ÇAĞDAŞ SOSYOLOJİ KURAMLARI.pdf

7/29/2019 ADA SOSYOLOJ KURAMLARI.pdf

1/199

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2673

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1639

ADAfi SOSYOLOJ

KURAMLARI

Yazarlar

Arfl.Gr. Erhan AKARAY (nite 1)

Yrd.Do.Dr. Mustafa ALTUNOLU (nite 1)

Do.Dr. Abdlkerim SNMEZ (nite 2)

Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN (nite 3, 5)Arfl.Gr. Cem Koray OLGUN (nite3, 5)

Do.Dr. Cahit GELEK (nite 4)

Prof.Dr. Meliha Demet ULUSOY (nite 6)

Yrd.Do.Dr. Fuat GLLPINAR (nite 7)

Yrd.Do.Dr. Hatice YEfiLDAL (nite 8)

Editrler

Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN

Prof.Dr. Serap SUUR

ANADOLU NVERSTES


2/199

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrDo.Dr. Mjgan Bozkaya

Genel Koordinatr YardmcsArfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn

retim TasarmcsDr. Kadriye Uzun

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

Dil Yazm DanflmanYrd.Do.Dr. Hlya Planc

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

adafl Sosyoloji Kuramlar

ISBN978-975-06-1340-1

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 35.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Austos 2012


3/199

indekiler

nsz ............................................................................................................ vii

Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell....................................... 2GRfi .............................................................................................................. 3

DANIEL BELLN SOSYOLOJS.................................................................... 3

deolojinin Sonu Tezi.................................................................................... 5

SANAY SONRASI TOPLUM KAVRAMI .................................................... 6

SANAY SONRASI TOPLUM KURAMI ........................................................ 9

Sanayi ncesi Toplum, Sanayi Toplumu ve Sanayi Sonras Toplum ...... 9

Sanayi Sonras Toplumlarn Genel Karakteristikleri.................................... 16

Kltr ............................................................................................................ 18

SANAY SONRASI TOPLUM TEORSNE YNELK ELEfiTRLER............. 19zet ............................................................................................................... 23

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 24

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 25

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 25

Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 26

Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi............................. 28GRfi .............................................................................................................. 29

TOPLUMU ANLAMANIN YNTEM VE GE MODERN

TOPLUMUN DURUMU ................................................................................. 31

MODERNLK VE MODERN TOPLUMLARIN TEMEL SORUNU .................. 34

MODERNLK VE ZNE ................................................................................ 36

MODERNLK LE ZNE VE DEMOKRAS ARASINDAK LfiKLER.......... 37

SYASAL MODERNLK VE DEMOKRASNN BOYUTLARI......................... 39

TOPLUMSAL HAREKETLER VE KLTREL DEMOKRAS.......................... 41

zet ............................................................................................................... 44





Postmodern Sosyal Teori.. ..................................................... 50GRfi .............................................................................................................. 51

Aydnlanma Dflncesine Tepki .................................................................. 53

Frederich Nietzsche (1844-1900)............................................................ 54

Modern Sanata Karfl Postmodern Sanat Anlayfl........................................ 55

Modernizm-Postmodernizm Karfllafltrmas................................................. 57

JEAN-FRANOIS LYOTARDIN POSTMODERNZME BAKIfiI .................... 61

Girifl................................................................................................................ 61

Postmodernizm ve Bilginin Konumu........................................................... 61

Dilin Esneklii ve Byk Anlatnn Yitimi................................................... 63

Elefltiriler .................................................................................................. 65

FREDRIC JAMESONIN POSTMODERNZME BAKIfiI ................................. 66

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

3. NTE


4/199

Girifl................................................................................................................ 66

Postmodernizm = Ge Kapitalizm mi?......................................................... 67

Elefltiriler .................................................................................................. 69

zet................................................................................................................ 70Kendimizi Snayalm...................................................................................... 72


Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. 73

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 74

Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik ................ 76GRfi .............................................................................................................. 77

ZYGMUNT BAUMANIN HAYATI ................................................................ 78

ZYGMUNT BAUMANIN MODERNLK DEERLENDRMES .................... 79

Baumann Modernite Elefltirisi..................................................................... 80

ZYGMUNT BAUMANIN POSTMODERNLE YNELK GRfiLER...... 83Baumana Gre Postmodern Etik................................................................. 86

ZYGMUNT BAUMANIN MODERNLK-POSTMODERNLK

KARfiILAfiTIRMASI VE KRESELLEfiMEYE YNELK GRfiLER ........... 87

Bireylerin Modern ve Postmodern Koflullarda nfla Biimleri ................... 88

Baumana Gre Kreselleflme ...................................................................... 90

zet ............................................................................................................... 92





Tketim Toplumu, Simlasyon / Simlakrlar veSessiz ounluk: Jean Baudrillard ......................................... 98

GRfi: JEAN BAUDRILLARDIN YAfiAMI VE

SOSYOLOJYE YAKLAfiIMI ......................................................................... 99

GSTERGE EVRELER .................................................................................. 100

TKETM TOPLUMU .................................................................................... 102

SMLASYON VE SMLAKRLAR ................................................................ 105

Amerika ve Gerekliin Kusursuz Cinayeti ................................................. 107

Anlamn Zedelenmesi ................................................................................... 108

Kitleden Sessiz Yna/ounlua............................................................... 109ELEfiTRLER .................................................................................................. 111

zet................................................................................................................ 112

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 114

Okuma Paras .............................................................................................. 115




Post-Yapsalclk: Michel Foucault ve Jacques Derrida........ 118

GRfi .............................................................................................................. 119POST-YAPISALCILIK ..................................................................................... 120

MICHEL FOUCAULT ..................................................................................... 122

indek i leriv

4. NTE

5. NTE

6. NTE


5/199

Foucaultun Yaflam....................................................................................... 122

Foucault ve Post-yapsalc Dflncelerinin Ortaya kfl ..................... 123

Foucaultun Temel Dflnce ve Kavramlar ................................................ 125

Benlik....................................................................................................... 125Sylem-Arekoloji-Soyktk-Arfliv ........................................................... 125

Sylem-ktidar-Kontrol .................................................................................. 127

Mutlak ktidar .......................................................................................... 128

Disipline Edici ktidar ............................................................................. 128

Biyo-ktidar.............................................................................................. 129

JACQUES DERRIDA ...................................................................................... 130

Jacques Derridann Hayat ........................................................................... 130

DERRIDANIN TEMEL DfiNCE VE KAVRAMLARI ................................. 131

Yapskm Yntemi ve Metin...................................................................... 131

z .............................................................................................................. 134

Fark ve Erteleme (Differance) ............................................................... 134Silme ........................................................................................................ 135

Yapskm ve Oyun............................................................................... 135

POST YAPISALCILIA YNELTLEN ELEfiTRLER.................................... 136

zet................................................................................................................ 137





Postmarksizim ve Radikal Demokrasi................................... 142POSTMARKSZMN TEMEL VARSAYIMLARI ............................................... 143POSTMARKSZM KURAMININ MARKSZM ZERNE ELEfiTRLER ....... 146

POSTMARKSZMN TEMEL KAVRAMLARI .................................................. 149

Sylem ........................................................................................................... 149

Hegemonya.................................................................................................... 152

YEN TOPLUMSAL HAREKETLER ................................................................ 155

POSTMARKSZM VE RADKAL DEMOKRAS SYASET ............................ 159

Agonistik Demokrasi..................................................................................... 161

POSTMARKSZME YNELTLEN TEMEL ELEfiTRLER .............................. 163

zet................................................................................................................ 166

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 168Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 169



Dnya Sistemi Kuram: Immanuel Wallerstein................... 172GRfi: WALLERSTEININ GENEL YAKLAfiIMI ............................................. 173

Wallersteinn Sosyal Bilim Anlayfl ............................................................. 174

DNYA SSTEM ANALZ............................................................................ 177

Dnya Sistemi: Dnya mparatorluklar ve Dnya Ekonomileri................ 178

KAPTALST DNYA EKONOMS............................................................... 178Kapitalist Dnya Ekonomisi: Merkez, evre ve Yar evre ....................... 179

GEfi SREC OLARAK KRESELLEfiME ................................................... 183

indek i ler v

7. NTE

8. NTE


6/199

SONU........................................................................................................... 185

zet................................................................................................................ 187


Okuma Paras .............................................................................................. 190Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 191



indek i lervi


7/199

nsz

adafl Sosyoloji Kuramlar kitabnz uzaktan retim yoluyla lisans dzeyinde

sosyoloji eitimi almak isteyen rencilere ynelik olarak hazrlanmfltr. Kitap te-mel olarak Sosyoloji disiplininde son dnemde paradigmalarn oluflturan teoris-

yenlerin problematik olarak grdkleri toplumsal olay ve olgulara bakfl alarn

yanstmaktadr. Gnmzde deiflen dnya ve modern toplum balamnda gide-

rek daha da karmaflk hale gelen toplumsal gerekliin anlafllmas ve aklanma-

snda yetersiz kalan klasik dnemin hkim paradigmas pozitivizm byk lde

kan kaybna uramfl, yerleflik bilim anlayfl her alanda elefltiri oklarn zerine

ekmifl ve yeni bir deerler dizgesi gelifltirme abalar younluk kazanmfltr. a-

mzn genel sorunlar arasnda bulunan adaletsiz gelir dalm, evre kirlilii,

fliddet, terr ve arpk g iliflkileri gibi sorunlar gnmz sosyoloji teorilerinin en

nemli urafl alanlar arasna girmifltir. Bu erevede gelifltirilen her yeni teori,kendine zg bakfl asyla sosyal bilimlere ve sosyolojiye katkda bulunmufl ve

toplumsal dnyaya bakflmz zenginlefltirmifltir.

Yafladmz bu karmaflk durumu gz nne aldmzda elinizdeki kitabn si-

ze yol gsterici ve ufuk ac olacan tahmin ediyoruz. nsanln yaflanmflln-

dan yola klarak gelifltirilen bu bilgiler, ksaca sosyoloji kuramlar, siz deerli -

rencilerimize olay ve olgular anlama, kavrama, analiz etme, yorumlama ve zm

nerileri gelifltirme ynnde genifl fikirler sunmaktadr. Bu erevede kitabn birin-

ci ve ikinci nitelerinde modern toplumdaki byk deiflimi aklamaya ynelik

olarak gelifltirilen sanayi sonras toplum (post-endstriyel toplum) ve programlan-

mfl toplum teorileri ksaca ele alnmfltr. nc ve drdnc nitelerde modern-

lik ve postmodernlik kavramlar ile postmodern sosyal teorinin ksa bir zeti veril-mifltir. Beflinci nitede kitle iletiflim aralar ve tketim toplumuyla iliflkili simlas-

yon kuram ana hatlar ile ele alnmfltr. Altnc nitede ikinci snfta grdnz

postyapsalclk biraz daha ayrntl olarak ifllenmifltir. Son olarak yedinci ve seki-

zinci nitelerde postmarksizm ile yine Marxn alflmalarndan nemli lde etki-

lenen I. Wallersteinn dnya sistemi kuram ksaca zetlenerek verilmifltir.

adafl Sosyoloji Kuramlar kitabnn hazrlanmasnda ok sayda kiflinin eme-

i gemifltir. Bu adan kitabn hazrlanmasnda ve nitelerinin yazlmasnda eme-

i geen baflta retim ye ve elemanlarna, kitabn dizgi ve grafik tasarmnda

katklarndan dolay Yrd.Do.Dr. Davut Alper Altunaya ve kitabn basm ifllerinde

emeklerinden dolay A..F. dizgi birimine ok teflekkr ederiz.

