kém phát triển ở

châu Phi, châu Á. Tôn giáo này có một lịch sử ra đời, hình thành và phát triển lâu

dài. Nếu Phật giáo ra đời ở Ấn Độ, vùng đất thuộc Nam Á, Hồi giáo ra đời ở tại

bán đảo Ả Rập thì Kitô giáo ra đời trên vùng đất của đế quốc La Mã cổ đại. Kitô

giáo ra đời trên cơ sở của Do Thái giáo vốn tồn tại ở vùng Trung cận đông, nơi tiếp

giáp của ba châu lục, cƣ dân vốn theo đa thần giáo. Tại vùng đất này, những mâu

thuẫn xã hội thực sự gay gắt dƣới những cuộc chiến tranh xâm lƣợc mở rộng thuộc

địa của đế chế La Mã. Sự ra đời của Ki tô giáo gắn liền với tên tuổi của Jesus

Christ hay còn gọi là Chúa Giê su. Theo những gì đƣợc truyền lại, chúa Giê su là

ngƣời đã sáng lập ra đạo Kitô, là con của Chúa Trời đã đầu thai vào một ngƣời con

gái đồng trinh tên là Maria. Với Kitô giáo, sự sinh nở thần kì của bậc tối cao cũng

nhƣ các tôn giáo khác, Chúa Giê su đƣợc sinh ra dù cho Đức Mẹ Maria vẫn đồng

trinh. Ngài sinh ra ở Palextin, một vùng đất thuộc vào lãnh thổ của La Mã trƣớc kia

vào khoảng thế kỉ thứ V hoặc thế kỉ thứ IV trƣớc công nguyên.

13

Hình thành trên cơ sở của Do Thái giáo cùng với nhu cầu một sự độc tôn về tôn

giáo ở vùng đất này, dƣới chế độ chiếm hữu nô lệ, các tín đồ ban đầu của Kitô giáo

bao gồm nô lệ, các nô lệ đƣợc giải phóng, dân nghèo thành thị. Ban đầu, họ thành

lập những công xã nhỏ, những tổ chức có vai trò giúp đỡ lẫn nhau và làm việc từ

thiện. Các công xã này tồn tại với nguyên tắc sự bình đẳng giữa các thành viên

trong đó. Quyền lành đạo công xã thuộc về các nhà truyền giáo lƣu động và các sứ

đồ của họ, những đại biểu của quần chúng nghèo khổ. Với nguyên tắc bình đẳng,

rõ ràng những gì mà đạo Kitô thủa ban đầu đƣa ra trái ngƣợc hẳn với bản chất xã

hội chiếm hữu nô lệ và vì thế, nó bị chính quyền La Ma đàn áp thẳng tay. Tiêu biểu

là vụ chính quyền thời hoàng đế Nê rôn đã ra tay tàn sát tín đồ Ki tô giáo một cách

thảm khốc. Sau giai đoạn đó, đến thế kỉ thứ II, các công xã nhỏ của Kitô giáo đã

liên hiệp lại và tổ chức thành giáo hội. Điều này khiến cho cách hoạt động của giáo

hội có nhiều thay đổi, đặc biệt là những tín đồ không còn chỉ là những ngƣời nô lệ,

thƣờng dân mà đã có cả những ngƣời khá giả, giàu có tham gia vào.

Bị chính quyền La Mã đàn áp nhƣng sự phát triển của tôn giáo này lại mang một

dấu ấn, một bƣớc ngoặt dƣới triều đại của Hoàng đế Constantine khi vị hoàng đế

này nuôi tham vọng chinh phục toàn cầu. Dƣới triều đại của ông, không còn những

vụ tàn sát, bách hại nhƣ các hoàng đế tiền nhiệm. Điều đặc biệt chính là mẹ của

hoàng đế là một tín đồ Kitô giáo và ông rất tôn trọng mẹ. Ông nhận thấy rằng

nhiều tín đồ của tôn giáo này chấp nhận cái chết nhƣng không chịu bỏ đạo, tuy

không có ý định theo tôn giáo này tại thời điểm đó nhƣng với sự thông minh của

mình, ông đã muốn biến Kitô giáo thành một công cụ hữu hiệu cho mục đích chinh

phục thế giới của mình. Ngày càng có nhiều ngƣời thuộc giai cấp quý tộc, chủ nô

tìm đến với Kitô giáo nhƣ một chỗ dựa tinh thần và dần dần họ đã tham gia vào bộ

máy của tôn giáo này vào cuối thế kỉ thứ III. Những ngƣời lãnh đạo của Kitô giáo

cũng dần thuộc về những ngƣời thuộc tầng lớp trên. Giai cấp quý tộc, chủ nô sau

14

khi tham gia vào Kitô giáo đã nhận thấy sức mạnh tinh thần của tôn giáo này và

việc cần thiết phải sử dụng nó nhƣ một công cụ để cai trị.

Chính quyền La Ma cũng chính thức ra lệnh ngừng sát hại những tín đồ đạo Kitô.

Năm 313, Hoàng đế Constantine còn ra sắc lệnh Milano, chính thức công nhận địa

vị hợp pháp của đạo Kitô. Sau đó, ông cũng triệu tập cuộc đại hội của các giáo chủ

trong đạo để xác định giáo lý, chấn chỉnh tổ chức của giáo hội. Trƣớc lúc chết, ông

cũng chịu phép rửa tội và trở thành hoàng đế đầu tiên theo đạo Kitô. Một trong

những dấu mốc quan trọng của đạo Kitô là việc chính thức đƣợc thừa nhận là quốc

giáo của La Mã vào cuối kế kỉ thứ IV. Bộ Kinh Thánh chính thức của đạo Kitô

cũng đƣợc Gierôm dịch từ tiếng Hi Lạp ra tiếng La Tinh bao gồm kinh Cựu ƣớc và

Tân ƣớc. Cựu ước là kinh thánh của đạo Do Thái mà đạo Kitô tiếp nhận, còn Tân

ước là kinh thánh thực sự của đạo Kitô. Kinh Tân ước vốn viết bằng tiếng Hy Lạp,

gồm có 4 phần là Phúc âm, Hoạt động của các sứ đồ, Thư tín và Khải thi lục. Nhờ

việc này mà đạo Kitô phát triển mạnh mẽ cả về số lƣợng, tƣ tƣởng thần học, các

triết lý và giáo lý.

Trong lịch sử phát triển của mình, cũng nhƣ nhiều tôn giáo khác thì Kitô giáo cũng

không còn giữ đƣợc nhƣ lúc ban đầu mà cũng bắt đầu có những sự phân chia thành

các bộ phận khác nhau. Điều này là do số lƣợng tín đồ đông đảo trải dài khắp thế

giới, rộng lớn nhất trong các tôn giáo. Kitô giáo bị phân chia thành Đông và Tây

mặc cho những nỗ lực của phong trào đại đoàn kết. Nhiều chi phái của Kitô giáo,

Chính thống phƣơng Đông chiếm ƣu thế tại những vùng Đông Âu, Cận đông, châu

Phi trong khi giáo hội phƣơng Tây thì chia thành Kitô giáo La Mã và Tin lành.

Chính sự phân chia này tạo thành một cộng đồng Kitô giáo với nhiều bộ mặt khác

nhau:

15

- Ở châu Âu với mô thức những giáo hội quốc gia thì Kitô giáo tĩnh lại. Tôn

giáo này đƣợc sự ủng hộ của các chính phủ quốc gia và thực sự có uy tín

trong cộng đồng. Việc đào tạo những học giả của Kitô giáo cũng đƣợc các

trƣờng đại học, giáo hội thực hiện. Tuy nhiên, số lƣợng ngƣời đi nhà thờ

không quá nhiều tại các quốc gia này.

- Một trong những sự phát triển đáng chú ý nhất của Kitô giáo là ở Mỹ, đặc

biệt là vị thế ngày một cao của nhóm Tin Lành Phúc âm. Nhóm này ngày

một phát triển và có tầm ảnh hƣởng rộng trong cộng đồng.

- Ở châu Phi nơi là thuộc địa của những quốc gia châu Âu thì tín đồ Kitô

giáo ngày một đông đảo, hơn cả Hồi giáo. Điều này cũng tƣơng tự với số

lƣợng tín đồ tại các quốc gia châu Á. Ngay tại nhiều quốc gia mà Phật giáo

có tầm ảnh hƣởng lớn nhƣ Trung Quốc, Nhật Bản, Việt Nam, Thái Lan... thì

số lƣợng tín đồ Kitô giáo cũng ngày một tăng và tôn giáo này cũng có chỗ

đứng trong cộng đồng.

Hiện nay, Kitô giáo là tôn giáo có đông tín hữu nhất với con số ƣớc tính khoảng

2,2 tỷ ngƣời vào năm 2010, chiếm 32% dân số thế giới. Theo thời gian phát triển,

những biến động và cải cách thì Kitô giáo hiện giờ đƣợc chia làm nhiều nhánh nhƣ

Công giáo, Tin Lành, Chính thống giáo... Ngoài ra còn những giáo hội ngoại vi với

số lƣợng tín đồ ít hơn. Tỉ lệ ngƣời theo Kitô giáo vẫn chiếm đa số ở các nƣớc

phƣơng Tây nhƣ châu Âu, châu Mỹ, châu Phi và châu Đại dƣơng. Ở châu Á số

lƣợng ngƣời theo Kitô nhiều nhất là ở Philippines, một quốc gia từng là thuộc địa

của Tây Ban Nha. Số lƣợng tín đồ Kitô cũng có mặt ở nhiều quốc gia khác tại châu

lục này.

