Circulair, circulairder, circulairst - Nederland circulair€¦ · Michel Schuurman Directeur...
Transcript of Circulair, circulairder, circulairst - Nederland circulair€¦ · Michel Schuurman Directeur...
Circulair,circulairder,circulairst:Eenvergelijkingvantienveelgebruiktetoolsvoorcirculairinkopen
Slowingtheloop:Hoezorgenwedat
onzespullenlangermeegaan?Narrowingtheloop:Hoedoenwehetzelfdemetmindergrondstoffen?
Closingtheloop:Hoezorgenwevoormeerrecycling?
dr.JoppevanDriel
UtrechtSustainabilityInstitute
AlliantieCirkelregioUtrecht
November2017
Circulair,circulairder,circulairst
2
VoorwoordStruikelendvoorwaartsnaareencirculaireeconomieDetransitienaareencirculaireeconomiekomtsteedsmeeropgang.Drijfverenverschillen-verspillingtegengaan,innovatie,duurzaamheid,verdienmodellenomermaareenpaartenoemen-maarzowelinhetpubliekealsprivatedomeinistoenemendeinteresseenactieomdecirculaireeconomieinpraktijktebrengen.Endatgaatmetvallenenopstaan.Wantnietelkcirculairontworpenengeproduceerdproductblijftcirculair,doordathetnagebruiksomstochindevuilnisbakverdwijnt.Eneenniet-circulairontworpenengeproduceerdproductwordtsomsweleenbeetjecirculair,omdatheteentweedelevenkrijgtnaeenopknapbeurt.Hetafwegenvanmeerofmindercirculairgaatdusnietalleenoverdeproducteigenschappen,maarookoverhetborgenvaneenretour-ofdoorvoerprocesenvande-aldannietfinanciële-ketenafsprakenomhetookdaadwerkelijkuittevoeren.Maardannogblijfteronzekerheid,wantwatisnumeercirculair?Eenonbehandeldehoutenstoeldieveiligterugkanindebiologischekringloop,ofeenmono-kunststofstoeldienagebruikteruggebrachtwordttotgranulaatenweerdientalsgrondstofvoorietsnieuws?Hoemaakjedaneenverantwoordekeuzealsopdrachtgevereninkoper?Gelukkigzijneralgoedeindicatorenenmeetinstrumenten,enerkomenregelmatignieuwebij.Demeestebekijkenenbemetenslechtseendeelvanhetgeheel,zoalsjezultlezeninditrapport.Logisch,wanteendergelijkesysteemopgaveisnauwelijksinéénmeetsysteemtebevatten,enalsdatalgebeurdishetvaakzoveelomvattenddathetdepraktischetoepassingniettengoedekomt.Alsopdrachtgevereninkoperzijnertweeleidradendiehierbijkunnenhelpen.Teneerstehetformulerenvaneenduidelijkevisieopwatcirculariteitvoorjouworganisatieenvoorditspecifiekewerkofproductbetekent.Waarlegjedeaccenten?Daarisdetweedeleidraadbehulpzaambij:watisinjouwvisieiedergevalníetcirculair?Dezevraagisindepraktijkvaakmakkelijkertebeantwoordendandeeersteengeeftrichtingomdeeigenvisieaantescherpen.Ditrapportbiedtopdrachtgeverseninkoperseenoverzichtvandehuidigeinstrumentenomcirculariteittewegenentemeten,enisdaarmeeeenbruikbaarenwaardevolkennisproduct.Ongetwijfeldleidtvoortschrijdendinzichtenlessenuitdepraktijktotaanvullingenbijstellingvanditnieuwewerkveld.Datmaakthetookzoleuk.Wantondankshetvallenenopstaanisstilstaangeenoptie.MichelSchuurmanDirecteurEconomieenPolitiek,MVONederland
Circulair,circulairder,circulairst
3
InhoudSamenvatting 4
Inleiding:deuitdagingenvancirculairinkopen 5Watiscirculairinkopenenwaaromzijnertoolsvoornodig? 5Circulaireinkoopambities:slowing,narrowingenclosingtheloop 7Fasenvanhetinkooptraject:voorbereiding,selectie,uitvoering 10
1.EUGreenPublicProcurementCriteria(EUGPP) 12WIE:EuropeseCommissiegeeftgroenesuggestiesaaninkopersindeEU 12WAT:inkoopcriteriaperproductgroepmetsteedsmeeraandachtvoorcirculariteit 14WAAR:VeelgebruiktinNederland,verspreidviaPIANOo 16
2.DGBC:CertificatiesysteemBREEAM-NLendeMaterialentool 17WIE:keurmerkvandeDutchGreenBuildingCouncil 18WAT:puntenscorenopenergiebesparing,circulariteitkomteraan 18WAAR:nieuwbouwenrenovatie,meesteindeRandstad 21
3.CertificatiesysteemLEED 23WIE:KeurmerkvandeUSGreenBuildingCouncil 24WAT:vergelijkbaarmetBREEAM,puntenscorenopenergiebesparing 24WAAR:overheidsstandaardVS,kleinaantalcommerciëleprojectenNL 25
4.DuboCalc 26WIE:toolvanRijkswaterstaat,CenoscoenRoyalHaskoningDHV 27WAT:LCAomenergieverbruikenvervuilinginGWWteverminderen 27WAAR:gebruiktdooro.a.RWSenProRailingroteprojectendoorheelNederland 29
5.FIRAPlatform 31WIE:VerificatiebureaudatwerktmetISOnormen 32WAT:VerifieerjeeigenMVO-prestatiesendievanjeleveranciers 32WAAR:breedscalaaangrotereenkleinerebedrijvendoorheelNederland 34
6.Madastermaterialenpaspoort 35WIE:IdeevanThomasRauenondersteunddoordevastgoedsector 36WAT:Onlineplatformdatcirculairinkopenindebouwkanfaciliteren 37WAAR:eerstepilotsbijhetgemeentehuisinBrummenenAllianderinDuiven 38
7.EcoChain 40WIE:Jongbedrijfdatsamenwerktmetgevestigdeconsultants 41WAT:LCAopbedrijfs-enketenniveau 41WAAR:LCAsvoormultinationalseneengroeiendaantalNederlandsebedrijven 42
8.OptimalSCANS 44WIE:Jongbedrijf,bandenmetdeRadboudUniversiteit 45WAT:onlinetoolomcirculariteitvanproductenénbedrijfsvoeringtevergelijken 45WAAR:BenchmarkCirculairInkopenvoorCIRCLESinOostNederland 46
9.CircularIQ 48WIE:Jongbedrijf,werktsamenC2CPIIenKirkmanCompany 49WAT:onlineplatformvoorgunningopcirculairontwerpenbedrijfsvoering 49WAAR:circulairinkopenoprijks-,provinciaal-enbedrijfsniveau 50
10.RapidCircularContracting(RCC) 52WIE:MethodiekvoorCirculairInkopenvanStichtingCirculaireEconomie 53WAT:snelpartnersselecteren,samenoplossingenverzinnen 53WAAR:ProjectenindegemeentenLeeuwarden,Enschede,Apeldoorn,Zeeland 54
Circulair,circulairder,circulairst Samenvatting
4
Samenvatting
Ditoverzichtsrapportvergelijkttienveelgebruiktetoolsvoorcirculairinkopen.Dezetoolshelpeninkopersmetdeuitdagingomproductenofdienstenintekopenmetoogvoorcirculaireaspectenalslevensduur,reparatiemogelijkheden,demonteerbaarheid,percentagehergebruikteonderdelenofproduct-als-dienstverdienmodellen.
Erbestaanveelvanditsoorttools,dieopdrachtgeverseninkopersvoorverschillendedoelenkunneninzetten.Detoolsvolgennamelijkverschillendedefinitiesvandecirculaireeconomieenzijninverschillendefasenvanhetinkoopprocestegebruiken.Omhierinwegwijsteworden,vergelijktditrapporttienveelgebruikteinkooptoolsaandehandvantweehoofdcriteria:decirculaireambitieswaarzebijaansluitenendefaseinhetinkooptrajectwaarvoorzeontworpenzijn.Daarbijgeefthetrapportpertooleenoverzichtvandecontext:wiemaaktedetoolenwaarom,waarisdetoolalingezet,envoorwelkesectorofproductgroepkunneninkopersdetoolgebruiken?
Hetrapportisalsvolgtopgebouwd.Deinleidingbegintmeteenkorteuiteenzettingvanwatcirculairinkopenindepraktijkbetekentenwaaromdaartoolsvoornodigzijn.Danvolgteenuitlegvandetweevergelijkingscriteria.Voorheteerstecriterium,circulaireambities,introduceerthetrapporteenmodelvancirculaireeconomievolgensdedriedelingslowing,narrowingenclosingtheloop(Bockenetal.,2016).
Huidigecirculaireinitiatievenblijvendoorgaansstekenopnarrowingenclosing.Datwilzeggen,zedraaienvooralomgrondstoffen-efficiëntieenrecycling.Circulairinkopenisbelangrijkomdathetdepraktijkmeerrichtingslowingkanbewegen:zorgendatonzespullenlangermeegaanenvoorkomendatwenieuweproductienodighebben.
Voorhettweedecriterium,deverschillendeinkoopfasen,volgtditrapporthetonderscheidvanPIANOo(hetExpertisecentrumAanbesteden)tussendevoorbereidingsfase,selectiefaseenuitvoeringsfase.
Nahetschetsenvandezekadersvolgtinhoofdstuk1totenmethoofdstuk10debesprekingenvergelijkingvandevolgendetieninkooptools:
1. EUGreenPublicProcurementCriteria2. BREEAM-NLendeMaterialentool3. LEED4. DuboCalc5. FIRAPlatform6. Madaster7. EcoChain8. OptimalSCANS9. CircularIQ10. RapidCircularContracting
Circulair,circulairder,circulairst Inleiding:deuitdagingenvancirculairinkopen
5
Inleiding:deuitdagingenvancirculairinkopen
Watiscirculairinkopenenwaaromzijnertoolsvoornodig?Stel,jebentinkoperbijdeprovincieUtrechtenjemoetICT-werkplekapparatuurinkopenvoorduizendmedewerkers.Honderdenlaptops,toetsenbordenenmuizenzijnaanvervangingtoe.Hetvergelijkenvandeprijs/kwaliteitvanverschillendeleveranciersisallastiggenoeg.Maarditkeerkijkjeooknaar‘circulariteit’,eenextrauitdaging.Deopdrachtgeverbinnendeprovinciegrijptdeordernamelijkaanombijtedragenaandetransitienaareencirculaireeconomie,waardeoverheidzichinhetNationaalGrondstoffenakkoordaanverbondenheeft.Grondstoffenwordenschaars,deaarderaaktuitgeputenhetklimaatverandertdoordevoortdurendeuitstootvanbroeikasgassen.Iederenieuwelaptopdiegemaaktisvanversegrondstoffen–kritischemineralenuitChinesemijnen,aardolie-plastics–verergertditprobleem.AlshetluktomdeICT-ketencirculairinterichten,zoredeneertdeopdrachtgever,zijndienieuwegrondstoffennietmeernodigomindezelfdevraagnaarICT-apparatuurtevoorzien.Enhetlevertbanenop.InplaatsvandeChinesemijnwerkerishetdandeUtrechtsereparatiemonteurdievooreenwerkendelaptopzorgt.DeaanbestedingvandeprovincieUtrechtiseenmooieaanleidingomhiereenbeginmeetemaken.Dusmoetje,alsinkoper,gunnenenvergelijkenop‘circulariteit’.Makkelijkergezegddangedaan.Omtebeginnenkan‘circulariteit’vanallesbetekenen.Hetisnietzomaarduidelijkhoeverschillendedefinitieshiervanoplaptopsvantoepassingzijn,laatstaanopdeinkoopvanlaptops.Vraagjenaarcomputersdiezomakkelijkmogelijktereparerenzijn,zodatzelangerhoudbaarblijven?Ofzoekjenaarapparatuurwaarzoveelmogelijkgerecycledemineralenenkunststoffeninzitten?Wiljemilieubelastendematerialenvermijden?Ofkijkjeüberhauptnietnaarhetproduct,maarnaarhetverdienmodelvandeleverancier–enofzeookICT-as-a-servicekunnenbieden?
ProvincieUtrechtbegonin2015methetaanbestedings-trajectvoordevervangingvanICT-apparatuur.Hetwaseenpilot,alsonderdeelvandeGreenDealCirculairInkopen.LeeshierdefactsheetoverdepilotvanPIANOo.
Circulair,circulairder,circulairst Inleiding:deuitdagingenvancirculairinkopen
6
Alsjehierineenkeuzehebtgemaaktenjeweethoejedecirculaireambitiesindeuitvraagomschrijftdanbenjeernogniet.Jehebtookeenmeetmethodenodigomverschillendeinschrijvingenindeaanbestedingobjectieftekunnenvergelijken.MisschienmoetjedecirculariteitvanICT-apparatuurwelkunnenkwantificeren,zoalsjedatookmetprijsverschillendoet?DitrapportvergelijktcirculaireinkooptoolsOmeenantwoordtegevenopdezevragenhebbenverschillendekennisinstellingentoolsontwikkeld,dieinkopershelpenomproductenofdienstencirculairintekopen.Dezetoolslopenuiteenvandocumentenmetuitgeschrevengunningscriteriatotinteractieveonlinedashboards.Metdezehulpmiddelenkunneninkopersbijvoorbeelddewensenvandeeigenorganisatiecirculairuitvragen,circulairegunningscriteriaoppapierzettenwaarinschrijversaanmoetenvoldoen,decirculariteitvaninkomendevoorstellenmetenofprestatiesvangecontracteerdeleveranciershieropbeoordelen.Detoolssluitendaarmeeaanbijnieuweinkoopmethodiekenvoormaatschappelijkverantwoordondernemen.DelaatstejarenisindeAanbestedingswetalruimtegemaaktvoorditsoortvernieuwendeinkoopmethodieken.Zokunneninkoperssinds2012gunnenopBestePKV(prijs-kwaliteitverhouding),eenBestvalueprocurementofprestatie-inkoopopzetten,ofeeninnovatiepartnerschapaangaan.Aldezemethodiekenzijnontworpenominkopersinstaattestellennietalleenopdeprijsvanproductenendienstenteletten(zoalsvoorheendeEMVI,Economischmeestvoordeligeinschrijving),maarookduurzaamheid,innovatieofanderekwalitatieveaspectenmeetewegen.Voormeerinformatieovernieuweinkoopmethodieken,zieditoverzichtvanPIANOo,hetExpertisecentrumAanbestedenvanhetministerievanEconomischeZakenenKlimaat.Circulaireinkooptoolshelpeninkopersombinnendergelijkemethodiekendekwalitatieveaspectenopzo’nmanierinvullingtegevendateeninkooptrajectbijdraagtaandetransitienaareencirculaireeconomie.Inschrijvendepartijendiekunnenaantoneneenopdracht‘circulair’tekunnenleveren,hebbendannamelijkeengroterekansomdeopdrachtbinnenteslepen.Erzijnveelvanditsoorttoolsopdemarkt,dieinkopersvooruiteenlopendedoelenkunneninzetten.Detoolsvolgenverschillendedefinitiesvandecirculaireeconomie,zezijninverschillendefasenvanhetinkoopprocesintezettenofspitsenzichtoeopspecifiekesectorenofproductgroepen.Omhierinwegwijsteworden,geeftditrapporteenoverzichtvantienbelangrijketoolsvoorcirculairinkopen.Wevergelijkendetoolsopbasisvantweehoofdcriteria:decirculaireambitieswaarzebijaansluitenendefaseinhetinkooptrajectwaarvoorzeontworpenzijn.Ookvindjepertooleenkortoverzichtvandecontext:wiemaaktedetoolenwaarom,inwelkeaanbestedingenisdetoolalingezet,envoorwelkesectorofproductgroepkunneninkopersdetoolgebruiken?
Circulair,circulairder,circulairst Inleiding:deuitdagingenvancirculairinkopen
7
Wehebbendezetientoolsgeselecteerdopbasisvan:
• HetRIVM-rapport“ToolsvoorMaatschappelijkVerantwoordInkopen”1• DeonlineWegwijzerCirculairInkopenvanMVONederland• DesktopresearchnaarcirculairuitgevraagdeaanbestedingenviaTenderNed• Interviewsmetverschillendeinkopers,adviseursenexperts:
WehebbengesprokenmetMichelSchuurman(DirecteurEconomieenPolitiek,MVONederland),AnneMarievandenBerg(SeniorInoper/AdviseurMVI,UMCUtrecht),EricFaase(ManagerInkoop-enAanbestedingscentrumUniversiteitUtrecht),SaraRademaker(Adviseurduurzaaminkopen,GemeenteUtrecht),CarlaGroot-Djakou(Adviseurduurzametransities,GemeenteUtrecht)enWillemA.Janssen(OnderzoekerPublicProcurementandEUlaw,UtrechtUniversity)–waarvoorveeldank.Hetrapportbespreektalleentoolsdiealdaadwerkelijkdoorinkoperswordengebruikt.Alleswatnoginontwikkelingis,valtdusbuitenditverslag.Hetrapportisdaarmeebedoeldvoortweedoelgroepen.Teneerstekunneninkopers,adviseursenopdrachtgeverszichhiermeeoriënterenophoejeproductenendienstencirculairkanuitvrageneninkopen.Tentweedekrijgenandereprofessionalsdiezichmetcirculaireeconomiebezighouden–zoalswetenschappersofanderekenniswerkers–inzichtindeverschillendedefinitiesvancirculairinkopen,hoedieindepraktijkinvullingkrijgenenwelkeorganisatieshierbijbetrokkenzijn.Voordatwedetoolsbespreken,gaanweeerstkortinopdetweegenoemdevergelijkingscriteria:welkecirculaireambitieskanjeonderscheidenenwelkefasenzijnerinhetinkooptraject?
Circulaireinkoopambities:slowing,narrowingenclosingtheloopWewillenvooriedereinkooptoolnagaanbijwelkideevancirculaireeconomiehetaansluit.Zomoetduidelijkwordenwelketoolsinkopersvoorwelkecirculairevragenkunneninzetten.Omdattekunnendoen,moetenweeerstzelfeenhelderonderscheidmakentussendeverschillendeambitiesdievallenonderdetransitienaarcirculaireeconomie,zoalsdiewordenuitgesprokendoorbedrijven,beleidsmakersenadviesbureaus.Eennuttigedriedelinghiervoorisdietussenslowing,narrowingenclosingtheloop.2Dezedriedelingverwijstnaardrieverschillendeambitiesdiejevaakinpubliekediscussiesovercirculaireeconomietegenkomt,maarookinhetGrondstoffenakkoordenindeGreenDealCirculairInkopen.
Circulair,circulairder,circulairst Inleiding:deuitdagingenvancirculairinkopen
8
Vraag Doel Middel1.Slowingtheloop
Hoegaanonzespullenzolangmogelijkmee?