Editrler

Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN

Prof.Dr. Serap SUUR

nsz vii


8/199

Bu niteyi tamamladktan sonra;Amerikan sosyologu Daniel Bellin sosyolojiye katklarn zetleyebilecek,Sanayi sonras toplum kavramn aklayabilecek,Daniel Bellin sanayi sonras toplum teorisini analiz edebilecek,Daniel Bellin sanayi sonras toplum teorisinin elefltirilerini zetleyebilecek-siniz.

indekiler

Sanayi Toplumu Sanayi Sonras Toplum Teorik Bilgi

Bilgi Snf Entelektel Teknoloji deolojinin Sonu

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

adafl Sosyoloji

Kuramlar

GRfi

DANEL BELLN SOSYOLOJS

SANAY SONRASI TOPLUMKAVRAMI

SANAY SONRASI TOPLUMKURAMI

SANAY SONRASI TOPLUMKURAMINA YNELK ELEfiTRLER

Sanayi SonrasToplum: Daniel Bell

1ADAfi SOSYOLOJ KURAMLARI


9/199

GRfiinde bulunduumuz an, tank olduumuz toplumsal deiflmenin niteliklerinibelirlemek olduka zor grnmektedir. Bugnden gemifle baktmzda sosyolo-jinin ortaya kmasna neden olan sanayi devrimi ve sanayi toplumunun yarattdnflmleri anlamak iin sosyolojinin kurucu isimlerinin sosyoloji teorilerini an-lamaya ve yorumlamaya abalarken eksikliklerini ve elefltirilebilecek yanlarn tes-pit edebilmek kimi zaman elenceli bir urafl haline de gelebilmektedir. te yan-dan kurucu sosyologlarn en nemli zellikleri iinden getikleri olaanst dei-flim ve dnflm dnemine karfln bugne dek kalcln koruyabilen alflmalarortaya koyabilmifl olmalardr. Zamana karfl direnen klasikleflmifl alflmalarn odaknoktas ise sanayi devriminin ortaya kard sanayi toplumunun neden olduu

toplumsal deiflimlerdir.Oysa 21. yzyldaki deiflimlerin hzn sosyolojinin ayn hzda yakalayabildii-

ni, kavrayabildiini ve deerlendirebildiini sylemek olduka gtr. Enformas-yon toplumu, bilgi toplumu, network(a) toplumu gibi tanmlamalarn bazlarkavramsal olarak yaflanan deiflimi ierebilmekte ancak ok daha hzl biimde budnflmleri baflkalar izlemektedir. Sanayi toplumundan bambaflka bir toplumsal

yapya doru dnflm hangi kavramlafltrma ile zmleyebileceimiz bir muam-ma haline gelmifltir. Zira sanayi toplumu kavram Saint Simondan bu yana sosyolo-ji disiplini ierisinde tartflmasz kabul grrken, sanayi sonras topluma iliflkin kav-ramlafltrmalarn hangisini benimseyeceimiz konusunda tam bir uzlaflmaya varld- sylenemez. Benzer toplumsal deiflim zelliklerini farkl kavramlafltrmalarla de-

erlendiren onlarca kuram ve kuramc sayabilmek olasdr. Sanayi sonras toplumkavramlafltrmas da iflte tam da bu nedenle birok tartflmay barndrmaktadr.

DANIEL BELLN SOSYOLOJSDaniel Bellin sosyolojisinin temel amac kuramdan ok toplumsal zmlemeye(Poloma, 1993, s. 323) arlk vermesidir. adafllar gibi Bell de byk toplumsalsorunlarn zm iin ngrlerde ve nerilerde bulunma eiliminde olan birsosyologdur. Sosyolojide varolan bir eilimi/yaklaflm temsil eden bu tarz toplum-sal nkestirim (social forecasting) olarak adlandrlmaktadr. Toplumsal nkesti-rim, klasik sosyoloji perspektifinin bir paras olan, makro kuramsal perspektif ilegnmz koflullarn dile getiren, yenilenmifl uygun ve kullanfll bir sosyoloji

ilgisini harmanlar (Poloma, 1993, s. 324). Bell toplumsal olaylarn ve olgularn tah-

Sanayi SonrasToplum: Daniel Bell


10/199

min edilmesiyle nkestirimi birbirinden ayrr. Ona gre tahmin olaylarn sonula-r ile ilgilenirken, toplumsal nkestirim tarihsel eilimler dizgesinin olaslklarnnana hatlarn karmaya alflr (Poloma, 1993, s. 324). Daniel Bell iin sosyolojik

kuram, toplumsal yap iindeki kalplar (patterns)ve bu yapnn sz konusu ol-duu deiflimleri tanmlamakla ykmldr. Kuram, toplumsal eilimleri nkesti-rebilecek kapasitede olmaldr (Poloma, 1993, s. 338).

Toplumsal nkestirim kavramnn anlamn arafltrnz.

Bell, 1950lerde ortaya kp R. Aron ve J. K. Galbraith gibi nemli isimler tara-fndan benimsenenyaknlaflma(convergence) teorisinin nde gelen temsilcilerin-den biri olarak kabul edilmektedir. Yaknlaflma teorisine gre toplumsal organizas-

yonlarn teknik ve ekonomik zorunluluklar toplumsal yapnn biimlenmesinde si-yasal ideolojilerden ok daha etkilidir. Bu nedenle kapitalist ve sosyalist toplumlargiderek daha ok birbirlerine benzemektedirler (Mann, 1983, s. 22). Hi kimse Sov-

yetler Birliindeki teknolojinin (kimya ve fiziin) kapitalist dnyadakinden farklolduunu iddia edemez (Bell, 1967a, s. xi). Her ikisi de ileri sanayi toplumlarnnbirer rneini, retim glerinin nemli lde yksek dzeyde olduu toplummodelinin birer uygulanfl biimini ifade etmektedirler (Vergin, 2010, s. 140).

Daniel Bell her ne kadar Sanayi Sonras Toplumun Geliflikitabnda sanayi

toplumu sonrasnda, toplumun biimlenifli hakknda toplumsal olgulara dayal birzmlemeyi toplumsal nkestirim erevesinde yapsa da, gelecekteki olaylar vegeliflmelerle ilgili karmlarda bulunmay amalayan ftrolojiye de kayd y-nnde birtakm elefltiriler bulunmaktadr (Waters, 1996, s. 163). Ftroloji uzun va-deli, genifl lekli toplumsal ve ekonomik tahminde bulunma giriflimi (Jary ve Jary,2000, s. 239) olarak tanmlanmaktadr. Sosyolojinin bu alanda belli bir dnem iinftrolojik yaklaflmlar benimseyen isimleri olmufltur. Daniel Bell kimilerine greftrolojiye kaymfltr. Ancak yine de Bell sosyolojinin belli oranda gelecee d-nk karmlarda bulunmasnn sosyal bilimsel, olgusal temelleri olmas gerektii-ni ve gelecee dnk dayanaksz karmlardan ayr deerlendirilmesi gerektiiniileri smektedir. Belle gre tahmin sanayi sonras toplumun kanlmaz bir sonu-

cu ve ahlaki bir zorunluluktur. Sanayi sonras toplum planlamac bir toplumdur vesahip olduu entelektel teknoloji ile elindeki inanlmaz boyuttaki verileri han-

4 adafl Sosyoloji Kuramlar

SIRA SZDE 1

Belle gre tahminolaylarn sonularn,toplumsal nkestirim isetarihsel eilim olaslklarnnana hatlarn ortaya

koymaya alflmaktr.

Daniel BELL (1919-2011)

New York doumlu olan Daniel Bell, New York City Colle-

geda ve Columbia niversitesinde renim grmfltr.

Gazetecilik de yapan Bell, Chicago niversitesinde asistan-

lk yaparak bafllad akademik kariyerine, Columbia ve

Harvard niversitesinde sosyal bilimler profesr olarak

devam etmifltir (Slattery, 2007, s. 461). Bellin alflmalar

sosyolojiye zellikle toplumsal deiflme, modernite, kapita-

lizmin geliflimi ve Bat kltrnn atflmalar konularn-

da nemli katklar salamfltr. Kitaplar arasnda deoloji-

nin Sonu-The End of Ideology (1960), Sanayi Sonras

Toplumun Gelifli-The Coming of Post Industrial Society

(1973), Kapitalizmin Kltrel eliflkileri-Cultural Con-

tradiction of Capitalism (1976) yer almaktadr.

Resim 1.1


11/199

gi...eer...sonra senaryolarna gre analiz edebilir; eilimleri izole edebilir ve pro-jeksiyonlar karabilir (Waters, 1996, s. 149). Bell nkestirim alanlarn flu flekildesralamaktadr: Teknolojik, demografik, ekonomik, siyasi ve toplumsal nkestirim.

Her birinin kulland altyap ve veriler asndan gereklie yaknlaflma derecesifarkldr. rnein demografik nkestirimler, belli parametreler ve varsaymlar er-evesinde cinsiyet, yafl asndan geree yaklaflabilir. Ancak siyasi nkestirimlersiyasal aktrlerin ve destekilerinin gdlerine ve kararlarna gre deiflkenlikgsterebilecei iin gereklie ulaflma flans daha azdr (Waters, 1996, s. 150-151).

Sosyoloji teorileri ierisinde Belli belli bir yere oturtmak gerekirse, gelifltirme-ye alflt sanayi sonras toplum kavramnda ve kapitalizmin kltrel eliflkileri te-zinde yapsal ifllevselcilik ve atflmac yapsalcln bir karflm (Poloma, 1993, s.336) olarak karflmza kmaktadr. Bell, Kapitalizmin Kltrel eliflkileriadl ese-rinde Bat uluslarnn toplumsal yaplarnn ve kltrel formasyonlarnn evriminiele almfl ve retim ve tketim alanlar arasnda bir ayrflma olduunu ileri srmfl-

tr. Belle gre retim ve tketimin temel deerleri farkldr. retim alflma etii-ne ve tatminin ertelenmesi ilkesine dayanrken tketim hedonizme (hazcla) vekiflisel tatmine dayanr. retimin ve tketimin deerlerinin farkl olduu fleklinde-ki bu argman, sosyal sistemleri nispeten sabit bir normatif ereve iinde btn-leflmifl sistemler olarak gren ifllevselcilie ynelik bir elefltiridir, nk Belle g-re kapitalizmin ahlaki temelleri belirsiz ve kaygandr ve byle olmaya da devamedecektir (Horton, 2006: s. 34-35).

Ritzer ise (Ritzer, 2003, s. 232) Bellin post-endstriyel toplumun gelifli ile ilgilialflmasnn bir anlamda modern grand teorilerden postmodern grand teorileregeifli temsil ettiini savunur. Ritzere gre Bell (2003, s. 233) kesinlikle bir moder-nist olsa da onun endstriyel-postendstriyel toplumlar hakknda ne srdkleri

ile postmodernistlerin modern-postmodern toplumlar hakknda ne srdkleriarasnda birok ortak nokta bulunmaktadr.

deolojinin Sonu TeziDaniel Belle gre ideoloji sekler bir dindir: hayatn tm ynlerini dnfltrmeyeabalayan, tutkuyla afllanmfl bir dflnce setidir (Bell: 1988den akt. Waters, s.79). deoloji dflnceleri toplumsal hareketlere dnfltren nemli bir ifllevi yerinegetirir. Duygusal enerjiyi ritellere ve sanata ynlendiren dine benzer flekilde ide-oloji de insanlarn duygularn serbest brakmalarn ve enerjilerini siyasal eylemekanalize etmelerini salama kapasitesiyle donatlmfltr. Ancak Belle gre bu ko-nuda din ok daha etkilidir; nk insanlara lm gibi varoluflun temel zorunlu-

luklaryla bafla kmada yardmc olabilir. Buna karfln 19. yzyln seklerleflmesreleri genel fiziksel bir vakum [boflluk] infla etmifltir. deoloji ksmen bu bofllu-u bireysel lmlln yerine kolektif baflarlarn srekliliine vurgu yapmas sa-

yesinde doldurmufltur. 19. yzyln siyasal ideolojileri iki nemli alanda ittifak yap-mfltr: bujuvazi tarafndan yeterince tannmayan statlerini pekifltirmeye alflan

ykselen entelektel snf ve ilerlemeyi lebilen ve gsterebilen bilimin pozitifdeerleri. Ancak Bell bugn ideolojilerin bittiini vurgular. Bunun nedeni var-dr: 1) Sosyalist rejimlerin kendi halklarna karfl uyguladklar fliddet ierikli bask-lar, 2) Kapitalist pazarn en olumsuz etkilerinin iyilefltirilmesi ve refah devletininortaya kfl, 3) nsan doasnn mkemmel olduunu vurgulayan romantik felse-felerin yerine insanln varolufluna Stoac yaklaflan yeni felsefelerin ortaya kfl

(Waters, 1996, s. 79). Bell zaman ierisinde radikal btn ideolojilerin ve destekle-yicilerinin inandrclklarn ve ikna glerini yitirdiklerini dflnmektedir.

51. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell


12/199

Daniel Bell bu nedenle ideolojinin sonu tezinin nclerinden biri olarak bili-nir. Bu teze gre kapitalizmin doasndaki byk deiflimler (sermaye sahipliinindalm, ifli snfnn siyasete dahil olmas, refah devletinin bymesi gibi nemli

deiflimler) sa ve sol arasndaki eski atflmann gcn azaltmfltr (Bruce ve Ye-arly, 2006, s. 85-86). Aslnda ideolojinin sonu tezinin sahibi Bellin kendisi deil-dir. Ancak 1960da yaynlad, derlemelerinden oluflan deolojinin Sonu-TheEnd of Ideology, bafllkl kitab nedeniyle bu tezle zdefllefltirilmifltir (Marshall,1999, s. 322). Bellin ideolojinin sonu tezindeki argman flu flekilde zetlenebilir:19. yzyldaki iki byk siyasal ideoloji olan liberalizm ve sosyalizm 1950lerin or-tamnda, sanayi toplumlarnda yaflayan insanlar iin harekete geirme yeteneinikaybetmifltir. Belle gre iki byk ideolojinin harekete geirme yeteneini kay-betmifl olmasnn iki nedeni vardr: Birincisi, ideolojilerin atflmasnn iktisadi bu-nalm ve siyasal basky nleyememesi, ikincisi ise refah devleti uygulamalarnnkapitalizme getirdii uyarlamalardr (Marshall, 1999, s. 322). Dier bir deyiflle ide-

olojinin sonu, Bat toplumlarndaki demokratik politikalarn ve kapitalizmin sonu-cunda byk ideolojik atflmalarn hakim olduu bir dnemin sonuna gelindiidflncesini ifade eden bir kavramdr. Bu kavramn; on dokuzuncu ve yirminci

yzylda hakim olan atflmalarn stesinden gelindiini, ne Marxn snf atflma-snn ne de Weberin brokrasinin demir kafesinin yarataca tahakkmlerin ger-ekleflmediini ima eden iyimser bir kavram olduu ileri srlmektedir (Horton,2006, s. 34).

SANAY SONRASI TOPLUM KAVRAMIHer ne kadar sanayi sonras toplumveyapost-endstriyel toplumkavram DanielBell (1919-2011) ile zdefllefltirilmifl olsa da aslnda bu kavramn ilk kullanm

1914te Coomaraswamy ve Pettynin Endstri tesi Denemeleri (Essays in Post In-dustrialism)makalelerinde kullanlmfltr. Sonrasnda 1958de David Riesman en-dstri tesi toplumu bofl zaman toplumu olarak adlandrmfl ve ancak 1959daDaniel Bell bu kavram bir dizi konferansta kullanmfltr (Belek, 1997, s. 141-142).Bir baflka grfle gre ise sanayi sonras toplum kavram ilk kez David Riesmantarafndan kullanlmfltr ve 1890larda yazan William Morrisin izleyicisi ArthurPentyye atfedilir (Slattery, 2007, s. 462). Bu nedenle kavramn ilk kullanm ileBellin kullanm ve poplerleflmesi, yaygnlaflmas arasnda bir hayli zaman bulun-maktadr. Ancak sanayi sonras toplum kavram Bellin formle ettii haliyle tar-tflmaya almas nedeniyle tpk Weberin karizma ya da brokrasi kavram gi-bi yaygn bir flekilde neredeyse atf yaplmakszn dolaflma girmifltir. Aslnda Bell,

Weber gibi ideal tip olarak sanayi sonras toplum kavramn gelifltirir. Sanayi son-ras toplum fikri, kendi ifadesiyle, gelecekte belli bir zamanda sanayi sonras top-lumun ortaya kacana dair bir tahmin deildir; aksine, ortaya kmakta olanzellikler zerinde temellenen bir speklatif kurgudur (Bell, 1976a, s. ix). Bu ne-denle de gerekte varolan tm toplumlarn zellikleri gz nne alnarak ve tm-n kapsayacak flekilde formle edilmemifltir. Sanayi sonras topluma iliflkin temelzellikleri ieren, btn toplumlar dikkate almayan bir erevesi vardr. Buna g-re sanayi sonras toplum kavram zel veya somut bir toplumun tasviri deil, ana-litik bir kurgudur. Bu kavram, geliflmifl Bat toplumlarndaki sosyal tabakalaflma

yaps ve toplumsal dzenin yeni eksenlerini tanmlayan bir paradigma ve toplum-sal erevedir. Toplumsal yaplar bir gecede dnflmezler ve tam bir devrimin ger-

ekleflmesi ou kez yzyllk bir dnemi alr (Slattery, 2007, s. 464).


Belle gre on dokuzuncuyzyln byk ideolojileriolan liberalizm ve sosyalizmglerini yitirmifltir, artkendstri toplumunun

bireylerini hareketegeirebilecek ideolojilerdeildirler. Bell bu durumuideolojinin sonu olarakifade etmektedir.


13/199

Ritzer (2003, s. 233) Bellin sanayi sonras toplumla ilgili olarak ne srdklerihem endstri hem de endstri ncesi toplumlar kapsayan ok genifl bir toplumsaldeiflme sreciyle iliflkilendirildiine dikkat eker. Endstri ncesi toplumdan, en-

dstri toplumuna oradan da post-endstriyel topluma geifl olduunu dflnenBellin temel ilgisi ise post-endstriyel toplumdur ve post-endstriyel toplumu ana-liz edebilmek iin onu toplumsal yap, siyaset ve kltr olmak zere temel ala-na bler (Ritzer, 2003, s. 233). Endstriyel toplumun gelifli ncelikle toplumsal ya-py ve onun ekonomi, alflma dnyas, bilim ve teknoloji gibi birka nemli bile-flenini etkiler, ancak toplumsal yapdaki bu deiflimler siyasal sistem ve kltr ze-rinde de nemli etkilere sahiptir (Ritzer, 2003, s. 233).

Bell modern toplumun oluflumundan nce varolan sanayi ncesi toplumdan vesanayi toplumu olarak bildiimiz, sosyolojinin ilk urafl alan olan toplum biimin-den farkl bir toplumsal aflamaya geildiini ne srd sanayi sonras toplumunok farkl zelliklere sahip olduunu ne srmektedir. Sanayi sonras toplumun

en temel karakteristik zellikleri teknolojide, ekonomide ve toplumsal yapda g-rlmektedir. Ekonomi, arlkl olarak imalat sanayinden hizmet sektrne kay-makta, teknolojik alanda bilim destekli sanayi merkezi nem kazanmakta, toplum-sal yapda ise yeni teknik elitlerin ykselifli ile birlikte yeni bir toplumsal tabaka-laflma prensibi grlmektedir (Bell: 1974ten akt. Watson, 1995, s. 180). Sanayi top-lumunda egemen olan mavi yakal ifl alanlarnn yerini, artk beyaz yakal ifllerin veiflilerin ald ve bu profesyonel, bilimsel ve teknik mesleklerin sanayi sonrastoplumun snfsal yapsn biimlendirdii gzlemlenmektedir.

Daniel Bell belki de en ok sanayi sonras toplum kavramnn sahibi olan birkuramc olarak bilinmektedir. Bu kavram kullanan ilk kifli olmasa da, kavram elealfl biimiyle en ok tartflma yaratan isim olarak deerlendirilmektedir. Literatrde

post endstriyel toplum, sanayi sonras toplum, sanayi tesi toplum, bilgitoplumu, enformasyon toplumu, post-fordist toplum, post-kapitalist toplum,post-burjuva toplumu, teknolojik toplum fleklinde benzer toplum zelliklerinin

vurguland ancak farkl kuramlarn ve kuramclarn yaklaflmlar erevesindefarkllklar gsterebilen kavramlafltrmalar bulunmaktadr. Veysel Bozkurt bu kav-ramlafltrmalar flu flekilde sralamfltr: Amittai Etzioni modernlik-sonras a(postmodern era), George Lichtheim burjuva-sonras toplum(post-bourgeois so-ciety), Herman Kahn ekonomi-sonras toplum(post-economic society), MurrayBookchin ktlk-sonras toplum(post-scarcity society), Kenneth Boulding uygar-lk-sonras toplum(post-civilized society), Daniel Bell post-endstriyel toplum(post-industrial society), Peter Drucker bilgi toplumu(knowledge society), Paul

Holmes kiflisel hizmet toplumu(the personal service society), Ralf Dahrendorfhizmet-snfl toplum(the service class society) veya kapitalizm sonras toplum(post-kapitalist toplum), Zbigniew Brzezinski teknokratik a(teknokratik a),Masuda enformasyon toplumu(enformasyon toplumu) ve Manuel Castells net-work toplumu(network society) (Bozkurt, 2005, s. 20). Watersa gre sanayi son-ras toplum kavram tpk Weberin karizma kavramsallafltrmas gibi Daniel Belleatfta bulunulmadan yaygn bir flekilde kullanlmaya bafllanmfltr. Baflka bir deyifl-le sanayi sonras toplum kavram sosyolojide yaygn bir flekilde karfllafltmz di-siplinin ortak kullanmna sunulmufl kamusal-ortak bir kavram olarak deerlendi-rilmektedir. Bu yaygn kullanmn kendisi bile kavramsallafltrmann ne denli etkiliolduunu gstermektedir (Waters, 1996, s. 107). Bellin adafllar olarak saylabi-

lecek isimler, Thomas Kuhn, Kleinberg ve Alain Touraine de Bell ile yakn tarihler-de 1960larn sonu, 1970lerin baflnda sanayi sonras toplum kavramn farkl ba-


Sanayi-sonras (post-endstriyel) toplumkavramn ilk kullananDaniel Bell deildir, ama bukavram ounlukla Bellin

formle ettii flekliyletartflld iin onunlazdeflleflmifltir.


14/199

lamlarda kullanmfl olsalar da bu sosyologlarn pek az Bellin sanayi sonras top-lum dflncesine gndermede bulunmufltur (Waters, 1996, s. 107).

Swingewooda gre 1950li yllarda Daniel Bell, S.M. Lipset, Raymond Aron ve

Ralf Dahrendorf gibi bir grup nde gelen sosyolog, bir post-endstriyalizm kavra-m ortaya atarak, ifllevselciliin statik, tarihsel olmayan yarglar ile Marksizmin es-kimifl ideolojik tarihsiciliine karfl kmfllard. Toplumsal yapnn dnflmesi temelalnarak, post-endstriyel toplum on dokuzuncu yzyln kapitalist toplumu ve yir-minci yzyln sanayi toplumuyla karfl karflya konuyordu: Post-endstriyel top-lum, zel mlkiyetin, snfsal karlarn ve snfsal atflmann eksen ilkeler olarakmerkezi nemlerini kaybettii bir toplumsal formasyonu oluflturmaktayd. Kapita-list ve sanayi toplumunun toplumsal yaps, byk lde, zel mlkiyet eksenin-de rgtlenirken; post-endstriyel toplum teorik bilgi ekseninde dzenleniyor-du (Swingewood, 1998, s. 371). Sanayi sonras toplum dflncesine sahip dierkuramlarda olduu zere, Bellin sanayi sonras toplum tasavvuru da en genel an-

lamda kol emei gerilerken, beyaz yakal ifllerin, hizmet endstrisinin, profesyo-nel gruplarn hzla bymesini ve yksek eitime, arafltrma ve gelifltirme alflma-larna daha fazla kaynak ayrlmasn varsaymaktadr (Swingewood, 1998, s. 372).

Yukardaki farkl yaklaflmlarn topluca ele alnd, daha ok ekonomi-politik, bir eleflti-

rel deerlendirme iin lker Belekin Postkapitalist Paradigmalar (Sorun Yaynlar, s-

tanbul, 1997) adl kitabna baflvurabilirsiniz.

