UNIWERSYTET RZESZOWSKI

WYDZIAŁ SOCJOLOGICZNO -

HISTORYCZNY

Jarosław Włodek

Ceramika grafitowa w kulturze przeworskiej

Praca licencjacka napisana w

Instytucie Archeologii pod kierunkiem

dr Tomasza Bochnaka

1

Rzeszów 2009

2

Ceramika grafitowa w kulturze przeworskiej

1. Wstęp

1.1. Cel i zakres pracy 1.2. Historia i stan badań

2. Kultura przeworska i jej powiązania ze światem lateńskim

2.1. Geneza kultury przeworskiej 2.2. Chronologia kultury przeworskiej 2.3. Zasięg terytorialny kultury przeworskiej 2.4 Grupa tyniecka i jej powiązania z kulturą przeworską

3. Chronologia i zasięg występowania ceramiki grafitowej w Polsce

3.1 Chronologia ceramiki grafitowej 3.2 Zasięg występowania ceramiki grafitowej

4. Analiza ceramiki grafitowej

4.1. Analiza technologiczna 4.2. Analiza form naczyń 4.3. Analiza zdobień

5. Grafit- jego występowanie i przypuszczalne pochodzenie

6. Wnioski i podsumowanie

7. Katalog stanowisk

8. Mapy

9. Tablice

10. Bibliografia

3

1. Wstęp

1.1. Cel i zakres pracy

Celem jakim przyświecał Autorowi przy tworzeniu niniejszej pracy było stworzenie

przyczynku do badań nad ceramiką grafitową w kulturze przeworskiej. Dotychczasowe

publikacje jedynie poruszają ten temat, w najlepszym przypadku ograniczając się tylko do

wymienienia ilości ułamków ceramiki grafitowej i wskazania jej celtyckiej lub tynieckiej

proweniencji. Jedyna dotychczasową publikacją źródłoznawczą jest artykuł W. Filipowiaka

na temat skorup grafitowych ze stanowiska Januszkowo.

W obliczu tak skąpej ilości publikacji, Autor postawił sobie za cel zebranie dotychczasowych

informacji, stworzenie pełnego katalogu stanowisk oraz próbę opisu ceramiki grafitowej. Ze

względu na brak odpowiednich publikacji będzie się on posługiwał analogiami do ceramiki

grafitowej z grupy Tynieckiej, która doczekała się lepszego opracowania.

1.2. Historia badań

Pierwsze znaleziska ceramiki grafitowej z terenu Małopolski pochodzą z początku XX

wieku. Około 1900 roku odkryto przypadkowo grób popielnicowy w Wilkowie (Rosen-

Przeworska 1946-1947, s. 225), a w roku 1911 L. Kozłowski przebadał dwa celtyckie

pochowki z Iwanowic (Rosen-Przeworska 1946-1947, s. 180). Początki systematycznych

badań nad kulturą lateńską na tym obszarze, przypadają na okres międzywojenny, szczególnie

na początek lat trzydziestych. Odkryto wtedy szereg stanowisk z ceramiką grafitową m.in. R.

Jamka - Kraków – Wola Duchacka (1946, s. 123); G. Leńczyk - Piekary k. Krakowa ; J.

Żurowski - Marcinkowice; S. Pawłowski – Dziekanowice k. Kazimierzy Wielkiej, oraz

pierwsze stanowisko z ceramiką malowaną (T. Reyman – Boleń). Niestety nie zostały one

jeszcze wówczas prawidłowo określone. Dopiero R. Jamka (1939) zestawił część

małopolskich znalezisk oraz poprawnie określił ich chronologię i przynależność kulturową.

Częściowe opracowanie zabytków lateńskich z terenu Polski (w jej przedwojennych

granicach) ukazał się dopiero po wojnie w pracy J. Rosen – Przeworskiej (1946-1947). W

pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej wywiązała się burzliwa dyskusja na

temat osadnictwa celtyckiego na obszarze Małopolski. Ważną pracą z tego okresu jest

omówienie ceramiki grafitowej sporządzone przez W. Filipowiaka. Lata powojenne

4

dostarczyły także wielkiej ilości materiałów lateńskich z małopolskich osad. G. Leńczyk

przebadał część osady w Tyńcu, która dostarczyła dużej serii ceramiki malowanej, i dała w

późniejszym okresie nazwę całemu zjawisku kulturowemu. Prawie równocześnie rozpoczęto

prace na innych osadach: w 1953 roku A. Żaki odkrył w Podłężu osadę z piecem garncarskim,

a S. Buratyński odkrył w Wyciążu drugi. W 1951 roku zostały zapoczątkowane wieloletnie

badania osady lateńsko–rzymskiej w Krakowie–Mogile (S. Buratyński, R. Huchulska–

Ledwos, Z. Woźniak, i in.). W tym samym czasie prowadzone były badania na innych

osadach, spośród których wymienić należy: Dalewice (J. Gromnicki od 1957r), Pełczyska

(Ł. Okuliczowa i D. Szlifirska 1959r), Kraków – Pleszów (S. Buratyński i in. od 1957r),

Poznachowice Górne (A. Żaki od 1952r i G. Leńczyk w latach 1955-1956) i Tyńcu (H. Zoll–

Adamikowa i Z. Woźniak w latach 1961-1963).

Badania te spowodowały lawinowy przyrost liczby zabytków, wśród których najliczniej

reprezentowana była ceramika. Od początku lat 50-tych pojawiła się duża ilość publikacji im

poświęconych, z których na szczególną uwagę zasługują opracowania osad w Tyńcu,

Poznachowicach Górnych i Krakowa–Mogiły, a także omówienie wyników powojennych

badań nad osadnictwem celtyckim w Małopolsce przez J. Potockiego (1961). W następnych

latach pojawiło się wiele prac syntetycznych, dotyczących pobytu i osadnictwa Celtów w

Małopolsce. Bardzo ważną pracą jest publikacja Z. Woźniaka z 1970 roku pt. Osadnictwo

celtyckie w Polsce, w której autor zamieścił wiele wniosków dotyczących różnych aspektów

funkcjonowania m.in. mieszanej grupy „celto-przeworskiej”, jak była wtedy określana.

Ustalenia autora opierały się w dużej mierze na analizie ceramiki z osad małopolskich

i szukaniu analogii w innych, lepiej znanych terenach kultury lateńskiej. Praca ta stanowi

podsumowanie wcześniejszych badań, i chociaż autor sprostował później niektóre jej

założenia, to nadal stanowi ważną pozycję w badaniach nad tematyką celtycką.

Od końca lat 60-tych szczegółowe prospekcje powierzchniowe przyczyniły się do

sprecyzowania zasięgu znanych wcześniej stanowisk oraz odkrycia nowych osad i śladów

osadniczych, np. Kraków–Branice 76. Od 1978 roku trwały z przerwami aż do roku 1987

systematyczne prace na terenach Nowej Huty, na stanowisku Kraków–Krzesławice 41. W

początkach lat 80-tych przebadano stanowisko Kraków–Branice 76, a od 1988 do 1997 roku

kontynuowano prace w Krakowie–Wyciążu 5.

W badaniach nad ceramiką grupy tynieckiej duże znaczenie ma praca M. Wirskiej–

Parachoniak z 1980 roku dotycząca wyników nowatorskich badań fizyko–chemicznych

ceramiki celtyckiej z terenu Polski. Ważną publikacją jest również wydana w 1990 roku przez

5

Z. Woźniaka praca dotycząca wyników badań osady w Podłężu, z której pochodzi bogaty

zbiór toczonej ceramiki lateńskiej i w której autor lokalizuje warsztat garncarski.

Badania prowadzone w ostatnim dwudziestoleciu na osadach małopolskich, prowadzone

przy użyciu nowoczesnych metod i technik badawczych, przyczyniły się do znacznego

poszerzenia wartościowej bazy źródłowej. Chociaż widać znaczny postęp w publikacji

pozyskanych dotąd materiałów, to wciąż wymaga to dodatkowej uwagi. W latach 90-tych

ukazały się publikacje części materiałów z Krakowa–Mogiły (Huchulska–Ledwos 1991;

1996) jak również wydano drukiem wyniki badań z Krakowa–Pleszowa (Poleska 1996),

Dalewic (Trzciniecki 1996) i Pełczysk (Rudnicki 1996).

W roku 1995 ukazała się praca E. Bąk, dotycząca analizy techniczno – technologicznej

ceramiki siwej pochodzącej z kilku małopolskich osad. W ostatnich trzech dekadach powstało

też wiele prac dotyczących nowszych poglądów, głównie na temat osadnictwa celtyckiego na

obszarze Małopolski (Woźniak 1981; 1986; 1988; 1991; 1992; 1994; 1996a; 1996b;. Kubicha

1997). W 2006 roku ukazała się praca P. Poleskiej pt. Celtycki mikroregion osadniczy w

rejonie podkrakowskim. Praca ta jest bardzo ważna i wnosi bardzo wiele w zrozumienie całej

grupy tynieckiej, chociaż dotyczy tylko jednego z jej mikroregionów. Bardzo szczegółowo

została omówiona ceramika z 11 zlokalizowanych na omawianym obszarze i przebadanych

osad.

2. Kultura przeworska i jej powiązania ze światem lateńskim

2.1. Geneza kultury przeworskiej

Przeważająca większość znanych i przebadanych stanowisk kultury przeworskiej to osady,

lub ślady osadnicze z których pochodzi duża seria ceramiki. Analizowany w tej pracy zbiór

jest dość liczny i zawiera kilka tysięcy fragmentów ceramiki toczonej, pochodzącej z 71

stanowisk. Tylko 4 z nich (Kryspinów i Szarbia, oraz Iwanowice i Wilków) zawierały pewne

znaleziska o charakterze sepulkralnym z których materiał ceramiczny pełnił funkcję

wyposażenia grobowego. Spory odsetek omawianej grupy zabytków pochodzi z kilku

większych osad, są to: Kraków-Krzesławice, stan. 41, Kraków-Mogiła, Kraków-Pleszów

stan.17, Kraków-Pleszów stan.20, Pełczyska, pow. Pińczów, Podłęże, pow. Kraków, Tyniec,

pow. Kraków, Wieliczka, stan 11 oraz Wyciąże, pow. Kraków, stan.1 i 5. Wynika z tego

konieczność opierania analiz głównie na materiale pochodzącym z tych osad, chociaż

6

pewnych informacji dostarczają także inne stanowiska, z których pochodzi znacznie mniej

fragmentów ceramiki, jak np. Bieżanów-Drożdżownia, pow. Kraków, Igołomia, pow.

