BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN

GIÁO TRÌNH MÔ ĐUN CHUẨN BỊ GIỐNG, DỤNG CỤ

NUÔI ONG

MÃ SỐ: 02 NGHỀ: NUÔI ONG MẬT Trình độ: Sơ cấp nghề

Hà nội: 2012

1

TUYÊN BỐ BẢN QUYỀN: Tài liệu này thuộc loại sách giáo trình nên các nguồn thông tin có thể được

phép dùng nguyên bản hoặc trích dùng cho các mục đích về đào tạo và tham khảo.

Mọi mục đích khác mang tính lệch lạc hoặc sử dụng với mục đích kinh doanh thiếu lành mạnh sẽ bị nghiêm cấm.

MÃ TÀI LIỆU: MĐ 02

2

LỜI GIỚI THIỆU Phát triển chương trình dạy nghề trình độ sơ cấp nhằm đáp ứng nhu cầu

đào tạo nghề nông nghiệp cho lao động nông thôn giai đoạn 2009 – 2015 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, là nhu cầu cấp thiết của các cơ sở đào tạo nghề. Đối tượng người học là lao động nông thôn, đa dạng về tuổi tác, trình độ văn hoá và kinh nghiệm sản xuất. Vì vậy, chương trình dạy nghề cần kết hợp một cách khoa học giữa việc cung cấp những kiến thức lý thuyết với kỹ năng, thái độ nghề nghiệp. Trong đó, chú trọng phương pháp đào tạo nhằm xây dựng năng lực và các kỹ năng thực hiện công việc của nghề theo phương châm đào tạo dựa trên năng lực thực hiện.

Sau khi tiến hành hội thảo DACUM dưới sự hướng dẫn của các tư vấn trong và ngoài nước cùng với sự tham gia của các chủ trang trại, công ty và các nhà nuôi ong, chúng tôi đã xây dựng sơ đồ DACUM, thực hiện bước phân tích nghề và soạn thảo chương trình đào tạo nghề nuôi ong mật cấp độ công nhân lành nghề. Chương trình được kết cấu thành 6 mô đun và sắp xếp theo trật tự lô gíc nhằm cung cấp những kiến thức và kỹ năng từ cơ bản đến chuyên sâu về nuôi ong mật.

Chương trình đào tạo nghề “Nuôi ong mật” cùng với bộ giáo trình được biên soạn đã tích hợp những kiến thức, kỹ năng cần có của nghề, đã cập nhật những tiến bộ của khoa học kỹ thuật và thực tế nuôi ong mật tại các địa phương trong cả nước, do đó có thể coi là cẩm nang cho người đã, đang và sẽ nuôi ong mật.

Bộ giáo trình gồm 6 quyển: 1) Giáo trình mô đun Tìm hiểu đặc điểm sinh học của ong mật 2) Giáo trình mô đun Chuẩn bị giống, dụng cụ nuôi ong 3) Giáo trình mô đun Kỹ thuật nuôi ong trong thùng hiện đại 4) Giáo trình mô đun Nhân đàn ong 5) Giáo trình mô đun Phòng trừ dịch hại ong 6) Giáo trình mô đun Thu hoạch, sơ chế, bảo quản và tiêu thụ sản phẩm Để hoàn thiện bộ giáo trình này chúng tôi đã nhận được sự chỉ đạo, hướng

dẫn của Vụ Tổ chức cán bộ – Bộ Nông nghiệp và PTNT; Tổng cục dạy nghề - Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội. Sự hợp tác, giúp đỡ của trung tâm nghiên cứu và phát triển ong . Đồng thời chúng tôi cũng nhận được các ý kiến đóng góp của các nhà khoa học, cán bộ kỹ thuật của các Viện, Trường, cơ sở nuôi ong, Ban Giám Hiệu và các thầy cô giáo Trường Cao đẳng Nông nghiệp và phát triển nông thôn Bắc Bộ. Chúng tôi xin được gửi lời cảm ơn đến Vụ Tổ chức cán bộ – Bộ Nông nghiệp và PTNT, Tổng cục dạy nghề, Ban lãnh đạo các Viện, Trường, các cơ sở sản xuất, các nhà khoa học, các cán bộ kỹ thuật, các thầy cô giáo đã tham gia đóng góp nhiều ý kiến quý báu, tạo điều kiện thuận lợi để hoàn thành bộ giáo trình này.

3

Giáo trình “Chuẩn bị giống, dụng cụ nuôi ong” giới thiệu cho học viên: Biết được các hình thức bắt ong về nuôi, chọn lựa được các loài thùng đặt tiêu chuẩn và sử dụng được các dụng cụ chăm sóc, quản lý, nhân giống ong

Trong quá trình biên soạn chắc chắn không tránh khỏi những sai sót, chúng tôi mong nhận được nhiều ý kiến đóng góp của các nhà khoa học, các cán bộ kỹ thuật, các đồng nghiệp để giáo trình hoàn thiện hơn.

Xin chân thành cảm ơn! Tham gia biên soạn

1. Phạm Thanh Hải: Chủ biên 2. Đào Hương Lan 3. Bùi Thị Điểm 4. Phùng Hữu Chính 5. Trần Ngọc Trường 6. Nguyễn Linh 7. Phùng Trung Hiếu

4

MỤC LỤC BÀI 1: CHUẨN BỊ GIỐNG ................................................................................ 5

1. Lựa chọn giống ong ..................................................................................... 5 2. Đàn ong đạt tiêu chuẩn ................................................................................ 7

2.1, Đàn ong nội: ......................................................................................... 7 2.2.Đàn Ong Ý ............................................................................................. 7

3. Các hình thức bắt ong tự nhiên về nuôi về nuôi .......................................... 7 3.1. Hánh ong ( bẫy ong) ............................................................................. 7 3.2. Bắt ong soi đõ ( ong trinh sát) .............................................................. 8 3.3.Bắt ong bay ............................................................................................ 9 3.4. Bắt ong trong hốc cây, hốc đá. ........................................................... 12

BÀI 2: DỤNG CỤ NUÔI ONG……………………………………………….14 1. Thùng ong .................................................................................................. 14