Tƣ tƣởng nhân văn của Kitô giáo đƣợc xây dựng dựa trên cơ sở của thế giới quan

thần sáng tạo vũ trụ và vạn vật, quan phòng, chi phối mọi sự. Trên cơ sở nhân sinh

16

quan, Kitô giáo xem con ngƣời là một sản phẩm kết hợp hai thực thể linh hồn và

thể xác, linh hồn luôn có tính thiêng liêng, bất tử còn thể xác thuộc về thế giới vật

chất. Nội dung cơ bản của tƣ tƣởng nhân văn Kitô giáo chính là đề cao vị trí và vai

trò của con ngƣời, xem con ngƣời là tinh hoa của vũ trụ, một chỉnh thể đƣợc kết

hợp bởi những yếu tố vật chất và phi vật chất, bởi cái hữu hình và cái vô hình, bởi

cái hữu hạn và cái vô hạn, bởi cái khả tử và cái bất tử…; đề cao quyền tự do và

bình đẳng của con ngƣời nhƣ những nguyên tắc bất khả xâm phạm, vấn đề giải

phóng con ngƣời khỏi những ràng buộc của những luật lệ và hủ tục phi nhân tính.

Nội dung tƣ tƣởng đạo đức cơ bản của Kitô giáo là bàn về các phạm trù công bằng,

bác ái, khiêm nhƣờng, nhẫn nhục, khoan dung và tha thứ nhƣ những chuẩn mực

luân lý Kitô giáo. Tƣ tƣởng nhân văn và đạo đức Kitô giáo có những tính chất nhƣ

tính duy lý, tính hệ thống, tính kết hợp, tính duy tâm - siêu hình và tính nhân loại

phổ biến. Các tính chất đó vừa thể hiện đặc trƣng của tƣ tƣởng nhân văn và đạo

đức Kitô giáo, vừa thể hiện tính ƣu điểm và nhƣợc điểm của tƣ tƣởng ấy đối với

thực tiễn cuộc sống.

Về giáo lý, những xác tín căn cốt của Kitô tập trung vào sự nhập thể làm ngƣời, sự

đền tội cho nhân loại, sự chết trên thập tự giá và sự sống lại của Chúa Giêsu. Trọng

tâm của Kitô là việc đặt yếu tố Thiên Chúa sai Con Một của mình đến thế gian để

cứu nhân loại, đây là một điểm khác biệt với tƣ tƣởng con ngƣời tự giải thoát mình

của những tôn giáo khác. Dù phân chia làm nhiều nhánh nhƣng các xác tín cơ bản

của Kitô vẫn là Thiên Chúa có Ba Ngôi, là thực thể vĩnh cửu duy nhất hiện hữu

trong ba thân vị gồm: Chúa Cha, Chúa Con và Chúa Thánh Thần; Chúa Giêsu vừa

là Thiên Chúa lại vừa là ngƣời, cả hai bản tính đó đều trọn vẹn trong Ngƣời; Đức

mẹ Maria - ngƣời đã cƣu mang và sinh hạ Con Thiên Chúa, Đấng vô hạn và vĩnh

cửu đã đƣợc hình thành trong thân thể của bà bởi quyền năng siêu nhiên của Chúa

Thánh Thần. Ngài nhận lãnh từ Maria trí tuệ và ý chí con ngƣời và mọi điều khác

17

nhƣ một đứa trẻ bình thƣờng nhận lãnh từ mẹ mình; Chúa Giêsu đồng thời cũng là

Đấng Messiah mà ngƣời Do Thái vẫn hằng mong đợi, Ngài là niềm tin, niềm hy

vọng, là Đấng biện hộ và là Đấng phán xét toàn thể nhân loại; Chúa Giê su không

bao giờ phạm tội, qua cái chết và sự phục sinh của Ngƣời, tín đồ đƣợc tha thứ tội

lỗi và hòa giải với Thiên Chúa, tín đồ chịu lễ rửa tội là biểu tƣợng cho sự cùng chết

và cùng sống của Thiên Chúa, Chúa Thánh Linh khi đó sẽ ban cho tín đồ hi vọng,

dẫn họ vào sự hiểu biết chân xác về Thiên Chúa và ý chỉ của Ngƣời giúp họ sống

trong đời sống thánh khiết; Chúa Giê su cũng trở lại để phán xét toàn thể nhân loại,

tiếp rƣớc những ngƣời tin vào Ngài về với Chúa; Kinh Thánh cũng là lời của Thiên

Chúa.

Tôn giáo là một hệ thống các biểu tƣợng. Hệ thống biểu tƣợng là một phần quan

trọng của Kitô giáo cũng nhƣ nhiều tôn giáo khác. Chúng không đơn giản chỉ là

phƣơng tiện truyền đạt thông tin mà còn đƣợc truyền tải một cách đầy xúc động.

Các biểu tƣợng tôn giáo có tác dụng mạnh mẽ và lâu dài trên các tín hữu. Kitô giáo

có nhiều biểu tƣợng, quy về đức tin Kitô giáo. Cây thập giá tƣợng trƣng cho nơi

mà Đức Kitô đã chịu chết. Nó cũng tƣợng trƣng cho sự đau khỏ của con ngƣời,

nhƣng gì khó chấp nhận trong đời sống, sự trông đợi cái chết của mỗi ngƣời và lời

mời gọi tranh đấu cho công bằng và bác ái. Tùy theo sự cảm nghiệm của mỗi

ngƣời mà cây thập giá có ý nghĩa khác nhau. Bồ câu tƣợng trƣng cho Chúa Thánh

Thần ngự trên Đức Giêsu khi Ngƣời chịu thanh tẩy. Bồ câu tƣợng trƣng cho sự

bình an, thanh thản, sự tràn đầy thần khí Chúa Thánh Thần, sự trong trắng của

ngƣời mới đƣợc rửa tội, sự tự do của tâm linh khi hƣớng tới thiên đàng. Đức Maria

biểu tƣợng cho sự vâng phục thánh ý của Thiên Chúa. Mẹ cũng là biểu tƣợng cho

sự khôn ngoan, đạo đức, tin tƣởng vào quyền năng của Chúa, mẹ của Hội Thánh.

Nƣớc rửa tội biểu trƣng cho sự cứu rỗi, tha thứ, thanh tẩy, nghi lễ nhập đạo. Ngoài

ra các bí tích, ngôn ngữ, Giáo hội cũng đƣợc coi là những biểu tƣợng. Nhờ những

18

biểu tƣợng của tôn giáo mà mỗi tín hữu thấu hiểu hơn các ý nghĩa sâu xa của tôn

giáo mình.

1.1.2 Kitô giáo và con đƣờng truyền bá, phát triển ở Việt Nam

Những mầm mống đầu tiên Kitô giáo xuất hiện tại Việt Nam vào khá sớm. Theo

bài Ảnh hưởng của Công giáo tới nền văn hóa Việt Nam đăng trên trang web của

Ban tuyên giáo trung ƣơng cho biết, theo sách Khâm định Việt sử thông ghi nhận

vào năm Nguyên Hòa thứ nhất đời vua Lê Trang Tông (1533) có một ngƣời Tây

dƣơng tên là I-nê-khu (Ignatio) theo đƣờng biển lẻn vào giảng đạo Gia Tô ở các

làng Ninh Cƣờng, Quần Anh, Trà Lũ (thuộc Nam Định cũ). Từ đó các giáo sỹ Bồ

Đào Nha và Tây Ban Nha tìm đến ngày càng đông. Ban đầu, do chƣa quen thông

thổ và không thạo ngôn ngữ nên việc truyền giáo lý ít thu đƣợc kết quả. Dần dần

công việc tiến triển ngày càng khá hơn. Theo tài liệu của giáo hội thì năm 1593, ở

Nghệ An đã có 12 làng Công giáo toàn tong.

Cuôi năm 1642, giáo sỹ ngƣời Pháp là Alexandre de Rhodes, sau mấy năm truyền

đạo ở Đàng Trong và Đàng Ngoài Việt Nam đã trở về châu Âu vận động tòa thánh

Roma giao cho ngƣời Pháp quyền truyền đạo ở Viễn Đông. Kết quả là năm 1658,

Giáo hoàng đã phong cho hai giáo sỹ Pháp là Francois Pallu và Lambert de la

Motte làm giáo mục cai quản hai địa phận Đàng Ngoài và Đàng Trong. Những câu

chuyện về con đƣờng truyền giáo này vào Việt Nam chúng ta cũng sẽ gặp lại trong

tiểu thuyết của Nguyễn Việt Hà. Năm 1664, Hội thừa sai Paris, thƣờng gọi là Hội

truyền giáo nƣớc ngoài của Pháp đƣợc thành lâp . Cuôc nội chiến Nguyễn Ánh –

Tây Sơn vào thế kỷ XVIII là một cơ hội tốt cho sự bành trƣớng của Hội truyền

giáo nƣớc ngoài và sự can thiệp của thực dân Pháp. Giám mục Pièrre Pignenaux de

Béhaine đã trở thành ngƣời đỡ đầu tích cực cho Nguyễn Ánh. Ông đƣa Hoàng tử

Cảnh đi Pháp, và năm 1787 đại diện cho Nguyễn Ánh ký với Pháp Hiệp ƣớc

Versailles. Sau đó, do xảy ra cách mạng Pháp 1789, Hiệp ƣớc này không thực hiện

19

đƣợc, Béhaine đã tự mình mộ quân và sắm vũ khí giúp Nguyễn Ánh đánh Tây Sơn.

Hoạt động của Béhaine giúp cho nƣớc Pháp có chỗ đứng vững chắc ở Việt Nam cả

về chính trị và tôn giao.

