-1-

Đề tài:

Chính sách đào tạo nguồn nhân lực cho

nông nghiệp, nông thôn Việt Nam.

-2-

MỞ ĐẦU

1. Sự cần thiết của đề tài

Đất nước ta đang trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá; nông nghiệp,

nông thôn cũng đang trong tiến trình này. Các nguồn lực đều được ưu tiên cho công

cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, trong đó có nguồn nhân lực giữ vị trí

then chốt, quyết định cho sự thành bại của công cuộc đổi mới này.

Cả 3 lĩnh vực kinh tế: Nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ chúng ta đều không

xem nhẹ cái nào. Tất cả đều phải phát triển, tất cả đều có yêu cầu nguồn nhân lực tốt.

Trong lĩnh vực nông nghiệp, nông thôn hiện nay nguồn nhân lực vừa thừa lại vừa

thiếu. Thừa là thừa lao động chân tay, lao động giản đơn; Thiếu là thiếu lao động tay

nghề cao, thiếu người quản lý, tổ chức giỏi. Cả hai điều đó đều tác động xấu và cản trở

sự phát triển của nông nghiệp, nông thôn.

Để nông nghiệp, nông thôn phát triển tốt, tương xứng với kỳ vọng phát triển đất

nước, phấn đấu đến năm 2020 nước ta cơ bản trở thành nước công nghiệp, nghĩa là khi

đó nông nghiệp, nông thôn đạt mức độ công nghiệp hoá, hiện đại hoá cơ bản, lực lượng

lao động trong nông nghiệp và ở nông thôn lúc này phải đảm bảo là động lực duy trì và

phát triển.

Như vậy nông nghiệp, nông thôn nước ta phải có nguồn nhân lực tốt, điều đó

không tự nhiên có được mà phải thực hiện đào tạo. Công tác này đã và đang ở đâu? Để

trả lời một phần câu hỏi lớn này chúng ta cần nghiên cứu đề tài “Đào tạo nguồn nhân

lực cho nông nghiệp, nông thôn Việt Nam - thực trạng, chủ trương chính sách và

khuyến nghị giải pháp”.

2. Giới hạn nghiên cứu.

Đề tài giới hạn trong phạm vi thời gian những năm gần đây, liên quan đến bức

tranh nguồn nhân lực ở nông thôn và trong nông nghiệp, thực trạng công tác đào tạo

-3-

nguồn nhân lực cho nông thôn, nông nghiệp, các thuận lợi, khó khăn và hạn chế của

nó; từ đó có những khuyến nghị về chủ trương chính sách. Không đi sâu và mở rộng

cho toàn bộ các ngành kinh tế và khu vực khác ngoài khu vực nông nghiệp và nông

thôn.

3. Mục tiêu nghiên cứu

a. Mục tiêu chung: Nghiên cứu thực trạng đào tạo nguồn nhân lực cho nông

nghiệp, nông thôn nước ta, chủ trương và chính sách chính hiện tại, từ đó đề ra khuyến

nghị giải pháp chính.

b. Các mục tiêu cụ thể:

- Hệ thống hoá lý thuyết về nguồn nhân lực cho nông nghiệp, nông thôn; đào tạo

nguồn nhân lực (cho nông nghiệp, nông thôn).

- Thực trạng nguồn nhân lực trong nông nghiệp, nông thôn nước ta hiện nay.

- Xu thế vận động của nguồn nhân lực trong khu vực nông nghiệp nông thôn.

- Thực trạng công tác đào tạo nguồn nhân lực cho nông nghiệp, nông thôn.

- Chủ trương và chính sách chủ yếu đối với công tác đào tạo nguồn nhân lực cho

nông nghiệp, nông thôn. Khuyến nghị giải pháp chính.

4. Phương pháp nghiên cứu

- Khai thác các nguồn số liệu có sẵn đã qua xử lý (thu thập số liệu thứ cấp) từ

các nguồn khác nhau để mô tả thực trạng (thống kê mô tả).

- Xây dựng khung lý thuyết để khái quát vấn đề.

-4-

NỘI DUNG

1. LÝ LUẬN VỀ NGUỒN NHÂN LỰC, NGUỒN NHÂN LỰC CHO

NÔNG NGHIỆP VÀ NÔNG THÔN

1.1. Nguồn nhân lực

Dưới đây là một số khái niệm về nguồn nhân lực:

- Nguồn nhân lực được hiểu là toàn bộ trình độ chuyên môn mà con người tích

luỹ được, có khả năng đem lại thu nhập trong tương lai (Beng, Fischer & Dornhusch,

1995). Nguồn nhân lực, theo GS. Phạm Minh Hạc (2001), là tổng thể các tiềm năng lao

động của một nước hay một địa phương sẵn sàng tham gia một công việc lao động nào

đó.

- Theo định nghĩa của Liên hiệp quốc, nguồn nhân lực là trình độ lành nghề, là

kiến thức và năng lực của toàn bộ cuộc sống con người hiện có thực tế hoặc tiềm năng

để phát triển kinh tế - xã hội trong một cộng đồng.

- Nguồn nhân lực theo nghĩa hẹp và để có thể lượng hoá được trong công tác kế

hoạch hoá ở nước ta được quy định là một bộ phận của dân số, bao gồm những người

trong độ tuổi lao động có khả năng lao động theo quy định của Bộ luật lao động Việt

Nam (nam đủ 15 đến hết 60 tuổi, nữ đủ 15 đến hết 55 tuổi).

Trên cơ sở đó, một số nhà khoa học Việt Nam đã xác định nguồn nhân lực hay

nguồn lực con người bao gồm lực lượng lao động và lao động dự trữ. Trong đó lực

lượng lao động được xác định là người lao động đang làm việc và người trong độ tuổi

lao động có nhu cầu nhưng không có việc làm (người thất nghiệp). Lao động dự trữ

bao gồm học sinh trong độ tuổi lao động, người trong độ tuổi lao động nhưng không có

nhu cầu lao động.

-5-

1.2. Nguồn nhân lực cho nông nghiệp và nông thôn.

Từ các khái niệm trên, ta có thể hiểu là:

- Nguồn nhân lực cho nông nghiệp hay nguồn lực con người cho nông nghiệp

bao gồm lực lượng lao động trong nông nghiệp và lao động dự trữ cho nông nghiệp.