Voorkomendatjeietsnieuwsnodighebt
Circulairontwerpen(modulair,multi-functioneel,langelevensduur),circulaireverdienmodellen(product-als-dienst)
2.Narrowingtheloop
Hoemakenengebruikenwedezelfdespullenmetmindergrondstoffen?
Productieengebruikefficiëntermaken
Watjealdoetaanpassenopbeperktgrondstoffengebruik(bestaandeontwerpen,productieprocessenenlogistiekverbeteren)
3.Closingtheloop
Hoekunnenweweggegooidespullenenanderafvalopnieuwgebruiken?
Afvalstoffenteruginomloopbrengen
Gescheidenafvalinzameling,recyclingvanmaterialen,hergebruikvanproductenencomponenten
Stap1:Slowingtheloopdraaitomwaardebehoud,datwilzeggen,deambitieomtebehoudenwatwealhebben.Inkopersdieditnastreven,proberenervoortezorgendatweüberhauptmindernieuweproductennodighebben.Envoordeproductendiezewelnieuwmoeteninkopen,proberenzedegebruiksfasezolangmogelijktemaken.Ofwel,alseenschildpadweinignodighebbenenoudworden.
InhetvoorbeeldvanhetinkopenvanICT-apparatuurbetekentditdatje:• opdrachtnemerseerstlaatkijkenwelkeschermenentoetsenbordennogte
reparerenzijn,• zoveelmogelijktweedehandslaptopsoflaptoponderdelenlaatleveren
(eventueelgerepareerdofverbeterd)ominderesterendevraagtevoorzien,• toekomstigonderhoud,reparatieenupgradingonderdeelmaaktvande
aanbesteding.DeprovincieUtrecht,diein2016eenaanbestedinguitschreefvoorhetvervangenvanICT-werkplekapparatuur,volgdedezeambitie.Zovroegenzeinschrijvers:“Kuntudezeopdrachtookinvullendoormiddelvanhetleverenvaneendienst?Ukunthierbijdenkenaanbijvoorbeeldhetleasenvandehardwareinclusiefhetonderhoud,reparatie,vervanging,klantenservice.”
Circulair,circulairder,circulairst Inleiding:deuitdagingenvancirculairinkopen
9
Meteendergelijkevraagschrijfjeleveranciersoverigensgeenoplossingenvoor.Slowingtheloopiseenopenbegrip.Leverancierskunnenhetopuiteenlopendemaniereninvullen.Indebouwkaneenslowing-strategiebijvoorbeeldeenmodulairenmultifunctioneelgebouwbetekenen,datjeuitelkaarkunthalenenopeenandereplekopnieuwkanopbouwen–danweeralspolitiebureau,danweeralskantoorpand,danweeralsstation,alswarehetvanlego.Maarjekuntookdenkenaaneenzestiende-eeuwsgrachtenpand,datna500jaarnogaltijdfierovereindstaat–alseensoortvan‘vijftigste-hands’product.Stap2:Narrowingtheloopdraaitomefficiëntie,datwilzeggen,deambitieombijhetmakenengebruikenvannieuweproductenzominmogelijkmaterialenenbrandstoffenteverbruiken.Inkopersdieditnastreven,letteneropdateenproductenergiezuinigtemaken,televerenéntegebruikenis,endatergeenoverbodigematerialeninzitten.Enzekergeenmilieubelastendestoffen.Ofwel,blijvenbouwen,maaralseenmiermeerdanduizendkeerjeeigengewichtkunnentillen.
InhetICT-voorbeeldkanditbetekenen:• vragenomapparatuurdieingebruikweinigstroomnodigheeft,• vragenomlaptopsdieenergiezuiniggeproduceerdengeleverdworden,
bijvoorbeeldomdatzenietvanverhoeventekomen,• eenopdrachtnemerselecterendiedeICT-behoeftemetzominmogelijk
hardwareentransportbewegingenkaninvullen.Stap3:Closingtheloopdraaitomrecycling,ofweldeambitieomnieuweproductenzoveelmogelijkvansecundairecomponentenengrondstoffentemaken.Alsinkopervraagjedanomnieuweproductenmeteenhooggehalteaangerecycledecomponentenenmaterialen.Ofwel,alseenaasgierallerestjesopmaken.
InhetICT-voorbeeldkanditbetekenen:• vragenomlaptopsmeteenbehuizingvankunststofrecyclaat(recyclingaande
voorkant),• vragenomlaptopsdiezóontworpenzijn,datnaafschrijvingdematerialen
gerecycledkunnenworden(recyclingaandeachterkant).CirculairinkopenalsaanjagervandecirculaireeconomieWehebbenálledriedestappennodig,slowing,narrowingenclosing,voordetransitienaareencirculaireeconomie.Enkelsclosingvolstaatniet.Eenzuinigeeconomiemetveelrecyclingisnamelijknogsteedseeneconomiediedraaitomvoortdurendeproductieenconsumptievannieuwespullen,diejedaarnaalsafvalkanweggooien–ofwel:een‘duurzamere’lineaireeconomie.Circulairinkopenisdaarbijeenmechanismeom,voorbijnarrowingenclosing,ookinitiatievengerichtopslowingopteschalen.Daarmeeisheteenbelangrijkeaanjagervandecirculaireeconomie.
Circulair,circulairder,circulairst Inleiding:deuitdagingenvancirculairinkopen
10
Veelmensenassociëren‘circulair’vooralmetnarrowingenclosing:eenzuinigerecycling-economie.Ditzijnechterallebeióókbelangrijkepijlersvandelineaireeconomie.Bedenkbijvoorbeelddathetstrevennaarenergiezuinigheidvoorproducentenaltijdaleenbelangrijkevormvankostenreductie,winstmaximalisatieengroeiisgeweest.Degeschiedenisvandeverbrandingsmotor,vandestoommachinesdiedeindustriëlerevolutieaandreventotdenieuwstevliegtuigmotoren,iseenopeenvolgingvansteedsmeerefficiëntie.Ditging(engaat)gepaardmetsteedsmeeruitstoot.Enrecyclingiseenbeproefdestrategievoorschaalvergrotingin,bijvoorbeeld,dechemischeindustrie.Zokwamdeindustriëleproductievankunstmestpasvandegronddoorrecyclingvanafvalstoffenuitgasfabrieken.3Datwilnatuurlijknietzeggendatefficiëntieenrecyclingnietcirculairzijn.Integendeel,zezijnessentieelvoordetransitienaareencirculaireeconomie.Alleenwelincombinatiemetstap1:slowing.Endatisdemeestradicalestap:vanduurzameproductieenconsumptievannieuwespullen,naarzorgendatjeüberhauptgeennieuweproductienodighebt.Datslowingdemeestradicalestapis,blijktookuithetbeeldvanhuidigecirculaireinitiatieven.Meerderestudiesbevestigendatdiezichvooralnogrichtenophetbevorderenvanrecyclingenefficiëntie.4Circulaireinkoopprojectenlopenhierinechtervoorop,doordatzeookslowingbevorderen.ZoanalyseerdehetPlanbureauvoordeLeefomgevingsamenmetonderzoekersvandeUniversiteitUtrecht36circulaireGreenDeals.Bij35daarvanspeelderecyclingeenhoofdrol,waarvanin11gevallengecombineerdmetefficiëntiestrategieën.Bij19circulaireGreenDealswasrecyclingzelfsdeénigecirculariteitsstrategie.Alleen8vande36circulaireGeenDeals(22%)benoemdenaanslowinggerelateerdeambities.Opvallendisdatdehelftvandezeslowing-GreenDeals‘circulairinkopen’als(deel)onderwerphadden.Circulairinkopenspeeltduseenbelangrijkerolindetransitienaareencirculaireeconomie.Teneerste,omdatheteenvandeweinigehuidigecirculaireinitiatievenisdiezowelnarrowingenclosingalsslowingomarmt.Tentweedeomdat–alshetgaatlopen–hetandereinitiatievenookdiekantopkantrekkendoorereenmarktvoortecreëren.Alscirculairinkopendenormis,kunnenbedrijvengroteaanbestedingenwinnenalsze,inaanvullingoprecyclingenenergiezuinigheid,ookdelevensduurvan(bestaande)productenhelpenverlengen.Tegendezeachtergrondishetinteressantomtekijkenbijwelkeambitiescirculaireinkooptoolsaansluiten.
Fasenvanhetinkooptraject:voorbereiding,selectie,uitvoeringEentweedebelangrijkonderscheidomdecirculaireinkooptoolsoptevergelijken,vanuithetperspectiefvaninkopersenopdrachtnemers,zijndeverschillendefasenvanhet
Circulair,circulairder,circulairst Inleiding:deuitdagingenvancirculairinkopen
11
inkooptraject.Grofwegzijnerdriefasen,waardetoolsverschillendopinspelen.Vooreenuitgebreidebeschrijvingvandefasen,ziedezeuitlegvanPIANOo.a.Voorbereidingsfase.Indezefasekrijgtdeinkopereenopdrachtvandeopdrachtgeverbinnendeorganisatie,bijvoorbeeldvoordevervangingvanICT-apparatuur.Voordittoteeninkoopopdrachtleidt,volgenereenaantalstappen.Deinkoperinventariseertwatdebehoeftenprecieszijn,ofeenEuropeseaanbestedingnodigisenwelkeaanbestedingsproceduregeschiktis.Danbepaaltdeinkoperdegunningscriteriaenformuleertdeeisenenwensenineenvraagspecificatie.Ookeeneventuelemarktverkenningvaltonderdezefase,omtebepalenofdeeisenenwensenrealistischzijn.Simpelgezegd,jekijktwatjenodighebtvoorhetavondetenenmaakteenboodschappenlijstje.b.Selectiefase.Indezefasevergelijktdeinkoperdeaanbiedingenvanpotentiëleopdrachtnemers.Devraagstaatoppapier,isonlinegepubliceerdviaTenderNed,endeinschrijvingenkomenbinnen.Deinkoperbepaaltnuwelkeinschrijvinghetbesttegemoetkomtaandewensen.Dewinnendeinschrijvereninkoperleggendegemaakteafsprakenvervolgensvastineenovereenkomst.Ofwel,jestaatmetjeboodschappenlijstjeindewinkel,kiestwatjenodighebtenneemthetmeenaarhuis.c.Uitvoeringsfase.Indezefaseheeftdeinkopendepartijaleencontractafgeslotenmeteenopdrachtnemer.Grotewijzigingenhierinzijnnietmeertoegestaan.Welbewaaktdeinkoperdeovereenkomst,doortemonitorenofallesvolgensafsprakenverloopt.Alsdeopdrachtnemerklaaris–deICT-apparatuurisvervangen,ofhethuisisopgeleverd–volgteenevaluatie:isdeinterneopdrachtgevertevreden,wasdesamenwerkinggoedmetdeleverancierenwatkanerbeter?Metanderewoorden,jepaktjeboodschappenuit,begintmetkokenenproeftondertussenofhetwelsmaakt.
Voorbereidingsfase:boodschappenlijstjemaken
Selectiefase:langsdeschappengaanenuitkiezen
Uitvoeringsfase:uitpakkenenproeven
Circulair,circulairder,circulairst 1.EUGreenPublicProcurementCriteria(EUGPP)
12
1.EUGreenPublicProcurementCriteria(EUGPP)Circulaireambitieswaardetoolbijaansluit
Narrowingtheloop Closingtheloop
Inkoopfasewaarvoordetoolgebruiktkanworden
Voorbereidingsfase
• Watvoortool?MetdeEUGPPcriteriakunneninkopersinaanbestedingsprocedures
hunvraagaanscherpenomactiefopduurzaamheidtegunnen.Circulaireeconomieishiereengroeiendonderdeelvan.Vooralsnogrichtendezecriteriazichvooralopefficiëntie(narrowing)enrecycling(closing).Kosteloostegebruiken.
• Inwelkecontextontwikkeld?Europeesbeleid,aangezwengelddoorhetOECD,omduurzaamheidbijdeinkopersvanallelidstatenopdekaarttezetten,enbijtedragenaandeSingleMarketvisievanEuropa.
• Toepasbaarinwelkesectoren?Erzijncriteriavoor21productgroepen:schoonmaakmiddelen,computers,catering,meubilair,textiel,etc.
• Toepasbaarinwelkefasevanhetinkooptraject?Voorbereidingsfase,bijdebehoefteinventarisatieenhetbepalenvandegunningscriteria.AlsjealsinkopereenopdrachtwilgunnenopbasisvanbestePKV(voor1juli2016EMVIgenoemd),dangevendeEUGPPcriteriaconcreteaanbevelingenomdegunningscriteriazodanigintevullen,datjealsinkoperopduurzaamheidgunt.
Circulair,circulairder,circulairst 1.EUGreenPublicProcurementCriteria(EUGPP)
13
WIE:EuropeseCommissiegeeftgroenesuggestiesaaninkopersindeEUDeEUGPPcriteriazijnhetresultaatvaneenlangerEuropeesbeleidstraject.Zezijnbedoeldomdeaandachtvoorduurzaamheidbijdeaanbestedendeoverheidsdienstenvanallelidstatenaantezwengelen.Delidstatendieopditgebiedvooroplopen,moetentelkenshetuitgangspuntzijnvoordecriteria,zodateenpositievefeedbacklooptussenlidstatenontstaat.VoordevoortrekkersinEuropazullendeEUGPPcriteriaduswellichtachterhaaldzijn;voordemassablijvenzeuitdagend,zoisdeambitie.Beleidscontext:deEuropesemarktweerspiegelenénvooruitduwenOmtebegrijpenwiedezecriteriaopsteltenbeheert,iseenkorteschetsvandebeleidscontextnodigwaarinhetideevoorEU-brededuurzameaanbestedingscriteriaontstond.DeEuropeseCommissie(EC)ontwikkeldedeGPPcriteriaindecontextvanbredereinternationalebeleidsontwikkelingen.DirecteaanleidingomhiervanuitEuropabeleidoptevoeren,waseenrapportvanhetOECDuit2002,getiteld“RecommendationoftheCouncilonImprovingtheEnvironmentalPerformaceofPublicProcurement.”DeOECDtriggerdehiermeedeoverhedenvano.a.Japan,Canada,ZuidKoreaenChinaomeenstrategievoorduurzaaminkopenteontwikkelen.
DeEClanceerdehieropin2003eeneigenstrategievoorIntegratedProductPolicy.Integraalonderdeelhiervanwasde“vergroening”vanaanbestedingen.In2006sprakdeECdeambitieuitomin2010deinkoopafdelingenvanallelidstatenophetniveautehebbenvan“thebestperformingMemberStatesin2006.”Omditterealiseren,introduceerdedecommissiehetideeomEU-brededuurzaamheidscriteriavoorinkopersoptestellen,inhetrapport“Publicprocurementforabetterenvironment.”
HetdoeldatdeECdaarbijformuleerdewasvijfledig:- Teneerste,omde16%vanhetEuropeseGDPdienaaroverheidsaanbestedingen
gaatte“vergroenen.”- Tentweede,omeen“prikkel”tecreërenvoorhetbedrijfslevenommeerduurzame
technologieënteontwikkeleninallesectoren.- Tenderde,omhetconcurrentievermogenvanEuropeseindustrieteverhogen.- Tenvierde,omhetgebruikvan“groenestandaarden”onderprivateinkoperste
stimuleren.- Tenvijfde,hetSingleMarket-ideaal:aanbestedingsproceduresEU-breed
normaliseren,omadministratievelastenteverlagenencommerciëlecompetitietussenlidstatentedrukken.
Gegevendezedoelenenbeleidscontext,zijndeEUGPPcriteriadusopgesteldopbasisvantweeuitgangspunten.Aandeenekantmoetenzeweerspiegelingzijnvandemarkt:watdoendelidstatennu?Aandeanderekantmoetenzediemarktookvooruitduwen:watisermogelijk,watkanerbeter?
Ombeideuitgangspuntenwaartemaken,zijnertweegroepenbetrokkenbijhetopstellenvandecriteria.Teneerste,ECmedewerkersvano.a.deDirectorate-Generalfor
Circulair,circulairder,circulairst 1.EUGreenPublicProcurementCriteria(EUGPP)
14
Environmentonderzoekenbijlidstatenhoeverschillendeoverheidsinstellingeninvullinggevenaanduurzaaminkopen/aanbesteden,envertalendemeestambitieuzepraktijkennaarEU-bredecriteria.Tentweede,medewerkersvano.a.hetJointResearchCenter,de“EC’sin-housescienceservice”,doenonafhankelijkonderzoeknaarnieuwetechniekeneninzichteninresourcemanagementenLCA,omdecriteriaaantescherpenendehaalbaarheidteonderbouwen.
Ditresulteertineenreeksflexibelecriteriapersectorofproductgroep,dieomdedrietottienjaareenupdatekrijgen.Voordevoortrekkerszullendezecriteriawellichtachterhaaldzijn;voordemassablijvenzeuitdagend,zoisdeambitie.
WAT:inkoopcriteriaperproductgroepmetsteedsmeeraandachtvoorcirculariteitDeECbeveeltperproductgroepeenaantalcriteriaaan,waarmeeinkopersdeduurzaamheidsaspectenvaneenvraagkunnenspecificerenendievaneenaanbodkunnenbeoordelen.Zehebbencriteriageformuleerdvoor21verschillendeproductgroepen.Decriteriawordenregelmatigvernieuwd;inhetoverzichthieronderstaandelaatsteversies.
Denieuwstecriteria,sinds2016,bevattenexplicieteverwijzingennaarcirculaireeconomie.Dedrieproductgroepenwaarvoor‘circulaireeconomie’explicietbenoemdwordenindecriteria,zijnhierondermeteen*aangegeven.
• Cleaningproductsandservices(underrevision,2012)• CombinedHeatandPower(2010)• Computerandmonitors(2016)• Copyingandgraphicpaper(2008)• ElectrialandElectronincEquipmentusedintheHealthCareSector(2014)• Electricity(2012)• FoodandCateringservices(underrevision,2008)• Furniture(underrevision,2008)• Gardeningproductsandservices(2012)• ImagingEquipment(2014)• Indoorlighting(2012)• *OfficeBuildingDesign,ConstructionandManagement(2016)• *RoadDesign,ConstructionandMaintenance(2016)• SanitaryTapware(2013)• Streetlightingandtrafficsignals(underrevision,2012)• *Textiles(2017)• ToiletsandUrinals(2013)• Transport(underrevision,2012)• WallPanels(2010)• WasteWaterInfrastrucutre(2013)• Water-basedHeaters(2014)
Circulair,circulairder,circulairst 1.EUGreenPublicProcurementCriteria(EUGPP)
15
Circulaireeconomieindecriteriavoortextiel,kantoorgebouwenenwegenDeECheeftvoordrieproductgroepenexplicietcirculaireinkoopcriteriaopgesteld.Indezecriteriaisdeinvullingvanwat‘circulair’indepraktijkbehelstverschillend.Hieronderstaandeverschillendeinvullingenkortbeschreven:
Kantoorgebouwenenwegen:DenieuwsteGPPcriteriavoorhetontwerp,debouwenhetonderhoudvankantoorgebouwenzijnvooralgerichtophetreducerenvanenergieverbruikenCO2uitstoot–narrowingtheloop.Deauteursbenoemencirculaireeconomiealleenindecontextvanrecyclingvanbouw-ensloopafval–closingtheloop,enalsminderconcretetoekomstmuziek,hethergebruikvangehelebouwelementenzoalseengevel.