1.2. Các loại thùng ong .............................................................................. 14 1.3. Kỹ thuật làm thùng ong ...................................................................... 16

2. Thùng quay mật ly tâm và dụng cụ thu mật. ............................................. 19 4. Các dụng cụ khác ...................................................................................... 21

4.1. Dụng cụ quản lý ong .......................................................................... 21 4.2. Dụng cụ gắn tầng chân ....................................................................... 22 4.3. Dụng cụ tạo chúa. ............................................................................... 23

TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 30

5

MÔ ĐUN: CHUẨN BỊ GIỐNG, DỤNG CỤ NUÔI ONG

Mã mô đun: MĐ 02 Giới thiệu mô đun:

- Mô đun chuẩn bị giống, dụng cụ nuôi ong cung cấp cho học viên: Biết được các hình thức bắt ong về nuôi, chọn lựa được các loài thùng đặt tiêu chuẩn và sử dụng được các dụng cụ chăm sóc, quản lý, nhân giống ong

BÀI 1: CHUẨN BỊ GIỐNG

Mã bài: MĐ2 – 01 Mục tiêu:

- Chọn được đàn ong đạt tiêu chuẩn đem nuôi

- Trình bày hình thức bắt ong ngoài tự nhiên; - Áp dụng được các hình thức bắt ong ngoài tự nhiên; - Tuân thủ theo đúng quy trình trình tự bắt đàn ong ngoài tự nhiên.

A. Nội dung: 1. Lựa chọn giống ong

- Hiện nay ở nước ta đang được nuôi phổ biến 2 loại ong; + Ong nội ( Apiss cerana) + Ong ngoại (Apiss mellifera )

- Nuôi Ong Ý hay ong nội ? + Những năm gần đây do việc xuất khẩu mật ong của cả nước ta khá

thuận lợi, mật ong xuất với giá cao nên nhiều tỉnh ở Tây Nguyên và Nam Bộ tăng nhanh số đàn ong ngoại. Số lượng đàn ong ngoại cũng được tăng đáng kể tại các tỉnh phía Bắc như Sơn La, Tuyên Quang, Bắc Giang, Điện Biên, Nghệ An, Hòa Bình.

+ Hiện nay số đàn Ong Ý của cả nước có vào khoảng 600.000 nghìn đàn, cho sản lượng khoảng 14.000 – 15.000 tấn chiếm 80% tổng sản lượng mật của cả nước và chiếm 100 % lượng mật xuất khẩu. Các sản phẩm của Ong Ý rất đa dạng, ngoài mật, sáp ong người nuôi ong còn thu được phấn hoa và sữa ong chúa.

+ Ong Ý còn có tính công nghiệp cao, ít chia đàn bốc bay nên một người nuôi ong có thể quản lý được 200 – 300 đàn.

6

+ Tuy nhiên ở các tỉnh miền Bắc và miền Trung là nơi có cây nguồn mật phân tán, khí hậu hay thay đổi thì hiệu quả kinh tế của ong ngoại có năm chưa cao, vì phải chi phí cho vận chuyển và đường cho ong ăn nhiều mà giá đường ở nước ta khá đắt đỏ nên việc nuôi Ong Ý có độ rủi ro khá cao. Trong khi đó giống ong nội Apis cerana lại có thể phát triển tốt ở cả các vùng có nguồn mật tập trung cũng như phân tán vì nó là ong bản xứ

+ Ong nội địa có thể nuôi di chuyển theo quy mô lớn như Ong Ý lại có thể nuôi cố định, quy mô nhỏ. Tuy nhiên do mật ong nội có độ thủy phần cao, khi bảo quản mật dễ bị lên men nên người nuôi ong quy mô lớn gặp phải vấn đề khó khăn trong tiêu thụ sản phẩm. Ngược lại người nuôi ong quy mô nhỏ dễ dàng tiêu thụ lượng mật của mình với giá cao hơn giá xuất khẩu 2 – 5 lần. Do đó ở mỗi địa phương, trước khi chọn nuôi giống ong nội hay ong ngoại, người nuôi ong phải cân nhắc về lượng cây, nguồn mật, khả năng đầu tư về thời gian, tiền vốn của mình để quyết định

* Xác định quy mô nuôi ong + Đối với người bắt đầu nuôi ong Nuôi tăng thu nhập hoặc nuôi giải trí thì nên nuôi ong nội bắt đầu từ 2 –

3 đàn để làm quen với kỹ thuật nuôi ong, sau khi nuôi được 6 tHánh đến 1 năm có kinh nghiệm thì mới tăng quy mô lên 10 – 15 đàn Lưu ý: Không lên nóng vội nuôi ngay 10 đàn, sẽ xảy ra tình trạng ong chia đàn bốc bay, ăn cướp mật của nhau gây thiệt hại về kinh tế + Đối với người nuôi ong chuyên nghiệp Khi mới bắt đầu nuôi ong ( ong ngoại ) thì nên bắt đầu 10 – 15 đàn sau khi đã nắm bắt được kỹ thuật thì tăng lên 100 – 200 đàn

7

2. Đàn ong đạt tiêu chuẩn

2.1, Đàn ong nội: + Phải có số cầu ít nhất là 3 cầu, quân đông + Sức đẻ trứng của ong chúa trung bình 400 – 600 trứng/ngày đêm + Tỷ lệ chia đàn thấp dưới 5% + Tỷ lệ bốc bay thấp + Năng suất mật 10 – 15 kg/đàn/năm

Hình:1.1. Đàn ong nội

2.2.Đàn Ong Ý + Phải có số cầu ít nhất là

5 cầu, quân đông 20.000- 60.000 con + Sức đẻ trứng của ong chúa trung bình 600 – 800 trứng/ngày đêm + Tỷ lệ chia đàn thấp dưới 5% + Tỷ lệ bệnh thấp + Năng suất mật 20 – 30 kg/đàn/năm

Hình:1.2. Đàn Ong Ý

3. Các hình thức bắt ong tự nhiên về nuôi 3.1. Hánh ong ( bẫy ong)

- Hánh ong là việc đặt các thùng, đõ ở những nơi thích hợp để ong tự về làm tổ. - Mùa vụ: + Ở các tỉnh miền Bắc tHánh 10 – 12 là mùa ong di cư từ vùng núi cao về vùng núi đồi thấp.