Proszowice, Kokotów-Strumiany 4, Kraków-Pleszów stan.18A, Majkowice, pow.

Proszowice, Targowisko, pow. Bochnia, stan. 2 oraz inne. Najmniejszą wartość poznawczą

mają znaleziska przypadkowe, oraz ceramika pochodząca ze znalezisk powierzchniowych,

które świadczyć mogą co najwyżej o rozpowszechnieniu jakiejś grupy ceramiki lub o

istnieniu jakiegoś punktu osadniczego, rzadko jednak na ich podstawie można wysuwać

jakiekolwiek wnioski na temat formy czy też chronologii. Stanowiska takie stanowią ok. 30%

spośród umieszczonych katalogu.

Nie wszystkie materiały mają równą wartość poznawczą. Na jej obniżenie wpływ mieć

mogło wiele czynników jak okoliczności pozyskania materiałów, czy ich przechowywanie.

Przykładem może tu być osada w Krakowie–Mogile, która odkryta została przy okazji

rozbudowy Nowej Huty. Pierwsze lata badań były prowadzone pospiesznie i stosowano w

nich bardzo uproszczone metody badań i dokumentacji znalezisk. Dodatkowo, do dalszego

pomniejszenia wartości poznawczej zabytków przyczyniły się niewłaściwe warunki

magazynowania, wielokrotne transportowanie, które w wielu przypadkach było przyczyną

wtórnego przemieszania serii, zaginięcia materiału lub metryczek. W przypadku kilku

stanowisk, spiętrzenie prac polowych i kłopoty lokalowe spowodowały, iż inwentaryzacja

muzealna nastąpiła wiele lat po zakończeniu prac terenowych. Te wszystkie czynniki

sprawiają że nawet z dużych osad które zostały już przebadane, nie można uzyskać

wszystkich informacji które mogłyby być dostępne gdyby tych błędów unikniono.

2.2. Chronologia kultury przeworskiej

Chronologia względna kultury przeworskiej jest oparta na części zespołów osadniczych, a

uzyskane z nich wyniki porównane zostały do ustaleń dotyczących podziałów i datowania

analogicznych kategorii zabytków z innych terenów Europy środkowej zajętej osadnictwem

celtyckim (Moraw – Čižmář 1975; Czech – Waldhauser 1978; Słowacji – Bujna 1982).

Ważny jest również ponadregionalny system chronologiczny dla materiałów celtyckich z

Europy środkowej R. Gebharda (1989). Duże znaczenie mają też prace T. Dąbrowskiej (1973;

1988; 1997). Wspomniane systemy chronologiczne zostały wypracowane na podstawie

głównie zespołów grobowych, zawierających bardziej zróżnicowane znaleziska (głównie

metalowe) niż stanowiska osadowe. Ma to swoje odbicie w dokładności tego podziału dla

7

omawianej tu grupy tynieckiej, który siłą rzeczy musi mieć charakter przybliżony. W

niniejszej pracy przyjęto podział chronologiczny jaki P. Poleska (2006) przyjęła w swej pracy

dla rejonu podkrakowskiego, ale może on być z powodzeniem stosowany dla całego obszaru

osadnictwa grupy tynieckiej.

Jako że najliczniej występującym materiałem zabytkowym jest w tym przypadku ceramika,

która w znacznej części jest mało czuła chronologicznie, podział na fazy opiera się w

znacznym stopniu na związanych z nią zmianami. Rzadkie są formy naczyń, techniki ich

wykonania czy zdobienia, które można odnosić do krótkich, a przynajmniej wyraźnie

ograniczonych ram czasowych.

Obecnie przyjmuje się istnienie trzech zasadniczych faz w rozwoju kultury materialnej

grupy tynieckiej, które były postulowane już wcześniej (Woźniak 1970; 1992; 1996; Poleska

1996; 2006; Rudnicki 1996). Granice poszczególnych faz wyznacza pojawienie się zupełnie

nowych technologii garncarskich, nieznanych wcześniej form i technik ornamentyki naczyń.

Zaznaczają się też różnice we frekwencji poszczególnych grup technologiczno –

funkcjonalnych ceramiki, zwłaszcza wykonanej na kole w inwentarzach kolejnych faz

osadniczych. Na zmiany w kulturze materialnej, duży wpływ miały zapewne migracje

ludności jakie w ostatnich stuleciach przed naszą erą musiały mieć miejsce na omawianym

terytorium (Woźniak 1996, s. 165; Poleska 2006, s. 251). Były one często związane ze

zjawiskami dotyczącymi w tym czasie większej części Europy środkowej, w których główną

rolę odgrywały plemiona celtyckie na południu i germańskie, zamieszkujące północną cześć

tej strefy.

Za początek trwałego osadnictwa celtyckiego na obszarze Małopolski przyjmuje się obecnie

końcowy okres wczesnolateński ( LtB2a lub przełom LtB2a/LtB2b) czyli w chronologii

bezwzględnej ok. 300r przed Chrystusem (Woźniak 1996a, s.169 i n; Poleska 2006, s. 255).

Znane są jednak starsze zespoły z zabytkami wskazującymi że ludność tych terenów

utrzymywała kontakty z Celtami zamieszkującymi w tym czasie obszary Czech, Moraw i

Śląska, a być może również z nieco dalej położonych terenów środkowo-dunajskich (np.

fragmenty toczonych naczyń z grobów 1403, 1404 i 1415 z Krakowa–Pleszowa 17

datowanych na IV wiek przed Chr.). Kontakty te z pewnością przygotowały grunt pod

późniejsze osadnictwo celtyckie na obszarze Małopolski.

Z fazy I-ej znane są głównie materiały osadowe (Wyciąże 5, Pleszów 17, Pełczyska). Z tym

horyzontem osadniczym wiążą się również 2 groby z Iwanowic i jeden z Wilkowa, a także

domniemane zniszczone pochówki, których istnienie sygnalizuje obecność pojedynczych

8

zabytków o charakterze wyposażenia grobowego, znane np. ze stanowisk: Kraków-Mogiła 1,

Kraków-Pleszów 17, Kraków Wyciąże 43.

Materiał zabytkowy pochodzący z tej fazy to głównie ceramika wykonana w typie

celtyckim, która odpowiada zestawowi form typowych dla lateńskich osad morawskich. Jest

to głownie toczona na kole ceramika siwa gładka i szorstka, ceramika grafitowa oraz tzw.

staroceltycka ceramika lepiona ręcznie. Okres ten charakteryzował się wysokim poziomem

zaawansowania gospodarczego ludności i istnieniem wyspecjalizowanych rzemieślniczych

warsztatów. Ceramika toczona była szeroko rozpowszechniona i stanowiła znaczną cześć

inwentarzy domowych (nawet do 30-50%).

Początek fazy II-ej rozwoju grupy tynieckiej, datowany jest na LtC1. Główną cechą

inwentarzy obiektów datowanych na ten okres jest duży udział ręcznie lepionej ceramiki,

reprezentującej najwcześniejszy styl typu przeworskiego, która niemal całkowicie wyparła

ręcznie lepioną ceramikę staro celtycką. Równocześnie, na niektórych osadach, głownie w

zachodniej części omawianego obszaru obserwujemy radykalny spadek frekwencji ceramiki

toczonej w obiektach. Formy ceramiki siwej i grafitowej nie uległy w tym czasie wielkim

zmianom

Na ten okres przypada zmiana form obrządku pogrzebowego, polegająca na podjęciu

praktyk niepozostawiających archeologicznie uchwytnych śladów. Zauważalne są też zmiany

w sieci osadniczej, objawiające się zanikaniem niektórych mniejszych osiedli (np. Kraków–

Cło) i zakładaniem nowych (np. Kraków–Pleszów 49). W tym czasie, na osadzie w

Krakowie–Pleszowie 17-20 rozpoczął funkcjonowanie czworokątny obiekt rowkowy z

jamami ofiarnymi wewnątrz, który miał zapewne funkcje kultowe.

W świetle tych faktów, stwierdzić można iż nadal kontynuowano rozwój kulturowy

zgodnie z rytmem innych terenów zamieszkałych przez Celtów na zachodzie i południu, a

jedynym wyjątkiem jest upowszechnienie się ręcznie lepionej ceramiki przeworskiej (Poleska

2006, s. 257). Oprócz wspomnianej uprzednio wędrówki Bastarnów, która odegrała zapewne

znaczną rolę w zmianach jakie nastąpiły na przełomie I i II fazy, czyli w drugiej połowie III

wieku przed Chrystusem w grupie tynieckiej innym ruchem migracyjnym było zapewne

przybycie na ten obszar nieceltyckiej ludności kształtującej się dopiero kultury przeworskiej.

Ludność ta szybko przejęła większość celtyckich wzorów, a głównym śladem jej obecności

jest masowo występująca ceramika typowa dla kultury przeworskiej. W II fazie rozwojowej

grupy tynieckiej ukształtowała się tutaj społeczność o mieszanym etnicznie składzie, która

jednak nadal bardzo blisko związana była ze światem celtyckim.

9

Do zasadniczych zmian w kulturze materialnej i osadnictwie grupy tynieckiej doszło w III-

ej fazie. Jej początek datowany jest na wczesne stadium LtD1b, synchronizowany ze

schyłkiem fazy A2 bądź początkami A2/A3 okresu przedrzymskiego. Zmiany jakie możemy

zaobserwować są zapewne wynikiem poważnych zmian demograficznych przejawiających się

zakładaniem nowych, prężnie rozwijających się osad, jak np. Kraków–Mogiła 1, Kraków–

Krzesławice 41, oraz zanikiem niektórych wcześniej funkcjonujących, np. Kraków–Pleszów

49.

W materiale ceramicznym nadal dominuje ręcznie lepiona ceramika typu kultury

przeworskiej, chociaż tak jak w poprzedniej fazie zaznaczają się w niej wpływy lateńskie. Do

przełomu doszło jednak w produkcji ceramiki toczonej. Nadal wytwarzano ceramikę

grafitową, chociaż w mniejszym już stopniu i z obniżoną domieszką grafitu, a w minimalnym

zakresie produkowano też ceramikę siwą. Głównym jednak wyrobem warsztatów

garncarskich stała się ceramika malowana, a obok niej gładka ceramika o jasnym wypale oraz

ceramika szorstka i zasobowa, w tym również dolia. Zmiany te sugerują przybycie na obszar

Małopolski nowych grup ludności, wśród których musieli być również wyspecjalizowani

garncarze. Wiele wskazuje na ich pochodzenie z południa, z ośrodka zemplinskiego (Poleska

2006, s. 258). Z okresu tego znanych jest jak na razie kilka warsztatów zajmujących się

produkcją tego rodzaju ceramiki.