Decriteriavoorhetontwerp,debouwenhetonderhoudvanwegenlopenvolledigparallelaandecriteriavoorkantoorgebouwen.Ookhierzijndecirculairecriteriaafgestemdophetstimulerenvanrecycling:aandevoorkant,deinkoopvanproductenwaarinrestmaterialenzijnverwerkt;aandeachterkant,slimenzuinigomgaanmethetmateriaaldatvrijkomtbijsloop.Circulaireslowing-the-loop-strategieën,gerichtopmodulairontwerpenhetverlengenvandegebruiksfaseoflevensduur,komendusvoorlopignietdirectaandeorde(alleenindirect,viaLCAeninzoverrezeenergie-ofgrondstoffenreductiebevorderen).
VanuitdezeinsteekformuleertdeECdriecriteriadiedirectrakenaancirculairinkopen:• deinkoperkaneenLCAvanalle(relevante)materialenvereisen;hiervanwildeEC
geenabsoluutcriteriummaken:deinkopermoethiervooreenvergelijkingkunnenmakenmeteenreferentiegebouw;
• deinkoperkanpuntentoekennenaaninschrijversdiekunnenaantonendateenproductvoortenminste30%uitgerecycledmateriaalbestaat;
• bijsloopkandeinkopervereisendatdecontractantaltijdeersteencontroleuitvoertomvasttestellenwatervandevrijkomendematerialenkanwordenhergebruiktofgerecycled.
Textiles:Decirculaireinkoopcriteriavoortextielzijnambitieuzerdandievoorkantoorgebouwenenwegen.Zezijnineersteinstantiegerichtophetstimulerenvanrecyclingvantextiel–closingtheloop.Maardaarbijwordenóókdienst-gerelateerdeaanbestedingen(product-to-service)benoemd,gerichtophetvergrotenvandelevensduurvaningekochteproductenenhetvergrotenvandemarktvoortweedehandskleding–slowingtheloop.Hieronderwordenbeideambitieséénvooréénbesproken.
Circulaireeconomiekomtalseersteteruginrecyclings-criteria,vertaaldnaareisenvoorhetontwerpvanintekopentextielofkledingstukken:“Therecyclabilityofsyntheticfibresisanimportantconsiderationfortheestablishmentofacirculareconomy.Anadditionalawardcriterionisthereforeproposedthatwouldencourageclosedloopsystems,designforeaseofseparationoffibresandaccessoriesattheendofservicelifeand/orthecertificationoftherecyclabilityoffibres.”
Ditalgemenecriteriumvaltuiteeninspecifiekecriteriavoorontwerp,zoals:
Circulair,circulairder,circulairst 1.EUGreenPublicProcurementCriteria(EUGPP)
16
• “AC5.Designforreuseandrecycling:Garmentsmustbedesignedsothatanylogosordistinctiveidentificationfeaturescanbeeasilyremovedoroverprintedwithoutdamagingtheitem.”
• “TS4.Polyesterfibreproduct(s)tobeusedinfulfillmentofthecontractmustbemanufacturedusingaminimumrecycledcontentof20%.”
DaarnaastbrengtdeEC‘circulair’textielookinverbandmetdienst-gerelateerdeonderwerpen,“textileservices.”Dezemoeteneenlangeregebruiksfaseenmakkelijkerhergebruikvankledingmogelijkmaken:“thesecanincludemaintenaceandrepairoftheassetstock,energyconsumptionduringcleaning,dryingandironing,andend-of-life(withemphasisoncollectionforreuseandrecylcing).”Ditleidttotcriteriadiehetvolgendevereisenvantextielleveranciers:
• eensysteemwaarmeegebruikersfeedbackkunnengevenopdelevensduurvandeproducten,gebruiktomfrequentieenoorzaakvankapottextieltebepalen;
• aanbiedenvandienstenwaarmeedeleverancier“garmentsandfabrics”repareertenonderhoudt;
• aanbiedenvan“basicrepairs”voor“workwearandinteriortextiles”–vervangenvankapotteonderdelen,naaien,hechten,ritsenmaken,etc.;
• een“take-back”systeemofschema,datgarandeertdato hetrelevantepersoneelhiermeeoverwegkan,o gebruiktetextielgescheidenopgehaaldwordt,opbasisvanverschilinvezels,
kleurenconditievanhetkledingstuk,o erindicatieisvoorwaardeopgehaaldekledingverkochtofafgezetkan
worden.
WAAR:VeelgebruiktinNederland,verspreidviaPIANOoNederlandseinkopersmakengeregeldgebruikvandeEUGPPcriteria.UiteenEC-onderzoekvan2012volgtdatonderallelidstatenNederlandbijdetop4gebruikershoort,met60%-80%“uptakeofEUGPP”in“shareofallcontracts.”
IndecriteriavoorduurzaaminkopenwaarRVOenPIANOonaarverwijzen,zijndezeEuropesestandaardenookopgenomen.PIANOoverwijstophaarwebsitenaardeEUGPPcriteriaonderdehandreikingenvoor“milieuvriendelijkinkopen.”Hiermeeplaatsenzedezecriteriadusnaastdecriteriavoor“circulairinkopen”,alstweeverschillendeonderdelenvanduurzaaminkopen.
HetUniversitairPlatformInkoop,waarbijo.a.deUUisaangesloten,verwijstnaardeEUGPPcriteriainhaarMaatschappelijk-Verantwoord-Inkopen-groeimodel.Deinkopersvandeaangeslotenuniversitaireinstellingenzijnvandezecriteriaopdehoogteenkunnenzegebruikenomeeninkoop-vraagteformuleren.
Circulair,circulairder,circulairst 2.DGBC:CertificatiesysteemBREEAM-NLendeMaterialentool
17
2.DGBC:CertificatiesysteemBREEAM-NLendeMaterialentool
Circulaireambitieswaardetoolbijaansluit
Narrowingtheloop Closingtheloop
Inkoopfasewaarvoordetoolgebruiktkanworden
Selectiefase Uitvoeringsfase
• Watvoortool?BREEAM-NLiseencertificatiesysteem,waarbijjealsaanbestedende
dienstindebouweenexternedeskundigeinhuurtomdeduurzaamheidvaneen(gerealiseerd)gebouw,vaneenontwerp,ofvaneenvoorsteltebeoordelen.Erzijngebruikskostenaanverbonden.DeDGBCMaterialentooliseengratistoolwaarmeeinkopersdemilieuprestatievangebouwenkunnenberekenen,opbasisvaneenLCAvanderelevantematerialenenproducten–eengeaccrediteerdemilieu-impactmeting.Debeoordelingssystematiekgaat(opditmoment)nognietexplicietinopcirculariteit.Inschrijverskunnenvooralscorenopefficiëntie(narrowing)enrecycling(closing).Ontwikkelingenrichtingslowingzijnwelinvollegang.
• Inwelkecontextontwikkeld?DGBC(DutchGreenBuildingCouncil)heeftBREEAM-NLontwikkeldenbeheertdesystematiek.HetisdeNederlandseevenknievandeEnvironmentalAssessmentMethodvanhetBritseBuildingResearchEstablishment,ingebruiksinds2009.
• Toepasbaarinwelkesectoren?BREEAMendeMaterialentoolrichtenzichvolledigopdebouw,onderverdeeldinvierdomeinen:Gebiedsontwikkeling;NieuwbouwenRenovatie;In-Use;SloopenDemontage.
Circulair,circulairder,circulairst 2.DGBC:CertificatiesysteemBREEAM-NLendeMaterialentool
18
• Toepasbaarinwelkefasevanhetinkooptraject?Selectiefase(vergelijkingvaninschrijvingen)enuitvoeringsfase(evaluatievanopleveringen):alsmetriekomverschillendeinschrijvingen,tussenresultateneneindresultatentebeoordelenenduurzaamheidsprestatieskwantitatieftemeten.Demethodiekkanookeenrolspelenindevoorbereidingsfase:eenaanbestederkanalseiseenBREEAMbeoordelingofcertificaatopnemen.
WIE:keurmerkvandeDutchGreenBuildingCouncilBREEAM-NLishetkeurmerkvandeDutchGreenBuildingCouncil(DGBC),eennon-profitorganisatiediealsmissieopgeeft“omdegebouwdeomgevingteverduurzamen...eenbelangrijkerol[te]spelenindetransitienaareencirculaireeconomie.”InhetkaderhiervanbeheertenontwikkeltDGBChetBREEAM-NLduurzaamheidskeurmerk.
BREEAM-NLisdaarmeedeNederlandseversievanhetinternationalecertificatiesysteemBREEAM(BuildingResearchEstablishmentEnvironmentalAssessmentMethod).HetBritseBuildingResearchEstablishmentheeftditsysteemopdemarktgebrachtin1990.Hetisdaarmeewereldwijdeenvandelangstlopendegevestigdekeurmerkenomdeduurzaamheidvangebouwentemetenencertificeren.
BREEAMgaatuitvandehuidigewet-enregelgeving.EenBREEAMmetinggeeftaanopwelkevlakkeneengebouw(ofanderbouw/sloopproject)beterist.o.v.opdatmomentgeldendewetgeving.Uiteraardisdezewetgevingperlandverschillend.EenBREEAM-scorebetekentdusalleenietsbinneneennationalecontext.BREEAM-gecertificeerdegebouwenzijntevinden,buitenEngeland,inLuxemburg,Hongarije,VS,Dubai,Frakrijk,Italië,Mauritius,Turkije,etc.Hetbereikisgrootengroeiende.
DGBClanceerdedeNederlandsevariantBREEAM-NLin2009.DGBCzelfisin2008opgericht,geïnitieerdvanuitstakeholdersindebouwsector.Foundingpartnerszijno.a.ABNAMRO,Redevco,DuraVermeer,SBRendegemeenteAmsterdam.Inmiddelshebbenze376participantenindebouw-envastgoedwerelddiedestichtingfinancieelondersteunen,incl.o.a.grotespelersalsAlbertHeijnRealEstate&Construction,Alliander,Eneco,INGRealEstateFinance,enconsultantsalsDeloitteenRoyalHaskoningDHV.
WAT:puntenscorenopenergiebesparing,circulariteitkomteraanVerschillendebouw-domeinenenbeoordelingscategorieënDGBCheeftvierrekenprogramma’senbijbehorendekeurmerkenontwikkeld,passendbijvierverschillendedomeinenindebouw:
• Gebiedsontwikkeling,bijv:ontwikkelingvaneennieuwwoon-werk-en-recreatiegebied;doelgroep:Gemeenten,Provincies,Rijksoverheid,ontwikkelaarsenbeleggers.
Circulair,circulairder,circulairst 2.DGBC:CertificatiesysteemBREEAM-NLendeMaterialentool
19
• NieuwbouwenRenovatie,voorkantoorgebouwen,retail,onderwijsgebouwen,industriëlegebouwen,woningen,bijeenkomst-enlogiesfunctiesendatacenters.
• In-Use,voormonitoringbestaandegebouwen.• SloopenDemontage,voorgemeentenenprovincies,“maarookprivate
ontwikkelaars.”Binnenelkrekenprogrammakaneenprojectpuntenscorenopeenaantalcategorieën,
metverschillendeweging.Voornieuwbouwenrenovatieligthetzwaartepuntopenergie,maarookanderecategorieënzijnbelangrijk.Deverdelingisalsvolgt:management(12%),gezondheid(15%),energie(19%),transport(8%),water(6%),materialen(12,5%),afval(7,5%),landgebruik&ecologie(10%),vervuiling(10%).Voorsloopendemontageligthetzwaartepuntopmaterialen:management(13%),gezondheid(5%),materialen(40%),energie(5%),transport(20%),water(5%),vervuiling(7%),landgebruik&ecologie(5%).Energiebesparingtijdensgebruikis(nog)hetdominantecriteriumSindsdeoprichtingvanBREEAMinEngelandishetenergieaspectdominantinberekeningen.ZoookbijdeNederlandsevariant.DezefocusopenergiesluitaanbijdeNederlandseregelgeving,dieduurzaambouwenvooralsnogvooralkoppeltaanhetmetenvanenergieprestaties–d.w.z.hoeveelenergieintheorieindegebruiksfaseverbruiktmoetwordenomhetgebouwtelatenfunctioneren.Deenergiegebruikttijdensconstructieen/ofrenovatie,refurbishment,sloop,valtnietonderdezeenergieprestatie.Metanderewoorden:regelgevingomduurzamebouwtestimulerenisvooralgerichtophetverhogenvanenergiebesparingtijdensgebruik(ofwel:deenergiebehoeftevangebruikersverlagen),nietophetsluitenvankringlopenvanbouwmaterialenen/ofhetvoorkomenvansloopennieuwbouwdoordesignenrefurbishment.
Defocusopenergiebesparingtijdensgebruik–narrowingtheloop–isterugtevindenindehuidigeBREEAMmethodiek.Datkanopgespannenvoetstaanmetcirculairontwerpvaneengebouw.Denkbijvoorbeeldaandubbelglas,gelijmdinkozijnen;omdekozijneneruittehalen,moetjezeslopen,enblijftalleenverbrandingoveralsverwerkingsoptie.Datisnietecht‘circulair’.TochkanjehiergoedepuntenmeescorenbijeenBREEAMmeting;dubbelglaslevertimmers(inpotentie)energiebesparingop.Zostimuleertdemeting(nog)nietomenergiebesparingdirecttekoppelenaancirculairdesigngerichtopslowingtheloop.RaakvlakkenvanBREEAMmetcirculaireeconomie:closing,geenslowingIndehuidigebeoordelingsrichtlijnenvandevierverschillendeprogramma’sstaangeenexplicieteverwijzingennaarcirculaireeconomie.WelheeftDGBCgedetailleerdepuntensystemenopgezetomhetgebruikvanbouwmaterialenoptenemenindeduurzaamheidsprestatie.Voornieuwbouwenrenovatieishetoverkoepelenddoelhiervan:“Hetidentificerenenstimulerenvanhetgebruikvanmaterialenmeteenlagemilieu-impactgedurendedevolledigelevenscyclusvanhetgebouw”–gebaseerdopLCA.Dezepuntenvallenonder“BREEAMcreditMAT1.”Ditlevertweleenindirectestimulansvoorcirculair
Circulair,circulairder,circulairst 2.DGBC:CertificatiesysteemBREEAM-NLendeMaterialentool
20
bouwengerichtopclosingtheloopop:hoemeergerecycledematerialenjegebruikt,hoehogerjescoreuitvalt.
Inhetrekenprogrammavoordecertificeringvansloop-projectstaatrecyclingmeercentraal,doordehogerewegingvandecategoriematerialen(40%i.p.v.,12,5%inhetrekenprogrammavoornieuwbouwenrenovatie),éndoordathetpuntensysteemhieropisaangepast.Doelvandecreditsishier:“Bevorderenvanhethergebruikvanmaterialenafkomstiguitdesloopendatdezezoveelmogelijkwordenaangewendalssecundaire/nieuwegrondstof.”
Demethodiekheeftvooralsnoggeenapartecategorievoorslowing-strategieëndiegerichtzijnophetverlengenvandegebruiksfase(e.g.multifunctionelegebouwendiegemakkelijkomtebouwenzijn).DitwilnietzeggendatBREEAMgeenrolkanspelenvoorinkopersmetslowing-ambities.Hetsysteemisnamelijkflexibelenkanindetoekomstwordenaangepasteningezetvoorcirculairbouwen.AlhoewelBREEAMeengedetailleerdeengrondigemethodiekvertegenwoordigd,beweegthetsysteemmetnieuweontwikkelingenmee.IederetweetotdriejaarvoertDGBCeenupdatedoor,waarbijzeveranderenderegelgevingintegreren,maarookproberenaantesluitenbijnieuweontwikkelingen.
ZozijnindeafgelopenjarenspecialeBREEAM-toolsopdemarktgekomenvoorbijzonderegebouwen,zoalslaboratoria,onderwijsgebouwen,recreatie.OokheeftDGBCverschillendeonlineAssmentToolsenQuick-ScanToolsontwikkeld.HiermeeverlagenzededrempelommetBREEAMaandeslagtegaanenbrengenzeeengroteraantalbouwprojectenbinnenhunbereik.Bovendienkunnenontwerpersenaannemersmetdezenieuwetoolssturinggevenaaneenprojectinontwerpfaseenvoorbereidingsfasevaneenaanbesteding–dusnoglosvaneventuelecertificering.WaaromzoucirculairbouwengeenonderdeelvandezeontwikkelingvannieuweBREEAM-toolskunnenworden?Toekomst:ambitiesDGBComcirculariteitonderdeeltemakenvanBREEAMEénvandebewegingenwaarDGBCmetnieuwetoolsbijaanwilsluitenisdetransitievanlineairenaarcirculairebouw.In2014wasDGBCéénvandezestigorganisatiesdiedeGreenDealCirculaireGebouwensloot.In2015benoemdenzeCirculaireEconomieinhunjaarverslagalséénvandetweethema’swaarzeopinwillenzetten(deanderewas“gezondheid”).Ditwillenzedoendoorin“nauwcontactmetmarktpartijeneninitiatieven”teverkennen“watondereen‘circulairgebouw’wordtverstaan.”
EenconcreteambitiehierinisomdeBREEAMmethodiektekoppelenaandeontwikkelingvaneengebouwenpaspoortwaarindecirculairekenmerkenvaneengebouwstaanvastgelegd(ditisandersdanhetmaterialenpaspoortvanThomasRau–zieookHoofdstuk6:Madastermaterialenpaspoort,inditverslag).InhetkadervandezeambitiesheeftDGBCin2016een“CongresCirculairGebouwdeOmgeving”georganiseerd.TijdenshetNationaalBREEAMcongres2017heeftCircleEconomybovendieneenworkshop“circulaireeconomieenBREEAM”gegeven.HierdeedCircleEconomyeeneerstevoorzetomdevoor
Circulair,circulairder,circulairst 2.DGBC:CertificatiesysteemBREEAM-NLendeMaterialentool
21
circulairbouwenrelevanteBREEAMindicatorenteidentificeren,énde“gaps”indemethodiekvoorhetmetenvancirculariteitblootteleggen.
