CHUYN CC B TRONG CUNG NGUYN

CHUYN CC B TRONG CUNG NGUYN

Nguyn c Xun

Chng I

MT NGI CON GI THUN HA TRONG BINH NGHIP U TIN CA NGUYN HONG

Ri min Bc, Nguyn Hong giong bum tin thng vo Nam. Cp bn cng Yn Vit (Ca Vit), bn b tng qun ln b dng doanh tri trn cn ct thuc x Ai T huyn V Xng (Triu Phong). Qun trinh st ca Nguyn i khp vng Thun Ha nghin cu a hnh, a vt

Kt qu nghin cu c trnh ln, Nguyn Hong rt thch th vi a th x Ph Xun thuc huyn Hng Tr ni sng vng t, cnh p dn giu. c a li, oan Quc Cng lin bn n vic thi hnh c chnh v v dn chng nhm xy dng c nghip lu di.

Lc , tng nh Mc l Qun Lp ang ng dinh c ti Khang Lc (L Ninh) nghe tin oan Quc Cng tha lnh Trnh Kim vo trn t Thun Ha ly lm tc gin.

tr hu ha, Qun Lp tc tc t chc hai cnh qun vo nh oan Quc Cng. Cnh th nht gm 30 chic thuyn n ngay Ca Vit th uy; cnh th hai gm mt ngn b binh i qua ng H X Lng Uyn (?) n ng miu Thang Tng (?) d nh s nh p cp doanh tri ca cha Tin (tc Nguyn Hong oan Quc Cng).

Trc th lc ca Qun Lp (nh Mc), cha Tin rt lo lng: V qun Nguyn vn vn ch c mi chic thuyn, b binh khng c lm sao c th ng u vi qun nh Mc?

Mt m, bn ngn uc, cha Tin ang thao thc, t l bng nghe bn b sng ting sng nc ku tro tro Cha ly lm l! Sng hm sau, thy mt vng nc x sng cun khc thng. Cha ngc mt nhn tri khn thm:

- Trn sng nu c thn linh xin ph h cho, nh tan qun gic, s lp miu phng th bn ma t l!

m hm y Cha nm m thy mt ngi n b mc o xanh, tay cm chic qut th n tha rng:

- Tng qun mun dit tr ngy ng cn lp k d chng n bi ct ven sng, thip s gip sc tr c, khi phi phin nhiu n dn trong min.

Ni xong ngi trong mng bung tay o ra i Cha tnh dy, trong lng thm vui. Cha ngh: Chim bao thy ngi n b bo ta phi lp k d ch, nh vy t phi dng k m nhn.

Lc by gi Cha mi c mt nng hu p, qu x Th Li (Hu) tn l Ng Th Lm. Tuy l phn gi nhng b gan d, c mu tr, ng i tri chy, nhan sc th Nguyt m hoa thn, dng iu c ln chim sa so vi nng Ty Thi Hm an (Trung Quc) chng km bao nhiu! Cha c mng, gi nng Lm n giao nhim v: em vng bc, k nam n tri qun nh Mac, tin dng cc vt bu, xin m ng ha hiu. Nu cn nng phi ng chu cho Qun Lp t thng, mc ch l lm sao d c Lp n t Tro Tro c k dit tr. Tht l chuyn l i, ngoi sc tng tng ca mt ngi con gi, nng Lm sp ly ku khc:

- Tin thip t khi c theo hu Cha thng, dc lng theo n o, gi gn tit gi phu nhn. Nu Cha mun thip nhy vo ch nc si la bng mun cht thip khng dm chi t. Nhng nu bo thip cho Qun Lp t thng th thip khng th no hiu c. Thn thip xin nhn ti cht ch khng th no lm theo li Cha thng.

Cha va au xt va knh phc ngi tit ph tm li an i v thuyt phc nng.

- Li ca nng tht ng vi phm hnh ln ca n b. Ta hiu r lng nng. Nhng nay v s nghip quc gia i s nu nng khng x thn th khng c ai y c th ph c gic. Nng hy c nghe li ta, ng chi t.

Nng Lm nh lau nc mt v lm theo lnh Cha.

Mang l vt n doanh tri Qun Lp, nng Lm cung knh tha:

- Thn vng mnh quan Qun oan, nghe tin minh cng oai tri sp n, lo s khn xit, c cch sai tin thip em t vt xa n l mng by t thnh tm. Xin minh cng cho lp l th: Minh cng lm huynh trng, bn quan ca thip lm ngha , cng ng lng chung sc may mi trnh khi him th nh git ln nhau gy au thng cho trm h.

Qun Lp lic mt ranh mnh, ct ging c mng:

- Ngi mun lm s gi n b n thuyt khch cu ta chng?

Th Lm gi v run s, sp u van ly nhng vn lic mt chuyn ln thu ba a tnh Qun Lp vn l mt tn tham ca, m gi, thy nng Lm xinh p, quyn r, n ni ngt ngo, la dc trong y bc ln. Qun Lp lin i thi , sai ngi ra nhn l vt ri ng dy bc n cm tay nng Lm dt vo phng ring Nng Lm dng k cnh dng ng theo bng dng khin cho Qun Lp m say m mui Nng Lm nhc li vic lp n th. Qun Lp chiu , lin nghe theo.

Vi s cnh gic, Qun Lp cho trinh st i thm thnh bit Qun oan qun t, khng c g ng phi s, bn cng vi nng Lm nh ngy lm l th kt ngha.

c tin Qun Lp bng lng, oan qun cng mng r khn xit, sai ngi b mt n vng Tro Tro dng mt gian miu tranh, o h ngm bn pha, chn mt s dng s cm kh gii n mnh trong h dng c lc v ct lp bn trn nh t lin. mt t ngi gi yu cm chi, xch st ng ca miu i lnh.

H tun thng mi nm y, nng Lm a Qun Lp n miu tranh lm l th Thy qun binh Qun oan khng bao nhiu li c v gi yu, Qun Lp ch quan khng phng.

Bt chc Quan Vn Trng ngy xa, Qun Lp dng mt chic nh cng vi 30 lnh thn hnh n ch hi th.

Khi thuyn Qun Lp gh vo cn ct Tro Tro, ngay trc ca miu, Qun Lp cm bo ao bc ln b i thng vo miu. Nng Lm theo sau, thnh tht gi:

- Xin minh cng bc chm li ko bn quan ca thip lo s

Qun Lp ct ting ci vang v i chm ri. T xa oan Quc Cng o mo chnh t chp tay knh cn n ch Thnh lnh oan Quc Cng qut ln:

- Qun bay mau dy n tip tn huynh!

Qun mai phc dc theo cc h ct vng dy xng vo vy bt. Qun Lp c kinh, hn xiu phch lc co gi tho chy Ra n b sng th thuyn va ri bn, Qun Lp dc ht sc bnh sinh nhy o ln mn thuyn, nhng v tng hiu sc ri tm xung nc. Ngay lc y b tng ca oan Quc Cng l Th Trung v Th thit o ti, thy Qun Lp ang lp ngp di sng bn dng cung bn cht. Quan hu ca Qun Lp hong lon mnh ai ny chy tm ng thot thn.

Thng trn, v bn doanh, oan qun cng m tic khao thng tng s, sai ngi tn to miu Tro Tro v sc phong cho v thn linh y l Linh thu ph trch tng hu phu nhn bn ma cng t.

Ring nng Lm, Cha gi n bo rng:

- Tr c Qun Lp v phe ng l nh cng lao to ln ca nng. Ta mun chn ngi ti tr g chng cho nng ti thnh a v cng khanh thot kip c n ca k n t v cng l lm hin trng cng ln.

Nng Lm khc lc, than rng:

- nguyn bnh sinh ca thn thip l c cm khn lc theo hu Cha thng gia trn tit trinh. Ch v vic nc m xc thn u, kh m ra c. Vy t nay thn thip xin gi vic bp nc, qut tc n n thnh cha vn o lm ti. Cn vic Cha thng mun ci gi cho thn, th n cng, thn s chng dm phng mnh. Xin Cha thng lng th cho.

Cha ci p:

- y l vic nc, khng phi li hay ti tnh ring ca nng. n cng p ngha l do mun t bn thn ta v nng nn nghe theo lm sng t thn danh vi i sau.

Cha n cn khuyn gii, v v nhiu bn, nng mi vng chu. By gi c Ng Cn, ngi gc Ngh An, lm ph Don s v Thin V ang theo gip vic ti ph cha. Ng Cn tng mo khi ng, vn v kim ton, thng kim bc c rt c Cha yu mn nn c Cha chn cho kt duyn vi nng Lm xinh p. Tn nhn v Tn lang bi vng t n ri lm l giao bi v ng phng hoa chc

(Theo Nam Triu Cng nghip din ch)

Chng 2

QUN CHA A-M

(hay Sc p v ting ni ca n b)

sng yn phng nam, Nguyn Phc Nguyn (tc cha Si) tch cc p thnh ly, trang b v kh mi cho qun i khi cn c th ng u vi qun Trnh pha Bc. Mt trong nhng tr ngi kh vt qua ca cha Nguyn l vn mua st, ng, dim tiu c sng. Cha Si nh bn thng gia Ha Lan, B o Nha, Tu, Nht nhng bn ny khng tht lng nn Cha khng yn tm. Cui cng Cha bit pht huy truyn thng ca ph n Vit Nam, g mt ngi con gi cho thng gia Nht tn l Araki Star (Hong-mc Tn-thi-lang). Thng gia ny va lm ch mt ca hng ln Hi An va c tu vin dng i mua bn hi ngoi. T b qun cha x ng trong ngy m t t vi chng, Araki Star khng th t chi c ngi p nn ng tha mn mi yu cu ca cha Si. Cha Si cn g th tu ca Araki i o Mn, Qung ng v trng K ch v ngay th y. Nh th m qun i ca cha Nguyn c trang b rt y , mi cuc tn cng ca qun Trnh pha Bc vo u b chn ng.

Theo nh ng phng hc uy-mu-chi- (Php) th b qun cha x ng trong ny tn l Am. Trong mt chuyn v thm qu chng, qun cha b gi li Nht bi nghim lnh ca Mc-ph c-xuyn cm nhng ngi Nht i thng thng hi ngoi. V th m i v chng Vit-Nht ny khng tr li c t Thun Qung. Nm 1845 b mt Trng K v mai tng ti cha Dainonji. Con chu ca b cn gi mt ci gng soi ca b em nc Nam qua, b ngang tm gng o c ba tc ri, b cao ngt bn tc, chung quanh chm tr v m vng y nh ca ngi Ty phng.

(Theo Vit s giai thoi ca o Trinh Nht, Hn, 1943)

Chng 3

V N SC S NGHIP SUT TAN TNH

Cha Thng Nguyn Phc Lan (1635-1648) c cng trong vic di dinh ph t Phc Yn vo Kim Long, li lp c nhiu v cng hin hch trong cc cuc chin tranh vi qun Trnh ( pha Bc), vi qun Chim ( pha Nam), vi gic -Lan (tc Ha Lan) ngoi bin ng. Thi i ng l mt trong nhng giai on vng son nht ca cc cha Nguyn n x ng trong. Th m s nghip y sut v tan v nhan sc mt ga ph

Nguyn cha Si (1613-1635) c ngi con trng l Nguyn Phc K trn th Qung Nam (1). K lm r Cai c Tng Phc Thng. Sng vi v l Tng Th, sinh c ba con, bng nhin K mt (27-7-1631). Trong tm t, Phc Thng nui hy vng con r s ni nghip cha, no ng ci cht t ngt ca K, nn ng ht sc tht vng. ng quyt nh a c gia quyn v min Bc, ring nng Tng Th khng chu theo cha hi hng (?).

Lc thuyn Phc Thng va ra n vng bin thuc x ng ngoi, nng Tng Th lin vo thm em chng l Nguyn Phc Lan ang ngi chn ch ti ph Kim Long

Tng Th l mt nhan sc dim l. Nng sn vn sc nc hng tri li thm thun a tnh gi cm, n ni, c ch quyn r, duyn dng, khn ngoan. Nng cn c mt phng thut chinh phc tnh yu n k l. Phng thut nm trong mt xu chui kt bng trm th hoa! T xu chui tot ra mt mi thm ngy ngt lm cho nhiu k quyn cao chc trng phi m ui say m, qun c o ngha lun thng, thanh danh, s nghip coi nh ta lng hng.

Trong s nhng nn nhn ca nng c Cng thng vng Nguyn Phc Lan.

T khi gp ch du, tip nng Tng Th c xu chui trm hoa (1639), tm thn cha Thng m mn, ngy m t tng, n ng khng yn. Cha bn cho php Tng Th c t do ra vo Vng ph Lng say m dng cao qua nhng ln gp g, bt chp c lun thng o l, lut l chn Vng ph, em chng v ch du i vo i n hoan lc bt lun m ngy

Ga ph h Tng c Cha sng i, qu trng, tin cy n nng mun ni g th ni, lm g th lm. Nng khin lm g Cha cng nghe theo.

Ln n nh quyn uy, Tng Th bt u hnh ng: nng xi dc Cha trng tr nhng ngi mnh on ght, nht l nhng cn thn trung ngha dm can gin Cha, nhng k t khinh khi, mit th nhng vic lm dm bt chnh v m mui ca nng.

m m sc dc, nghe li yu n lm nhiu vic sai tri, tnh tnh cha Thng dn d thay i. T mt ngi khim nh, nhn hu, cha Thng tr thnh mt hn qun, mt bo cha nng ny, hiu st, am m vt dc, xa x. T mt v vng chin cng hin hch, Cha tr thnh k hoang dm v n b b quc s, coi nh x tc sn h. Th l Tng Th to c ch ng, trit h nhng ngi i lp. Nng ra tay lm giu bng cch nhn hi l ca nhng k ci lun cu cnh. Nng thng tay bc lt m dn en Chng my chc nng tr thnh mt tay c ph ng u m nh giu trong ton ci. Tin bc nh nc, vng ngc chu bu cht y rng hm, rung t c bay thng cnh.

Nn nhn no dm ku rn, than th, on trch th ch mt li ca Tng Th l lp tc bn nha qun theo lnh Cha n bt giam cm hoc nh p, hoc hnh h n cht bu xc gia ch hay ven ng.

S ngi cht oan c v mt tay Tng Th ngy cng nhiu, nhng mi li ta thn u b bng bt bi nhng v khng b. Nhng li can gin chng nhng khng c hiu qu m ngc li ch lm tng thm cc cn thnh n li nh, rc thm tai ha cho nhng bc trung ngn. Ngay c Nguyn Phc Kh (con th mi ca Nguyn Hong), ch rut ca Nguyn Phc Lan, trc gi lm chung, cha Si y thc gii quyt mi vic chnh s gip th t cn tr km lch duyt, Nguyn Phc Kh cng tng c cng dp bn phn nghch Th m gi y cng nh bt lc khng khuyn bo, can gin ni. Cha Thng th khng nhng ngoi tai nhng li d ngh, nhng khuyn bo m cn tin xa hn trn ng ti c. chng t mi tnh keo sn nng m ca mnh i vi ngi p, Cha quyt nh xy mt lu i nguy nga trng l cng nhau an hng tui x chiu. Ci lu i lc th m cha Thng nh xy i hi rt nhiu tin ca, nhn cng v vt liu.

Cha truyn bt trm h phi ln ni ly qu, ln rng ly g qu, phi tp trung nhn cng v th gii thc hin vic xy ct. Su dch t cng thm nng n, c lit. Li thm tri hn hn, mt ma dn tnh i km li cng thm kh i. Ting ku than vang khp y. Trong vng ph, nhng ai cn cht lng tm u on ght Tng Th v run s cho s nghip ca Cha.