Sanayi sonras toplum kavram; yeni bir ynetici elit, iflgcnn hizmet sekt-

rne devinimi, teknolojinin deiflimdeki itici gc ve en nemli bilgi tr olarak

teoriyi, toplumsal yapnn deiflimini aklamak zere tamamen yeni gelifltirilen

ve ilgi ekici bir sosyolojik aklama (Waters, 1996, s. 108) olarak bir araya getir-mektedir. Daniel Bell sanayi sonras toplum ya da post-endstriyel toplum kavra-

myla yakndan iliflkili olan bilgi toplumu kavramn ilk kez kullanan kuramc-

lardan birisidir. Bell, sanayi sonras toplumda teknoloji alannda radikal bir biim-

de yeni birtakm fleylerin ortaya ktn ileri srmektedir. Bilgi toplumunu, bi-

lim ve teknoloji arasnda deiflen iliflki, arafltrma ve gelifltirme faaliyetlerinin ku-

rumsallaflma araclyla flirketleflmesi, ifl organizasyonunun normal bir paras gi-

bi geliflmekte olan ekonomik yapya eklemlenmesi olarak tarif etmektedir (Bell:

1976adan akt. Waters, 1996, s. 116). Ayrca bilgi toplumunun geliflimi Belle g-

re dnyann o gne kadar tank olmad lde yksek renimin demokratik-

lefltirilmesini de iermektedir (Waters, 1996, s. 117). Nitekim Belle gre sanayi

sonras toplum, bilginin, zellikle de teorik bilginin, gcn kayna olarak mlki-

yetin yerini ald bir toplumdur. Baflka bir ifadeyle, bilgi post-endstriyel toplum-

da gcn temel kaynan oluflturur. Daniel Bell bilgi toplumu (knowledge soci-

ety)kavramn ilk kez Sanayi Sonras Toplumun Gelifli-The Coming of Post Indus-

trial Society(1973) adl alflmasnda kullanmfltr. Bellin bu kavram o dnemde

profesyonel mesleklerin oalmas, yksek teknoloji gerektiren ifllerin artmas ve

eitimli, teknolojik elitlerin ykselen gcne dikkat ekmek iin kullanmfltr

(Bruce ve Yearly, 2006, s. 152).


K T A P

Post-endstriyel toplum,hizmet sektrnn imalatsektrnden n planagetii, bilim ve teknolojinin

merkezi bir neme sahipolduu, yeni bir yneticielitin ortaya kt birtoplumdur.


15/199

SANAY SONRASI TOPLUM KURAMI

Sanayi ncesi Toplum, Sanayi Toplumu ve Sanayi Sonras

ToplumDaha nce de belirtildii gibi, Bellin sanayi sonras toplum kuramsanayi ncesitoplumdan, sanayi toplumuna, oradan da sanayi sonras topluma geiflle ilgili birtoplumsal deiflme kuramdr. Ancak burada flu noktay ihmal etmemek gerekir:Nasl sanayi toplumu sanayi ncesi toplumun yerini alan, yerine geen bir toplumdeilse, sanayi sonras toplum da sanayi toplumunun yerini alan, yerine geen birtoplum deildir (Bell, 1976b, s. 47). Her bir topluma atfedilen zellikler varlklar-n srdrmeye devam ederler, deiflim bu zelliklerin saysal oranlar ile ilgilidir.rnein bugn sanayileflme ncesi toplumla zdefllefltirilen tarmsal retim bt-nyle yok olmufl deildir. Ancak tarmsal retimde istihdam edilen insan oran di-er sektrlerle karfllafltrldnda son derece dflmfltr.

Sanayi ncesi toplumdagenel olarak doadan kaynaklar dnfltrmeye da-yal bir urafl ve mcadele sz konusudur. Sosyolojide yaygn olarak kabul edilenflekliyle sanayi ncesi toplum avc-toplayc toplum ve tarm toplumu olarak ayrfl-trlarak tanmlanmaktadr. Cinsiyete dayal ifl blmnn olduu bu toplum tipin-de ekonomik etkinliklerde birincil sektr meslekleri ve endstrileri (avclk, yiye-cek arama, iftilik, balk tutma, maden karma, ormanclk) hkimdir. ktisadi et-kinlik grenek ve geleneklere gre yrtlr, topran ve kaynaklarn arzndanemli kstlamalarla karfl karflya kalnr. Ekonomik etkinliin seviyesi mevsimle-re ve talepteki kresel dalgalanmalara gre deifliklik gstermektedir. Toplumsal

yaflamn birimi ise genifl hane yapsdr. Bu yap el emeini ve ounlukla greliolarak ok sayda evii hizmeti kullanmn kapsamaktadr (Waters, 1996, s. 109).

Sanayi ncesi toplumlarda teknoloji kullanm son derece snrl dzeydedir. Ta-rmsal retimde kullanlmak zere basit alet yapm ve kullanm sz konusudur.

Ayrca sanayi ncesi toplumlarda toplumsal iliflkilerde hiyerarflik bir grnm olsada toplumun sanayi toplumundaki gibi snfsal bir karakteri bulunmamaktadr.

Sanayi toplumundageliflmifl makinelerle ve karmaflk rgtsel ve ynetselsrelerle bir urafl veya mcadele sz konusudur. Sanayi sonras toplumun ak-sine sanayi toplumu insan-makine iliflkilerini merkeze alan, doal evrenin teknikevreye dnflm iin enerji harcayan bir toplumdur. Ekonomik etkinlik imalatsanayine ve maddi mallarn ifllenmesi srecine odaklanmfltr. nemli mesleklerikincil sektr meslekleri olan, yar-vasfl fabrika iflisi ve mhendisliktir. Sanayitoplumundaki bafllca ekonomik sorun imalat sanayi giriflimlerini kurmak iin ye-

terli sermayenin harekete geirilememesidir. te yandan en temel toplumsal so-run ise tabakalaflma sistemindedir (Waters, 1996, s. 109). Sanayi toplumunu fab-rikalar, makine teknolojisi, imalat sektr, rgtl emek karakterize etmektedir.Sanayi toplumunda ok nemli bir yer tutan enerji retimi ve kullanm, makineteknolojisi ile rasyonel bir flekilde birlefltirildiinde ortaya kan retim artfl, ve-rimlilik ve kr bu toplumun en arpc zelliidir. Ekonominin ve ilerlemenin ta-flycs, bu anlamda retim artfl ile gereklefltirilen krdr. Ayrca fabrikalarda a-lflan mavi yakal sanayi iflileri, bu iflilerin rgtl yaps sanayi toplumununnemli bileflenlerindendir.

Bell, Marksizmdeki toplumsal deiflmenin kanunu anlayflnn artk geerli ol-madn, toplumun geliflme aflamalarn saptayacak yasalarn nceden belirlenmifl

olmadn, toplumlarn sermaye birikimine gre planlamasnn artk sorgulanma-



16/199

ya baflladn, ayrca bilimin emek de dahil olmak zere dier etkinlik biimlerin-den farkl olduunu ve bu nedenle de endstriye dayal bir toplumla bilime daya-l bir toplumun birbirinden ok farkl zelliklere sahip olacan belirtir (Bell, 1976,

s.108-109). Bu durumda Belle gre nemli sosyolojik sorun ortaya kmakta-dr. lk olarak, bilimsel ve teknolojik devrim ifli snf tarafndan yaplamayaca-na gre, o halde gelecekteki toplumda ifli snfnn rol ne olacaktr? kincisi,ye-ni toplumun tabakalaflma sistemi kanlmaz olarak profesyonel ve teknik snfla-rn hakimiyetini vurgulayacaktr; ve ncsde gelecekteki toplumda bilimselustaln retilmesi ve srdrlmesi yksek dzeyde eitim grmfl bir arafltrmaelitinin ve onlar destekleyecek genifl bir teknik kadronun varln gerektirecektir(Bell, 1976, s.109). Btn bunlar Belle gre yeni bir potansiyel hakim snfn gs-tergeleridir. Bell, yeni toplumda yaratlacak olan yeni bilimsel ve teknik elit ilekendi ayrcalklarn korumaya alflan eski elitler arasnda bir toplumsal farkllafl-ma problemi yaflanacan, yeni toplumun tamamen uyum iinde bir toplum olma-

yacan, eskisi gibi snf ve iktidar erevesinde olmasa da deiflimle ve bilimle il-gili olarak zellikle ilerlemeci ve muhafazakr tutumlar arasnda yeni atflmalarave mcadelelere sahne olacan belirtir (Bell, 1976, s.110-111).

Sanayi sonras toplumdaise Belle gre, temel mesele (urafl) teki insanlar-dr. Bu toplum tipinde baz insanlar dierlerine hizmet salamaktadrlar ve bu hiz-meti salayanlar genel olarak dierlerinden ok daha bilgili, uzman kiflilerdir. Buda genel olarak onlara byk avantajlar salamaktadr (Ritzer, 2003, s. 234). Dieriki toplum tipinin aksine sanayi sonras toplum makine teknolojisinin yan sra en-formasyona dayal entellektel teknolojinin ykseldii bir toplumdur. Sanayisonras toplum sektrden endstriler barndrr: ulafltrma ve hizmetlerin oldu-u ncl endstriler; ticaret, finans ve sermaye deifliminin olduu drdncl

endstriler; salk, eitim, arafltrma, kamu ynetimi ve boflzaman faaliyetlerininolduu beflincil endstriler. Bunlarn iinde sonuncusu belirleyicidir nk kilitnoktadaki meslekler merkezde bilim adamlar olmak zere, profesyonel ve teknikolanlardr. Sanayi sonras toplumda, enformasyonun retimi en baflat sorun oldu-u iin bilim en nemli enformasyon kaynadr. Ayrca bilimsel kurulufllarn, ni-

versitelerin ve arafltrma enstitlerinin organizasyonlar da nemli bir sorundur.Uluslarn gc bilimsel kapasitelerine baldr. Bu nedenle sanayi sonras toplum-da bilime verilen devlet desteklerinin trleri ve doas, bilimin siyasallaflmas, bi-lim kurullar tarafndan iflin rgtleniflinin sosyolojik sorunlarnn hepsi merkezi si-

yasal sorunlar olarak ortaya kmaktadr (Waters, 1996, s. 109-110).nceki toplumlarla karfllafltrldnda sanayi sonras toplumun en nemli ve

ilk zelliklerinden biri retim biiminin farkllaflmasdr. Bu yeni toplum yapsnkarakterize eden en nemli unsurlardan biri artk imalat sanayi retiminin bafllcaretim olmamasdr. malat sanayinin yerine ticaret, finans, sigorta, gayrimenkul,bireysel profesyonel hizmetler ile alm satm, onarm hizmetleri ve genel devlet ifl-lerini kapsayan hizmet sektr (Bell, 1967, s. 27) toplam retim iinde daha bykbir paya sahiptir. Sanayi toplumunda yaygn bir biimde varolan mal retimindenhizmet retiminin yaygn hale gelmesi en arpc unsurlardan biridir. Sektrel ola-rak tarm ve sanayinin toplam retim iinde aldklar paylar dflerken, hizmet sek-trnn yani salk, eitim, bilgisayar teknolojilerine dayal sektrlerin gelifltii,toplam retim iindeki oranlarnn artt gzlenmektedir. Bu sre bafll baflnaekonomik yapdaki dnflm gstermektedir.

Sanayi sonras toplumda belirginleflen ikinci nemli deiflim toplumsal snflar-da gzlenen farkllaflmadr. Sanayi toplumlarnda yar vasfl iflilerin, dier bir ifa-


Post-endstriyel toplumda

tarm ve sanayi sektrlerigerilemifl, bu alandaalflanlar azalmfl veticaret, finans, sigortaclk,emlak gibi hizmetsektrndeki mesleklerdealflanlar artmfltr.


17/199

deyle mavi yakal iflilerin oran fazlayken sanayi sonras toplumda eitim, idare,bro ifllerinin artflyla beyaz yakal iflilerin says hzla artmfltr (Bozkurt, 2005, s.25). Sanayi sonras toplumda insanlarn nerede alfltklarndan ziyade ne tr ifller

yaptklar mesleki iflblm asndan nemli deifliklikleri beraberinde getirmifltir.Bellin sanayi sonras toplum argmann gelifltirdii 1950li yllarn ortalarndan iti-baren rakamlara gre Amerikan toplumunda beyaz yakal alflanlarn (profesyo-nel, ynetici, bro ve satfl eleman) says mavi yakal alflanlar (zanaatkr, yar

vasfl alflanlar ve ifliler) gemifltir (Bell, 1967, s. 28). zetle, sanayi-sonras top-lum yeni teknik sekinler yaratarak toplumun snf yapsn yeniden biimlendir-mektedir (Bell, 1976a, s. 16).