Dezeambitiesenonderzoekculmineerdeninde“RoadmapCirculaireGronduitgifte”–eenadviesrapportvandegemeenteAmsterdam,gemaaktdoorMetabolic,SGSsearchenCircleEconomy.Inhetrapportdoenzeeenvoorzetvoor“circulaireindicatorendiemogelijkinBREEAM-NLgebruiktkunnenworden.”SamenmetDGBCwerkenzedezeindicatorenverderuit.Ditgebeurto.a.doordenieuweroadmaptoetepassenindriepilottendersinAmsterdam:inBuiksloterham,CentrumeilandendeZuidas.
Verderecirculaireambitiesstaannog,zoalsDGBCzelfaangeeft,“indekinderschoenen,”metnameomdaternoggeenduidelijkemarktbredenormenzijn.AnnemarievanDoorn,directeurDGBC:“Circulairbouwenisnatuurlijkgeweldig,maarikmiseendefinitievaneencirculairgebouwwaardegehelemarkthetovereensis...Hetultiemevoorbeeldisnatuurlijkeenpanddatalslegovolledigdemontabeliseneldersopnieuwgebouwdkanworden.Maardievoorbeelden,ondanksenkelemooiecirculairetoepassingen,zijnernogniet.”DematerialentoolEenandererecentetoolvanhetDGBC,metraakvlakkenaancirculairinkopen,isdeDGBCMaterialentool.NIBEismede-eigenaarvandezetool.Inkoperskunnendezetoolgratisgebruikenomeenmilieuprestatieberekeningtedoenvannieuwbouwwoningenenkantoren,opbasisvanLCA.DetoolmaakthierbijgebruikvandeNationalemilieudatabase–deberekeningisdusgebaseerdopbestaandeLCAdata,perproductofmateriaal.Hetresultaatvandeberekeningiseenmilieuprofielvanhetgebouw,inclusiefeenschaduwprijs(hoeveelkostenjezoumoetenmakenomdemilieueffectenongedaantemaken).
Detoolisdaarbijgerichtopdethema’sklimaatenenergie,waterenbodemkwaliteit,gezondheidenluchtkwaliteit,ennatuurenbiodiversiteit.Circulariteitkomtookhierdusnietexplicietaanbod.Maaromdat‘materialen’engrondstofverbruikcentraalstaan,gemetenoverdegehelelevenscyclus,sluitdezetoolaanbijcirculaireambitiesomalsinkoperopdrachtentegunnenopbasisvanmateriaalkeuzeenduurzaamontwerp–gerichtopnarrowingenclosingtheloop.StichtingBouwkwaliteitbrengtongeveerelkhalfjaareennieuweversievandeNationalemilieudatabaseuit,waarmeedeDGBCMaterialentooldusookup-to-dateblijft.
WAAR:nieuwbouwenrenovatie,meesteindeRandstadEenBREEAM-NLcertificeringiseenrelatiefkostbareonderneming.Ditbegrenstdetoepasbaarheid.AlsjevooreenBREEAM-NLkeuringinaanmerkingwilkomen,moetjeeenassessmentaanvragenbijDGBC.EendoorDGBCopgeleideBREEAM-NL“Expert”of“Assessor”meetdandeduurzaamheidsprestatiesvanjeprojectineenaantalrondes,waarnaeenscoreofcertificeringkanwordentoegekend.Tervergelijking,inNieuwbouwenRenovatiekosteeneersteBREEAM-NLcertificeringsronde,vooreenoppervlaktevan<1000BVOm2:€800vooreenNiet-Participant,€600vooreenParticipant.Dezekostenlopenop
Circulair,circulairder,circulairst 2.DGBC:CertificatiesysteemBREEAM-NLendeMaterialentool
22
mettoenemendeoppervlakte,totmax>20.000BVOm2,€5200vooreenNiet-Participant,€3900vooreenParticipant.Omdatermeerdererondesnodigzijn,diebovendientijdinbeslagnemen,kunnendezekostenalsneloplopen.
Ditziejeterugindeprojecten,waarvoornamelijkgrotespelersbijbetrokkenzijn.HetNederlandseBREEAM-projectdathetmeestpubliciteitgenereerdewashetAmsterdamsehoofdkantoorvanABNAMRO.Ditgebouwheeftinzomer2015eenmaximaleBREEAMscorebehaald,endaarmeein2016eenBREEAMAwardgewonnen–uitgeroepentotinternationaalduurzaamstebestaandkantoorgebouw.EenanderprijswinnendBREEAM-gecertificeerdgebouwishetkantoorvanDeloitteaandeAmsterdamseZuidas,“TheEdge”.
HetaantalBREEAM-gecertificeerdeprojecteninNederlandgroeit.BDGBChoudteenprojectenkaartbij,waarallebestaandeBREEAM-gecertificeerdeprojecteninNederlandopstaan.Hettotaalaantaluitgedeeldecertificatensinds2010bedraagt728,waarvan415nieuwbouw(174ontwerpfase;192opleverfase),300In-Use,8Sloopen5Gebied.DeprojectenzijnverspreidoverheelNederland,meteenconcentratieindeRandstad(161directeomgevingAmsterdam,123omgevingRotterdam,82omgevingUtrecht–bijelkaaralruim%50vanhettotaal).Hetaantalregistratiesinnieuwbouwneemtminofmeerlineairtoe,sinds2010.
AlsvoorbeeldvandetoepassingvanBREEAMvolgthierondereenoverzichtvandeBREEAM-gecertificeerdegebouwenindestadUtrecht.Indeperiode2015-2017hebbendaardevolgendeprojecten5sterrengescoord:
• KantoorenlaboratoriaRIVMenCBG,nieuwbouwontwerpfase,2015• Uithof,LifeScienceIncubator,nieuwbouwontwerpfase,2015
4sterren:• UniversiteitUtrecht,NieuwbouwGEO,ontwerpfase,2016• UniversiteitUtrecht,ESL(fysischeonderzoekgeowetenschappen),nieuwbouw
ontwerpfase,2016• UtrechtSciencePark,GenmabResearchCenter,nieuwbouwontwerpfase.• HetWTC,voordeontwerpfase,2016• a.s.r.(Nederlandseverzekeringsmaatschappij),Archimedeslaan10,voorde
opleverfase,20163sterren:
• DeTrip,starterswoningenopdeBriljantlaan,ontwikkeltdoorJebberb.v.;nieuwbouwopleverfase,2017
• ZiggoLC24,BadenPowellweg,datacentrummet25kWtot30kWaanITvoorzieningen,nieuwbouwopleverfase,2016
• DaalseKwint,vanDekaImmobilienInvestmentGmbH,renovatieopleverfase,2015
Circulair,circulairder,circulairst 3.CertificatiesysteemLEED
23
3.CertificatiesysteemLEEDCirculaireambitieswaardetoolbijaansluit
Narrowingtheloop Closingtheloop
Inkoopfasewaarvoordetoolgebruiktkanworden
Selectiefase Uitvoeringsfase
• Watvoortool?LEEDiseencertificatiesysteem,waarbijjealsaanbestedendedienstindebouweenexternedeskundigeinhuurtomdeduurzaamheidvaneen(gerealiseerd)gebouw,vaneenontwerp,ofvaneenvoorsteltebeoordelen.Erzijngebruikskostenaanverbonden.Inschrijverskunnenvooralscorenopefficiëntie(narrowing)enrecycling(closing).Ontwikkelingenrichtingslowingzijnnognietaandeorde.
• Inwelkecontextontwikkeld?USGreenBuildingCouncil(USGBC)heeftLEEDontwikkeldenbeheertdesystematiek.Daarmeeisdesystematiekingebruiksinds1998.
• Toepasbaarinwelkesectoren?LEEDrichtzichvolledigopdegebouwdeomgeving.• Toepasbaarinwelkefasevanhetinkooptraject?Selectiefase(vergelijkingvan
inschrijvingen)enuitvoeringsfase(evaluatievanopleveringen):alsmetriekomverschillendeinschrijvingen,tussenresultateneneindresultatentebeoordelenenduurzaamheidsprestatieskwantitatieftemeten.IndevoorbereidingsfasekaneenaanbestedereventueelalseiseenLEEDbeoordelingopnemen.
Circulair,circulairder,circulairst 3.CertificatiesysteemLEED
24
WIE:KeurmerkvandeUSGreenBuildingCouncilDeUSGreenBuildingCouncil(USGBC)heefthetcertificatiesysteemLEEDontwikkeld,ingebruiksinds1998.LEEDstaatvoorLeadershipinEnergyandEnvironmentalDesign.USGBCzetteheteerstindemarktalseenduurzaamheidskeurmerkvoornieuwbouwinAmerika.IntussenisLEEDuitgegroeidtoteenintegraalinternationaalsysteemomdeduurzaamheidvanontwerp,oplevering,onderhoudensloopvanallerleibouwprojectentemeten.
DeUSGBCiseennon-profit,privateorganisatie.Financieringkomtvooralvaninkomstenuitcertificeringenlidmaatschapsgeld.Tervergelijking,in2014haaldedeUSGBC60%vanhaarinkomstenuitcertificeringsaanvragenenregistraties,en15%uitlidmaatschapsgeld(bron:jaarverslag2014).
DeUSGBCbeheerthetLEEDkeurmerkenmeetsysteem,óókvoorgebruikbuitendeVerenigdeStaten.VanuitdezeorganisatiegaatLEEDdaarmee,andersdanBREEAM,explicietuitvanAmerikaanseregelgevingenreferenties.
LEED-certificeringverlooptviaeenLEEDAccreditedProfessional,eentiteldietebehalenisdooreenexamenafteleggenbijUSGBC.InNederlandgevestigdeconsultancy-enadviesbureausmetgeautoriseerdeLEEDprofessionalsindegelederenzijn:
• RoyalHaskoningDHV• BouwCommissioningNederland• BenRAdviseurs• AdviesbureauTraject• IGGBointondeGroot
WAT:vergelijkbaarmetBREEAM,puntenscorenopenergiebesparingDeLEED-methodeisvergelijkbaarmetBREEAM.Inschrijversbijeenaanbestedingindebouwkunnenpuntenscorenopvijfcategorieën:duurzaamheidvandelocatie,efficiëntievanhetwatergebruik,energieenatmosfeer,materialenenbronnen,kwaliteitvandeluchtbinnen.
DeUSGBCneemtdecirculaireeconomienietexplicietalscategorieopindemethodiek.Welzijnereenaantalsubcategorieëndiehierraakvlakkenmeehebben,metnamegerichtopnarrowingtheloop(energiebesparingtijdensverbruik)enclosingtheloop(recycling).Voorbeeldenhiervanzijn“innovatievetechnologieënvoorhethergebruikvanafvalwater”,“hergebruikinhetgebouw”,“beheervanhetbouwafval”,“hergebruikvandebronnen”,“recycling”,“gebruikvanplaatselijkeofregionalematerialen”,“gebruikvangecertificeerdhout”en“gebruikvansnelhernieuwbarematerialen.”
Opdracht-aannemerswordenechternietgestimuleerdomjuistopmateriaalgebruikencirculairontwerpdenadrukteleggen.DeCE-gerelateerdesubcategorieënconcurrerennamelijkmetanderesubcategorieënbinneneencategorie;endecategorieënconcurrerenweeronderling.Percategorie,enintotaal,moetjeeenminimalescorehalenoméénvandeLEED-labelstebehalen(basis,zilver,goud,ofplatinum).Demeestepuntenzijntescorenop
Circulair,circulairder,circulairst 3.CertificatiesysteemLEED
25
energieverbruik-gerelateerdeonderwerpen.Metanderewoorden,alsjeeenrelatiefkleinpercentageregionaalbeschikbarematerialengebruiktenverdernietspeciaal‘circulair’metjebouwafvalomgaat,kanjetochveelpuntenbinnenhalendoorvooralopdesignintezettenwaarmeeenergiebesparingtijdensdegebruiksfasemogelijkwordt.
Jezou,netalsbijBREEAMhetgevalis,hetpuntensysteemkunnenaanpassenomcirculairontwerptestimuleren.Vooralsnog–andersdanbijBREEAM-NL–benoemtdeUSGBC‘circulair’nietalsspeerpuntinhet“2017-2019StrategicPlan”.
IndeVSisregelmatigkritiekopLEED.Veelgehoordekritiekpuntenzijn:hetontbreektaan(onafhankelijk)inzichtófenhoeLEEDinderdaadtotduurzamebouwleidt.DeNewYorkseingenieurHenryGiffordsteltbijvoorbeelddat“thebestdataavailableshowsthatonaverage,theyusemoreenergythancomparablebuildings.”ZieookditartikeluitdeNewYorkTimes,dateenvergelijkbareconclusietrekt.EenanderkritiekpuntisdatLEEDnietdeduurzaamheidvaneengebouwbeoordeelt,maarmeethoeveelgeldergestokenisinduurzametechnologieën.Ookzouhetverschillendeoplossingenevenredigbehandelen,dienieteenevenredigeffecthebbenopCO2-reductie(vooreenfietsenrekzoujeevenveelpuntenkrijgenalsvooreenduurzaamventilatiesysteem).
WAAR:overheidsstandaardVS,kleinaantalcommerciëleprojectenNLOverheidsinstellingenindeVerenigdeStatengebruikenLEEDalsdéstandaardvoorduurzameaanbestedingen.InNederlandishetkeurmerkookin(bescheiden)opkomst,vooralinvoornieuwbouw,indecommerciëlesector.
HettotaalaantalLEED-gecertificeerdegebouweninNederlandisechternogklein.Sinds2011zijner20gecertificeerden18inprogress.BekendeLEED-gebouweninNederlandzijn:
• TNTCentre,Hoofddorp,doorBenRAdviseurs.• TransPortSchiphol(hoofdkantoorTransaviaenMartinair),doorBCxN• HotelAmstelkwartier,doorBenRAdviseurs.• GerenoveerdeSiemenskantoorinhetHaagseBeatrixkwartier,doorBCxN• HoofdkantoorABNAMROGustavMahlerlaan,Amsterdam
Circulair,circulairder,circulairst 4.DuboCalc
26
4.DuboCalc
Circulaireambitieswaardetoolbijaansluit
Narrowingtheloop Closingtheloop
Inkoopfasewaarvoordetoolgebruiktkanworden
Selectiefase Uitvoeringsfase
• Watvoortool?DuboCalciseenopLCAgebaseerdrekenprogrammawaarmeejeals
inkoperdeduurzaamheidofmilieukostenvaneenspecifiekproductindeGWW-sectorkankwantificeren,omopdiemanierverschillendeproductentevergelijken.Hetiskosteloostegebruiken.DuboCalcrichtzichvooralsnogvooralopslowing(energiereductie)enclosingtheloop(bevorderenvanhetgebruikvanrecyclaatinGWW).Erwordtwelgewerktomhetgunnenopcirculaireoplossingengerichtophetverlengenvandelevensduurvanconstructiesonderdeeltemakenvandemethodiek.
• Inwelkecontextontwikkeld?RijkswaterstaatontwikkeldeDuboCalcomtegemoettekomenaandeambitievandeTweedeKameromvanaf2010alsoverheidduurzaamtegaaninkopen.DetoolisnuinhandenvanCenoscoenRoyalHaskoningDHV.
• Toepasbaarinwelkesectoren?DuboCalcisontwikkeldvoor,enwordtenkelgebruiktin,deGWW-sector.
• Toepasbaarinwelkefasevanhetinkooptraject?AlsinkoperkanjeDuboCalcvooralgebruikenindeselectiefase(vergelijkingvaninschrijvingen)enuitvoeringsfase(omdeopleveringteevalueren).
Circulair,circulairder,circulairst 4.DuboCalc
27
WIE:toolvanRijkswaterstaat,CenoscoenRoyalHaskoningDHVRijkswaterstaat(RWS)ontwikkeldedesoftwaretoolDuboCalc(DuurzaamBouwenCalculator)insamenwerkingmetRijksoverheid.Doelwasomdeoverheidsambitiesteondersteunenomduurzamerintekopen.DitwaseenreactievanRWSopdemotiediedeTweedeKamereindjuni2005aannam,omuiterlijkin2010bijalleinkooptrajectenvanoverheidsinstellingen‘duurzaamheid’alsgunningscriteriummeetenemen;ofwel:om“100procentduurzaaminkopen”mogelijktemaken,zoalshetRWSprotocolvoorhetgebruikvanDuboCalcstelt.
DuboCalcisnuinhandenvanhetsoftwarebedrijfCenoscoendeconsultancyRoyalHaskoningDHV.Begin2012publiceerdeRWSDuboCalcversie2.2.Daarbijkondigdenzedewensaanomhetbeheerendeverdereontwikkelingvandetoolovertedragenopeenmarktpartij.DeaanbestedinghiervangeschieddeviaTenderNed.In2015gundenzedeopdrachtaanCenoscoenRoyalHaskoningDHV.HiermeeisdetoolbeschikbaargemaaktvoordeheleGWWmarkt.Inmiddelszijndezepartijen,insamenwerkingmetRWSendegebruikersvanhetprogramma,altoteenDuboCalcversie5.0gekomen–gelanceerdop30maart2017.
Cenoscoiseensoftwarebedrijfdatverschillendetoolsvoormultinationalsbeheertenexploiteert.HaarbelangrijksteklantisShell–waarvoorzede“RiskenReliabilityManagementSoftware”beheren,onderhoudenenverkopen.DaarnaastwerkenzeooksamenmetNutricia–aaneenappomongewenstgewichtsverliestemonitoren–enmetdescheepvaartreusCOSCO–aanoptimaliserenvanlogistiekeplanning.
WAT:LCAomenergieverbruikenvervuilinginGWWteverminderenLCAenkostenindicatorvanproductenenmaterialenindeGWWsectorDuboCalcgeefteenkwantitatieveweergavevanduurzaamheidswaardevaneenspecifiekGWW-product.DitdoethetprogrammadooreenLCAtemakenvandematerialendieinhetproductgebruiktworden.InkopersindeGWWkunnendetooldusinzettenomdeverschillendeontwerpenvanaanbiederstevergelijkenenbeoordelenopmilieu-impact.DebehaaldeDuboCalcscorekanvervolgensvandetenderprijsafgetrokkenworden,omtoteenbepalingvandebestePKVtekomen.
Inhaaroverzichtvan“ToolsvoorMaatschappelijkVerantwoordInkopen”legthetRIVMuitdatDuboCalcdaarmeespecifiekontwikkeldis“voordeinkoperomverschillendemilieueffectenvanGrond-,Water-enWegenprojectendoortemeten.”DetooldruktdezeeffectenuitineenzogenoemdeMilieuKostenIndicator(MKI-waarde).Omtotdezewaardetekomen,maaktdetoolgebruikvandeNationalemilieudatabase,aangevuldmeteeneigenDuboCalcdatabase.DeberekeningisdaarmeegebaseerdopbestaandeLCAdata,perproductofmateriaal.