Razem z materiałami datowanymi na III fazę często znajdywana jest ręcznie lepiona

ceramika tzw. nurtu puchowsko-dackiego, która poświadcza istnienie kontaktów, a zapewne

również bezpośredniej obecności pewnej grupy ludności pochodzącej z kultury puchowskiej.

Wskazuje to na zmianę dotychczasowych powiązań i stosunków handlowych, która była

wynikiem upadku czesko-morawskich oppidów oraz rozwojem centrów celtyckich nad

środkowym Dunajem (Woźniak 1990, s. 79).

W okresie tym nadal funkcjonuje kultowy obiekt z Krakowa–Pleszowa 17, a ponadto

pojawiają się tzw. obiekty wannowate, które miały zapewne również funkcje kultowo -

obrzędowe. Zakładane są w tym czasie nowe nekropole z obiektami rowkowymi (Kryspinów,

Szarbia), które są swoistym połączeniem celtyckich i przeworskich tradycji pogrzebowych.

Najmłodsze dobrze datowane zespoły z materiałami wykazującymi cechy grupy tynieckiej,

występują razem z zabytkami datowanymi już na stadium B1a okresu rzymskiego, co oznacza

iż trwała ona do pierwszych dziesięcioleci naszej ery. Obserwuje się wtedy głębokie zmiany

w osadnictwie oraz materiale zabytkowym. W dość krótkim czasie zaniechano produkcji

ceramiki toczonej i przestaje się rozwijać większość prężnie rozwijających się uprzednio

osad, jak np. Kraków–Krzesławice 41, Kraków–Wyciąże 5. Niewiele jest stanowisk z których

10

pochodzą dobrze datowane wyznaczniki chronologiczne z okresu zaniku grupy tynieckiej, co

w zasadniczy sposób utrudnia jego wyjaśnienie. Brak jest jak na razie dowodów na

gwałtowne zniszczenie lub nagłe opuszczenie którejś z Małopolskich osad.

2.3. Zasięg terytorialny kultury przeworskiej

Zgodnie z aktualnym stanem badań, obszar grupy tynieckiej obejmował ok. 3000 km²

w zachodniej Małopolsce. Stanowiska leża po obu stronach Wisły, jednak zdecydowana

większość jest usytuowana na jej lewym brzegu. Terytorium to jest ograniczone od wschodu

odcinkiem dolnego biegu Nidy, granica zachodnia zaś sięga nieco na zachód od doliny

Prądnika. Granica północna przebiega około 30 km od Wisły, na południu natomiast dość

liczne ślady osadnictwa występują między okolicami Tyńca na zachodzie, po środkowy bieg

Raby, oraz mniejsze skupisko osadnicze wystąpiło w rejonie ujścia Dunajca.

Osadnictwo obejmuje więc tereny Działów Proszowickich oraz południowe części Wyżyny

Miechowskiej i Jury Krakowsko–Częstochowskiej, częściowo południowo–wschodnią część

Garbu Wodzisławskiego, północny skraj Kotliny Sandomierskiej, dolinę Nidy oraz dużą

część Pogórza Wielickiego.

Obszar ten jest położony na wysokości 200-300 m. n.p.m. miejscami w części północnej i

zachodniej sięgający wyżej, nawet do 500 m. n.p.m. obszary położone niżej występują

jedynie w dolinach rzek. Jest to obszar pokryty wzniesieniami, najczęściej o łagodnych

zboczach i pocięty wąwozami, a do rzadkości należą tereny płaskie. Przecinają go nieduże

rzeki będące dopływami Wisły, są to: Rudawa, Prądnik, Dłubnia, Szreniawa, Nidzica, Nida,

Raba i Dunajec.

Granice osadnictwa grupy tynieckiej pokrywają się w większości z granicami występowania

żyznych czarnoziemów oraz brunatnych gleb nalessowych. Wybór takich terenów był

związany z rolniczym charakterem gospodarki Celtów. Na obszarze tym występują również

niewielkie partie rędzin, szkieletowych gleb brunatnych, bielic, glin i piasków gliniastych

oraz madów w dolinach rzek. Omawiane tereny były zapewne zajęte głównie przez grądy i

lasobory na południu, a ponadto w głębi wysoczyzn przez dąbrowy mieszane a w dolinach

rzek przez łęgi. Obok tego występowały partie terenu trwale wylesione, pokryte roślinnością

trawiastą, występujące głownie na czarnoziemach (Woźniak 1970, s. 209).

Obszar zajmowany przez grupę tyniecką nie był zasiedlony równomiernie. Na jego mapie

rysuje się kilka niedużych skupisk przegrodzonych obszarami pustek. Niekiedy jest to

11

rezultatem braku intensywniejszych badań w niektórych rejonach, w wielu przypadkach

jednak odwzorowuje ówczesne rozmieszczenie osadnictwa.

Pierwsze od wschodu takie skupienie znajduje się między Nidą a Garbem Wodzisławskim,

następne na brzegach dolnej Nidzicy, od Kazimierzy Wielkiej w dół rzeki. Kolejnych kilka

stanowisk grupuje się nad górną Nidzicą. Dalsze skupienie występuje nad dolną Szreniawa

(po Mysławczyce), z którym wiążą się również stanowiska położone na szerokiej terasie

Wisły w pobliżu ujścia Szreniawy. Większe zgrupowanie stanowisk widoczne jest także nad

środkową i górną Szreniawą, z którym łączą się też stanowiska nad mniejszymi potokami do

niej wpadającymi. Następne skupienie tworzą stanowiska położone na II-ej lessowej terasie

Wisły, między Wawrzeńczycami a ujściem Dłubni. Znaczne zagęszczenie osadnictwa

obserwuje się tez na terenie obecnego Krakowa i w strefie środkowego biegu Prądnika,

zalicza się tez do niego stanowiska jaskiniowe z okolic Ojcowa. Po prawej stronie Wisły

znamy jedynie dwa rejony w których wystąpiło osadnictwo grupy tynieckiej. pierwszy

obejmuje pogórze Wielickie, drugi w pobliżu ujścia Raby i Dunajca.

Większość punktów osadniczych lokowanych było na niezbyt wysoko położonych terenach

II-ej terasy Wisły lub w dolinach mniejszych rzek (Szreniawy, Nidzicy, Raby). Osady były z

reguły lokowane na niskich kępach na terenie zalewowym, a także na odcinkach teras

rzecznych. Charakterystycznym miejscem występowania osadnictwa były też półwyspowa te

cyple u zbiegu strumieni. Osady były najczęściej lokowane nie wyżej niż około 20 metrów

ponad dno doliny rzecznej. Strefę niemal niezasiedloną – w świetle aktualnych badań –

stanowiły wysoczyzny, może być to jednak spowodowane tym, iż badania powierzchniowe

prowadzono tam na mniejszą skalę (Wożniak 1974a, s. 55).

2.4 Grupa tyniecka i jej powiązania z kulturą przeworską

Gospodarka Celtów stała na wysokim poziomie, a informacji o niej dostarczają zarówno

zabytki archeologiczne, jak i źródła pisane, które odnoszą się jednak do terenów Galii i nie

wiadomo w jakim stopniu można je odnosi do terenów Małopolski. O tym, iż na obszarach

środkowej Europy zajętej przez kulturę lateńską, poziom gospodarczy nie odbiegał znacząco

od terenów zachodnich, świadczą oppida , które się również na tym terenie rozwinęły

(Stradonice, Stare Hradisko, Manching). Rozwijały się w nich rzemiosła, takie jak:

mennictwo, garncarstwo, hutnictwo, kowalstwo, odlewnictwo czy szklarstwo. Z terenu grupy

tynieckiej i innych terytoriów Polski objętych osadnictwem celtyckim brak jest pewnie

zdefiniowanych oppidów, co może świadczyć o ich peryferyjnym charakterze.

12

Z małopolskich osad zamieszkałych przez ludność grupy tynieckiej pochodzi wiele

zabytków świadczących o poziomie gospodarczym ludności. Na osadzie w Kokotowie –

Strumianach znaleziono żelazne radlice, umożliwiające bardziej efektowną uprawę ziemi.

Użytkowania półkosków dowodzą natomiast znaleziska z Krakowa–Wyciąża 5 i Krakowa–

Pleszowa, sierpy znane są z osad w Krakowie–Mogile i Tyńcu. Do mielenia ziarna używano

żaren rotacyjnych, jakie znaleziono w Dalewicach. Z Małopolski pochodzą także znaleziska

szczątków roślin i ich odciski, świadczące o gatunkach uprawianych wtedy na tych terenach.

Z takich osad jak: Tyniec, Pełczyska, Kraków – Wyciąże 5, Kraków – Mogiła i Kraków –

Pleszów mamy poświadczoną uprawę: pszenicy (Triticum dicoccum, compactum i vulgare),

jęczmienia, żyta, owsa, grochu, wyki, bobu celtyckiego, prosa i być może tatarki. Wyniki z

badań z Krakowa–Mogiły dowodzą dużego udziału żyta i owsa oraz bardziej wydajnych

gatunków pszenic w uprawie, zapoczątkowanych już pod koniec okresu lateńskiego a zmiany

te można łączyć z pojawieniem się osadnictwa celtyckiego. W połączeniu z udoskonalonymi

narzędziami rolniczymi, jak półkoski, żelazne radlice, oraz jak sądzą niektórzy badacze,

możliwością stosowania płodozmianu i nawożenia na polach stałych (Woźniak 1970, s. 221-

222), dowodzi wysokiej kultury rolnej jak również pośrednio decydującej roli zbóż uprawie i

wyżywieniu.

O hodowli zwierząt nie mamy wielu informacji, ponieważ badania szczątków kostnych

wykonano jedynie na kilku osadach grupy tynieckiej (Przemęczany, Kraków–Mogiła).

Wynika z nich, iż duży udział w hodowli miało głównie bydło rogate, a nieco mniejszy świnie

i owce. Pewną rolę w pozyskiwaniu pożywienia miało również łowiectwo, na co wskazują

kości dzikich zwierząt znajdywane na osadach.