Sau khi lên ngôi vào năm 1802, lấy niên hiệu là Gia Long, Nguyễn Ánh lâm vào

một tình thế nƣớc đôi: Một mặt thì chịu ơn các giáo sỹ và ân nhân ngƣời Pháp, do

vậy ông đã ban thƣởng hậu và sử dụng một số ngƣời làm cố vấn và quan lại trong

triều; mặt khác lại lo ngại sự phát triển của Kitô giáo trƣớc mắt sẽ ảnh hƣởng xấu

đến truyền thống đạo đức và thuần phong mỹ tục cổ truyền, sau nữa có thể làm mất

ổn định chính trị và dẫn đến nguy cơ mất nƣơc . Đê đố i phó với tình hình, nhà

Nguyễn chủ trƣơng “bế môn tỏa cảng” trong giao lƣu và giữ nguyên trạng đạo Kitô

chứ không khuyến khích phát triên . Cùng với sự đô hộ của thực dân Pháp, quá

trình truyền bá đạo Kitô vào Việt Nam trở nên dễ dàng và nhanh chóng hơn. Nhiều

nhờ thờ, các giáo xứ đƣợc thành lập nhất là tại các đô thị lớn nhƣ Hà Nội, Nam

Định, Ninh Bình, Sài Gòn... Số lƣợng bà con giáo dân cũng ngày một tăng lên và

sự ảnh hƣởng của tôn giáo này tới đời sống của một bộ phận ngƣời dân đã đƣợc

ghi nhận. Mặc dù sau đó Pháp bị thất bại trong cuộc đô hộ Việt Nam, xã hội Việt

Nam mới đƣợc thành lập và lãnh đạo chính quyền nhƣng theo thời gian, sự hiện

diện của Kitô giáo vẫn tồn tại theo thời gian. Thế kỉ thứ XX, đây là giai đoạn khá

trầm lắng trong sự phát triển của Kito giới bởi những đặc điểm của xã hội. Không

có nhiều tài liệu về sự phát triển hay hoạt động của giáo hội ở Việt Nam thời kì

này. Thế nhƣng, cùng với quá trình đô thị hóa và hội nhập với thế giới, thâp niên

cuôi cung cua thê ky XX và thập niên đầu của thế kỷ XXI co thê đƣơc ghi nhơ nhƣ

là một trong những thời ky lớn nhất về sự phát triển của Kitô giáo tại Việt Nam.

Hiện giờ, Kitô giáo là một tôn giáo lớn tại Việt Nam bên cạnh Phật giáo, Hồi giáo

và những tôn giáo, tín ngƣỡng nhỏ hơn khác. Trải qua nhiều biến cố thăng trầm vì

nhiều lý do chủ quan và khách quan, đến nay, số lƣợng tín đồ Kitô giáo có khoảng

7 triệu ngƣời. Trong đó, khoảng 6 triệu ngƣời Công giáo và khoảng 1 triệu ngƣời

20

Tin Lành phân bố gần nhƣ khắp các vùng trên lĩnh thổ Việt Nam nhƣng tập trung ở

một số nơi nhƣ Ninh Bình, Sài Gòn,... Kitô giáo ở Việt Nam gồm hai nhánh: Công

giáo La Mã và Tin Lành. Cả hai cộng đồng này ở Việt Nam đều đƣợc thừa

nhận[36].Tầm ảnh hƣởng của tôn giáo này cũng ngày một rộng hơn, sâu hơn. Tôn

giáo này có ảnh hƣởng tới đời sống nghệ thuật từ ki xuất hiện tại Việt Nam và

ngày càng có những dấu ấn nhất định. Về văn học, Kitô giáo cũng có ảnh hƣởng

tới văn học, điển hình là trong các sáng tác của nhà văn Nguyễn Việt Hà.

Kitô giáo là một tôn giáo ra đời từ rất sớm. Trải qua hơn 20 thế kỷ, tuy có những

giai đoan thăng trâm , những biến thiên theo thời gian và thời cuộc, có lúc tƣơng

chƣng nhƣ diêt vong , nhƣng cuôi cung thi Kitô giao đa chiêm môt vi tri kha vƣng

vàng trên thế giới. Trong giai đoan hiên nay, Kitô giao hiện là một trong những tôn

giáo phát triển nhanh nhất ở mọi nơi trên thế giới . Hâu hêt sƣ phat triên nay co ve

không do sƣ truyên giao tƣ nhƣng ngƣơi Kitô giao phƣơng Tây ma là một điều tất

yếu của thời đại. Ở Việt Nam, theo chân ngƣời phƣơng Tây và những giáo sĩ tới

muộn hơn so với những tôn giáo khác nhƣng hiện tại , Kitô giao qua những bƣớc

thăng trầm đã có một vị trí quan trọng đối với ngƣời Việt. Ta có thể thấy, tuy

không hiện diện rộng lớn nhƣ Phật giáo nhƣng những vùng đất có giáo dân cũng

ngày một nhiều, đặc biệt là ở những vùng đất đô thị, những vùng đất mà Kitô giao

ảnh hƣởng từ rất sớm . Những nhà thờ , những nghi lễ , những tác phẩm tinh thần

của Kitô giao cũng không còn xa lạ với mọi ngƣời và trở thành một phần quan

trọng của cuộc sống hiện nay.

1.2. Văn chƣơng của Nguyễn Việt Hà

1.2.1. Vài nét về con ngƣời Nguyễn Việt Hà

21

Nguyễn Việt Hà tên thật là Trần Quốc Cƣờng, sinh năm 1962, tự nhận mình là

ngƣời Công giáo (một nhánh của Kitô giáo). Ông xuất thân là một tiểu thị dân

ngƣời Hà Nội, với tuổi thơ bụi bặm và lang thang hè phố. Đó là những năm tháng

cho ông những âm thanh hỗn tạp của đô thị, những cảnh đời lam lũ đến những bản

thánh ca trong giáo đƣờng phố Nhà Chung. Sau khi tốt nghiệp trƣờng Đại học

Kinh tế, ông làm việc cho một Ngân hàng. Ông tham gia viết kịch bản phim Của

rơi năm 2001. Đến tháng 12 năm 2004 ông trở thành nhà văn chuyên nghiệp. Với

Nguyễn Việt Hà, văn nghiệp là sự trải nghiệm đồng thời là sự giãi bày, cảm nhận,

chiêm nghiệm. Có lẽ vì thế mà khi đọc tác phẩm của ông, độc giả cảm thấy hết sức

gần gũi và thân thiện, nhƣ gặp những con ngƣời đâu đó xung quanh mình. Ngƣời

đọc không hết thú vị và nhanh chóng yêu mến cách viết, cách xây dựng nhân vật,

nghệ thuật tự sự rất đỗi nhẹ nhàng, hài hƣớc mà thông minh, sắc sảo của nhà văn.

Để rồi từ đó, công chúng đồng cảm, chia sẻ với ông về những lo toan bộn bề của

cuộc sống, những xô bồ, nhốn nháo, biến dạng của đô thị đƣơng đại. Ông còn là

nhà văn của nhiều hứa hẹn phía trƣớc.

1.2.2. Quá trình sáng tác của Nguyễn Việt Hà

Gần hai mƣơi năm cầm bút, cho đến nay, Nguyễn Việt Hà đang ở độ chín, trở

thành một cây viết quen thuộc của độc giả và đƣợc khẳng định là một cây bút đô

thị đặc sắc trên văn đàn Việt Nam đƣơng đại. Nhìn lại lộ trình sáng tác của ông

cũng là dịp ta đƣợc đồng hành khám phá thành quả lao động nghệ thuật miệt mài

và không kém đam mê của một ngƣời viết văn chân chính.

Những năm 1989-1990, Nguyễn Việt Hà đã yêu sâu sắc Hà Nội tạo đƣợc những

dấu ấn đầu tiên của mình trên văn đàn Việt Nam. Đó cũng là thời điểm ông viết Cơ

hội của Chúa với bao nhiêu trăn trở, suy tƣ, với tâm trạng "Hồi đó mình rất muốn

viết những trang về đƣờng tàu điện ở Hà Nội. Tàu điện từng là thứ rất đặc trƣng

cho phố phƣờng của Hà Nội"… nhƣng điều cuốn hút hơn cả đối với ông vẫn là

22

cuộc sống "nội đô" Hà Nội. Bởi theo ông, nội đô là nơi sinh ra tầng lớp thị dân,

"những người ngoại tỉnh do hoàn cảnh xô đẩy về đô thị, cái đầu tiên mà họ tiếp

xúc là văn hóa cửa ô. Cửa ô mang hình ảnh đô thị nhưng cũng là sự tha hóa của

nội ô”. Đọc Cơ hội của Chúa, chúng ta nhận thấy "ba vạn chín nghìn tổng, chánh,

phó giám đốc trong và ngoài quốc doanh đều mù và điếc theo mọi nghĩa" [6, tr.

397], lại thấy "Quan buôn lậu có thế hơn dân buôn lậu" và nhất là thấy "Thương

trường chân chính… đầy rẫy kỹ xảo. Phương châm chủ yếu là đôi bên cùng có lợi.

Một sự hợp tác mang tính chất trí thức và trung thực. Thương gia ở các nước tiên

tiến được coi như một bộ phận tinh hoa của Hà Nội" [6, tr. 122]. Sinh ra, lớn lên

rồi trƣởng thành ở Hà Nội, ngƣời đọc dễ nhận thấy sự lịch lãm, thâm thúy vốn có

của một nhà văn gốc Hà thành ngay trong sáng tác đầu tay của ông, mặc dù tác giả

tự nhận đó là cuốn tiểu thuyết thể hiện sự hồn nhiên của một thời nông nổi. Thực

ra, đó đã là một khởi đầu thuận lợi của một cây bút có tố chất chuyên nghiệp. Sự

chào đón một cách hồ hởi của độc giả và giới phê bình ngay khi cuốn tiểu thuyết

này ra đời khẳng định điều đó.