Chng c Nguyn Phc Trung-em rut ca Cha Thng- vn c tnh nng ny, cng rn. ng nui mt by th d mua vui. Thy Tng Th qu lng hnh, ng gi ch danh Tng Th x mng cng e da b ta dng tay ti c. ng ni: n lc ta phi cho by c th ca ta nhai xng x xc con m dm ph h Tng ra hn cho s th. C lm c nh th ta mi h lng.

Nghe li e da ca Chng c, Tng Th rt lo s! V b bit r tnh tnh ng: ni l lm. B trnh mt ng Chng c, c nut gin tm dp phc th.

Tuy vy li e da ca Chng c cng c lm cho y th chn li phn no, nhng ri li ti din: cha Thng vn cha b nh bc lt lng dn xy dng lc i cng dm ph vui vy.

Theo gng trung dng ca Chng c, Ni tn h Phm, vn l ngi cng trc, tit kh, thng vo Vng ph Kim Long, khu u thi l ri khng khi tu by vi Cha:

- Thn Cha, xin hy chm u h thn, nu cha Thng khng cn nghe nhng li trung ngn! K by ti ny khng th sng m chu ting bt trung bng lng nhm mt, ngm tm trc nhng chuyn tri ngang c hu qu a ti nhiu nguy c cho i nghip!

Thi quyt lit ca Ni tn h Phm lm cha Thng sng st. Cha a tay ra hiu cho Ni tn c vic tu by. Phm Ni tn ct ging anh thp:

- Thn Cha! Lch s xa nay, iu king k nht trong php tr quc l xy p cung in bng on hn ca trm h, cht cha kho lm bng mu m ca l dn. V li, php lm chnh tr phi tn trng cng thng. Nay cha Thng v lng nnh i mt ph nhn dm laonj n coi nh o l, nhn lun, bung lng ging mi, gy cnh iu linh thng kh cho s th l dn gia lc thin tai hn hn ang dy khi, lan trn th nht nh kh trnh khi ci ha suy vong: Thng bt chnh, h tc lon. L k by ti, trong hon cnh ny, nu khng lm trn trch nhim trnh thn cu vn tnh th, th ch cn ci cht mi mong bo ton c kh tit, khi phi li o i quc, trung nhn!

Dt li, Phm Ni tn tut gm khi v, sn sng tun tit trc mt cha Thng. Bit r kh tit ca v trung thn, cha Thng vi bc xung, n bn Ni tn n cn phn bo:

- Xin Phm Ni tn hy dn tm. Nhng li trung ngha ca ngi thc tnh ta ri!

Ngay sau cha Thng h lnh bi b vic xy ct lu i, gp rt t chc cng cuc chn t v bn thn Cha dn lnh xa Tng Th.

Tht may mn! S nghip ca cha Thng trnh khi s sp v n sc. Nhng ti c ca ngi n b gian dm ny vn cha c chn ng, Tng Th vn tip tc tc qui

(Theo Nam triu khai quc cng nghip din ch)

Ghi ch:

(1) Cc cha Nguyn thng c cc k t vo lm trn th t Qung Nam tp s, chun b ni nghip cha ti Ph Xun.

Chng 4

C TH KHNG BNG C NHN

Do li iu trn ca Phm Ni tn nn Tng Th b tht sng. Ngy m Tng Th tm mu tnh k tr th. Th ngh phi lm sao cho sp ton c nghip ca h hng cha Nguyn x ng trong mi h d.

B ta vit mt mt th km theo mt xu chui trm hoa do chnh tay b kt ri sai ngi tm phc em ra cho thn ph l Tng Phc Thng, nh dng ln tn tay cha Trnh Trng. Ni dung l th ni ln li thnh cu khn thit xin Trnh Trng sm ct qun tin vo nh Thun Ha, b nguyn s em ht gia sn ln lao ca mnh ra lo vic nui qun. Cuc Nam pht thnh cng, b xin v ng ngoi hu h Cha.

Trnh Trng xem th rt thch ch li ngi n mi hng ca chui hoa, bng cm thy bn thn xao xuyn cng nhn nt ch cng m tng n m nhn ni phng tri, lng rn r mn thng, nh nhung v nn nng mong c thy dung nhan vui vy c nc.

Trong nim kht khao, cha Trnh gp rt t chc cuc Nam pht lm p lng Tng Th.

B nh bt ng, qun Nguyn thua to. Qun Trnh chim c Nam B Chnh, h c ly Thy, ng qun ti V X. Th l ln ny qun Trnh chc mm s nh tan qun Nguyn. Nhng ti tri Ton Thng, i qun ca Thng Vng vi cha con Trng Phc Phn, Trng Phc Hn cm c dng mnh, gi vng ly Trng Dc. Mt trm tht voi uy v lm lit di quyn iu khin ca th t Nguyn Phc Tn cng vi quyt tm ca cc h tng: Nguyn Hu Tin, Nguyn Hu Dt, qun Nguyn lt ngc th c.

B phn cng nh v bo, Trnh qun ri lon hng ng, p ln nhau chy khng cn manh gip v tn b bc sng Linh Trnh Trng thm mt ln v mng xm ln t Thun Ha!

Ting sng i thng va dt, tin vui cha v n Kim Long th c tin cha Thng t ngt mt trn ng v qua ph Tam Giang! Tht l mt tin st nh. C thuyt cho rng cha Thng khng cht v bo bnh m c l v mt m mu u c ca Tng Th. Phi chng tnh bo ca cha Nguyn khng thy s vic ny? Khng hiu kh nng tnh bo ca cha Nguyn lc by gi ra sao. Ch thy h t ra hon ton m tt trc s lin lc ca Tng Th vi cha Trnh ng ngoi. Cho n lc cha Thng mt, vn cha c ai ng trong hay bit g v tnh tit ca cuc can qua nm Mu T (1648) va qua l do bn tay Tng Th. V th, sau khi cha Thng qua i Tng Th vn cn ln lt hot ng bn cnh Vng ph Kim Long.

Th t Nguyn Phc Tn, 28 tui, c kinh nghim trong vic tr quc, lp nhiu chin cng bnh Chim, thng Trnh, ui gic -Lan ngoi bin ngln k nghip Vng.

Nguyn Phc Tn tr thnh mi e da ca Tng Th. Gian ph li phi hoch nh mt m mu mi i ph.

m mu ny cng kh to bo. Qu k ca Tng Th nhm vo Nguyn Phc Trung ngi tng da th by c th x xc dm ph tr th cho s th. Tng Th ngh l ch c Phc Trung mi lt c chu ca ng. Tng Th ngm hun luyn cho nng Hoa, mt n t duyn dng nht thnh mt ngi thnh tho trong vic phc dch cc chn cao mn ri nhf[ ngi tin cn tin vo dinh Nguyn Phc Trung. Nng Hoa hng ngy tin cho Tng Th bit nhng s thch ca Trung. V b ta truyn ngn cho nng Hoa tha mn i hi ca Trung.

Thng mi ln dng tr ngon, Phc Trung thch dng ngt. Tng Th lin gip nng Hoa dng ln mt qu bnh ngt rt p km theo xu chui trm hoa v cng ngon mc.

Phc Trung n bnh, nhm tr gt g khen: tuyt diu! Ri trong hng v tr qu, bnh thm ngt, mi hoa t xu chui ma qui ta ra khin Phc Trung cm ly hoa ngm nhn mi khng chn. Bt gic Trung cm thy bi hi ngy ngt v la dc bc ln, ng khao kht c thy ngi dng bnh tng hoa Nng Hoa va gi b kn o va lm duyn giu gim, chi t quanh qun kch thch cho ham mun ca Trung n cao ri mi khai ch nhn ca nhng mn qu qu y chnh l Tng Th. Trong pht m m, Phc Trung khng cn nh nhng chuyn c, khng cn bit t tri g na, ng bo nng Hoa khn cp a Tng Th vo dinh

Ngay ti hm y, Tng Th trang im tht lng ly theo nng Hoa ln vo dinh. ng trc nhan sc kiu dim phc sc trang nh, phong cch yu iu thc n ca Tng Th, Phc Trung c o gic nh va trng thy mt ging tin va i trng sao va r khi vn my n vi mnh Tng Th v l khp np thi l ri th th tha:

- Trc y, tin thip v khip s uy danh ca bc cao minh qun t nn phi n trnh, nay cng v n s uy danh m phi m hm n i lnh di trng!

Phc Trung nghe nhng li tha gi nh mt rt vo tai y, tm thn tr nn m mn, ng chp tay vi lia la t li. V m hm y, vi k thut i n ta rng hng ri Tng Th chinh phc c lng nch i, m say ca mt v quan hung bo tng xem b nh mt loi ma qui cn x xc phanh thy.

Tng Th trc l v ca Nguyn Phc K, sinh c ba con trai, sau K mt. Tng Th ve vn v truy hoan vi em chng l Phc Lan v gi y, sau khi lan cht, Tng Th li s dng thut i n thao tng em Lan l Nguyn Phc Trung.

Th l nhng g phi xy ra xy ra Nghe theo li Tng Th, Phc Trung b tin ca kt np dng s chun b mt cuc o chnh vo trung tun thng t nm Gip Ng (1654) lt Hin Vng. Nhng ngi tham gia cuc o chnh u c tn trong mt danh sch do Tng Th ct gi.

Nhng may mn thay! Tri khng dung k tham tn. Trong m thuc h ca phe Tng Th - Phc Trung c ngi tn l Thng B, khi hay tin c cuc dy lon ny y b mt cp bo cho Hin Vng bit.

c tin ngy trc, hm sau bt thn Cha ban lnh gii nghim: ch khng c hp, ng s cm ngi i li, khp ni t thn x, n sn kh qun dn ai u y khng c di chuyn. ng thi ti Thng , Hin Vng cho qun lnh n dinh Phc Trung bt ht ngi nh xt hi. Phc Trung khng chi ci c, phi cung khai s thc. Ti mu lt l ti cht nhng ngh tnh ch chu, Hin Vng khng n git, ra lnh tng giam Phc Trung vo ngc. Cn Tng Th, tang vt r rng khng th chy cha g na, b chm v bu u gia ch. Theo lnh Cha, tch thu gia sn to ln ca Tng Th phn pht cho qun, dn trong vng.

C ngi ly c danh sch nhng ngi d mu lm phn trong nh Tng Th em dng ln cha Hin. Nhng thay v khai thc thanh trng, Hin Vng ra lnh t i mi ngi yn tm i cng chuc ti

Nh s cng quyt v sng sut ca Hin Vng m ci ha n sc c tr dit.

(Theo lch s x ng Trong, Tin nguyn tot yu ph v i Nam Thc lc tin bin)

Chng 5

PHONG TNH C LC

Hin Vng l mt ng cha c ti qun s, m ngy tm lo toan nhng vic ch nc li dn, khng chung yn tic, vui chi. Bng vo thng t nm Nhm Thn (1652) xut hin gia m ca nhi trong vng ph cha Nguyn mt ng o kim thanh qu, lng ly mi phn vn mi! Nhan sc y lm phai nht, lu m tt c nhng v thanh tn, t l ca m phi tn dy cng trau chut sc ti a hoa dim l l nng o Tha sinh trng t Ngh An, nng va c nhan sc, va nt na ng mc trm anh, cnh vng l ngc, li thm bit ti n ngt ht hay!

Nhan sc, ti hoa cng vi ma lc ca sng mt khuynh thnh, nng Tha chinh phc c tri tim cng rn ca Hin Vng.

T khi c nng, HIn Vng dn thn vo gia ci mt m ca m m vn sc dc, tri t ng nghing mi vic quc qun trng yu sut tun sut thng Cha chng mng ti

Di trng Hin Vng, nhiu ngi c ti kinh lun, c ngha kh tng vo sinh ra t vi Cha t lc cn l th t, trc sa ng ca Hin Vng, h mnh dn ng ra can gin.

Chng dinh Nguyn Cu Kiu chng b Ngc nh, con gi cha Si, b l b c ca Hin Vng mt hm vo thng thn vch r cho Hin Vng thy ci ha n sc nh th no v khn cu Cha sm xa la con ng sc dc, hy rt li tc lng sng i dnh cho ca nhi x Ngh Hin Vng c gin mng rng:

- Ta tng nm gai nm mt bo v c , nay ging ni vng vng, trm h an lc, h ta chng c quyn c cung dng bng ci vui thanh sc, yn m hay sao ?

Ting ni ca chnh kh khng chu im, Nguyn Cu Kiu vn chp tay, im tnh tu:

- Thn vn bit cha Thng c quyn, nhng khng c bung lung theo s thch, m m trong tu sc n lng qun trng trch tr quc, an dn. C kim nhng ngi m m sc dc cha ai trnh c ci ha nghing ging mi. Hin nay, qun Trnh tuy b thm bi nhng vn cha b m mu thn tnh t Thun Qung, Gng Oai Mc v Tng Dc u phai nha mai mt Cha Thng h sm qun sao!

Hin Vng hi chau my suy ngh, Cu Kiu vi lui ra. m hm y, khng bit v tnh hay hu , c ngi no t ln n th ca Vng mt cun quc ng. Trong lc bng khung t l, thong thy cun sch, Hin Vng gi ra c

Hin Vng rt chm ch c truyn vua nc Ng yu nng Ty Thi: Vua nc Vit l Cu Tin nh nhau vi nc Ng, b thua. c Phm Li by mu, Cu Tin dng k m nhn dng ngi p Ty Thi cho vua Ng l Ph Sai. Ph Sai m nng Ty Thi qun c quc s, tha c Cu Tin em qun nh, qun nc Ng i bi. Sau khi thng c Ng, Phm Li rc Ty Thi v dong chi vng Ng H ri mi mt. c xong, Hin Vng git mnh, bng hong: i! Phi chng nng Tha l Ty Thi ca cha Trnh a t Ngh An vo m hoc ta?

Lu khuya ta ca, nhn v phng Nam, ni Bng Sn thp thong, Hin Vng trm ngm t l t nhin ng th di, ni mt mnh, ging cng quyt:

- Chnh ngi can gin ta mi c bn lnh thi hnh nh ca ta

Sng hm sau, nng Tha, ngi p sng i ca Cha, vng theo m ca Hin Vng mang n t tht Nguyn Cu Kiu mt b triu phc mi tinh Nng Tha khng lm sao bit c nhng g ang din bin trong thm tm v cha tui tr ti cao tng nng niu u ym y, c lnh l nng ngoan ngon vng theo

Nng Tha em b triu phc n nh Chng dinh Nguyn Cu Kiu, ri chng ai cn thy nng tr li Vng ph vi Hin Vng na. V chnh nng cng khng bit c trong tay o ca b triu phc mi c bc mt th y thc cho Cu Kiu: kt liu i nng Tha trnh cho non nc x ng trong ci ha Ty Thi!

Phi chng Hin Vng Nguyn Phc Tn sng sut hn Ng Ph Sai? Hay v khng ngh lc kim ch dc vng, lng ch k thp hn nn mn tay ca ng dng trung qun git hi mt ca nhi v ti?

Lch s ca ngi Hin Vng, mi n nay cha thy dng no nhc n hnh vi bt nhn ny. Mt hnh vi thm c ni mt v cha mnh danh l Hin, tht ng tic.

(Theo Thc lc tin bin Ph bin tp lc v Mng Kinh s)

Chng 6

MT V LON LUN

V Vng Nguyn Phc Khot l ngi c cng xy dng thnh Ph Xun vo gia th k XVIII, ng thi cng l ngi gy nhn a dn s nghip ca cc cha Nguyn xung vc thm. Mt trong nhng nguyn nhn dn n thm ha l v lon lun gia Nguyn Phc Khot vi mt b cng n.

