1509 Calvijn geboren 1564 Calvijn sterft1566 Kerkdiensten in de open lucht1572 Verovering van Den Briel De eerste vrije stad voor prins Willem van Oranje1584 Willem van Oranje vermoord 1618-1619 Synode van Dordrecht1648 Vrede met Spanje

Ca l v i n i s m e i n N e d e r l a n d

Calvinisme in de Nederlanden

Calvijn heeft heel veel invloed gehad in alle lan-den van Europa. Jonge predikanten trokken vanuit Genève naar verschillende landen om een gemeente te dienen met de verkondiging van Gods vrije ge-nade voor zondaren. Misschien heeft Calvijn wel het meeste invloed gekregen in de Nederlanden. Veel studenten uit de Nederlanden hebben aan de school van Calvijn gestudeerd, bij de reformator zelf, of bij zijn opvolger Theodore de Bèze.

Hoe komt het toch dat juist het calvinisme in de Neder-landen zoveel aanhang heeft gekregen? In het begin van de reformatie was het toch Luther die in de Neder-landen zijn invloed had. De lutheraan Jan de Bakker werd de eerste martelaar in de noordelijke Nederlan-den. In 1525 werd hij in Den Haag verbrand. Toch werd het calvinisme op den duur de belangrijkste stroming onder de mensen die de nieuwe protestantse leer aan-hingen. Hoe is dat gekomen?

Allereerst kunnen we denken aan de 80-jarige oorlog. De opkomst van het calvinisme viel samen met het be-gin van de opstand tegen de Spaanse koning Filips II. Maarten Luther leerde dat je eigenlijk alle overheden moet gehoorzamen, want Christus regeert door hen. Maar Calvijn legde er juist de nadruk op dat ook overhe-den moeten gehoorzamen aan Gods wet. Als de koning overgaat tot zware geloofsvervolging, dan mag de stad-houder voorgaan in een opstand, zo leerde Calvijn.

NIVEAu 1 NIVEAu 2 NIVEAu 3 NIVEAu 4

L3-N3

In

stap Instap Instap In

stap

De synode van Dordrecht besloot een nieuwe bijbelvertaling te maken: de Statenvertaling

Daarnaast is de opkomst van steden als Antwerpen, Gent, Middelburg en ook Rotterdam en Dordrecht van groot belang. In die steden woonden kooplui die han-del dreven met Engeland, Frankrijk, Schotland en Zwe-den. Er werd veel geld verdiend en velen trokken naar de stad om daar hun geluk te beproeven, ook vanwege hongersnood op het platteland. De stadsbestuurders wilden zelf belasting heffen in plaats van belasting te betalen aan koning Filips.

Handel biedt ook heel veel mogelijkheden om andere mensen te spreken en nieuwe ideeën op te doen. Zo ontmoetten veel calvinistische handelaren elkaar en wisselden ze boeken uit. Zo verspreidde de leer van Cal-vijn zich in de landen rond de Noordzee.

Een brief van een vervolgde christen

Guido de Brès was een van de jonge dominees die in Genève heeft gestudeerd. Hij werd dominee in Lille en Frankfurt. In 1561 schreef hij de Nederlandse Geloofsbe-lijdenis. Hij wierp die in een pakje over de kasteelmuur in Doornik, omdat hij wilde dat Filips II het zou lezen en zou weten dat de calvinisten geen opstandelingen zijn. Toen werd hij gevangengenomen en ter dood veroordeeld. Op 31 mei 1567 werd hij in Valenciennes opgehangen.

1 Vast en zeker heeft Guido een brief geschreven naar zijn ouders of zijn vrienden over zijn belijdenis en over zijn gevangenschap. Hij dacht aan de andere vervolgden, aan de strijd om vrij je geloof te belijden, aan zijn dood-vonnis, aan zijn vrienden die misschien ook moesten vluchten en ook aan het leven bij Christus, na zijn ko-mend einde.

Schrijf jij eens een mooie brief aan een vriend of de ou-ders van Guido de Brès.

Crisis in het calvinisme

In de zeventiende eeuw ontstond er in de gerefor-meerde kerk in de Republiek een fel meningsver-schil over een onderdeel van de leer van Calvijn. Het ging over de uitverkiezing. De vraag was: waar komt het geloof van de mens vandaan? Calvijn zei met overtuiging: de Heere schenkt dat aan mensen die Hij kiest. Anderen, we noemen ze remonstranten, zeiden: nee, het is de mens die kiest voor God. God geeft iedereen genade en de mens mag zelf weten of hij die genade aanneemt of niet. Maar de gerefor-meerden protesteerden: komt Gods keuze zo niet pas na de menselijke beslissing?

Het meningsverschil werd besproken op de beroemde synode van Dordrecht in 1618-1619. Daar werd de Re-monstrantse leer als een ongereformeerde en onbijbel-se leer veroordeeld. De leer van Calvijn over de verkie-zing werd verder uitgewerkt en opgeschreven in een belijdenis: de Dordtse Leerregels.