- Nguồn nhân lực cho nông thôn hay nguồn lực con người cho nông thôn bao

gồm lực lượng lao động hiện có đang phục vụ cho nông thôn và lao động dự trữ sẽ

phục vụ cho nông thôn cũng như sẽ có ở nông thôn. Nguồn nhân lực này bao gồm cả

số lượng lao động sẽ từ nông thôn chuyển cho khu vực đô thị và của khu vực đô thị

cung cấp cho nông thôn.

1.3. Đào tạo nguồn nhân lực, chủ trương chủ yếu cho đào tạo nguồn nhân

lực cho nông nghiệp, nông thôn.

Theo giáo trình kinh tế lao động “Đào tạo nguồn nhân lực là quá trình trang bị

kiến thức nhất định và chuyên môn nghiệp vụ cho người lao động để họ có thể đảm

nhận được một số công việc nhất định. Đào tạo gồm đào tạo kiến thức phổ thông và

đào tạo kiến thức chuyên nghiệp”.

Theo quá trình quản trị nhân lực đào tạo được biểu hiện là các hoạt động nhằm

giúp cho người lao động có thể thực hiện tốt hơn chức năng nhiệm vụ của mình.

Với nguồn nhân lực thì đào tạo luôn đi liền với phát triển. Theo nghĩa rộng: phát

triển nguồn nhân lực là tổng thể các hoạt động học tập có tổ chức được tiến hành trong

những khoảng thời gian nhất định để nhằm tạo ra sự thay đổi hành vi nghề nghiệp của

người lao động. Theo nghĩa hẹp: phát triển là các hoạt động học tập vượt ra khỏi phạm

vi công việc trước mắt của người lao động, nhằm mở ra cho họ những công việc mới

dựa trên cơ sở những định hướng tương lai của tổ chức hoặc phát triển khả năng nghề

nghiệp của họ (giáo trình QTNL).

Một cách định nghĩa khác : Phát triển được hiểu là quá trình làm tăng kiến thức,

kỹ năng, năng lực và trình độ của cá nhân người lao động để họ hoàn thành công việc ở

vị trí cao hơn trong nghề nghiệp của bản thân họ (theo giáo trình KTLĐ)

-6-

Phát triển xét trên phạm vi phát triển con người thì đó là sự gia tăng giá trị cho

con người về cả tinh thần, đạo đức, tâm hồn, trí tuệ, kỹ năng…lẫn thể chất. Phát triển

nguồn lực con người nhằm gia tăng các giá trị ấy cho con người, làm cho con người trở

thành những người lao động có năng lực và phẩm chất cần thiết, đáp ứng được yêu cầu

ngày càng cao của sự nghiệp phát triển kinh tế-xã hội.

Theo Nghị quyết số 26-NQ/TW, ngày 5 tháng 8 năm 2008 Hội nghị lần thứ bảy

Ban Chấp hành Trung ương khoá X về nông nghiệp, nông dân, nông thôn; Đào tạo

nguồn nhân lực cho nông nghiệp, nông thôn được cụ thể hoá là: “Tăng cường đào tạo,

bồi dưỡng kiến thức khoa học kỹ thuật sản xuất nông nghiệp tiên tiến, hiện đại cho

nông dân; đào tạo nghề cho bộ phận con em nông dân để chuyển nghề, xuất khẩu lao

động; đồng thời tập trung đào tạo nâng cao kiến thức cho cán bộ quản lý, cán bộ cơ sở.

Hình thành chương trình mục tiêu quốc gia về đào tạo nghề, phát triển nguồn nhân lực,

đảm bảo hàng năm đào tạo khoảng 1 triệu lao động nông thôn. Thực hiện tốt việc xã

hội hoá công tác đào tạo nghề”. Đây là một chủ trương lớn của Đảng nhằm phát triển

nông nghiệp, nông thôn.

2. THỰC TRẠNG NGUỒN NHÂN LỰC VÀ ĐÀO TẠO NGUỒN NHÂN

LỰC CHO NÔNG NGHIỆP, NÔNG THÔN VIỆT NAM

2.1. Tình hình lao động nông nghiệp, nông thôn hiện nay

Trong những năm gần đây, dù dã có nhiều chuyển biến theo hướng tích cực

song phần lớn lao động của nước ta vẫn ở nông thôn, hoạt động trong sản xuất nông

nghiệp chiếm tỷ lệ áp đảo (xem bảng 1 và 2).

-7-

Bảng 1. Lao động đang làm việc tại thời điểm 1/7 hàng năm phân ngành kinh tế

(2004-2008)

(Đơn vị: Nghìn người)

2004 2005 2006 2007

Sơ bộ

2008

TỔNG SỐ 41586,3 42526,9 43338,9 44173,8 44915,8

Nông nghiệp và lâm nghiệp 23026,1 22800,0 22439,3 22177,4 21950,4

Thuỷ sản 1404,6 1482,4 1555,5 1634,5 1684,3

Công nghiệp khai thác mỏ 324,4 341,2 370,0 397,5 431,2

Công nghiệp chế biến 4832,0 5248,5 5655,8 5963,4 6306,2

Sản xuất và phân phối điện, khí đốt 137,2 151,4 173,4 197,0 224,6

Xây dựng 1922,9 1998,9 2136,5 2267,8 2394,0

TN; sửa chữa xe có động cơ, mô tô,

xe máy và đồ dùng cá nhân và gia đình 4767,0 4933,1 5114,0 5291,9 5371,9

Khách sạn và nhà hàng 755,3 767,5 783,3 813,9 830,9

Vận tải, kho bãi và thông tin liên lạc 1202,2 1208,2 1213,8 1217,4 1221,7

Tài chính, tín dụng 124,9 156,3 182,8 209,9 220,1

Hoạt động khoa học và công nghệ 25,0 24,5 26,0 26,9 26,9

Các hoạt động liên quan đến kinh doanh tài

sản và dịch vụ tư vấn 129,7 151,4 178,7 216,0 251,5

QLNN; bảo đảm XH bắt buộc 535,6 648,4 716,9 793,2 866,9

Giáo dục và đào tạo 1183,9 1233,7 1300,2 1356,7 1401,4

-8-

Y tế và hoạt động cứu trợ xã hội 344,7 359,7 372,7 384,3 399,8

Hoạt động văn hoá và thể thao 128,8 132,7 134,3 136,4 134,7

Các hoạt động Đảng, đoàn thể và hiệp hội 125,9 149,5 171,5 192,9 220,1

Hoạt động phục vụ cá nhân, công cộng và

dịch vụ làm thuê 616,1 739,5 814,2 896,7 979,2

Nguồn: Tổng cục thống kê.