S chp: V Vng c mt ngi cu rut l ngoi t Trng Phc Loan. c V Vng tin cy, trao cho rt nhiu quyn binh, nhng Loan vn cha va lng. Vn l mt tay gian hng, tham lam, tn nhn v th on, Loan c th lm bt c iu gian c no c thm quyn hnh v ca ci.

Hnh vi thm c nht ca Loan l y a chu mnh ang ngi vng (V Vng) vo vng lon lun.

C em con ch ca V Vng l cng n Ngc Cu (i n ca Nguyn Phc in) c nhan sc kiu dim trang i ca mt ging tin. Bit Vng l ngi hiu sc, Loan tm cch to iu kin cho Ngc Cu thng xuyn ra vo trong Vng ph v gn gi Vng

Mt bn l trai a tnh, nnh sc, mt bn l gi ngc yu kiu, thanh tn, li bay bm phi phi xun tnh nh hang ti khao kht nh dng th ci th la gn rm chng my lc s chy bng ngn la yu ng v thiu ri c lun thng o l. Sut ngy thu m trong cung Trng Lc anh em qua hng tr, men ru, khe mt, n ci mi m hoan lc khng cn bit tri trng. Kt qu ca nhng ln ln lc i n vng trm, b Ngc Cu mang thai vi ng anh ng ng v sinh ra mt cng t. Lon lun! i vi b tnh th ti phi nm , hnh h nhng ti Vng ph ny th li c xem nh chuyn bnh thng! V Cng n Ngc Cu nghim nhin tr thnh mt cung phi c sng i bc nht trong phm vi t hu hnh lang. Anh em ca Ngc Cu u c Vng trng dng ban quyn cao, lc hu: Nguyn Phc Vim (anh b) lm Chng thy c, Nguyn Phc Nghim (em Vim) gi chc Ni hu, Chng dinh qun B Li, B Binh, lnh T ph Chng ph s dinh Qung Nam. Hai anh em Vim Nghim l hng ngi tm thng. Vim li bing, ch bit ru ch, Nghim xa hoa, hiu sc, hu phng c ti trm ngi, quanh nm ch bit ru v gi p.

Cng t con ca V Vng vi Ngc Cu t tn l Nguyn Phc Thun. Mc d c cu che ch, nhng V Vng khng thot khi mc cm lon lun, v vy Vng cho nui nng Thun mt cch ln lt hu cung v d nhin Thun khng c lp lm k t nh mong mun ca Ngc Cu.

Nguyn Phc Thun khng c lp lm k t v kt qu ca mt cuc hoan lc bt chnh, hn na, theo quy nh Vng ph vic lp k t c chn la v quyt nh ri.

Theo nguyn tc cng t Chng (con c V Vng) l k t. Chng may, Chng th bnh tht lc, con ca Chng cn qu nh nn V Vng chn ngi th hai l Nguyn Phc Lun (tc l hong kho ca vua Gia Long sau ny) lm k t.

Lun c th k nghip cha mt cch v vang, V Vng mi hai v c ti nng v c n dy d. l Ni hu Cai c Trng Vn Hnh (c phong lm Thi ph) v Th ging L Cao K. Vic mi hai ng Trng v L lo vn gio hun cho k t c cc triu thn ng n vui mng th li lm cho Ngoi t Trng Phc Loan lo ngi.

Hai v hun o Trng L cng c cng trong o to Nguyn Phc Lun bao nhiu th cng lm tr ngi cho vic ph u cha trong tay b Ngc Cu ca Trng Phc Loan by nhiu. Do , trong tm tr en ti ca Loan ny ra hm hi nhng bc trung thn ny.

Ngy V Vng mt, Nguyn Phc Thun mi mi hai tui. Lc ai cng tng l nh cng t Nguyn Phc Lun, ng kim k t s ln k ngi vng, khng ng trong ni cung ang c m mu khc.

Ngoi t Trng Phc Loan cng thi gim Ch c v Chng dnh Nguyn Cu Thng mt bn vic ginh ngi cho cng t th 16 l Nguyn Phc Thun (cn c tn l Hn). V l Thun c gi c ngi chn ch th Loan mi thc hin c mun ca mnh. T tham vng quyn uy, mt k hoch en ti c tin hnh

c hu Trng Vn Hnh c mi vo Di Nhin ng bn vic c mt b git ngay trong y. Th ging L Cao K b mt thch khch m cht ngay bn n th nh mnh. Thi Gim Ch c thn hnh em quan lnh ln Dng Xun bt k t Nguyn Phc Lun tng ngc Tt c thn thch ca ba ngi trn u b lng bt v tng ngc. Ch cn ng gio Hin l bn tm phc ca c hu Trng Vn Hnh chy thot c (sau ny ng l ngi cng s c lc ca Nguyn Hu).

T mt cuc lon lun dn n mt hnh ng son ot chuyn quyn gim ln xc ca ba nhn vt quan trng ca quc gia. Ti c m mu y bt u trang s v s sp ca triu i cc cha Nguyn x ng trong.

(Vit theo Mng Kinh s v Gia ph triu Nguyn)Chng 7

B VI VN DNG

Cha Nguyn Phc Khot (V Vng) c 18 con trai v 12 con gi. Ngi con gi trng phng danh l Ngc Huyn, ni ting nht trong cc hot ng gip nh Nguyn. M b ngi h Tng, b h gi cho quan Chng c Nguyn Cu Thng.

Nm Gip Ng (1774), Trnh Sm sai Hong Ng Phc vo nh ph Xun, ng Thng cht, b rt au bun bn co u i tu Vn Dng. V th ngi ta gi b l b vi Vn Dng.

Hn mi nm sau, qun Ty Sn gii phng Ph Xun khi tay qun Trnh (1786), lng tm ca dng h Nguyn b qut ph tan tnh, b rt au xt. T b nui ch chng li Ty Sn. B sai ngi con r l Nguyn c Tun i khuyn d nhn dn tm mi cch bo v cc tn lng. Nguyn c Tun, ngi lng C Chnh lm theo li b v thnh cng trong vic gi gn c mt phn hi ct ca Nguyn Phc Lun (thn sinh Nguyn nh) sau ny lp cng vi Gia Long.

Nm Tn Hi (1791) b c ngi i thuyn vo Gia nh tu cho Nguyn nh bit s ng tnh v binh lng ca Ty Sn Ph Xun, ng thi dng ln mt tp Hoi Nam Ca khc ca Hong Quang (ngi x Thi Dng) sng tc, ni dung cho nh bit lng dn vn cn c ngi hng v dng h Nguyn. c tin y nh rt vui mng, c ngay ngi v Ph Xun, n tr trong nh b hot ng c Tun c giao tin bc i chiu d dn chng, nht l binh tng ca Ty Sn. Nguyn nh cn giao cho b nhiu giy t khng ch c du trin ca Nguyn Vng (tc Nguyn nh) b ty c in t vo m ban cp.

Vic lm ca b khng may tit lu ra ngoi. Qun Ty Sn n vy nh. Lc y ngi ca nh i vng, khng bt c ai, qun Ty Sn ly mt t ca ci ca b ri rt i.

Nm inh T (1797), quan b binh ca Ty Sn l Nguyn i Pht i trn thnh Qui Nhn, b d bit ng Pht mt mi vi nh Ty Sn, lin sai c Tun i theo tin chn. n on ng vng, c Tun c cho ng Pht nghe mt cu ca ng Khoi Trit ngy xa:

- Thi h thi h bt ti lai.

(Thi gian v c hi khng tr li ln th hai)

Hiu , ng Pht ngc u mt ci ri hai bn bi bit nhau. V sau ng i Pht theo Nguyn nh.

ng L Cht, ngi qu Ph M (Qui Nhn) l mt c c ti ca Ty Sn. Khi ni b nh Ty Sn ri lon, ng ly lm bun, gi v cht ri trn ln n ti ni Tr ng (!). Bit chuyn b Ngc Huyn sai ngi n khuyn d, L Cht v u Nguyn Nh v sau tr thnh cng thn Nh Nguyn c phong tc qun cng.

Nm Canh Thn (1800) qun Ty Sn tp trung vy thnh Qui Nhn, thnh Ph Xun b trng. B Huyn cho ngi kho st tnh hnh, v bn ch th hnh th ca bin T Dung (tc T Hin) v ca Eo (tc Thun An) giao ng Phm Hu Tm theo ng ni vo tm ni ng qun ca Nguyn nh, giao tn tay cho nh. Do tin tc ca b Huyn nn Nguyn nh mi c nh nh Ph Xun trc khi gii vy thnh Qui Nhn.

Nh trn tng thut, quan b binh ca Ty Sn l Nguyn i Pht, qua s vn ng kho lo ca ngi nh Ngc Huyn, ngm theo Nguyn nh, cho nn khi vo trn thnh Qui Nhn, b ngoi ng l quan Ty Sn nhng trong lng th ngh n chuyn khc Bit r thm tm ca ng, b Ngc Huyn nh on Vn Ct khin ch ca i Pht cm sc ch ca Nguyn Vng vo Qui Nhn d Pht u th qun Nguyn. Nhn c sc ch, i Pht cng vi Tng qun L Vn Thanh xin np thnh Qui Nhn.

B Ngc Huyn l tai mt ca Nguyn nh ti Ph Xun, b lp nhiu cng ln i vi ngi sng lp ra triu Nguyn.

Khi khi phc c Ph Xun, Nguyn nh cho rc b n ngay thuyn Ng, hai c chu m nhau khc nc n.

B c Nguyn nh trng thng. sau khi ln ngi ly nin hiu l Gia Long, Nguyn nh vn thng lui ti thm ph ca b Vn Dng. n nm Gia Long th VIII, b mt, th 72 tui, an tng ti lng Dng Xun.

Lai lch v hnh tung ca b Ngc Huyn gp mt t t liu lch s cho vic nghin cu s suy tn ca nh Ty Sn.

(Vit theo Tin Nguyn Lot Yu Ph)Chng 8

CON VUA M LY HAI CHNG LM VUA

Sau 26 nm lu lc, ngy 15 thng 6 nm 1801, c s tr chin ca i bc v tu ng ca phng Ty, Nguyn nh tr li thnh Ph Xun. Vua Cnh Thnh lc ny b ngai vng, n tn, sc phong (ca Nh Thanh) chy ra min Bc bng ng ni vi hai ngn lnh v 60 tht voi. Ngi v tr ca ng l cng cha Ngc Bnh cng mt s cung n khng kp theo vua u sa vo vng tay ca quan qun Nguyn nh. Cn c mng u tin ph ngay ln b Ngc Bnh.

Ngi n mnh trong cung, b Ngc Bnh nghe c ting chn ngi i v pha mnh. Nhn k b thy mt ngi n ng trng kin uy nghi sng sng trc mt v ci cho mt cch lch s. B thng tht ku:

- Ny tng qun Gia nh, ngi mun g ta?

Ngi c gi l tng qun Gia nh (tc Nguyn nh, tin qun t Gia nh ra) ci v p:

- Khng can chi u, b ng s. Tng Gia nh cng l ngi v c l s nhn t hn tng Ty Sn

B Bnh lng thinh. V tng Gia nh ni tip mt cch bng by:

- D triu i c i thay nh th no i na th cung in ny cng vn l ca b.

B Bnh ly li bnh tnh, p mt cch cng quyt:

- Nhng tha tng qun, i vi chng ti, cung in ny ch cn l mt nh t.

Ni xong b m mt m khc. Nt mt b cng kh au cng quyn r lm cho v tng Gia nh mm lng say m. Chung quanh b ta ra mt mi hng khu gi khin v tng Gia nh d tng tri da tht m nhn cng cm thy l n ngy ngt V tng gng ging c gi bnh tnh an i ngi p ri nn lng lui ra

B Ngc Bnh li ni cung vi ni s hi khn lng.

Mt khonh khc khng lu, v tng Gia nh tr li ni cung vi trang phc uy nghi, vng hiu lng lnh trn ngc o B Ngc Bnh nhn ra ngay l Nguyn Vng, ngi cu ch ca nh Ty Sn. Ni s hi cng tng thm, b m mt ku r ln Nguyn Vng n gn bn nh nhng v v:

- B l mt hong hu tuyt vi! Mc d c nhng i thay lch s, nhng nc Nam vn y nguyn nh c. Xin hy khuy kha, dp mi s hi, u phin. Cung in lu i ny vn thuc v b!

Bit khng th no ngn c c mun ca Nguyn Vng, b Ngc Bnh (em ca Ngc Hn Cng cha) nh phi xui theo s phn

Nm 1802, Nguyn Vng ln ngi ly nin hiu l Gia Long, b Ngc Bnh ng trong hng th phi.

Phi chng l tr chi nh mnh? Nguyn Hu Quang Trung, chng Ngc Hn Cng cha, Nguyn nh Gia Long, ly b Ngc Bnh, hai k cu ch khng i tri chung y li tr thnh anh em ct cho! V phn cng cha t ca Vua L, b Ngc Bnh ly hai i chng u lm vua (Cnh Thnh v Gia Long). Do , dn gian c cu ht:

S u c s l lng!

Con vua m ly hai chng lm vua

B Ngc Bnh lm th phi ca Gia Long sanh h c hai trai l Qung Oai Cng (20-5-1809) v Thng Tn qun vng (20-10-1810).

(Vit theo gia ph h Nguyn ti liu ca Vit Thng v Bu K)Chng 9

THOI VNG CHIA I IN PHNG TIN

in Phng Tin ta lc trong Hong thnh Hu, ng trc Cung Din Th v pha sau Th Miu- l ni th knh bn i v hu u triu Nguyn: Gia Long, Minh Mng, Thiu Tr v T c. Theo nghi l, cc b trong cung khng c n miu, o nh Nguyn lm ngi bit miu ny tu thi sc vng v nhng ngy khnh tit cc b c ni dng tin v dng l t trong bui k.

Ti in ny, trc y trn ng th vua Gia Long v b Tha Thin Cao Hong hu c t mt thoi vng gm hai phn bng nhau trn khc dng ch Th t hu, Qu Mo b thin thi tn vt (Vt lm tin ny ca hai ngi v Hu Th t trong bui di i nhiu ni cch tr nhau nm Qu Mo (1783).

Sch i Nam Chnh bin lit truyn, s tp ghi li s tch thoi vng hai mnh y nh sau:

B Tha Thin Cao Hong hu, h Tng. Nm ln 18, Nguyn nh ci b vi y nghi l truyn thng v tn phong lm Nguyn Phi. Tnh tnh cn trng, c ch oan trang nn b c Nguyn nh qu trng. B sinh c hai trai. Ngi con u mt sm, ngi th hai l hong t Cnh.

Ma thu nm 1783, Nguyn nh b qun Ty Sn nh, phi b Gia nh chy ra o Ph Quc. Sau Nguyn nh phi gi hong t Cnh sang Php cu vin cn bn thn bn tu sang Xim (Thi Lan by gi). Trc gi chia tay, Nguyn nh vi ly mt thoi vng cht i ra, trao cho b Nguyn Phi mt na v cn dn rng:

- Con ta i ri, cn ta cng sp chia tay chy sang Xim. Vy Phi nn li y (Ph Quc) cung phng Quc Mu (tc b Hiu Khng v ca Nguyn Phc Lun), cha bit ngy hu hi l ngy no v s ti ni u. Vy ta li vt ny (na thoi vng) dng lm ca tin lc ti ng!