Aktualny stan badań, umożliwia poznanie w większym stopniu produkcji rzemieślniczej, a

szczególnie produkcji garncarskiej. Jako że zagadnienie to dotyczy tematu niniejszej pracy,

dokładniej zostanie omówione w kolejnych jej rozdziałach. Inną grupę rzemieślników

tworzyli hutnicy i kowale. Ślady wytopu żelaza w postaci żużlu żelaznego wystąpiły w

Krakowie–Mogile, Targowisku, Krakowie–Krzesławicach oraz na innych osadach, a z

Krakowa–Wyciąża 5 pochodzą ślady dymarki. W Krakowie–Krzesławicach odkryto

domniemany warsztat kowalski, sądzi się również iż Celtowie zapoczątkowali na tych

terenach działalność ośrodka metalurgii żelaza, o znaczeniu regionalnym , pracującym jedyne

na własne potrzeby (Woźniak 1970, s. 226). Z obiektu najstarszej fazy obiektu w Krakowie–

Wyciążu 5 pochodzą fragmenty grafitowego naczynia, silnie przepalonego ze śladami miedzi,

cyny i ołowiu. Znany jest stamtąd również tygielek odlewniczy, co świadczyć może o

miejscowej produkcji odlewniczej. Również na osadzie w Krzesławicach 41 znaleziono m.in.

13

liczne ułamki drobnych żużli brązowych, grudki stopionego brązu oraz fragmenty drobnych

brązowych przedmiotów (Poleska, Toboła 1988, s. 123).

O wysokim poziomie gospodarki tego regionu, a także o zamożności jego mieszkańców

świadczy posiadanie własnego mennictwa, którego liczne dowody odkryto na osadach. W

Kryspinowie odkryto złote monety oraz formy mennicze. Podobne formy ze śladami

elektronu znaleziono też na osadzie w Krakowie Mogile a możliwe że podobną funkcję

spełniał też fragment ceramiki grafitowej z pojedynczymi zagłębieniami na powierzchni z

Krakowa–Pleszowa 17 (Poleska 2006, s. 259). Miejscowe mennictwo wykazuje duże

podobieństwo do terenów czeskich. Jest też świadectwem istnienia w tym rejonie silnego

ośrodka władzy i dość dużego rozwarstwienia społecznego, bowiem u Celtów, prawo do bicia

własnej monety posiadali władcy lub wybitni przedstawiciele arystokracji plemiennej

(Woźniak 1981, s. 261; Poleska 2006, s. 258). Jest bardzo prawdopodobne że brak znalezisk

monet na osadach (zwłaszcza w Krakowie – Pleszowie i Krzesławicach) spowodowany jest

tym, że w większości były one badane ratowniczo, w okresie gdy przy eksploracji nie

stosowano jeszcze wykrywaczy metali (Poleska 2006, s. 188).

Z osad grupy tynieckiej znanych jest ponadto wiele przedmiotów codziennego użytku, jak

np. noże żelazne, igły, szydła, przęśliki i ciężarki tkackie a także narzędzi do pracy w drewnie

jak siekiery i dłuta (Kraków–Wyciąże 5, Kraków–Mogiła).

Posiadamy liczne dowody handlu, przede wszystkim z pobliskimi terenami objętymi

osadnictwem celtyckim. Sprowadzano stamtąd prawdopodobnie cześć przedmiotów

żelaznych, przede wszystkim broń i niektóre narzędzia, zapewne znaczną cześć przedmiotów

brązowych i być może surowiec dla miejscowych odlewników, bransolety sapropelitowe,

grafit do produkcji naczyń, srebrne monety oraz cześć monet złotych oraz szklanych ozdób.

Importy te pochodziły z warsztatów rzemieślniczych działających w oppidach oraz zapewne

mniejszych osiedli rzemieślniczo–rolniczych z terenów południowych i południowo–

zachodnich. Nie da się niestety odtworzyć roli kupców miejscowych i obcych w tym handlu.

Duże znaczenie mogło mieć zwłaszcza pośrednictwo w handlu bursztynem, co wynikało z

faktu, iż obszar ten leżał na szlaku łączącym wybrzeże Adriatyku z wybrzeżami Bałtyku.

Bezpośrednich dowodów na uczestniczenie miejscowej ludności w tej wymianie dostarczyły

osady w Krakowie–Krzesławicach i Krakowie–Tyńcu, na których odkryto niezwykle liczne

okruchy nieobrobionego bursztynu (Poleska 2006, s. 258).

Dotychczasowy stan badań ukazuje nam grupę tyniecką, której ludność mieszkała w

niewielkich osadach, zajmujących się głównie rolnictwem. Pomimo znacznego rozwoju

hodowli, główną rolę zajmowała w nim uprawa ziemi, zwłaszcza zbóż. Obok tego, rozwijały

14

się podstawowe gałęzie rzemiosła, reprezentowane przez niewielką liczbę warsztatów,

pracujących głównie na zapotrzebowanie miejscowych potrzeb. Bardzo wysoki poziom

rozwoju osiągnęło garncarstwo. Wydaje się, iż ludność grupy tynieckiej wyróżniała się

wyższym poziomem gospodarki rolniczej i rzemiosła w porównaniu z ich północnymi

sąsiadami, był jednak nieco niższy niż na centralnych obszarach osadnictwa celtyckiego

(Woźniak 1970, s. 229). Rolniczy charakter i niewielka liczebność poszczególnych grup

osadniczych, nie stworzyły przesłanek do powstania na tych terenów oppidów, tak jak się to

działo na terenach zachodnich i południowych, zajętych przez kulturę lateńską.

Z pierwszej fazy osadnictwa celtyckiego w zachodniej Małopolsce, znanych jest jak

na razie jedynie trzy pewne pochowki (grób 9 i 34 z Iwanowic, oraz grób z Wilkowa, pow.

Miechów). Były to groby ciałopalne, popielnicowe. Pochówki z Iwanowic były dość bogato

wyposażone, a w skład wyposażenia wchodziła też broń, co dowodzi iż były to groby

celtyckich wojowników. Z tym okresem wiąże się również domniemane zniszczone groby o

których istnieniu świadczy obecność pojedynczych zabytków o charakterze wyposażenia

grobowego, np. z Krakowa–Mogiły1, Krakowa–Pleszowa17 czy Krakowa–Witkowic.

W fazie II-ej na obszarze grupy tynieckiej, dokonały się podobne zmiany form obrządku

pogrzebowego co na innych terenach środkowoeuropejskich zajętych osadnictwem celtyckim.

Polegały one na podjęciu praktyk, nie pozostawiających śladów uchwytnych metodami

archeologicznymi. Związany z jakimiś wierzeniami jest też prawdopodobnie kultowy

kompleks czworokątny, wewnątrz którego znajdywały się jamy ofiarne, znany z osady w

Krakowie–Pleszowie 17. Był on użytkowany także w najmłodszej fazie w której pojawiają się

też tzw. obiekty wannowate, funkcji których upatruje się również w sferze kultowo–

obrzędowej.

W fazie III-ej widać już pewne zmiany w obrządku pogrzebowym. Jedynie w rejonie

podkrakowskim stosowano w dalszym ciągu nieuchwytne archeologicznie praktyki

pogrzebowe, natomiast na wschód (Szarbia) i na zachód (Kryspinów) od niego zakładane są

w tym czasie nowe nekropole z obiektami rowkowymi, które stanowią swoiste połączenie

celtyckich i przeworskich tradycji religijno–pogrzebowych (Poleska 2006, s. 159).

3. Chronologia i zasięg występowania ceramiki grafitowej w Polsce

3.1 Chronologia ceramiki grafitowej

Naczynia grafitowe występują w inwentarzach kultury lateńskiej od jej samego początku na

15

początku tylko jako ceramika lepiona ręcznie, a w późniejszych fazach (LtB) również jako

ceramika toczona, czy tez obtaczana powierzchniowo. W grupie tynieckiej obecność naczyń

grafitowych można wiązać z fazą LtB, co uzasadnione jest występowaniem situl o ostrym

załomie brzuśca (znaleziska z Pleszowa 17 i Wyciąża 5). Fakt ten wskazuje na występowanie

ich być może jeszcze przed nadejściem osadnictwa celtyckiego, a na pewno w najdawniejszej

fazie jego istnienia (Poleska 2006, s. 77).

Naczynia grafitowe są stałym elementem inwentarzy najstarszych osad grupy tynieckiej, a

jej rozpowszechnienie dowodzi istnienia licznych punktów osadniczych gdzie naczynia te

były użytkowane. Naczynia grafitowe z pierwszej fazy osadniczej reprezentowane są

praktycznie w większości przez garnki wiaderkowate, z powierzchnią gładką lub pokrytą

ornamentem grzebykowym, pozostałe formy występują zdecydowanie rzadziej.

Udział tych form zmniejszył się w obiektach datowanych na II fazę osadniczą grupy

tynieckiej. Zwiększa się za to udział ceramiki o obniżonej zawartości grafitu w masie

ceramicznej. Spotyka się też pojedyncze ręcznie lepione naczynia z dodatkiem tłuczonych

skorup grafitowych. Proces zmniejszenia się jakości naczyń grafitowych współistnieje ze

zmniejszeniem się odsetku naczyń grafitowych w ogóle. Zjawisko to szczególnie widoczne

jest na osadach małopolskich (Poleska 2006, s. 78).

W kolejne, III-ej fazie osadniczej , ceramika grafitowa odgrywa niewielką role i a jej udział

na osadach jest stosunkowo nieliczny. Większość fragmentów naczyń z tej fazy można

zaliczyć do II lub III grupy technologicznej. Duża liczba fragmentów ma starte powierzchnie

co sugerowałoby ich użycie jako gładzików. Formy datowane na tą fazę, nawiązują kształtem

głównie do naczyń znanych z obszarów Kotliny karpackiej i kultury puchowskiej (Poleska

2006, s. 78).

4.0 Analiza ceramiki grafitowej

Ceramika grafitowa charakteryzuje się zawartością grafitu w mieszance schudzającej.

Jest to bardzo specyficzny produkt celtyckiego garncarstwa, rozpowszechniony na prawie

całym terenie obejmującym osadnictwo lateńskie. Ceramika grafitowo była głównym

typem ceramiki lateńskiej używanym na terenie ziem polskich(Woźniak 1970,

s.110).Najliczniejszych serii dostarczyły stanowiska w których stwierdzono osadnictwo

najstarszej fazy chronologicznej, jak np. Pleszów 17, Wyciąże 5. Obserwowalny jest

również spadek frekwencji ceramiki grafitowej w kolejnych fazach osadniczych.

