Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth...
Transcript of Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth...
![Page 1: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/1.jpg)
History Studies: International Journal of History
ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)
Volume 4 Issue 2, p. 121-134, July 2012
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti
Hükümetinin Kurulması (1950) Election of President Celal Bayar and the Formation of Democrat Party Government
(1950)
Yrd. Doç. Dr. ġerif DEMĠR Siirt Üniversitesi
Öz
Celal Bayar, Milli Mücadele ve Tek Parti Dönemi’nde önemli sorumluluklar ve görevler üstlendi. Bayar,
1946’da çok partili hayat’a geçişle birlikte, Demokrat Parti’yi kurarak rejimin sağlıklı bir şekilde
demokratikleşmesine katkı sağladı. 14 Mayıs 1950 seçimleri öncesinde sağduyulu bir muhalefet ortaya koydu. 14
Mayıs’ta DP’de Celal Bayar büyük bir seçim zaferi kazandı. Celal Bayar, 22 Mayıs 1950’de Türkiye
Cumhuriyeti’nin III. Cumhurbaşkanı olarak, Başbakanlık, Meclis Başkanlığı ve DP Genel Başkanlığı görevlerine
yeni kişilerin getirilmesini sağladı. Böylece Türkiye’de Celal Bayar’ın liderliğinde demokrasi tarihinin müstesna
bir dönemine başarıyla sorunsuz geçildi.
Anahtar Kelimeler: Celal Bayar, Demokrat Parti, Türkiye'de 1950 Seçimleri, Türkiye, Türkiye'de
demokratikleşme
Abstract
Celal Bayar assumed important responsibilities and duties during the National Liberation War and
Single-Party Period. By founding the Democratic Party in 1946, Bayar contributed to the democratization of
Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established a
common sense opposition. On May 14, Celal Bayar and DP won a huge election victory. Bayar became the third
President of the Republic of Turkey on May 22, 1950, and he appointed the new Prime Minister, the Chairman of
the Assembly and the DP General Secretary. Thus, Bayar led Turkey successfully at the convergence of an
exceptional period in Turkey.
Key Words: Celal Bayar, Democrat Party, Turkey 1950 elections, Turkey, democratization in Turkey
Giriş
1946 Demokrat Partinin kurulmasıyla birlikte baĢlayan süreç; gerek siyasal yapıda
gerekse bürokratik ve kültürel yapıda önemli bire dönüĢümün önünü açtı. Bu süreç 1950’de
iktidarda ve cumhurbaĢkanlığı makamında ki değiĢimin en önemli nedenidir. Dünden bugüne
![Page 2: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/2.jpg)
Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti Hükümetinin Kurulması (1950) 122
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
CumhurbaĢkanlığı görevi yapmıĢ, bu cumhurbaĢkanları içerisinde; ilk sivil CumhurbaĢkanı
olması ve çok partili hayatın demokratik seçimiyle ilk göreve seçilmesi bakımından Celal
Bayar, diğer cumhurbaĢkanlarından ayrılır. 22 Mayıs 1950’de CumhurbaĢkanı seçilen Celal
Bayar’ın seçiliĢ süreci, zaman ve dönem açısından demokrasi tarihimizde önemli bir yer
tuttuğundan, incelenmesinin faydalı olacağına kuĢku yoktur.
Tek partili dönemden çok partili hayata geçilirken, Celal Bayar’ın cumhurbaĢkanlığı
görevine gelmesi rejim için büyük bir teminat oldu, siyasal idarede herhangi bir sorun
yaĢanmadı. Bayar bir köprü vazifesi görerek bir yanda rejimi kollarken diğer yanda halktan
gelen değiĢim taleplerini baĢarıyla yönetmesini çok iyi bildi.
Celal Bayar, ulusal direniĢin her safhasında bulunmuĢ, Cumhuriyetin ilanından
inkılâpların yapılmasına kadar büyük emekler vermiĢti. Bayar’ın Cumhuriyetin ilk yıllarından
itibaren Atatürk’ün yakınında yer alması ve Atatürk’e 1937-1939’da BaĢbakanlık yapması1
onu siyasette ve CHP içerisinde ayrıcalıklı bir konuma taĢıdı.
II. Dünya SavaĢı esnasında sadece parlamenterlik görevinde bulunan Bayar, bildiği
doğruları CHP içerisinde ve Mecliste ifade etmekten çekinmemiĢti. CumhurbaĢkanı Ġsmet
Ġnönü’nün, çok partili hayata geçiĢ ve demokratik nizamın tesisinde muhalefet partisi lideri
olarak Celal Bayar’ı düĢünmesinde2, Bayar’ın görüĢleri, siyasetteki konumu, kiĢisel
yetenekleri kadar sisteme ve rejime olan bağlılığının da büyük payı vardı.
Celal Bayar, 6 Ocak 1946’da Demokrat Parti’yi kurarak aktif siyasete döndü. DP’nin
kurulmasıyla birlikte iç politikada birçok sorun ve gerginlik yaĢandı. Bu sorunların
aĢılmasında ve 14 Mayıs 1950 seçimlerine sağlıklı bir Ģekilde gidilmesinde, iki tecrübeli devlet
adamı olan CHP lideri ve CumhurbaĢkanı Ġsmet Ġnönü3 ile DP Genel BaĢkanı ve Anamuhalafet
Lideri Celal Bayar’ın büyük sorumluluklar düĢtü.
14 Mayıs 1950 Genel Seçimleri
VIII. Dönem Meclisi, çalıĢmalarını 24 Mart 1950’de tamamladı. Meclis genel
seçimlerin 14 Mayıs 1950’de yapılmasına karar vererek, CHP ile DP arasındaki seçim yarıĢını
baĢlattı4. BaĢbakan ġemsettin Günaltay, 1946 seçimlerinde yaĢandığı iddia edilen sorunların
yaĢanmaması ve seçimin iktidar ile muhalefet arasında dengeli ve adaletli bir Ģekilde
yürütülmesi için büyük çaba gösterdi. Hükümet her iki partiye mümkün olduğunca tarafsız
1 Cemal Kutay, Celal Bayar, Bir Türk’ün Biyografisi, Süsler matb. [Ġstanbul 1949], s. 115-
118;Bayar’ın Atatürk’ün yanında da ayrıcalıklı bir yeri vardı. Mehmet Barlas, Türkiye’de Darbeler ve
Kavgalar Dönemi, Birey yay., Ġstanbul 2000, s. 18-19 2 Her iki lider arsındaki siyasi rekabette özellikle Bayar’ın duygusal bir husumetinin olduğu da iddia
edilmektedir. Bkz. Ali Rıza Akbıyıkoğlu, Demokrasi ve İsmet Paşa, Filiz matb. Ankara 1986, s. 31-32;
Bayar aksi bir görüĢle, “Siyasi hayatım Ġnönü’ye karĢı daima sevgi içinde geçmiĢtir. Ama o, tesir altında
kalarak bazı davranıĢlarda bulunmuĢtur” demekteydi. M. Barlas, a.g.e., s. 41 3 Ali Rıza Cihan-Abdullah Tekin, Çağdaş Devlet Adamı İsmet İnönü, Tekin Kitapevi, Ġstanbul
1989, s. 108; Hikmet Özdemir, Tarih ve Politika, Ġz yay. Ġstanbul 1995, s. 235 4 Mustafa Albayrak, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Phoenix yay., Ankara
2004, s. 161; Muzaffer Gökman, 50 Yılın Tutanağı 1923-1973, Hürriyet Yay., Ġstanbul 1973, s. 138;
Erkan ġenĢekerci, Türk Devriminde Celal Bayar (1918-1960), Alfa Yay., Ġstanbul 2000, s. 210-211
![Page 3: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/3.jpg)
123 Şerif Demir
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
davranmaya gayret gösterdi ve ilk kez muhalefetin seçim propagandası için radyoyu
kullanmasına izin verildi5.