Trong nhng ngy Nguyn nh ngc xui i cu vin, nh ri li thua, thua ri li nh bn tu ht Xim n Vit, khi Vit cng ng li chy sang Xim, th b Nguyn Phi vn mt mnh ht lng hu h m chng. Nhiu lc tnh mng him nguy ngn cn treo si tc, b vn bnh tnh vt qua. Ngoi vic hu h m gi, b Nguyn Phi cn thn hnh may dt nhung phc cho qun binh. Cng c ln qun Nguyn gip trn vi qun Ty Sn, th i phng mnh hn, qun Nguyn nng th. Thy vy b t tay ni trng thc qun lm cho binh lnh Nguyn hng hi xng ln v cui cng thng li

Sau ngy triu Nguyn c thnh lp, vua Gia Long hi b chuyn thi vng nm xa B ung dung em vng ra trnh ln. Gia Long v cng cm ng, cm ly na thi vng v bo rng:

- Vng ny m cn gi c, tht l n tri gip cho trong lc gian nan, chng nn qun lng. Vy phi dnh v sau cho con chu bit.

Dt li, vua ly na thi vng ca mnh rp vi na thoi vng ca b Nguyn Phi (lc c phong hong hu) ri trao ht cho b.

Hong hu vng theo li d, v sau trao li cho vua Minh Mng.

Khi Minh Mng ln ngi, ng lin em thoi vng hai mnh y a cho hai v i thn Phm ng Hng v Nguyn Hu Thn xem v phn rng:

- Vng ny l ca tin m c Th t trao cho Hong t (tc Tha Thin Cao Hong hu), nay Hong t li trao cho Trm.

Sau thoi vng hai mnh tn vt ny c a vo th in Phng Tin.

Chng 10

TM S VUA GIA LONG V CHN NI CUNG

Vua Gia Long l ngi can trng, to bo. ng tng nh ng dp bc, nm gai nm mt sut my mi nm di mi gy dng li c c nghip nh Nguyn, thu tm quyn lc c nc trong tay mnh. Vi mt ngi nh th tng chng nh trn ci tri Nam lc y khng th c mt mnh lc no dm i ngc li mun ca ng. Th nhng ai c th ng c trong chn ni cung xy ra nhng chuyn tht ri rm.

Chnh vua Gia Long, ng ch nhn y quyn lc ca chn thm cung y lc u tm s vi mt triu thn gc ngi Php l J.B.Chaigneau (Se-nh) nh sau: Tr nc tht d dng, khng kh nhc bng tr chn ni cung ca mnh.

Trong mt cuc gp g ring, nh vua ni vi Se-nh: ng tng rng sau khi bi triu, v thanh ton xong mi vic chnh tr v hnh chnh trong ngy l cng vic ti xong v th l ti c th ngh ngi trong hu cung sao? ng lm . ng khng th tng ci g ang ch ti y (vua ch v pha hu cung) sau khi ti ra khi ni ny. y, ti thch th v c ni chuyn vi nhng ngi hiu bit, ngi bit nghe, hiu ti v nu cn vng li ti! Vo trong y, ti gp phi nhng con qu d. Chng gy g, nh p nhau, cu x nhau ri sau cng ko nhau n i ti phn x. Nu lm ng th ti phi tr ti c bn, v khng bit r trong c bn y c a no khng c c bng my a no!

Sau mt hi im lng, Gia L

ong ni tip: Ny y, mt chc na, ti s phi ng gia mt by qu ci, chng n s go tht lm ti ic c tai. Nh vua gi ging mt ngi n b ang cn gin gi: Xin Ngi xt cho, xin Ngi xt cho! Con y n chi tui, n xi x tui, xin Ngi xt cho!. Mt t khc, lt na s n r vo tai ti: Hong b tui, con kia c lng Hong , tui i xin phn tui!.

Bng nh vua ci ha h, ri nhn vo k i thoi vi mnh nh hi mt kin. ng quan ngi Php, trc ci nn rut v ci iu b ng tr ca vua v ting ht ca nh vua nhi li s lng ln ca cc b v, lin ni:

- Tu, Hong khng phi kh nhc bt s phin h ca mnh bng cch hn ch s cung phi?

- Xut! Vua ngt li ng hy ni nho nh, hy ni nho nh.

Ri vua truyn cho bn qun hu v th v lui ra, on ni tip: Ny, ng S(C) i, nu cc quan ng triu m nghe c nhng li ng va ni , th h s tr thnh k th ca ng ngay. Th ra ng khng bit, vua ni tip, rng cc phi, tn hu ht u l con gi cc quan sao? y ny, cch nay khng lu, mt ng i dng con gi cho ti, mc du tui tc ca ti, ti khng th t chi, v nu lm nh vy th ti s lm cho ng ta tc gin v cng. y, l mt vinh d khi mt ng quan c c mt c con gi tin vo ni cung v i vi ti, l mt bo m v lng trung thnh ca ng ta. Ti mun c s m thm vi mi ngi, nht l vi n b, v h ng s hn n ng! Nu ti b b mt nng, c ta s lp tc phn nn vi cha mnh, v ng ny, nu khng nguyn ra s gi yu ca ti, th cng s tm cch gieo rc mt cch kho lo gia cc bn ng liu nhng ting x xo lm cho ti tr thnh tr ci trc mt dn chng.

Ngoi hai b hu l Tha Thin (m hong t Cnh) v Thun Thin (m vua Minh Mng), vua Gia Long cn sc phong cho b L Th Ngc Bnh (con vua Hin Tng v l em Ngc Hn cng cha) lm Tam cung.

Vua Gia Long c tt c 13 ngi con trai v 18 ngi con gi, khng k nm ngi con trai l Chiu, Xng, Khi, i, Nht cht sm.

Nu so vi cc vua Minh Mng v Thiu Tr th Gia Long l ng vua c s con t nht.

(Vit theo c Chaigneau Souvenirs de Hu - 1864 v R.Orband, Les Tombeaux des Nguyn, 1914)Chng 11

TRCH NHIM CA CON

Vua Gia Long c mt ngi ch cng cha khc m l b Ngc Du. Nm 1788, b Ngc Du h gi cho V Tnh, ng ny lm quan n Hu Qun. Nm Tnh tun tit Qui Nhn (1801) c vi b mt ngi con trai l V Khnh v hai ngi con gi. Sau ngy khc phc c cu kinh, Gia Long xy ph cho b ti lng Xun Ha b an dng tui gi.

B Ngc Du l thi trng cng cha, chng l V Tnh c v cng oanh lit, em l vua Th T ang tr v, trong x hi t ngi c th nh b. Bi th khi v gi tnh tnh b rt kh chu, b xem thng tnh mng, ca ci ca nhn dn. Ngi chung quanh ph ca b ku tri khng thu. Tnh tnh ca b dn dn nh hng n bn gip vic trong nh. Bn ny li dng th lc ca b ra ng c hip nhn dn. Nhiu ngi b oan c qu liu mnh n ph kin vi b, b ngonh mt lm thinh. Bn gip vic c b che ch ngy cng lm gi.

n thi vua Thnh T tr v (1820), chuyn ngi trong ph b Ngc Du hip p dn chng n tai vua. Vua Thnh T ni gin bn gi con trai ca b l Kinh Xa y V Khnh n trch rng:

- Nc c in hnh (lut php), sao ngi khng khuyn rn m cho m lm nhng iu c c?

V Khnh s hi tha rng:

- Nh php nc can ngn, ch con khng th khuyn can c m?

Vua bo rng:

- M ngi tuy l Thi trng cng cha, nhng sinh ra ln ln trong thi chinh chin khng c hc hnh, khi giang sn c khc phc th ln tui, li ga ba lm sao hc c na. Ngi l ngi c n hc, c dy d li lm n khinh xa y, in l nm trong tay ti sao ngi khng khuyn can m cho m lm cn quy phi chu ting xu vi thn dn? Lm con th cha m phi nn ly li ni du dng can ngn lc vic chm pht, cho cha m ng mc vo iu phi ngha, ngi khng lm th th nhng sai lm ca m nh ngi phi chu trch nhim!

V Khnh ci u nhn li.

V nh Khnh k li chuyn b qu pht vi m, thi trng cng cha Ngc Du nghe chuyn ri khc. T b thay i cch i x vi dn. Nhn dn Xun Ha ly lm mng.

Thng tnh ch nghe chuyn m dy con, cn chuyn con phi khuyn rn m c l xa nay him.

(theo NLT, NLT v sch V Tnh ca H Vn Trung)

Chng 12 -

CHC TC CA CC B TRONG CUNG NGUYN

Nhiu ngi ni v vit v cc b v vua Vit Nam di triu Nguyn, nhng cha c mt cng trnh nghin cu no chnh thc cng b cho bit cc vua Nguyn c bao nhiu v, ng cp phm tc nh th no? Trung Quc, cc i vng thng lp su cung thnh hai dy: mt cung pha trc, nm cung pha sau. B chnh ring mt cung, ba b phu nhn mt cung, chn b Tn mt cung, hai mi by b Th ph mt cung, tm mi mt ngi mt cung, c thy 121 b u l v vua (Theo T D Hong Thi Hu, Nguyn Lin Phong, 1913, trg 17).

Ti Vit Nam, t triu Minh Mng, cc b trong cung cng c sp xp theo cu giai ging nh cu phm trong ngch quan li.

Nht giai Phi

Nh giai Phi

Tam giai Tn

T giai Tn

Ng giai Tip D

Lc giai Tip D

Tht giai Qu Nhn

Bt giai M Nhn

Cu giai Ti Nhn

Di Ti Nhn l Ti Nhn v nhp giai (nhng ngi ang ch i c tuyn vo lm Ti Nhn), di na l cung nga, th n (tc l k hu ngi h) gi chung l cung nhn.

ng u cc b Phi l Hong Qu Phi (tc v chnh ca vua). Nh Nguyn (tr triu Gia Long v Bo i) khng lp Hong Hu, cc b phi ch c truy phong hong hu lc cht.

Cch xng h cc bc t Tip D tr ln gi bng b, t Qu Nhn tr xung ch c gi bng ch.

Ch ca cc b v vua u tp trung trong T-Cm-Thnh, cc cung, vin ca cc b thng c gi chung l Tam Cung Lc Vin.

Theo cch trnh by y, nhng ch ca cc b v cc i vua triu Nguyn c mt vi im hi khc. Cn c trn thc t, cc cung, cc vin dnh cho cc b v vua trong T Cm Thnh, ta thy c:

- Cung Khn Thi l mt cm kin trc lm t u triu Gia Long (1804), c in Quang Minh Trung Chnh pha sau in Cn Thnh (ch vua ) cch mt ci sn. B Hong Qu Phi y.

- Bn phi ci sn nm ngn gia in Cn Chnh v in Cn Thnh c in Trinh Minh xy nm 1810 (thi Gia Long) ni ca cc b nht v nh giai Phi; cc b Tn (tam v t giai Tn) vin Thun Huy, ta lc pha ty ca sn sau in Cn Thnh. Cc b Tip D (ng giai v lc giai Tip d vin oan Huy) ngay pha ty in Cao Minh Trung Chnh ca cung Khn Thi. Vin ny xy nm 1827 i Minh Mng. Cc b thuc hng Tht giai Qu Nhn, Bt giai M Nhn, Cu giai Ti Nhn, cc b cha nhp giai cng tt c cc cung nhn chia nhau cc vin cn li: nh oan Trang (pha sau v thng gc vi in Thun Huy) xy nm 1827; vin oan Thun, nm pha sau v song song vi vin oan Huy, lm nm 1830, vin oan Ha, gm hai dy pha ty v song song vi in Kin Trung sau ny.

i Thnh Thi xy dng khu vc pha sau in V Hin v in Trinh Minh mt s kin trc c tn chung l ng Kinh Cc theo kiu thc min Bc dnh cho cc Phi, Tn v Cung n.

Tt c nhng di tch ny u mt.

Ngoi Tam Cung, Lc Vin ng Kinh Cc cn t ra Lc thng do cc n quan coi sc nhm phc v cc nhu cu hng ngy ca vua. Lc thng gm c: Thng Cung, Thng Nghi, Thng Phc, Thng Thc, Thng Tm, Thng Cng. ng u mi Thng l cc b v vua c phm tc cao. Chng hn, di thi Thiu Tr b T D gi chc Thng Nghi kim cai qun cc b trong Lc Thng.

Thm cung triu Nguyn gm cc b m vua, nhng ngi phc dch vua v cc b v vua tt c to thnh mt x hi nh. c im ca x hi ny l, tr cc thi gim, ch c mt ngi n ng l vua, s cn li l n b

Chng 13

LAI LCH B HIN PHI H NG

Vua Minh Mng c hng trm b phi, nhng ch c hai b sinh c nhiu ocn v c vua sng i hn c. l b Hin Phi Ng Th Chnh v b L Tn Nguyn Gia Th.

Lai lch ca b h Ng c lin quan n mt vi b n ca khc quanh lch s t Ty Sn qua nh Nguyn, cho nn mu chuyn nh ny dnh vit v b.

B Ng Th Chnh l trng n ca danh tng Ng Vn S. S nguyn l tng ca Bc Bnh Vng Nguyn Hu. Nm inh V (1787) lm tham tn qun v cho V Vn Nhm em qun ra Bc nh Nguyn Hu Chnh. Sau khi tr c Chnh thy Nhm c mu phn, S mt th cho Nguyn Hu, sau Nhm b git, ngi thuc dng nh L c lp nn lm Gim Quc. S c giao trng nhim trn th Bc H. Nm K Du (1789) c lnh a vua gi sang chu vua Cn Long nh Thanh Yn Kinh; nm t Mo (1795) c lnh tr li Bc H sau b triu v Ph Xun v b hm hi trong mt cuc tranh quyn ca triu thn i vua Quang Ton (1795) Theo mt s t liu lin quan n nh Ty Sn th Ng Vn S b thuc h ca V Vn Dng bt v dm xung nc cht.

Sau cuc tranh quyn trong triu thn i Quang Ton nhiu nhn vt tng ph Ty Sn b trn vo Nam theo Nguyn nh. S ngi ny lp c nhiu chin cng nn rt c Nguyn nh tin dng.

Mt trong nhng ngi l tng Ng Vn S (nhng khng ai hay, v c l S v hng Nguyn nh di mt ci tn khc). Cui nm K Mi (1799) S cng V Tnh gi thnh Bnh nh. Thnh b qun Ty Sn vy, mt s binh tng m ca thnh ra u hng Ty Sn. V Tnh c Ng Vn S ra ng ca thnh, nh th ngn c nhng cuc ni lon v u hng ca qun Nguyn.

Nhng sau thnh Bnh nh cng tht th, Ng Vn S chy thot ri tr trn vo dn tm ng v vi Nguyn nh.

Sau khi dit c nh Ty Sn, Nguyn nh ln ngi ly nin hiu Gia Long, di mt ci tn khc, Ng Vn S c c lm Qun o trn Thanh Hoa ngoi (sau ny l tnh Ninh Bnh).

Trong chin dch tr th nh Ty Sn, Gia Long pht hin ra ngi ng u v c cng Thanh Hoa ngoi li chnh l mt trng thn ca Ty Sn, l danh tng Ng Vn S. S nh Nguyn, Lit Truyn chp v S lm vic lu li gii nn Gia Long tha cho ti cht, ch cch chc m thi. Thc ra, S c tha ti cht khng phi v S gii trung thnh vi nh Nguyn m cn v mt l do khc na

Ng Vn S, nguyn l ngi huyn ng Xng (Ph Tha Thin-Hu) sau vo lng Thun Ngha, Gia nh. Trong thi gian lm quan Thng Long (di thi Ty Sn) ng kt duyn cng b Nguyn Th ch, sinh con gi u lng t tn l Ng Th Chnh. Ln ln, c Chnh l ngi oan trang nt ngc, n ni du dng, cn mn, thng minh.