16

4.1 Analiza technologiczna.

Udział ze względu na zawartość grafitu w masie ceramicznej oraz jego rozdrobnienie

wydzielono trzy typy tych naczyń (Poleska 2006, s. 70):

II. Najliczniejsza grupa, to naczynia o dużej zawartości grafitu (30-60%), silnie

rozdrobnionego i wymieszanego z gliną, tak iż gołym okiem nie można nie sposób

wyróżnić pojedynczych ziaren. Powierzchnie tych naczyń są łatwo ścieralne,

niekiedy ze słabo widocznymi śladami toczenia czy obtaczania.

III. grupa naczyń z dużą zawartością grafitu, lecz o słabo rozdrobnionego, o ziarnie

nawet do 3mm średnicy. Grupa ta jest najmniej reprezentowana w materiale.

IV. Grupa naczyń z wyraźnie obniżoną zawartość grafitu (4-15%), lub nawet tłuczonych

skorup grafitowych. Ich powierzchnie są twardsze, mniej podatne na ścieranie, z

wyraźnie widocznymi śladami ciągu toczenia lub obtaczania.

Zawartość grafitu wpływa na walory użytkowe naczyń- naczynia o dużej zawartości grafitu

są bardziej odporne na wysokie temperatury, mają większą przewodność cieplną oraz

odporność na czynniki chemiczne, jak kwasy i ług. Ceramika taka jest również mniej

przesiąkliwa. Dzięki tym cechom, naczynia grafitowe były wykorzystywane nie tylko w

gospodarstwie domowym, ale również w produkcji rzemieślniczej min. przy odlewnictwie

(Wirska–Parachoniak 1980, s. 86, Filipowiak s.343). Naczynia o mniejszej zawartości

grafitu(4-15%) nie odznaczały się żadnymi specjalnymi cechami, a domieszka mogła być

dodawana zwyczajowo.

Naczynia o dużej zawartości grafitu są silnie brudzące, a jej fragmentami można nawet pisać

(Filipowiak s.341). Charakteryzują się często ciemnoszarymi lub czarnymi, metalicznymi

powierzchniami. Przełom naczyń jest prawie czarny, niekiedy z widocznymi ziarnami grafitu

lub tłucznia naczyń grafitowych, o grubości od kilku dziesiątych milimetra do 3mm. Grubość

ścianek uzależniona była od wielkości naczynia, wynosząc średnio 6-8mm, choć znane są

fragmenty o grubości 4-5mm jaki i 12mm. Powierzchnie tych naczyń ze względu na wysoką

ścieralność bardzo często są zniszczone i zatarte.

W przełomach naczyń III grupy technologicznej stwierdza się prócz występowania grafitu (4-

15%) obecność innych domieszek: tłuczeń skalny, piasek i szamot.

Naczynia grafitowe wykonywane były na trzy sposoby: były w całości toczone, lepione

ręcznie i obtaczane tylko powierzchniowo, lub tylko lepione ręcznie, bez użycia koła

garncarskiego. Zauważalna jest tu tez pewna zależność miedzy sposobem produkcji naczyń,

17

grubością ścianek. Naczynia toczone na kole posiadają zazwyczaj ścianki cieńsze- 5-7mm od

naczyń lepionych ręcznie i ewentualnie później obtaczanych- powyżej 7mm (Wirska-

Parachoniak 1980, s. 54). Wypał naczyń grafitowych następował w atmosferze redukcyjnej

przy temperaturze ok. 800°C (Poleska 2006, s. 72).

4.2 Analiza form naczyń.

Skorupy grafitowe znalezione na obszarze identyfikowanym z osadnictwem kultury

przeworskiej uniemożliwiają bezsprzeczne zakwalifikowanie do określonych form, czy tez

sam podział naczyń na formy. Potrzebna jest tu analiza większej ilości materiału. Autor

postanowił oprzeć analizę form na podstawie znalezisk przypisywanych grupie tynieckiej.

Powodami do tego są podobieństwa dotyczące ceramiki pomiędzy kulturą przeworską, a

grupą tyniecką, znaczna baza materiałowa, oraz liczba opracowań ceramiki dla tej drugiej.

Garnki wiaderkowate – situle. Stanowią najpopularniejszą formę naczyń grafitowych(ok.

95% wszystkich naczyń grafitowych w grupie tynieckiej). Zdecydowana większość

fragmentów tych naczyń ze względów na występowanie poza obiektami utrudnia datowanie

poszczególnych form, które i tak uznawane są za długotrwałe na sąsiednich obszarach.

Typowa situla grafitowa jest naczyniem szerokootworowym, niezbyt wysokim, o wysokości

zbliżonej do maksymalnej średnicy brzuśca. Posiada krótką, wyodrębnioną szyjkę i

pogrubiony z reguły brzeg. Średnice wylewu waha się pomiędzy 12 a 30cm. Załom brzuśca

jest zazwyczaj łagodny (Poleska 2006, s. 73).

Grupa situl z terenów małopolskich jest dość jednorodna, silnie różnicuje się pod względem

brzegów i partii okołowylewowych. Zdecydowana większość brzegów jest pogrubiona,

zazwyczaj nachylona do wnętrza naczynia, niekiedy ustawiona pionowo. Kolejne różnice

widać pod względem profilowania brzegów od strony zewnętrznej, jak i wewnętrznej.

Tendencja do ich silnego wygięcia do wewnątrz, połączonym z wydłużeniem brzegu,

upodabniającym ten typ ceramiki z ceramika puchowską wyraźnie nasila sie w fazie LtD.

Innym wyróżnikiem może być nachylenie brzegu do środka. typy te posiadały

charakterystyczną, profilowaną listewkę po stronie zewnętrznej. Naczynia tego typu wiąże sie

z terenami Moraw, a datuje są na okres środkowo- i późnolateński. Znane m.in. z Wyciąża 5,

Pleszowa 20 i Tyńca.

Situle ze względu sposób ukształtowania ich powierzchni można podzielić na dwa typy:

a) o powierzchniach gładkich

b) o powierzchniach pokrytych ornamentem grzebykowym

18

Podział ten zostanie rozwinięty w dalszej części pracy zajmującej się ornamentowaniem

ceramiki grafitowej.

Garnki flaszowate. Forma ta znana jest jedynie ze stanowiska Kraków-Wyciąże 5. w

wypełnisku pieca garncarskiego, wśród innych fragmentów ceramiki znaleziono około 80

skorup ceramiki grafitowej pochodzącej prawdopodobnie z 6 naczyń. Mimo licznych

fragmentów nie udało się zrekonstruować w pełni żadnego naczynia, a to ze względu na

dekompletność obiektu oraz słabą jakość wypału, czego efektem jest miękkość, łamliwość

rozwarstwianie skorup (Poleska 2006, s. 76).

Naczynia tego typu posiadają silnie esowato wygięte grzbiety które podobnie jak w

przypadku situl wykazują silne zgrubienie, profilowanie oraz poszerzenie wewnętrznej

krawędzi. Baniasty brzusiec przechodzi w wydłużone, łukowate szyjki. Średnice omawianych

naczyń wynoszą od 18 do 22cm. Skorupy są barwy szarawożółtawej i szarej i noszą widoczne

ślady obtaczania zewnętrznej powierzchni. Wewnętrzna powierzchnia brzuśców była

pionowo obmazywana. Naczynia te reprezentują III grupę technologiczną, czyli naczynia o

niskiej zawartości grafitu w masie ceramicznej. Ziarna grafitu miały średnicę 1-2mm (Poleska

2006, s.76).

Misy. Forma bardzo nieliczna, znana min. ze stanowisk Wciąże 5 i Pleszów 17. Znane

fragmenty reprezentują dwa typy mis, są to: misy esowate i misy o niewyodrębnionych,

zagiętych do wnętrza brzegach (Poleska 2006, s. 77). Generalnie, na terenach osadnictwa

lateńskiego misy z domieszką grafitu występują nader rzadko, choć okazy takie występują na

większości stanowisk kultury lateńskiej na których wystąpiły większe serie ceramiki

grafitowej (Woźniak 1970, s. 96).

Inne formy. Ze stanowiska Pleszów 17 pochodzi fragment dużego, grubościennego naczynia,

o średnicy wylewu 30 cm i grubości ścianki 12 mm. Naczynie zaopatrzone było w masywne

ucho i w wrąb pod zgrubiałym brzegiem. Przynależy ono do II grupy technologicznej, a

powierzchnia nosi ślady toczenia na kole. Z okresu późnolateńskiego pochodzą podobne,

jednak dwuuszne formy znane z terenów Czech, Górnej Austrii i Bawarii. Naczynia tego typu

są uznawane za naśladownictwa metalowych kotłów (Poleska 2006, s. 77).

4.3 Analiza zdobień.

19

Zdobienia powierzchni. Najbardziej powszechnym typem ornamentu jest ornament

grzebykowy. Zwykle zaczyna się on pod plastyczną listwą, czy innego wyraźnego oddzielenia

i sięgał prawie do linii dna, od którego oddzielony jest zwykle pojedynczą, lub podwójną

linią. Ustawione zwykle pionowo lub lekko ukośnie, niekiedy ułożone w jodełkę. Zdarzają się

fragmenty na których na pionowe linie naniesiono żłobki poziome lub ukośne. Żłobki

najczęściej były niezbyt głębokie i blisko siebie, choć zdarzają się przypadki żłobków

głębokich. Fragmenty naczynia z Januszkowa noszą ślady żłobków po obydwu stronach

(FIlipowiak 1953, s.340). Zdobienie powierzchni ornamentem grzebykowym znane jest w

ceramice lateńskiej od fazy LtB1, jednak największe jego upowszechnienie przypada na okres

środkowo- i późnolateński (Poleska 2006, s. 73).

Ciekawym problemem wiążącym się z ornamentem grzebykowym jest pytanie o jego funkcję

tzn. czy aby na pewno jest ona czysto ozdobna czy tez spełnia rolę czysto praktyczną. Cześć

badaczy dowodzi iż ten sposób ukształtowania powierzchni wiąże się z funkcją jaką

zwyczajowo pełniła ceramika grafitowa, a zwłaszcza situle tj. funkcją naczyń kuchennych.