2 Zoek op in de Bijbel Efeze 1:1-6 en ook Johannes 20:30. Werk daarna samen in groepen van 4. Schrijf op een papier in twee kolommen de argumenten voor

• Godkiesteerstvoordemens • demenskiesteerstvoorGod Doe het eventueel eerst voor jezelf en vergelijk daarna

wat jullie hebben gevonden. Probeer samen uiteinde-lijk te bepalen welke mening de voorkeur heeft.

Calvinisme in de verdediging

Calvijn wilde heel graag dat de gelovigen in de kerk wis-ten wat ze geloofden. Dat ze zelf de Bijbel konden en wilden lezen. De Heere spreekt immers niet tot de Paus, of de kerk, maar iedereen die naar Hem wil luisteren. In de achttiende eeuw zag het er in de Republiek toch anders uit dan Calvijn bedoeld had. Natuurlijk, er wa-ren nog steeds mensen die trouw de Bijbel lazen. Maar er waren steeds meer mensen die naar de kerk gingen omdat het zo hoorde. Of om hun positie. Als belangrijk man hoorde je immers naar de kerk te gaan? Omdat het geloof bij velen zwak werd, kwam de kritiek van de rati-onalisten op het geloof des te harder aan.

Verwer

king

Verwer

king

Rationalisme

In Nederland woonde in die tijd een Franse filosoof, René Descartes. Hij kwam tot de conclusie dat het verstand (de ratio) het belangrijkste is wat een mens heeft. Wat je met je verstand kunt begrijpen bestaat; wat je daarmee niet kunt begrijpen, bestaat niet.

Maar als dat waar is, dan bestaat God misschien nog wel, maar de wonderen die Hij gedaan heeft …Een echte ra-tionalist kan die nooit aanvaarden. Voor hem is er maar één instantie die bepaalt of iets geloofwaardig is: je ver-lichte verstand. In de achttiende eeuw noemen we die stroming dan ook: de Verlichting.

3 Pak een vel papier en schrijf in het midden een wonder uit de Bijbel op. Bedenk wat de rationalisten hiervan vonden. Schrijf nog eens een paar ‘dingen’ op uit de Bij-bel die volgens de rationalisten niet kunnen. Vergelijk met elkaar wat je hebt opgeschreven.

4 Het probleem dat de rationalisten aan de gelovigen voorhouden is niet gemakkelijk. We kunnen God im-mers niet zien en zijn bestaan niet bewijzen. Wat zou Calvijn hiervan hebben gezegd?

Nadruk op innerlijk geloof

Het verlichte denken kreeg vooral aanhang op de universiteit, maar op het platteland ging men ‘ge-woon’ naar de kerk. Dat hoorde immers zo? Maar de ernst van de zonde en de noodzaak van de bekering verdwenen zo naar de achtergrond. Mensen gingen nog wel naar de kerk, maar sommige gingen daarna ook naar de kroeg, waar ze de dag vulden met dob-belen. Er was voor sommige predikanten een duide-

lijke verslapping waar te nemen bij de kerkmensen en bij de overheid. Dit bracht veel predikanten ertoe extra veel ernst te maken met Gods oproep tot bekering. Een predikant als Voetius in Heusden preekte streng tegen een veel te gemakkelijk christelijk leven. Hij wilde ernst maken met het heiligen van de zondag. Vaders en moeders riep hij op om samen met hun kinderen in Bijbellezing, gebed en gezang de huisgodsdienst vorm te geven.In de achttiende eeuw verkondigden Smytegelt en à Brakel dat een mens zichzelf moest onderzoeken: ben ik werkelijk Gods uitverkoren kind? Calvijn had in zijn Institutie al geschreven dat de Heilige Geest bij een ge-lovige in het hart getuigt dat hij een kind van God is. Juist omdat dat bij veel mensen niet te zien was, stimu-leerden deze predikanten het zelfonderzoek. Soms ver-dween daardoor de zekerheid van het geloof waarover Calvijn geschreven had. Het zelfonderzoek leidde dan juist tot onzekerheid.

5 Zoek op de website www.calvijn2009.nl bij lesbrief 3 de tekst ‘Calvijn en Smytegelt over de verkiezing’.

Beantwoord de vragen die daarbij gesteld worden.6 Wat vind jij het belangrijkste in een preek: dat de men-

sen in de kerk weten dat ze zondaren zijn, of dat ze weten dat ze gered zijn door Jezus Christus?

Abraham Kuyper en het neocalvinisme

In de negentiende eeuw leek het calvinisme een steeds minder belangrijke stroming te worden. Het modernisme had veel invloed in Nederland. Op de universiteiten van o.a. Leiden en Groningen leerden predikanten de Bijbel op een kritische manier te lezen. Het Oude Testament werd onleed in verschil-lende bronnen en geleerden wisten precies te ver-tellen wat wel en niet gebeurd kan zijn in het leven van Jezus. Het calvinisme was naar de marge van de samenleving gedrongen.