Sanayi sonras toplumda dikkat eken en nemli zelliklerden bir dieri bilgi-

nin kazand nemdir. Bell bilgiyi sanayi toplumunun sinir ularna yerlefltirir.

Her toplumda bilginin nemi yadsnamaz zira iktidarn temeli olarak bilginin ml-

kiyetinde ya da siyasal konumunda deil; sanayi sonras toplumda bilginin karak-

terinde bir deiflim yaflanmfltr (Bell, 1967, s. 28). Sanayi sonras toplumda belirle-yici olan teorik bilginin merkezi nem kazanmasdr. Teorinin amprizme karfl n-

celii esas hale gelmifltir. Bugn her toplum teknolojik yenilik (innovasyon) ve b-

yme iinde yaflamaktadr; teorik bilgi her toplumun teknolojik yeniliklerinin te-

meli haline gelmifltir (Bell, 1967, s. 29). Bu nem kazanma ya da ne kma teorik

bilginin birikiminin ve dalmnn sadece son yllarda yenilik ve deiflimin yol

gsterici gc haline gelifliyle ilgilidir (Bell, 1976b, s. 46).

Bell, bilim ve teknoloji arasndaki deiflen iliflkiyi yeniliklere bakarak grebile-

ceimizi belirtir. 19. ve 20. yzyllarda byk kefliflerin ve bu kefliflere dayal en-

dstrilerin, yetenekli, ama bu kefliflerin altnda yatan genel ilkelerle ilgilenmeyen

dflnrler tarafndan yapldn belirtmekdir. elik, elektrik, telgraf, telefon gibipratik icatlardan rnekler vermekte, bu icatlarn altnda yatan ilkelerin ve temel

zelliklerin keflfedilmesinden sonra yeni pratik uygulamalarn, byk lde dene-

me yanlma yoluyla, ancak yllar sonra gereklefltirildiini ne srmektedir. nce

ilkelerin keflfedildii, pratik uygulamalarn daha sonra yapld dneme ise kimya-

sal olarak retilmifl olan sentetikleri gstermektedir. Bu sentetiklerin nce teorik

bilgisi elde edilmifl, makromolekllerin zellikleri hakknda elde edilen teorik bil-

giye dayanlarak yeni malzemelerin retilmesi planlanmfl ve Birinci Dnya Sava-

fl srasnda Almanyann savaflta nemli bir g kazanmasn salamfltr (Bell, 1967,

s. 29). Bell, teori ve empirizm arasndaki iliflkinin deifltiini ekonomilerin yneti-

minde de grebileceimizi belirtir. Belle gre hkmetler artk dorudan parasalveya mali politikalar gelifltirmekte, ekonomik bymeyi hedeflemekte, farkl sek-


Resim 1.2

Daniel Bell, post-endstriyeltoplumda finans,bankaclk, eitim,idare, bro ifllerigibi ifllerde alflanvasfl beyaz

yakallarnsaysnn arttnbelirtmektedir.

Post-endstriyel toplumdateorik bilgi ampirizmdendaha nemli ve ncelikliolmufltur.


18/199

trler arasnda denge kurmakta, bilinli politikalarla ekonominin ynn flekillen-

dirmeye alflmaktadrlar. Hkmetlerin ekonomi konularna bu flekilde mdahale

edebilmelerini mmkn klan, ekonomik teoride hkmetlerin bunlar yapmalar-

na izin veren yeni yasalarn gelifltirilmifl olmasdr (Bell, 1967, s. 29).Sadece teknolojik yenilikler anlamnda deil, sosyal bilimlerde de birok alan-

da bilgisayar tabanl ekonomik sistemlerin modellemeleri, toplumsal davranfllarn

ve karar alma srelerinin kontroll deneylemeleri yaplabilir hale gelmifltir. Bell,

giderek daha karmaflk hale gelen bilgisayar temelli simlasyon prosedrleri saye-

sinde ekonomik sistemler, sosyal davranfllar, karar verme problemleri gibi ok e-

flitli konularn simlasyonlarnn yaplabildiini ve sosyal bilimler alannda ilk defa

byk lekli kontroll deneyler yapma olanana kavufltuumuzu vurgulamak-

ta, bu sayede gelecekte hayatlarmz etkileyecek konular seip kontrol edebilece-

imiz alternatif gelecekler izebileceimizi dflnmektedir (Bell, 1967, s. 30).

Btn bunlarn yannda herhangi bir karfllk beklemeden teorik bilginin arafl-trld, test edildii, kodland mekn olarak niversiteyi, sanayi sonras toplu-

mun en temel kurumu olarak belirmektedir (Bell, 1967, s. 30). Bellin ngrsne

gre nasl ki sanayi toplumunda ticari iflletmeler en nemli kurumlarsa, nmz-

deki yzyl iinde niversiteler teknolojik yeniliklerin ve bilginin yeni kaynaklar

olarak sanayi sonras toplumun merkezi kurumlar olacaktr (Bell, 1967, s. 30).

Gerekten gnmzde niversiteler tm dnyada sanayileflme dzeyleri ne olursa

olsun, toplumlarn gerek teorik gerekse pratik kullanm alanlarna ynelik bilgi ol-

sun Bellin ngrsn dorular nitelikte merkezi neme sahip olmufllardr. ni-

versitelerin toplumlarn bilgi retiminde, bilginin sanayinin hizmetinde kullanlma-

s ynnde ok nemli katklar olmufltur.

Sanayi toplumu ile sanayi sonras toplumu karfllafltrnz.

Bellin ngrsne gre yeni an temel kurumlar dflnsel (dflnce kuru-

lufllar) olacak ve nemli insanlar da bilimadamlar, mhendisler, teknisyenler ve

entellekteller olacaktr (Bell, 1967, s. 30). Belle gre:

...yeni an ncelikli kurumlarnn entelektel kurumlar olacan sylemek,

insanlarn ounun bilim insan, mhendis, teknisyen ya da entelektel olaca-

n sylemek deildir. adafl toplumda da insanlarn ou ifladam deildir, ama

yine de bunun bir ifl medeniyeti olduu sylenebilir. Toplumun temel deerleri ifl

kurumlarna odaklanmfltr, en byk dller bu alandadr, ve en byk g de,

her ne kadar gnmzde g bir dereceye kadar fabrikadaki sendikayla paylafll-

sa ve politik dzen araclyla toplum tarafndan dzenlense de, ifl topluluklar-nn elindedir (Bell, 1967, s. 30).

Endstriyel Post Endstriyel

Temel kaynak Makineler BilgiTemel kurum fiirketler niversiteTemel karar vericiler Tccarlar Profesyonel/uzmanGcn temeli Mlkiyet Bilgi/beceri

Politikann rol Laissez-faire (Braknzyapsnlar, braknz gesinler)

Devlet/Anonim ortaklk


Bell, teknolojinin sosyalbilimlerde kullanlmassayesinde gelecektehayatlarmz etkileyecekkonular seip kontroledebileceimiz alternatifgelecekler izebileceimizidflnmektedir.

Tablo 1.1

Endstriyel ve Post-EndstriyelToplumunKarfllafltrlmas

Kaynak: Kivisto,2008, s. 56

SIRA SZDE 2


19/199

Bell, insanlarn gndelik yaflamlarn etkileyen istihdam, fabrikalarn yeri, yeni

rn yatrmlar, vergilerin datlmas, mesleki hareketlilik gibi konularda kararla-

r nce ifladamlarnn, sonra hkmetlerin verdiini, bunun da nceliin ifl olduu-

nu gsterdiini belirtir. Bu adan yeni toplumun baskn kurumlarnn entelektelkurumlar olmas da retim ve ifl ile ilgili kararlarn toplumdaki dier glerden

doacak ya da bu glere bal olacak olmas, ekonominin dengesine ve byme-

sine iliflkin hayati kararlarn yine hkmet tarafndan verilecei, ancak hkmetle-

rin bu kararlar arafltrma ve gelifltirmeye yapt yatrmlara dayal olarak verecei,

etkililik-maliyet analizlerinin, fayda-maliyet analizlerinin yaplaca, yani kararlarn

ok daha teknik bir nitelik kazanaca anlamna gelmektedir. Bu erevede de ei-

tim kurumlarnn ve entelektel kurumlarn yaygnlaflmas ve yetenekli kiflileri

kendi bnyelerinde barndrmas, toplum asndan nemli bir hedef haline gele-

cek, bu kurumlar sosyal prestij ve sosyal stat kayna olacaktr (Bell, 1967, s. 30).

Bell post-endstriyel toplum tipinin zelliklerini flyle sralamaktadr: Endstriyel adan - mal retiminden hizmet ekonomisine geifl.

Mesleki adan - mavi yakal endstriyel mesleklerden beyaz yakal profes-

yonel ve teknik konumlara, ifli snf arlkl bir toplumdan daha da orta s-

nf bir topluma geifl.

Politik adan - politikaclar ve ifladamlarndan oluflan geleneksel g yap-

sna meydan okuyabilecek yeni bir bilgi snfnn yaratlmas.

Kltrel adan - ilerlemenin ve politika-oluflturmann asl kayna olarak

teorik bilginin merkezi konumu.

deolojik adan - teknolojinin kontrol ve teknolojik deerlendirmeye da-

yal bir gelecek ynelimi (Slattery, 2007, s. 462).


Belle gre post-endstriyeltoplum hizmet ekonomisinedayal, profesyonel ve teknikmesleklerin hakim olduu,nemli kararlarda etkiliolacak bir bilgi snfnnmerkezi olduu, kltrn veideolojinin teorik bilgiye veteknolojiye dayal olduu birtoplumdur.

BOYUTLARENDSTR

NCESENDSTR ENDSTR SONRASI

retim flekli Doal maddelerinifllenmesi

Fabrika flleme ve yen. ifl. hizmetler

Ekonomiksektr

Birinci Tarm,Madencilik,Balklkkinci

Mal retimiDayankllkDayanksz

nc Transport Yararllk

Petrol&gaz Ar sanayi Drdnc Ticaret, FinansSalk, Arafltrma Rekreasyon,Eitim dare

Dnfltrlen

kaynak

Doal g, rzgar,

su, kaba insan vehayvan

Yaratlan, enerji,

elektrik, ya, gaz,kmr

Enformasyon, kompter, veri

sistemler

Stratejik kaynak Hammadde Mali kapital Bilgi

Teknoloji El sanatlar Makine teknolojisi Entelektel teknoloji

Temel nitelik Artizan, ifti, eliflisi

Mhendis, yar vasfl Bilim adam & profesyonelmeslekler

Metodoloji Saduyu, snamayanlma

Ampirizm&Deneyim Soyut teori modelleri&simlasyonlar&sistem analizleri

Zamanperspektifi

Gemifle ynelik fiu andakitecrbelere ynelik

Gelecee ynelik

Dizayn Doaya karfl oyun Fabrikalaflmfl doayakarfl oyun

Kifliler arasnda oyun

Eksen ilke Gelenekilik Ekonomik byme Teorik bilgininkodifikasyonu

Tablo 2.1

Kaynak: Bell,1976a, s. 94ten akt.Bozkurt, 2005, s. 46


20/199

Daniel Bell sanayi sonras toplum kavramna iliflkin ilk toplu deerlendirmesi-ni yapt iki makalesinde (1967) o gnn toplumsal koflullarnda toplumun re-tim yapsnda, ynetim anlayflnda, karar alma mekanizmalarnda yaflanan dei-

flimleri ve sonularn aklamaktadr. Bell analizi boyunca toplumsal yap olaraktanmlad tekno-ekonomik alann post-endstriyel olabileceini iddia eder. Top-lumsal yap bu anlamda siyasi rejimden ve kltrel biimden-dzenlemeden ba-msz olarak post-endstriyel olabilir. Dahas toplumsal yapda iki boyut ayrt edi-lebilir: sosyo-ekonomik ve (ekonomik mlkiyet rntleri) ve sosyo-teknik; bun-lardan yalnzca ikincisinde sanayi sonras toplum zellikleri oluflabilir (Waters,1996, s. 108).