Twierdzą oni ornament grzebykowy sprawiał iż naczynie łatwiej można było przenosić dzięki

schropowaconej powierzchni, co miałoby przekładać się na większą żywotność naczynia

(Wirska- Parachoniak 1980, s.81). Dodatkowo dzięki zwiększonej dzięki ornamentowi

powierzchni naczynia tego typu lepiej przewodziły i rozprowadzały ciepło. Autor przychyla

się do tezy iż ten ornament, czy też sposób ukształtowania powierzchni jest wypadkową

funkcji dekoracyjnej i praktycznej.

Część skorup(np.z Pleszowa 17 i Wyciąża 5) wykazuje ślady celowego ścierania. Mogły

być one używane jako gładziki (Woźniak 1990, s. 19), lub też do grafitowania powierzchni

naczyń innych typów (Poleska 2006, s. 76).

Zdobienie listew plastycznych. Powszechnym i zróżnicowany jest ornament stempelkowy,

zwykle umieszczany na listwach. Najczęstszym motywem jest odwrócona litera C. Poza nim

znane są również odciski stempelków: trójkątnego, półkolistego, owalnego i w kształcie

leżącej litery S. Zdobienia stempelkowe charakterystyczne jest dla situl z terenów Moraw

datowanych na LtB, choć występują również w LtC1 (Poleska 2006, s. 74).

Zdarza się również zdobienie listew poprzez jest umieszczanie na nich rzędu nacięć –

karbów, pochylonych lub krzyżujących się. Motyw ten jest znany od fazy LtB1 do końca

okresu środkowolateńskiego, na obszarach Bawarii, po Kotlinę Karpacką. Odnalezione na

stanowisku Pleszów 17 fragmenty naczyń posiadają inne charakterystyczne zdobienie listwy

w postaci nakłuć ułożonych w jodełkę. Jak również rzędem dołeczków o kolistym kształcie

20

(Poleska 2006, s. 74).

Niektóre naczynia posiadają przy listwie czy wylewie przewiercone na wylot otworki, o

średnicy kilku mm. Niekiedy otwory te były zanitowane żelaznymi nitami (Wyciąże 5), a inne

fragmenty posiadają widoczne są na szyjkach ślady korozji. Ślady te interpretowane są jako

prawdopodobnie ślad drutu lub taśmy metalowej. Otwory te uznaje się za ślady naprawy

naczynia lub tez jako ślady po kabłąku(Poleska 2006, s. 75).

5.0 Grafit- jego występowanie i przypuszczalne pochodzenie

Osobną kwestią jest pochodzenie grafitu używanego przy produkcji lateńskich naczyń

ceramicznych. W postaci mineralnej na terenie Polski znane są nagromadzenia grafitu w

okolicach Stronia Śląskiego (w postaci łupków grafitowych) Żelazowic k. Strzelina,

Kamionek k. Dzierżoniowa, Jedlinki, Niedźwiedzic, Siędziemierza k. Wałbrzycha, Lutyni,

Różanki i Kondratowi k. Bystrzycy Kłodzkiej (w postaci wkładek grafitowych). Występują

tez w wielu skałach metamorficznych np. Tatrach Zachodnich.

Jednak wg Filipowiaka złoża grafitu ze względu na zanieczyszczenia i oraz ilość nie

nadawały się do eksploatacji (Filipowiak 1953, s.342). Wymienia on natomiast złoża na

terenie Niemiec południowych, Austrii, Szwajcarii, Italii, Hiszpanii, Francji, Anglii, Rumunii,

Syberii, a nawet Cejlonie. Jednak za najbardziej prawdopodobne uznaje on wykorzystywanie

złóż z północnych terenów dawnej Czechosłowacji, w szczególności z Czech południowych i

Moraw (Filipowiak 1953, s.342-343). Pogląd ten rozpowszechnił się w literaturze (Czerska

1961, s.119, Woźniak1968, s.19, 1970 s.225). Dopiero szczegółowe badania Marii Wirskiej-

Parachoniak przynajmniej częściowo podważyły te twierdzenia (Wirska- Parachoniak 1980,

s.71, 95).

Badania przeprowadzone na ceramice grafitowej ze stanowisk górnośląskich oraz z terenów

zachodniej małopolski dowiodły, że znakomita większość badanego materiału jako mieszankę

schudzjącą miała grafit facji ambifolitowej metamorfizmu regionalnego co wyklucza jego

pochodzenie z północnych terenów byłej Czechosłowacji (Wirska- Parachoniak 1980, s.95).

Tereny te bowiem zasobne są w złoża grafitu facji zieleńcowej. Nie wyklucza jednak

pochodzenia grafitu z południowych terenów byłej Czechosłowacji, np. z okolic Krmlova

(Wirska- Parachoniak 1980, s.71)

21

7. Katalog stanowisk

Katalog składa się łącznie z stanowisk, z czego to stanowiska grupy tynieckiej.

Zdecydowana część materiału pochodzi z badań powierzchniowych oraz osad. Do tej pory

odkrytych zostało jedynie kilka grobów które zawierałyby ceramikę grafitową, co wynika z

jej funkcji użytkowej. O ile stanowiska przeworskie dostarczają nam pojedynczych

fragmentów ceramiki, tak na osadach stanowiskach tynieckich znajdowane są serie po

kilkaset kawałków, widać więc jak zróżnicowana jest ich wartość poznawcza.

Uzupełnieniem niniejszego katalogu są dwie mapy, ukazujące położenie stanowisk.

7.1 Ceramika grafitowa w kulturze przeworskiej:

1. Stanowisko: Bielawy, gr. 10, pow.Typ stanowiska: cmentarzyskoMateriał ceramiczny: fragment górnej części naczynia grafitowegoUwagi: grób pochodzi najpewniej z fazy A2Literatura: Dąbrowska 1988, Gozdowski 1947

2. Stanowisko: Błonie, pow. SandomierzTyp stanowiska: cmentarzysko Materiał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Jamka 1931 ; 1972, Nosek 1946

3. Stanowisko: Glinice, stan.4 ,pow.Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: Uwagi:Literatura: Pescheck 1939

4. Stanowisko: Grzegorzowice ,pow. OpatówTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Woźniak 1970

5. Stanowisko: Januszkowo ,pow. BydgoszczTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 3 skorupy naczynia ceramicznegoUwagi: stanowisko nieokreśloneLiteratura: Filipowiak1953, Malinowski 1956

22

6. Stanowisko: Kajęcin ,pow. Góra ŚląskaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Pescheck 1939

7. Stanowisko: Kępy 4 ,pow. LegnicaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Tackenberg 1925

8. Stanowisko: Krzanowice 10 ,pow. OpoleTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 2 skorupy grafitowe Uwagi: znalezisko luźneLiteratura: Woźniak 1970

9. Stanowisko: Lutomiersk stan.3 ,pow. PabianiceTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: Uwagi:Literatura: Kaszewska 1967; 1975; 1977, Niewęgłowski 1972

10. Stanowisko: Mierczyce 8 ,pow. LegnicaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: mała skorupa grafitowa, fragment toczonej misy z osady późnolateńskiej Uwagi:Literatura: Tackenberg 1925

11. Stanowisko: Samborzec ,pow. SandomierzTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: kilka skorup grafitowychUwagi: znalezisko luźneLiteratura: Woźniak 1970

12. Stanowisko: Świniary ,pow. SandomierzTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Woźniak 1970

13. Stanowisko: Turawa ,pow. OpoleTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Woźniak 1970

23

14. Stanowisko: Tyniec nad Ślężą ,pow. WrocławTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowa, dno toczonego naczynia „siwego” z terenu osady późnolateńsko-rzymskiejUwagi:Literatura: Pescheck 1939

15. Stanowisko: Wąsosz ,pow. Góra ŚląskaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowa zdobiona miotełkowo, z otworkiemUwagi:Literatura: Pescheck 1939, Bryłowska 1972

16. Stanowisko: Wołów ,pow. Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowaUwagi:Literatura: Pescheck 1939

17. Stanowisko: Wrocław- Oporów 1 ,pow. WrocławTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 skorupa grafitowa, fragment dna toczonego naczynia „siwego” z osady późnolateńsko-rzymskiejUwagi:Literatura: Pescheck 1939

18. Stanowisko: Wójtowa Wieś ,pow. OpoleTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 2 skorupy grafitoweUwagi:Literatura: Woźniak 1970

7.2 Ceramika grafitowa w grupie tynieckiej:

19. Stanowisko: Alwernia, pow. ChrzanówTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny:1 fragment naczynia grafitowegoUwagi: odkrycie przypadkowe w 1955r. Inf. A. ŻakiLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)

20. Stanowisko: Baczków, pow. BochniaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 1 fragment naczynia grafitowegoUwagi: badania powierzchniowe A. Jodłowskiego w 1965rLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)

21. Stanowisko: Bębło, pow. KrakówTyp stanowiska: stanowisko jaskiniowe (Jaskinia Bębłowska Dolna)

24

Materiał ceramiczny: 18 fragmentów naczyń grafitowychUwagi:Literatura: E. Rook 1963, 335-340

22. Stanowisko: Branice stan. 76Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Poleska 2006

23. Stanowisko: Chroberz, pow. PińczówTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: kilka fragmentów ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Gajewski 1962, 391

24. Stanowisko: Czyżów, pow. Dąbrowa tarnowskaTyp stanowiska: ślad osadniczy Materiał ceramiczny: 2 fragmenty naczyń grafitowychUwagi: materiał ceramiczny pochodzi z badań powierzchniowych M. Gedla z 1954rLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)

25. Stanowisko: Dalewice, pow. ProszowiceTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 3 fragmenty naczyń malowanych, bardzo liczne fragmenty naczyń siwych i grafitowychUwagi: liczna seria ceramiki lepionej (ok. 50% materiału ceramicznego ze stanowiska)Literatura: Gromnicki 1964

26. Stanowisko: Dobczyce, pow. Myślenice Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 4 fragmenty naczyń toczonych, w tym 3 fragmenty ceramiki grafitowejUwagi: z tego stanowiska pochodzi 1 fragment toczonej ceramiki grafitowej, zapewne z wczesnego średniowieczaLiteratura: Leńczyk 1965, 131-141

27. Stanowisko: Dolany, pow. Kazimierza WielkaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowego i gładkiegoUwagi: zabytki pochodzą z badań powierzchniowych J. Żurawskiego z 1923rLiteratura: Żurowski 1924-1925, 334

28. Stanowisko: Dziekanowice, pow. Kazimierza WielkaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 4 fragmenty naczyń grafitowych; 1 fragment naczynia gładkiegoUwagi: materiał ceramiczny pochodzi ze znalezisk luźnych oraz badań powierzchniowych Pawłowskiego z 1935r, a także Machnika i Milisauskasa z 1966Literatura: Woźniak 1970 (katalog)