Seçim iki partiden ziyade tek isim üzerinde yürüdü; Ġsmet Ġnönü. CHP’nin en büyük
kozu ve gücü CumhurbaĢkanı Ġsmet Ġnönü’ydü. CHP’liler Ġnönü faktörünü özellikle
vurgulayarak halka, seçimi CHP kaybederse Ġnönü’nün CumhurbaĢkanlığından çekileceğini
bildirdiler6. Halk Partililer seçimi kazanırsalar altı ilkeyi anayasadan çıkarmayı vaat edecek
7
kadar sınırsız düzeyde sözler vermekten çekinmiyorlardı. DP’lilerde seçim çalıĢmalarını Ġnönü
üzerinden yürüterek, II. Dünya SavaĢı ve sonrasında yaĢanan pek çok ekonomik sorunun
sorumlusu olarak Ġsmet Ġnönü’yü gösteriyorlardı8.
Seçimlere hazırlık döneminde CHP ile DP arasında sıcak bir iliĢki tesis edildi9. Hatta
her iki parti çeĢitli alternatifler üzerinden seçim ittifak görüĢmeleri bile yaptılar10
. CHP ile
DP’li yetkililer, her iki parti liderinin ortak aday gösterilmesi, seçim öncesinde koalisyon
kurulması ve DP’lilere belirli sayıda kontenjan tanınarak ortak listeyle seçimlere girilmesi gibi
konuları görüĢtüler. Fakat iki parti arasında sürdürülen görüĢmeler baĢarısızlıkla sonuçlandı.
CHP Hükümeti son derece baĢarılı bir seçim gerçekleĢtirdi ve 14 Mayıs’ta herhangi bir
seçim ihlali veya muhalefeti rahatsız edecek bir huzursuzluk yaĢanmadı11
. Muhalefetin son ana
kadar taĢıdığı seçim ihlali olabileceğine iliĢkin kaygılar boĢa çıktı.
Oy verme saati sona erdiğinde, CHP ve DP’de büyük bir merak ve endiĢe hâkimdi.
Öncelikle yakın bölgelerin, köylerin sonuçları gelmeye baĢladı. CHP az farkla da olsa önde
görünüyordu. Lakin gece yarısına doğru gayri resmi sonuçlar gelmeye baĢladığında sonuçlar
5 M. Serhan Yücel, Demokrat Parti, Ülke Kitapları, Ġstanbul 2001, s.77
6 Rıfkı Salim Burçak, On Yılın Anıları (1950-1960), Nurol Matb. Ankara 1998, s. 42; M. S. Yücel,
a.g.e., s. 77; Recep ġükrü Apuhan, Menderes, TimaĢ yay., Ġstanbul 2008, s. 83 7 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980) Hil yay., Ġstanbul 2010, s. 52
8 K. Altuğ, a.g.e., s. 88; F Ahmad, “Ġnönü nefret uyandıran tek parti rejiminin sembolü haline
gelmiĢti. Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev. Y. Alogan, Ġstanbul 1995, s. 155 9 Süleyman Ġnan, Muhalefet yıllarında Adnan Menderes, Liberte yay., Ankara 2006, s. 428; M.
Toker, a.g.e., s. 349 10
Nihat Erim, Günlükler 1925-1979, c. I, Yay. Haz. A. Demiel, YKY, Ġstanbul 2005, s. 418-
423;Metin Toker, Tek Partiden Çok Partiye Milliyet yay. Ġstanbul 1970, s. 348; F. Ahmad,
Demokrasi, s. 53; Halk Partisinden Hilmi Uran, Faik Ahmet Barutçu ile Demokrat Parti’den Fuat
Köprülü ve Adnan Menderes seçimlerde ortak hareket edilmesi ve koalisyon kurulması için görüĢme
yaptılar. Her iki tarafın olumlu yaklaĢtığı anlaĢma, son anda CHP kontenjanından DP’ye ayrılacak
milletvekili sayısında ve koalisyonda anlaĢamadıkları için sonuçsuz kaldı. Hilmi Uran, Meşrutiyet, Tek
Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950), Türkiye ĠĢ Bankası yay., Ġstanbul 2008, s. 448-450 ; Faik
Ahmet Barutçu, Siyasi Hatıralar, c.II, 21 yüzyıl yay., Ankara 2001, s. 961-964; Necip Fazıl Kısakürek,
Benim Gözümde Menderes, Büyük Doğu yay. Ġstanbul 2002, s. 141 11
Cumhuriyet, 15 Mayıs 1950; Yeni İstanbul, 15 Mayıs 1950; Yeni Sabah, 15 Mayıs 1950; Orhan
Cemal Fersoy, Bir Devre Adını Veren Başbakan Adnan Menderes, Hun Yay., Ġstanbul 1978, s. 217;
Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin DoğuĢu, çev. M. Kıratlı, TTK yay. Ankara 1991, s. 311; F. A.
Barutçu, a.g.e., s. 993; Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, Afa Yay., Ġstanbul 1996, s. 201; Ali
Fuad BaĢgil, 27 Mayıs İhtilalı ve Sebepleri, çev. C. Aydın, , çev. C. Aydın, yağmur yay. Ġstanbul 2008,
s. 66
![Page 4: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/4.jpg)
Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti Hükümetinin Kurulması (1950) 124
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
anlaĢıldı. DP büyük bir seçim zaferi kazanmıĢtı12
. En iyimser tahminlerde bile kimse DP’nin
bu kadar büyük baĢarı kazanacağını beklemiyordu13
. Siyasette büyük bir sürpriz oldu. Herkes
bu duruma hazırlıksız yakalanmıĢtı.
CHP’nin hazırlattığı fakat CHP ile DP’nin ortak oylarıyla kabul edilen seçim
kanunun14
marifetiyle %53 oy alan DP, meclisin %84’üne sahip oldu15
. Siyasette tek parti
yönetiminden çok partili hayata doğru gidilirken, iktidarın baĢarıyla değiĢmesi sağlanacaktı,
fakat bu kadar güçlü bir Ģekilde muhalefetin iktidara gelmesi güç zehirlenmesine sebep
olabilirdi. Zira ülke böyle bir değiĢeme psikolojik olarak hazır değildi. Zira bürokrasinin bir
günde tam anlamıyla yeni duruma uyum sağlaması mümkün olmadığı gibi CHP’de muhalefete
değildi.
Seçim sonuçlarına göre DP’nin büyük bir zafer kazandığı açıktı. Bu durumun ortaya
çıkmasının en önemli sebepleri arasında; CHP’nin uzun süredir ülkeyi tek baĢına
yönetmesinden kaynaklanan iktidar yorgunluğu sayılabilir16
. Bazı yazarlar seçim sonuçlarını
sadece CHP’nin yönetim zaaflarına bağlayarak açıklamaktadırlar ki örneğin CHP’nin önemli
isimlerinden ve gazeteci Necmettin Sadak, “DP’yi kuranların değeri, vatanseverliği, idealleri
ne kadar yüksek olursa olsun, onların etrafında toplanan coĢkunluk, o partiye bağlılıktan ileri
gelmiyor, Halk Partisine ve hükümetlerine olan kızgınlık ve kırgınlıktan doğuyordu. DP’nin
12
Yeni İstanbul, 16 Mayıs 1950; Yeni Sabah, 16 Mayıs 1950; Cüneyt Arcayürek, Demokrasinin
İlk Yılları 1947-1951, Bilgi yay., Ankara 1983, s. 183; ġ. S. Aydemir, Menderes, s. 132; O. C. Fersoy,
a.g.e., s. 217; Mehmet Ali Birand-Can Dündar-Bülent Çaplı, Demirkırat Bir Demokrasinin Doğuşu,
Doğan Kitap, Ġstanbul 1999, s. 54-55 13
Cem Eroğul, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, Ġmge Yay., Ankara 2003, s. 97; N. Erim,
a.g.e., s. 448; B. Lewis, a.g.e., s. 317; ġerif Demir, Düello Menderes ve Ġnönü, TimaĢ yay., Ġstanbul
2010, s. 21; Ġnönü, CHP’nin seçimi kazanıp kazanamayacağından emin değildi lakin bu kadar büyük bir
hezimeti de beklemiyordu. Ali Fuad Erden, İsmet İnönü, Bilgi Yay., Ankara 1999, s. 248; Bir baĢka
görüĢe göre, Ġnönü partisinin seçimleri kaybetmesine fikren hazırlıklıydı, fakat buna ihtimal vermiyordu.