Bảng 2. Cơ cấu lao động đang làm việc tại thời điểm 1/7 hàng năm phân theo

ngành kinh tế.

(Đơn vị: Nghìn người)

2004 2005 2006 2007 Sơ bộ 2008

TỔNG SỐ 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Nông nghiệp và lâm nghiệp 55,37 53,61 51,78 50,20 48,87

Thuỷ sản 3,38 3,49 3,59 3,70 3,75

Công nghiệp khai thác mỏ 0,78 0,80 0,85 0,90 0,96

Công nghiệp chế biến 11,62 12,34 13,05 13,50 14,04

Sản xuất và phân phối điện, khí đốt 0,33 0,36 0,40 0,44 0,50

Xây dựng 4,62 4,70 4,93 5,13 5,33

TN; sửa chữa xe có động cơ, mô tô,

xe máy và đồ dùng cá nhân và gia đình 11,46 11,60 11,80 11,98 11,96

Khách sạn và nhà hàng 1,82 1,80 1,81 1,84 1,85

Vận tải, kho bãi và thông tin liên lạc 2,89 2,84 2,80 2,76 2,72

Tài chính, tín dụng 0,30 0,37 0,42 0,48 0,49

-9-

Hoạt động khoa học và công nghệ 0,06 0,06 0,06 0,06 0,06

Các hoạt động liên quan đến kinh doanh tài sản và

dịch vụ tư vấn 0,31 0,36 0,41 0,49 0,56

QLNN; bảo đảm XH bắt buộc 1,29 1,52 1,65 1,80 1,93

Giáo dục và đào tạo 2,85 2,90 3,00 3,07 3,12

Y tế và hoạt động cứu trợ xã hội 0,83 0,85 0,86 0,87 0,89

Hoạt động văn hoá và thể thao 0,31 0,31 0,31 0,31 0,30

Các hoạt động Đảng, đoàn thể và hiệp hội 0,30 0,35 0,40 0,44 0,49

Hoạt động phục vụ cá nhân, công cộng và dịch vụ

làm thuê 1,48 1,74 1,88 2,03 2,18

Nguồn: Tổng cục thống kê.

Qua 2 bảng số liệu cho ta thấy tổng số lao động hoạt động trong các ngành kinh

tế thuộc lĩnh vực nông nghiệp (tạm tính, gồm nông lâm nghiệp và thuỷ sản) đến 2008

là 23,647 triệu người, chiếm 52,62% trên tổng số lao động của cả nước. Về cơ cấu lao

động như vậy là quá lạc hậu so với các nước phát triển (dưới 10%).

Theo Tổ chức Lương nông LHQ (FAO), năm 2005 tỷ lệ lao động nông nghiệp ở

nước ta còn quá cao (67%), trong khi đó ở nhiều nước trong khu vực Đông Nam Á, tỷ

lệ này thấp hơn nhiều: Thái Lan (56%), Indonesia (48%), Philippines (39%) và

Malaysia (18%); Theo số liệu tại bảng 1, tỷ lệ này có sai lệch (khoảng 57,1%) nhưng

vẫn cao hơn so với các nước đó.

Về năng suất lao động của lao động ngành nông nghiệp cũng rất thấp, dù đã

tăng từ 4 triệu đồng/người năm 2000 lên 12,2 triệu đồng/người năm 2008 (tăng 3.05

lần trong 8 năm), song so với bình quân của tất cả các ngành kinh tế (năm 2008: 32,9

triệu đồng/người/năm) là quá thấp, mức chênh lệch lên tới gần 2,7 lần.

Nguyên nhân lao động nông nghiệp có năng suất thấp là do sản xuất nông

nghiệp chủ yếu ở quy mô nhỏ; Trong những năm qua, mặc dù diện tích đất nông

-10-

nghiệp có tăng lên, nhưng do quá trình đô thị hoá, đất phát triển công nghiệp và các

nhu cầu khác không ngừng tăng lên, nên diện tích đất nông nghiệp tăng không đáng kể.

Trong khí đó dân số tăng nhanh làm cho đất nông nghiệp bình quân đầu người giảm.

Hiện nay, diện tích đất nông nghiệp chỉ còn 1.224 m2/người (bình quân trên thế giới là

2.500 m2/người). Thấp nhất là khu vực đồng bằng sông Hồng chỉ có 497 m2. Mặt

khác, đất nông nghiệp lại phân bổ manh mún. Hiện nay, cả nước có tới hơn 75 triệu

thửa ruộng, làm cho sản xuất nông nghiệp rất khó áp dụng những tiến bộ khoa học kỹ

thuật, cơ giới hoá, hiện đại hoá để sản xuất mang tính hàng hoá. Đồng thời trình độ

công nghệ lạc hậu, tỷ lệ thất nghiệp và thiếu việc làm ở khu vực nông thôn cao (xem

bảng 3).

Bảng 3. Tỷ lệ thất nghiệp và tỷ lệ thiếu việc làm của lực lƣợng lao động trong độ

tuổi năm 2008 phân theo vùng(*)

Tỷ lệ thất nghiệp Tỷ lệ thiếu việc làm

Chung Thành

thị

Nông

thôn Chung Thành thị Nông thôn

CẢ NƢỚC 2,38 4,65 1,53 5,10 2,34 6,10

Đồng bằng sông Hồng 2,29 5,35 1,29 6,85 2,13 8,23

Trung du và miền núi phía Bắc 1,13 4,17 0,61 2,55 2,47 2,56

Bắc Trung Bộ và duyên hải miền Trung 2,24 4,77 1,53 5,71 3,38 6,34

Tây Nguyên 1,42 2,51 1,00 5,12 3,72 5,65

Đông Nam Bộ 3,74 4,89 2,05 2,13 1,03 3,69

Đồng bằng sông Cửu Long 2,71 4,12 2,35 6,39 3,59 7,11

(*) Số liệu sơ bộ. Nguồn: Tổng cục thống kê.