Ting lnh n xa Khi hong t m con th t ca Gia Long, n tui lp ph thip c Chnh c chn sau c H Th Hoa, ngi gc Gia nh. B Hoa sinh ra Min Tng (sau ny l Thiu Tr) nm 1807, tip b Chnh sinh ra Min Chnh. Nhng chng may Chnh mt khi va cho i. Nm 1811, b Chnh li sinh hong t Min Hong (hong t th nm). Su nm sau, 1817, b sinh hong t Min o (th su). Qua s hong t sinh ra ta thy vua Minh Mng sng i b Chnh l dng no! n nm 1828 b Chnh sinh hong t Min Qun (th 40), nm 1833 b sinh Min Uyn (hong t th 60) Hn hai mi nm tri t thu cn tim cho n khi c chn lm hong th t (1816), cng nh lc ln ngi (1820) vua Minh Mng cha h ri xa b Chnh. Ngoi nm hong t, b Chnh cn sinh c bn cng cha (Ngc Tn, An Ph, Lc Thnh v oan Thc).

Di triu Minh Mng, trong cm cung c hng trm cung tn m n, phn ln l con ca cc quan i thn c th lc, th m b Chnh li chim phn u th trong tri tim ca v vua tiu biu cho quyn lc nh Nguyn. Tht l mt iu l!

Ng Th Chnh l mt b Hin tn c vua Minh Mng dnh cho nhng n sng cha tng c i vi cc b khc trong ni cung nh Nguyn

Tht vy, khi b Chnh cn sng, vua Minh Mng t mt bi sc tn phong b Chnh lm Hin Phi li l rt trang trng oi tng Hin Tn h Ng, con dng ca ging, xng trang nghi phm trong su cung! Nng theo trm t lc tim (1) n by gi (2) hn ba mi nm (3) khi phong tiu, khi vin qu, khi gi phng, khi mn loan, trp nng khn, oan trang nt ngc, thc khuya dy sm, chu chc ven mn. Cng sng quyn chng no li cng khim thun chng ny. Vy nn, l ban gia mi nh, lin chiu lut gia phong.

Nhng ngy son tr, b Hin Phi h Ng thng nng nu vi vua rng: D vua c thng thip bao nhiu i na th n khi cht, thip cng ch ra i hai tay khng m thi!. V th, khi b mt, vua Minh Mng thn hnh n tn ch b nm, cm theo hai nn bc, truyn thi gim m hai bn tay b ra, vua t hai nn bc vo ri bp li. , trm cho khanh ci ny khi ra i hai tay khng vua ni, v xc ng (c ngi ni l hai nn vng).

Khi b Hin Phi mt, vua Minh Mng rt thng tic. Vua Thiu Tr (con Minh Mng) hiu lng cha nn vo nm 1843 lp mt n chnh ng ba gian, hai chi t hu, th b Hin Phi h Ng ti x Ph Xun.

Khng k ngi mt lc mi sinh, bn con trai ca b Hin Phi u c chc tc ln: Vnh Tng qun vng (Min Hong), Ph Bnh cng (Min o), Ha Quc cng (Min Qun), Qung Ha qun cng (Min Uyn).

Vic c tnh ngha nht ca vua Minh Mng i vi b Hin Phi l s kin: nm 1822, vua phc chc cho nhc ph l cu tng Ng Vn S chc Chng C tng b tc di triu Gia Long (c l v Gia Long pht hin c rng: h Ng, mt danh tng ca Ty Sn v hng li giu khng khai chc tc v h tn tht?). Vua Minh Mng cn phong cho em b Hin Phi l Ng Vn Thng lm quan vi chc Cai i.

Ngi i bn rng: gi nh vua Gia Long vi cu tng Ng Vn S khng c tnh thng gia, chc chi Ng Vn S trnh c ci cht v mi thm th ca Gia Long i vi nh Ty Sn!

Phi chng, di triu Gia Long, Ng Vn S trnh khi ti cht v c chng r l mt th t ca v vua ng triu?

(Vit theo Lit Truyn, Gia Ph triu Nguyn, Ti liu ti Ph th ng Vnh Tng Qun Vng s 42 A Nguyn Ch Thanh Hu)Chng 14

B THC TN DY CON

Lc mi sinh, Min Thm (sau l Tng Thin Vng) t ng, nhiu m khc thu canh. Cc ng y cho rng Ngi Mi mc chng D . B Thc Tn khng qun nhc nhn t mnh chm sc, nui con.

Ln ba tui (1821) Min Thm mi bt u c sc khe tng i: bit ni, bit i vng vng. Chiu chiu b Thc Tn thng dt con i do trong cc trng lang, qua ht vin n n cung kia, va chu b ni, va tp cho con quen vi nng gi.

B Thc Tn l mt ngi im m, gin d, khng a thch trn chu, cnh vng, l ngc, b ch thch thin nhin: quanh vin oan Trang c cc th hoa, lan bn ma lc no cng c hoa n, hng thn, l xanh mt gc tri. L ngp qu u, ngi i nh li gia nc h nhp nh sng ln

Mt ngy nh mi ngy, bui sng, bui chiu, trang im xong, b Thc Tn thn hnh i ly mi cho chim n. By chim thy b ch, bay nhy, p cnh ku ht lu lo mng r. Ting chim vang xao ng bu khng kh thanh tnh ca vin oan Trang. Chim n xong, b xch nc ti hoa. Ti xong, b ly cy bt lng c chm nc nh nhng ra tng l lan, ht khm ny n gi khc

Trong khi m chm sc chim, ti hoa, ra lan Min Thm lc thc theo chn m S Min Thm qung chn vp ng, b Thc Tn ny ra sng kin sn cy bt ra lan cn t vit vo thm nhng ch ln ri bo Min Thm i lm si sp vo tht nhanh, nu chm l nc kh ch mt nt. Bng cch ny b Thc Tn va dy khai tm cho con va dt c chuyn cu b c nu o ln qun theo chn m Min Thm thch th lm si sp vo ngay.

Hm u tin, Min Thm va sp va c theo m.

- Nht l mt, nh l hai, tam l ba.

Hm sau, li va sp va c:

- Khu l ming, nh l tai, mc l mt.

Hm th ba tr quen, ngi ch m vit b Thc Tn bn, cha vit c, nn bo con:

- Hy vit li nhng ch hc i con!

Min Thm bt c d phi vng li m, cu ngi yn mt ch

Xong cng chuyn, b Thc Tn quay li d bi th thy cu con ang sp mt ci mt ngi. B ly lm l, hi:

- Con mun hc v ?

Min Thm khng p, c h hoy sp cho c hai tai, hai mt. B m li hi:

- My ch hm qua con qun ht ri sao?

Bng trng dy hi Thy:

- Con (m) gia ny c nhng ch g?

- Nhn din l mt ngi, c ng khng?

- Con c bit hai ch y u!

- Th th l nhng ch g?

Min THm va ch vo gia mt ngi va ni:

- y l nht khu, y l nh mc, y l nh nh!

Nghe con ni mt cch d dm thng minh b Thc Tn mng r m con vo lng hn ly, hn B sung sng t con ngi ngay ngn v dy tip nhng ch khc

B Tip D, sinh mu Ngi Mi mt Min Trinh vin oan Chnh, nghe tin Min Thm bt u khai tm, lin a con sang vin oan Trang thm. Hai b m ngi ni chuyn v lm thy bt hai ng con phi vit n, vit tp

Hai ng hong Mi (Min Thm) v Mi mt (Min Trinh) con vua Minh Mng v sau tr thnh hai nh th ln th k XIX ca Vit Nam l Tng Thin Vng v Tuy L Vng. Thi ti ca hai ng tng c vua T c, mt ng vua gii th, khen l: Thi o Tng, Tuy tht thnh ng! (1).

___________

(1)Th m ni n Tng Thin Vng v Tuy L Vng th khng cn thi thnh ng v th ca na.

Chng 15

LNG HIU CA CNG CHA AN THNG I VI M

An Thng cng cha, con gi th t ca vua Minh Mng. B l ngi c Tuy L Vng khen tng rng:

Tht gii gi thun. Tam tng cht ch.

Bn phng ngm phc, N chc soi gng

Sch Cai D K Thc ca Phan Vn Huy vit di thi T c cho bit: m cng cha l b M Nhn Nguyn Th Sm, qu qun Qung Tr. B Sm c tin vo Ni lc vua Minh Mng cn Tim (nay l c quan Tnh y Tha Thin Hu). Sau khi hong t m (tc vua Minh Mng) c tn phong Hong Thi T in Thanh Ha (1816), cung Chn Hanh, c mt nm th cng cha An Thng ra i. An Thng cng m vi hong t th 9 tc Hm Thun Qun Cng (1819-1859).

Nm 1825, An Thng ln 9 tui, b M Nhn h Nguyn th bnh, cng cha ch thn vo cc Cung hu h thuc thang cho m.

Vo tit Vn Th, vua Minh Mng cho cc ni cung, cc cng cha vo hu tic. By gi c mt vin quan ln dng sm. Vua em chia cho cc cng cha. Ai cng n rt ngon ming Vua ngc nhin thy cng cha An Thng c ngm khng chu nut! Vua quay li nhn, ci v dy rng:

- Mn ny ngon lm, li him c. Chng nhng ngon m cn b dng na, ngi n khng quen ?

Cng cha An Thng lin trnh ra ngoi chiu, qu xung tu rng:

- Thn nghe phn dy, nhng m thn ang bnh nng, nhn bui khnh tit khng th n phng hu, thn rt ly lm bun. Hung na my ba nay m thn n ng khng ngon, hnh sc tiu ty. Nghe ni mn ny b dng mun em v dng m, nn thn khng n nut, ch no phi n khng quen.

Vua nghe ni rt cm kch, khen ngi lng hiu tho v phn rng:

- Ngi hy c n s cn phn ban cho m ngi!

Dt li, vua sai n quan em mt a n vin ban cho b m cng cha An Thng.

Lng hiu ca cng cha An Thng lm cho vua Minh Mng lu n b M Nhn.

(Theo Lit Truyn v Cai D K Thc)Chng 16

TNH THNG CA CNG CHA QUI C (1824-1892) I VI CHNG

Cng cha Qui c bit hiu Nguyt nh, con gi th 18 ca vua Minh Mng, em (cng m) vi Tng Thin Vng Min Thm.

B Qui c l ngi thng minh nhanh nhn, tnh nt thun hu. Thu nh hc n s ni cung, ln ln b hay ngm vnh v hc lut th ng vi Min Thm.

Nm mi su tui (1850) b h gi ly ng Phm Thut (em t b T D).

Cng cha sinh chn thin gia, ly chng nh thch l, nhng vn gi np sng khim tn, khng h xa x, khoe khoang. V sch c b ch a th (tc sch hc nh trng) v ch s (truyn k). Khi ly chng, b cng chng xng ha th, ph v thng c nhng bi hay c cc bc vng trng khen ngi.

Nm 1861, gic Php n Nam K, vua T c mt chiu cho ng Phm Thut chng b, vo Nam phng st. Nhim v kh nng n v nguy him, Phm Thut hy sinh. Vua T c rt thng tic v hi b rng:

- B c mun a quan cu Ph m v ngay hay i cho xong vic, dng thuyn ch v Kinh hoc c a v Gia nh an tng, cho tu r thc tnh!

Cng cha lin dng biu xin cho trm a v Kinh ng. Bi biu ny c ngi ng thi ht li ca ngi. Ti nng v tnh cm ca cng cha i vi chng, i vi t nc th hin rt r qua li vn.

Sau y l nguyn vn bi biu:

Lang qun ti, thng trc vng mt chiu, chn cm mn ti ni bin cnh, th hong ba d hi thng v vic nc lc ri ren, chn l khch dn d, mt trong khi lm phn s, chn tit lm ti, khng di tui th.

Cht nghe tin d huyn minh cm vic quan (1) u dm lnh nn, Vit C l ngha t (2) ti chng c hu T Xa dng bnh (3) li chng nghi lm Kim lu m ch tan y! C th nhn c, ch c th ct thoa, b phn nh l mang ting sut i, dy dt gng tan, gng ngm hn gia ng m thi, nhng m chng chi hu, ht hn ym ch lm bng ma, thip H Dng gii ni khc than, tay cm ngc quyt xt chng lin cnh, khi m vn, khi xun th, xa trng nghn dm, no linh cu, no xuyn xa, m gi tc bc kha ra hng, con lng son ry o trng, gi nh nhng khch qua ng, cn v thng xt, tr khng phi thn g , sao i c lu?

Rt s nh bng mt tri tn, cy nm a, nh c non yu ui bng tru lung lay, cht gp nhau chn minh minh, bn hi r tng lc trch ly ngha phu ph, ly tnh t sinh, th ti ly g m ni li vi ngi di ton i, cho khi ph ci cng dy d chn cng cung, ti ngh i ngh li, th an tng Ph Xun l hn.

Nay vng sc mng i trung suy ra lng xch t, nhng theo ngi con gi y bu bn sng Li th cn km xa (4) .

Ci xin ngh n vic ngu thn th nc, xt n lng nghi ph co ai, mong c khinh quan (5) , ch nn chuyn o (6), cho chuyn cu nh chuyn T C, xin ph tang nh Vin Th (7) . Ln qua quan i ni rng, chng ngi sng to gi ln, thc l nh vua hu t, khng phi thn thip dm mong, ti xin t xut 120 lng bc chia cho nhng trm phu h tng, nu c i n vua soi xt, ti khng nhng lm con chim ngm lp b ng khi sng gi, li xin lm ngi kt c buc qun dch chn cng trng.

Vua T c xem biu thy tnh t ai thit, chun cho. Ban chiu cp cho phu trm a quan ti v Kinh.

Cng cha lm mt sanh phn cnh m ng Thut . T by gi th trong tm, khc n ra mu, mt mnh chn c phng, khng ra khi ca, hu hn 10 nm, ngi ta khen l kh tit.

Cng cha c tp th Nguyt nh thi tho. B l ngi trinh tnh, xut t thin tnh, c gio hun trong cung khn v cc ngi anh, vic lm trc sau u theo l chnh. Cho nn trong bi ta tp th, Tuy L Vng Min Trinh vit:

Pht ra tnh, dng l ngha, cng th H Qung, th Ti Tr V Phong.

(Vit theo Nguyn Vn T dch t Lit Truyn Nh tp, quyn 9, t 13a-16b)

______________

Nguyn ch ca Lit Truyn:

(1) Huyn Minh l chc quan coi di nc,

(2) Vit C: nng hu yu ca vua nc S, mt hm nng cng vua ln trn i chi, vua ngonh li hi: C vui khng? Nng tha rng: Vui th vui thc, nhng khng bit c c lu nh th khng! Vua ni rng: Ta nguyn cng nng sng nh th ny, cht cng li nh th ny.

Nng vn cha tin li vua ni l ng. Kp n khi vua S i cu nc Trn, nng Vit C i theo, chng may vua b bnh, c m my gip mt tri nh hnh chim bay, vua hi quan s, quan s tu rng: im y hi n thn vua nhng c th gn cho tng vn hoc tng v, vua khng nghe nng Vit C ni Tt thay c ca Qun Vng, ti xin theo vua. Ni ri lin t t nn ngi ta ni l ngha t.

(3) Thin n xung h, trong khi L chp: T Xa cht nc V, ngi nh bn vic tun tng (em ngi sng chn theo).

(4) ng Chu Lit Quc chp: T T chy sang nc Ng gia ng b bnh, xin n trn bn sng Li. C ngi con gi hi du bn sng Li m bu cm cho n, ri ngi con gi t hi, y bu cm li, gieo mnh xung sng Li m cht.