Metin Heper, İsmet İnönü, çev. S. Yalçın, Türkiye ĠĢ Bank. Yay., Ġstanbul 2008, s. 182; Nimet Arzık,
Bitmeyen Kavga: İsmet İnönü, KurtuluĢ matb. Ankara 1966, s. 13; Bayar’da dahil üst düzey DP
yöneticileri seçimi kazanırız diyorlar fakat bu kadar büyük bir fark beklemiyorlardı. Nadir Nadi, Perde
Aralığından, Cumhuriyet yay., Ġstanbul 1964, s. 275-276; M. Albayrak, a.g.e., s. 168 14
Oldukça titiz davranarak, tarafsız bir bilim heyetine hazırlatıldı. ġevket Süreyya Aydemir, İkinci
Adama, c.II, Remzi Kitapevi, Ġstanbul 1968, s. 465; Yeni seçim kanunu CHP ve DP’nin oylarıyla kabul
edildi. Seçim sisteminde değiĢmeyen yalnızca çoğunluk sistemiydi. Yazar Nadi bu durumu “CHP’nin
kendi gücüne fazlaca güvenmesine” bağlıyordu. N. Nadi, a.g.e., s. 272; Çoğunluk Sistemi: Her vilayetin
bir seçim bölgesi kabul edilmesi (Ġstanbul hariç), bir fark bile olsa en çok rey alan partinin Meclise
milletvekili göndermesiydi. Ġlber Ortaylı, Türkiye’nin Yakın Tarihi, TimaĢ yay., Ġstanbul 2010, s. 94;
R. ġ. Apuhan, a.g.e., s. 89, Seçim kanunu görüĢmelerinde DP’liler “nispi temsil”i önermiĢ CHP’liler
çoğunluk sisteminden vazgeçmemiĢlerdi. Altan Öymen, Değişim Yılları, Doğan kitap, Ġstanbul 2004, s.
434-435 15
M. Albayrak, a.g.e., s. 171; Cemal Anadol, Türk Siyaset Tarihinde Demokrat Parti, Yeni
Kuvayi Milliye yay. Ġstanbul 2004, s. 64; Nispi sistem uygulansaydı; DP: 261, CHP: 195 milletvekili
çıkaracaktı. E. ġenĢekerci, a.g.e., s. 213; Resmi sonuçlar 25 Mayıs’ta ilan edildi. Cumhuriyet, 26 Mayıs
1950 16
M. Albayrak, a.g.e., s. 178; H. Bayram Kaçmazoğlu, Demokrat Parti Dönemi Toplumsal
TartıĢmalar, Birey yay., Ġstanbul 1988, s. 313; Bernard Lewis, “Türkiye’de Son GeliĢmeler”, çev. Ġ.
Lütem, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, c. IX, S. 1-2, 1952, s. 32
![Page 5: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/5.jpg)
125 Şerif Demir
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
etrafını saran ve içten gelme bir sevinç ve coĢkunlukla ona rey veren kitle, çokluk bakımından
onun taraftarı değil, maddi manevi bir sebepten biri yüzünden haklı haksız, bilgili bilgisiz Halk
Partisi’ne düĢman kesilmiĢ insanlardan” oluĢmaktaydı dedi17
. Seçim baĢarısını sadece CHP’nin
olumsuzlukları üzerinden giderek açıklamak sonuçları anlamak için yeterli olmaz. DP’nin daha
evvelki Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Cumhuriyet Fırkası örneklerinden aldığı
dersler ile halkın nabzını iyi tutarak izlenen akıllı bir seçim stratejisi sayılabilir18
.
Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Yeni Hükümetin Kurulması
14 Mayıs seçimleri yapılmıĢ, sonuçlar kesinleĢmiĢ fakat ülke yönetimini üstlenecek
kadroların kimlerden oluĢacağı bilinmiyordu. Demokrat Parti’de daha evvel iktidara yönelik
belirli bir hazırlık yoktu. Parti içerisinde hiyerarĢide oluĢturulmamıĢtı. Atatürk’ün son
baĢbakanı, DP’nin tecrübeli ve kıdemli yöneticisi Celal Bayar, inisiyatifi üzerine alarak
gereken tedbirler için harekete geçti19
.
DP üst düzey yönetiminin, zafer ve sevinç sonrası vereceği kararlar kamuoyunda
merakla beklenmeye baĢlandı. DP’nin gözü Genel BaĢkanı Celal Bayar üzerindeydi. Celal
Bayar verilecek kararlarda son derece belirleyici olacağı muhakkaktı. Fakat kimse Celal
Bayar’ın ne düĢündüğünü tam olarak bilmiyordu. 15 Mayıs’ta Celal Bayar yapılması
gerekenleri düĢünmüĢ müydü, CumhurbaĢkanı kim olur, kabineyi kim kurar, sorularına cevap
aranıyordu20
.
DP’den ve üst düzey yöneticilerinden kamuoyunu tatmin edecek bir açıklama
gelmediğinden, mevcut seçenekler üzerinden bir tahmin yarıĢı baĢladı. DP Genel BaĢkanı
Celal Bayar’ın hangi göreve geleceği, diğer görevlere kimlerin geleceği ya da getirileceği
belirsizdi21
.
17
Hürriyet Konyar, Türkiye’de Tek Parti Döneminden Çok Partili Hayata Geçişte (1945-1950)
Kemalist İdeolojinin Değişimi ve Ulus Gazetesi, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Siyaset Bilimi Anabilim Dalı (YayınlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul 1993, s. 215.; CHP’nin önde
gelen isimlerinden H. Oğuz Bekata; “1950 seçimlerini DP ve onun baĢındakiler kazanmamıĢlardır, fakat
CHP kaybetmiĢtir. DP bu kaybın, bendini aĢan seline ancak bir kanal olmuĢtur.” Hıfzı Oğuz Bekata,
Birinci Cumhuriyet Biterken, Çığır yay., Ankara 1960, s. 10; Bir baĢka görüĢe göre; “CHP tek parti
sisteminin sembolü haline gelmiĢ olması yüzünden seçimi kaybetmeye mahkumdu”. K.H. Karpat, a.g.e.,
s. 202 18
Nükhet Turgut, “Türkiye’de Siyasal Muhalefet Olgusu ve AnlayıĢı”, Türk Siyasal Hayatının
GeliĢimi, Edt. E. Kalaycıoğlu-A. Y. Sarıbay, Beta Yay. Ġstanbul 1986, s. 446-447; DP’nin baĢarılı olma
nedenlerini S. Ağaoğlu DP’lilerin baĢarısını: iktidarın baskılarına göğüs geren, cesur, birlik-beraberlik
içinde olan bir teĢkilat, halk ile yakın iliĢki gibi bir çok sebebe bağlamaktadır. Samet Ağaoğlu,
Demokrat Parti’nin Doğuş ve Yükseliş Sebepleri, Baha Matb. Ġstanbul 1972, s. 78-80; Millet
Partisinden Osman BölükbaĢı, “muhalefetin parçalanması halinde CHP’nin tek parti rejiminin süreciği
endiĢesiyle seçmenlerin DP’ye sarılmasına yol açmıĢtır” demektedir. Deniz BölükbaĢı, Türk
Siyasetinde Anadolu Fırtınası Osman Bölükbaşı, Doğan Kitap. Ġstanbul 2005, s. 125 19
Mükerrem Sarol, Bilinmeyen Menderes, Kervan yay., c.I, Ġstanbul 1983, s. 113 20
Cumhuriyet, 16 Mayıs 1950; Ġsmet Bozdağ, “Celal Bayar’ın Hayat Hikâyesi”, 100. Yaşında
Celal Bayar, haz. M. Sarol-Ġ. Bozdağ, Tercüman yay. Ġstanbul 1982, s. 365 21
C. Bayar’ı tebrike giden N. Nadi’ye Bayar, “Demokrat Parti Meclis Grubu neye karar verirse, öyle
yapacağım” der. N. Nadi, a.g.e., s. 276: M. Albayrak, a.g.e., s. 181
![Page 6: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/6.jpg)
Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti Hükümetinin Kurulması (1950) 126
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
Seçim sonuçlarının kesinleĢmesi üzerine kamuoyunda ilk izlenim, Bayar’ın
BaĢbakanlık görevini üstlenmesi CumhurbaĢkanlığı vazifesine ise tarafsız bir kiĢinin
getirilmesi Ģeklinde oldu. DP listesinden Meclise bağımsız olarak giren Ali Fuat Cebesoy ya
da Yargıtay baĢkanlığı görevinden ayrılan Halil Özyörük’ün CumhurbaĢkanlığı için adı
geçiyordu. Bayar, kamuoyundaki tartıĢmalara ve beklentilere yönelik bir açıklama yapmadığı
gibi her türlü seçeneğin önünü de açık bırakıyordu22
.