-11-

Đặc biệt là trình độ tay nghề của lao động nông nghiệp quá thấp. Sự phát triển

mạnh mẽ của khoa học và công nghệ tác động mạnh đến nông nghiệp, nông dân, nông

thôn. Khoa học, công nghệ trực tiếp giúp nâng cao năng suất lao động, chất lượng, hạ

giá thành sản phẩm, thay đổi cơ cấu sản xuất nông nghiệp... Nhưng do lao động nông

thôn Việt Nam qua đào tạo nghề còn ít nên sản xuất nông nghiệp chủ yếu dựa vào

kinh nghiệm, đa số chưa đủ khả năng tiếp thu và ứng dụng khoa học, công nghệ vào

sản xuất. Số lao động ở khu vực nông thôn qua đào tạo chiếm tỷ lệ thấp, chỉ 17,65%

trong năm 2006, và tăng lên 18,68% vào năm 2007. (Song theo Bộ trưởng Bộ

NN&PTNT, Cao Đức Phát, năm 2009 tỷ lệ lao động ở nông thôn đã được qua đào tạo

chỉ đạt 16%, trong tổng số 25 triệu nông dân).

2.2. Xu thế vận động của lao động khu vực nông nghiệp, nông thôn

Với tốc độ phát triển đô thị nhanh trong những năm qua, các khu đô thị luôn

được mở rộng, sự phát triển mạnh mẽ của các ngành kinh tế và dịch vụ tại đô thị đã tạo

sức hút lớn đối với lao động từ nông thôn. Quá trình này diễn ra cũng đồng nghĩa với

việc lao động đang dịch chuyển rất mạnh mẽ từ lao động nông nghiệp sang lao động

công nghiệp và dịch vụ.

Theo số liệu từ năm 2007, Việt Nam có 34,8 triệu lao động ở khu vực nông thôn

(chiếm 74,5%). Tuy nhiên, tỷ lệ này đang biến đổi theo hướng tích cực, tăng tỷ lệ lao

động làm việc trong các lĩnh vực công nghiệp, thương mại và dịch vụ, đồng thời giảm

tỷ lệ lao động trong khu vực nông - lâm - ngư nghiệp (năm 2006, lao động làm việc

trong nhóm ngành nông - lâm - ngư nghiệp là 23,2 triệu người (chiếm 69%). Năm 2007

còn 21,7 triệu người (chiếm 62,5%), giảm 6,5%).

Xu thế này là tất yếu trong quá trình phát triển của các nước đang phát triển.

Việt Nam chúng ta cũng vậy. Song điều cần quan tâm ở đây là sự chuyển dịch này diễn

ra không như mong muốn. Thể hiện ở việc phần lớn lao động chuyển từ nông thôn ra

thành thị và chuyển từ nông nghiệp sang công nghiệp dịch vụ là lao động chưa qua đào

tạo, chưa có tay nghề cao; vì vậy họ là những người phải chấp nhận mức thu nhập thấp,

công việc bếp bênh không ổn định, rất dễ thất nghiệp và buộc phải quay lại khu vực

-12-

nông thôn và chấp nhận làm nông nghiệp (dù thu nhập rất thấp). Tâm lý của các lao

động chuyển từ khu vực nông nghiệp, nông thôn sang thành thị và khu vực kinh tế phi

nông nghiệp, là không ổn định, họ không dời bỏ hẳn được nông nghiệp nông thôn.

Hiện tượng này lý giải cho tỷ lệ thiếu việc làm (bán thất nghiệp) ở khu vực nông thôn

lên tới 6,1%. Theo tác giả Bùi Quang Bình - Đại học kinh tế Đà Nẵng, năm 2002 số

người không có việc làm ở nông thôn (theo quy đổi) lên tới 7,5 triệu người. Các vấn đề

nói trên nói lên là sự chuyển dịch đó là không có tính bền vững, dễ đẩy xã hội nông

thôn đến sự xáo trộn và thiếu an toàn, đặc biệt nghiêm trọng hơn trong trường hợp gặp

phải các cú sốc bất thường như khủng hoảng kinh tế.

Trong lúc đòi hỏi nguồn nhân lực cao để đáp ứng yêu cầu phát triển nông

nghiệp nông thôn thì sức hút của khu vực này lại kém hấp dẫn. Vì vậy việc giữ được

lao động có tay nghề trình độ cao lại nông thôn nông nghiệp và từ khu vực đô thị về là

khá yếu ớt. Tình hình đó làm trầm trọng hơn sự yếu kém của nguồn nhân lực nông

nghiệp, nông thôn, tạo sức ép lớn cho công tác đào tạo nguồn nhân lực cho nông

nghiệp nông thôn.

2.3. Thực trạng đào tạo nguồn nhân lực cho nông nghiệp, nông thôn Việt

Nam

2.3.1. Khó khăn trong phát triển nguồn nhân lực cho nông thôn, nông nghiệp

và sức ép của các khó khăn đó cho công tác đào tạo.

Đào tạo nguồn nhân lực cho nông nghiệp, nông thôn của nước ta trong những

năm qua luôn được quan tâm và ngày càng được quan tâm. Ở đây ta cũng cần phân biệt

rõ, nguồn nhân lực cho nông nghiệp, nông thôn không chỉ nằm trong số đối tượng là

nông dân. Đó là tất cả lao động ở đầy đủ các lĩnh vực kinh tế, quản lý. Vì nông thôn

chứa đựng tất cả các yếu tố về kinh tế, văn hoá, xã hội, sản xuất và kinh doanh (nông

lâm ngư ngiệp, công nghiệp, thương mại, dịch vụ).

Xét về nguồn nhân lực cho nông thôn: Nông thôn Việt Nam cũng như nông thôn

của các nước đang phát triển, trong đó chứa đựng toàn bộ các lĩnh vực về kinh tế, chính

-13-

trị, văn hoá xã hội. Nông thôn không chỉ đòi hỏi nguồn nhân lực có chất lượng cho

nông lâm ngư nghiệp, bởi vì nông thôn không chỉ có nông nghiệp mà có đầy đủ các

ngành thuộc nông nghiệp và dịch vụ. Vì vậy đòi hỏi cần phải có đầy đủ nhân lực có

chất lượng cho cả công nghiệp và dịch vụ ở nông thôn.

Song tâm lý phổ biến của các lao động đã được đào tạo có chất lượng cao không

muốn về nông thôn, họ bám trụ ở đô thị để có cơ hội việc làm và mức lương cao hơn.