8

+ THánh 3 – 4 là mùa vụ ong chia đàn, ong thường tìm nơi thích hợp để làm tổ.

- Chuẩn bị đõ: Đõ Hánh ong phải kín đáo, sạch sẽ và khô ráo. Những người có kinh nghiệm thường đun sáp nóng chảy rồi đổ vào trong đõ để mùi thơm hấp dẫn ong mau về hơn.

Hình: Đõ ong

- Vị trí đặt đõ: + Treo đặt xung quanh nhà, dưới gốc cây trong vườn. + Tốt nhất là đặt dưới gốc các cây to, đặc biệt là các cây độc lập ở trong rừng hoặc một số vách đá, cột điện bê tông nơi có ong đến soi nhiều. Khi ong đã về đõ thì mang về nhà nuôi, rồi đặt đõ khác vào vị trí đó.

Hình:1.3. Đặt đõ ong ở dưới gốc cây

Chú ý: Nếu đõ ong bị ẩm, mốc có mạng nhện thì ong sẽ không về. 3.2. Bắt ong soi đõ ( ong trinh sát)

Ong soi đõ chính là các ong trinh sát có nhiệm vụ tìm được nơi ở mới, thích hợp rồi báo cáo cho cả đàn biết để bay tới xây tổ. - Thời vụ: + THánh 10 – 12 ở vùng sẵn có nguồn giống ong tự nhiên sẽ có nhiều ong soi đõ. Tuy nhiên phải nhận biết và bắt đúng ong trinh sát thì đàn ong mới bay về tổ. - Hành vi ong soi đõ: Bay dọc theo cột, vách nhà, gốc cây. Ong bốc bay chậm nhìn thấy đôi chân thứ 3 thõng xuống, khi bay phát ra âm thanh to hơn các con khác.

9

- Cách bắt: Dùng vợt may bằng vải xô màn có miệng rộng khoảng 10 – 15 cm để bắt, không nên dùng bằng tay vì dễ làm chết ong. - Khi bắt được ong soi, nhẹ nhàng thả ong qua cửa tổ vào trong thùng đã chuẩn bị trước đõ ( đõ khô, sạch, thơm mùi sáp) rồi đậy nút cửa tổ lại khoảng 10 – 20 phút, thả ong ra. Sau một vài giờ đàn ong có thể kéo nhau về làm tổ. - Cách bắt ong soi đõ hiệu quả nhất là dùng đõ mồi ( đõ chuyên để bắt ong soi đõ). Thường sau các đợt mưa lạnh trời hửng nắng sẽ có nhiều ong soi. Người bắt ong mang đõ mồi vào rừng tìm ong hoặc khi đi làm trên nương thì mang đõ theo luôn. + Đõ mồi thường được làm bằng gỗ mít. + Chiều dài của đõ mồi 40 – 45 cm, rộng 20 cm. Mặt trước có lỗ cho ong ra vào, mặt sau có cửa và nắp đậy để kiểm tra, kích thước cửa 10 – 15 cm để cho ong về lấy ong ra dễ dàng. Trên nóc đõ làm gồ ghề để ong xây bánh tổ được chắc. + Từ một đõ mồi có thể bắt từ 3 – 5 đàn ong trong 1 vụ. Để đàn bắt được cuối cùng nuôi trong đõ mồi luôn cho đõ được khô và thơm. Đến vụ bắt ong năm sau thì chuyển đàn ong này sang đõ khác, dùng đõ mồi bắt tiếp ong trinh sát, đàn ong sẽ dễ dàng về hơn. Người nuôi ong ở các huyện Vũ Quang, Hương Sơn ( Hà Tĩnh) và một số huyện miền núi tỉnh Thái Nguyên, Phú Thọ, Bắc Giang, Hòa Bình có nhiều kinh nghiệm bắt ong trinh sát.

3.3.Bắt ong bay

- Khi phát hiện thấy đàn ong bay thấp ngang qua, ta tung đất, cát, ném quần áo hoặc té nước vào đám ong làm chúng hạ độ cao, để cho đàn ong bay dừng lại ở vị trí thấp thuận lợi cho việc bắt lại đàn ong. Khi đàn ong tụ lại hẳn giống như một cái mũ cát cheo ở trên cành cây.

Hình: 1.4. Ong đậu trên cành cây

10

- Xác định vị trí ong chúa. Ong chúa thường ẩn nấp những nơi kín, nhiều ong bu xung quanh

Hình: 1.5. Tìm ong chúa

- Khi nhìn thấy ong chúa lấy 2 ngón tay bắt nhẹ nhàng không làm chết ong chúa

Hình: 1.6. Bắt ong chúa

- bắt được chúa tiến hành cho ong chúa vào lồng nhốt chúa.

Hình: 1.7. Nhốt ong chúa

11

- Sử dụng nón bắt ong bay để bắt lại đàn ong, - Móc lồng nhốt ong chúa vào bên trong nón. Khi ngửi thầy mùi (pheromon) trong ong chúa lập tức ong thợ sẽ bay đến bu quanh ong chúa. Để bắt nhanh cần lấy tay bốc ong thợ ở trên cây đưa về nón có ong chúa, ong sẽ bu lại

Hình:1.8.Móc lồng chúa vào trong nón

Hình: 1.9. Di chuyển ong từ cây sang nón

Hình: 1.10. Hạ màn rơi xuống

khi ong đã vào hết nón thì đưa xuống dưới buông màn buộc giữ ong ở trong nón Chú ý: Khi chưa chùm màn phải làm thật nhẹ nhàng và chỉ cần va nhẹ nón vào cây là ong lại bay ra. - Sau đó treo nón vào chỗ mát đợi chiều tối để ổn định đàn ong bắt được.