Seçim sonuçlarının kesinleĢmesi üzerine ġ. Günaltay Hükümeti, derhal görevden
çekilmek istediğini CumhurbaĢkanı Ġsmet Ġnönü’ye bildirdi. Ġnönü hükümetin talebini makul
karĢılayarak, seçimin galibi DP’nin Genel BaĢkanı Celal Bayar’ı 16 Mayıs’ta Çankaya’ya
davet etti. CumhurbaĢkanı Ġnönü, en kısa sürede DP Hükümetinin kurulmasına ve görevin
devralınmasını istedi. Bayar, yeni seçilen milletvekilleri yemin edip görevlerine baĢlamadan,
yeni bir hükümeti kurmanın imkansız olduğunu söyledi. Bayar, iktidarı devralmak için
CumhurbaĢkanı Ġnönü’den zaman isteyerek, Meclis toplanana kadar ġ. Günaltay hükümetinin
görevini sürdürmesini istedi23
. Bayar’ın talebini uygun bulan CumhurbaĢkanı Ġnönü, 22 Mayıs
1950’ye kadar ġ. Günaltay Hükümeti’nin görevine devam etmesine karar verdi.
Celal Bayar, Çankaya görüĢmesini ve seçim sonrası oluĢan siyasi yapıyı
değerlendirmek için DP Genel Ġdare Kuruluyla 17 Mayıs’ta toplantı yaptı. DP iktidarının
öncelikli yapması gereken hizmetlerden, ülke yönetiminde sorumluluk alacak kiĢilerin
belirlenmesine kadar birçok konu konuĢuldu24
. Parti Genel Ġdare Kurulu’nda farklı görüĢler,
çeĢitli alternatifler ortaya çıktı. Fakat öncelikli konu; CumhurbaĢkanı ve BaĢbakanın kim
olacağının belirlenmesiydi. Celal Bayar, teĢkilattan ve çeĢitli bölgelerden gelen
milletvekilleriyle birlikte durumu değerlendirmenin daha doğru olacağını düĢündüğünden,
Genel Ġdare Kurulunda herhangi bir karar alınmadı25
.
Celal Bayar, ülke yönetiminde sorumluluk alacak kiĢileri belirlemek üzere üst üste
genel idare kurul toplantıları ve teĢkilatla birebir görüĢmeler yaptı. Nihai kararın 20 Mayıs’ta
yapılacak olan DP Meclis Grup Toplantısında verilmesi kararlaĢtırıldı. Ġlk günlerde ki eğilim
22
A. Öymen, a.g.e., s. 440 23
Cumhuriyet, 17 Mayıs 1950; Yeni İstanbul, 17 Mayıs 1950; Yeni Sabah, 17 Mayıs 1950;
Zafer, 17 Mayıs 1950; Ayın Tarihi, S. 198, s. 10; Ulus, 17 Mayıs 1950; C. Bayar, a.g.e., s. 105; N.
Erim, a.g.e., s. 449; Celal Bozkurt, Siyaset Tarihimizde CHP, Ġstanbul 1969, s. 70; A. Öymen, a.g.e.,
s. 439-440; M. Albayrak, a.g.e., s. 177; M. Gökman, a.g.e., s. 139; ġerif Demir, Türk Siyasi Tarihinde
Menderes, Paraf yay., Ġstanbul 2010, s. 213; Kurtul Altuğ, Bir Numaralı Tanık, Doğan Kitap, Ġstanbul
2006, s. 90; O. C. Fersoy, a.g.e., s. 218; F. A. Barutçu, a.g.e., s. 998; M. S. Yücel, a.g.e., s. 80; Ġ.
Bozdağ, a.g.m., s. 366; Günaltay hükümetinde BaĢbakan Günaltay dıĢında kimse meclise girmeye
muvaffak olamadı M. Albayrak, a.g.e., s. 181; Hüseyin ġeyhanlıoğlu, Türk Siyasal
Muhafazakarlığının Kurumsallaşması ve Demokrat Parti, Kadim yay. Ankara 2011, s. 195 24
Yeni İstanbul, 18 Mayıs 1950; Zafer, 18 Mayıs 1950 25
Cumhuriyet, 18 Mayıs 1950; Ġ. Bozdağ, a.g.m., s. 366; GĠK toplantısı öncesinde Bayar’la
görüĢen bazı DP’li idareciler Bayar’ın Menderes’i iĢaret ettiğini genel idare kurulunda da genel eğilimin
BaĢbakanlığa Menderes’in getirilmesi doğrultusunda olduğunu söylemektedirler. Sıtkı Yırcalı,
“Hürriyet, Adalet, Müsavat, Uhuvvet’den Hakimiyet Kayıtsız ġartsız Milletindir’e”, 100. Yaşında
Celal Bayar, haz. M. Sarol-Ġ. Bozdağ, Tercüman yay. Ġstanbul 1982, s.230
![Page 7: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/7.jpg)
127 Şerif Demir
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
zamanla değiĢmeye baĢladı. DP içerisinde yapılan görüĢmelerde, CumhurbaĢkanlığı için Celal
Bayar’ın BaĢbakanlık için Adnan Menderes’in ismi ön plana çıktı26
.
20 Mayıs’ta DP Meclis Grubu, 14 Mayıs seçimlerini, izlenecek politikaları ve görev
dağılımını görüĢmek üzere toplandı. DP grubu, Celal Bayar’ın etkili bir görevde yer almasında
hemfikirken, üstleneceği makamı belirlemekte ikiye ayrılmıĢtı. Birinci grup; seçimler DP
Genel BaĢkanı Celal Bayar’ın liderliğinde kazanıldığı ve Bayar’ın halka bir takım taahhütlerde
bulunduğu gerekçesiyle hükümeti kurma ve baĢbakanlık görevine Bayar getirilmesini
CumhurbaĢkanlığına da tecrübeli bir bürokratın getirilmesini istiyordu. Diğer grup; Celal
Bayar’ın CumhurbaĢkanlığı görevini üstlenmesine, BaĢbakanlık vazifesine DP Grubundan bir
milletvekilini seçmesini istiyordu27
. Bayar, her iki görüĢe eĢit mesafede durarak herhangi bir
görüĢ ortaya koymadığı gibi kendisine verilecek her çeĢit görev hakkında partisinin kararına
tabi olacağını söylüyordu.
Celal Bayar’ın baĢkanlık ettiği grup toplantısı; Bayar’ın yeni bir siyasi yapı içerisinde
DP’ye düĢen görev ve sorumluluklar hakkında yaptığı bir konuĢmayla açıldı. 376
Milletvekilinin katıldığı toplantıda, bir grup milletvekili Celal Bayar’ın CumhurbaĢkanı
seçilmesi yönünde bir önerge verdi. Önergeyi okuyan Bayar yorum yapmadan
milletvekillerine dönerek; “Önerge Ģahsımla ilgili olduğu için, lehte – aleyhte konuĢmalara izin
vermiyorum. Önergeyi size okuyacağım, kiĢisel eğiliminize göre oyunuzu iĢaret edeceksiniz”
dedi. Okunan önerge sonrasında bazı milletvekilleri önerge hakkında konuĢmak üzere ısrar
ettilerse de Bayar, kimseye söz hakkı vermeden doğrudan oylamaya geçilmesini istedi. Gizli
yapılan oylama neticesinde 345 milletvekili Celal Bayar’ın CumhurbaĢkanı olması için olumlu
oy kullandı28
. Olumsuz oy kullanan 31 milletvekili; Celal Bayar’ın CumhurbaĢkanı olmasına
karĢı değildi, Bayar’ın BaĢbakanlık görevine getirilmesini talep ettikleri için çoğunluktan farklı
yönde oy kullanmıĢlardı29
.