Tâm lý đó được tạo ra bởi thực tế khách quan là nông thôn không có đầy đủ cơ sở vật

chất kỹ thuật để sử dụng người lao động tay nghề cao, các cá nhân ít có cơ hội thăng

tiến về nghề nghiệp cũng như phát huy được tính năng động sáng tạo; mặt khác là do

sự ít đa dạng về sản xuất và hoạt động kinh doanh, sự không hoàn thiện của sản xuất

dẫn đến việc chỉ dừng lại ở nhu cầu sử dụng lao động chân tay đơn giản, không có nhu

cầu sử dụng lao động kỹ thuật cao và phức tạp, thành ra người có kiến thức và tay nghề

ở nông thôn trở nên bị thừa một cách bất đắc dĩ.

Xét riêng trong lĩnh vực lao động trong nông lâm ngư nghiệp cũng bị giới hạn

bởi đặc điểm của nông nghiệp nước ta: nhỏ lẻ, manh mún và giản đơn. Thực tế nông

nghiệp nước ta vẫn rất thiếu lao động tay nghề cao cho phát triển, nhưng sự phát triển

nông nghiệp quá chậm lại làm cản trở công tác đào tạo nghề. Ví dụ đơn giản như để có

nhiều người làm cơ khí nông nghiệp thì nông nghiệp phải sử dụng nhiều máy móc thiết

bị cơ giới; để sử dụng nhiều máy móc cơ giới thì đồng ruộng phải đủ lớn về quy mô

diện tích. Song ở nước ta ruộng đất manh mún, toàn mảnh nhỏ nên không cần máy

móc, từ đó máy không có nhiều dẫn đến không có người có nhu cầu được đào tạo về cơ

khí nông nghiệp. Đây chính là nguyên nhân các cơ sở đào tạo nghề nông nghiệp cũng

không phát triển được, điều này cũng diễn ra cả trên góc độ đào tạo tay nghề cũng như

đào tạo quản lý cho nông nghiệp, nông thôn.

Xét về đào tạo nhân lực cho công nghiệp và dịch vụ ở nông thôn, điều tương tự

cũng xảy ra, nhưng nguyên nhân lại ở khía cạnh khác. Để có đội ngũ đông đảo lao

động có trình độ và tay nghề cao trong hoạt động thương mại, dịch vụ thì điều cần là

thương mại và dịch vụ phải phát triển. Riêng về dịch vụ, xuất phát cho sự phát triển là

-14-

nhu cầu, nhu cầu dịch vụ lại bắt đầu từ sự phân công và chuyên môn hoá. Ở nông thôn

nói chung, trong sản xuất nông nghiệp nói riêng của nước ta thì mức độ chuyên môn

hoá còn quá thấp, phần lớn các hộ nông dân còn hoạt động sản xuất ở dạng tự cung, tự

cấp dẫn đến các nhu cầu về dịch vụ thương mại hàng hoá khó phát triển. Thu nhập thấp

của đa số cư dân nông thôn cũng cản trở dịch vụ phát triển, họ không đủ để chi trả cho

các dịch vụ về y tế, giáo dục, thông tin và bảo hiểm ở mức độ trung bình. Điều này là

một phần nguyên nhân làm cho các ngành dịch vụ này ở nông thôn phát triển chậm, lao

động hoạt động trong lĩnh vực này ở nông thôn cũng có thu nhập không cao và luôn

mong muốn chuyển từ nông thôn về làm việc tại đô thị và chuyển từ các vùng sâu,

vùng xa khó khăn về nơi đồng bằng. Xu hướng này làm cho nông thôn nói chung và

vùng nông thôn miền núi luôn bị mất đi những người giỏi, mặc dù được quan tâm hơn

trong công tác đào tạo.

Trên đây là những vấn đề nói lên sự khó khăn trong phát triển nguồn nhân lực

cho nông thôn, nông nghiệp; Mặt khác các vấn đề đó cũng thể hiện một phần sự bất

cập cũng như sức ép đối với công tác đào tạo nhân lực cho nông nhiệp, nông thôn, đó

là: trong giai đoạn hiện nay nông thôn, nông nghiệp sự bổ sung là ít hơn sự mất đi của

nguồn nhân lực có tay nghề, năng lực và trình độ cao, nếu không muốn nói rằng: ở

nông thôn, trong nông nghiệp càng đào tạo thì càng mất đi người giỏi.

2.3.2. Thực trạng công tác đào tạo nguồn nhân lực cho nông thôn, nông

nghiệp.

Như đã nói ở trên, đào tạo nguồn nhân lực cho nông thôn không chỉ đào tạo lao

động trong sản xuất, mà cả đào tạo nhân lực cho quản lý; nông thôn không chỉ cần có

nhân lực cho nông nghiệp mà cần cả nhân lực cho công nghiệp, thương mại và dịch vụ.

Đồng thời đào tạo phải gắn liền với sử dụng, tạo công ăn việc làm, đào tạo bổ sung đi

đôi với giữ lại nhân tài cho nông thôn, nông nghiệp. Phần này chúng ta xem xét thực

trạng công tác đào tạo, các mặt thuận lợi, khó khăn và yếu kém của nó. Sau đó kết hợp

với các phân tích về thực trạng nguồn lao động và các xu thế dịch chuyển của lao động

ở nông thôn, nông nghiệp để có các khuyến nghị cho chủ trương và chính sách.

-15-

Hiện cả nước có 13 trường ĐH, CĐ có đào tạo về nông lâm nghiệp; 60% trường

TCCN, CĐ nghề, trung cấp nghề, trung tâm dạy nghề về nông lâm nghiệp. Các trường

này chuyên đào tạo các cán bộ khoa học kỹ thuật và quản lý, đào tạo tay nghề cho lao

động nông nghiệp, nông thôn. Thực tế cho thấy nhu cầu về cán bộ được đào tạo qua

các trường này là rất lớn, nhưng hầu hết các trường này lại có sức hấp dẫn thấp, công

tác tuyển sinh gặp nhiều khó khăn trong các năm qua.