Từ năm 2003 đến năm 2013, chỉ trong khoảng thời gian khoảng mƣời năm,

Nguyễn Việt Hà đã cho ra đời hai cuốn tiểu thuyết, một tập truyện ngắn, bốn tập

tạp văn dày dặn và ngày càng thể hiện sự già dặn trong lối viết. Tiểu thuyết Khải

huyền muộn (2003, tái bản lần thứ hai 2013) của ông đƣợc độc giả chờ đợi và càng

đọc càng thấy hài lòng sau sự thành công của tiểu thuyết Cơ hội của Chúa hơn

mƣời năm trƣớc. Tất nhiên đây vẫn là cuốn sách rất khó đọc đối với tất cả bạn đọc,

kể cả những "siêu độc giả" (những ngƣời cầm bút nhƣ ông). Văn học, nói nhƣ nhà

văn tiền bối Nam Cao "chỉ dung nạp những ai biết đào sâu, tìm tòi, khơi những

nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những gì chưa có" (Đời thừa - 1943). Nếu nhƣ

trong Cơ hội của Chúa, Nguyễn Vệt Hà vẫn còn "chuyện", đƣợc kể khá liền mạch

để ngƣời đọc dễ theo dõi thì đến “Khải huyền muộn” ngƣời ta có một độ hoang

mang nhất định, rất khó xác định nó hay dở thế nào, thành công đến đâu. Nhà văn

23

Nguyễn Huy Thiệp trong lời giới thiệu cuốn sách này đã có những nhận xét khá

sâu sắc về dấu ấn đƣơng đại trong văn xuôi Nguyễn Việt Hà: "anh…. cố tình vi

phạm các "nguyên tắc vàng" sau đó trình bày ra một nội dung khác với các nhà

văn đương thời, là một câu hỏi "chơi thẳng" vào "trái tim" văn học: "Thế mà các

vị coi đấy là văn học à?". Tinh thần khủng bố trắng trợn với các giá trị cổ điển

ngoài nội dung lại được nhấn mạnh thêm bằng một hình thức cấu trúc ngữ pháp và

bố cục không cân đối, làm cho độc giả đã khó đọc lại thêm một lần nữa khó đọc

hơn nếu không muốn nói là không thể đọc được"[20]. Đọc Khải huyền muộn, nhà

văn dẫn dắt ngƣời đọc bằng cách kể chuyện "không có truyện", mở đầu rất vu vơ,

tầm phào và không định thần kịp trƣớc kết thúc của một "tiểu truyện" mới bắt đầu

đƣợc tung ra. Đó là một nhân vật xƣng tôi với anh đi lang thang quanh Hà Nội,

đang ngắm cảnh, tả cảnh chợt chuyển sang kí ức, kể về thời trung học… rồi nhảy

cóc sang chuyện nhà văn đi tìm nhân vật,…chƣa xong lại chuyển sang chuyện tôi

với Vũ… và kết thúc lại là hình ảnh nhà văn Bạch "đôi khi ngồi quán lạ, chợt thấy

ai đó to giọng văng tục thì tự biết ngay đấy là khách hàng đã thâm niên ngồi ở

quán Vinh. Rồi đây, Bạch và cô bé cũng chỉ đến quán Vinh thêm một lần nữa" [7,

tr. 338]… Nghĩa là tác phẩm kết thúc trong tâm thế ngƣời đọc hầu nhƣ còn muốn

biết sau đó nhƣ thế nào, vì họ chƣa kịp hiểu, chƣa thể ngay tức thì ngộ ra ý nghĩa

của hồi kết. Lâu nay chúng ta vẫn tâm niệm về một "cốt truyện là chuỗi sự kiện, có

mở đầu và một kết thúc có ý nghĩa". Đến Nguyễn Việt Hà, lối kết cấu cổ điển ấy

dƣờng nhƣ hết dấu vết. Tất cả các tiểu truyện và các liên tƣởng đều không có một

kết thúc nào (đã đành rồi), thậm chí chúng còn không có một ý nghĩa nào liên quan

gì với nhau nhiều lắm nữa. "Điều này giống như người ta nói "thúng gạo này nặng

mười mét" vậy", (Nguyễn Huy Thiệp).

Tập truyện ngắn Của rơi (2004) và các tập tạp văn lần lƣợt xuất bản ngay sau đó

nhƣ Nhà văn thì chơi với ai (2005), Mặt của đàn ông (2008), Đàn bà uống rượu

(2010), Con giai phố cổ (2013) cho thấy sức sáng tạo ngày một dồi dào của

24

Nguyễn Việt Hà. Có nhiều độc giả dƣờng nhƣ đƣợc xả hơi một cách thật sự khoan

khoái khi tìm đến tạp văn của ông bởi một lối "u mua đen" - "món hài Hà Nội" rất

Nguyễn Việt Hà. Ông viết hóm hỉnh, nhẹ tênh mà lại tỉ mỉ chân thực đến đỉnh về

hình ảnh đàn ông dự yến, đàn ông dở hơi óng ánh, đàn ông khỏa thân, bi tráng anh

em rể, mồm của đàn ông… và sống động đến bất ngờ về đàn bà uống rượu, đàn bà

có võ, đàn bà đọc Tam quốc, thiếu phụ ngoại tình, thiếu nữ đánh cờ, và một ngày

dài hơn thế kỉ… Nếu so sánh đời sống và con ngƣời vùng đồng bằng Nam bộ bộc

trực trong truyện ngắn và tạp văn Nguyễn Ngọc Tƣ hay cùng chủ đề thị dân đậm

chất triết luận trong văn xuôi Hồ Anh Thái, ta vẫn dễ nhận thấy một lối viết riêng,

không thể trộn lẫn của truyện ngắn và tạp văn Nguyễn Việt Hà. Đó là một lối hài

sâu cay. Đùa đấy nhƣng cũng là thực đấy. Anh đi suốt từ chợ Đồng Xuân, qua chợ

Hôm đến chợ Đuổi của Hà Nội để lật tung những sâu xa tính toán buôn bán đất Kẻ

Chợ nhƣng cũng không quên dành đất ƣu ái cho những khoảng lịch lãm của ngƣời

có học, trân trọng kiến thức và sĩ khí truyền đời. Đọc tạp văn của ông, thấy nóng

hổi chuyện phố xá với cái duyên không dễ có mà vẫn rƣng rƣng, tinh tế cảm xúc.

Hà Nội trong ông hiện lên hƣ hao nề nếp pha lẫn sự nuối tiếc, khinh bạc. Tuy

nhiên, phải thừa nhận rằng, đằng sau tiếng cƣời hồ hởi, giòn dã, Nguyễn Việt Hà

để lại trong lòng ngƣời đọc những dƣ vị thâm hậu, cứ mải miết hồi hộp, phấn chấn

đọc hết từ đầu đến cuối. Ngay nhan đề của bài viết đã lôi cuốn ngƣời đọc muốn

biết: đàn bà uống rượu, đàn bà có võ, đàn ông dở hơi…óng ánh… là bởi vì tất thảy

đều hi hữu. Mỗi bài viết "xinh xinh" của ông đậm đà một khẩu vị lạ, tƣởng "biết

rồi, khổ lắm…!" mà vô vàn mộng mị, xa xăm, nhất là khi ông viết về lần đầu nghe

nhạc Trịnh hay tự tình về bạn ở cùng phố. Hình nhƣ với ông, càng viết càng mới.

Không đƣợc rộng rãi địa hạt nhƣ những nhà văn có sở trƣờng viết về nông thôn

Nguyễn Ngọc Tƣ, xoay xở trong một Hà Nội nội đô thật đấy nhƣng văn xuôi

Nguyễn Việt Hà chƣa từng gợn một cảm giác chật hẹp, vất vả trong cách lựa chọn

đối tƣợng miêu tả, cũng chẳng hề thiếu thốn cách giễu nhại, hài hƣớc vốn phóng

25

khoáng phong phú của một ngƣời đọc nhiều, biết nhiều. Có lẽ vốn sống, sự lịch

lãm và khả năng hấp thu tinh tế tinh hoa chất phố phƣờng Hà Nội đã làm nên bản

sắc, văn phong độc đáo của ông với phong vị khó quên, khó trộn lẫn.

Khai xuân 2015, tại Trung tâm văn hóa Pháp - Hà Nội, Nguyễn Việt Hà đã làm

nóng lên không khí văn học Việt Nam đầu thế kỉ XXI bằng cuốn tiểu thuyết thứ

ba, tiểu thuyết “Ba ngôi của ngƣời”, do Nhà xuất bản Trẻ ấn hành. Tác phẩm vừa

ra mắt ít lâu đã đƣợc tái bản ngay. Đó thực sự là một hiện tƣợng hiếm hoi và đáng

mừng của văn học nƣớc nhà. Nó cũng cho thấy bản lĩnh sáng tạo vững vàng của

nhà văn đam mê nghề nghiệp, đam mê khám phá Hà Nội và rộng ra là muôn mặt

đời thường, mang nặng hơi thở của những số phận, những kiếp ngƣời trôi nổi trên

dòng lịch sử bão tố của dân tộc. Nếu nhƣ trong hai cuốn tiểu thuyết trƣớc, yếu tố

đơn và tĩnh vẫn còn là điểm tựa để xây dựng tình huống, thì đến “Ba ngôi của

ngƣời”, Nguyễn Việt Hà đã "đa thanh hóa" tiểu thuyết, đặt nhân vật sống trong

một không - thời gian nhiều chiều, trong đó có cả thời gian tâm linh. Một sự bứt

phá ngoạn mục, nếu không nói là ở thế kỉ XX, các tiểu thuyết gia chƣa đủ điều

kiện khai thác. Nhà văn để ba nhân vật thành ba ngôi kể, chính là những hóa thân

lúc ẩn, lúc hiện của tác giả, tấu lên bản giao hƣởng của ngƣời Hà Nội giữa những

biến cố thời thế.