Hình: 1.11. Buộc nón bắt ong

- Chiều tối chuẩn bị một thùng khô sạch, một ván ngăn, đặt vào chỗ râm mát rồi rũ ong vào thùng,

- Viện một cầu bánh tổ còn mới có đủ phấn, mật, con lấy từ đàn thùng vuông hoặc đõ ong lấy phấn về nhiều mới thả chúa ra.

- Cho ong ăn thêm nước đường ( pha thêm ít mật ong). Cách cho ăn: Cho ong ăn từ 2 đến 3 tối,cho ăn nước đường với tỷ lệ 1

nước + 1 đường , Liều lượng 100 ml/cầu/tối. cho ăn vào buổi tối - Không nên cắt cánh chúa ngay vì có một đàn ong chia đàn hoặc bốc

bay có chúa tơ chưa giao phối.

12

- Đàn ong bắt được rất tích cực xây bánh tổ mới, cần tích cực cho ong xây tầng, tạo điều kiện cho ong chúa để nhiều đàn ong phát triển nhan, giúp tạo ra đàn ong mạnh, đông quân, và có chất lượng tốt

- Chú ý: Một số người nuôi ong sau khi bắt được các đàn bay rũ thì luôn vào đõ lúc ban ngày nên nhiều đàn sẽ bốc bay luôn vì đõ ẩm, mốc lại không có bánh tổ ong.

3.4. Bắt ong trong hốc cây, hốc đá.

- Khi phát hiện được tổ ong trông hốc cây, hốc đá, dùng rìu, búa mở rộng cửa tổ.

Hình: 1.12. Đàn ong trong hốc đá

- Dùng khói phun nhẹ vào tổ để ong dạt vào một góc. - Cắt từng bánh tổ ra buộc vào khung cầu. Bốc ong có cả chúa cho vào thùng có khung cầu. Bịt cửa tổ cũ lại để ong bay hết vào thùng mới. Trường hợp không có thùng và khung cầu nên cho bánh tổ ong vào giỏ, cho ong vào khăn hoặc quấn áo gói lại mang nhanh về nhà. - Khi mang ong về nhà xử lý như sau: Bánh tổ được cắt bớt phần mật, phần con được buộc vào thanh xà hoặc khung cầu dây thép cho vào thùng rồi rũ ong vào. - Nếu có đàn nuôi khác đã ổn định nên mượn cầu bánh tổ đủ tiêu chuẩn cho đàn mới bắt được. Tối cho ong ăn thêm. - Ba ngày sau kiểm tra, nếu thấy ong đã gắn bánh tổ vào khung cầu hoặc thanh xà cầu ta cởi dây buộc ra. - Trường hợp tổ nằm ở vị trí sâu trong cây to hoặc vách đá không bắt được. Dùng đất ướt trát bịt kín cửa tổ và các khe hở lại. Sau 2 – 3 ngày đến mở lỗ tổ, ong sẽ tuôn ra, dùng nón bắt ong bay ra hứng lấy. Cũng có thể thổi băng phiến vào rồi nút chặt cửa tổ 10 – 15 phút, khi mở cửa tổ ong sẽ tuôn ra bắt quân vào nón. - Một cách bắt khác là bịt kín các khe hở nơi ong ra vào, lấy 1 ống nứa nhỏ cắm vào lỗ tổ ong rồi trát đất xung quanh. Ong ra được nhưng không vào

13

được, đậu ở ngoài khu vực cửa tổ, một số đàn có chúa cũng bò ra, ta sẽ dùng nón bắt về cho vào thung mới, nếu không có chúa thì nhập với đàn yếu. - Một vài người có kinh nghiệm mang cả tổ kiến vống tới đặt sát cửa tổ, kiến vống sẽ tự bò vào tổ để ăn mật, 5 phút sau đàn ong và ong chúa sẽ bay ra. Chú ý: Nên bắt từng đàn một đến khi ong đi làm ổn định, vài ngày sau mới bắt đàn khác. Nếu bắt nhiều đàn một lúc, đàn này bốc bay sẽ kích động đàn khác mới bắt được bay theo làm mất nhiều đàn ong.

B. Câu hỏi và bài tập thực hành Câu 1: Phân tích đặc điểm vùng nuôi ong và lựa chọn giống ong nuôi ? Câu 2: Đánh giá đàn ong nội, Ong Ý đạt tiêu chuẩn ? Câu 3: Bắt ong soi đõ Câu 4: Bắt ong bay Câu 5: Bắt ong trong hốc cây, hốc đá

14

BÀI 2: DỤNG CỤ NUÔI ONG Mục tiêu:

- Nhận biết được thùng nuôi ong, dụng cụ quản lý, nhân giống, khai thác mật đúng tiêu chuẩn;

- Biết được chức năng của từng dụng cụ quản lý, nhân giống, khai khác mật;

- Tiết kiệm vật tư, vật liệu và đảm bảo an toàn trong lao động. A. Nội dung: 1. Thùng ong

Thùng nuôi ong là dụng cụ quan trọng nhất, là nơi ở của đàn ong, bảo vệ ong khỏi nắng mưa và các kẻ thù. 1.1. Yêu cầu về thùng nuôi ong - Thùng phải kín để địch hại không xâm nhập được - Thùng nuôi ong phải thuận tiện cho viêc quản lý, chăm sóc đàn ong + Dễ dàng mở, đóng nắp thùng kiểm tra + Thuận tiện cho ăn, uống nước, làm vệ sinh, thu mật. + Tận dụng các vật liệu sẵn có ở địa phương như khúc gỗ rỗng, ván thùng, thân cọ, lá dừa, … + Chọn gỗ làm thùng, đõ phải khô, không mùi, nhẹ, bền, không vênh, nứt như gỗ sao, thông, mít, gạo, xoan, sung…

1.2. Các loại thùng ong

- Loại thùng, đõ có bánh tổ cố định.