Post-endstriyel toplum kavram, merkezde teorik bilginin yer ald, yeni tek-nolojinin, ekonomik bymenin ve toplumsal tabakalaflmann bu teorik bilgi ek-seni etrafnda rgtlendii bir yapdr (Bell, 1976, s.112). Bell, endstriyel toplum

ya da kapitalizm gibi post-endstriyel toplumun da ancak kavramsal bir flema iin-

de anlaml olduunu, toplumsal rgtlenmenin yeni eksensel ilkesini tanmlayanve giderek daha post-endtriyel hale gelen toplumlarn karfllafltklar temel prob-lemleri betimleyen bir kavram olduunu vurgular. Dier bir deyiflle, post-endstri-

yel toplum Belle gre bir toplumsal sistem deildir, hatta Bell genel olarak datoplumlarn organik olduuna ya da tek bir sistem olarak analiz edilebilecek de-recede btnleflmifl olduklarna inanmaz (Bell, 1976, s.114). Bell, Bat toplumun-da kltr ve toplumsal yapnn birbirinden ayrldn, birinin giderek kurum-dfl-lafltn ve mevcut ahlak normlarna uymaz hale geldiini, dierinin ise ifllevsel ra-

yonellie ve meritokrasiye yneldiini belirtir. Bu erevede post-endstriyalizmkavram, toplumsal yapdaki deiflimi tanmlama abasndan domufl bir kavram-dr (Bell, 1976, s.114). Belle gre toplumsal yap, tekno-ekonomik (teknolojik ve

ekonomik) dzen anlamna gelmektedir ve bu alandaki deiflimler zorunlu olarakpolitika ve kltr alanndaki deiflimlerle iliflkilendirilmek zorunda deildir. Buadan post-endstriyalizmin politika ve kltr alann ancak dolayl olarak etkile-

yeceini savunur (Bell, 1976, s. xcix).

Saint Simon ile ilgili bilgilerinizi hatrlamak iin Klasik Sosyoloji Tarihi (Akretim Fa-

kltesi Yaynlar, Eskiflehir, 2011) kitabmzn Sosyolojide lk Dnem Geliflmeler bafllk-

l nitesinde Saint Simon ile ilgili sayfalar yeniden okuyabilirsiniz.

19. yzyln baflndaki sanayileflmenin ortaya kard yeni toplumsal formas-yonun zelliklerini sanayi toplumukavramn kullanarak aklayan ilk sosyologun

Saint Simon olduunu vurgulayan Bell, flimdi eski endstriyel dzenin (Bell,1967, s. 27) deiflmekte olduunu, yeni bir toplumsal oluflumun, sanayi sonrastoplumkavramyla aklanabileceini iddia etmektedir. zetle sanayi toplumununegemen figrleri giriflimciler, ifladamlar, endstri yneticileri iken, yeni figrler bi-limadamlar, matematikiler, ekonomistler ve yeni bilgisayar teknolojisinin mhen-disleridir (Bell, 1967, s. 27). Yeni toplumun egemen kurumlar entellektel kurum-lar olacaktr. Ayrca yeni toplumda liderlii bugn bildiimiz anlamda ifladamlar

ve flirketler deil, arafltrma flirketleri, endstriyel laboratuvarlar ve niversitelerinstleneceini ifade etmektedir (Bell, 1967, s. 27). Gerekten de sanayi sonras top-lum zelliklerini vurgularken Bellin 1960larn sonlarnda nem atfettii biroktoplumsal, kurumsal zelliklerin gnmzde iinde yafladmz toplumsall ak-

lamada gl olduunu grebilmekteyiz. Bell, 1967 ylnda yaynlad makaledebu durumu flu flekilde ifade etmektedir:


Bell, post-endstriyel toplumkavramnn toplumsalyapdaki deiflimitanmlama abasndandoduunu, yani post-endstriyalizmin asl

etkisinin toplumsal yapzerinde olduunu, politik vekltrel alan ancak dolaylolarak etkilediinibelirtmektedir.

K T A P


21/199

...Saint-Simonun ynteminden ziyade ruhu ile dflnecek olursak, eski en-

dstriyel dzenin gemekte olduu ve aslnda bir yeni toplumun oluflmakta ol-

duu aklk kazanr. Eer son yz yln hakim figrleri giriflimci, ifladam ve en-

dstriyel ynetici ise, yeni adamlar bilim insanlar, metamatikiler, ekonomist-ler ve yeni bilgisayar teknolojisinin mhendisleridir. Ve yeni toplumun hakim ku-

rumlar da -en yetenekli olanlar ierecek ve en yaratc flekilde meydan okuyacak

olmalar asndan- entelektel kurumlar olacaktr. Yeni toplumun liderlii ifla-

damlarnda ya da bildiimiz flekliyle flirketlerde olmayacaktr (retimin ok nem-

li bir ksm rutinleflmifl olacaktr), bu liderlik arafltrma flirketlerinde, endstriyel

laboratuvarlarda, deney istasyonlarnda ve niversitelerde olacaktr. Aslnda, ye-

ni toplumun yapsnn iskeleti flimdiden grnmektedir(Bell, 1967, s.27).

Sanayi sonras toplumda flirketlerin, sanayi kurulufllarnn AR-GE (arafltrma ge-lifltirme birimleri) birimlerinin birer arafltrma laboratuvar gibi ifllev grdn,niversitelerin sanayi kurulufllar ile iflbirlii iinde piyasaya ynelik rn tasarla-

ma, gelifltirme faaliyetleri yrttklerini gzlemleyebilmekteyiz. Dolaysyla Bellin20. yzyln ortalarnda 21. yzyln toplumuna iliflkin deerlendirmelerinin bir ks-mnn hl geerli olduunu syleyebiliriz.

Watersa gre Daniel Bell, Weberin brokratik ynetici snfna dair ideal tipinboyutlarnda kulland metodolojiye yknerek, ideal tip benzeri bir kurgu ile sa-nayi sonras toplumu 5 adan deerlendirmektedir:

Hizmet ekonomisinin oluflumu: Teknolojinin geliflmesi ile birlikte toplu-mun ekonomik ve teknolojik yaps da deiflmektedir. Daha etkin, verimli

ve kazanl teknikler ve retim sistemleri, daha az etkin ve krl olanlarnyerini almaktadr. Sanayi sonras toplumun ilk ve en nemli zellii iflgc-nn ounluunun artk tarm ya da imalat sanayi ile ilgisinin azalmasdr;ancak ticaret, finans, ulaflm, salk, dinlence, arafltrma, eitim ve ynetimgibi hizmetlerde yer almaktadr (Bellden akt. Waters, 1996, s. 110).

Profesyonel ve teknik snfn stnl: Bell, sanayi sonras toplumdaniversite/yksek renim gerektiren profesyonel ve teknik mesleklerintoplumda ounluu oluflturmasa da egemen olacan ifade etmektedir. Buerevede bilimadamlar ve mhendisler birlikte bilgi snfn oluflturacak-lar ve varlkl burjuvazi ile yer deifltireceklerdir (Bellden akt. Waters, 1996,s. 110). Bell bilgi snfnn temelde mlkiyete deil, bilgiye dayal bir pro-fesyonel snf olduunu ancak bilgi snfnn endstriyel bir snf olmaktanok bir stat grubuna daha yakn bir oluflum olduunu belirtse de sanayi

sonras toplumun en nemli snf olarak addettii bilgi snfn snf olarakbetimlemekte srar eder (Waters, 1996, s. 64). Teorik bilginin ncelii: Sanayi sonras toplumun tanmlayc ekseni teo-

rik bilginin stnldr. Toplumun bilginin evresinde rgtlenifli, top-lumsal kontrol, yenilikler (inovasyon) ve yeni toplumsal iliflkilerin siyasal

ynetimi iin temel oluflturmaya bafllamfltr. Bell, sanayi sonras toplumdabilginin geleneksel veya uygulamal deil, teorik karakterde olduunu vur-gulamaktadr. Bu durum ayn zamanda bilginin ok farkl durumlar iin uy-gulanabilir soyut sembolik sistemler fleklinde kodlanmasn kapsamaktadr(Bellden akt. Waters, 1996, s. 110).

Teknolojinin planlanmas: Teorik bilginin geliflmesi teknolojik nkesti-

rimde bulunmay olanakl hale getirmektedir. Bu durum, ileriye doru de-erlendirmelerin, riskleri, maliyetleri ve avantajlar ierecek flekilde deifli-min planlanmasdr (Bellden akt. Waters, 1996, s. 110).


Belle gre yeni toplumunliderliini niversitelerstlenecektir.


22/199

Yeni entelektel teknolojinin ykselifli: Teknolojinin fiziksel, aralarlaya da makinelerle ifli olan, alfllagelmifl anlamlarnn karflsnda, insanlara-ras oyunu model alabilen, kiflinin sezgiden bamsz bir flekilde karar ala-

bilmesine olanak tanyan, soyut sembollerin sistemi olarak entelektel tek-noloji dflncesini ileri srmektedir. Bu anlamda bilgisayar fiziksel bir tek-nolojik ara olarak dflnlebilir ancak yazlm, bir entelektel teknolojirn olarak istatistiksel ve mantksal olarak bilgisayara veri olarak girilenformllerdir (Bellden akt. Waters, 1996, s. 111). Sanayi sonras toplumunbilginin youn olarak kullanld bir toplumsal formasyon olarak organizeedilmifltir. Bilgisayar entelektel teknolojinin aletidir. Sanayi sonras toplu-mun iki temel zellii bulunmaktadr: Bilim ve akl yrtmeye dayal deerlerin rolnn toplumun temel ku-

rumsal gereksinimleri olarak ne kmas. Kararlarn daha teknik bir nitelik kazanmas, bylece de bilimcilerin ve

ekonomistlerin (yani profesyonel mesleklerin) politik srecin iine dahadorudan girmeleri (Belek, 1997, s. 143).Bell yaflad toplumda deneyimledii yeni teknolojik geliflmeler, iflin yapsn-

daki ve alflanlarn kompozisyonundaki deiflimleri gzlemledike kuramna yenibirtakm unsurlar ekleyerek revize etme ihtiyac hissetmifltir. Waters (1996), BellinSanayi Sonras Toplumun Geliflikitabnn sonraki basklarnda, sanayi sonras top-luma iliflkin boyutlarn eflitlendirildiini bazlarndan ise vazgeildiini sylemek-tedir. Kitabn sonraki basklarnda Bell drt ifllevsel situsbelirtir: bilimsel, tekno-mantksal, ynetimsel ve kltrel; ayrca befl kurumsal situsbelirler: ticaret, hk-met, niversite/arafltrma, sosyal refah ve askeri. Byk atflmalarn snflar arasn-da deil, bu situslar arasnda gereklefleceini, dahas bu atflmalar sayesinde s-

nf oluflumunun engellenebileceini ileri srer (Waters, 1996, s. 111-112). Ayrcameritrokrasi, ktln sonu, enformasyon ekonomisi gibi bugn sklkla kulland-mz kavramlarn ve oluflumlarn Bell tarafndan sanayi sonras toplumun genelzellikleri arasnda sralandklarn grmekteyiz. Ancak Watersa gre (1996) sana-

yi sonras toplum kuramna sonradan fazlaca eklenen bu zellikler aslnda iki te-mel unsurun; teorik bilginin merkezileflmesi (teknolojik deiflim iin bilimin kulla-nm) ve hizmet sektrnn genifllemesinin eflitlendirilmesidir.

Hizmet sektrnn birok bilefleni bulunmaktadr. lk olaraksanayi toplumun-da belli bafll kol emeine dayal gereklefltirilen hizmet endstrisinin, ulaflmn,iletiflimin, kamu hizmetlerinin, toptan ve perakende datmnn genifllemesini var-sayar. kinci olaraksa, beyaz-yakal istihdam; ekonomi, bankaclk ve finans sek-

trlerinin dzenlenmesi ile byr. ncs, mal retimi acil ihtiyalardan fazlaolduunda, bireysel gelir arttnda bofl zaman hizmetleri (kiflisel bakm, yeme-i-me, boflzaman seyahati, elence, spor v.s) byr. Drdncolarak, salk ve ei-timin birer hak olarak kavranfl yaygnlaflr. Beflinciolarak ise, toplumun karmaflk-laflan yaps ve haklarn artan siyasallaflmas kamu hizmetleri sektrnn geniflle-mesine neden olmaktadr (Waters, 1996, s. 112-113).