(5) Tam Quc Ch chp: Tiu Chu khi xc mt, dn ngi nh rng: Lu nay ta b bnh, cha tng vo chu. Sau khi ta mt, nu n vua cho triu phc, ch mc vo mnh, nn v ch m c, lm o quan nh chu n.

(6) Kinh L, Thin Tp k, chp: L tn l thng ng m i.

(7) Nam s chp: Vim Gim Thm theo Lu Khi sang Giao Chu ri mt, ngi v h Trnh khc rng: Hn h Vin cn mc y th mt mi no v nh ra mt m chng lc by gi h Trnh hai mi tui, con l Vn Ngng mi sinh, th m qua Giao Chu mun dm, em c xc chng v qu chn. Ngi ta u ngc nhin khen phc.Chng 17

BA CM NGON NHT CUA CAC BA CNG CHUA

Ngay 21 thang 5 nm t du (1885) cac ba cng chua An Thng, Mu Hoa, Cam c, Bao n va My Du vao in Hiu T( say nay la sn bay Ty Lc) chun bi hu ky vua Minh Mang. Vao khoang qua canh ba m 22 thang 5 co bin ng. Tn Tht Thuyt lanh ao cuc khi nghia chng Pha. Nghe ting sung n t phia, cac ba kinh hoang, Ba An Thng la Thai trng cng chua va khoc va bao cac em:

- T lu tA a bit th nao cung co ngay hm nay, cho nn ta thng tm nguyn van nht co iu chi thi ln Hiu Lng( tc Lng Minh Mang) chiu muc nat vi co cy ma thi! Nay Hiu T din vi HIu Lng thi cungco mt ch hiu, vy cht y thi cung c ky s ri!

Noi xong, tt ca cung quy xung bn canh long kham ma khoc oa ln. Ba An Thng lai noi tip:

- Bon ta cht khng co gi ang tic nhng xa tc thi sao?

Khng co ai tra li cu hoi, Khng con cach nao khac, cac ba ngi tum lai mt goc va khoc va cu nguyn ba An Thng tn huy la Lng c khn to:

- Nguyn cung tri t va xa tc linh thing bao h cho nha nc c yn lanh thi thn la Lng c xin ct toc va em ht toc ra bao n.

Noi xong ba qua xuc ng nga xung va hn m

Bng nghe co ting cac c Tn n phung trc ku thet rng :

- Ng gia a phung rc Tam cung t hi canh nm ra khoi Kinh thanh i Quang Tri. Hm nay vn nc nghing nga, bong gic Ty b ra cp boc khp ni ni, cac cng chua khng lo sm chay ma con ngi o sao?

Cac ba s hai, n lay goi ba An Thng tinh dy chun bi chay ba An Thng va he mt lai tinh a ap

- Chi y a c ky s ri (1). Con chay i u na?

Cac ba khuyn mai, ba An Thng vn quyt khng i u ht.

Lat sau, cac tn n lai n khoc va noi:

- Cac cng chua con y chung ti n nao bo i. Nu nh lai y thi khng nhng cht a v ich ma cha me chung ta cung khng bit chung ta ni m, con mt th nao? Hung chi cht thi cha cht ma rui ra bi gic lam u tm thn thi bit lam sao? n luc o, co hi cung mun ri !

Cac ba cng chua mi nghe qua a v le, ly lam kinh hai. Ho khng th tng tng c hu qua khi chinh thn ho bi bon linh Phap lam u. Trong tm tri cac ba a nghi tha cht ch khng th mc cho s phn a y . Va ba An Thng bo y inh lai in Hiu T. Ba ly bay cun kinh nho chia cho mi cng chua mt ban mang theo trong ngi c mang

(1) c ky s: a at c y nguyn ri

Nhn kinh xong, cac Ba cung nhau lay chao va ra i. Chn bc ma nc mt m ia. Kh ni la : vi s qua ma ra i ch chng bit v u!

Luc y, vao khoang gi Thn ( hn bn gi chiu), khng ai bao ai ma cac ba u nhm hng An Hoa

Chay n An Hoa thi tri a chp choang ti, ng i quanh co khuc khuyu khng bit nn i li nao. Ngi a mt moi, chn tay ra ri, noi ra chng c chi, cac ba chi con bit n nhau ma khoc Qua cn xuc cam, cac Ba ban nhau : c i theo ng cai quan n ni hanh tai la c.

Ba An Thng ly chng qu Quang Tri nn bit ro ng ra ngoai y cung kha xa khng d gi i ti. Ba noi vi cac em:

- Ta gia ri , s chn khng i ni. Hung na cac em cung u la an ba ht, ng dai tht ang lo ngai.

Th la cac Ba lai khoc. Ti khn ti, lui khn lui. Bng ba An Thng sc nh ra, Ba vui mng noi:

- Nay, lang An Ninh co dinh Pho mac ho H, chng ba Cng chua a Lc, ng ln trn y khng xa lm. Hay la ta c ln trn o lai mt m cho khoi phoi sng gio cai a, ri sang mai hoc ra ni hanh tai, hoc i ln Hiu Lng, b nao cung c!

Nghe ba An Thng mach nc, cac cng chua con vua Minh Mang trn ng chay gic, nh nhng ke sp cht ui v c phao Ho quyt dinh i ngay.

Cac ba diu dt, nng ta nhau ma ln v hng lang An Ninh. Chc chc cac ba lai ngoai u nhinh lai Kinh thanh ang ngut ngan khoi la Nc mt lai a ra theo nhng ting sut sui tc ti khng dt

Qua ht canh mt thi va n phu va Cng Chua a Lc. Tic thay, Cng chua i vng, chi con Pho ma nha. Cac ba a mt nhoai, va oi lai va khat nhng anh ngi m nhau ch tri sang.

Sang ngay 24 thang 5, cac Tn n a phn tan mi ngi mt hng, chi con my chi em ba An Thng. Cac ba ln ngu tai quan Hng Sn, lang Nguyt Biu, y la ni an tang pho ma Phan Vn Oanh, chng ba An Thng (1). May thay! Va n Hng Sn thi gp ngay Cng Chua Phu My a n trc, Ba Phu My em cm va nc tra mi cac ba. o la ba cn ngon nht cac ba c n. Ba cm nay anh du mt trang s bi at chm dt thi ky vang son cua vua chua triu Nguyn

( Theo Cai D Ky Thc cua Phan Vn Huy

do Phan Vn Dt dich ra quc ng)

(1) Phu th hin 29 Nguyn Cng Tr, Hu An Thng Cng ChuaChng 18

GNG CN KIM CUA MT HOANG THAI HU

Ba T Du la mt Hoang Thai Hu, me vua T c, mt bc hin phu nc ta vao cui th ky XIX.

Ba tn tht la Pham Thi Hng, trng n cua cng thn Pham ng Hng, Ngi gc Go Cng ( Tin Giang).

T thu nho ba a ni ting thng minh, hin c, tinh tinh hiu thun. Nm 14 tui ba a c Thun Thin Cao, hoang hu(v th vua Gia Long) tuyn vao hu ha Min Tng tai Tim . Nm 1841 Min Tng ln ngi, nin hiu Thiu Tri, ba c phong lam Cung Tn, hai nm sau phong Thanh Phi, sau nm tip theo, ba thanh Giai Phi, ri nht Giai Phi. Vao cui i, vua Thiu Tri mun phong va lam Hoang Hu nhng cha thc hin c y inh thi vua bng.

Ba c Thiu tri sung ai, c con la vua T c ht long phung kinh, cuc sng vt cht ni vng triu at n tuyt inh. Nhng ba vn gi c np sng rt gian di...

Khi vao tai cung Gia Tho( nay la Din Tho) ngi ta a sm sa cho ba theo mc giau sang tt bc, ba chi t:

- phung dng cho bn thn nay u la cua thin ha cung nap, minh a khng lam ng s chi li ich cho nha nc thi thi, c sao giam vong phi?

Va ba nht quyt chi dung nhng dung cu co t trc.

Mt hm nhn n cung Gia Tho thinh an me, vua T c thy trong cung nhiu vt dung qua cu ky, nha vua rt ng long: cai quat tre bng pht giy hi rach, cai th vi cm ran nt mt ng dai, vua truyn quan hu i nhng th mi, va khoat tay khng cho. Vua lai cm cai dy ng kinh eo mt ln xem, thn ay a mm nhun, nhiu ch a st chi, tuy a may lai rt kheo nhng khng giu c s ngheo nan ti nghip. Vua lai nghi xin quan cho i cai khac, Ba bao:

- King thuy tinh y eo vao chi mat con mt trong chc lat thi ch cung chng hiu nghim chi hn. Nu i cai dy mi thi lu ri cung se cu nh ra. Chi bng no ma dung co tin hn khng !

Nhn chuyn nay, ngi xa a co bai t rng:

Ba Thai ty kim cn tri ni

Vai nho to dung mai khng thi,

Giup C Xng Chu nghip vun bi

Nhn kit di thip hu n i.

Linh T Du y kia khng i

c hanh kia phng pht nh i.

Bn vng Nguyn triu gc ci

Ninh lng hi hip chua ti.

Hng ngay cung nhn nhng n sap thp trong cung Gia Tho, ba thng day ct bt i. Mi ngay danh mt it, n khi c s nhiu ba sai ngi em vao d tr lai tai kho nha nc. Phn sap nhiu ra ba gop quet lai danh u uc lai thanh cy dung cho minh giam bt mt phn cua kho

Ba bao quan hu rng:

- Ta thu nho, gia inh tuy khng d da nhng cung u n. Vy ma cac th du nc khng u thp cho tron m; hung nay nga nh n tri t, t tng c giau co trong bn b, mt si t, mt hat lua u la du m cua dn, nu xai phi tm by thi a khng ich chi ma con co cai nn tic lm. Lu nay tn nap cho ta nhng chu bau va gm, nhiu s, t... ta u giao cho quan kho tt ca. Vi bn tinh ta khng thich s hao nhoang, hu hoe. Sach co ch : xa xi y triu ngheo, kim cn la ngun phc, con chau phai nh ly!

Vua T c mc sng kim cn. Cai c y mt phn nh s dng duc vun p cua ba T Du.

( Theo Lit truyn va truyn T Du Hoang Thai Hu

cua Nguyn Lin Phong, S8-1913)

Chng 19

LAM ME VUA

Ba T Du la mu thn vua T c, Ba la ngi va nui nng v day hoc cho nha vu. Ba rt nhn hu nhng cung rt nghim khc. Sut 36 nm T c trn ngai vang, cac l nghi giao tip gia ba T Du va nha vua khng h thay i, nghia la tng quan me hin con hiu vn duy tri mt cach ep e.

Cuc i lam vua cua T c co lm chuyn bun. giai bun, vua thng xem hat bi hay i sn bn... Ba T Du khuyn con khng nn sn bn.

Co ln nha vua dng me my con chim mi bn c, ba la ra nhng con chim bi thng tich nhng co th sng c, em xc thuc, nui cho lanh ri tha chung bay i. Ba ly chuyn Cao Hoang Hu a day nhc nh T c:

- Vt cung nh ngi, bn cht con trng thi con mai thng nh, bn con con thi con me tham bun, ra thi bn lam chi? Mun tp bn thi bn sung iu thng cho quen, bn bia hay hn... T hu phai bt bt i, chng nn sat hai sanh vt. Mt hm ranh vic triu chinh, vua T c ng sn bn tai rng Thun Trc, bn b sng Li Nng. Vi s ma phai i gp, nha vua khng kip bm mang, ng dn n quan nha tu ln ba hay. Chng hay vi n quan bn rn cng vic qun lng khng tu. n khi tri ma to im bao sp co lut ln ba mi hay vua T c i sn. Ba ht sc lo u. Hn na trong Ni sp co ky vua Thiu Tri, ma vua T c cha v khng bit sp t th nao.

Ba lin sai quan ai thn Nguyn Tri Phng i rc...

i c na ng, cu Nguyn Tri Phng thy thuyn ng ang cheo ln. Vi nc chay manh nn du c ht sc thuyn cung khng i mau c. Gn ti, thuyn ng mi v n Nghinh Lng. Tri vn ma nh trut, vua T c vi va ln kiu trn ng thng vao cung Gia Tho lay xin chiu li vi me.

Gin con, ba T Du ngi quay mt vao man, khng noi mt li. Vua T c t tay nm ly mt cy roi my dng ln t trn trang ky ri nm dai xung chiu on...

Sau mt hi lu, ba T Du xoay mt ra, a tay ht cy roi ma ban rng:

- Co mt me mt con, con i u lu, thi me nha trng i lm. Sao con i khng bao cho me hay trc? Thi, tha cho. i chi quan qun cc kh thi phai ban thng cho ngi ta!

Vua T c khu u lay ta li:

- T nay con khng dam vy na!

Khi vua T c lui ra, ba con dn:

- Lo ban thng cho xong ngay mai i hu ky.

Vua ri cung Gia Tho.

m hm y tai in Can Thanh ng thc rt khuya thc hin nhng iu me day.

( Theo Lit truyn va chuyn k cua cu Thn Trong Hu

trich trong VNSL tp II)Chng 20

BA T DU VA V TUNG NG CHINH TY

Ba T Du rt thich hat bi. Nhn l khanh tit ba cho mi oan Thanh Binh vao hat trc cung Gia Tho ( i Khai inh i thanh cung Din Tho). Hm oan hat tung thuyn, v ng Chinh Ty, lp Phn L Hu tru huynh, sat phu. Hat cho ba Hoang Thai Hu xem, cac din vin tung hm y a c gng hat rt at. c bit vai Phan L Hu do mt kep gia ao ong tai tinh v cung.

Xem xong, ba T Du u su vi ve mt kho chiu. Ba lin goi i trng vao bao:

- Ngi Tau t truyn y tht nghich ly nhn tm. a t cho Phan L Hu tai phep n th y, tung s co chuyn chi gp rut n my i na, thi vi tai y cung co th tranh trut nh chi. Ch chi n ni phai git cha, git anh chng con tinh nghia gi ht. Ngi Tau khac, ngi minh khac. Ngi t truyn a t vy, c sao ngi sao ngi soan tung cung soan by lun? Phai sa lai ng cho nh vy, mi la hp ly va thun vi thi nc ta!

i trng i Thanh Binh cui u nhn li va ha se sa lai.

Vua T c nghe me ph phan i Thanh Binh ng cung cam thy minh co phn trach nhim. Sau o, chonhwngx chuyn nghich ly kiu y khoi xay ra na, ng ra linh thu tt ca cac ban tung ang lu hanh trong dn gian a v Kinh nhun sc. V nao khng ung vi ao ly Vit Nam- theo quan nim cua T c u phai sa. K t o, tung Vit Nam co ban Kinh va ban Phng.

( Theo Lit Truyn T Du Hoang Thai Hu)

Chng 21

CUC I THNG TRM CUA BA TRANG Y

Vua T c thua nho hay m au, du c ba T Du chm nom sn soc ht sc nhng sc khoe nha vua vn khng c sung man. V ng sinh ly ng bi bnh bt lc. Du vy, n tui nap phi, ng vn c ccs quan ai thn tin cho hang trm ba. Trong o, ba Trang Y ho Vo (sinh nm 1862) c T c yu chung nht.

Nm T c nguyn nin(1848) ba c vao hang Tn, nm T c th 3 (1850) c phong lam Cn Phi, nm T c th 13(1860) c tn phong lam Thun Phi roofileen n tt inh la Hoang Quy Phi.