Hình: 2.1.Thùng ong có bánh tổ cố định

15

- Loại thùng đõ có thanh xà

Hình: 2.2. Thùng ong có bánh tổ cố định

- Thùng ong nội hiện đại có khung cầu

Hình: 2.3. Thùng ong nội hiện đại

- Thùng Ong Ý hiện đại

Hình: 2.4. Thùng Ong Ý hiện đại

16

1.3. Kỹ thuật làm thùng ong 1.3.1. Kỹ thuật làm thùng ong ngoại làm bằng gỗ kích thước tiêu chuẩn - Đối với Ong Ý, thùng ong có kích thước lớn hơn thùng ong nội. Người

nuôi ong thường dùng thùng có cầu di động. - Thùng ong được làm bằng gỗ có kích thước đã được tiêu chuẩn hóa dựa theo kích thước khung cầu.

- Thùng có kích thước bên trong là 47cm x 43 cm x 25 cm + Có hai cửa sổ có thể đóng mở hai đầu để tiện cho việc di chuyển. + Có lỗ to và sàn bay để ong ra vào. + Có nắp đậy để chống nắng mưa..

+ Có chiều dài khung cầu là 483 mm. + Chiều rộng thanh xà là 27 mm + Chiều dài thanh xà dưới 448 mm + Hồi cầu cao 232 mm,. + Hồi cầu trên rộng 35 mm. + Hồi cầu dưới rộng 27 mm. + Tai cầu 17,5 mm + Chiều rộng thanh xà dưới và hồi cầu là 9 mm + Kích thước trong lòng khung cầu là 430 x 200 mm

Hình: 2.6. Thùng nuôi ong ngoại

- Để đảm bảo các khung cầu được đặt cố định với khoảng cách giữa 2 xà cầu trên là 35 mm người ta làm phần trên hồi cầu rộng 35 mm, hoặc làm các đai bằng kim loại hoặc nhựa đóng cố định vào hồi cầu bên.

Hình:2.5. Khung cầu ong Ý

17

- Sơn thùng nhằm làm cho thùng đẹp và bền. Người nuôi ong thường dùng sơn có màu xanh, trắng, vàng, không dùng sơn màu đỏ, hồng, đen làm thùng có nhiệt độ cao.

- Chân thùng: nếu nuôi cố định số lượng đàn ít đóng giá 3 đến 4 chân hoặc xây bằng trụ xi măng có máng chứa nước để chống kiến. Người nuôi ong di chuyển thường dùng chăn sắt, chân gỗ đã đóng sẵn.

Hình: 2.7. Chân thùng ong

1.3.2. Kỹ thuật làm thùng ong nội đạt tiêu chuẩn * Thùng làm bằng gỗ

Hình: 2.8. Thùng ong nội

- Thùng được làm bằng gỗ có kích thước dựa trên kích thước khung cầu đã được tiêu chuẩn hóa toàn quốc.

18

Bảng: 2.1. Kích thước thùng ong ( tính bằng cm)

Các chi tiết Dài Rộng Dày Ghi chú

1. Khung cầu

- Xà trên 42,0 2,2 – 2,5 1,0

- Xà dưới 36,0 1,0 1,0

- Hồi cầu 22,0 2,2 – 2,5 ( đầu trên) 1,0 – 1,5 ( đầu dưới)

1,0

2. Thùng ong

- Thành bên 42,5 26,0 2,0 KT không thủy

- Hồi trước 30,0 23,0 2,0 KT không thủy

- Hồi sau 30,0 23,0 2,0 KT không thủy

3. Ván ngăn

- Xà trên 42,0 2,5 1,0

- Vàn 38.0 22,0 1,0

4. Thước ong 42 1,0 0,7

5. Các chi tiết khác

- Sân ong 30,0 5,0 2,0

- Chắn cửa 30,0 5,0 1,0

- Cửa tổ 5,0 1,0 1,0

- Giá đỡ cầu 29,0 2,0 1,0

- Đai thùng Phủ bì

- Nắp thùng Phủ bì

Ghi chú: Chọn gỗ đóng thùng khô, không mùi, nhẹ, bền, không vênh, nứt như: thông, mít, gạo, xoan…

19

- Sơn thùng nhằm làm cho thùng đẹp và bền. Người nuôi ong thường dùng sơn có màu xanh, trắng, vàng, không dùng sơn màu đỏ, hồng, đen làm thùng có nhiệt độ cao. - Chân thùng: nếu nuôi cố định số lượng đàn ít đóng giá 3 đến 4 chân hoặc xây bằng trụ xi măng có máng chứa nước để chống kiến. Người nuôi ong di chuyển thường dùng chăn sắt, chân gỗ đã đóng sẵn.

Hình: 2.9.Ván ngăn

Hình: 2.10. Thước cữ

2. Thùng quay mật ly tâm và dụng cụ thu mật.

- Máy quay mật: Là dụng cụ lấy mật ra khỏi bánh tổ mà không làm hỏng bánh tổ. Có hai loại máy quay mật + Máy quay mật ly tâm thường chứa từ 2- 3 cầu là khi xếp vào máy khung cầu bánh tổ song song với vỏ thùng. + Máy quay mật xuyên tâm chứa từ 6 – 50 cầu, các khung cầu được xếp vuông góc với vách thùng quay

Hình: 2.11. Máy quay mật

- Thùng nên làm bằng vật liệu không gỉ để tránh làm giảm chất lượng mật, thùng cần gọn nhẹ, dễ tháo ra tiện lợi cho việc vận chuyển và dùng được nhiều mục đích. - Cấu tạo: + Vỏ thùng bằng thép không gỉ, nhựa, nhôm hoặc bằng tôn, nếu bằng tông phải được tráng sáp.

20

+ Ruột thùng: Có 2 hoặc 3 khung thép được hàn cố định vào trục quay để chứa bánh tổ. Với ong ngoại có 6, 8, 10 khung cầu với loại quay tay và 50 khung nếu quay bằng động cơ điện. + Bộ phận quay: Có 2 bánh răng khế vát được nối vào tay quay và trục quay. Để máy quay nhẹ và nhanh còn có ổ bi hoặc bạc. - Nuôi ong quy mô nhỏ thường dùng loại thùng quay có 2 – 3 khung cầu, nuôi ong quy mô nhỏ dùng loại có 6 – 12 khung cầu để có năng suất lao động cao hơn, quay êm hơn, ấu trùng ít bị văng ra lại không phải đảo cầu. - Lưới ngăn chúa làm bằng kim loại hoặc nhựa, khoảng cách giữa khe hở giữa các dây là 4 mm, ong thợ có thể chui qua nhưng ong chúa không qua được. Nuôi ong ngoại thường dùng lưới ngăn chúa để cho chúa chỉ đẻ ở tầng có mật, còn các bánh tổ có ấu trùng và nhộng không bị ảnh hưởng. Lưới ngăn chúa còn được dùng trong thùng một tầng để hạn chế ong chúa đẻ trứng ở một số cầu nhất định.

