Caoimhín Mac Con Raoi

02 Lúnasa 2011

Comhdháil Idirnáisiúnta sa Léann Ceilteach

As na Foclóirí:Foclóir Gaeilge Béarla (Uí Dhónaill)� madra ‘dog’

� madra fiaigh, madra seilge‘hunting dog’

� gadhar (fiaigh) ‘(hunting) dog; cur’� gaidhrín uchta ‘lap-dog’ ~

measán, measchú, measmhadra

Foclóir an Duinnínigh� cú – ‘a dog, a hound, a greyhound; a

hunting dog; a hero, a champion’� madadh – ‘a dog, esp. of inferior breed,

a cur’� madadh geárr ‘a common dog, terrier, etc.’� madadh gabhlóige ‘a bitch’ (Aontr.)

� madradh cnuasainm; al. mar uatha� madradh – ‘a dog, a mastiff;’

madradh occurs in 14th cent. texts. measán, measchú, measmhadra� gaidhrín ‘cur’

� cú ‘hound, greyhound’� cú seilge ‘hunting dog’ � míolchú hunting dog� árchú lit. ‘fierce dog,

warhound, war-dog’� amhsán ‘(of dog) cur’

madradh occurs in 14th cent. texts. see madadh

� gadhar - ‘a hound, hunting-dog; beagle, dog, mastiff ’….al. gaghar (early)� gadhar fiadhaigh ‘a hunting dog’, iol. gadhair

fhiadhaigh ‘a pack of hunting dogs’

� gaidhrín ‘a lap-dog, a spaniel’� míol-chú ‘a greyhound’� árchú ‘a chained or fierce dog, a watch-

dog’ al. fa-� orc – (a pig, a young pig…;) ‘a hound, beagle

or lapdog’ (al. oirc, O’ZCl.); (a salmon….)

Eolas ó LASID� Madra i gCúige Mumhan� Madadh i gConnachta agus in Ultaibh� Gadhar i gcorráit i gCúige Mumhan agus in uachtar

Chúige Chonnacht � ar mhalairt le mad(r)a(dh) go minic; ach an gnáthfhocal

i gcúpla áiti gcúpla áit� cúpla sampla i gCúige Uladh (Tír Eoghain agus Gort a’

Choirce; .....agus Co. Liatroma (mar a gciallaíonn sé ‘hound’))

� Cú ‘(grey)hound’ i nGaeilge an lae inniu� Cù an gnáthfhocal ar an madra in Albain, ach madadh

in Eilean Arainn agus i gCinn Tìre (agus corrshamplain áiteanna eile)

An Uimhir Iolra

� Ulaidh & Co. Mhaigh Eo: madú � madaidh

� Tuaisceart na Gaillimh: madú � madra

� An chuid is mó de Cho. na Gaillimhe: mada � madraí� An chuid is mó de Cho. na Gaillimhe: mada � madraí

� An Mhumhain: madra � madraí

Léarscáil: – dáileadh bunúsach d’ainmneacha ar an madra i gcanúintí na hÉireann bunaithe ar fhreagraí LASIDfhreagraí LASID

Madadh vs. Madra� Ba chnuasfhocal é madradh ó cheart

� cf. Sean-Ghaeilge echrad, moltrad, brocrad, banbrad; marcrad, láechrad, srl.

� In úsáid mar uimhir uatha agus foirceann iolra eile � In úsáid mar uimhir uatha agus foirceann iolra eile curtha leis chun leagan iolra nua a chruthú

� Cnuasfhocal á úsáid in ionad na foirme iolra:� éanlaith (~éanlaigh, éanlachaí) i gcanúintí áirithe

� laoch, iol. laochra (seachas laoich)

Cialla difriúla?� Samplaí den fhocal gadhar i nGaeilge Uladh (“gadhar seilge”)� An Druma Mór le Seosamh Mac Grianna: “Sheasaigh Diarmaid

mar bheadh gadhar a tífeadh fia ann” (lch.71)� Scéal Rúraíochta ‘Leanbán Chonaill Chearnaigh’ (a d’inis Annie

Sheáin Néill Uí Bhaoighill arbh as Rann na Feirste í)� “...tchí sé idir é féin agus léas an eilit mhaol ar chosa in airde agus

an gadhar caol sleamhain cluasleathan donn ag tafann go géar ar an gadhar caol sleamhain cluasleathan donn ag tafann go géar ar a lorg”

� “Le sin scaoileadh an cú agus amach léithe” � (tar éis don óglach an cú a mharú) “is tú an té a rinne mo chabhóg

agus a d’fhág mé ‘mo thruaighe bhocht gan mo mhadadh beag a theilgfeadh uaim mo namhaid”