1.2.3. Sự đa dạng về thể loại trong sáng tác của Nguyễn Việt Hà

Sự phong phú đa dạng về thể loại trong sáng tác của Nguyễn Việt Hà là một trong

những biểu hiện rõ rệt sức sáng tạo dồi dào của một bút lực khỏe, có năng khiếu

văn chƣơng nghệ thuật, có ý thức nghề nghiệp một cách sâu sắc và cả những đam

mê, những trải nghiệm phong phú, độc đáo. Tâm trạng và những day dứt về nghề

nghiệp cũng là biểu hiện của một cốt cách Hà Nội lịch lãm, uyên bác, xuất phát từ

nhân tâm trong sáng của nhà văn.

Nguyễn Việt Hà với tiểu thuyết

26

Đầu những năm 90 của thế kỉ XX, Nguyễn Việt Hà bắt đầu đƣợc độc giả chú ý với

một số truyện ngắn hoạt kê hài hƣớc, hóm hỉnh nhƣ Thiền giả, Của rơi, Bậc cuối…

chủ yếu là để giễu chuyện đời nay. Nhƣng phải đến khi sự ra đời của các tập tiểu

thuyết: Cơ hội của Chúa năm 1999, Khải huyền muộn năm 2005, đƣợc giải thƣởng

của Hội Nhà văn và năm 2014 là sự ra đời của tiểu thuyết thứ ba Ba ngôi của

người, Nguyễn Việt Hà mới thực sự gây ấn tƣợng mạnh đối với giới nghiên cứu và

ngƣời đọc.

Từ đây ông dƣợc đánh giá là cây bút đô thị xuất sắc, lão luyện. Tuy xuất hiện sau

so với các cây bút kì cựu nhƣng Nguyễn Việt Hà là gƣơng mặt mới, tiêu biểu của

thế hệ trẻ bƣớc vào làng văn với tâm thế hoàn toàn chủ động nhập cuộc. Cũng là

niềm hạnh phúc của nền văn chƣơng Việt khi đƣợc đón nhận một nhà văn Hà Nội,

nói cƣời rổn rảng cả một góc phố, có biệt tài nói nhƣ viết, tấu lên khúc khải huyền

độc đáo qua những áng tiểu thuyết đầy đặn mà ngổn ngang bao nhiêu sự đời, nỗi

đời đang chạy qua trƣớc mắt nhƣ những thƣớc phim tỉ mỉ.

Nguyễn Việt Hà với truyện ngắn

Phải chăng truyện ngắn mới là địa hạt thể hiện tài năng của nhà văn? Viết thì dễ

nhƣng viết cho đậm đà một khẩu vị đặc trƣng chứ không nhạt hoét, dễ dãi mới

khó. Truyện ngắn đòi hỏi nhà văn phải có những năng lực đặc biệt. Trƣớc hết là

khả năng nắm bắt thời sự một cách nhạy bén và một tƣ duy sắc sảo để phân tích,

nhào nặn những hỗn độn từ cuộc sống thành chất sống cụ thể, có hình hài, mang

tính tƣ tƣởng và cả chất triết lí sâu xa. Hơn nữa lại phải tối thiểu hạn chế dung

lƣợng, dùng ít chữ nhất mà vẫn phản ánh một cách chính xác, sâu sắc nhất về bức

tranh đời sống mà nhà văn đã công phu lựa chọn. Nguyễn Việt Hà là nhà văn của

nội đô Hà Nội, có một thời tuổi trẻ vất vả, lang thang hè phố. Chính những năm

tháng nhƣ thế đã giúp ông thu vào tầm mắt, in một dấu ấn rất đậm về những ngƣợc

xuôi, bộn bề và cả những bi hài vốn có của cuộc sống đô thị với cơ chế kinh tế thị

trƣờng thời mở cửa. Nhà văn Thạch Lam (1910-1942) có những năm tháng tuổi

27

thơ sống ở phố huyện Cẩm Giàng (Hải dƣơng), để rồi sau này, cái phố huyện heo

hút, hiu quạnh ấy trở thành không gian nghệ thuật trở đi trở lại trong nhiều truyện

ngắn của ông. Văn hào Nga M. Gorki tổng kết đời mình thành kiệt tác Thời thơ

ấu…. Hà Nội cũng nhƣ thế trong truyện ngắn của Nguyễn Việt Hà. Đó là những

khoảnh khắc ít ỏi Nắng bắt đầu đậm vàng qua kẽ xanh tán lá… nắng vàng long

lanh trong giọt mưa sót mong manh bám trên những cành hồng đỏ… (Từng vòng

khói thuốc, Của rơi, 2004, Nxb Phụ nữ). Chủ yếu trong truyện ngắn của Nguyễn

Việt Hà là một không gian Hà Nội náo nhiệt với những căn buồng tƣơng tự nhƣ

buồng hoàng tử Phở nồng nặc mùi nước hoa Cologne (Người đi thi hộ - Sđd) hay

Ngột ngạt người trong ăm ắp rượu và đủ loại món ăn nóng nguội. Khách sạn nổi

tiếng với những món Tầu nhưng làm tiệc đứng kiểu Tây… (Rửa tội - Sđd). Không

những có năng khiếu chọn lọc đề tài theo một lối riêng, đậm bản sắc, ông còn tạo

nên một giọng điệu văn chƣơng mang thƣơng hiệu Nguyễn Việt Hà: lúc hóm hỉnh,

sinh động một cách tự nhiên nhƣ nói, lúc lại thâm trầm sâu xa. Nhất là khi ông

dành một góc riêng để khắc họa hình tƣợng những trí thức Hà Nội, những cốt cách

Hà Nội gốc mà theo ông, không bao giờ mai một, dù thời thế có thăng trầm và bụi

bặm hơn nữa. Thành công trong tiểu thuyết thể hiện sự trƣởng thành của nhà văn

thì đặc sắc của truyện ngắn chính là biểu hiện của độ bền vững, của kĩ năng viết đã

trở nên sành sỏi, nhuần nhuyễn. Năm 2001, đạo diễn Vƣơng Đức thích truyện ngắn

của ông và đã yêu cầu Nguyễn Việt Hà chuyển thành kịch bản phim với ý tƣởng

Của rơi mang ý nghĩa kép: ở một mức độ nào đó, ngƣời trí thức là một thứ của rơi,

ai nhặt đƣợc và sử dụng nó nhƣ thế nào lại là vấn đề khác. Tình yêu cũng tựa nhƣ

một thứ của rơi, ai may mắn thì nhặt đƣợc. Phúc họa ở đời không lƣờng hết là vì

thế.

Tập truyện ngắn Của rơi (2004) với hơn hai mƣơi tác phẩm cho thấy Nguyễn Việt

Hà đang vƣơn đến một địa hạt văn chƣơng mới, phong phú hơn, thú vị hơn. Ông là

nhà văn Hà Nội, là cây bút văn xuôi tiêu biểu của văn chƣơng Việt hiện nay.

28

Nguyễn Việt Hà với tạp văn

Tạp văn là một thể loại có lịch sử lâu đời, phổ biến từ thời Chiến quốc. Thế kỉ XX

ghi danh nhà văn Lỗ Tấn cũng chính ở thể loại tạp văn hiện đại, dùng để phê phán

một cách hữu hiệu những vấn nạn của quốc dân Trung Hoa mà ông cho là căn

bệnh tinh thần, ngu dốt, u mê, lạc hậu, tự mãn và đớn hèn. Cho đến nay, tạp văn

vẫn phát triển với diện mạo và nội dung ngày càng phong phú. Những nhà tạp văn

tiêu biểu của nƣớc ta hôm nay nhƣ Tạ Duy Anh, Nguyễn Quang Lập, Nguyễn

Khải, Nguyễn Ngọc Tƣ, Phan Thị Vàng Anh, Dƣơng Ngọc Dũng, Nguyễn Việt

Linh, Nguyễn Văn Thọ… cho thấy sự nở rộ và tính ƣu việt của thể loại. Nhìn

chung đây là loại văn xuôi ngắn gọn, hàm súc, linh hoạt, dễ bắt nhịp với nhu cầu

thƣởng thức của nhiều giới độc giả. Tuy dung lƣợng ngắn nhƣng tạp văn chứa

đựng những nội dung phong phú đa dạng, có thể liên quan đến các vấn đề chính trị

- xã hội mang tính chính luận sắc sảo, cũng có thể là những thiên “tạp cảm” giàu

cảm xúc trữ tình, đặc trƣng cho phong cách nghệ thuật của tác giả văn chƣơng. Thể

văn này thƣờng chớp lấy một ý nghĩ, khoảnh khắc suy tƣ, một thoáng liên tƣởng

bất ngờ, độc đáo, đậm dấu ấn cá nhân của nhà văn. Do đó, ngắn nhƣng tạp văn lại

chứa đựng những ý tƣởng ngầm, sắc và sâu.