Thực tế công tác đào tạo lại đang diễn ra ngược lại với yêu cầu của nguồn nhân

lực cho nông nghiệp, nông thôn. Các ngành về chế biến nông - lâm - thuỷ sản, đào tạo

lao động cho công nghiệp chế biến, rất cần cho phát triển nông thôn, đồng thời nhu cầu

về nguồn nhân công được đào tạo ở các ngành này là rất lớn; Nhưng hàng năm các

trường tuyển sinh rất khó khăn vì học sinh cho rằng sau khi tốt nghiệp các trường này

phải làm ở nông thôn, ở các vùng khó khăn nên không thích.

Các ngành về công nghiệp, xây dựng liên quan đến nông nghiệp, nông thôn mặc

dù rất dễ xin việc sau khi đào tạo nhưng cũng không có sức hấp dẫn như công nghiệp

thuỷ điện, xây dựng thuỷ lợi, cơ khí nông nghiêp vv…

Trong những năm gần đây, công tác đào tạo nghề tại chỗ cho lực lượng lao động

tại nông thôn, đào tào nghề nông nghiệp được quan tâm. Hoạt động dạy nghề đi liền

với chuyển đổi ngành nghề được áp dụng cho các địa phương có diện tích đất nông

nghiệp bị thu hồi chuyển đổi mục đích sử dụng như xây dựng đô thị, khu công nghiệp.

Nông dân mất đất dều được ưu tiên đào tạo chuyển đổi ngành nghề với một phần kinh

phí do ngân sách nhà nước cung cấp. Hầu các đơn vị cấp huyện có nông nghiệp nông

dân đều có trạm khuyến nông, đây là đơn vị chuyên công tác chuyển giao khoa học kỹ

thuật cho nông dân. Việc học nghề cũng được phát triển qua các trung tâm dạy nghề

cấp huyện, thông qua sự phối hợp của các đoàn thể (như Hội Nông dân Việt Nam) với

các tổ chức đào tạo.

Nhìn chung về hình thức thì công tác dạy nghề cho nông dân đã có những

chuyển biến tích cực, nhất là trong một năm qua, kể từ khi có Nghị quyết số 26-

NQ/TW, ngày 5 tháng 8 năm 2008 Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương

-16-

khoá X về nông nghiệp, nông dân, nông thôn; Song vẫn còn những tồn tại yếu kém lớn

như: Đào tạo theo số lượng, chất lượng đào tạo kém, tổ chức đào tạo mang tính hình

thức, theo phong trào, nông dân không tích cực tham gia đào tạo nghề vì nhiều chương

trình đào tạo không thiết thực… Trong khi đó các cơ sở đào tạo nghề có cơ sở vật chất

yếu kém, đội ngũ giáo viên thiếu, yếu về chuyên môn, chất lượng thấp cũng là nguyên

nhân làm cho nông dân không tin tưởng vào các chương trình đào tạo của chính phủ và

không tham gia học tập tích cực.

3. CHỦ TRƢƠNG, CHÍNH SÁCH CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƢỚC

VỀ ĐÀO TẠO NGUỒN NHÂN LỰC CHO NÔNG THÔN, NÔNG

NGHIỆP; MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ VỀ CHÍNH SÁCH.

3.1. Chủ trƣơng và chính sách chủ yếu về đào tạo nguồn nhân lực cho nông

thôn, nông nghiệp.

Thực hiện chiến lược đào tạo nguồn nhân lực cho phát triển đất nước, đào tạo

nhân lực cho nông nghiệp, nông dân không nằm ngoài chiến lược này. Chính sách cho

giáo dục và đào tạo đã bao hàm những điểm chung nhất cho việc đào tạo nhân lực,

trong đó có đào tạo nhân lực cho nông thôn, nông nghiệp. Song với đặc thù nông thôn,

nông nghiệp có những đặc điểm riêng, với yêu cầu bức thiết trong giai đoạn phát triển

hiện nay, Đảng đã có Nghị quyết số 26-NQ/TW, ngày 5 tháng 8 năm 2008 Hội nghị lần

thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương khoá X về nông nghiệp, nông dân, nông thôn.

Trong nghị quyết này, chủ trương về đào tạo nhân lực đã được cụ thể hoá là: “Tăng

cường đào tạo, bồi dưỡng kiến thức khoa học kỹ thuật sản xuất nông nghiệp tiên tiến,

hiện đại cho nông dân; đào tạo nghề cho bộ phận con em nông dân để chuyển nghề,

xuất khẩu lao động; đồng thời tập trung đào tạo nâng cao kiến thức cho cán bộ quản

lý, cán bộ cơ sở. Hình thành chương trình mục tiêu quốc gia về đào tạo nghề, phát

triển nguồn nhân lực, đảm bảo hàng năm đào tạo khoảng 1 triệu lao động nông thôn.

Thực hiện tốt việc xã hội hoá công tác đào tạo nghề”.

-17-

Thực hiện chủ trương này, Chính phủ đã xây dựng ““Đào tạo nghề cho lao động

nông thôn đến năm 2020”. Đề án này đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại

quyết định số 1956/QĐ-TTg, ngày 27 tháng 11 năm 2009. Theo Đề án này, công tác

đào tạo nghề cho nông dân mang tính toàn diện: Đảm bảo đào tạo lao động có tay nghề

đáp ứng được yêu cầu cho phát triển nông thôn, nông nghiệp, cung cấp lao động cho

nhu cầu phát triển của đất nước, dần chuyển đổi cơ cấu lao đông theo hướng tích cực,

từ đó góp phần chuyển đổi cơ cấu kinh tế đất nước, đáp ứng được yêu cầu công nghiệp

hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn; đồng thời có cơ cấu lao động hợp lý khi

nước ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp vào năm 2020 (như mục tiêu mà Đảng

và nhà nước đề ra).

3.2. Một số khuyến nghị chính sách.

Chính sách cho công tác đào tạo nguồn nhân lực cho nông thôn, nông nghiệp

nằm trong hệ thống chính sách phát triển nông nghiệp nông thôn, để phát huy được yêu

cầu phải có sự đồng bộ trong việc xây dựng và thực hiện. Việc hoàn thiện chính sách

đào tạo phải đi liền với việc hoàn thiện các chính sách khác. Suy rộng ra thì chính sách

đào tạo nhân lực cho nông nghiệp nông thôn cũng không thể tách rời ra với các chính

sách đào tạo nhân lực cho khu vực đô thị và các ngành công nghiệp, thương mại dịch

vụ.