InkoperskunnenDuboCalcverderookinzettenomdeteverwachtenmilieu-impactvanverschillendeGWW-scenario’sinteschatten.Aannemersofbouwbedrijvenkunnendetool
Circulair,circulairder,circulairst 4.DuboCalc
28
opvergelijkbarewijzegebruikenomrichtingtegevenaandeduurzaamheidsstrategievanhunbedrijf(deaanbodkant).Adviesbureau’skunnenhiermeeinkopendeGWWpartijenadviserenbijhetopstellenenconcretiserenvaneenduurzaamheidsvisie.DuboCalcencirculaireeconomieDuboCalcis(nunog)nietdirecttoepasbaarvoorcirculairinkopen,maarheefterwélbelangrijkeindirecteraakvlakkenmee.OokbiedtdetoolaanknopingspuntenomindetoekomstGWWproductenopcirculariteittemeten.
DuboCalczetvooralinophetverminderenvanenergieverbruikenvervuilinginGWW-projecten.DerekenmethoderaaktdaarmeewelaanCE,omdatjeermeekangunnenopstrategieënvannarrowingtheloop(resourceefficiencytijdensbouwengebruik)enclosingtheloop(gebruikvanrecyclaatinGWW-producten).Ditdoethetprogrammadoorpuntentoetekennen(ofkortingteberekenop)ontwerpendiemindergrondstoffennodighebben,enmetminderuitstootenanderevormenvanvervuilinggepaardgaan.
Circulaireverdienmodellenenontwerpengerichtopslowingtheloop(waardebehouddoordevraagteverminderenenlevensduurverlengendemaatregelenvoortestellen)wordendaarbij(nog)nietbenoemd.Ookblijftdebeoordelingvancirculairebedrijfsvoeringenketenbeheerindetoolvooralsnogbuitenbeeld.Detoolfocustzichimmersophetmetenvandeprestatievanproducten/ontwerpen,enraaktdusalleenindirectaangunnenopcirculairebedrijfsvoeringencirculaireverdienmodellen.
OmdatDuboCalcgrondstoffenproblematiekwelbenoemt,zijnerraakvlakkenomdetoolnogmeeraantepassenopcirculairinkopen.Detoolneemtinhaarberekeningdertienmilieueffectenmee.Viervandezeeffectengaanspecifiekovergrondstoffen,engevendusaanknopingspuntenomhaarrolincirculairinkopenuittebreiden.
• Uitputtingabiotischegrondstoffen• Uitputtingfossieleenergiedragers• Uitputtingbiotisch• Landgebruik
Deandereeffectenzijngerichtophetmetenvanbroeikasemissiesentoxiciteit.DaarmeeligtbijDuboCalcdenadrukvooralsnogopenergieverbruik,vervuilingenrecycling.
Deambitieommeermetcirculaireoplossingentedoen,beginterechterweltekomen.PIANOogeeftaandatRWSookinnovatievebiobasedmaterialenaandemilieudatabasevanDuboCalcwiltoevoegen.Hiermeewordthetmakkelijkvoorinkopersomtegunnenopproductendiegemaaktzijnvanbiobased(rest)stromenenomtegunnenopproductendiegemakkelijkerenveiligerhoogwaardigzijntehergebruiken.DoelvanRWSisbovendienomhiermee“innovatiesvanuithetMKB[te]stimuleren.”VeeloplossingenvaninnovatieveMKB’ersvoorduurzaam/circulairontwerp,zogevenPIANOoenRWSaan,zijnnognietopgenomenindemilieudatabase.Hierdoordelvenzenuaakhetonderspitbijaanbestedingsprocedures.
Circulair,circulairder,circulairst 4.DuboCalc
29
WAAR:gebruiktdooro.a.RWSenProRailingroteprojectendoorheelNederlandDuboCalcwerdineersteinstantieexclusiefgebruiktdoorRWS.Doelwasomhetinstrumentdoorteontwikkelen,enzobruikbaartemakenvoordehelemarkt,entegelijkertijdhetduurzaaminkopenvanGWW-projectendoorRWSvastmogelijktemaken.InmiddelsisheteenbekendetoolindegeheleGWWsector.
RWSgebruiktDuboCalcalséénvande“tweestandaardinstrumentenomduurzaamheidbijaanbestedingenbinnendeGWWaanbodtelatenkomen”–deandereisdeCO2-prestatieladder.OokProRail,bijvoorbeeld,gebruiktDuboCalcomdemilieu-impactvanallebouwmaterialendiezetoepasseninzichtelijktemaken.
RWSheeftin2017derolvanDuboCalcindeonderstaandedrieprojectengeëvalueerd.DezeprojectenzijnrepresentatiefvoorhetsoorttrajectenwaarinkopersDuboCalcopditmomentvoorinzetten:groteprojectenvoornieuweconstructies(dehyperlinksverwijzennaardeaanbestedingsdocumenten):
• DeaanlegvaneenderdekolkBeatrixsluis• VerduurzamenvandeZeetoegangbijIJmond• A27/A1:AanpassingUtrechtNoord–KnooppuntEemnes–AansluitingBunschoten-
SpakenburgMarjoleinvanderKlauw,adviseurprogrammaDuurzaamInkopenGWWbijRWS,
concludeerdeopbasisvandeevualatiedatDuboCalchierheeft“geleidtotefficiëntereenduurzamereinschrijvingen.”
AndererecenteprojectenvangroteGWWinstellingenzijn:• ProRailgebruikteDuboCalcalscriteriumbijdeaanbestedingvaneennatuurbrug
overdespoorlijnHaarlem–Zandvoort.IndeTenderNeddocumentenstaatdathet“duurzaamheidscriterium...iedergeval[zal]wordenbeoordeeldopbasisvaneenMKI-berekeninginDuboCalc.”
• ProRailgebruikteDuboCalcbijdeaanlegvaneenaantalonderdoorgangenophetspoorbijBunnik.
• BAMInfragebruiktDuboCalcinhaarduurzaamheidsstrategie,bijv.omdoorterekenenófenhoezeinvesteringeninduurzaamasfaltuiteindelijkkunnenterugverdienen.
• Alle62ondertekenaarsvandeGreenDealDuurzaamGWW2.0committeerdenzichinjanuari2017om,waarmogelijk,DuboCalctegebruikenals“instrumentvoorhetberekenenvandemilieueffectenvaneenmateriaalvanafdewinningtotenmetdesloopenhetenergiegebruikvaneenGrond-Weg-enWaterbouwwerk”,enom“demilieukwaliteittavklimaatenenergieencirculaireeconomievaneenaanbieding”uittedrukken.De62ondertekenaarsbestaanuitdeRijksoverheid,provincies,gemeenten,adviesbureausalsAnteaenMegaborn,bouwbedrijvenalsStruktonenBAM,toeleveranciersenbrancheorganisaties.
WimNooijenenJanVroonhof(milieuadviseurs)stelleninhetTijdschriftMilieuvanmei2017datDuboCalc“nognietdeaanjagersfunctie[speelt]diehettoegedachtis.”Zij
Circulair,circulairder,circulairst 4.DuboCalc
30
constaterendatmetnamedegemeentennogachterblijven.Diegrijpenbijdekleinereenstandaardprojectenwaarmeezewerkenlieverterugopbeschikbarestandaardbestekken.Gemeentenvindendetool“teingewikkeldenteweinigingerichtopdebehoefte.”
Circulair,circulairder,circulairst 5.FIRAPlatform
31
5.FIRAPlatformCirculaireambitieswaardetoolbijaansluit
Slowingtheloop Narrowingtheloop Closingtheloop
Inkoopfasewaarvoordetoolgebruiktkanworden
Voorbereidingsfase Selectiefase Uitvoeringsfase
• Watvoortool?HetFIRAPlatformiseendigitaalregisterwaarmeebedrijvenhunprestatiesophetgebiedvanmaatschappelijkverantwoordondernemenzichtbaarkunnenmakenaaninkopers.FIRAmaaktdaarbijgebruikvaninternationalenormen,waaronderISO20400,denieuwerichtlijnvoorduurzaaminkomenmetaandachtvooralledriedecirculaireambities:slowing,narrowingenclosingtheloop.
• Inwelkecontextontwikkeld?FIRAmaaktISOrichtlijnentoegankelijkvooreenbreedscalaaanbedrijven,inclusiefMKB’ers.Dierichtlijnenzijn(enworden)ophunbeurtontwikkelddoortransnationaleorganisatiesalsUN,OECD,deEuropeseCommissieendeNENenNEVI.
• Toepasbaarinwelkesectoren?InkoperskunnenhetFIRAPlatformvooruiteenlopendeproductgroepenendiensteninzetten.Hetplatformisbedoeldomopbedrijfsniveauduurzaamheidprestatiesinzichtelijktemaken.Degebruikterichtlijnenzijnsamendanooksector-onafhankelijk.
• Toepasbaarinwelkefasevanhetinkooptraject?AlsinkoperkanjeFIRAinzettenindevoorbereidingsfase,omo.a.deinkoopprestatiesvanjeeigenorganisatieonderdeloeptenemenenopbasishiervanjeopdrachtenmeercirculairuittevragen.Tijdensdeselectiefasekanjehetgebruikenominschrijvingenaanrelevantenormentetoetsen.TijdensdeuitvoeringsfasekanjegecontracteerdeleverancierseenMVO-rapportlatenopstellendatjedoorFIRAlaattoetsen.
Circulair,circulairder,circulairst 5.FIRAPlatform
32
WIE:VerificatiebureaudatwerktmetISOnormenHetFIRAPlatformiseendigitaalregisterwaarmeebedrijvenhunprestatiesophetgebiedvanmaatschappelijkverantwoordondernemen(MVO)zichtbaarkunnenmakenaaninkopers.AlsbedrijfofmaatschappelijkeorganisatiekanjeFIRAbovendieninhurenomdeMVO-rapportenoverjebedrijfsvoeringtelatenverifiëren.
EenCommissievanDeskundigenondersteuntFIRAinhetontwikkelenentoepassenvangebruiktemethodiek.OokinformeertdezeCommissieFIRAovernieuweontwikkelingenophetgebiedvanmaatschappelijkverantwoordondernemen.Hierinnemenverschillendedeskundigenopgebiedvanduurzaamheidéninkopenzitting,zoalsduurzaamheidsexpertsvanPhilipsenPostNL,ofinkoopexpertsvanAllianderenRabobank.
Omdeduurzaamheidsprestatiesvanbedrijventebeoordelen,enzichtbaartemakenvoorinkopers,maakthetFIRAPlatformgebruikvaninternationaleennationalenormenophetgebiedvanduurzaamheid.DerichtlijnenzijnmetnamevormgegevenopbasisvandewereldwijdeISO26000voorMVO-eninnavolgingdaarvanISO20400,denieuweISOrichtlijnvoorduurzaaminkopen,dieinmei2017isgepubliceerd.
HiermeesluitFIRAaanbijeenlangetraditievanhettransnationaalstandaardiserenvanbedrijfsvoering.Inhetmiddenvandetwintigsteeeuwrichtten25landensamenISO–InternationalOrganizationforStandardization–opalsonafhankelijkorgaanominternationalestandaardenvoorindustriëleproductieenbedrijfsvoeringteontwikkelen.InmiddelsheeftISOledenuitmeerdan160landen.Daarmeeisheteenbreedgedragenengezaghebbendinstituut.
DitgeldtdusookvoordedoorFIRAgehanteerdebovengenoemdeISOrichtlijnenvoorMVOenduurzaaminkopen.DiezijneengezamenlijkresultaatvanvertegenwoordigersvandebijISOaangeslotenlanden.OokleidendeorganisatiesalsdeUN,OECD,ITUCendeEuropeseCommissieschreveneraanmee.InNederlandwordendezeISOnormenactiefuitgedragendoordeNENenNEVI,diesamenooktrainingeninISO20400voororganisatieseninkopersorganiseren.
HetfeitdatFIRAPlatformbijdezeinternationalenormenaansluit,levertvoordelenopvoorinkopersmetcirculaireambities.AlsjeeencontractsluitmetleveranciersdieaanISO-standaardenvoldoen,verhoogjedekansdatanderenhetgeleverdeproductookvertrouwen.Zozorgjedatalleketenpartnerswaarmeejouworganisatiemogelijkmoetsamenwerkendeingekochteproductenookdaadwerkelijkwillengebruiken.
WAT:VerifieerjeeigenMVO-prestatiesendievanjeleveranciersMetFIRAjeeigenprestatiesendievanjeleverancierslatenmonitorenAlsinkopendeorganisatiekanjeFIRAoptweemaniereninzetten.TeneerstekanjejeeigeninkoopprestatiesopgebiedvanduurzaamheidencirculariteitviahetFIRAPlatformlatenverifiërenenmonitoren.OpdezemanierkanjejeeigenMVO-prestatiesopditgebiedzichtbaarmaken–voorjezelf,voorjeketenpartnersenvoorjeklanten.
Circulair,circulairder,circulairst 5.FIRAPlatform
33
TentweedekunneninkopersviahetFIRAPlatformvooroftijdenseeninkooptrajectdeMVO-prestatiesonderdeloepnemenvanhuidigeleveranciersofvanbedrijvendieinschrijvenopeentender.Ditkan,bijvoorbeeld,doortegunnenopbedrijvendiezelfookaangeslotenzijnbijFIRAeneengoedMVO-rapporthebben.OokkunneninkopersinschrijvendebedrijveneenMVO-rapportlatenopstellen,datzevervolgenslatenverifiërendoorhetteamvanFIRA.
HetFIRAPlatformiseengetraptsysteem.EenbedrijfkaneenBrons-,Zilver-,Goud-ofPlatina-certificaatbehalen.Hoehogerdescore,hoetransparanterdebedrijfsvoeringenhoemeerMVO-principeshierinzijngeïntegreerd.
CirculaireprincipesalsonderdeelvaneenbrederduurzaamheidsbegripDeISO-normendieFIRAbijdeverificatievanMVO-rapportengebruikt,gaanuitvaneenbreedconceptvanduurzaamheid.Zezijndusnietexpliciettoegespitstopdeprincipesvancirculaireeconomie.Circulairenormenzijninderichtlijnenechterwélterugtevinden–inISO26000implicietenindenieuweISO20400voorduurzaaminkopenzelfsexpliciet.
ISO26000besteedtinverschillendesub-richtlijnenaandachtaanzuiniggebruikvanwater,energieenanderegrondstoffen.ZomoetuiteenMVO-rapportblijken,zoalsindeNederlandsehandleidingbijISO26000uitgelegdstaat,hoehetbedrijfinkwestiezelfefficiëntomgaatmetmaterialenenduurzamematerialeninkoopt.Ookrecyclingstaatopdeagenda.Zosteltderichtlijn:“Ombijtedragenaanduurzameconsumptie,zoueenorganisatiewaardatvantoepassingis...productenmoetenontwerpenendezeverpakkenopmanierendatzijeenvoudigopnieuwgebruikt,gerepareerdofgerecycledkunnenwordenen,indienmogelijk,recycling-enafvaldienstenmoetenaanbiedenofadviseren.”ISO26000benoemthiermeeookcirculaireprincipesvanwaardebehoud,gerichtophetverlengenvandegebruiksfasevanproductendooronderhoudenhergebruik–dusslowing,narrowingenclosingtheloop.
DezestrategieënzijnonderdeelvaneenbrederMVO-pakket.Zowordtookgedetailleerdgekekennaarsocialeaspectenopdewerkvloer(hoezijndearbeidsomstandighedenbijhetbedrijf?),derelatiemetconcurrenten(eerlijkzakendoen)ofderelatiemetklanten(consumentenaangelegenheden).Aandachtvoormilieuisdaarbijéénvandezevenhoofdthema’s.LeesmeeroverISO26000bijMVONederland.
HetzelfdegeldtvoordenieuweISO20400richtlijnvoorduurzaaminkopen.DierichtlijnisnamelijkingrotelijnengebaseerdopISO26000.ISOheeftechterwelvernieuwingendoorgevoerd.Zowordtdeeerdergenoemdewaarderingvoorrecyclingenstrategieënvanwaardebehoudvanmaterialen,componentenenproductenindeISO20400explicietgekoppeldaanhetbegrip‘circulaireeconomie’.HierbijsluitISOaanbijdebekendedefinitievandeEllenMacArthurFoundation.Indebegrippenlijststaat:“circulareconomy:economythatisrestorativeandregenerativebydesign,andwhichaimstokeepproducts,componentsandmaterialsattheirhighestutilityandvalueatalltimes,distinguishingbetweentechnicalandbiologicalcycles.”
Circulair,circulairder,circulairst 5.FIRAPlatform
34
IndepraktijkbetekentditdatISO20400bijeeninkoopprocedureinschrijverswaardeertdie,bijvoorbeeld,eenproduct-als-dienst-verdienmodelhanteren,ofdiekunnenaangevenhoehunproductenenproductcomponenteneenvoudiggedemonteerdenhergebruiktkunnenworden(slowingenclosingtheloop).MeerinformatiehieroverkanjevindenopdeNederlandsewebsitevanISO20400.
FIRAPlatformisdaarmeevooralhandigalsjealsinkopercirculaireambitieshebtdiejeondereenbrederevisievanduurzaamheidwiltplaatsen.Weljeechtseceencirculairproductinkopen,danishetwellichtmindergeschikt.ZozoueenleverancierintheorieeenrelatiefhogeFIRAscorekunnenhalenalsheteenexcellentethischbeleidvoertrichtingdeeigenwerknemers,klantenenketenpartners–ookalberusthetbusinessmodelvandeleverancieropeengrondstoffen-verspillendwegwerpproduct.
WAAR:breedscalaaangrotereenkleinerebedrijvendoorheelNederlandBedrijvendoorheelNederlandhebbenzichaangeslotenbijFIRA.HierondervallenzowelgroteorganisatiesalskleinereMKB’ers.ZomaakthetUniversitairPlatformInkoopgebruikvanhetFIRAPlatform–waardeinkopersvandeuniversiteiteninNederlandbijzijnaangesloten.Ditbetekentdat,bijvoorbeeld,deinkopersvandeUniversiteitUtrechtnieuweopdrachtnemersdieeenraamovereenkomstmetdeuniversiteitaangaan,verplichtkanstellenzichaantesluitenbijFIRA.ZemoetendanbinnentwaalfmaandennaondertekeninghunduurzaamheidsprestatiesopeenminimaalniveauviaFIRAgeverifieerdzientekrijgeneninzichtelijkmaken.
VerderrapporterenenkelegrotebedrijvenhunMVO-prestatiesviaFIRA,zoalsMilgro–eenbedrijfdatgrondstoffenmanagementverzorgtvooronderandereAlbertHeijnenTesla–Alphabet,onderdeelvanBMWGroup,ofPostNL.Enookeenbreedscalaaankleinerebedrijvenmakenvanhetplatformgebruik–vanschoonmaakbedrijven,totschilders,ofondernemersininstallatietechniek,beveiliging,ofICT-diensten.