- Dao cắt vít nắp được làm bằng thép mỏng, dùng để hớt phần sáp vít nắp trên bánh tổ khi quay mật.

Hình: 2.12. Dao cắt vít nắp

- Chổi quét ong làm bằng lông ngựa, cây chít, rơm để quét ong non khỏi bánh tổ trước khi quay mật.

Hình: 2.13. Chổi quét ong

- Dụng cụ lọc mật: Làm bằng lưới inox, nếu nuôi ít dùng khăn voan, vải tuyn, xô màn để lọc xác ấu trùng, xác ong, sáp vụn và bụi bặm khỏi mật sau khi quay.

21

- Dụng cụ chứa mật: Dùng để bảo quản mật trong thời gian lâu mà không ảnh hưởng đến chất lượng mật như thùng bằng thép không gỉ, can nhựa, phuy đựng thực phẩm, chum vại có nắp đậy kín, chai lọ thủy tinh,….

3. Các dụng cụ khác 3.1. Dụng cụ quản lý ong

- Bình phun khói là dụng cụ tạo khói dùng để phun vào đàn ong làm cho ong hiền lành không đốt người nuôi ong. Bình phun khói sử dụng khi thao tác với đàn ong như kiểm tra, lấy mật. ( có thể dùng hương đốt, giẻ, ống bơ đựng củi..)

Hình: 2.14. Bình phun khói

- Máng cho ong ăn để cho đàn ong ăn vào thời vụ không có mật tự nhiên. Máng làm bằng nhôm, tôn, sứ, nhựa…

Hình: 2.15. Máng cho ong ăn

- Lưới che mặt: Được làm bằng tuyn đen nhằm để bảo vệ phần mặt của người nuôi ong khi thao tác trên đàn ong, giúp người nuôi ong thao tác dễ dàng và chính xác hơn. - Nón bắt ong bốc bay: làm bằng nón nhỏ khâu với vải xô màn để bắt ong bốc bay hoặc chia đàn được nhanh chóng dễ dàng và an toàn mà không cần bắt chúa.

Hình: 2.16. Nón bắt ong bay

22

3.2. Dụng cụ gắn tầng chân

- Ghế gắn tầng chân làm băng gỗ để kê tầng chân khi hàn dây thép vào tầng chân.

Hình: 2.17.Ghế gắn tầng chân

- Dây thép 0,5 ly dùng để căng trên khung cầu rồi vùi vào giữa tầng chân giúp cho bánh tổ vững chắc không bị vỡ khi quay mật hoặc nhấc cầu lên kiểm tra.

Hình: 2.18. Dây thép

- Mỏ hàn: Làm bằng dây thép 3 ly được uốn cong cách mũi 2 – 3 cm, ở phần mũi có xẻ rãnh nhỏ nhằm để vùi dây thép vào tầng chân, có chuôi hoặc dùng mỏ hàn điện

Hình: 2.19. Mỏ hàn

- Thước cữ: Giữ cho tâng chân nằm vào chính giữa xà cầu trên khi đổ sáp nóng cố định tầng chân vào xà cầu.

Hình: 2.10 Thước cữ

23

3.3. Dụng cụ tạo chúa.

- Khung cầu tạo chúa: Làm bằng gỗ như khung cầu ong ( chiều rộng xà trên nhỏ hơn 1,5 cm) nhưng gắn 2,3 thang gỗ trên đó có gắn các mũ chúa bằng sáp ong hoặc nhựa.

Hình: 2.21.Khung tạo chúa

- Khuân mũ chúa ( quản chúa): được làm bằng gỗ để làm mũ chúa nhân tạo ( chén sáp)

Hình: 2.22. Quản chúa

- Kim di trùng; làm bằng sừng, bằng bạc, nhôm, thép hoặc lông ngỗng dùng để múc ấu trùng đặt vào chén sáp khi tạo chúa.

Hình: 2.23. Kim di trùng

- Sáp làm mũ chúa là các loại sáp tốt như sáp lưỡi mèo, sáp vít nắp hoặc sáp mới nấu được đun cách thủy để làm chén sáp.

Hình: 2.24 Sáp ong

24

- Lồng vận chuyển chúa thường làm bằng nhựa để vận chuyển và giới thiệu chúa, trong lồng có ngăn để thức ăn ngăn để nhốt ong chúa và 5 – 7 ong thợ. Lồng có thể vận chuyển chúa an toàn 1 – 7 ngày

Hình: 2.25. Lồng vận chuyển chúa

B. Câu hỏi và bài tập thực hành Câu 1. Đóng thùng ong nội hiện đại ? Câu 2: Sử dụng các dụng cụ quay mật ? Câu 3: Sử dụng các dụng cụ gắn tầng chân ? Câu 4: Sử dụng các dụng cụ tạo chúa ?

25

HƯỚNG DẪN GIẢNG DẠY MÔ ĐUN

I. Vị trí, tính chất của mô đun: - Vị trí: Mô đun chuẩn bị giống, dụng cụ nuôi ong là một mô đun cơ sở

trong chương trình dạy nghề trình độ sơ cấp của nghề nuôi ong mật; được giảng dạy trước mô đun kỹ thuật nuôi ong trong thùng hiện đại. - Tính chất: Đây là một trong những mô đun cơ sở nghề nuôi ong mật, được thực hiện tại cơ sở đào tạo và trang trại nuôi ong, thời gian tiến hành thích hợp để giảng dạy đầu các vụ mật.