Celal Bayar’ın CumhurbaĢkanı seçileceğinin anlaĢılması kamuoyunda büyük takdir ve
ilgi gördü. Cumhuriyet Gazetesi BaĢyazarı Nadir Nadi, “Devletin en yüksek makamında vazife
görmek hadisesini Ģeref ve hak ölçülerine vurduğumuz zaman, bugünkü Ģartlar altında bu
26
Cumhuriyet, 19 Mayıs 1950; Yeni İstanbul, 19 Mayıs 1950; Zafer, 20 Mayıs 1950;
CumhurbaĢkanlığına Bayar konusunda bir ittifak söz konusuysa da BaĢbakanlık meçhuldür. Örneğin
BaĢbakanlık için Fuat Köprülü, DP Genel BaĢkanlığı için Adnan Menderes’in önerilme ihtimali de
vardı. Yeni Sabah, 19 Mayıs 1950; Dönemin önemli gazetecilerinden E. KarakuĢ, DP’nin seçimleri
kazandığı günün gecesi Parti Genel Merkezide sabaha kadar yapılan görüĢme ve toplantılar neticesinde
CumhurbaĢkanlığına Celal Bayar, BaĢbakanlığa Adnan Menderes Meclis BaĢkanlığına Refik Koraltan,
DıĢ iĢleri Bakanlığına Fuat Köprülü’nün getirilmesinin kararlaĢtırıldığını iddia etmektedir. Emin
KarakuĢ, İşte Ankara, Ġstanbul 1977, s.163 27
Nadir Nadi, “Kim Olacak?”, Cumhuriyet, 20 Mayıs 1950; Yeni İstanbul, 17 Mayıs 1950; Ġsmet
Bozdağ, Darağacında Bir Başbakan Menderes… Menderes…, Truva yay., Ġstanbul 2008, s. 127 28
Ulus, 21 Mayıs 1950; Zafer, 21 Mayıs 1950; Cumhuriyet, 21 Mayıs 1950; Yeni İstanbul, 21
Mayıs 1950; Yeni Sabah, 21 Mayıs 1950; Celal Bayar açıkça taraf olduğunu ortaya koymasa da karĢı
bir duruĢta sergilemedi. Fakat Gazeteci C. Baban’a göre Bayar CumhurbaĢkanlığını istediği için
makama çıktı. Cihad Baban, Politika Galerisi, TimaĢ yay., Ġstanbul 2009, s. 44-45; Bayar’ın
CumhurbaĢkanı olmasının önünü açan takriri hazırlayan M. Sarol, 19 Mayıs’ta Menderes’le yaptığı
görüĢmede, Menderes’in Bayar’ın henüz CumhurbaĢkanlığı görevi kabul etmediğini söylediğini
aktarmaktadır. M. Sarol, a.g.e., s. 117 29
M. A.Birand-C. Dündar-B. Çaplı, a.g.e., s. 62; ġ. Demir, Menderes, s. 214-215
![Page 8: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/8.jpg)
Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti Hükümetinin Kurulması (1950) 128
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
vazifeye Demokrat Parti liderinden [Celal Bayar] daha layık bir vatandaĢ bulunamayacağını
elbette kabul ederiz”30
. Yeni Sabah’tan Ulunay, “Celal Bayar, demokrasinin ilk Cumhur
reisidir. Onun bu ulvi vazifeye, bu Ģerefli makama yükseldiğini görmekle millet candan bir
sevinç duydu” diyordu31
. CumhurbaĢkanlığı vazifesini Celal Bayar gibi tecrübeli bir devlet
adamının üstlenmiĢ olması, ülkede büyük bir rahatlamaya sebep olurken32
rejimin selameti
açısından büyük bir güven meydana geldi.
Kamuoyunda ve DP içerisinde birçok kiĢinin adı geçtiği halde kimse, Bayar’ın
BaĢbakanlık görevine kimi getireceğini bilmiyordu33
. Kamuoyunda büyük bir merak ve
heyecan hâkimdi, BaĢbakanın kim olacağına iliĢkin çeĢitli tartıĢmalar yapılıyor farklı
tahminler yürütülüyordu. Fakat kesin bir açıklama yapılmadığından, BaĢbakanlığa getirilecek
isim hakkında kimse kesin olarak konuĢamıyordu.
Celal Bayar, BaĢbakanı belirlemek üzere çalıĢmalarını sürdürdüğü esnada Menderes,
Celal Bayar’a olası BaĢbakanın kim olması gerektiği hakkındaki görüĢlerini iletmek ve
Bayar’ın fikrini öğrenmek için onu evinde ziyaret etti 34
. Bayar’ın, DP Genel BaĢkanlığı da
30
Nadir Nadi, “Aday”, Cumhuriyet, 21 Mayıs 1950 31
Ulunay, “Cumhur Reisimiz Celal Bayar”, Yeni Sabah, 24 Mayıs 1950 32
A. F. BaĢgil, a.g.e.,, s. 75 33
20 Mayıs DP Grup Toplantısı sonrasında DP GĠK üyeleri C. Bayar’ı evinde ziyaret etiler. Bayar’a
BaĢbakanlık ve bakanlıklar için kimi düĢündüğü sorulduğunda Bayar, “Beni CumhurbaĢkanlığına
getirmeye karar verdiğinize göre, BaĢvekili ben tayin ederim, o da kabinesini kurar” diyerek konuyu
kapattı. R. S. Burçak, a.g.e., s. 394; Oysa F. A. Barutçu 18 Mayıs’ta günlüğüne baĢbakanlığa Menderes,
DıĢiĢleri Bakanlığa Köprülü’nün getirileceğini yazmaktaydı. F. A. Barutçu, a.g.e., s. 1001; 1924
Anayasası gereği CumhurbaĢkanı parti içerisinden arzu ettiği bir milletvekiline hükümeti kurma görevi
verebilirdi. 34
Menderes, DP’nin muhalefet yıllarında birlikte hareket ettiği yakın arkadaĢı Fuat Köprülü’nün
ısrarla BaĢbakanlık görevine getirilmesi için talepte bulundu. Celal Bayar, BaĢvekilim Adnan Menderes,
Tercüman gazetesi yay. Ġstanbul 1986, s. 103; S. Ġnan, a.g.e., s. 432; M. Sarol’a göre, Menderes ile
Köprülü’nün Köprülü baĢbakanlığında yeni hükümeti oluĢturmak için çalıĢtığı bir esnada Bayar
yanlarına gelir. BaĢbakan ve CumhurbaĢkanı olarak kimleri düĢündüklerini sorarak hiçbir görüĢ
bildirmeden yanlarından uzaklaĢır. M. Sarol, a.g.e., s. 12
![Page 9: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/9.jpg)
129 Şerif Demir
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
dâhil BaĢbakanlık görevine Menderes’i düĢündüğünü söylemesi35
Menderes’te, büyük bir
ĢaĢkınlığa, sebep olduğu gibi aynı zamanda mutluluğa da yol açtı36
.
IX. Dönem TBMM, 22 Mayıs 15.00’te en yaĢlı üye sıfatıyla CHP’den Hüseyin Cahit
Yalçın’ın baĢkanlığında toplandı37
. Meclis öncelikle yeni dönem milletvekillerinin yemin
merasimiyle çalıĢmalarına baĢladı, ardından Meclis BaĢkanlığı seçimi yapıldı ve BaĢkanlığa
Refik Koraltan seçildi. Son olarak CumhurbaĢkanlığı seçimine geçildi. DP’den Celal Bayar,
CHP’den Ġsmet Ġnönü CumhurbaĢkanlığına aday oldu. CumhurbaĢkanlığı seçiminde 453
milletvekili, 387 oy Celal Bayar’a 64 oy Ġsmet Ġnönü’ye, 1 oy Halil Özyürek’e ve 1 oy
çekimser oy kullandı. Bu sonuçlara göre Ġstanbul Milletvekili DP’nin adayı Celal Bayar
CumhurbaĢkanlığına seçildi38
.