� mar d’fhreagair an gasúr (Cú Chulainn) “Char mhór liom domhé…ach mo cheann féin a ligint i nguais i bhfách le do choileánbeag suarach madaidh”

(In Ó Cadhain i dTír Chonaill (Ó Baoighill, 2007: 46, 49))

Na Déise� madara ‘dog’ (Breatnach, 1961: 285)

� gadhar ‘a hunting dog’: cf. paca gadhair f(h)iaigh(Breatnach, 1961: 207)

Ach:Ach:

� De réir chuntas Mhaidhc Dháith: gadhar = an gnáthfhocal ar an madra fireann, agus madra = ceann coillte:� “gadhar is ea an ceann fireann agus gadhar is ea an

madra, leis, ach thá madra gearrtha. Gearrtar cuid mhór acu ansan” (Verling, 2007: 150)

madra/madadh agus ainmhithe eile

� madra alla / madra allta ‘faolchú, mac tíre, (cú allta)’

� madra crainn ‘iora’

� madra rua ‘sionnach’

� madra uisce ‘otter’� madra uisce ‘otter’

� madra éisc, madra scadán ‘dogfish’

� madraí bána ‘larvae of bees’(FGB)

� ‘otter’ madra rua, dobharchú, cú dobhráin, gaidhrín sáile, dobharán....

Cialla maslacha ag na focail seo – Gaeilge Charna

� ina ghadhar ‘bad condition’ � tá an lá inniu ina ghadhar uilig

� tá na fataí sin chomh beag, tá siad ina ngadhair tá siad chomh beag sin (Ó Curnáin, 2007: 2266)

� Bíonn úsáid dhiúltach ag an bhfocal madadh chomh maith(ag tagairt do dhaoine) (ag tagairt do dhaoine) � nach deabhltaí drochúinte an mada beag thú!

� ach an oiread leis an mada ‘at all’

� níl fhios cén mada gearr a mhún (iad) ná (cén) mada gearr a chas iad ‘their forebears are unknown’ (Ó Curnáin, 2007: 2293)

� Aidiachtaí: gadhrúil ‘doggish, currish, snappish’ agus madrúil ‘doglike, doggish; brutish, beastly; coarse, unmannerly; obscene’ (FGB)

An Nua-Ghaeilge Mhoch� Sgáthán an Chrábhaidh le Flaithrí Ó Maol Chonaire (Lobhán 1616)

� Fabhalscéal: caoirigh = an pobal; mic thíre/faolchoin = na heiricigh; gadhair = an chléir

� “…acht amháin go n-admhoim gurab meinic ghoireas an sgrioptúircaorcha don phobol chreidmheach; & do chum do sgeóil do bhuain ré hádhbhar, nír Nolāir a dhearbhadh gurab meic thíre na heiricidh, & gurab gadhair an chliar; & dar leam-sa dobadh córa madoigh do gurab gadhair an chliar; & dar leam-sa dobadh córa madoigh do ghairm do na heiricidhibh, bhíos ag gearradh na Ccatoiliceadh, inádo na pearsanoibh Eaglaisi, dár aithin Críosd bheith mín maordha.”

� Freagra na Simplidheachda: “….gé gurab fíor an ní sin adeiri-si, .i. go ngoireann an sgrioptúir madadha do na heiricidhibh, & fós madadha gaoithe, do réir mhínighthi S. Aibhisdín, mar ghearroidan nEaglais lé fiaclaibh nimhi, goiridh mar an ccéadna gadhra a n-ionadoibh oile do phréláidibh na Heaglaisi & don chléir Chatoilici chathoigheas ar son na Heaglaisi go dortadh a bhfola ar a son…” (O’Rahilly, 1941: 117-118)

An tSean-Ghaeilge� árchú ‘guard-dog, slaughter hound’

� “Bhí siad mar a d’aithneochadh siad nach dhá choileán shuaracha ar bith a bhí ag bagar ar a chéile, ach dhá árchoin go mbuaidh a raibh a gcliú agus a saol i ngeall ar an chomhrac” (“Mé féin is mo mhadadh” Ó Grianna, 1993: 244)

� cú otraig ‘cú otraigh/dungheap dog’ agus cú chrumdumai ‘cú cruimhdhumha/dog of the maggot-heap’

� Táin Bó Cúailnge: idirdhealaítear cú mór ‘great hound’ agus an � Táin Bó Cúailnge: idirdhealaítear cú mór ‘great hound’ agus an aithechmatad ‘peasant chur’

� ni tocrad dam int aitheachmattud [do] gl[i]eid frisin coinmoir (TBC² 1228 ) (DIL)

� mílchú ‘hunting dog’(EIF 115-7)

� Aided Chrimthaind Maic Fhidaig idir mílchú, gadar agus matad(‘cur’) (EIF 118). Seo é an sliocht ón scéal sin ó DIL (sub gadar) faoi dhaoine i riocht cineálacha difriúla de mhadraí: “Fiachra i richtmilchon, Ailill a ndeilb gadair ┐ Feargus a ndeilb madaid”.