Ngoài tiểu thuyết và truyện ngắn, Nguyễn Việt Hà còn nổi danh với những tập tạp

văn đặc biệt. Những ngƣời từng gặp Nguyễn Việt Hà đều nhận xét, ít ai nghĩ ông là

nhà văn bởi cái dáng cao lớn, khuôn mặt mang nhiều nét phôi pha và trải nghiệm

cuộc đời. Nhƣng khi nói chuyện mới thấy ông là một con ngƣời khá thú vị. Ông

thƣờng làm chủ đƣợc câu chuyện và có cách nói rất thu hút. Nhà văn lại có biệt tài

viết nhƣ đang nói, nhƣ đang ngồi nhậu ba la bông lơn với bạn bè, chẳng biết câu

nào đùa, câu nào thật. Ấn tƣợng chung của mọi ngƣời là đọc tạp văn của ông thấy

nhƣ lúc ông nói chuyện với mình vậy. Khởi đầu là tiểu thuyết, song tạp văn chính

là cái duyên mặn mòi trên con đƣờng văn chƣơng của Nguyễn Việt Hà.

29

Một trong những lí do độc giả yêu tạp văn Nguyễn Việt Hà chính là ở lối viết nhẹ

nhàng mà thu hút của ông. Nhà văn có lần tâm sự “Thật ra có rất nhiều ngƣời, nhƣ

nhà báo Trịnh Tú nhận xét về tôi: “Cậu viết về đàn bà hay hơn đàn ông”. Nói

chung là do cảm giác đọc chi phối thôi, vì thật sự tạp văn viết về đàn ông hay đàn

bà thì đều phải “điêu toa” nhƣ nhau. Tôi quan niệm viết văn không dựa trên câu

chuyện cụ thể nào, mà chính là cách dẫn dắt, câu chữ sao cho hấp dẫn”. Ông viết

về đàn bà uống rượu, mặt của đàn ông, tá lả tiến sĩ, anh hùng tuyệt lộ, bi kịch của

lạ… hay con giai phố cổ đều bằng một giọng văn dí dỏm mà sâu sắc lạ lùng.

Không thiếu những văn phẩm nhƣ thế, chẳng hạn một đoạn trong tạp văn Anh hùng

tuyệt lộ của Nguyễn Việt Hà: “Đàn ông đƣợc coi là anh hùng (từ điển Hán Việt

Đào Duy anh chú: Anh là vua loài hoa, Hùng là vua loài thú, chỉ người hào kiệt

xuất chúng), khi lâm tuyệt lộ thì tuyệt nhiên khác. Một phần do cái sự họ gặp phải

bi thảm đến cực cùng, một phần là do cái cách họ ứng xử với những bất thƣờng bi

thƣơng ấy. Cố nhiên, vì là đàn ông nên cũng có lúc họ bị tán gia bại sản, cũng có

lúc họ gặp ác phụ phản thùng. Có điều, với tất thảy bọn họ, tiền bạc hay hôn nhân

chƣa hẳn quá trọng, nó nhỏ nhƣ bò ăn cỏ. Chuyện làm họ lao đao day dứt hơn cả lẽ

sinh tử chính là chữ Hiếu, chữ Nghĩa, chữ Tín. Ngƣời đọc đến với tạp văn của

Nguyễn Việt Hà để thƣởng thức một phong vị hài hƣớc sâu cay, tƣởng là bông lơn

nhƣng thực ra là nhiều hàm ý. Nhà văn mƣợn một hiện tƣợng cụ thể nhƣng không

hoàn toàn cá biệt, ngƣợc lại, rất phổ biến trong cuộc sống đƣơng đại (chẳng hạn

nhƣ chuyện khôn ngoan nhận hối lộ, chơi chứng khoán, sự bất ổn của giá cả thị

trƣờng…). Qua những trang tạp văn ngắn gọn, xinh xinh của ông, độc giả nhận

thấy bức tranh hiện thực xã hội đƣơng đại thật phong phú, đa dạng. Những vấn đề

nhạy cảm nhất liên quan đến chính trị, việc giáo dục những con ngƣời bình dị, vấn

đề văn hóa thời kinh tế thị trƣờng… đi vào tạp văn của ông một cách tự nhiên,

sống động, linh hoạt. Khác với những đao to búa lớn mà ngƣời ta hay bàn về tiểu

thuyết của Nguyễn Việt Hà, đọc tạp văn của ông chúng ta có cảm giác nhƣ trút

30

đƣợc gánh nặng mà vẫn không mất đi sự đồng cảm khi nhà văn bộc lộ nhận thức

và tình cảm của mình với cuộc sống, con ngƣời, xã hội bằng một mĩ cảm hiện đại

mà gần gũi, dung dị. Chính Nguyễn Việt Hà cũng đầy trăn trở về thể loại này: “Nói

cho cùng, tản văn là thứ văn mƣu sinh, là thể loại “tủi thân” nếu miễn cƣỡng phải

so với tiểu thuyết hay truyện ngắn. Đàn ông viết ra nó đều là những ngƣời có nhân

cách, thậm chí còn tử tế. Ngày hôm nay, số ngƣời mua và đọc tạp văn thƣờng đông

hơn hẳn số ngƣời mua và đọc tiểu thuyết. Điều này không biết nên lo hay mừng”.

1.2.4. Các vấn đề xuyên suốt trong văn xuôi Nguyễn Việt Hà

Hiện thực đời sống đương đại trong tiểu thuyết Nguyễn Vệt Hà

Trƣớc hết phải thấy một thực tế, Nguyễn Việt Hà lớn lên ở thời hậu chiến (chỉ

những năm 1975-1985 ở nƣớc ta) nhƣng bƣớc vào văn nghiệp ở buổi đầu của nền

kinh tế thị trƣờng thời mở cửa (sau 1986). Các tiểu thuyết Cơ hội của Chúa (1999),

Khải huyền muộn (2003), Ba ngôi của người (2014) và các tập tạp văn của ông

không có dấu vết của quá khứ đậm chất sử thi trƣớc đó. Tác phẩm của Nguyễn

Việt Hà đã phản ánh hiện thực đời sống đƣơng đại một cách sinh động và đặc biệt

phong phú, đa dạng, tinh tế theo một cách riêng. Ngƣời đọc cảm nhận đƣợc một

cách sâu sắc về "cái thời buổi nhố nhố nhăng nhăng, ông không ra ông, thằng

không ra thằng" [11, tr.331] đang phơi bày trƣớc mắt. Nhà văn dựng "chân dung"

và miêu tả khá chi tiết, một đô thị đầy rẫy những "gã quan tham đã có biệt thự còn

cố chiếm lấy một suất phân nhà bé tí trong khu tập thể rồi thanh thản hạ cánh an

toàn… [7, tr.12]. Một cô Hoa hậu "mặc bikini… uyên bác vanh vách trả lời các

câu hỏi của giám khảo". Tiêu biểu hơn là tiểu sử quái đản của những giám đốc

"chưa học hết cấp Một… được báo chí khen là biết tám ngoại ngữ và trong giao

tiếp không bao giờ dùng tiếng Việt [11, tr.398]. Đó còn là một Nguyễn Văn Mƣời

Hai, "một thằng vô học móc cống dám len vào điều hành kinh tế ở tầm vĩ mô" [11,

tr.397]. Đọc những câu nhƣ thế chợt nhiên nhớ đến cảnh quê nhà bỗng xoay ra phố

với những kẻ "Chí cha chí chát khua giày dép. Đen thủi đen thui cũng lượt là"

31

trong thơ Trần Tế Xƣơng xƣa kia. Lại nhớ cái thời của những Xuân Tóc Đỏ, từ

một thằng ma cà bông, sống bằng nghề trèo me trèo sấu và thổi kèn quảng cáo

thuốc lậu, nhặt ban quần, không cha không mẹ bỗng nhiên trở thành vĩ nhân, nhà

Âu hóa, anh hùng cứu quốc trong sáng tác đƣợc xem là mẫu mực về đề tài đô thị

hiện đại của nhà văn Vũ Trong Phụng, tiểu thuyết Số đỏ.

Khái quát mặt trái xã hội đƣơng đại, Nguyễn Việt Hà không quên chỉ rõ nguyên

nhân sâu xa của nó. Nhà văn bật lên những câu cảm thán tƣởng bâng quơ nhƣng

thực ra là chua chát trong tạp văn Đàn bà uống rượu: "Khốn nạn thay cho cái nhân

loại đã bị đục ngầu này" hay "cõi đời bất trắc đang dần dần bị ô nhiễm này" [10,

tr.189]. Những năm 90 của thế kỉ XX ở nƣớc ta cho đến nay, những yếu kém về

năng lực quản lí của Nhà nƣớc; sự sơ hở, chắp vá của luật và dƣới luật tạo nên

những kẽ hở cho những kẻ cơ hội và những mẫu người không chính danh kia nổi

lên nhƣ rƣơi, làm mai một những thuần phong mĩ tục vốn sâu xa quý báu của

ngƣời Việt. Tất cả hiện lên sống động chân thực dƣới ngòi bút châm biếm sắc sảo

của Nguyễn Việt Hà.

Tuy nhiên, không phải bao giờ nhà văn hiện thực cũng chỉ nhìn đời một phía và

Nguyễn Việt Hà cũng nhƣ thế. Cuộc sống đƣơng đại vừa có những xô bồ, phức

tạp, thậm chí cả những nhốn nháo (chữ dùng của Vũ Trọng Phụng), nhố nhăng của

một xã hội đầy biến động, nóng lên để hội nhập lại vừa giữ lại những nét trong

trắng xƣa cũ, vƣơng vấn bản sắc mà đậm đà hồn Việt. Văn xuôi Nguyễn Việt Hà

không ít lần chạm khắc hình ảnh "Một đô thị đã ngoài nghìn tuổi thì đương nhiên

phải có linh hồn…, nó thăm thẳm mơ màng rêu phong tạo riêng một bản sắc. Phố

cổ chính là nơi giữ gìn được những mảnh hồn độc đáo ấy"[38]. Không thể tránh

những ồn ã phồn tạp nhƣng Hà Nội trong văn Nguyễn Việt Hà có lúc chợt tĩnh

lặng, thâm trầm đến nao lòng, cảm xúc nhƣ nâng cánh cho ta có thể hát lên những

ca từ duyên dáng nhất về Hà Nội của ta "Gió khuya lá rụng", "dịu dàng những góc

phố heo may".