Saat 20.00’de toplanan Meclis’te yeni Meclis BaĢkanı Refik Koraltan, Bayar’ı
CumhurbaĢkanlığı görevi için yemin etmek üzere kürsüye davet etti. Celal Bayar’ın ant
içmesinin ardından Meclis oturuma 20 dk. ara verdi.
35
M. Albayrak, a.g.e., s. 182; N. F. Kısakürek, a.g.e., s. 134; M. A.Birand-C. Dündar-B. Çaplı,
a.g.e., s. 62; Hikmet Özdemir, Türkiye Cumhuriyeti, Ġz yay., Ġstanbul 1995, s. 202-203; Erdal ġen,
Bir Yiğit Vardı, Yitik Hazine yay. Ġstanbul 2010, s. 93; Bayar’ın bu Ģekilde tercihte bulunmasını;
BaĢbakanlığa “acemi” bir milletvekillini getirerek ülke kontrolünü tamamen elinde tutmak istediğine
yorumlayanlar oldu. Muzaffer TaĢyürek, Adnan Menderes, Anonim Yay., Ġstanbul 2009, s. 49; M. S.
Yücel, a.g.e., s. 80-81; 1950 yılına kadar siyasi hayatta CumhurbaĢkanı olan kiĢi aynı zamanda
iktidardaki partinin genel baĢkanlığını da yürütüyordu. Bu teamül Bayar ile birlikte değiĢti. Bayar,
BaĢbakanlık ile DP Genel BaĢkanlığını aynı kiĢiye vermesi hakkında; “Parti baĢkanlığının baĢka elde
olması, kuvvetli hükümet kurulmasına engeldi. Zaman zaman hükümetle parti arasında çatıĢmalar
doğabilirdi. Sık sık değiĢen hükümetlerin, halka güven vermesi güçtü. Siyasi kuvvetlerin bir elde
toplanmasında fayda vardı. Öyle ise Demokrat Parti BaĢkanlığını da Adnan Menderes’e devretmem
gerekiyordu”. Ġ. Bozdağ, a.g.m., s. 366-367; DP Genel BaĢkanlığına Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu talip
olmuĢtu ama Parti liderliği içinde Menderes’i tercih etti. R. S. Burçak, a.g.e., s. 51 36
Menderes’in bu kadar ĢaĢırması son derece normaldi. F. Köprülü; yaĢ, tecrübe, kariyer, isim ve
parti protokolünde Menderes’in önünde yer aldığı için adaylık konusunda daha güçlüydü. A. Öymen,
a.g.e., s. 442; Köprülü’de BaĢbakanlık görevine kendisinin getirilmesini bekliyordu Abdulkerim
Asılsoy, “Bir Siyasi Portre Denemesi: Fuat Köprülü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, II/1,
2004, s.435. Zira BaĢbakanlık için iki isim Menderes ve Köprülü’nün adı geçiyor, Menderes ara sıra
“Hoca BaĢvekil olur, bende yardımcısı” olurum diyordu. Köprülü ise O günlerde hiç sesini çıkarmadı.
Samet Ağaoğlu, Arkadaşım Menderes, Alkım yay. Ġstanbul 2003, s. 104; O. C. Fersoy, a.g.e., s. 220;
Daha sonraları Köprülü, BaĢbakanlık ve DP Genel BaĢkanlığına kendisinin getirilmesi gerektiğini,
makamda gözü olmadığı için Menderes’i o görevlere hazırlayarak makamı bırakmasının daha uygun
olacağını söyleyerek hayal kırıklığını dıĢa vurmuĢtu. Recep Bilginer, Üç İktidar, Üç Hayal Kırıklığı,
Ġstanbul 2005, s. 148 37
CumhurbaĢkanlığı seçiminde iki saat önce oğlu Erdal’a gönderdiği mektupta Ġsmet Ġnönü,
geliĢmeleri son derece rahat ve doğal karĢıladığını, yeni seçilecek CumhurbaĢkanını tebriğe gideceğini
bildirmektedir. Ġsmet Ġnönü, Baba İnönü’den Erdal İnönü’ye Mektupları, yay. Haz. S. Özel, Bilgi.
Yay. Ankara 1988, s. 149 38
TBMM Tutanak Dergisi, D. 9, c.I, B.1, 22 Mayıs 1950, s. 7; Resmi Gazete, S.7513, 23 Mayıs
1950; Cumhuriyet, 23 Mayıs 1950; Zafer, 23 Mayıs 1950; K. Altuğ, a.g.e., s. 91: M. Albayrak, a.g.e.,
s. 182; M. Gökman, a.g.e., s. 139; Ġhsan Fuat Özgen, Cumhuriyet Döneminde Celal Bayar’ın Siyasi
ve İktisadi Faaliyetleri (1923-27 Mayıs 1960), Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Ens.
Cumhuriyet Tarihi Bilim Dalı, Ġstanbul 2007, s.237; Ġnönü yeni CumhurbaĢkanını tebrik ederek
baĢarılar diledi. F. A. Barutçu, a.g.e., s. 1010; H. ġeyhanlıoğlu, a.g.e., s. 195
![Page 10: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/10.jpg)
Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti Hükümetinin Kurulması (1950) 130
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
CumhurbaĢkanı Bayar, 20.20’de çalıĢmalarına baĢlayan Meclis’e, Ġstanbul Milletvekili
Adnan Menderes’i hükümeti kurmakla görevlendirdiğini39
, ardından BaĢbakan Menderes
tarafından belirlenen Bakanlar Kurulunu onayladığını gösteren iki tezkire gönderdi40
. Böylece
Meclis, CumhurbaĢkanını belirledikten sonra yarım saat içerisinde yeni BaĢbakanı ve
hükümetini öğrenmiĢ oldu. Saat 21.00’de Meclis’teki odasına çıkan Celal Bayar tebrikleri
kabul etmeye baĢladı. Milletvekilleri il sırasına göre teker teker yeni CumhurbaĢkanını tebrik
için sıraya girdiler. Eski CumhurbaĢkanı Ġsmet Ġnönü CHP’li kurmaylarla salona girerek halefi
Bayar’a, “Tebrik ederim, muvaffak olunuz” dedi. Bayar selefine teĢekkür etti41
.
CumhurbaĢkanlığına seçilen Celal Bayar, ertesi gün Pembe KöĢk’te Ġsmet Ġnönü’yü
ziyaret etti42
. Devlet’e ait özel veya gizli her türlü konu hakkında bilgi almak için eski ve yeni
cumhurbaĢkanı bir araya geldi. Ġsmet Ġnönü siz meseleleri zaten biliyorsunuz diyerek iç
politikaya girmedi fakat dıĢ politika hakkında kısa bir özet yaptı43
. CumhurbaĢkanı Bayar daha
fazla bilgi ve beklenti içerisinde “Devleti Ġsmet PaĢa’dan devralmak” istedi ve bunda ısrar
edince PaĢa’nın, “teslim edecek ne var ki” diye cevap vermesine Bayar oldukça ĢaĢırdı44
.
Nezaket dairesinde gerçekleĢen ziyaret oldukça kısa sürmüĢtü45
.
Sonuç
Çok Partili Hayat; gerek iç gerekse dıĢ etkenlerin zorlamasıyla CumhurbaĢkanı Ġsmet
Ġnönü, daha evvel iki kez teĢebbüs edildiği halde faaliyete geçirilmesinde büyük cesaret
gösterdi. Celal Bayar daha evvelki Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Cumhuriyet
Fırkası örneklerini bildiği halde Demokrat Parti’yi kurarak çok partili hayata geçiĢte önemli bir
katkı sağlamak için büyük bir siyasi risk aldı.