Căn cứ vào tình hình thực tế của nguồn nhân lực và thực trạng công tác đào tạo

nguồn nhân lực cho nông nghiệp nông thôn nước ta hiện nay, thì chính sách sách của

nhà nước cần tập trung giải quyết một số các vấn đề sau:

Thứ nhất: Tăng cường đầu tư cho giáo dục đào tạo và hướng nghiệp từ bậc phổ

thông tại khu vực nông thôn.

Đầu tư cả về cơ sở vật chất, lẫn tạo điều kiện thuận lợi để thu hút được đội ngũ

giáo viên có chất lượng và tâm huyết thật sự với nông thôn, nông nghiệp. Trong đó cần

giải quyết chế độ thu nhập hợp lý để đội ngũ giáo viên yên tâm công tác không bỏ nghề

và bỏ địa bàn nông thôn để về thành thị, bỏ miền núi vùng sâu để về miền xuôi.

-18-

Cải tiến chương trình giáo dục, tập trung nhiều hơn về đào tạo tay nghề, hướng

nghiệp ngành nghề để phân luồng học sinh nông thôn từ bậc trung học, trong đó có sự

phân loại học sinh theo tiêu chuẩn hợp lý để hướng học sinh vào cấp học và ngành học

hợp lý để tránh lãng phí trong đào tạo. Làm tốt việc này sẽ góp phần tránh được hiện

tượng thừa thầy thiếu thợ như hiện nay, lao động ít phải đào tạo lại và bằng lòng với

nghề nghiệp đã được lựa chọn, không gây xáo trộn trong nông thôn ngay từ lúc bước

vào độ tuổi lao động của cư dân nông thôn.

Đa dạng hoá hình thức đào tạo dạy nghề như chủ trương đã đề ra, nhất là có cơ

chế ưu đãi cho các tổ chức doanh nghiệp tham gia đào tạo nghề theo yêu cầu của

chính doanh nghiệp, thực hiện doanh nghiệp phải đào tạo lấy lao động, và phải trả phí

cho cơ sở đào tạo công nếu tuyển lao động từ các cơ sở đào tạo nhà nước. Thực hiện

được điều này sẽ tiết kiệm được ngân sách nhà nước trong đào tạo và dạy nghề, vì

lượng tiền ngân sách bỏ ra hỗ trợ doanh nghiệp trong liên kết đào tạo nghề sẽ có thể ít

hơn nhiều so với việc nhà nước phải bỏ kinh phí trực tiếp cho đào tạo, hơn nữa là

doanh nghiệp chịu trách nhiệm với chất lượng lao động của mình đào tạo ra như vậy

làm chất lượng nguồn nhân lực được nâng cao hơn.

Hướng ưu tiên vào các đối tượng theo học các ngành phục vụ nông thôn, nông

nghiệp như miễn giảm học phí, tăng mức học bổng cho học sinh sinh viên. Từ đây sẽ

giải quyết được tình hình khó khăn trong tuyển sinh đầu vào cho các ngành phục vụ

nông thôn nông nghiệp, đồng thời lựa chọn được nhân tài thực sự vì tạo được sự cạnh

tranh trong công tác tuyển sinh ở các trường cao đẳng và đại học, cũng như tạo điều

kiện cho con em nông thôn có cơ hội học tập nhiều hơn.

Thứ hai: Hướng chính sách vào việc đãi ngộ nhân tài phục vụ ở nông thôn,

nông nghiệp, nhằm thu hút người giỏi quản lý và lãnh đạo về với nông thôn, từ đó phá

bỏ tính cục bộ địa phương và kích thích sự vươn của nông thôn trong phát hiện và đào

tạo nhân tài.

Chế độ đãi ngộ được phân thành hai loại: thu nhập và cơ hội thăng tiến trong

nghề nghiệp. Với thu nhập là tăng lương, tăng các khoản phúc lợi được hưởng để tạo

-19-

thu nhập cao cho cán bộ quản lý ở nông thôn, xoá bỏ sự bất hợp lý trong việc hưởng

lương cao theo thâm niên công tác, tập trung ưu tiên theo chế độ trả lương theo hiệu

quả công việc và tính sáng tạo.

Với cơ hội thăng tiến, tập trung vào việc phá bỏ tính cục bộ địa phương ở nông

thôn, (đây là điểm cố hữu trong văn hoá nông thôn), thực hiện chính sách luân chuyển

cán bộ hợp lý, kiên quyết không để tình trạng địa phương không sử dụng người tài từ

nơi khác đến trong khi không có người đủ tầm lãnh đạo địa phương mình.

Đây là việc rất cần thiết để thu hút lực lượng lao động trẻ có trình độ cao đã

được về với nông thôn, nông nghiệp, đồng thời tạo áp lực lên chính cộng đồng dân cư

nông thôn trong việc tự đào tạo và phát triển nhân tài tránh sự áp đặt nguồn cán bộ

quản lý và lãnh từ cấp trên.

Thứ ba: Hướng chính sách vào giải quyết tình hình dịch chuyển lao động từ

nông thôn ra thành thị, từ nông nghiệp sang các ngành nghề khác với phương châm

đào tạo từng phần theo thời gian, không nóng vội trong mục tiêu đào tạo toàn diện.

Việc di chuyển lao động từ nông thôn ra thành thị là xu hướng tất yếu trong qua

trình phát triển. Các nước phát triển và đang phát triển trên thế giới đều đã và đang

diễn ra quá trình này, ở nước ta cũng phải chấp nhận đây là một thực tế mang tính tất

yếu. Thực tế diễn ra là rất nhanh chóng mang tính cấp bách, đặt ra yêu cầu không thể

đào tạo nhân lực một cách toàn diện trong một thời gian ngắn đối với lực lượng lao

động có nguồn gốc nông thôn.