29. Stanowisko: Giebułtów, pow. Kraków

25

Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowegoUwagi: Literatura: Żurowski 1924-1925, 337

30. Stanowisko: Gręboszów, pow. Dąbrowa TarnowskaTyp stanowiska: osada późno lateńsko-rzymskaMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowego oraz naczynia gładkiegoUwagi: znalezisko przypadkowe z 1935r i badania powierzchniowe M. Gedla z 1954rLiteratura: Godłowski 1959-1960, 337

31. Stanowisko: Igołomia, pow. ProszowiceTyp stanowiska: ślad osadniczy Materiał ceramiczny: 2 fragmenty ceramiki malowanej i 2 fragmenty grafitowejUwagi:Literatura: Gajewski 1963

32. Stanowisko: Jurków, pow. Busko ZdrójTyp stanowiska: ślad osadniczy Materiał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: materiały pochodzą z badań powierzchniowych Machnika i Milisauskasa z 1966rLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)

33. Stanowisko: Kazimierza Mała, pow. Kazimierza WielkaTyp stanowiska: ślad osadniczy Materiał ceramiczny: 2 fragmenty naczyń grafitowych i fragment ceramiki gładkiejUwagi: znaleziska przypadkoweLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)

34. Stanowisko: Kijany, pow. Kazimierza WielkaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment ceramiki malowanej; fragment ceramiki siwej i fragment ceramiki grafitowejUwagibadania powierzchniowe M. Gedla z 1954r.Literatura: Godłowski 1959-1960, 337 i n.

35. Stanowisko: Kokotów-Strumiany 4Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: obecność ceramiki grafitowej; kilkanaście fragmentów ceramiki siwej; fragment ceramiki malowanej i grubościennejUwagi: materiał pochodzi z badań powierzchniowych A. Jodłowskiego w 1966rLiteratura: Reguła 1984

36. Stanowisko: Kraków-Górka NarodowaTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowego; fragment ceramiki gładkiejUwagi: badania powierzchniowe J. Żurowskiego w 1933rLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)

37. Stanowisko: Kraków-Krzesławice, stan. 41

26

Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 4503 fragmenty ceramiki malowanej; 168 fragmentów ceramiki gładkiej; 238 fragmentów ceramiki szorstkiej; 864 fragmenty ceramiki zasobowej; 84 fragmenty ceramiki grafitowejUwagi: ceramika toczona ze stanowiska, stanowi ok.43,3% materiału ceramicznego z osadyLiteratura: Poleska, Toboła 1988

38. Stanowisko: Kraków-KurdwanówTyp stanowiska: osada z okresu rzymskiegoMateriał ceramiczny: nieliczne fragmenty ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Krassus 1957

39. Stanowisko: Kraków-MogiłaTyp stanowiska: osada późnolateńsko-rzymskaMateriał ceramiczny: kilkadziesiąt fragmentów ceramiki grafitowej; ponad 1000 fragmentów ceramiki malowanej; kilkadziesiąt fragmentów innych naczyń toczonych: zasobowych i siwych Uwagi: Literatura: Woźniak 1959, 1960

40. Stanowisko: Kraków-OkółTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: : 2 fragmenty ceramiki gładkiej; 39 fragmentów ceramiki grafitowejUwagi: ceramika toczona stanowi 65% materiału ceramicznego ze stanowiskaLiteratura: Lenkiewicz-Radwańska, Morawski, Wałowy 1970

41. Stanowisko: Kraków-Pleszów stan.17Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 259 fragmentów naczyń malowanych; 924 fragmentów naczyń gładkich; 58 fragmentów naczyń szorstkich; 612 fragmenty naczyń grafitowychUwagi:Literatura: Poleska 2006

42. Stanowisko: Kraków-Pleszów stan.18ATyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 4 fragmenty naczyń malowanych; 5 fragmentów naczyń gładkich; 3 fragmenty naczyń grafitowychUwagi:Literatura: Poleska 2006

43. Stanowisko: Kraków-Pleszów stan.20Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 433 fragmenty naczyń malowanych; 200 fragmentów naczyń gładkich; 53 fragmenty naczyń grafitowychUwagi:Literatura: Poleska 2006

44. Stanowisko: Kraków-Pleszów 49

27

Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 3 fragmenty naczyń grafitowych; 5 fragmentów naczyń gładkichUwagi:Literatura: Poleska 2006

45. Stanowisko: Kraków-PychowiceTyp stanowiska: osada z okresu rzymskiegoMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Godłowski 1963

46. Stanowisko: Kraków-WitkowiceTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 3 fragmenty ceramiki grafitowejUwagi: materiał pochodzi z badań powierzchniowych i przypadkowych znalezisk z lat 1910, 1922 i 1954Literatura: Woźniak 1970 (katalog)

47. Stanowisko: Kraków-Wola DuchackaTyp stanowiska: ślad osadniczyCeramika toczona ze stanowiska: 2 fragmenty ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Jamka 1946

48. Stanowisko: Łężkowice, pow. BochniaTyp stanowiska: osada z okresu rzymskiegoMateriał ceramiczny: 4 fragmenty ceramiki grafitowejUwagiLiteratura: Woźniak 1966

49. Stanowisko: Majkowice, pow. ProszowiceTyp stanowiska: osada późnolateńsko-rzymskaMateriał ceramiczny: 21 fragmentów ceramiki grafitowej; fragment ceramiki gładkiejUwagi: Literatura: Woźniak 1970 (katalog)

50. Stanowisko: Marcinkowice, pow. Nowy SączTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowegoUwagi: ceramika pochodzi z badań powierzchniowych J. Żurowskiego w 1932rLiteratura: Woźniak 1970 (katalog)

51. Stanowisko: Maszyce, pow. OlkuszTyp stanowiska: stanowisko jaskiniowe – Jaskinia MaszyckaCeramika toczona ze stanowiska: 2 fragmenty ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Woźniak 1970 (katalog)

52. Stanowisko: Niedźwiedź, pow. Miechów, stan. 1a

28

Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: na stanowisku odkryto ponadto kilka skorup z późnolateńskich naczyń lepionych ręcznie; materiał pochodzi z badan powierzchniowych L. Gajewskiego w 1968rLiteratura: Gajewski 1968

53. Stanowisko: Ojców, pow. OlkuszTyp stanowiska: jaskiniowe (Jaskinia Ciemna)Materiał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Mycielska, Rook 1965

54. Stanowisko: Opatkowice, pow. ProszowiceTyp stanowiska: osada z okresu rzymskiegoMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Żurowski 1929; Mycielska 1967

55. Stanowisko: Pełczyska, pow. PińczówTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: kilkanaście fragmentów ceramiki malowanej; bardzo liczna seria ceramiki grafitowej i siwejUwagi: ceramika toczona stanowiła nawet 80% ogółu ceramiki z niektórych obiektówLiteratura: Okuliczowa 1962; Szlifirska 1968 56. Stanowisko: Piekary, pow. KrakówTyp stanowiska: osada kultury pomorskiejMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi:Literatura: Woźniak 1970 (katalog)

57. Stanowisko: Podegrodzie, pow. Nowy SączTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: fragment „być może” naczynia grafitowegoUwagi: Literatura: Leńczyk 1956

58. Stanowisko: Podłęże, pow. KrakówTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 670 fragmentów ceramiki malowanej; 2 fragmenty ceramiki gładkiej; 760 fragmentów ceramiki szorstkiej; 355 fragmentów ceramiki zasobowej; 98 fragmentów ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Woźniak 1990

59. Stanowisko: Poznachowice Górne, pow. MyśleniceTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: obecność naczyń malowanych, zasobowych i grafitowychUwagi: Literatura: Jodłowski 1983

29

60. Stanowisko: Ratajów, pow. Miechów, stan. 2Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: fragment ceramiki malowanej; kilkanaście fragmentów ceramiki grafitowej; obecność ceramiki siwejUwagiLiteratura: Gromnicki 1957, 1959

61. Stanowisko: Rosiejów, pow. Kazimierza WielkaTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowegoUwagi: materiał pochodzi ze znalezisk przypadkowych z lat 1928 i 1930Literatura: Żurowski 1935

62. Stanowisko: Targowisko stan.1, pow. Bochnia Typ stanowiska: osada późnorzymskaMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi:Literatura: Woźniak 1964

63. Stanowisko: Targowisko stan. 2, pow. BochniaTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowego; 13 fragmentów ceramiki malowanejUwagiLiteratura: Woźniak 1964

65. Stanowisko: Trębaczów, pow. Kazimierza WielkaTyp stanowiska: ślad osadniczy Materiał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: ceramika pochodzi z badań powierzchniowych M. Gedla i T. Lenkiewicz w 1954rLiteratura: Woźniak 1970 (katalog) 66. Stanowisko: Tyniec, pow. KrakówTyp stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: obecność dużej serii ceramiki grafitowej (60% ceramiki toczonej ze stanowiska); 1/3 całości ceramiki toczonej tworzą fragmenty naczyń malowanych; na stanowisku wystąpiła również ceramika siwa, zasobowa oraz gładkaUwagi:Literatura: Leńczyk 1965; Woźniak, Zoll-Adamikowa, Żurowska 1961

67. Stanowisko: Wawrzeńczyce, pow. Proszowice, stan. Rejon Grobla c Typ stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment naczynia grafitowegoUwagi: badania powierzchniowe L. Gajewskiego w 1960rLiteratura: Gajewski 1961

68. Stanowisko: Wieliczka, stan. 2Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: fragment naczynia malowanego; kilka fragmentów naczyń siwych; kilkanaście fragmentów ceramiki grafitowejUwagi: Literatura: Burchard 1964, 1965

30

69. Stanowisko: Wieliczka, stan 11Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: duża seria ceramiki grafitowej i fragmentów naczyń zasobowych, mniej liczna jest ceramika siwa, brak ceramiki malowanejUwagi: Literatura: Reguła 1967, 1973

70. Stanowisko: Wierzchowie, pow. Olkusz Typ stanowiska: jaskiniowe (Jaskinia Mamutowa)Materiał ceramiczny: fragment naczynia grafitowegoUwagi: Literatura: Woźniak 1970 (katalog)

71. Stanowisko: Wyciąże, pow. Kraków, stan.1Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 220 fragmentów naczyń grafitowych; 80 fragmentów ceramiki siwej; 3 fragmenty ceramiki gładkiejUwagi: Literatura: Buratyński 1953