1946-1950 yıllarında iktidardaki CHP yönetimiyle birçok sorun yaĢayan Celal Bayar,
partisinin parçalanmasını göze alma pahasına, ilkelerinden taviz vermeden çok partili hayatın
39
CB.CBA. Y. 3/1-25, F. 313; Ulus, 23 Mayıs 1950; Yeni İstanbul, 23 Mayıs 1950; Yeni Sabah,
23 Mayıs 1950; ġevket Süreyya Aydemir, Menderes’in Dramı? Remzi kitapevi, Ġstanbul 1984, s. 185;
O. C. Fersoy, a.g.e., s.220-221; ġ. Demir, Düello, s. 24; Bayar’ın baĢbakanlık görevini Menderes’e
vermesine iliĢkin en farklı yorumu E. J. Zürcher; “halkın istediği için desteklediğini” söyleyerek
yapmıĢtır. Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, ĠletiĢim yay., Ġstanbul 1996, s. 322 40
CB.CBA. Y. 3/1-25, F. 314; TBMM Tutanak Dergisi, D. 9, c.I, B.1, 22 Mayıs 1950, s. 9; Resmi
Gazete, S.7513, 23 Mayıs 1950; M. Albayrak, a.g.e., s. 182; Feroz – Bedia Turgay Ahmad, Türkiye’de
Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 1945-1971, Bilgi yay., Ankara 1976, s. 70; I.
Menderes Hükümeti üyelerinin belirlenmesinde Celal Bayar oldukça etkili olmuĢtur. Ġ. Bozdağ,
Başbakan, s. 130 41
Cumhuriyet, 23 Mayıs 1950 42
Cumhuriyet, 24 Mayıs 1950; Yeni Sabah, 24 Mayıs 1950; ġevket Süreyya Aydemir, İkinci
Adam, c.III, Remzi Kitapevi, Ġstanbul 2006, s. 27 43
M. A.Birand-C. Dündar-B. Çaplı, a.g.e., s. 67; farklı bir kaynakta Ġnönü’nün Bayar’a son derece
tatmin edici cevaplar verdiği, baĢarılı bir devir teslim gerçekleĢtiği iddia edilmektedir. C. Baban, a.g.e.,
s. 55 44
GörüĢmeyi Bayar, CHP’ye yakın yazarlardan daha farklı nakletmektedir. K. Altuğ, a.g.e., s. 91 45
Barutçu yarım saat süren ziyaret hakkında; nezaketin hakim olduğunu, Bayar’ın son derece olumlu
yaklaĢarak Ġnönü’nün bütün tereddütlerini giderdiğini, ziyaretin Ġnönü’nün dıĢ politika hakkında kısa bir
bilgilendirmesiyle sonuçlandığını söylemektedir. F. A. Barutçu, a.g.e., s. 1010-1011
![Page 11: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/11.jpg)
131 Şerif Demir
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
kurumsallaĢarak sürmesi için mücadele etti. Bayar bir yanda DP içerisindeki köklü ve radikal
değiĢiklik taleplerine meĢru dairede cevap verirken, diğer yanda CHP iktidarına karĢı sert bir
muhalefet yürüttü.
14 Mayıs seçimlerinin sonuçları siyasette açtığı yeni dönem bakımından son derece
mühimdir. “Kansız ihtilal” veya “Beyaz Ġhtilal” olup olmadığı tartıĢılsa da seçim sonuçlarının
önemli, bir değiĢimin önünü açtığı kesindir. 27 yıldır kesintisiz ülkeyi yöneten, devletle
özdeĢleĢmiĢ bir partinin iktidardan ayrılması önemlidir.
Yeni seçimler sonrasında iktidarın devir teslimi 22 Mayıs’ta yapıldı. Ülkeyi on yıl
yönetecek yeni kadrolar belirlendi. DP Lideri Celal Bayar, partisinin ve kamuoyunun talebi
doğrultusunda CumhurbaĢkanlığına çıkarken, yeni dönemin Ģekillenmesini ve görev dağılımını
gerçekleĢtirdi. Celal Bayar’ın CumhurbaĢkanlığı seçilme süreci incelendiğinde demokratik
duruĢu, DP içerisindeki görüĢlere verdiği değer ve halkın tercihine gösterdiği saygı takdire
Ģayandır.
Celal Bayar; CumhurbaĢkanlığı makamının tarafsız olabilmesi için siyasi parti
liderliğinden ayrıldı. Böylece bir tek parti dönemi alıĢkanlığına da son verilmiĢ oldu. Bayar,
BaĢbakanlık görevine kamuoyunca sürpriz olarak görülen Adnan Menderes’i getirdi, Yeni
kabinenin oluĢumunda doğrudan katkı yaparak, on yıl süreyle ülkeyi baĢarılı bir Ģekilde
yönetecek kadrolara olan desteğini gösterdi.
14 Mayıs 1950 seçimleriyle baĢlayan yeni dönemdeki belirsizlikler, 22 Mayıs 1950’de
giderilmiĢ, ülke yönetiminin zirvesine seçilen Celal Bayar rejim sorunu yaĢanmadan sosyal,
kültürel ve ekonomik sıkıntıların oluĢmasına meydan vermeden büyük değiĢimin kapısını
aralamıĢtır. Böylece tek parti yönetiminden çok partili yönetime ve demokratik cumhuriyete
doğru son derece baĢarılı adımlar atılmıĢtır.
KAYNAKÇA
I. Arşivler
CumhurbaĢkanlığı ArĢivi (CA), Celal Bayar ArĢivi (CBA)
II. Resmi Yayınlar
TBMM Tutanak Dergisi, D. 9, c.I, B.1, 22 Mayıs 1950
Ayın Tarihi, S. 198 (Mayıs 1950)
Resmi Gazete, S.7513, 23 Mayıs 1950
III. Gazete ve Dergiler
Cumhuriyet (14 Mayıs -26 Mayıs 1950)
Ulus (14 Mayıs -26 Mayıs 1950)
Yeni İstanbul (14 Mayıs -26 Mayıs 1950)
Yeni Sabah (14 Mayıs -26 Mayıs 1950)
![Page 12: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/12.jpg)
Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti Hükümetinin Kurulması (1950) 132
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
Zafer (14 Mayıs -26 Mayıs 1950)
IV. Kitap ve Makaleler
AĞAOĞLU, Samet, Arkadaşım Menderes, Alkım yay. Ġstanbul 2003
AĞAOĞLU, Samet, Demokrat Parti’nin Doğuş ve Yükseliş Sebepleri, Baha Matb. Ġstanbul
1972
AHMAD, Feroz – AHMAD, Bedia Turgay, Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı
Kronolojisi 1945-1971, Bilgi yay., Ankara 1976
AHMAD, Feroz, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980) Hil yay., Ġstanbul 2010
AHMAD, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev. Y. Alogan, Ġstanbul 1995
AKBIYIKOĞLU, Ali Rıza, Demokrasi ve İsmet Paşa, Filiz matb. Ankara 1986
ALBAYRAK, Mustafa, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Phoenix yay.,
Ankara 2004
ALTUĞ, Kurtul, Bir Numaralı Tanık, Doğan Kitap, Ġstanbul 2006
ANADOL, Cemal, Türk Siyaset Tarihinde Demokrat Parti, Yeni Kuvayi Milliye yay.
Ġstanbul 2004
APUHAN, Recep ġükrü, Menderes, TimaĢ yay., Ġstanbul 2008
ARCAYÜREK, Cüneyt, Demokrasinin İlk Yılları 1947-1951, Bilgi yay., Ankara 1983
ARZIK Nimet, Bitmeyen Kavga: İsmet İnönü, KurtuluĢ matb. Ankara 1966
ASILSOY, Abdulkerim, “Bir Siyasi Portre Denemesi: Fuat Köprülü”, Türkiye Araştırmaları
Literatür Dergisi, II/1, 2004, s.423-437
AYDEMĠR, ġevket Süreyya, İkinci Adam, c.III, Remzi Kitapevi, Ġstanbul 2006
AYDEMĠR, ġevket Süreyya, İkinci Adama, c.II, Remzi Kitapevi, Ġstanbul 1968
AYDEMĠR, ġevket Süreyya, Menderes’in Dramı? Remzi kitapevi, Ġstanbul 1984
BABAN, Cihad, Politika Galerisi, TimaĢ yay., Ġstanbul 2009
BARLAS, Mehmet, Türkiye’de Darbeler ve Kavgalar Dönemi, Birey yay., Ġstanbul 2000
BARUTÇU, Faik Ahmet, Siyasi Hatıralar, c.II, 21 yüzyıl yay., Ankara 2001
BAġGĠL, Ali Fuad, 27 Mayıs İhtilali ve Sebepleri, çev. C. Aydın, , çev. C. Aydın, Yağmur
yay. Ġstanbul 2008
BAYAR, Celal, Başvekilim Adnan Menderes, Tercüman gaz. yay. Ġstanbul 1986
BAYAR, Celal, Seçim Kampanyalarındaki Söylev ve Demeçleri (1946 - 1950 - 1954), Der.