Mc du ai n khng c thoa man, nhng c chc trong quyn cao, gia inh c nh ba cung vui long. xng ang vi ia vi c sung ai nht, ba Trang Y ngay m phuc vu vua T c ht minh. Ba con c giao vic nui day Duc c lam th t( t nm 1868)

Oai m thay! Nm T c th 35 xa(1882) xay ra vu Henri Riviere tn cng Bc Ha, Vua T c sut ngay phai chu tri cac cuc hop ban cua Triu inh tim phng i pho vi Phap, sc khoe cua ng a yu lai cang thm yu. ng hay i cau, hay tc gin t ngt va v c... Nhn mt s chm tr thuc men cua ngi phuc dich, T c ni trn li inh buc ti ba Trang Y la thiu cn trong, giang ba xung hang Trung Phi. Bi tc oat chc vu Hoang Quy Phi, ba Trang Y v cung au kh. Tht la chiu m n xi xi cung hong!

Ni au kh cua ngi ep a lam cho trai tim vi vua thi si T c xao xuyn. T c hi hn va xot xa vi a gin ca chem tht mt cach v ly. Vi vy, trc khi cht (19-7-1883), vua T c a di ngn truyn phai phong cho ba Trang Y lam Hoang hu.

Sau khi vua T c bng, Th t Duc c la con nui ln k vi, Vic tn phong Hoang Hu cho ba tng qua d dang. Nao ng Duc c mi ngi vi c it ngay thi bi cac quyn thn Nguyn Vn Tng va Tn Tht Thuyt ph trut va tng nguc... Th la vic tng d lai bt thanh...

Vua Hip Hoa ni ngi mun y theo li cn dn cui cung cua hoang huynh inh tn phong ba chc Hoang Hu. Nhng tinh hinh chinh tri luc by gi qua cng thng, bi at, ni lo u m p bn long, ba a xin c t mnh. Hip Hoa nai ni, ba vin ly do co tang ma lai vic Duc c bi tng nguc ba cung co phn chiu trach nhim, do o ba chi xin mt n hu la c ln Khim Cung ngay em lo vic hng khoi phung th c hoang ma thi.

c chp thun, ba Trang Y cung hang trm th phi cua vua T c ri Hoang thanh ln Khim Cung.

Vua Hip Hoa lnh cho inh thn tham cu s cu tim mt tin l cua c nhn sach phong cho ba mt cach danh chinh ngn thun. Cac triu thn lam vic khn trng. Sau mt thi gian a su tm c cac s liu nh: i nha ng co Bu Lich hoang hu in Nghia An c phong la Nghia An hoang hu; i Tng Hin Tich Thai hu cung Minh c cung c phong Minh c hoang hu.... Nh vy chiu s liu, co th ly tn in, tn cung ma tn phong.

Th la ba Trang Y Khim cung c sach phong la Khim Cung Hoang Hu. Ban sach phong c rc ln Khim Cung va long trong tuyn oc, ba Trang Y phung mnh va moi vic thanh tu m ep. Khim hoang hu tc L Thin Anh hoang hu a sng tai Khim Cung cho n ngay 24-5-19120 mi ta th. Lng ba c xy dng ngay trong khun vin lng T c, o la Khim Tho lng, ni y mi ngay co hang trm khach du lich n thm quan.

Chng 22

CNG CHUA CON VUA HAM NGHI THU KHOA BAC VT

Thng tun thang ging nm 1889 vua Ham Nghi c ap giai n Alger ( Bc PHhi) va bi giam long tai lang EI Bia cach Alger chng vai cy s. y la mt vung hoang da trn day i Mustapha Superieur. Nha vua c giao mt ngi nha binh dn, trc o co mt khoang sn rng, chung quanh la vn hoa. Li i t trong nha ra co hai rng thng, trn cng vao treo lung lng mt cai bin mang ch Tung Hin ( villa des pins:bit th nhng cy tung).

Luc mi n, nha vua khng chiu hoc ting Phap vi nghi rng hoc ting Phap tc la mc nhin tha nhn ke chinh phuc minh. Nhng qua thi gian ng a suy nghi khac i va thy rng : mun chng Phap phai thng thao ting Phap. Va nha vua lin hoc ting Papoc ting Phap va rt co nng khiu v hi hoa n De Varingi phong vin bao Le Temps a n thm vua Ham Nghi va a m ta ch lam vic cua nha vua la:

Mt phong rng lat a hoa Ni y vua Ham Nghi thich hn ca va ngai lam vic sut ngay o. Trn ban sach, bao ngn ngang, cac hoa phm treo y trn tng. Trn gia ve con nhiu bc ang d dang. Ri nao ch anh an, nao may anh Nhng vt y lam l ro cai chi ham hiu bit , ham sang tao cua ngai.

Tuy sng x ngi nhng vua Hm Nghi vn gi cch phc sc ca dn tc,vn khn lt,o di.V th dn bn x thng gi ng l ng Hong An-Nam le Prince d An-nam.

Ti Alger, vua Hm Nghi c dn bn x v nhng ngi Php khng c u c thc dn mn phc.ng chnh n Laloe g con gi cho nh vua.Sng vi ngi v Php ny,vua c ba ngi con,hai gi,mt trai: Cng cha Nh Mai,Cng cha Nh L, v Hong t Minh c. trong ba ngi cng cha Nh Mai ni ting nht.Ni ting nh trnh hc vn ca b v cng ni ting v ct cch con gi Vit Nam ca b(1).

Bo nh Php t Ilustration s ra ngy 12-11-1927, k gi Jules Vogue vit mt bi ca ngi ti nng v ct cch ca cng cha Nh Mai.Bi bo cho bit,t Alger sang Paris vo trng Nng Lm Cng cha th nm.Trong nhng nm hc trng Cng cha l mt sinh vin gii.

Thng 7-1927,trong my chc ng bc vt thi ra trng , cng cha Nh Mai th khoa bng Thc s Nng Lm. Kt qu ny lm kinh ng gii bo ch Paris. Cng cha l con gi ca mt ngi t giam lng,mt ngi n gi nh nhng ti nng c thua g ng Bertelor v b Curie u M u! B l ngi ph n Vit Nam u tin t c kt qu cao nht trong nn hc vn u chu.

Nhng trc khi mi ngi bit n ti nng, ngi ta v cng knh phc b v phong cch: sut thi gian theo hc b thng phc sc theo kiu n b Vit nam v c mnh danh l c An-Nam.Cc nh bo ch hi v sao b li ch trng nh th,b cho bit theo mun ca vua Hm Nghi

xong bng thc si Nng Lm,b Nh Mai v Alger sng vi vua cha mt nm,sau b i thc tp trng Agro.Sau ngy vua Hm Nghi mt(1947) c bit b ang lm vic Cannes.Ngoi bng Thc s Nng Lm,b cn nhiu bng cpv khoa hc

Ti nng ct cch ca cng cha Nh Mai gp phn lm sng t thm tinh thn yu nc v lng t trng dn tc ca v vua yu nc Hm Nghi.

Ch thch:

(1).Cng cha Nh L kt duyn cng vi mt i t khng qun dng di hong tc B,hong t Minh c v sau lm s quan chin xa

Chng 24

DI CT TM VNG

Cui nm 1815 vua Duy Tn sp ln tui mi su.Nhn mt hm ct ngha hai ch np phi(c ngha l vua ly v) cho vua nghe,Thng th Hunh Cn but ming hi:

-Ngi mun ly v cha?

Vua Duy Tn khng t ra bn ln v cng khng cn phi suy ngh n o nhiu,ng p:

-Vn nc mi ng lo,chuyn np phi khng cn gp.Nu tr hon c chm bao nhiu th cng tt by nhiu.

Vic t chi y n tai b Mu hu Nguyn Th nh (m ch ca vua Duy Tn).Mu hu rt lo bun,b gi Duy Tn n v nn n ht li.Vn l mt con ngi hiu tho,Duy Tn khng th t chi c cho nn nhn li.

Tin vua Duy Tn ng np nhi lan ra khp Kinh Thnh.Th l cc b mnh ph,cc ng i thn c con gi,chu gi,nhng ngi tng c chi tr ct bt vi nh vua lc cn th u vo chu Mu hu nhc li tn tui cc con,cc chu mnh mong c ngi c lt vo s ch ca mu hu

Tng truyn sau t cung tin y cc thi gim lp c mt danh sch chng 25 ngi ng vua la chn.Nhn c ci danh schcon ng chu cha y,nh vua chng thch th g.ng c hn ry hn mai,ln khn mi khng chu chm mt c no.Ch i mt thi gian khng t c kt qu,Mu hu m ra st rut.B ch thn cm t danh sch hai mi lmngi p cha ra trc mt vua v yu cu vua thch c c no th phi chm ngay.Vua chu np phi sinh ngi ni nghip l hnh phc ca trm h,ging ca mu hu hi gay gt,khng giu c s quyt lit bn trong.Duy Tn bit khng chn ch c na bn chm chm ci tr li mt cch thn nhin:

-Con khng th chm c ai c,v con c ngi yu ri!

B mu hu mng r,nc mt trn mi,b hi ging nng hi:

-Ngi yu ca con m? Ln my tui?

- Ca Tng.Hn con mt tui!-Duy tn bn ln khai p.

m ngy m c sm c ngi ni nghip tng ng Mu hu gn hi v ngi yu ca nh vua.Khng giu c Hong mu,Duy Tn hn:

-Ba ngy na con s mi (m) i vi con ra ngh mt Ca Tng mi ngy.Lc y s gp c c y.Nu ng th con mi ly.

Th l th v lo sm sa thuyn rng rc Mu hu v Duy tn i chi Ca Tng.Tri cn lnh i Ca Tng chng th v g,nhng v mun nhn mt c du nn Mu hu phi i.

Ra Ca Tng ngi chi sut nm ngy lin khng thy bng dng ai l ngi yu ca vua Duy Tn c.Hi th v,th v ni nh vua c tip xc vi ai u.Mu hu ht sc tht vng nhng khng tin ni ra.n ngy th tm,ngi ph trch th v nu mt iu kh hiu vi mu hu:

-Khng hiu sao my hm nay mi ln ra bi tm vua rt say m vic o bi ct,c ln o rt su.Chng ti khng hiu tu th Ngi pTa ang i ct tm vng y!

Cu chuyn cng lm cho Mu hu mt ng.Sng hm sau ngi ni vi con,Mu hu t ra rt bun.Vua Duy Tn thng m hi:

-Hm nay sao c v bun ra?

Mu hu ni ngay:

-Con in sao m li i tm ngi yu trong ct?

Duy Tn gii thch mt cch t tn

-Con khng in u.Con ni tht . ng bun na.Nu y con tm khng c th v Hu th no cng gp c.

Lc ny Hong mu mi hiu r s tht:

-Ra th hiu ri.Ngi yu ca con l Mai Th Vng,con gi quan ph o Mai Khc n ch g?

Vua Duy Tn ging rt vui:

-Tha ,ng th,vy c bng lng khng?

Mu hu p

- bng lng.Nhng ti sao con li chn nh th?

Vua Duy Tn p:

-V thn ph ca Mai Th Vng l thy n ngi dy con bit ch,dy con bit thng nc,thng dn,bit trng dng k trung thn v xa lnh bn nnh thn.Con tin c Vng cng tng c thy dy cho nh ra!

Mu hu hi:

-Th th con c mun lm l thnh hn trc tt khng?

-Hy thong th - Vua Duy Tn p cng chm cng tt.Dm ba nm na chng con cng ch va i mi thi!

Nhng kin ca nh vua khng c chp thun.Theo t vi th nh vua phi np phi ngay.Ngy 12 thng Chp nm t mo(16-1-1916) c chn lm ngy np phi cho vua

(Theo ti liu ca bo t Vit,Canada 7-87)

23 -

VUA THNH THI CHN QU PHI

Di thi cc cha Nguyn Phc Lan v Nguyn Phc Tn, Kim Long l ni hi. sau khi cha Nguyn Phc Trn (1687) a th ph v Ph Xun,Kim Long c giao li cho cc ng hong,cc gia nh quan li lm nh th,lp vn v chng bao lu,Kim Long tr thnh mt vng ngoi xinh p,tri cy bn ma khng thiu th g c bit l con gi Kim Long phn ng lm ngh th cng ch im mt,li xut thn t cc gia nh c n np,c vn ho cho nn va p ngi va nt na,duyn ang,rt d thng S hp dn,nt dim kiu ca con gi Kim Long ni ting v vang xan ni cc bc qun vng trong cung cm phi chy c m ri trn triu thnvi hnh n tn ni mong nhn tn mt giai nhn.Dn gian ghi nhn trng hp trong cu ca:

Kim Long c gi m miu

Trm yu trm nh,trm liu trm i

Cu ht khng ni r trm y l ai,nhng nhiu ngi qu quyt ch c Ngi Thnh Thi mi dm liu nh th

Chuyn k rng : Vo mt ngy tt Nguyn n, vua Thnh Thi ci trang lm mt ngi dn bch tnh i liu ln Kim Long tm chn mt Qu Phi.

n ni nhn khp y,khng gp ai va ,tht vng,ng lin thu mt chic ra v. gh vo,khi bc ln,ng trng thy c li,khong chng hai mi,ang khp np trong chic o v vai,vi i m ng hng rt c duyn.Lng ng bng xao xuyn rn ln mt nim cm xc l lng ng gi c gi ang cui thuyn v hi mt cch t ngt:

-N,o t! O c mun ly vua khng ?

C li tnh thit,nhn ng khch l i p:

-ng c ni by m h ly u ch!

Ging ni v iu b tht th ca c gi tht cng ng yu hn na,vua Thnh Thi i ging:

-Tui ni thit ,o c mun ly vua th tui lm mi cho!

Nghe th c li lng Kim Long thn thng, ci mt nhn l ch khc.Mt quan khc qua ln tui,khn en o di chng chc chng nh va mi d l v,tm tm ci,vui v bo c li:

-Ni,o t! O c ni ng coi th n!

C li nh bo ni nhanh:

-ng!

Vua Thnh Thi thch th ng dy i v pha li,cm tay c ko ra u mui thuyn.Mc cho c gi thn thng dng dng,ng bo:

-Ra th Qu Phi ngi ngh trm cho cho!

Ni ri i ra sau li cm cho a i trc s ngc nhin vui v ca mi ngi.Trc c ch nhng ngi ngi trn bng nhn ra ngi khch l i kia chc l vua Thnh Thi,lng va knh va s

Chic xui theo dng Hng m C li khng hiu chuyn g s xy ra

n trc Kinh thnh,vua a vo u bn Nghinh Lng(trc Phu Vn Lu) v bo mi ngi

-Thi thin hc ng dy tr tin cho Trm v tin a Qu Phi vo cung!

Mi ngi u phi lm theo nh vua.Tt c ng ln,ri v a c li Kim Long v ni lm Qu Phi ca vua Thnh Thi

(Vit theo Minh Vn v Xun Trc-sch Vit Lun, li k ca Bo Hin,Chu ni vua Thnh Thi)

Chng 25

PHNG VN B VNG PHI CA C VUA DUY TN

(Phan Th Nga thc hin Bo Sng Hng s 5-6-1936)

Tri ma, trong mn ma,lng An Ninh ( Hu thn Kim Long) vi nhng tp lu tranh,trng cng c v tiu tu hn.Khng ai ng c rng trong nhng tp lu tranh y li c mt b v vua .

i mt on ng hi rng,chng ti r vo mt ng hm y bn,hai bn c lm tre gi b bng.Ngt mi pht mi ti nh Vng Phi.Qua khi ng ca hep,bc bnh phong hoa cn n s,chng ti bm chn d tng bc trn sn thm ru xanh m tt v pha tay phi.Thong thy c mt ngi hnh vc cn phn,bao tc,eo king,mc o the tm t nh ngang i ln,vt qua khung ca nh trn,bn tui bm tui ri ni nh:

-Vng Phi ri!