Circulair,circulairder,circulairst 6.Madastermaterialenpaspoort
35
6.MadastermaterialenpaspoortCirculaireambitieswaardetoolbijaansluit
Slowingtheloop Closingtheloop
Inkoopfasewaarvoordetoolgebruiktkanworden
Voorbereidingsfase Selectiefase Uitvoeringsfase
• Watvoortool?Madasteriseenonlineplatformdatmaterialenpaspoortengenereertvoordegebouwenvanhierbijaangeslotenvastgoedpartijen,architecten,onderzoekersenparticulieren.Zokanjeinzienwelkematerialenineenbestaandgebouwofontwerpaanwezigzijn.Alsinkoperkanjehiermeeselecterenopcirculaireoplossingenvooropdrachtenindebouw,enresultatenblijvenmonitoren.Demethodieksluitaanbijambitiesvanslowingenclosingtheloop:zorgendatbestaandegebouwenofgebouwonderdelenlangermeegaanendatmeermaterialenencomponentenhoogwaardighergebruiktworden.
• Inwelkecontextontwikkeld?MadasterenhetmaterialenpaspoortkomenuitdekokervanarchitectThomasRauenzijnadviesbureauincirculaireeconomieTurntoo.Belangrijkepartijenuitdevastgoedsectorondersteundenhetinitiatief,waaronderVolkerWessels,BAM,DuraVermeer,ABNAMRO,INGenRabobank.
• Toepasbaarinwelkesectoren?Madasterenhetmaterialenpaspoortzijntoepasbaarindegebouwdeomgeving:o.a.vooropdrachteninrenovatie,nieuwbouwofgebiedsontwikkeling.
• Toepasbaarinwelkefasevanhetinkooptraject?AlsinkoperkanjeMadasterenhetmaterialenpaspoortinzettenindevoorbereidingsfase,omgunningscriteriaaantescherpen;indeselectiefase,ominschrijvingentevergelijken;enindeuitvoeringsfase,omontwikkelingentemonitoren.
Circulair,circulairder,circulairst 6.Madastermaterialenpaspoort
36
WIE:IdeevanThomasRauenondersteunddoordevastgoedsectorMadaster,het‘kadastervoormaterialen’,komtuitdekokervanarchitectThomasRauenzijnadviesbureauincirculaireeconomieTurntoo.Rauontwikkeldezowelhetideealsdemethodiekineenaantalprojectenwaarhijsinds2011alsarchitectaanwerkte,o.a.hetnieuwegemeentehuisinBrummenenhetkantoorvanAllianderinDuiven(ziehieronder).HijdeedditinsamenwerkingmetaannemerBAM,deinterieurarchitectenvanFokkema&Partners,bouwconcernVolkerWesselsendeBIM-specialistenvansoftwareontwikkelaarKUBUS.
Hetideeomiedergebouwalsgrondstoffendepottezienenereenmaterialenpaspoortaantegeven,kwamindezesamenwerkingnaarvorenalsoplossingomtweeuitdagingenaantepakken:(A)Hoeeengebouwteontwerpenenbouwenopbasisvanzoveelmogelijkbeschikbarebouwmaterialen,componentenenproductendiein(lokale)afgeschrevengebouwenverstoptzitten–m.a.w.circulariteitaandeachterkant,gerichtopmaximaliserenvanhergebruikenrecycling;(B)Hoeeengebouwteontwerpenenbouwendatindetoekomst,nagebruikofalsdefunctieveranderd,uitelkaargehaaldkanworden,zodatdeproducten,componentenenmaterialenhunwaardeenbeschikbaarheidbehouden–circulariteitaandevoorkant,omopduurzaamgebruikenterugwinningteanticiperen.
Doordebouwmaterialen,componentenenproductendieineenindividueelgebouwbeslotenzitten,vastteleggenineenmaterialenpaspoort,kanjezowel(A)als(B)faciliteren.(A):Alsjeeennieuwgebouwwiltneerzetten,ofrenoveren,kanjemetdematerialenpaspoortenvandegebouwen(ofgebouwonderdelen)dietegelijkertijdgeslooptworden,checkenwatlokaalbeschikbaarisvoorhergebruik.(B):Jekuntbijhetcirculairofmodulairontwerpenvaneengebouw,teneerste,inspiratiehalenuitanderematerialenpaspoorten;ententweede,allematerialen,componentenofproductendiejeerinstoptendieindetoekomsthergebruiktkunnenwordendirectvastleggeninhetmaterialenpaspoort.
Infebruari2017lanceerdeThomasRaudeMadasterFoundationomditidee,endemethodiekachterhetmaterialenpaspoort,verderteontwikkelen.Belangrijkestakeholdersuitdevastgoedsectorhelpenhetprojecttefinanciereneninhoudelijkteontwikkelen.Partnerszijno.a.ABNAMRO,Rabobank,ING,TriodosBank,VolkerWessels,ARUP,DuraVermeer,BallastNedam,Alliander,ProRail,DutchGreenBuildingCouncil,BuildingHolland/DuurzaamGebouwd,SchipholGroup,TBIHoldings,Redevco,Triocare,EarthandEternityB.V,KUBUS.Hungezamenlijkeambitieisomvanhetmaterialenpaspoortdenationalestandaardincirculairbouwentemaken,d.w.z.eenpubliekplatformwaarallepartnersindeketeninformatiekunnenophalenoverwelkegebouwenwaarwatvoorproducten,componentenenmaterialenherbergen.
Circulair,circulairder,circulairst 6.Madastermaterialenpaspoort
37
WAT:OnlineplatformdatcirculairinkopenindebouwkanfaciliterenMadasterwerktalseenonlineplatform.Dematerialenpaspoortenvaningeschrevengebouwenzijnhierineenbeveiligdeomgevingopgeslagen.VanuitditplatformbiedtMadasterdienstenaanvierverschillendedoelgroepen:
• Devastgoedsector• Particulieren• Ontwerpersenbouwers• Dienstverleners,overhedenenonderzoekersMadasterbiedtdezedoelgroepeneenophunwensenafgestemdabonnementaan,
waarbijjealsgebruikereenmaterialenpaspoortkrijgtvandegebouwendieinjebeheerc.q.bezitzijn–intezienineenbeveiligdeomgevingophetonlineplatform.Dezebeveiligdeomgevingwerktbovendienalseencentraleplekomalledocumentatieenadministratierondomdeaanbesteding,hetbeheerenhetonderhoudvanjeingeschrevengebouwenondertebrengen.Daarnaasthebjeooktoegangtoteentotale(anonieme)dataset,eensoortmaterialenbibliotheekwaarininformatietevindenisoverdematerialen,componentenenproductendiegebruiktzijninallebijMadasteringeschrevengebouwen.Dezegegevenszijnoverigensalleenuittesplitsenopspecifiekgebouw-niveaualsdegebouweigenarenhiertoeexpliciettoestemmingheeftgegeven.DevoordelenvandezedienstenperdoelgroepstaanuitgelegdopdewebsitevanMadaster.HoekanjealsinkoperMadastergebruiken?AlsinkoperindebouwkanjeMadasteropdriemanierengebruiken,omeenaanbestedingcirculairoptezettenenuittevragen:
TeneerstekanjeindevoorbereidingsfasedematerialenbibliotheekvanMadastergebruikenterinspiratie,omjeeigenwensenendoelenteformuleren(eensoortaanvullingopeenmarktconsultatie).Indebibliotheekkunnenvoorbeeldenstaanvan,bijvoorbeeld,modulairontwerpvangevels,hetgebruikvanbiobasedmaterialeninkozijnen,ofmultifunctionelevergaderruimtes–metanderewoorden,specifiekeontwerpenenmateriaalgebruikdiedegebruiksfasevaneengebouwverlengenendemogelijkhedenvoorlaterehergebruikenrecyclingvanonderdelenfaciliteren(slowingenclosingtheloop).
Ookkanjeindevoorbereidingsfasealsgunningscriteriumlatenopnemendataannemersenleveranciersinputleverenvooreenmaterialenpaspoortbehorendbijdeopdracht.Opdezemanierzetjezeophetspoorvanbovenstaandedoelen,zonderdetechnischeoplossinghiervooralindeaankondigingvaneenopdrachtvoorteschrijven.
IndeselectiefasekanjeMadastergebruikenomdecirculariteitvanverschillendevoorstellentevergelijken–voorrenovatieopdrachten,nieuwbouwofgebiedsontwikkeling.Ditkanjedoendoorderesulterendematerialenpaspoorten,dieiederinkomendvoorstelgenereren,metelkaartevergelijken.Madastergeeftdaarbijzelfgeenvergelijkingscriteria(i.e.legjeineencirculairgebouwdenadrukopeengebouwdatmakkelijkuitelkaartehalenis,opeengebouwdatheellangmeegaat,ofopeengebouwwaarvandematerialen
Circulair,circulairder,circulairst 6.Madastermaterialenpaspoort
38
gemakkelijkterecyclenzijn?).Hetplatformbiedtechterweleenoverzichtelijkmodelomzulkevergelijkingenoverzichtelijktemaken.
IndeuitvoeringsfasekanjeMadastergebruikenomontwikkelingentemonitoren,hetmaterialenpaspoortup-to-datetehoudenennieuweleveranciersgemakkelijkintelichtenovercirculairedoelstellingen.Hetonlineplatformisontworpenomdeinterneenexternecommunicatieoverplanningenuitvoeringvanbeheerenonderhoudvanvastgoedtevereenvoudigen.
Bovenstaandetoepassingengaanallemaaloverdegebouwdeomgeving–desectorwaarMadasterzichopricht.Maarhetisnietondenkbaardathetideevaneenmaterialenpaspoortookvatkrijgtopandereproducten.ZoishetEconomicBoardUtrechteeninitiatiefbegonnenomookkantorenalsgrondstoffendepottebenaderen–eenideedatraaktaaneenmaterialenpaspoortvooralleswatzichineenkantoorbevindt,vanoudpapiertotbeeldschermen.
HetMadastermaterialenpaspoortrichtzichdaarbijineersteinstantieophetfaciliterenvanwaardebehoud–zorgendatgebouwenlangermeegaanendatonderdelenmakkelijkhergebruiktkunnenworden(slowingenclosingtheloop).Ookhetverbeterenvanrecyclingstaatopdeagenda–zowelintermenvanhetverhogenvanhetaandeelgerecycledmateriaalineengebouw,alsintermenvanhetfaciliterenvanrecyclingnadegebruiksfase.Hetrichtzichdaarnaast(nog)nietzozeeropcirculaireambitiesdierakenaanefficiëntie(hetreducerenvanenergieverbruikindegebruiksfase,ofhetverbruikenvanmindergrondstoffenperproduct).
WAAR:eerstepilotsbijhetgemeentehuisinBrummenenAllianderinDuivenThomasRauenzijnteamontwikkeldendeideeënvoorhetMadastermaterialenpaspoorttijdenstweeconcretebouwprojecten:hetnieuwegemeentehuisinBrummenenhetkantoorvanAllianderinDuiven.DiegeveneenindicatievanhetsoortcirculairegebouwendatMadasterhoopttehelpenrealsieren.IneeninterviewmetFDvan29september2017gafRauaandaterinmiddelsal2500gebouwenmeteenmaterialenpaspoortinMadasterzijnopgenomen–en“eind2017waarschijnlijkal10.000.”
• GemeenthuisBrummen,2012-2013,oppervlakte3000m2.DegemeenteBrummenwildeeennieuwgemeentehuismeteenlevensduurvanminimaal20jaar.Inverbandmethetprocesvangemeentelijkeherindelingwistenzeniethoelangzeprecieseengemeentehuisnodigzoudenhebben.InsamenwerkingmetBAM,TurntooenverschillendetoeleveranciersmaakteontwierpRAUeengemeentehuiswaarvandeverschillendeonderdelenmakkelijktedemonterenzijn.AlsBrummenhetstraksnietmeernodigheeft,kanruim90%vandeaanwezigematerialenopnieuwingezetworden.Omditterealiseren,hebbendebetrokkenpartijennagedachtovero.a.devormenendimensiesvandebouwelementen–zodatdieeldersmakkelijkhergebruiktkunnenworden–endemateriaalsoorten,dielangmeegaanenniet
Circulair,circulairder,circulairst 6.Madastermaterialenpaspoort
39
kapotgaanbijdemontage.Omdezewinsttebehouden,hebbenzeallesvastgelegdineenmaterialenpaspoort.
• KantoorAlliander,Duiven,2011-2015,oppervlakte23.000m2.InsamenwerkingmetFokkema&PartnerszetteRAUeenBREEAMgecertificeerdkantoorgebouwneer.Bijdekeuzevanmaterialenengebouwelementenhaddendecomponentenprioriteitdienogbeschikbaarwareninhetoudegebouwencomplex.Zokregenoudeplafondplaten,sanitairendeureneenplekinhetnieuwekantoor.OokwerddeoudewerkkledingvanAllianderverzameldengepersttotisolatiemateriaal.Weerlegdendepartnersallesvastineenmaterialenpaspoort.
Circulair,circulairder,circulairst 7.EcoChain
40
7.EcoChainCirculaireambitieswaardetoolbijaansluit
Narrowingtheloop Closingtheloop
Inkoopfasewaarvoordetoolgebruiktkanworden
Voorbereidingsfase Selectiefase Uitvoeringsfase
• Watvoortool?EcoChainiseenopLCAgebaseerdsoftwarepakketwaarmeejealsinkoperofondernemerdefootprintvaneenheelbedrijf(ofbedrijfstak)kanberekenenenbijhouden–LCAvanproductniveaunaarbedrijfsniveau.Alsinkoperkanjehiermeecirculaireproducten/ontwerpenselecterendiemakkelijktehergebruikenzijn,grondstoffenefficiëntzijn,en/ofwaarveelgerecycledmateriaalinzit(narrowingenclosingtheloop).Mindergeschiktomteselecterenopbasisvancirculairebedrijfsvoering(e.g.product-als-dienst,reverselogistics).TegebruikendoorhettekopenviaEcoChainofdoormeteenconsultanttewerkendieEcoChaingebruikt.
• Inwelkecontextontwikkeld?EcoChainB.V.,metoprichterJochemMos,ontwikkeldedetoolomLCAsbrederensnellertoepasbaartemakenvoorondernemerseninkopers.
• Toepasbaarinwelkesectoren?EcoChainistoetepassenvoorelkeproductgroep.• Toepasbaarinwelkefasevanhetinkooptraject?AlsinkoperkanjeEcoChain
gebruikenindevoorbereidingsfase(ominzichttekrijgeninjeeigenduurzaamheidsprestaties),selectiefase(omteselecterenencontracteren)enuitvoeringsfase(omdeopleveringteevalueren).Metdesoftwarekanjeverschillendebedrijvenenontwerpenvergelijkenopbasisvanhunrelatievemilieu-impact.
Circulair,circulairder,circulairst 7.EcoChain
41
WIE:JongbedrijfdatsamenwerktmetgevestigdeconsultantsEcoChainiseensoftwarepakketvanhetAmsterdamsebedrijfEcoChainTechnologiesB.V.,datdetoolontwierpenbeheert.Hetiseenrelatiefkleinenjongbedrijf,ingeschrevensinds2011,metopditmoment10werknemers.InitiatiefnemerenoprichterisJochemMos.Hijwerkteeerdervooro.a.KPMGenBallastNedam,waarvoorhijdefootprintvanhetbedrijfdoorrekende.ZodeedJochemervaringopmetLCAs.OmeenbrederetoepassingvanLCAmogelijktemaken–vananalyseperproduct/materiaal,naaranalyseopbedrijfs-enketenniveau,inclusiefdeimpactvantoeleveranciers–ontwikkeldehijhetopLCA-gebaseerderekenprogrammaActivity-BasedFootprinting.ZijnbedrijfEcoChaindraaitomdetoepassingenontwikkelingvanditprogramma.
InkortetijdisEcoChaineenbelangrijkespelergewordenophetgebiedvanLCAenduurzaamondernemeninNederland.OokbuitenNederlandkrijgenzevoetaandegrond.Veeladviesbureausdievoorgroteklantenwerkenombedrijfsvoeringtehelpenverduurzamen,werkensamenmetEcoChain–o.a.Deloitte,KPMG,Ernst&Young,Accenture,EY,enTebodin.OokTNOenSGSSearchzijnpartnersvanhetbedrijf.
WAT:LCAopbedrijfs-enketenniveauEcoChainbiedteenonlineapplicatiewaarmeejedefootprintvaneenbedrijfofbedrijfstakkanberekenenenbijhouden,inclusiefdebijdrageaanuitstootenvervuilingvantoeleveranciers.DitdoenzedoorverschillendeLCAsvanderelevanteproductgroepentecombineren,zodateenbeeldontstaatvandemilieu-impactvanalleproductenenmaterialenwaarmeeeenbedrijfwerkt.Ditresulteertineendatabaseopbedrijfsniveauwaarmeejealsondernemerdemilieu-impactvanjeproductenkanbijhouden,ookalsjekiestvaneennieuweleverancierofmateriaalsoort.HettijdschriftDuurzaamBedrijfslevennoemtEcoChaindanook“BigDatavoorcirculairondernemen.”EcoChainkentdaarmeedevolgendetoepassingen:
• Jekanhetalsondernemergebruikenomdefootprintvanjebedrijftebepalen,gegevendehuidigebedrijfsvoering.
• Jekanhetalsondernemergebruikenomeenstrategievoorduurzamebedrijfsvoeringteontwikkelen,doordemilieu-impactvanmogelijkeproductieprocessenenproductenaftewegen.
• OndernemersenbestuurderskunnenhetgebruikenomdeNationaleMilieuDatabaseinraptempoaantevullenmetnieuwematerialenenproducten.
• Jekanhetalsinkopergebruikenomdeduurzaamheidvanverschillendeproductentevergelijken,ofvandeontwerpen/voorstellenvanverschillendeinschrijvers,enopbasishiervanteselecteren.
HetgebruikvanEcoChainheeftdaarmeedevolgenderaakvlakkenmetcirculairinkopen:
Circulair,circulairder,circulairst 7.EcoChain
42
(A) HetzorgtervoordatdeNationaleMilieuDatabaseaangevuldenup-to-dateblijft.Ditisbelangrijkomdatdezedatabasedooreenaantalbelangrijkeinkooptoolsgebruiktwordt–o.a.doorDuboCalcvoorinkopenindeGWWsector,endoordematerialentoolvandeDGBCvoorinkopeninbouw&sloop(ziehoofdstuk2en4).