Sanayi Sonras Toplumlarn Genel KarakteristikleriVeysel Bozkurt (2010) sanayi sonras topluma iliflkin belirgin zelliklerini DanielBell ve dier sanayi sonras toplum kuramclar olan Alain Touraine ve Masudann

yaklaflmlarn da kapsayacak biimde flu bafllklar altnda deerlendirmifltir:

1. Ekonomik yapdaki dnflm2. Ykselen yeni snflar


Entelektel teknoloji fleylerinyeniden retilebilir tarzdayapm yolunu belirleyen vesorun zmnde sezgiselyargnn yerini alabilecek

bilimsel bilgiyi ierir(Poloma, 1993, s. 327).


23/199

3. Bilginin artan rol4. Enformasyon teknolojileri5. Sanayi sonras toplumun dier karakteristikleri

1. Ekonomik yapdaki dnflmler: Ekonomik yapdaki en belirgin dn-flm mallarn retiminden hizmetlerin retimine ynelik yaflanan deiflimdir. Birulus sanayilefltike, ifl gcnn byk bir ksm, ekonominin iftilik (farming) vetarm (agriculture) sektrnden imalat (manifacturing) sektrne kayar. Bu geiflinbir sonucu olarak ulusal gelir arttka hizmetlere olan talep artacaktr (Bell, 1973:15ten akt. Poloma, 1993, s. 326). Sanayi sonras toplumda hizmetlerin retimindeartfln gzlendii alanlar eitim, salk, sosyal hizmetler gibi insani hizmetler, bil-gisayar, sistem analizi ve bilimsel arafltrma ve gelifltirme gibi mesleki hizmetlerolarak karflmza kmaktadr (Bell, 1989, s. 95, akt. Bozkurt, 2010, s. 222). Ayrcatarm, endstri gibi temel sektrlerin gerileyerek enformasyon ve hizmetler sektr-lerinin n plana kmas da nemli gstergelerdir. Sanayi sonras toplumda bilgi ve

enformasyonun artan oranda bir arlk kazand kanlmaz bir olgudur.2. Ykselen yeni snflar: Deiflim yalnzca retimin gereklefltii meknlar-da deil, iflin niteliinde de gzlemlenmektedir. Sanayi sonras toplumda yeni s-nflar ortaya kmfltr. Artk vasfl ya da yar vasfl mavi yakal iflilerin yerinehizmet sektrnn ihtiyacn karfllayan beyaz yakal iflilerin youn olarak istih-dam edildii bir sre yaflamaktayz. Bilim adamlar, teknisyenler, mhendisler,retmenler, tp personeli gibi teknik ve profesyonel snfn niceliksel artfl szkonusudur. Snfsal deiflim alflma alan ile birlikte seyretmifltir. Bu efl zamanldeiflim yaplan iflin trnde teknik ve profesyonel snfn stnl lehine ger-ekleflmifltir (Poloma, 1993, s. 326). Sanayi sonras toplumun belirgin bir zelliiolan snfsal deiflim, hem toplumsal tabakalaflma hem de toplumsal snf analiz-

lerini de etkilemifltir.Sanayi sonras toplumdaki en nemli snf bilgi snfdr. niversiteler, uzman-

lk alanlar ve idari teflkilatn geliflmesi sonucunda ortaya kan yeni bir entelijan-siya yani bilgi snf nem kazanmfltr (Slattery, 2007, s. 463). Ykselen yeni bil-gi snf servet ve mlkiyetten ziyade bilgi ve uzmanla dayal yeni bir g bii-mini temsil ederler (Slattery, 2007, s. 463).

3. Bilginin artan rol: Sanayi sonras toplumun yeni paradigmas teorik bilgi-dir. Yeni ortaya kan toplumsal formasyonun rgtlenmesi bilgi ekseninde ger-ekleflmektedir. Sanayi sonras toplumda bilgi stratejik bir nem kazanmfltr. Bil-ginin retimi, retilen bilginin kullanm kadar ok nemli stratejik bir ara halinegelmifltir. Sanayi sonras toplumda teorik bilgi toplum iin yeniliklerin salanma-

snda ve politik kararlarn alnmasnda merkezi bir rol almfltr (Poloma, 1993, s.326). Sanayi sonras toplumlarn zellikle bilginin stratejik kontrol balamndadflnce kurulufllar, think-tankler, stratejik arafltrma merkezleri ve arafltrmamerkezleri etrafnda rgtlendiklerini ve faaliyet gsterdiklerini syleyebiliriz. Bubalamda sadece teknik bilgi anlamnda deil, stratejik olarak farkl corafyalarda-ki politik belirleyicilik anlamnda da bu kurulufllarn finanse edildiini ve siyasi ak-trlere bal olarak reel politik alan biimlendirme gcne sahip olduklarn ifadeetmek mmkndr. Ayrca bilgi daha nce benzeri grlmedik lde teknik ye-nilenmeyi ve ekonomik bymeyi basite ynetmekle kalmamaktadr; kendisi dehzla ekonominin temel faaliyeti ve mesleki temel belirleyicisi haline gelmektedir(Kumar, 2004, s. 24).

4. Enformasyon teknolojileri: Enformasyon teknolojisi sanayi sonras toplu-mun ortaya kflnda etkili olan bir etmendir. Enformasyon teknolojilerinin bilim-


Sanayi sonras toplumda kolemeini kullanan maviyakal iflilerin istihdamazalmfl, teknik veprofesyonel snf bymfl,mlkiyetten ok bilgi veuzmanla dayanan bir gcesahip olan bilgi snfnem kazanmfltr.


24/199

sel ve toplumsal olarak hayatlarmza girifli toplumsal iliflkilerin, toplumsal rollerindeifliminde ok nemli role sahiptir. Enformasyon teknolojileri insanlarn ve top-lumlarn birbirleriyle iletiflim olanaklarn artrmakta, retim anlayfln deifltirmek-

te, sermaye hareketlerini dnya tarihinde hi olmad kadar hzlandrmaktadr.Ayn zamanda retim yapsna etkisi geleneksel istihdam alanlarn daraltrken, ye-ni ama daha snrl ifl alanlar yaratmaktadr. Bilgisayar destekli retim, sermayeasndan verimlilik artfl ve maliyet dflfl anlamna gelirken, alflanlar asndanistihdam olanaklarnn daha yksek eitim seviyesi gerektirmesi ve vasfsz/yar-

vasfl iflilerin istihdam sorununu beraberinde getirmektedir. Dolaysyla enfor-masyon teknolojilerinin pozitif/negatif dnfltrc etkisi yadsnamaz bir gerek-lik haline gelmifltir.

5. Sanayi sonras toplumun dier karakteristikleri: Teknolojinin ucuzlaya-rak kitlesel kullanmnn yaygnlaflmas kitle retimi ve haberleflmesinin zlfl-ne yol aarken, dier taraftan da bireyin konumunun glenmesine yol amfltr

(Bozkurt, 2010, s. 225). Sanayi toplumunda varolan geleneksel ifli hareketleri vedayanflmasnn, yeni geliflen snflar, hizmet sektrnde alflanlar, bilgi snf ilebirlikte farkllaflaca ngrs de bulunmaktadr. Buna gre geleneksel ifli hare-ketlerinin yerini enformasyon toplumlarnda sivil vatandafl hareketlerinin alaca;gnll teflebbslerin de toplumda giderek ok daha nemli hale gelecei (Boz-kurt, 2010, s. 226) ngrs yaygn bir flekilde paylafllmfltr. Gerekten de sanayisonras toplumda geleneksel ifli hareketlerinin zayflad, toplumsal snflarnparallnn artfl sonucu ifli hareketlerinin de paral bir karakter kazand gz-lemlenmektdir. Ayrca gnll toplumsal hizmetlerin ve gnll kurulufllarn sivil

vatandafllk ilkesi ekseninde yeni toplumsallklar ve bu erevede yeni toplumsalhareketler gelifltirdikleri de grlmektedir. Sanayi toplumunun byk toplumsal

ve siyasal sorunlar karflsnda ulus-devlet Belle gre eski gcn yitirmifltir. Do-laysyla sanayi sonras toplum bu adan da ekonomik faaliyetlerinde global d-fln, yerel hareket et felsefesinin egemen olduu, endstri toplumunun merkezi-

yeti eilimlerinin zayflad ve bireyselliin glendii bir toplum olacaktr (Boz-kurt, 2010, s. 226).

Post-endstriyel toplumda ulus-devletin zayflamasna neden olan faktrler neler olabilir?

Dflnnz.

Sanayi ve sanayi sonras toplumdaki dnflmleri bilgi, ekonomi, kltr ekseninde kap-

saml bir flekilde deerlendiren alflmas iin Veysel Bozkurtun Endstriyel & Post-En-

dstriyel Dnflm: Bilgi, Ekonomi, Kltr (stanbul, Aktel Yaynlar, 2005) alflmasnokuyunuz.

KltrBellin sosyolojisinde kltr en nemli alanlardan birisini oluflturmaktadr. Batnnsanayi toplumunda kltr toplumsal deiflmeden bamsz kalarak bozulmamfl veayr bir flekilde varolmufltur. 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren kltr, deiflimiteflvik etmektedir ve ekonomi de bu deiflim arzusunu yerine getiren bir ara ha-line gelmifltir. Toplumsal ve ekonomik yaflamdaki deiflimler sanatsal alanda dakendisini gstererek kltr, medya aracl ile kurumsallaflmfl ve bamszlaflmfl-tr. Kltrn bamsz ve zerk bir kurum haline gelmesi Belle gre sosyoloji di-

siplini iin sorun teflkil eder. nk sosyolojik pratik davranfl, tutumlar ve ilgile-ri rastlantsal olarak toplumsal konumlarn zellikleri olan yafl, cinsiyet ve dine g-


Enformasyon teknolojileri(bilgi teknolojileri),bilgisayar ve iletiflimteknolojilerinin bileflimine,bilgilerin elde edilmesinde,

depolanmasnda,ifllenmesinde veiletilmesinde kullanlanyazlm, donanm, ekipmanve hizmetlerin btnneverilen addr.

Sanayi sonras toplumdaulus devlet zayflamfl,merkeziyeti eilimlerazalmfl ve bireysellik

glenmifltir.

SIRA SZDE 3

D K K A T


25/199

re tahmin edebilecei iddias zerinden kurumsallaflmfltr. Oysa yaflam tarz, deerseimi ve estetik tercihler daha fazla kifliselleflmifltir (Waters, 1996, s. 125-126).

Daha nce belirtildii gibi, Bell yukarda ele alnan tm bu faktrlerin post-en-

dstriyel toplumun hem toplumsal yaps hem de siyasal yaps ve kltr zerin-de yol at dnflmlerle ilgilenir (Ritzer, 2003, s. 235). Bu noktada Bell zellik-le post-endstriyel toplumun toplumsal yaps ile kltr arasndaki fark zerinde

younlaflr.Ritzer, daha nce ifade edildii gibi (2003, s. 232) Bellin endstriyel - post-en-

dstriyel toplumlar hakknda ne srdkleri ile post-modernistlerin modern-post-modern toplumlar hakknda ne srdkleri arasnda birok ortak nokta bulundu-unu belirtmekteydi. Ancak Ritzer (2003, s. 233) post-modern toplumu olumlu te-rimlerle tasvir etmeye alflan ou post-modernistin aksine, Bellin post-endstri-

yel toplumun, en azndan baz ynlerini, elefltirmekten geri kalmadna dikkat e-ker. Bell post-endstriyel toplumun zellikle toplumsal yaps ile kltr arasnda

grd kopukluu elefltirir. Buna gre, post-endstriyel toplumun toplumsal ya-ps ile kltrn farkl ilkeler temellendirmektedir. Post-endstriyel toplumunekonomik meselelere odakl toplumsal yapsnda rasyonalite ve verimlilie yne-lik bir ilgi hkimken kltrel alanda irrasyonel, kendini gereklefltirme ve tatminetme ilkeleri hkimdir. Bell, bylesi bir kltrn verimliliin ve rasyonalitenin ege-men olduu bir toplumsal yapya aykr dfltn savunur ve bu noktada irrasyo-nel ve hedonistik dflncelerle iliflkilendirdii post-modernizmi elefltirir (Ritzer,2003, s. 235). Ritzer, Bellin bir modernist ve hatta bir muhafazakr olarak, postmo-dernizmle iliflkilendirdii bu tr irrasyonel ve hedonizm benzeri geliflmelerin, ge-leneksel erozyona uratarak onlarn yerini aldklarn ve bu adan toplum iin birtehdit oluflturduklarn dflndn savunur (Ritzer, 2003, s. 235).