Một mặt lực lượng lao động nông thôn vừa có trình độ tay nghề thấp đồng thời

có hiểu biết xã hội và trình độ nhận thức pháp luật thấp. Việc đào tạo tay nghề phải có

thời gian và phải có môi trường lao động cụ thể làm đầu ra cho công tác đào tạo, quá

trình lao động thực tế kiếm sống nơi đô thị trong các ngành công nghiệp dịch vụ bắt

buộc các lao động này phải học tập và tích luỹ về mặt nghề nghiệp. Nhưng để đảm bảo

an toàn cho quá trình mưu sinh và chuyển đổi nghề nghiệp trước hết lực lượng này phải

được trang bị các kiến thức về xã hội, pháp luật để có khả năng thích nghi với xã hội và

-20-

môi trường sống mới nơi đô thị và ngành nghề mới. Vì vậy việc tổ chức cho lao động

nông thôn học tập các kiến thức pháp luật, tìm hiểu về tác phong công nghiệp, văn hoá

đô thị và các kinh nghiệm tồn tại trong môi trường khác nông thôn phải tiến hành trước

khi định hướng đào tạo nghề nghiệp mới cho họ, sau đó mới là bước đào tạo nâng cao

tay nghề. Như vậy chính sách nhà nước phải đồng thời quan tâm cả hai mặt: trình độ

tay nghề và trình độ xã hội cho lao động ở nông thôn, phải có sự ưu tiên đầu tư công

trong đào tạo kiến thức xã hội, luật pháp, tác phong và môi trường cho lao động nông

thôn. Kết hợp điểm này với mục tiêu tư nhân hoá công tác đào tạo tay nghề được nêu ở

khuyến nghị thứ nhất sẽ được mô hình đào tạo toàn diện hơn, mang tính khả thi hơn.

Mặt khác lao động dịch chuyển từ nông thôn nông nghiệp sang đô thị, công

nghiệp dịch vụ chưa bền vững, một tỷ lệ lớn lao động qua thời gian lại phải quay về

với nông thôn, nông nghiệp. Quá trình này chỉ có thể không lặp lại khi nền kinh tế đã

bền vững, nông thôn - đô thị, nông nghiệp - công nghiệp - dịch vụ phát triển hài hoà.

Như vậy khu vực đô thị không phải là không có trách nhiệm với công tác đào tạo nhân

lực cho khu vực nông thôn, nông nghiệp. Tại các đô thị, bản thân các ngành công

nghiệp, dịch vụ cũng phải có các phương án đào tạo lao động cho nông thôn, nông

nghiệp. Một mặt khu vực ngoài nông thôn nông nghiệp có phương án đào tạo cho khu

vực nông thôn, nông nghiệp sẽ chủ động hơn trong việc đào tạo và lựa chọn nhân lực

cho khu vực của mình, mặt khác sẽ góp phần cho việc cung cấp trở lại cho nông thôn,

nông nghiệp nguồn nhân lực có đủ năng lực hoà nhập lại nông thôn cũng như đến nông

thôn, nông nghiệp để khai thác phục vụ phát triển (cả chung và riêng). Để nâng cao

tính trách nhiệm này, nhà nước phải hướng chính sách đến việc bắt buộc khu vực đô

thị, công nghiệp, dịch vụ phải có trách nhiệm đào tạo nguồn nhân lực cho nông thôn,

nông nghiệp.

-21-

KẾT LUẬN

Đào tạo nguồn nhân lực cho nông thôn, nông nhiệp là công việc lớn quan trọng

không thể xem nhẹ trong chiến lược phát triển đất nước nói chung, cho phát triển nông

thôn nói riêng. Tình hình nguồn nhân lực ở nông thôn, nông nghiệp hiện nay đang tạo

ra sức ép cho công tác đào tạo và định hướng chính sách rất lớn. Giải quyết vấn đề việc

làm ở nông thôn và việc làm cho lao động nông thôn, nâng cao chất lượng nguồn nhân

lực khu vực này là điều kiện cần để đưa đất nước phát triển; gánh nặng đó đặt một

phần lớn trong công tác đào tạo, trong tình hình công tác này còn nhiều bất cập và yếu

kém. Đảng và nhà nước đã đề ra các chủ trương và chính sách mang tính định hướng

chiến lược, song để đẩy mạnh hơn nữa, đạt kết quả cao hơn nữa đòi hỏi phải có sự

hoàn thiện không ngừng các chính sách về cả nội dung lẫn sự phối hợp. Chính sách cho

cho công tác đào tạo này phải kết hợp cân đối giữa đào tạo kiến thức tay nghề đi đôi

với trang bị cho lao động kiến thức xã hội - pháp luật, trong đó đào tạo tay nghề không

thể đi trước. Một điều không thể không đề cập, đó là đến lúc mọi khu vực, mọi ngành,

mọi thành phần cùng phải bắt tay phối hợp và chia sẻ trong công tác đào tạo nguồn

nhân lực cho nông thôn, nông nghiệp./.

-22-

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bùi Quang Bình - Đại học kinh tế Đà Nẵng, “Sử dụng nguồn nhân lực nông

thôn Việt Nam: Thực trạng và giải pháp” Ultilization of Human resources in

Vietnam’rural area.

2. Báo điện tử Đảng cộng sản Việt Nam, Bài: “Dạy nghề cho nông dân: Tháo

gỡ nút thắt quan trọng trong vấn đề an sinh xã hội”.

3. Chính phủ: Quyết định số 1956/QĐ-TTg, ngày 27/11/2009 “Quyết định phê

duyệt Đề án “Đào tạo nghề cho lao động nông thôn đến năm 2020”.

4. Cổng thông tin điện tử UBND tỉnh Bắc Ninh.

5. Đảng Cộng sản Việt Nam: Nghị quyết số 26-NQ/TW, ngày 5 tháng 8 năm

2008 Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương khoá X về nông nghiệp, nông

dân, nông thôn.

6. GS.TS. Đỗ Kim Chung - GS.TS. Phạm Vân Đình - TS Đinh Văn Đãn - Ths.

Nguyễn Văn Mác - Ths. Nguyễn Thị Minh Thu: Giáo trình nguyên lý kinh tế Nông

nghiệp; NXB Nông nghiệp - 2009.

7. GS.TS. Phạm Vân Đình - TS. Dương Văn Hiểu - Ths. Nguyễn Phượng Lê:

Giáo trình Chính sách nông nghiệp - NXB Nông nghiệp 2009.

8. PGS,TS Đức Vượng - Báo cáo Khoa học tại Hội thảo quốc tế Việt Nam học

lần thứ ba với chủ đề: "Việt Nam: Hội nhập và phát triển", tổ chức tại Hà Nội, Việt

Nam, tháng 12-2008.

9. PGS.TS. Quyền Đình Hà, Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội: “Bài giảng

Phát triển nông thôn”; Hà Nội, 2007.

10. Trần Nhật: “Đào tạo nghề cho lao động nông thôn: Đường xa gập nghềnh”.