(B) Hetsteltinkopersinstaatomproductenmethetbestecirculaireontwerpteselecteren,dienágebruikofwelhergebruiktofwelgerecycledkunnenworden.Detoolhelptbovendieneendergelijkekeuzeterechtvaardigenintermenvangereduceerdemilieu-impactineenheleketen.EcoChainlaatbijvoorbeelddemilieuprestatiezienvandeheleproductieenconsumptie-ketenvanhetbiobasedverpakkingsmateriaalvanMoonenPackaging.Ditbedrijfmaaktvansuikerriet-afvalkoffiekopjes,dienagebruikcompostleverenvoordeproductienieuwevansuikerriet.
InkoperskunnenmetEcoChaindaarmeevooraldecirculaireambitiesgerichtophergebruikengrondstoffenefficiëntehelpenaantezwengelen(narrowingenclosing).Hetraakt(nunog)minderaanstrategieëngerichtopnieuwecontractvormenomdegebruiksfasevanproductenteverlengen(slowing).Berekeningenzijnimmers,vanuitLCA,gebaseerdophetintegraaldoorrekenenvandeuitstootenvervuilingdiebijdegehelelevenscyclusvaneenproductkomenkijken.Inkoperskunnenhetdusineersteinstantiegebruikenomproductenteselecterenmeteenhooggehalteaanhergebruiktofgerecycledmateriaal,en/ofproductendiezélfmakkelijktehergebruikenofrecyclenzijn.HetligtmindervoordehandomalsinkoperEcoChainintezettenomfabrikantenentoeleverancierstemotiverenhunbedrijfsmodellenaantepassenrichtingcirculairondernemen(e.g.product-als-dienst,reverselogistics).
WAAR:LCAsvoormultinationalseneengroeiendaantalNederlandsebedrijvenEcoChainheeftviahaarnetwerkdefootprintkunnendoorrekenenvaneenaantalmultinationals,o.a.Philips,deglasgigantSaint-Gobain,enhaartakWeberBeamix(datmortelsenlijmenmaakt).MaarooksteedsmeergrotereenkleinereNederlandseproducentenmakenvanEcoChaingebruik.Eenoverzicht:
• InsamenwerkingmetRVOmaakteEcoChainin2015eenlife-cycleanalysevanalle38Nederlandseasfaltcentrales.Detoollietziendatdeschadelijkeemissiesinasfaltproductievoor70%bijdetoeleveringsketenliggen,enslechtsvoor30%bijdeNederlandseasfvaltcentrales.
• EcochainanalyseerdedebiobasedproductenvanRolsmaenAnkerStuy(biobasedverf)enForeco(houtenbergingen),indecontextvandeGreenDealBiobasedBouwen
• EcoChainberekendedefootprintvanverschillendeproducentenvansubstratenvoorteeltentuinbouw,o.a.vanBVBSubstratesenHorticoop.
Circulair,circulairder,circulairst 7.EcoChain
43
• EcoChainanalyseerdedefootprintvanverschillendefolie-enverpakkingsproducenten,o.a.OerlemansPlasticsenMoonenPackaging.
• EcoChainberekendedefootprintvanRMFSystems(eenbedrijfdatdeoliemonitortenverschoontdieinindustriegebruiktwordt,zoalshydroliek-ofsmeerolie).
• EcoChaindeedeenLCAvoordeproductenvanHeros,eenbedrijfuitZeeuws-Vlaanderendateco-grondstoffenmaaktdoorverschillenderest-enbouwstoffenterecyclen(onderdeelvandeRemondisGroup).
Circulair,circulairder,circulairst 8.OptimalSCANS
44
8.OptimalSCANSCirculaireambitieswaardetoolbijaansluit
Slowingtheloop Narrowingtheloop Closingtheloop
Inkoopfasewaarvoordetoolgebruiktkanworden
Selectiefase Uitvoeringsfase
• Watvoortool?MetOptimalSCANSkunneninkopersproductenenleveranciersvergelijkenopbasisvancirculairmateriaalgebruik,ontwerpenbedrijfsvoering(slowing,narrowingenclosingtheloop).Ookkanjedeprestatiesvaneenleverancierovereenlangereperiodemonitoren.Hetiseenlaagdrempeligetool,tegebruikenalseensoortquickscan,zodatjeookMKB’ersincirculaireinkooptrajectenkanbetrekken.TegebruikendoorhetaanteschaffenviaOptimalPlanet.
• Inwelkecontextontwikkeld?OptimalPlanet,metoprichterdr.ReinierdeNooij,ontwikkeldedetoolmetalsoorspronkelijkdoelomdeveleduurzaamheids-keurmerkenteintegrerenendaarbijeenalternatieftebiedenvoorLCAs.
• Toepasbaarinwelkesectoren?OptimalSCANSistoetepassenvoorelkeproductgroepofleverancier.ExplicietdoelisomookMKB’erstebetrekken,diemisschiennoggeenvolledigcirculairproductkunnenwaarmaken,maarwelvergaandecirculairestrategieënhebbendiejealsinkoperwiltaanmoedigen.
• Toepasbaarinwelkefasevanhetinkooptraject?AlsinkoperkanjeOptimalSCANSgebruikenindeselectiefase(omteselecterenencontracteren)enuitvoeringsfase(omdeopleveringteevalueren).Ookkanjetijdensdegebruiksfasedeprestatiesvangecontracteerdepartijenmonitoren.
Circulair,circulairder,circulairst 8.OptimalSCANS
45
WIE:Jongbedrijf,bandenmetdeRadboudUniversiteitHetbedrijfOptimalPlanetontwikkeltenbeheertdetoolOptimalSCANS.Hetiseenjongbedrijf,opgerichtin2008.BijhetgebruikendeontwikkelingvanOptimalSCANSwerktOptimalPlanetsamenmeteenaantalorganisatiesinOostNederland,waaronderdeRadboudUniversiteit,hetRijnstateZiekenhuisenCirkelstadArnhem-Nijmegen.Oprichterenvaandeldragerisdr.ReinierdeNooij,dieookalsdocentverbondenisaandeRadboudUniversiteit.Reinierwerktsinds2000aandeRU,alsonderzoekerendocentMilieukundeenScience,InnovationandSociety.
HijontwikkeldeOptimalSCANSomeenlaagdrempeligetooltebiedenvoorondernemerseninkopersdieduurzaamheid/circulaireeconomiewillenintegrereninhunpraktijk–enMKBleverancierswillenbetrekken.DoelisomeenlaagdrempeligalternatieftebiedenvoorhetgebruikvankeurmerkenenLCAs.Detoolmoetdekennisdieindegrotehoeveelheidkeurmerkenisvastgelegdintegreren,entegelijkertijdruimteblijvenbiedenvoorinnovatie.DaarbijzochtReiniernaareenhandzametool,waarmeeinkopersnietafhankelijkzijnvanLCA-expertsomproductenofleveranciersopduurzaamheidc.q.circulariteittevergelijken.
WAT:onlinetoolomcirculariteitvanproductenénbedrijfsvoeringtevergelijkenOptimalSCANSbiedtinkoperseenonlinetoolomleveranciersvanmaterialen,productenendienstenonderlingopduurzaamheidencirculairebedrijfsvoeringtevergelijkenenhunprestatiesopditgebiedtemonitoren.Hetisdaarmeespecifiekingerichtvoorcirculairinkopen,maarraaktookaanbrederethema’sbinnenmaatschappelijkverantwoordinkopen(zoalsdesamenstellingenarbeidsconditiesvanhetpersoneel).ExplicietdoelisomookkleinereMKB’ersincirculaireinkooptrajectentekunnenbetrekken.
ErzijntweesoortenSCANS:eentjeomorganisatiesenassortimententerankenenmonitoren;eneentjeomspecifiekeproductenofdienstenteanalyseren.Inkopersdiedetoolgebruiken,kunnendeleveranciersdiezewillenvergelijkenuitnodigenomineenbeveiligdeonlineomgevingeenvragenlijstintevullen,gerichtopcirculairenduurzaamondernemenindebetreffendesector.Leverancierskunnendaarmeehunprestatiesenambitieslatenzienopvijfniveaus,vandestatusquorichtingdetoekomst:
1. Huidigeaandachtvoorduurzaamheidbinnendegeheleorganisatie2. Concreteactiesterverduurzaming/circulairinkopen3. Resultatenvandezeacties4. Lange-termijnstrategieommeerduurzaam/circulairteworden5. Samenwerkinghiertoebinnendesector,ketenenmaatschappij
OptimalPlanetbaseertdevragenlijst,enanalysevandeinput,opo.a.hetFrameworkforStrategicSustainableDevelopment(FSSD).Analyseopproductniveau(e.g.uithoeveelhergebruiktmateriaalbestaathetproduct?)gaanhierbijhandinhandmeteenanalysevanbedrijfsstrategieenverdienmodellen(e.g.welkesamenwerkingiserindeheleketenom
Circulair,circulairder,circulairst 8.OptimalSCANS
46
verspillingtevoorkomen?).Zokanjealsinkopereenafwegingmakentussenaandachtvoordemilieu-impactvaneenproductenaandachtvoordecirculairebedrijfsvoeringvandeleverancier.Bovendienkanjedezelfdeleveranciersjaarlijksopbeideniveausscannen,zodatjedekoppelingtussencirculairestrategieenresultaatovereenperiodekuntmonitoren.
OptimalSCANSisdaarmeegeschiktomalsinkoperproductenteselecterendiehergebruikofrecyclingindesectorbevorderen,maaróókomleveranciersteselecterendieexperimenterenmetcirculairebedrijfsvoering,b.v.gerichtophetvoorkomenvanproductie,hetverlengenvandelevensduurvanproducten,ofalternatieveproduct-als-dienstverdienmodellen.Detoolintegreertduscirculaireambitiesgerichtopslowing,narrowingenclosingtheloop.HetisdaarmeeopproductniveaumindergedetailleerddanopLCAgebaseerdetools,maarheeftweleenbrederbereikomcirculairebedrijfsvoeringtestimuleren.
WAAR:BenchmarkCirculairInkopenvoorCIRCLESinOostNederlandReinierdeNooijenzijnbedrijfOptimalPlanethebbendetoolvooralingezetinpilotprojecteninOostNederland.VanuitdezeachtergrondheeftCIRCLES–hetsamenwerkingsverbandvan12organisatiesinOostNederland–OptimalSCANSgebruiktomeenBenchmarkCirculairInkopenteontwikkelen.BijCIRCLESzijnoverheidsinstellingen,kennisinstellingenenondernemersaangesloten.OpinitiatiefvandenetwerkorganisatiesKiemtenVNO-NCWstimuleertCIRCLEScirculairebedrijfsvoeringbinnenOostNederland,gerichtopdedaaraanwezigebouw-enenergiesectorenendemaakindustrie,enoverheidsinstellingen.
AlsonderdeelvanditinitiatiefisCIRCLESbezigomeenBenchmarkCirculairInkopenteontwikkelen.ProvincieGelderland,insamenwerkingmetdeGeldersegemeenten,starttedeBenchmarkin2017.Viaeenonlinemodulevergeleken54dedeelnemendegemeentenhunprestatiesincirculaireinkooptrajecten.Op7juni2017presenteerdeCIRCLESdeeersteresultaten.Ookdeeldedeorganisatieawardsuitaandebestpresterendegemeenten(Wageningen,NijmegenenLochem/Edevormdendetop3).Doelisomopbasisvandezeervaringeninhetnajaarvan2017eenBenchmarktehebbenstaandiedoororganisatiesinheelNederlandgebruiktkanwordenomdeeigenprestatiesaantetoetsenencirculaireambitiesconcreettemaken.
OptimalPlanetspeelteenbelangrijkerolindeontwikkelingentoepassingvandeBenchmarkCirculairInkopen.TeneersteheefthetbedrijfdeonlinemodulevandeBenchmarkgemaakt,samenmetdeStichtingCirculaireEconomie(ziehoofdstuk10:RapidCircularContracting(RCC)).TentweedeimplementeerdeOptimalPlanetdeBenchmarkindetoolOptimalSCANS,o.a.omderanglijstvanbestpresenterendedeelnemerstemaken.
VerderhebbendevolgendeorganisatiesOptimalSCANSgebruiktbijcirculairinkopen:• DeGemeenteArnhemgebruikteOptimalSCANSin2017omachtaannemersop
circulariteittetoetsenenranken.
Circulair,circulairder,circulairst 8.OptimalSCANS
47
• RadboudUniversiteitNijmegengebruiktedetoolin2016omeennulmetingtedoenvandeduurzaamheidvanhaarbedrijfsvoeringoverhetjaar2015,enzoin2020hetsuccesvandeduurzaamheidsagenda2016-2020tekunnenbepalen.
• RadboudUniversiteitNijmegengebruiktedetoolin2016omeentop8rankingtemakenvandemeestduurzameleveranciersvansnijbloemen,enbasishiervandemeestduurzamebloemistenteselecterenenhunbedrijfsvoeringtemonitoren.
• Alliandergebruiktedetoolin2016omdeinkoopvanelektriciteitskabelsduurzamertemaken,doordriesoortenkabelsvanPrsymiantebeoordelenopcirculairontwerp.
• RijnstateZiekenhuisgebruiktedetoolin2015omleveranciersvanbiologischafbreekbaredisposablestevergelijkenopduurzaamheidencirculairontwerp.
Circulair,circulairder,circulairst 9.CircularIQ
48
9.CircularIQCirculaireambitieswaardetoolbijaansluit
Slowingtheloop Narrowingtheloop Closingtheloop
Inkoopfasewaarvoordetoolgebruiktkanworden
Voorbereidingsfase Selectiefase Uitvoeringsfase
• Watvoortool?CircularIQiseenonlineplatformwaarmeejealsinkoperproductenenleverancierskanvergelijkenopbasisvanmateriaalgebruik,circulairontwerpencirculairebedrijfsvoering.Hetsluithierbijaanopambitiesvanslowing,narrowingenclosingtheloop.Ookkanjedeprestatiesvaneenbedrijfbenchmarkent.o.v.internationalestandaardenenvorderingenovereenlangereperiodemonitoren.Aangebruikzijnkostenverbonden.
• Inwelkecontextontwikkeld?CircularIQisgemaaktenwordtbeheerddoorhetbedrijfCircularIQB.V.,onderleidingvanRoyVercoulenenClaireTeurlings.InitiatiefnemerRoyVercoulenontwikkeldedetoolommeertransparanteenbetrouwbareinformatieovercirculairproductontwerptegenerenenbeschikbaartemaken.ZewerkensamenmethetCradle2CradleProductInnovationsInstituteenKirkmanCompany.
• Toepasbaarinwelkesectoren?CircularIQistoetepassenvoorelkeproductgroepofleverancier.
• Toepasbaarinwelkefasevanhetinkooptraject?AlsinkoperkanjeCircularIQgebruikenindevoorbereidingsfase(ominzichttekrijgeninjeeigenduurzaamheidsprestaties),selectiefase(omteselecterenencontracteren)enuitvoeringsfase(omdeopleveringteevalueren).Ookkanjetijdensdegebruiksfasedeprestatiesvangecontracteerdepartijenmonitoren.
Circulair,circulairder,circulairst 9.CircularIQ
49
WIE:Jongbedrijf,werktsamenC2CPIIenKirkmanCompanyDeondernemersRoyVercoulenenClaireTeurlingsrichttensamenhetonlineplatformCircularIQopin2016.Methetplatformwillenzecirculairebedrijfsvoeringeninkoopstrategieënondersteunen,doorinformatieoverproducten,componentenenmaterialenperketentransparantentoegankelijktemakenvoorinkopers,producentenenleveranciers.
HierinwerkenzenauwsamenmethetCradle2CradleProductInnovationsInstitute(C2CPII),eenorganisatiedieproductontwerpenbeoordeeld,certificeertenverbetertopbasisvancirculaireprincipes.RoyVercoulenwerktehiereenaantaljaaralsHeadofEuropeanOperations,voordathijCircularIQoprichtte.OokwerktCircularIQnauwsamenmetKirkmanCompany,eenadviesbureaudatbetrokkenisbijmeerderegrotecirculaireinitiatievenzoalsdeGreenDealCirculairInkopenenNLCircularHotspot.
CircularIQmaaktdaarnaastgebruikvaninternationalestandaardenencriteriavoorcirculariteiten/ofduurzaamheid.HierondervallenC2CCertified,EUEcolabel,BlaueEngel,GRIstandards,enanderen.Detoolsteltinkopersinstaatomeigendoelenenresultatentebenchmarkentegendezestandaarden.
WAT:onlineplatformvoorgunningopcirculairontwerpenbedrijfsvoeringCircularIQiseenonlineplatformdatinkopersenondernemersinstaatsteltomdeproducten,componenten,materialenénketenpartnerswaarmeezijzelfwerken,ofwaarmeeinschrijversvaneenaanbestedingwerken,tebeoordelenopbasisvancirculaireprincipes.CircularIQhanteertdaarineenbrededefinitievancirculariteit,gerichtophetvoorkomenvanproductie,verlengenvanlevensduur,reuse&recyclingensocialeaspecten.
Zokunneninkoperseenvoorstelbeoordelenmetoogopdemateriëleeigenschappenvaneenproductofontwerp(i.e.mogelijkheidtotreuseenrecycling,ofwelclosingtheloop).Tegelijkertijdkunneninkopersdetoolookinzettenomtebeoordeleninhoeverreeeninschrijverafsprakenmetketenpartnersheeftgemaaktomdelevensduurvaneenproductteverlengen;ofomtebeoordeleninhoeverreeeninschrijverdebehoeftesvaneeninkoperkaninvullenmetbestaandei.p.v.nieuwespullen,ofanderemaatregelen(slowingtheloop).Ookkunnenzedearbeidsomstandighedenwaarondereenproductgefabriceerdwordtmeenemenalsselectiecriterium.
Hetplatformgebruiktdaarbijactueledataoverproductenenmaterialen,o.a.vaninternationalestandaardenendatabasesvanC2C,GRI,WorldResourcesInstitute,enanderen.Inkopersmakeneersteenselectieuit200+vragenovermateriaalgebruik,water,energie,ontwerp,ketenafsprakenetc,diezeaaninschrijverswillenvoorleggen.Vervolgensnodigenzeinschrijversuitdezevragenineenbeveiligdeonlineomgevingintevullenenrelevantedataaanteleveren.Inschrijverskunnenhierbijhuneigentoeleveranciersuitnodigenomookhuninformatieinhetprogrammatedelen.Hetprogrammabiedtde
Circulair,circulairder,circulairst 9.CircularIQ
50
inkopervervolgenseendashboard,waarinjedecirculariteits-enduurzaamheidsprestatievandeproductenenbedrijvenonderlingkuntvergelijken.
Bedrijvenkunnenopeenzelfdemanierhuneigencirculaireprestaties,en/ofdievanhunleveranciers,onderdeloepnemen,enverbeteringenoverlangereperiodestraceren.