32

Gắn với hình ảnh phố nhỏ, phố cổ mơ màng rêu phong ấy là những con ngƣời

chính danh Hà Nội. Đó có thể là hình ảnh "một nhạc sĩ già, ông là người chơi

đại phong cầm duy nhất của ca đoàn giáo xứ. Ông nhạc sĩ là kiểu ẩn sĩ tinh hoa

nhiều kĩ tính của Hà Nội cũ phố cổ" trong Đàn bà uống rượu; cũng có thể là

những thiếu phụ phố cổ "kiêu sa áo dài nhung", "phong độ của họ là tinh tế

đoan trang cực kì sang trọng" trong Con giai phố cổ. Trong tiểu thuyết mới

nhất, Ba ngôi của người thì Nguyễn Việt Hà đã dựng lại hình ảnh những ngƣời

mẹ nấu ăn ngon đứt lƣỡi, những ngƣời cha yêu con theo cách riêng của họ, đám

con trai, con gái phố cổ đã hấp thu cái tinh hoa và cả những văn hóa lai căng tứ

xứ đổ về. Đó là dòng chảy của kí ức, nói nhƣ chính tác giả là "ngồn ngộn những

kí ức về Hà Nội", một đô thị phức tạp với những góc khuất và cả "văn hóa ngƣời

Hà Nội" mà ngày nay chúng ta vẫn tiếc nhớ. Giữa một Hà Nội trong quá trình

đổi thay, những ngƣời Hà Nội gốc ấy hiện ra. Họ sinh ra ở mảnh đất đƣợc gọi là

nghìn năm văn hiến, lớn lên ở đây và dƣờng nhƣ mọi biến cố, tâm lí đều có một

phần nguyên do từ không gian, nếp sống của nơi này. Họ là những ngƣời ngƣời

Hà Nội và sống rất Hà Nội.

Có thể nói những không gian đặc trƣng và những con ngƣời nhƣ thế đã làm nên

một phố phƣờng Hà Nội có khuôn mặt kinh thành riêng theo cốt cách và phong vị

độc đáo của Nguyễn Việt Hà. Dấu ấn đa dạng của lịch sử trong cuộc sống đƣơng

đại in đậm trong sáng tác của nhiều nhà văn cùng thời với ông thêm một lần nữa

cho thấy tính dân chủ sâu sắc của văn học thời nay.

Đô thị với cảm quan hậu hiện đại của con người

Cảm quan hậu hiện đại là một thuật ngữ của chủ nghĩa hậu cấu trúc và chủ nghĩa

hậu hiện đại, là hình thức cảm nhận thế giới đặc thù và là phƣơng thức phản xạ suy

tƣ lí thuyết tƣơng ứng với nó, tiêu biểu cho tƣ duy khoa học của các nhà nghiên

cứu văn học hiện thời thuộc định hƣớng hậu cấu trúc - hậu hiện đại. Cảm quan hậu

hiện đại trong tiểu thuyết của Nguyễn Việt Hà chính là cách cảm nhận về con

33

ngƣời trong xã hội hỗn độn, của những cơn khủng hoảng niềm tin vào những giá

trị tồn tại từ lâu. Những hoài nghi với mọi thứ và xung đột, phá vỡ những giá trị

thƣờng thấy của văn học. Cùng với cuộc sống đặc trƣng đô thị, cảm quan hậu hiện

đại càng đƣợc thể hiện rõ nét qua những tác phẩm của nhà văn này.

Không phải đến nay đô thị mới xuất hiện trong văn học, gắn với cảm quan - cách

quan sát và cảm nhận của con ngƣời nói chung. Các nhà văn luôn đồng thời là nhà

xã hội học theo một nghĩa nhất định nào đó ở khả năng phân tích hiện thực và cả

những dự cảm nhạy bén, sâu xa thâm thúy vốn là tố chất của ngƣời cầm bút chuyên

nghiệp. Đô thị trong văn học, qua mỗi thời thế có một sắc thái riêng. Cũng nhƣ thế,

cảm quan về đô thị của con ngƣời không hoàn toàn lặp lại một khi xã hội đã biến

đổi từ thể chế này sang mô hình khác. Nó là một trƣờng thẩm mĩ độc đáo đƣợc

nhào nặn, đƣợc tạo tác bởi mĩ cảm riêng, không lặp lại giữa nhà văn này với nhà

văn khác.

Đô thị qua thế giới nhân vật của Nguyễn Việt Hà cũng muôn màu nhƣng sắc điệu

của nó đã khác, là cái nhìn của con ngƣời thời hậu công nghiệp, vừa đầy giễu cợt,

mỉa mai vừa không khỏi những xót xa, lo lắng. Văn xuôi của ông đã mạnh dạn đề

cập tới nhiều vấn đề, vấn nạn trong xã hội, mang lại cho ta cái nhìn phức hợp,

phong phú về cuộc sống luôn luôn vận động, thay đổi mà ở đó các chuẩn mực,

quan niệm cũng thay đổi theo. Ông không ngần ngại tung lên hình ảnh một thành

phố Hải Phòng những năm đầu Đổi mới "dân tình ham hố làm giàu…", "cuộc sống

sôi sục mùi đồng" và cả những "phi vụ buôn lậu xuyên dọc chiều dài đất nước có

thể là của dân nhưng muốn xuyên ngang qua các quốc gia thì phải là của quan"

[8, tr.99]; lại có cả những "cái hay của nước ngoài học được thì ít, cái dở của

ngoại bang mót được thì nhiều"… Từ những chấm phá nhƣ thế, Nguyễn Việt Hà

đã đƣa hình tƣợng trong những sáng tác của mình phù hợp với thực tại luôn biến

đổi, xô bồ, nhộn nhịp, cung cấp cho ngƣời đọc cái nhìn toàn diện hơn về mọi mặt

của đời sống, phù hợp với tinh thần dân chủ hóa trong văn học của thời đại. Cũng

34

có thể nói, đọc tác phẩm của ông, ta cũng nhƣ đƣợc cháy hết mình, chợt vỡ ra, giật

mình vì hình nhƣ soi thấy một phần chính mình trong đó. Văn học là thế, nó lặng lẽ

mà mãnh liệt trong quá trình khơi gợi sự đồng cảm từ phía ngƣời đọc. Nhất là qua

những sáng tác hoàn toàn chủ động về tâm thế và một bút lực khỏe khoắn, thông

minh nhƣ Nguyễn Việt Hà.

Nhìn một cách bao quát, Nguyễn Việt Hà là nhà văn đã có những bƣớc tiến dài,

chắc chắn, độc đáo trong sự nghiệp văn học đang còn rộng mở. Sáng tác của ông

hấp dẫn ngƣời đọc ở một lối văn tinh tế, giọng điệu phong phú, cái nhìn đa diện và

cả sự mẫn cảm về cuộc đời, thời thế. Xoay, soi, ngắm nghía… văn xuôi của ông đã

và đang đƣợc ngƣời đọc chờ đợi, bởi càng đọc càng thấy "ghét" một cóc cụ Hà Nội

lắm mồm tán nhảm mà sâu sắc đến điều.

Nổi lên trên văn đàn Việt chƣa lâu nhƣng Nguyễn Việt Hà đã có những thành công

đáng kể và tiến những bƣớc dài, khá vững chắc trên con đƣờng văn nghiệp. Với

tiểu thuyết và truyện ngắn, ông là ngƣời khai phá một lối viết mới, đậm chất hậu

hiện đại. Ngƣời đọc cũng bị chinh phục bởi những tạp văn xinh xắn, hài hƣớc

nhƣng là cả một pho kiến thức đƣợc chắt lọc, tổng hợp từ nhiều nguồn, từ kiến

thức sách vở cổ kim đến hết thảy những gì đang hàng ngày, hàng giờ diễn ra trƣớc

mắt. Trong cảm quan của ông và hầu hết những nhà văn viết cùng đề tài, con ngƣời

đô thị hiện lên với tất cả dở hay, xấu tốt. Bức tranh đời sống trong văn xuôi

Nguyễn Việt Hà thực chất là sự tái hiện một cách sáng tạo, vừa gắn với không khí

dân chủ thời mở cửa vừa tạo riêng một giọng điệu, một góc nhìn. Xung quanh sáng

tác của ông có nhiều cuộc tranh luận khá sôi nổi. Nhƣng dù thẩm định ở phƣơng

diện nào, chúng ta cũng có cơ sở khẳng định rằng đây là nhà văn Hà Nội độc đáo

và giàu bản sắc. Chắc chắn, ông còn có nhiều đột phá trong sự nghiệp văn chƣơng

của mình, bởi đây là lúc bút lực của anh đang ở độ chín với phong độ dồi dào, khỏe

khoắn nhất.

Một cái nhìn về Kitô giáo qua văn học

35

Với rất đông độc giả, ngƣời ta mới chỉ biết đến Kitô giáo qua những cuốn sách,

những câu chuyện hay bộ phim nhƣng tất cả đều dƣờng nhƣ không gần gũi với

cuộc sống. Chính vì thế, một cái nhìn toàn diện về Kitô giáo vẫn còn là điều gì đó

xa lạ hay mơ hồ với nhiều ngƣời, đặc biệt là những ngƣời không theo đạo. Thế

nhƣng, nhờ có bộ ba tiểu thuyết Cơ hội của Chúa, Khải huyền muộn và Ba ngôi

của người thì Nguyễn Việt Hà đã nhờ những yếu tố tôn giáo thể hiện từ ngôn ngữ,

biểu tƣợng, lịch sử, nhân vật… để đƣa tới một cái nhìn tƣơng đối toàn diện hơn về

Kitô giáo cũng nhƣ mối quan hệ giữa tôn giáo và thời đại.