Lanh chn chng ti bc vo nh di.Mt ci nh tranh nn t,c b (thn mu ca Vng Phi) nim n dt tay chng ti ko ln nh trn,ly chiu tri ni phn g k gian phng gip nh ngang.Ti ci,c b bo chng ti:

-Cc ch c lng ngh ti,n ni chuyn vi b,th l tt lm.Mi cc ch ngi,ch c rt r lm chi!

Ni th chng ti nghe th,ch cn gi l cha ti,cha dm ngi.

Sau mt n ci,Vng Phi bc ra,nh nhng t mnh ngi trn chiu va tri,xp b he(sic) ra lnh

-Cc ch c t nhin ngi ni chuyn cho vui,ch c k n!

Tng chng cn nn t chi na,chng ti cng ngi mt chiu vi Vng Phi.Vng Phi d trp tru mi chng ti n,rt nc cho chng ti ung.

Ci mt,Vng Phi a i tay mm mi trng hng ra vn v cun thuc.Chc chc,ngi ngc i mt l o en nhnh,m mng nhn ln chng ti,hoc tr li hoc m u cu chuyn.Vng Phi khng nh phn,khng thoa son,nhng ci khun mt y n,trn b,mn mng,hng hng cng nhn cng d mn

Trong khi ni chuyn,Vng Phi ni bng ging rt nh nh,ng nh,m ru,thnh thong li im mt n ci xinh xn,n nt bun ru thm thm

Ngi lu,mi,Vng Phi nh nh tr chn,tay nng vt o tm hng c che chic qun lnh ci mu ua a.Ti thong thy mt ming v bng bn tay i bn phiNhn quanh ba gian nh thp hp,chng nhn ra c mt thc g l du vt ca ngi bu ngy xa,ti i ngi!...

Ti mun bit cch sng ca Vng Phi khi cn trong cung,nhng m u cu truyn rt kh,gi dn ti nh bo hi:

-D,dp Hi ch Hu n b c i khng?

-My ba tri ma lun,ti khng i,nhng nghe ngi ta ni li th Hi ch Hu cng chng to bng Hi ch Si Gn,H Ni!

-Th th ra B c xem Hi ch Si Gn,H Ni!

-Phi,ti c i,hi mi my nm v trc,khi Php v!

-Lc B cng c sang Php na sao?

- c ch.Khi o Runion t bit Ngi m v,ti c xin php Ngi tt qua Paris xem chi my ngy.Lc va gp sau cn nh chin.

-Xin php b,khi ngoi quc b c cm tng th no?

-Ni thit,khi mnh cha i khi nc,mnh t cho t nc mnh l p,l to.Nhng lc thy c phong cnh t nc h ri,nhn li x mnh th ci p,ci to chng vo u!

-Tha b,Ngi sang n o Runion bao lu th B sang?

-Khng.Ti i vi Ngi mt ln.Lc Ngi b i th ti i ngay vi Ngi.

- o kh hu v nhn dn ra lm sao?C d chu khng,tha B?

-D chu,t nc khng c c g c.Nhn dn th ton lm mt ngh chi li.H vui v lm,mua bn cng t t. th sn tht nhiu c,n c quanh nm.

- c bao lu th b v?

-c hai nm.

-B i cng chu hon nn vi Ngi,chng ti tng B lun bn y,khng hay s B v!

-Hi u ra i ,ti h chng ngh nh vy?Nhng ti khng bit lm sao, o Runion phong th tuy tt nhng m hnh nh sc kho ti khng hp,nn ti hay au.V th m ti xin Ngi cho ti v!

-T n gi(1936)B c sang thm Ngi li ln no khng?

-Ti mun i lm.Nhng ng s xa xi,mt ln i l mt ln kh.Trong thi bui kinh t ny,xin nh nc mt mn tin i khng phi l s d,m b tin nh ra th ti khng c tin.Gp cnh nghch u l phi chu.

-Ngi c nng gi th v tham B khng?

-C,mt nm cng c n mi ci th ca Ngi.Ngi gi th v bn Ngi Sanh,vi ba thng ti qua hu thm mt ln,nhn mt th i ba ci th.Nm ngoi y,Ngi cho ti hay Ngi c v m.Va ri ti nhn c th Ngi cho hay ngi y !

-D,ly v m,Ngi c xin php B khng?Mm ci Vng Phi p:

-Xin php chi.Ngi ng sao,Ngi lm vy.Ngi ch ni cho ti bit m thi.

n y trong c ti cht vt qua t tng bt bnh.C l bi ti thy mt s bt ng ng gia mt ngi nam v mt ngi n.Hai ngi y u trong cnh nghch m sao mt ngi c ly v khc t do cn ngi kia li khng c ly chng?

By gi hn ci v mt bt bnh c l ra trn nt mt ti,cho nn Vng Phi vi vng ni tip, chng d:

-Ngi cng ni: cho php ti t .Nhng cc ch ngh ngi khng bit suy ngh,chng ni lm chi.Ch con nh n np nh ti du th no cng phi gi danh gi.Vn bit tui tr cha dm chc mnh,nhng by gi c ni n vic g cng l kh.Thi th ti tng ch c hy sinh ci i ti cho Ngi cho trn.

Cu ca B va ni lm cho ti thm o no,ti khng th khng ngh n,s sinh hot l loi hiu qunh ca b,ti phi hi:

-Th th lu nay b sng vi g?

Thy ti trc lm quan thanh lim nn nh chng c chi.Cn lng tin ca ti chng bao tm.Trc kia mi thng ch c 15 ng,sau ku ni lm thm c 10 ng.Nu nh nc bit ngh,pht cho ti mt thng 50 ng tng cng khng qu ng.

Lc ny l lc cu chuyn vo c hi su ri,ti day qua hi:

-Nghe ni c Duy Tn ngy xua tuy tr m nghim ngh lm,khng bit lc thng th Ngi c x vi cc B nh th no?

-Ngi ngoi tng h l vua th phi c tnh cch khc thng dn.Tng vy l lm.Vua cng nh ngi thng,ngoi gi lm vic,Ngi vn chi a,vn ni ci chuyn vn.Tm li vua vn sng ci i bnh d ca mi ngi

-D,cch xng h gia B v Ngi th no?

-Ngi thng ku ti bng b,c khi bng khanh,c khi bng em.Ti phi tu gi Ngi v xng em

-Tha,n c ngi chung mt mm khng?

- trong Ni mi B c vin ring.Ai n ring phn ny,c ngi nu cho m n,ch khng c l n chung.V mi b u c lng thng c.Tuy th,hi ti mi vo cung ng cn b ng, li cha tm c ngi nu n nn Ngi c cho php ti c n chung vi Ngi.

Ngng mt giy ri B ni tip

-Mi thi mi khc.Hi trc chng ti phi theo l nghi nhiu,li phi lm du.Bui chng ti chng c khi no ra ngoi c.Trn cn c lng cung,hng ngy phi chu hu,nn lc ri ch c do quanh vn hoa trong Ni m thi.

-Tha,mi khi i do nh th,Ngi c i vi B khng?

-Cng c.

-Nghe ni c Vua hay lm th lm,c khng tha b?

-C,Ngi c lm nhiu bi,lu ngy qu ti qun i.

-B cn nh t nhiu ch?

-Khng ti qun c.

C nhiu bi th truyn tng ni l ca vua Duy Tn m c ngi ni l khng phi. cng l mt s hoi nghi m ti mun hi B ni r thm trn bo Sng Hng cho bn c vit.Nhng coi B khng mun p na nn ti phi lng sang chuyn khc.

-Cnh trong Ni cung ng mn lm B nh?

-Phi,mn v cnh c m mn v ci khc cng c.Nhng chuyn c nhc ti lm chi

Nghe n y,ti bit B khng mun ni chuyn na,hai ch em nh co t ra v.

Lc ra v B c ni:

-Nhiu ngi lm bo li thi lm.h c n y i phng vn ti.Ngi ta yn mc ngi ta,h cn bi n lm chi!

Chng ti ci m khng p,ci u cho B v b c ri bc ra.

Bi ny ng trn bo,chng ti c li xin li B, nh b nh ch i x cho,v chng ti cng l mt trong nhng ngi y. Chng 26

V CU HONG DUY TN V THM QU CHNG

Thng 4-1987,Nh nc Vit Nam v gia nh cu hong Duy Tn t chc trng th l a hi ct Hong t Cng Ho Trung Phi v an tng Hu.

u nm 1988,v cu hong Duy Tn l b Fernande Antier v thm qu chng.Cng i vi b c v chng ngi con trai t Joseph Roger(sinh nm 1938).

y l mt cuc ving c tnh cht gia dnh nhng b Duy Tn c thnh ph H Ch Minh,thnh ph Hu v tnh Bnh Tr Thin n tip thn mt.B rt cm ng.B xem vic Nh nc i i vi gia nh cu hong nh th l mt nim an i ln nht k t sau ngy cu hong t nn cui 1945 trong mt trng hp cho n nay cha c s gii thch tho ang.

Nhn chuyn v tham ca b Fernande Antier ti Hu,ti tranh th thc hin mt cuc phng vn nh nhm cung cp thm cho cc c gi mt s t liu v qung i lu y ca v hong yu nc.

Nguyn c Xun(NDX):Tha b,ng bo Vit Nam rt yu knh cu hong Duy Tn(DT) h bit r v nhng nm Ngi lm vua cng nh lc Ngi ng ra lnh o cuc khi ngha bt thnh nm 1916,nhng t ngi bit c tin tc lin quan n Cu hong trong sut thi gian 30 nm lu y ca Ngi o Runion.Hin nay c l khng ai c th bit c nhng thng tin y hn b.Vy xin b vui lng cho php chng ti lm phin b qua t cu hi s nu sau y:

B Fernande Antier(F.A): ti rt sn sng.Nhng xin ni trc,ti khng bit g nhiu.bi l C hong Duy Tn sng rt kn o,ngoi vic trao i sinh hot bnh thng trong gia nh,Cc hong cng rt t khi th l tm t tnh cm,nht l chuyn t nc vi v con.Hn na,chuyn cng qu bn mi nm ri m ti th tui cao, nay 75,s tr nh khng cn minh mn lm va lng nh bo.

NX - Xin b cho bit vi nt v gia nh.

B F.A Ti l ngi Php,gia nh ti sang sinh sng o kh lu.Ti c hai ch em gi,khng c anh em trai,ba m ti sng bng vic bun bn nh vng Salazie thuc Runion.

NX Tha b,Cu hong Duy Tn gp b trong trng hp no?

B F.A Vo khong nm 1927,Cu hong sng c thn trong mt ngi nh nh rnh rang vic hc hnh.Cu hong khng bit nu n,vi s tin tr cp hng thng gi t Vit Nam sang khng cho php nh ngi gip vicgia nh ti nu cm thng cho hc sinh,Cu hong n dng vt chng ti quen nhau!

NX Tha b,lc b c bit Duy Tn l mt ng vua b lu y khng?

B F.A C bit l m.Nhng chng ti yu nhau v qu trng nhau ch khng phi v chuyn y!

NX Cu hong c k chuyn Vit Nam vi ngi Runion khng?

B F.A Ngi Runion khng bit g v Vit Nam.V th Duy Tn chng bao gi ni chuyn Vit Nam vi h.Duy Tn sng thm lngThi gian ca Cu hong ch dnh cho hai vic:hc m mang tr tu,chi th thao luyn tp thn th trng kin.

NX Tha b,ngoi vic hc tp v luyn tp thn th Ngi cn c s thch no khc khng?

B F.A Cu hong cn c khiu m nhc,Ngi chi violon(v cm) gii v c chn trong ban nhc i ho tu ti Saint Denis;vit vn hay,nui nga v ua nga.Cu hong git gii nht trong cuc ua nga ln o.Nhng tri hn c l s thch v v tuyn in!

B t y o Runion,cu hong thch v tuyn in khng ch v ngnh k thut ny hay,c th gip gia nh sinh sng m cn v y l phng tin duy nht cho php Cu hong lin lc vi th gii bn ngoi.

NX Tha b,b v cu hong sinh h c my ngi con?

B F.A C bn ngi

1. Rita Suzi Georgette Vnh San,sinh nm 1929.

2. Guy Georges Vnh San,sinh nm 1933.

3. Yves Claude Vnh San,sinh nm 1934.

4. Joseph Roger Vnh San,sinh nm 1938 (1)

NX H ca cu hong Duy Tn l Nguyn Phc,Vnh l ch lt ch th h th bc trong ging h nh vua, San l tn hu ca cu hongti sao cc con b li ly hai ch Vnh San lm h? Cu hong khng gii thch v khng t tn Vit Nam cho cc con hay sao?

(1) Ti c bit Cu hong cn mt ngi v th l Maillot Marie Ernestine,sinh c Marie Gisle Andrc nm 1945

B F.A Hong ph Thnh Thi c gii thch v cc con ti u c tn Vit Nam, nhng sau ngy cu hong Duy Tn mt,hong ph Thnh Thi v nc,chng ti khng nh c tn Vit Nam cho nn ny ra tnh hnh nh th.

NX Tha b,b c bit v sao cu hong Duy Tn khng chung vi hong ph?Gia hai ngi c s bt ng no chng?

B F.A v Roger Vnh San (cng p): Tuy l cha con nhng hai ngi tng l hai ng vua,c hp th hai nn gio dc khc nhau,hai ngi c hai ci nhn khc nhau v tng lai: Cu hong Thnh Thi th bt hp tc vi ngi Php gi kh tit n cng; cu hong Duy Tn li mun gn Php tm con ng ginh li nn thng nht, c lp cho t nc. Nh th lm sao cha con c th gn nhau c. Nhng cu hong Duy Tn rt knh n hong ph Thnh Thi: hng tun Roger ni m ti thng nu mt mn xp ngon nht dng ln ng ni

NX Tha b,Cu hong thng giao du vi gii no?Xin b cho bit mt vi ngi bn thn ca cu hong Runion.

B F.A - Runion c 23 gia nh nm ht ton b cc th lc v kinh t v chnh tr,Cu hong khng giao du vi h.Ngi quen thn vi mt s tr thc ngi Php ti o nh ng Raoul Nativen(chng l,trong lut s on),bc s Vinson,ng Hugues Palant

NX Tha b,b cho bit iu g nh hng n cu hong Duy Tn nht trong thi gian b lu y?

B F.A iu chi phi tm tr Ngi nhiu nht l lm th no thot khi Runion mt cch chnh ng tm c hi cu nc Vit Nam.C l chnh ph Php bit iu ny cho nn tm mi cch y Ngi o cho n cht,lm cho Ngi nhiu lc mun pht in !

NX Khi Cu hong t nn my bay,chnh ph Php c thng bo cho gia nh b bit khng?

B F.A c tin Cu hong s v nh,gia nh chng ti ngi trng,nhng sau khng thy Ngi v.Chng ti nh in hi khp cc sn bay nm trn ng bay t Paris v Runion.Chiu hm sau,chng ti au n nhn c tin Cu hong t nn my bay.C quan tr li l mt n v qun i,cn chnh ph Php th im lm!

NX Vo cui i,Cu hong c chnh ph de Gaulle rt trng qu,th m v sao khi Ngi t nn, chnh ph y lm thinh,b c hiu v sao khng?

B F.A Chng ti khng bit c l do.

NX Sau ngy Cu hong t nn, chnh ph Php c s gip no cho gia nh b khng?

B F.A Chng ti b b ri.