Ö. ġahingiray, Ġstanbul 1999
BAYAR, Celal, Demokrat Parti'nin Kuruluşundan İktidara Kadar Politik Konuşmalar
(1946 - 1950), Der. Ö. ġahingiray, Ġstanbul 1999
![Page 13: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/13.jpg)
133 Şerif Demir
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
BEKATA, Hıfzı Oğuz, Birinci Cumhuriyet Biterken, Çığır yay., Ankara 1960
BĠLGĠNER, Recep, Üç İktidar, Üç Hayal Kırıklığı, Ġstanbul 2005
BĠRAND, Mehmet Ali - DÜNDAR Can - ÇAPLI Bülent, Demirkırat Bir Demokrasinin
Doğuşu, Doğan Kitap, Ġstanbul 1999
BOZDAĞ, Ġsmet, “Celal Bayar’ın Hayat Hikâyesi”, 100. Yaşında Celal Bayar, haz. M. Sarol-
Ġ. Bozdağ, Tercüman yay. Ġstanbul 1982, s. 365-395
BOZDAĞ, Ġsmet, Darağacında Bir Başbakan Menderes… Menderes…, Truva yay.,
Ġstanbul 2008
BOZKURT, Celal, Siyaset Tarihimizde CHP, Ġstanbul 1969
BÖLÜKBAġI, Deniz, Türk Siyasetinde Anadolu Fırtınası Osman Bölükbaşı, Doğan Kitap,
Ġstanbul 2005
BURÇAK, Rıfkı Salim, On Yılın Anıları (1950-1960), Nurol Matb. Ankara 1998
CĠHAN, Ali Rıza – TEKĠN, Abdullah, Çağdaş Devlet Adamı İsmet İnönü, Tekin Kitapevi,
Ġstanbul 1989
DEMĠR, ġerif, Düello Menderes ve İnönü, TimaĢ yay., Ġstanbul 2011
DEMĠR, ġerif, Türk Siyasi Tarihinde Menderes, Paraf yay., Ġstanbul 2010
ERDEN, Al Fuad, İsmet İnönü, Bilgi Yay., Ankara 1999
ERĠM, Nihat, Günlükler 1925-1979, c.I, Yay. haz. A. Demiel, YKY, Ġstanbul 2005
EROĞUL, Cem, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, Ġmge Yay., Ankara 2003
FERSOY, Orhan Cemal, Bir Devre Adını Veren Başbakan Adnan Menderes, Hun Yay.,
Ġstanbul 1978
GÖKMAN, Muzaffer, 50 Yılın Tutanağı 1923-1973, Hürriyet Yay., Ġstanbul 1973
HEPER, Metin, İsmet İnönü, çev. S. Yalçın, Türkiye ĠĢ Bank Yay., Ġstanbul 2008
ĠNAN, Süleyman, Muhalefet Yıllarında Adnan Menderes, Liberte yay., Ankara 2006
ĠNÖNÜ, Ġsmet, Baba İnönü’den Erdal İnönü’ye Mektuplar, yay. Haz. S. Özel, Bilgi. Yay.
Ankara 1988
KAÇMAZOĞLU H. Bayram, Demokrat Parti Dönemi Toplumsal TartıĢmalar, Birey yay.,
Ġstanbul 1988
KARAKUġ, Emin, İşte Ankara, Hürriyet Gaz. Yay. Ġstanbul 1977
KARPAT, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi, Afa Yay., Ġstanbul 1996
KISAKÜREK, Necip Fazıl, Benim Gözümde Menderes, Büyük Doğu yay. Ġstanbul 2002
KONYAR, Hürriyet, Türkiye’de Tek Parti Döneminden Çok Partili Hayata Geçişte (1945-
1950) Kemalist İdeolojinin Değişimi ve Ulus Gazetesi, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Siyaset Bilimi Anabilim Dalı (YayınlanmamıĢ Doktora Tezi),
Ġstanbul 1993
![Page 14: Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti ... · Turkey and a smooth transition to multi-party political life. Prior to May 14, 1950 elections, he established](https://reader033.fdocuments.net/reader033/viewer/2022052711/5ad8fa2e7f8b9a3e578e0e6f/html5/thumbnails/14.jpg)
Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi ve Demokrat Parti Hükümetinin Kurulması (1950) 134
H i s t o r y S t u d i es
Volume 4 Issue 2
Temmuz /July 2012
KUTAY, Cemal, Celal Bayar, Süsler matb. [Ġstanbul 1949]
LEWIS, Bernard, “Türkiye’de Son GeliĢmeler”, çev. Ġ. Lütem, Ankara Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Dergisi, c. IX, S. 1-2, 1952, s. 27-42
LEWIS, Bernard, Modern Türkiye’nin DoğuĢu, çev. M. Kıratlı, TTK yay. Ankara 1991
NADI, Nadir, “Aday”, Cumhuriyet, 21 Mayıs 1950
NADI, Nadir, “Kim Olacak?”, Cumhuriyet, 20 Mayıs 1950
NADI, Nadir, Perde Aralığından, Cumhuriyet yay., Ġstanbul 1964
ORTAYLI, Ġlber, Türkiye’nin Yakın Tarihi, TimaĢ yay., Ġstanbul 2010
ÖYMEN, Altan, Değişim Yılları, Doğan kitap, Ġstanbul 2004
ÖZDEMĠR, Hikmet, Tarih ve Politika, Ġz yay. Ġstanbul 1995
ÖZDEMĠR, Hikmet, Türkiye Cumhuriyeti, Ġz yay., Ġstanbul 1995
ÖZGEN, Ġhsan Fuat, Cumhuriyet Döneminde Celal Bayar’ın Siyasi ve İktisadi Faaliyetleri
(1923-27 Mayıs 1960), Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Ens. Cumhuriyet
Tarihi Bilim Dalı, Ġstanbul 2007
SAROL, Mükerrem, Bilinmeyen Menderes, Kervan yay., c.I, Ġstanbul 1983
ġEN, Erdal, Bir Yiğit Vardı, Yitik Hazine yay. Ġstanbul 2010
ġENġEKERCĠ, Erkan, Türk Devriminde Celal Bayar (1918-1960), Alfa Yay., Ġstanbul 2000
ġEYHANLIOĞLU, Hüseyin, Türk Siyasal Muhafazakârlığının Kurumsallaşması ve
Demokrat Parti, Kadim yay. Ankara 2011
TAġYÜREK, Muzaffer, Adnan Menderes, Anonim Yay., Ġstanbul 2009
TOKER, Metin, Tek Partiden Çok Partiye Milliyet yay. Ġstanbul 1970
TURGUT, Nükhet, “Türkiye’de Siyasal Muhalefet Olgusu ve AnlayıĢı”, Türk Siyasal
Hayatının Gelişimi, Edt. E. Kalaycıoğlu-A. Y. Sarıbay, Beta Yay. Ġstanbul 1986,
s.413-460
ULUNAY, “Cumhur Reisimiz Celal Bayar”, Yeni Sabah, 24 Mayıs 1950
URAN, Hilmi, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950), Türkiye ĠĢ
Bankası yay., Ġstanbul 2008
YIRCALI, Sıtkı, “Hürriyet, Adalet, Musavat, Uhuvvet’den Hakimiyet Kayıtsız ġartsız
Milletindir’e”, 100. Yaşında Celal Bayar, haz. M. Sarol-Ġ. Bozdağ, Tercüman yay.
Ġstanbul 1982, s. 222-234
YÜCEL, M. Serhan, Demokrat Parti, Ülke Kitapları, Ġstanbul 2001
ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, ĠletiĢim yay., Ġstanbul 1996