II. Mục tiêu: - Về kiến thức:

+ Trình bày được các hình thức bắt ong tự nhiên về nuôi; + Mô tả được quy trình làm thùng nuôi ong; + Biết được cấu tạo thùng ong và các dụng cụ chăm sóc, tạo giống, Khai thác mật; - Về kỹ năng: + Lựa chọn được giống, đàn ong đạt tiêu chuẩn; + Xác định đúng kích thước của thùng nuôi ong nội, ong ngoại; + Lựa chọn đúng các loại dụng cụ chăm sóc, nuôi dưỡng, tạo giống, Khai

thác mật. - Về thái độ:

+ Tiết kiệm vật tư, vật liệu và đảm bảo an toàn trong lao động + Nhận thức được tầm quan trọng của nghề nuôi ong mật. III. Nội dung chính của mô đun:

Mã bài Tên bài Loại bài dạy

Địa điểm Thời gian

Tổng số

Lý thuyết

Thực hành

Kiểm tra*

MĐ02-01 Chuẩn bị giống ong Tích hợp

Lớp học + Điểm nuôi

ong24 4 19 1

MĐ02-02 Dụng cụ nuôi ong Tích hợp

Lớp+ Phòng

thực hành38 8 28 2

Kiểm tra hết mô đun 2 2 Cộng 64 12 47 5

* Ghi chú: Thời gian kiểm tra định kỳ được tính vào giờ thực hành.

26

IV. Hướng dẫn thực hiện bài tập, bài thực hành Bài 1: Chuẩn bị giống ong Bài tập 1: Phân tích đặc điểm vùng nuôi ong và lựa chọn giống ong nuôi

? - Công việc của nhóm: mỗi nhóm phân tích nguồn hoa, điều kiện khí hậu

trong, số hộ có nhu cầu nuôi ong - Nguồn lực cần thiết: Giấy bút, - Địa điểm: Vùng chuẩn bị chọn lựa giống ong - Cách thức: chia nhóm nhỏ (3 – 5 học viên/nhóm) - Thời gian cần thiết để thực hiện công việc: 4 giờ - Phương pháp đánh giá: Giáo viên quan sát thực hiện của học viên, dựa

theo tiêu chuẩn trong phiếu lựa chọn giống ong mật. - Kết quả và sản phẩm phải đạt được: + Lựa chọn được giống ong nuôi trong vùng, . Bài tập 2: Đánh giá đàn ong nội, Ong Ý đạt tiêu chuẩn - Công việc của nhóm: mỗi nhóm đến địa điểm nuôi ong đánh giá 5 đàn

ong. - Nguồn lực cần thiết: Thùng ong nội, ong ngoại đang nuôi - Địa điểm: Trại nuôi Ong Ý, ong nội - Cách thức: chia nhóm nhỏ (3 – 5 học viên/nhóm) - Thời gian cần thiết để thực hiện công việc: 4 giờ - Phương pháp đánh giá: Giáo viên quan sát thực hiện của học viên, dựa

theo tiêu chuẩn trong phiếu đánh giá chất lượng ong nội, ong ngoại. - Kết quả và sản phẩm phải đạt được: + Xác định được đàn ong tiêu chuẩn. Bài tập 3: Bắt ong soi đõ - Công việc của nhóm: Tìm ong sõi đõ và bắt ong - Nguồn lực cần thiết: Vợt bắt ong - Địa điểm: Địa điểm nuôi ong - Cách thức: chia nhóm nhỏ (3 – 5 học viên/nhóm) - Thời gian cần thiết để thực hiện công việc: 4 giờ - Phương pháp đánh giá: Giáo viên quan sát thực hiện của học viên, dựa

theo tiêu chuẩn trong phiếu đánh giá bắt ong soi đõ.

27

- Kết quả và sản phẩm phải đạt được: + Bắt được ong soi đõ. Bài tập 4: Bắt ong bay - Công việc của nhóm: Bắt được đàn ong bay - Nguồn lực cần thiết: Mũ bắt ong, - Địa điểm: Địa điểm nuôi ong - Cách thức: chia nhóm nhỏ (3 – 5 học viên/nhóm) - Thời gian cần thiết để thực hiện công việc: 4 giờ - Phương pháp đánh giá: Giáo viên quan sát thực hiện của học viên, dựa

theo tiêu chuẩn trong phiếu đánh giá bắt đàn ong bay. - Kết quả và sản phẩm phải đạt được: + Bắt được đàn ong bay. Bài tập 5: Bắt ong trong hốc cây, hốc đá - Công việc của nhóm: Bắt được đàn ong hốc cây, hốc đá - Nguồn lực cần thiết: Có đàn ong trong hốc cây, hốc đá - Địa điểm: Địa điểm nuôi ong - Cách thức: chia nhóm nhỏ (3 – 5 học viên/nhóm) - Thời gian cần thiết để thực hiện công việc: 4 giờ - Phương pháp đánh giá: Giáo viên quan sát thực hiện của học viên, dựa

theo tiêu chuẩn trong phiếu đánh giá bắt ong trong hốc cây, hốc đá. - Kết quả và sản phẩm phải đạt được: + Bắt được đàn ong trong hốc cây, hốc đá. Bài 2: Dụng cụ nuôi ong Bài tập 1: Đóng thùng ong nội hiện đại - Công việc của nhóm: mỗi nhóm đóng 1 thùng ong nội theo tiêu chuẩn - Nguồn lực cần thiết: Bản thiết kế thùng nuôi ong, búa, đinh, gỗ - Địa điểm: Điểm thực hành - Cách thức: chia nhóm nhỏ (3 – 5 học viên/nhóm) - Thời gian cần thiết để thực hiện công việc: 4 giờ - Phương pháp đánh giá: Giáo viên quan sát thực hiện của học viên, dựa

theo tiêu chuẩn trong phiếu đánh giá kỹ năng đóng thùng nuôi ong. - Kết quả và sản phẩm phải đạt được: + Thùng ong nội đạt tiêu chuẩn