Một bức tranh về Kitô giáo đƣợc viết lên với những không gian nhà thờ, những

ngôn ngữ của ngƣời theo đạo, những ngày lễ, lịch sử của tôn giáo này ở Việt Nam

cũng đƣợc khéo léo đƣa vào câu chuyện. Những con ngƣời tôn giáo cũng hiện lên

rõ ràng hơn, ở đó có những sâu thẳm, những ẩn ức trên cơ sở đức tin. Những con

ngƣời theo đạo với cuộc sống nhƣ bao con ngƣời khác trong cuộc sống. Họ cũng là

những con ngƣời bình thƣờng, những con ngƣời thuộc mọi tầng lớp với nhiều công

việc khác nhau, cũng có những yêu ghét đời thƣờng nhƣng ẩn trong họ là một đức

tin, một sự cứu rỗi của Chúa. Những nhân vật này chính là đại diện cho tất cả

những con ngƣời của xã hội, đức tin của Kitô giáo trong các nhân vật cũng mở

rộng ra là niềm tin, là sự cứu rỗi của con ngƣời với thực tại cuộc sống.

Bằng việc tạo nên những tiểu thuyết mang đậm dấu ấn Kitô giáo, nhà văn đã tái

hiện lại một bức tranh của cuộc sống. Nhờ cảm hứng tôn giáo Nguyễn Việt Hà đã

thành công trong việc xây dựng nên một xã hội thu nhỏ trong tác phẩm của mình.

Ở đó, tôn giáo nhƣ một màu sắc thú vị, một đòn bẩy giúp cho những thông điệp,

những giá trị đƣợc thể hiện một cách sâu sắc và chân thực nhất. Xã hội đã tác động

lớn đến tôn giáo, một xã hội càng phát triển, càng lộn xộn thì chỗ đứng của tôn

giáo càng bị hẹp đi nhƣng ngƣợc lại. Tôn giáo ra đời dựa trên nhu cầu cần chỗ dựa

tinh thần của con ngƣời vì thế con ngƣời càng đau khổ thì tôn giáo càng có chỗ

36

đứng cho mình. Một xã hội đem đến cho con ngƣời những nỗi đau, sự cùng quẫn

thì ở đó họ chỉ có thể tìm cho mình niềm tin nơi tôn giáo. Cuộc sống thực tại là

vậy, càng phát triển thì càng khiến con ngƣời thay đổi, nhiều nỗi đau hơn và khi

tôn giáo tƣởng nhƣ mất đi vị thế của mình thì cũng là lúc nó thể hiện đƣợc vai trò

không thể thay thế. Những thông điệp, những quan điểm về cuộc sống, con ngƣời

và thời đại đã đƣợc thể hiện trọn vẹn và một trong những điều giúp tạo nên thành

công đó chính là cảm hứng tôn giáo.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. M. Bakhtin (Phạm Vĩnh Cƣ tuyển chọn dịch) (2003), Lý luận và thi pháp tiểu

thuyết, Nxb Hội Nhà Văn, Hà Nội

2. Nguyễn Văn Dân (2004), Phương pháp luận nghiên cứu văn học, Nxb Khoa học

xã hội, Hà Nội.

3. Hà Minh Đức (Chủ biên) (2008), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội

4. Jean Francois Froger và Jean Piere Durand (2014), Biểu tượng và ý nghĩa của

các loài thú trong Thánh Kinh, Lê Thành dịch, Nxb Hồng Đức, TP. Hồ Chí Minh.

5. Nguyễn Việt Hà (2015), Ba ngôi của Người, Nxb Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.

6. Nguyễn Việt Hà (2016), Buổi chiều ngồi hát, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh.

7. Nguyễn Việt Hà (2013), Con giai phố cổ, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh.

8. Nguyễn Việt Hà (2013), Cơ hội của Chúa, Nxb trẻ, TP. Hồ Chí Minh.

9. Nguyễn Việt Hà (2004), Của rơi, Nxb Phụ nữ, Hà Nội.

10. Nguyễn Việt Hà (2010), Đàn bà uống rượu, Nxb Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.

11. Nguyễn Việt Hà (2013), Khải huyền muộn, Nxb trẻ, TP. Hồ Chí Minh.

37

12. Nguyễn Việt Hà (2008), Mặt của đàn ông, Nxb Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.

13. Đào Duy Hiệp (2008), Phê bình văn học từ lí thuyết đến hiện đại, Nxb Giáo

dục, Hà Nội.

14. G.N. Pôpxpêlôp (Chủ biên) (1998), Dẫn luận nghiên cứu văn học, Nxb Giáo

dục, Hà Nội.

15. Phƣơng Lựu (chủ biên): Lí luận văn học, tập 1. Nxb. Đại học Sƣ phạm, Hà

Nội, 2002, tr.110.

16. Nguyễn Ƣớc (2005), Giáo lý mới thời đại mới, Nxb Tôn giáo, Hà Nội.

17. Carol Smith - Roddy Smith (2011), Lịch sử Thiên chúa giáo, Nxb Thời đại, TP.

Hồ Chí Minh.

18. Trần Đình Sử (2003), Lý luận và phê bình văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

19. Lê Ngọc Trà (2005), Lý luận và văn học, NxbTrẻ, Hồ Chí Minh.

20. Tzvetan Todorov (2011), Thi pháp văn xuôi, (Đặng Anh Đào- Lê Hồng

Sâm dịch), Nxb Đại học Sƣ phạm, Hà Nội

21. Tổng hội thánh Tin lành Việt Nam (2006), Kinh Thánh Cựu ước và Tân ước,

Nxb Tôn giáo, Hà Nội.

22. Hoàng Tâm Xuyên (2016), 10 tôn giáo lớn trên thế giới, Nxb Chính trị quốc

gia, Hà Nội.

23. Linda Woodhead (2016), Dẫn luận về Kitô giáo, Nguyễn Tiến Văn dịch, Nxb

Hồng Đức, TP. Hồ Chí Minh.

24. Rosemary Ellen Guiley, Từ điển Tôn giáo và các thể nghiệm siêu việt, Nguyễn

Kiên Trƣờng dịch, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.

38

25. Nhiều tác giả (2010), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà

Nội.

26. Hoàng Ngọc Hiến (1999), Đọc ' Cơ hội của Chúa' của Nguyễn Việt Hà, Tạp

chí sông Hƣơng, số 130, Huế.

27. Bùi Việt Thắng (1991), Văn xuôi gần đây và quan niệm về con người, Tạp chí

văn học, số 6/1991, Hà Nội.

28. Nguyễn Huy Thiệp (2016), “Khải huyền muộn” – cảm hứng và những dấu

hiệu của hình thức nghệ thuật đương đại trong tiểu thuyết, Tạp chí văn học, số

4/2016.

29. Nguyễn Thị Thuyên (2008), Vấn đề tôn giáo trong tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà,

Tạp chí khoa học tập XXXVII, số 4B/2008, Đại học Vinh, Nghệ An.

30. Lê Khánh Hà (2011), Đặc điểm tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà, Luận văn thạc sĩ,

Đại học Đà Nẵng, Đà Nẵng.

31. Trần Việt Hà (2015), Cảm thức đô thị trong tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà, Luận

văn thạc sĩ, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2, Hà Nội.

32. Lê Thị Loan (2008), Tư duy nghệ thuật tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà, Luận văn

thạc sĩ, Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, Hà Nội.

33. Thu Hà (2014), Nhà văn Nguyễn Việt Hà: Đã là văn chương thì không có biên

giới!, Báo Sài Gòn giải phóng,

http://sggp.org.vn/vanhoavannghe/nguoicuacongchung/2014/1/337628/.

34. Đỗ Thị Hiên (2014), Người kể chuyện và ngôn ngữ người kể chuyện trong tác

phẩm văn chương, Ngôn ngữ và đời sống, Số 1 (219),

http://www.vjol.info/index.php/NNDS/article/view/19277>

39

35. Thụy Oanh (2016), Nguyễn Việt Hà - 'Gã giai phố cổ' nặng lòng với Hà Nội,

Báo điện tử Zing.vn, http://news.zing.vn/nguyen-viet-ha-ga-giai-pho-co-nang-

long-voi-ha-noi-post637287.html.

36. Khái quát về lịch sử truyền giáo và phát triển đạo Công giáo ở Việt Nam

Phƣơng Liên, Ban tuyên giáo trung ƣơng,

http://btgcp.gov.vn/Plus.aspx/vi/News/38/0/240/0/1217/Khai_quat_ve_lich_su_tru

yen_giao_va_phat_trien_dao_Cong_giao_o_Viet_Nam

37. Công giáo, http://www.conggiao.org/

38. PV (2010), Con giai phố cổ, Đẹp Plus, http://dep.com.vn/Living/Con-trai-pho-

co/4017.dep.

39. Đoàn Cầm Thi (2004), Cơ hội của Chúa: Từ nhật ký đến hậu trƣờng văn học,

Báo điện tử VNE, http://giaitri.vnexpress.net/tin-tuc/sach/lang-van/co-hoi-cua-

chua-tu-nhat-ky-den-hau-truong-van-hoc-2140783.html.

40. Thu Hƣơng (2003), Nguyễn Việt Hà: 'Tôi luôn khát khao sự trong trẻo', Báo

điện tử VNE, http://giaitri.vnexpress.net/tin-tuc/gioi-sao/trong-nuoc/nguyen-viet-

ha-toi-luon-khat-khao-su-trong-treo-1876010.html.