DezemogelijkhedenkomengoednaarvorenindeaanbestedingvancirculairkantoormeubilairdoorRijkswaterstaatin2017.Deinkoperformuleerdeviercirculairedoelstellingenbijdeaanvraag:
1. Debehoefteszolangmogelijkbedienenmetbestaandmeubilairdoorgebruiks-enlevensduurverlengendeactiviteitenenmaatregelen(enechteslowingtheloop-vraag).
2. Bijinvullingvannieuwebehoeftesgebruikmakenvanproducten,componentenenmaterialendiereedsinomloopzijn(eerstbinnenRijkswaterstaat,danextern).
3. Nieuweproductentoetsenopdestrengstecirculariteitseisenopproduct(ontwerp),materiaalgebruik,procesenfinanciëlewaardering(e.g.langetechnischelevensduur,modulairontwerp,recyclebaarheid,gebruikvansecundairecomponentenenmaterialen).
4. Producten,componentenenmaterialennagebruikdoordeRijksoverheidzooptimaalmogelijkinzetteninvolgendecycli.
RijkswaterstaatgebruikteCircularIQomopdezevierdoelentegunnen.Zolietenzeinschrijversviahetonlineplatformindeze5categorieënvrageninvullen:
1. Materialenlijst(welkematerialengebruikenze?)2. Herkomstmaterialen(welk%vanhetmateriaalbevatrecycledcontenten/of
snelhernieuwbaarmateriaalzoalsfsc-gecertificeerdhout?)3. Toxischestoffen(welk%vanhetmateriaalbevattoxischestoffen?)4. Easydisassemblyofmaterials(ofdematerialenmakkelijktescheidenzijn,
zonderaanvullendestoffentehoevengebruiken,zonderschadetemaken,enmetgebruikvangangbaregereedschappen)
5. Recyclebaarheid(welk%vanhetmateriaalisnagebruikrecycleerbaar?)
WAAR:circulairinkopenoprijks-,provinciaal-enbedrijfsniveauEengroeiendaantalgroteenkleinebedrijvenenpubliekeinstellingenmaaktgebruikvanCircularIQvoorinkoopprocedures.DetoolisdaarmeeaanweziginverschillendeinkooptrajectendoorheelNederland,inverschillendesectoren.
ZogebruikteRijkswaterstaatdetoolin2017bijdeaanbestedingvancirculairkantoormeubilair.Doelwastweeledig;teneersteomelkeinschrijverdeinkoperinzichttelatengevenindeherkomst,samenstellingenhetontwerpvandematerialenencomponentenwaarmeezewerken;tentweede,omsamenwerkingvaninschrijversmettoeleverancierstestimulerenmetoogopcirculairontwerp.
DaarnaastgebruiktendevolgendeorganisatiesCircularIQ:
Circulair,circulairder,circulairst 9.CircularIQ
51
• RoyalAhrend,eengroteleveranciervankantoormeubilair,omhaarketenpartnersactievertebetrekkenbijhaarcirculaireambities,eninformatieoverdematerialenenproductontwerpenwaarmeezewerkensystematischteverzamelenengebruikenvoorduurzameproductontwikkeling.
• NobleEnvironmentalTechnologies,voorhaarproductECOR,eencirculairbouwmateriaal.
• DeltaDevelopmentGroup,eeninternationalevastgoedontwikkelaar.• InitiatiefCircularFriesland.• Bright.Loops,eenAmsterdamsecirculairetextielproducent.• VanHoutum,eenLimburgsepapierfabriek.• Vertisol,eenGroningseaannemer,werkzaaminontwikkeling,aanlegen
onderhoudvancultuur-encivieltechnischewerkenengroenvoorzieningprojecten.
Circulair,circulairder,circulairst 10.RapidCircularContracting(RCC)
52
10.RapidCircularContracting(RCC)Circulaireambitieswaardetoolbijaansluit
Slowingtheloop Narrowingtheloop Closingtheloop
Inkoopfasewaarvoordetoolgebruiktkanworden
Voorbereidingsfase Selectiefase Uitvoeringsfase
• Watvoortool?RCCiseenmanagementtool:eenmethodewaarmeejealsinkoperhetgeheleaanbesteding-ofinkoopprocesopnieuwkuntinrichten,richtingeencirculairevraagenoplossing–waarzowelslowing,narrowing,alsclosingthelooponderdeelvankunnenzijn.Erzijngebruikskostenaanverbonden,dievolgensdeontwikkelaarvandetooldirectterugtewinnenzijndoordeverkortingvanhetinkoopproces.
• Inwelkecontextontwikkeld?DeStichtingCirculaireEconomie,eennon-proiftorganisatie/adviesbureau,ontwikkeldedemethodein2013.InitiatiefnemerisErickWuestman.Demethodeisinmiddelsenkelemalensuccesvoltoegepast.
• Toepasbaarinwelkesectoren?Demethodeisgeneriekenleentzichinprincipevoorelkinkoopproces.Eerderetoepassingenwarenindegebouwdeomgeving(nieuwbouwenrenovatie)encatering.
• Toepasbaarinwelkefasevanhetinkooptraject?InkoperskunnenRCCgebruikenindevoorbereidingsfase,omdebehoeftevandeeigenorganisatieteinventariserenen(samenmetgecontracteerdeaanbieders)circulairegunningscriteriatebepalen;indeselectiefase,ominschrijvingentevergelijken;enindeuitvoeringsfase,omontwikkelingentemonitoren.MetRCCkanjesamenmet(eenaantal)markpartijeneengedetailleerdecirculairevraagformuleren,partijenselecteren,contracterenenresultatenbeoordelen.
Circulair,circulairder,circulairst 10.RapidCircularContracting(RCC)
53
WIE:MethodiekvoorCirculairInkopenvanStichtingCirculaireEconomieStichtingCirculaireEconomieiseennon-profitorganisatie/adviesbureau,opgerichtin2013doorBasLuiting(hierinmiddelsnietmeeractief)enErickWuestman.Destichtingbrengtbedrijven,overheids-enonderwijsinstellingenbijelkaarinconcreteprojecten,inonderwijs,GWW,bouw,gebouwinrichting,encatering.
DemethodiekRapidCircularContractingiseenvandebelangrijkstetoolsdiedeStichtingtebiedenheeft.ErickWuestmanisdevoorzitterenvaandeldragervanRCC.HijheeftRCCsamenmetpartnersvandeStichtingontwikkeld.Hetiseenmethodiekdiegebruiktkanwordenomhetinkoopprocestebegeleiden,vanvraag,contract,naaruitvoering,zodanigdatopdrachtgeverenaannemendepartijensameneencirculaireoplossingvinden–i.p.v.alsopdrachtgeveromeenvantevorengedefinieerdeoplossingtevragen(zieookdebeschrijvinghieronder).Metanderewoorden:defocusligtopcreatiefpartnerschap;snelgeschiktepartnersselecterenensamenoplossingenontwikkelen.HetiseenvoorbeeldvandestrategiedieStichtingCirculaireEconomieinalhaaractiviteitenpromootomopschaalbarecirculaireoplossingenvoorpraktijkproblementevinden:co-creatieindeketen.
VerschillenderecentepilotsvandeGreenDealCirculairinkopenmaaktengebruikvandemethodiek.InmiddelswordtRCCookdooradviseursbuitendeStichtingCirculaireEconomiegebruikt.NielsAhsmann,bijvoorbeeld,vanadviesbureauKplusV,zetdemethodeookin,omcirculaireaanbestedingenmogelijktemaken.
WAT:snelpartnersselecteren,samenoplossingenverzinnenErickWuestmanheefteenuitgebreideuitlegvanRCConlinegepubliceerd.Demethodeisexplicietontworpenvooropdrachtgevers,omtoteengoedecirculairevraagénaanbestedingtekomen.Samenvattend:hetideeisdateenopdrachtgeverineersteinstantiedeinvullingvan‘circulariteit’indevraagnaareenproductofdienstbreedenopenhoudt,snelgeschiktepartnersselecteert,envervolgensinsamenwerkingmetdepartnersdevraagenoplossingverderinvult.IndewoordenvanErick“RCCbesteedtgeenvoorbestemdeeindoplossingaan,maareensamenwerkingscontract.”
EeninkoperdieRCCgebruikt,volgt8stappen.(1)InplaatsvandespecificatiesvaneeninkoopbehoeftevastteleggenineenProgrammavanEisen,formuleertdeinkoperalleendebredereambities,eenkorteomschrijving,criteriaenandereuitgangspunten(zoalseenplafondbedrag)ineenProgrammavanAmbitie(PvA).DeinkopermaaktditPvApubliekenorganiseertvervolgenseenmarktontmoetingmetgeïnteresseerdepartijen.(2)Tijdensdeinschrijvingsperiodeconcurrerenaanbiedersvervolgensopbasisvanhunvisieenideeën(i.p.v.kantenklareoplossingen),diezepresenterenaandeinkoper.(3)Deinkoperselecteerteenofmeerderewinnaars.Samenleggenzeafsprakenvastineen
Circulair,circulairder,circulairst 10.RapidCircularContracting(RCC)
54
“samenwerkings-enontwikkelcontract”–datdraaitomdebehoeftenengezamenlijkeambitieswaaraanallepartijenzichcommitteren.(4)Daarnawerkenzesamengedetailleerdeoplossingenvoordezebehoeftenuit,conformdevastgelegdeambities.(5)InkoperenaanbiederleggendeoplossingenenKritiekePrestatieIndicatoren(KPI’s)vervolgensvastineendocument(MAP,MutualAgreementsPapergenoemd).(6)Nukunnenzehetantwoordopdevraagleveren(realisatie);(7)enmetdeexploitatiebeginnen;(8)waarbijzeookafsprakenmakenoverwaternaexploitatiemetdeingekochteproducten,ofreststromengebeurt.
Hetheleprocesleidttoteenzeerkorteopgavevandegunningscriteria.BijhetnieuwbouwprojectinLeeuwarden,bijvoorbeeld,staatbijdeaankondigingvandeopdrachtopTenderNedondergunningscriteriaslechts:Kwaliteitscriterium‘ProgrammavanAmbities’,weging100%.
Zoalshierboventoegelicht,isRCCtoegepastindegebouwdeomgeving(eennieuwbouw-enrenovatieproject)en‘facilitymanagement’(catering).Ericknoemtmeermogelijkheden:Gebouwinrichting(meubilair),openbareruimte(afvalbehandeling),GWW(wegen,tunnelsetc),ICT,Diensteverlening.
AdviseurspresenterenRCCookwelalseenomkeringvanhet‘traditionele’Design-Build-Finance-Maintain-Operate(DBFMO)contract:demethodemoetinkopersenaannemersinstaatstellenomnietlangerzoalsgewoonlijktedenkenenwerkenvanontwerpnaargebruik,maarjuistvangebruiknaarontwerp.Echter,omdathetbegintmethetformulerenvan(meerabstracte)ambitiesenvisieaandekantvandegebruiker,dievervolgensstapvoorstapconcreetgemaaktwordeni.s.m.producenten,lijktdetraditionelechronologienogsteedsvantoepassingtezijn.Hetverschilziteerderindetraditionelearbeidsdelingtussenproducentengebruiker,dienuaanbeidekantensamenoptrekken:Producent&gebruikeràDBFMOàProducent&gebruiker.
VolgensErickheeftRCCeengrootvoordeel:hetdruktdekostenvoorinkoperenaanbieder.Omdatdeprocessenaandevoorkantkortzijn(hettraditioneleinkoopgedeelte),kanalineenvroegstadiumdecommunicatiebeperktwordentotoverlegmetgeselecteerdeaanbieders.OokhoevenvolgensErickallemarktpartijenminderrisico’sintecalculeren,omdatiedereenalsnelvanuitz’neigenexpertisezijnofhaardeelvandeopdrachtkanontwikkelen.
WAAR:ProjectenindegemeentenLeeuwarden,Enschede,Apeldoorn,ZeelandRCCistoegepastindrieconcreteprojecten:1.PaviljoensinLeeuwarden:(PilotGreenDealCirculairInkopen)In2016heeftdegemeenteLeeuwardenRCCtoegepastindeaanbestedingvantweenieuwegebouwenopdeWaterCampus.Hetgaatomeeninformatie-eneenontmoetingspaviljoen,diegebouwdwordenmetoogopdefestiviteitenin2018,alsLeeuwardendeCultureleHoofdstadvanEuropais.
Circulair,circulairder,circulairst 10.RapidCircularContracting(RCC)
55
BijdeaanbestedinggebruiktedegemeenteLeeuwardenRCComandere(commerciële)partnerseenactieveroltegevenindebouw,hetgebruikenhergebruikvandegebouwenenhaarmaterialen.Zewildenbouwenexploitatiezodanigaanbesteden,datallematerialenindegebouwenovertienjaareennieuwebestemmingkunnenkrijgen–bijv.dooronderdelenvanhetgebouwdemontabeltemakeneneldersintezetten,ofmateriaalalsgrondstofterugtewinnen.Ditwildenzebereikenm.b.v.eennieuwperformance-basedbusinessmodel,waarbijdeproducenteneigenaarblijvenvandematerialen.Ideeisdatdebetrokkenproducerendepartijensamengezamenlijkbeheer,onderhoudenexploitatievandegebouwenzoudenblijveninvullen.InditprojectwerkteErickWuestmansamenmetBjornRedmeijer(projectleidercirculairinkopenpaviljoenenbijdeGemeenteLeeuwarden)omdeaanbestedingvormtegeven.
Hetisnietgelukt:decirculaireaanbestedingleverdeuiteindelijkgeeninschrijvingenop.Ditkwamvooralomdathetontwerpvandegebouwenal(grotendeels)vaststond.Degemeentevoegdedevraagnaarcirculariteitinexploitatiepaslatertoe.InhetverslagvanPIANOostaatdatdemarktpartijendiegeïnteresseerdwaren,flexibiliteiteistenopdepuntendiealvaststonden,enopdepuntendieopenlagenjuistmeersturingwilden.
2.WarmeenkoudedrankeninEnschedeenLosser:(PilotGreenDealCirculairInkopen)DegemeenteEnschedeheeftin2016m.b.v.RCCeencirculaireaanbestedinguitgeschrevenvoordewarmeenkoudedrankvoorzieningvoorhaarmedewerkersendehuurdersvandegemeentelijkepanden,énvoordemedewerkersenhuurdersvandegemeenteLosser.Zegaveneenplafondbedragopenformuleerdenvierbredecirculaireambities–gerichtophergebruik,innovatievebusinessmodellenénbetrekkenvanmensenmetafstandtotdearbeidsmarkt.Invullingenanderedetailslietenzeaandemarkt.
Deaanvraaggenereerdeveelinteressebijmarktpartijen.Erwaren180belangstellenden.Erwaseenmarktdagwaarzoweltendermanagersalsbeslissersopafkwamen.UiteindelijkheeftDouweEgbertsdeaanvraagvoor‘circulairekoffie’gewonnen.GezamenlijkmaaktenDouweEgbertsengemeenteEnschedeeenplanwaarbijDEalslandelijkeorganisatiezorgdraagtdatreparatie-enhergebruiklokaalinvullingkrijgt:medewerkersvanSocialeWerkvoorzieningzorgenvoorhergebruikvankoffiedik(ompaddenstoelenoptekweken);dekoffiemachinesgaanover6à8jaarnaareenlokaalrepaircafé.
3.RenovatievanwoonwijkinApeldoorn.DegemeenteApeldoornheeftbegin2017aangekondigddatzederenovatievandewijkDeParkencirculairgaanaanbesteden,m.b.v.RCC.DeParkeniseenbeschermde,monumentalewijkmeteenlandschapspark,Engelsestijl.Hetrenovatietrajectloopttot2022.Indezeperiodewillenzeo.a.ca.55.000m2aanbeton-enasfaltwegenvervangendoorgebakkenbestrating(klinkers).Omdeaanbestedingbinnenteslepenmoeteenaannemereenhoogwaardigebestemmingvoordehierbijvrijkomendematerialenwetentevinden.Ookderioleringisaandebeurt:eennieuwinfiltratierioolmoetschoonregenwaterrichtingdebodemennabijgelegenvijversleiden.Gedetailleerdeoplossingenhiervoorwildegemeenteinsamenwerkingmetdewinnendeaannemerontwikkelen.DeaannemerRoelofsheeftdeeerstemarktverkenninggewonnen.
Circulair,circulairder,circulairst 10.RapidCircularContracting(RCC)
56
Hetbudgetisca.€1,5miljoenperjaar,meteentotaalvan€8miljoen.ErickWuestmanbegeleidtdeaanbestedingi.s.m.SanderLubberhuizenvanGemeenteApeldoorn.
MetnameonderoverheidsinstellingengroeitdeinteresseindeRCC-methode.ProvincieZeelandisgeïnteresseerdomRCCtegebruikenvoorinkoopbijdeonderhoud,aanpassingenaanvullingvanhetprovincialewegennetinZeeland.Zieo.a.dezeaankondiging,vanArcadis;ookErickWuestmangeefthetwegennetinZeelandopalseenvandeprojectenwaarhijaanwerkt.ProvincieZeelandmaakthierbijeenonderscheidtussenbiobasedinkopen(materiaalkeuze)encirculairinkopen(contractkeuze–hiermee“wordtbedoelddatdeverantwoordelijkheidvoorhetduurzaamhergebruikvanproductenbijdeleverancierwordtbelegd.”).UiteenpresentatievanErickWuestmanvan2juni2016blijktdatookAlmelo(voordebinnenstad)enDenHaag(voordeKoninklijkeBibliotheek)interessehebbenindemethode.VerderisdegemeenteEnschedeenthousiastoverdesuccesvollecirculaireaanbestedingvankoffie.Zewillendemethodenuooktoepassenopdecirculaireaanbestedingvankantoormeubilair,ziehierdeaanbestedingsbeschrijvingopNegometrix.
Circulair,circulairder,circulairst 10.RapidCircularContracting(RCC)
57
1L.KokenM.C.Zijp,“ToolsvoorMaatschappelijkVerantwoordInkopen”,RijksinstituutvoorVolksgezondheidenMilieu,2016.2NancyM.P.Bocken,ElsaA.Olivetti,JonathanM.Cullen,JoséPottingenReidLifset(2017),“TakingtheCircularitytotheNextLevel:ASpecialIssueontheCircularEconomy,”JournalofIndustrialEcology21:3,476-482.NancyM.P.Bocken,IngriddePauw,ConnyBakkerenBramvanderGrinten(2016),“Productdesignandbusinessmodelstrategiesforacirculareconomy,”JournalofIndustrialandProductionEngineering,33:5,309-320.3Bockenetal.2017.JoppevanDriel,“Thefilthyandthefat:Oeconomy,chemistryandresourcemanagementintheAgeofRevolutions.”PhDDiss.,TwenteUniversity,2015.4JurgenGanzevles,JoséPottingenAldertHanemaaijer,“EvaluatieGreenDealsCirculaireEconomie.”PlanbureauvoordeLeefomgeving,2016.Bockenetal.2017.