� coin ic letrad, gadhair ic tafunn� (.i. ‘cúnna ag leadradh (‘wounding, lacerating,

mangling’), gadhair ag tafann’) (DIL sub gadhar)

� DILmatad ‘a common dog, a cur, often used contemptuously of � matad ‘a common dog, a cur, often used contemptuously of persons’

� madrad/matrad (níos deireanaí � madra) ‘a dog’� gadar earlier gagar (ON gagarr) ‘a hunting-dog, a beagle’� cú (a) ‘dog, hound’ (b) cú (allaid) ‘wolf ’ (d) fig. Usu.

laudatory of persons

� (Ní aithnítear madrad/matrad mar chnuasfhocal in DIL)

Príomhfhoinsí� Breatnach, R. B., 1961. Seana-chaint na nDéise II. Baile Átha Cliath.� DIL: Dictionary of the Irish language based mainly on Old and Middle Irish materials (1913-75); Compact edition, eag. Quin,

E. G. Baile Átha Cliath, 1983. � de Bernardo Stempel, P., 1999. Nominale Wortbildung des Älteren Irischen – Stammbildung und Derivation. Tübingen: Max

Niemeyer Verlag.� Dinneen, Rev. P. S. (eag.), 1904 (/1927). Foclóir Gaeilge agus Béarla – an Irish-English dictionary. Baile Átha Cliath: Irish Texts

Society.� Dwelly, E., 1911. Gaelic-English illustrated dictionary – Faclair Gàidhlig agus Beurla le dealbhan. Dùn Èideann: Birlinn

Limited.� Kelly, F., 1997. Early Irish Farming. Baile Átha Cliath: Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath.� MacBain, A., 1896. An etymological dictionary of the Gaelic language. Stirling. (2ú heag., 1911. Inbhir Nis; athchló 1982,

Glaschú).� Mac Grianna, S., 1969. An Druma Mór. Baile Átha Cliath: Oifig an tSoláthair.� McCone, K. et al. (eag.), 1994. Stair na Gaeilge. In ómós do P(h)ádraig Ó Fiannachta. St. Patrick’s Maynooth: Department of

Irish.� McCone, K. et al. (eag.), 1994. Stair na Gaeilge. In ómós do P(h)ádraig Ó Fiannachta. St. Patrick’s Maynooth: Department of

Irish.� Nic Pháidín, C., 1987. Cnuasach focal ó Uíbh Ráthach. Baile Átha Cliath: Acadamh Ríoga na hÉireann.� Ó Baoighill, P. (eag.), 2007. Ó Cadhain i dTír Chonaill – Béaloideas na Gaeltachta. Baile Átha Cliath: Coiscéim.� Ó Curnáin, B., 2007. The Irish of Iorras Aithneach, County Galway. Imleabhair I-IV. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for

Advanced Studies.� Ó Dochartaigh, C., 1997. Survey of the Gaelic dialects of Scotland : questionnaire materials collected for the linguistic survey

of Scotland. 5 iml. Baile Átha Cliath: School of Celtic Studies, Dublin Institute for Advanced Studies.� Ó Dónaill, N., 1977 (/1992). Foclóir Gaeilge-Béarla. [Tomás de Bhaldraithe, (eag.)] Baile Átha Cliath: An Gúm. � Ó Grianna, S. (“Máire”) agus eag. ag Ó Dónaill, N., 1993. Cora Cinniúna. Iml. I. Baile Átha Cliath: An Gúm. � Ó Muimhneacháin, C., 1944. ‘Téarmaí agus seanchas feirmeoireachta’ Béaloideas 14, 1-44. {Gaeilge Mhúscraí}� O’Rahilly, T. F. (eag. le réamhrá), 1941 (/1955). Desiderius otherwise called Sgáthán an Chrábhaidh by Faithrí Ó Maolchonaire.

Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.� Pedersen, H., 1909-1913. Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen 1-2. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. � Vendryes, J., 1959-1996. Lexique étymologique de l'irlandais ancien. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.� Verling, M. (eag.), 2007. Leabhar Mhaidhc Dháith – scéalta agus seanchas ón Rinn. An Díseart, An Daingean: An Sagart.� Wagner, H., 1958-69. Linguistic atlas and survey of Irish dialects - vol. 1-4. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced

Studies.