Abraham Kuyper was de man die in ons land een nieu-we impuls aan de leer van Calvijn gaf. Evenals Calvijn stelde Kuyper dat Christus Koning is over het leven van mensen. Maar Kuyper wilde juist ook Christus als koning zien over heel de wereld, ook in de politiek en de weten-schap. Dat noemen we neocalvinisme.

Abraham Kuyper was een denker, maar ook een orga-nisator. Hij schreef vele boeken en artikelen, maar hij stichtte ook een krant, een politieke partij en een uni-versiteit: de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Door Kuypers werk werd het calvinisme een moderne stroming die verdedigde dat Christus heerschappij heeft over alle gebieden van het leven. Intellectuelen gingen studeren aan de universiteit, maar ook eenvou-dige gereformeerde mensen, de kleine luyden, voelden dat ze weer meetelden in Nederland.

Verwer

king

Verwer

king

Kerktorens bepaalden het beeld van veel Nederlandse steden

7 Zoek op internet of in een encyclopedie de biografie van Abraham Kuyper. Noteer de belangrijkste momen-ten uit zijn leven.

8 Kuyper vond het natuurlijk belangrijk dat studenten aan zijn Vrije Universiteit gingen studeren. Maak een mooie poster voor de Vrije Universiteit waarop duide-lijk uitkomt waarom jongens en meisjes daar moeten gaan studeren.

Kuyper heeft met zijn Vrije Universiteit, met zijn ARP (die nu is opgegaan in het CDA) en met zijn krant heel veel betekend voor Nederland en voor de gereformeerde kerk. Toch lijkt het dat tegenwoordig het calvinisme bij veel mensen nauwelijks meer bekend is.

9 Laatst zij een casinodirecteur die bang was dat de wet op de kansspelen zou worden herzien: ‘Toen mensen naar België gingen om daar te spelen, waren wij Nederlanders wel zo calvinistisch om een wet te maken die ervoor zorgde dat ook wij konden ver-dienen aan een casino.’

Waarom is dit een onjuist gebruik van het woord calvi-nisme?

Calvinisme in de moderne tijd.

In de 20e eeuw was het (neo)calvinisme vooral zicht-baar actief in de Gereformeerde Kerken. Die wa-ren mede onder Kuypers leiding vanaf 1886 uit de Hervormde Kerk en andere gereformeerde kerken ontstaan. Aan de bloei van dit calvinisme kwam na

1960 een snel einde. Dat had vooral te maken met de modernisering van de theologie: net als in de acht-tiende eeuw werden vragen gesteld bij de geloof-waardigheid van de Bijbel. Daardoor verlieten veel mensen ook de Gereformeerde Kerken (ontkerkelij-king / secularisatie).

Het gedachtegoed van Calvijn en het calvinisme leeft echter tot op de dag van vandaag nog voort in verschil-lende andere orthodox-gereformeerde en zogenaamde ‘reformatorische’ kerken.

Het woord ‘calvinisme’ heeft tegenwoordig door allerlei oorzaken vooral een negatieve betekenis gekregen. Het woord wordt op allerlei manieren door journalisten, po-litici en anderen gebruikt, zonder dat dit met Calvijn en het ‘echte’ calvinisme nog veel te maken heeft.

10 Kun je een paar kerken noemen waarin Calvijn en het calvinisme nu nog van invloed zijn, waarin met respect Calvijns boeken worden gelezen?

11 Zijn er onderdelen in het denken van Calvijn en in het calvinisme waarmee de kerk, de politiek en de samen-leving van nu nog hun voordeel mee kunnen doen? Zo ja, welke? Zo nee, waarom niet?

12 Zoek op internet via www.google.nl naar het woord ‘calvinisme’ en ‘calvinistisch’. Beschrijf drie situaties waarin volgens jou iets onterecht ‘calvinisme’ of ‘calvi-nistisch’ wordt genoemd.

Verwer

king

Verwer

king

Verwer

king

- ‘Calvinisme in Nederland’ door drs. P. Th. Bareman is lesbrief 3, niveau 3, uit een serie van acht lesbrieven op vier niveaus (PO en VO) over Calvijn en het calvinisme. Niveau 3 is bedoeld voor de onderbouw van havo/vwo en de bovenbouw van het vmbo.

Deze lesbrief maakt deel uit van het educatieve materiaal dat ontwikkeld is door de Werkgroep Jongeren Educatie 500 jaar Calvijn, een initiatief van het Instituut voor Reformatieonderzoek te Apeldoorn. Behalve de lesbrievenserie is er een documentaire en een opstelwedstrijd be-

schikbaar. Zie de website www.calvijn2009.nl voor aanvullend lesmateriaal, lesideeën en handreikingen voor de docent.

De tekeningen zijn gemaakt door Christian Zomer. Er is zorgvuldig geprobeerd de rechthebbenden van de andere afbeeldingen te achterhalen. Mocht iemand desondanks menen op een van de afbeeldingen rechten te kunnen laten gelden, dan kan hij contact opnemen

met het Instituut voor Reformatieonderzoek. Copyright: Instituut voor Reformatieonderzoek, Apeldoorn 2008.

Opmaak en drukwerk: drukkerij Verloop, Alblasserdam.