28

Bài tập 2: Sử dụng các dụng cụ thu mật - Công việc của nhóm: sử dụng các dụng cụ quay mật ( dao cắt, chổi,

thùng quay mật, dụng cụ lọc mật, lưới ngăn chúa. - Nguồn lực cần thiết: dao cắt, chổi, thùng quay mật, dụng cụ lọc mật,

lưới ngăn chúa. Đàn ong ở thời kỳ lấy mật - Địa điểm: Trại nuôi ong - Cách thức: chia nhóm nhỏ (3 – 5 học viên/nhóm) - Thời gian cần thiết để thực hiện công việc: 4 giờ - Phương pháp đánh giá: Giáo viên quan sát thực hiện của học viên, dựa

theo tiêu chuẩn trong phiếu đánh giá sử dụng các dụng cụ quay mật - Kết quả và sản phẩm phải đạt được: + Sử dụng được các dụng cụ thu mật Bài tập 3: Sử dụng các dụng cụ gắn tầng chân - Công việc của nhóm: sử dụng các dụng cụ gắn tầng chân - Nguồn lực cần thiết: Mỏ hàn, ghế gắn tầng chân, dây thép 0,5 ly, thước

cữ, tầng chân - Địa điểm: Phòng thực hành - Cách thức: chia nhóm nhỏ (3 – 5 học viên/nhóm) - Thời gian cần thiết để thực hiện công việc: 4 giờ - Phương pháp đánh giá: Giáo viên quan sát thực hiện của học viên, dựa

theo tiêu chuẩn trong phiếu đánh giá sử dụng các dụng cụ gắn tầng chân - Kết quả và sản phẩm phải đạt được: + Sử dụng được các dụng cụ gắn tầng chân Bài tập 4: Sử dụng các dụng cụ tạo chúa - Công việc của nhóm: sử dụng các dụng cụ tạo chúa - Nguồn lực cần thiết: Khung cầu tạo chúa, khuân mũ chúa, kim di trùng,

sáp làm mũ chúa, - Địa điểm: Phòng thực hành - Cách thức: chia nhóm nhỏ (3 – 5 học viên/nhóm) - Thời gian cần thiết để thực hiện công việc: 4 giờ - Phương pháp đánh giá: Giáo viên quan sát thực hiện của học viên, dựa

theo tiêu chuẩn trong phiếu đánh giá sử dụng các dụng cụ tạo chúa - Kết quả và sản phẩm phải đạt được: + Sử dụng được các dụng cụ tạo chúa

29

V. Yêu cầu về đánh giá kết quả học tập 5.1. Bài 1: Chuẩn bị giống ong

Tiêu chí đánh giá Cách thức đánh giá

- Phân tích đặc điểm vùng nuôi ong và lựa chọn giống ong nuôi - Đánh giá đàn ong nội, Ong Ý đạt tiêu chuẩn - Bắt ong soi đõ - Bắt ong bay - Bắt ong trong hốc cây, hốc đá

- Quan sát và đánh giá kết quả - Quan sát cách xác định và thực hiện của người học - Quan sát cách xác định và thực hiện của người học

5.2. Bài 2: Dụng cụ nuôi ong

Tiêu chí đánh giá Cách thức đánh giá

- Đóng thùng ong nội hiện đại - Sử dụng các dụng cụ quay mật - Sử dụng các dụng cụ gắn tầng chân - Sử dụng các dụng cụ tạo chúa

- Quan sát và đánh giá kết quả - Quan sát cách xác định và thực hiện của người học

30TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1]. TS. Phùng Hữu Chính; Cẩm nang nuôi ong . NXB Hà nội 2008 [2]. TS. Phùng Hữu Chính. Kỹ thuật nuôi ong nội địa cho người mới bắt đầu nuôi.NXB Lao động xã hội 2004 [3]. Ngô Đắc Thắng. Sổ tay kinh tế kỹ thuật nuôi ong. NXB Thanh hóa. [4]. Bùi Quý Huy. Kỹ thuật mới nuôi ong mật. NXB Nông nghiệp

31DANH SÁCH BAN CHỦ NHIỆM XÂY DỰNG CHƯƠNG TRÌNH,

BIÊN SOẠN GIÁO TRÌNH DẠY NGHỀ TRÌNH ĐỘ SƠ CẤP

(Theo Quyết định số 1415/QĐ-BNN-TCCB, ngày 27 tháng 6 năm 2011 của Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn)

1. Chủ nhiệm: Ông Phạm Thanh Hải - Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Bắc Bộ 2. Phó chủ nhiệm: Bà Đào Thị Hương Lan - Phó trưởng phòng Vụ Tổ chức cán bộ, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn 3. Thư ký: Ông Phùng Trung Hiếu - Giảng viên Trường Cao đẳng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Bắc Bộ 4. Các ủy viên: - Ông Trần Ngọc Trường, Giảng viên Trường Cao đẳng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Bắc Bộ - Ông Nguyễn Linh, Giảng viên Trường Cao đẳng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Bắc Bộ - Bà Bùi Thị Điểm, Giảng viên Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội - Ông Phùng Hữu Chính, Trung tâm Nghiên cứu Ong Trung ương./.

DANH SÁCH HỘI ĐỒNG NGHIỆM THU CHƯƠNG TRÌNH, GIÁO TRÌNH DẠY NGHỀ TRÌNH ĐỘ SƠ CẤP

(Theo Quyết định số 1785 /QĐ-BNN-TCCB ngày 05 tháng 8 năm 2011 của Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn)

1. Chủ tịch: Ông Nguyễn Đức Thiết, Phó hiệu trưởng Trường Cao đẳng Công nghệ và Kinh tế Bảo Lộc 2. Thư ký: Ông Hoàng Ngọc Thịnh, Chuyên viên chính Vụ Tổ chức cán bộ, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn 3. Các ủy viên: - Bà Võ Thị Hồng Xuyến, Giảng viên Trường Cao đẳng Công nghệ và Kinh tế Bảo Lộc - Ông Đinh Xuân Năm, Giáo viên Trường Cao đẳng nghề Công nghệ và Nông Lâm Đông Bắc - Ông Đỗ Viết Liêm, Chủ tịch Hội nông dân huyện Lương Sơn, Hoà Bình./.

32