72. Stanowisko: Wyciąże, pow. Kraków, stan.5Typ stanowiska: osadaMateriał ceramiczny: 12 fragmentów ceramiki malowanej; 534 fragmenty ceramiki gładkiej; 29 fragmentów ceramiki szorstkiej; 7 fragmentów ceramiki zasobowej; 400 fragmentów naczyń grafitowychUwagi: Literatura: Poleska 2006

73. Stanowisko: Zakrzów, pow. KrakówTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: badania powierzchniowe B. Czapkiewicza w latach 1906-1917, oraz j. Żurowskiego w 1914r Literatura: Czapkiewicz 1910

74. Stanowisko: Złotniki, pow. ProszowiceTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: fragment ceramiki grafitowejUwagi: badania powierzchniowe L. Gajewskiego w 1957rLiteratura: Gajewski 1962 75. Stanowisko: Żywiec-SporyszTyp stanowiska: ślad osadniczyMateriał ceramiczny: 4 fragmenty naczyń grafitowychUwagi: Literatura: Nasch 1938

31

8.Mapy

32

33

9. Tablice

1

3

Ryc.1. Ceramika grafitowa. Klasyczne formy situl- 1, 2. Ceramika grafitowa ze stanowiska Januszkowo- 3

34

2

3

Ryc.2. Formy ornamentów występ na ceramice grafitowej

35

9. Bibliografia

1. Baczyńska B. i Maj U. 1981. Wstępne wyniki badań na stanowisku

wielokulturowym w Szarbii, woj. Kielce. Sprawozdania Archeologiczne 33, 165-

181.

2. Buratyński S. 1953. Tymczasowe sprawozdanie z prac ratowniczo – badawczych na

terenie Nowej Huty za lata 1950-1952, Z Otchłani Wieków 22, 105 i n.

3. Czapkiewicz B. 1910. Materiały archeologiczne z Galicji Zachodniej, MAAE 11, 45-

52.

4. Gajewski L. 1959. Z badań nad wyspecjalizowanym garncarstwem okresu

późnolateńskiego i rzymskiego w dorzeczu górnej Wisły. Sprawozdania

Archeologiczne 5, 281-302.

5. Gajewski L. 1961. Z prac terenowych we wsi Wawrzeńczyce, pow. Proszowice, w

1959r. Materiały Archeologiczne 3, 204-209.

6. Gajewski L. 1962. Nowe znaleziska archeologiczne w Złotnikach, pow. Proszowice,

Wiadomości Archeologiczne 28, 94.

7. Gajewski L. 1962. Nowe stanowiska z kresu lateńskiego w miejscowości Chrobierz,

pow. Pińczów. Wiadomości Archeologiczne 28, 391.

8. Gajewski L. 1963. Wykopaliska w Igołomi, pow. Proszowice, w 1961r.

Sprawozdania Archeologiczne 15, 155 i n.

9. Godłowski K. 1959-1960. Nowe materiały z okresu późnolateńskiego i rzymskiego

z Małopolski. Wiadomości Archeologiczne 26, 337 i n.

36

10. Godłowski K. 1963. Sprawozdanie z badań osady z okresu rzymskiego w Krakowie

- Pychowicach [w:] Katedra Archeologii Polski U.J. Wyniki badań wykopaliskowych

prowadzonych w 1963r., 45 i n.

11. Gromnicki J. 1962. Sprawozdanie z badań osady z okresu lateńskiego i rzymskiego

w Dalewicach, pow. Proszowice, w latach 1958 i 1960. Sprawozdania

Archeologiczne 14, 118-123.

12. Gromnicki J. 1964. Badania nad osadnictwem starożytnym rejonu Dalewic, pow.

Proszowice, w 1962r. Sprawozdania Archeologiczne 16, 137-141.

13. Hachulska - Ledwos R. 1991. Materiały z okresów lateńskiego i wpływów

rzymskich z ze stanowiska 1 w Krakowie – Nowej Hucie (Mogiła). Część 1.

Materiały Archeologiczne Nowej Huty 14, 83-145.

14. Hachulska – Ledwos R. 1996. Materiały z okresów lateńskiego i wpływów

rzymskich ze stanowiska 1 w Krakowie – Nowej Hucie (Mogiła, rejon szpital –

centrum) z 1954r. Część 1. Materiały Archeologiczne Nowej Huty 19, 13-70.

15. Hachulska – Ledwos R. 1998. Materiały z okresów lateńskiego i wpływów

rzymskich ze stanowiska 1 w Krakowie – Nowej Hucie (Mogiła, rejon szpital –

centrum) z 1954. część 2. Materiały Archeologiczne Nowej Huty 21, 71-107.

16. Jodłowski A. 1983. Grodzisko w Poznachowicach Górnych, woj. krakowskie w

świetle wstępnych badań archeologicznych. Sprawozdania Archeologiczne 35, 249-

262.

17. Krassus A. 1957. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Kurdwanowie koło

Krakowa w latach 1954-1955. Sprawozdania Archeologiczne 4, 90-99.

18. Lenkiewicz T. i Radwański K. 1959. Wyniki badań archeologicznych na Skałce w

Krakowie w latach 1956 i 1957, Biuletyn Krakowski 1, 102, 121.

37

19. Lenkiewicz-Radwańska T. Morawski W. i Wałowy A. 1970. Badania na Okole w

1967r. Wykop V na Skarpie. Materiały Archeologiczne 11, 219-265.

20. Leńczyk G. 1965. Prace odkrywcze w Dobczycach. Materiały Archeologiczne 6,

133-141.

21. Leńczyk G. 1956. Badania wykopaliskowe Tyńcu, w l. 1948-1951. Studia

Wczesnośredniowieczne 3, 260-270.

22. Mycielska R. i Rook E. 1965. Materiały z jaskini w Okopach Wielkiej, Dolnej, pow.

Olkusz, Materiały Archeologiczne 6, 155 i n.

23. Mycielska R. 1967. Stanowisko kultury przeworskiej w Opatkowicach, pow.

Proszowice, Materiały Archeologiczne 8, 179 i n.

24. Poleska P. 1986. Osada grupy tynieckiej na stan. 1 w Przemęczanach, woj.

krakowskie. Materiały Archeologiczne 23, 135-182.

25. Poleska P. i Toboła G. 1987. Osada grupy tynieckiej kultury lateńskiej na stan. 41 w

Nowej Hucie - Krzesławicach (część 1. Katalog materiałów). Materiały

Archeologiczne Nowej Huty 11, 7-121.

26. Podolska P. i Toboła G. 1988. Osada grupy tynieckiej kultury lateńskiej na

stanowisku 41 w Nowej Hucie – Krzesławicach (Część 2. Analiza materiałów).

Materiały Archeologiczne Nowej Huty 12, 89-131.

27. Poleska P. 2000. Celtycki warsztat garncarski na osadzie w Krakowie Pleszowie

(stan. 20). Materiały Archeologiczne Nowej Huty 22, 75-92.

28. Poleska P. 2006. Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim.

Kraków.

29. Reguła K. 1967. Sprawozdanie z prac wykopaliskowych prowadzonych na osadzie z

okresu późnolateńskiego i rzymskiego w Wieliczce w 1967 roku [w:] Badania

38

archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w roku

1967, 25-27.

30. Reguła K. 1967. Rezultaty badań archeologicznych prowadzonych na stanowisku I

w Bieżanowie – Drożdżowni w latach 1966, 1967 [w:] Badania archeologiczne

prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w roku 1967, 29-31.

31. Reguła K. 1984. Wyniki badań w Kokotowie-Strumianach na stanowisku IV [w:]

Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w

roku 1981-1983, 15-23.

32. Rook E. 1963. Materiały z jaskini Bębłowskiej Dolnej. Materiały Archeologiczne 4,

335-340.

33. Rosen – Przeworska J. 1946-1947. Zabytki celtyckie na ziemiach Polski. Światowit

10, 180-221.

34. Szlifirska D. 1968. Sprawozdanie z badań stanowiska archeologicznego w

Pełczyskach, pow. Pińczów [w:] Zespół badań nad polskim średniowieczem UW i

PW. Sprawozdania 1964-1965. Warszawa, 230-233.

35. Wawrzeniecki M.1901. Drobne wiadomości o wykopaliskach przedhistorycznych w

Królestwie Polskim, MAAE 5, 37 i n.

36. Wirska - Parachoniak M. 1980. Produkcja ceramiczna Celtów na terenach Polski

południowej. Materiały Archeologiczne Nowej Huty 6, 29-158.

37. Woźniak Z. 1959. Sprawozdanie z badań prowadzonych na terenie osady z okresu

późnolateńskiego i rzymskiego w Mogile, rejon Szpital-Centrum w 1956r.

Sprawozdania Archeologiczne 6, 29-39

38. Woźniak Z. 1959. Ceramika celtycka z późnolateńsko-rzymskiej osady w Mogile

(Nowa Huta), rejon Szpital-Zachód z badań w latach 1955-1956. Materiały

Archeologiczne 1, 147-171.

39

39. Woźniak Z. 1960. Sprawozdanie z badań w Mogile [Nowa Huta] rejon Szpital-

Wschód w 1957 r. Sprawozdania Archeologiczne 10, 49-62.

40. Woźniak Z. Zoll- Adamikowa H. i Żurowska K. 1961. Sprawozdanie z prac

badawczo – wykopaliskowych w opactwie tynieckim. Sprawozdania Oddziału PAN

1961, 407-416.

41. Woźniak Z. 1965. Sprawozdanie z badań w Targowisku, pow. Bochnia w 1963 r.

Materiały Archeologiczne 6, 200-203.

42. Woźniak Z. 1966. Badania w Łężkowicach i Targowisku, pow. Bochnia w 1964r.

Materiały Archeologiczne 7, 269 i n.

43. Woźniak Z. 1990. Osada grupy tynieckiej w Podłężu, woj. krakowskie. Wrocław –

Warszawa – Kraków.

44. Woźniak Z. 2004. Lateńskie dolia z Krakowa-Mogiły [w:] Superiores Barbarii.

Kraków. 301-311.

45. Żaki A. 1955. Z badań nad kulturą celtycką w Małopolsce. Archeologicke Rozhledy

7, 799-803.

46. Żurowski J. 1924-1925. Sprawozdanie z działalności Państw. Konserwatora

Zabytków Przedhistorycznych okręgu zachodnio-małopolskiego za r. 1923.

Wiadomości Archeologiczne 9, 334.

40