SANAY SONRASI TOPLUM TEORSNE YNELKELEfiTRLERSanayileflme sonras kavram sanayi toplumu ve sanayileflme srecine dair sahipolduumuz resmin tmn yeniden dflnmeye zorluyor. Modern toplumlarn ta-rihinin yeni bir evreye veya yeni bir aflamaya girmekte olduu iddiasnda temelle-nen sanayileflme sonras kavram, bir baflka ifadeyle, sanayi toplumunun yerinisanayileflme sonras topluma braktn iddia ediyor (Kumar, 1976, s. 441). Buadan radikal bir dnflm ifade ediyor. Gerekten de Bellin ve dier sanayisonras toplum iddiasn dile getiren kimi dflnrlerin iddia ettii gibi insanlk ta-rihi sanayi toplumunun zellikleri ile byk bir kopuflu temsil eden yeni bir evre

iinde mi? Soruyu flyle de sorabiliriz: Sanayileflme sonras kavram ile ifade edilendnflmler, yenilikler acaba sanayileflmenin yol at biimde insan hayatnngenel erevesini dnfltrebilmifl midir? rnein, sz konusu yenilikler, sanayi-leflmenin yol at biimde, insanlar mevsimlere dayal bir zaman algsndan saatesasl bir planlama yapmaya zorlayarak zamanla ilgili temel alglarn dnfltrebil-mifl midir? Btn bu yenilikler, insan bilincinin erevesini/iskeletini dnfltrebil-mifl midir? (Stearns, 1974, s. 13-14). Sanayileflme sonras toplum tartflmasn bu so-rular ekseninde dflnmek, yaflanan dnflm anlamak asndan fayda salaya-bilir. Oysa Bell btn bu sorularn cevaplar ile ok da ilgili deildir.

Bell sadece en tepedeki yaplarla ilgilenir. Yeni bilgiden, yeni bir ynetici elit-ten bahseder; toplumun btn deer sisteminin deiflip deiflmedii meselesi ile

ilgilenmez. Sanayileflme-sonras toplum kavramn ciddiye almak iin bu mesele-nin de ele alnmas gerekir (Stearns, 1974, s. 16). rnein, sanayileflme beraberin-



26/199

de aileye iliflkin ciddi dnflmleri getirmifltir. Aileyle ilgili en belirgin dnflm,sanayileflmenin ifl ve aile arasndaki ba btnyle deifltirmesinde gzlemlenir.fl ile ev birbirinden ayrlmfl, evlenme yafl ykselmifl, kadnlar bafllangta daha

ok ev ii ifllerle uraflrken, erkekler eve ekmek getiren bir rol stlenmifllerdir.Benzer bir deiflimi, sanayi sonras toplumda bulabilir miyiz? Belki evet. Ama Belltoplumsal bilinle, deerler sistemi ile ya da bunlarn yaflad dnflmle ilgili birzmleme yapmad iin aradmz cevaplar onun sylediklerinde bulmamzmmkn deil.

Bellin ilgisi daha nce de sylediimiz gibi en tepedeki yaplarn dnflm-ne ynelik bir ilgi. malata dayal retimin yerini hizmete dayal bir ekonominin al-d bu yeni ekonomik yapda, Bell, mavi-yakallarn ekonomideki arl azalr-ken beyaz-yakallarn iflgc iindeki etkinliinin belirgin bir biimde arttn id-dia etmekte. Eitimli profesyonel ve teknisyen gruplardan oluflan (bilim adamala-r, matematikiler, ekonomistler, mhendisler, vb.) beyaz-yakallarn artan etkinli-

ine, sanayi-sonras toplumun en temel zelliklerinden birinin efllik ettii sylene-bilir: teorik bilginin empirizme ncelii. Dolaysyla, bu yeni toplumun merkezineBell, niversiteleri, arafltrma rgtlerini ve deney merkezlerini yerlefltirir. Bellinnkestirime dayal metodolojisi, bir yeni toplumu mjdelerken, tarihsel gereklik-leri ya ihmal etmekte ya da kendi iddialarn destekleyici bir biimde kullanmakta-dr. rnein, hizmet ekonomisine geildiini iddia ederken, ngilterede 1850ler-de zaten bir hizmet ekonomisine doru dnflm yafland gereini grmezdengelmektedir (Kumar, 1976, s. 446). Benzer bir biimde, toplumda bilim adamlar-nn ve teknik donanma sahip profesyonellerin saysnn artmas aslnda sanayisonras toplumla deil, M. Weberin de iddia ettii gibi, modern kapitalist toplum-lardaki en azndan son bir asrda gzlemlenebilen rasyonelleflme sreciyle ilgilidir.

Dahas, teorik bilginin retime uygulanmas da yeni deildir. Sanayi toplumu, b-tnyle bilimsel ve teknolojik geliflmelerin bir rndr (Giddenstan aktaran Par-lak, 2004, s. 109). Dolaysyla, sanayi toplumu ile sanayi sonras toplum arasnda,aslnda Bellin iddia ettii gibi bir byk kopufl ya da krlma deil, sreklilik szkonusudur.

Sanayi sonras toplum teorisine yneltilen elefltirilerin odak noktas snfsaleflitsizliin kalcl, snf atflmas, ekonomik kaynaklarn birka elde younlafl-mas, beyaz yakal ifllerin vasfsz nitelii ve tm mesleklerde profesyonelleflmenormunun sulandrlmasdr (Swingewood, 1998, s. 374). Bugn iinde bulundu-umuz toplumsal yapda tm toplumlarn sanayi sonras aflamaya ge(e)medikle-ri, hatta sanayi ncesi olmasa da tarm toplumu, sanayi toplumu ve dahas sanayi

sonras toplumun belirgin zelliklerini bir arada bulunduran, btn bu zelliklerikarmaflk bir flekilde bnyesinde barndran toplumlarn varolduunu sylemekmmkndr. Snfsal atflma halen geerliliini korumakta, mavi yakal ifliler ilebeyaz yakal iflilerin yaptklar iflin nitelii asndan Bellin ngrd biimdeok da farkllk kalmad, zellikle alflma koflullar asndan farklln neredey-se yok denecek kadar azald gzlemlenmektedir. Beyaz yakal alflanlarn pro-fesyonelliklerinin dzeyi bu anlamda belirsizleflmifl, dahas sradanlaflmfltr. Dola-

ysyla profesyonel mesleklerin bilgi temelli edindikleri becerilerin vasfszlaflmassz konusudur. Bu anlamda sanayi sonras toplum olarak tasvir edilen dnemdealflanlarn bilgi dzeyleri neredeyse eflitlenmifl, bilimsel bilginin ya da teorik bil-ginin ayrcal ve iktidar snrlanmfltr.

Weberin ideal tiplefltirmesindekine benzer bir biimde formle ettii sanayisonras toplum kavramn gelifltirirken Daniel Bell, gelecein toplumu portresi i-



27/199

zer (Slattery, 2007, s. 464). Sosyolojide gelecee iliflkin toplumsal karmlarda yada baflka bir ifadeyle nkestirimde bulunmak genellikle hem zor hem de oldukarisklidir. Zira toplumlarn geliflim seyrine dair nkestirimde bulunmak olas dei-

flimlerin dikkate alnmamas durumunda bofla bir aba olarak da kalabilmektedir.Bell alflmasnn sonraki basklarnda sanayi sonras toplumu temsil ettiini dfln-d, en baflta ileri srd birtakm zelliklerden vazgemifl, yerine yenilerini or-taya koymufl, eklektik bir kurama dnfltrmfltr. Ancak her ne kadar baz zel-likleri karlsa ve yeni eklemeler yaplsa da Bellin teorisi kavramsal dzeyde yay-gn kabul grmfl, farkl kavramlafltrmalarla eflitlendirilmifltir. te yandan Bellinsanayi toplumundan sonraki toplumsal yapy analiz ederken izdii ereve faz-laca ftrolojik bulunmufltur (Slattery, 2007, s. 464).

Daniel Bellin sanayi sonras toplum teorisine en bariz elefltirilerden bir dieriise onun ekonomik ve endstriyel analizine ynelik olarak yaplmfltr. Buna greKrishan Kumarn Sanayi Sonras Toplumdan Post-modern Topluma-adafl Dn-

yann Yeni Kuramlar (2004)adl alflmasnda sanayi sonras toplumda Bellinyeni hizmet snf olarak grd insan hizmetleri ve profesyonel hizmetler ala-nnda istihdam edilen iflilerin saysnda kayda deer artfl gzlemlense de aslndanitelik asndan betimsel dzeyde bu iflilerin profesyonel olarak adlandrld-n belirtmektedir. Buna rnek olarak da tesisatlara s mhendisi, dkkanclaraidareciler denmesini rnek gsterir. Hizmet sektrndeki iflilerin eflitlilii, he-terojenlii, vasf ve bilgi artfl (Miles ve Gershuny 1986dan akt. Kumar, 2004, s.40) zerine sylenebilecekler de Bellin kuramndaki hizmet snfnn homojen birsnf gibi ele alflna dair kayglar artrr. Ayrca profesyonellerin ve idarecilerin o-unluunun eitim dzeyleri geliflmifl sanayi sonras toplumlarn en tipik rnekle-ri olan Amerika Birleflik Devletleri, Almanya ve Japonyada niversite mezunu ola-

bilirken, benzer yapya sahip olduunu dflndmz Britanyada ayn pozis-yondaki alflanlarn ok daha aznn niversite mezunu olduu kaydedilmektedir(Kumar, 2004, s. 40). Sanayi sonras toplum aflamasnda bilgi snfnn oluflaca,geniflleyecei fleklindeki ngr de sorunlu grnmektedir. Zira hizmet snfnnistihdam edildii alanlarda salt bilgiye dayal ifllerin byk bir blmnn kendikendine hizmet sunumu nedeniyle tasfiye olduu, bu alanda alflanlarn ifllerininortamnn kaybolduu tesbit edilmektedir (Miles ve Gershuny 1983den akt. Ku-mar, 2004, s. 40).

Bell tarafndan zel bir nem atfedilen teknoloji, bilhassa bilgisayar teknolojisin-de kaydedilen bafldndrc hz, bu alanda hizmet sektrnde orta kademede a-lflanlarn saysn azaltmfltr. Ayrca yeni ifl alanlar bilgisayar/bilgi sektrndeki is-

tihdam olanaklarnn artflndan deil, vasf ve bilgi kapsamnn kayda deer ldeolmad ncl ekonominin afla dzeylerinde gerekleflmifltir. Kumara gre ye-ni ifl alanlar daha ok hizmetler ve perakende ticaret alanlarnda yaratlmfltr. Ti-pik yeni ifliler, fast-food restoranlar dahil olmak zere yiyecek ve iecek kurulufl-larnda alflanlard: salk hizmetleri temelde hemflireler ve zel hastanelerdeki

yardmc personel ve evlerde alflan zel hemflirelerden olufluyordu; ifl hizmetle-rindeyse temelde veri ifllemeyle, kopyalama ve enformasyon ulafltrmayla uraflanrutin enformasyon iflileri yer alyordu. Yeni iflilerin birou kadnlardan olufluyor-du, bunlarn birou yarm gn ya da geici olarak alflmaktayd. cret dzeyleridflkt, ifl gvenlii ve kariyer beklentisi hemen hemen sfrd (Kumar, 2004, s.41). Kumarn zetledii bu durum da gstermektedir ki, genel olarak hizmet sek-

trnde ve enformasyon teknolojilerinde istihdam edilen iflilerin bilgi dzeyleri,yaptklar iflin nitelii ve aldklar cretler asndan sanayi toplumu zelliklerini sr-



28/199

drmektedir. Dolaysyla Bellin resmettii sanayi sonras topluma dair greli iyi ko-flullar ne yazk ki gereklikten uzak seyretmektedir. Hizmet sektr kavram Bellinortaya koymaya alfltndan ok daha genifl anlamda sanayi retiminin birer uzan-

ts fleklinde faaliyet gsteren alanlara da gndermede bulunmaktadr. Mevcut be-yaz yakal hizmet sektr alflanlarnn ounluu genellikle vasfsz, ok az bilgive uzmanlk gerektiren (bro iflleri, sekreterlik, yaz iflleri, petrol istasyonu grevli-si v.b) alanlarda alflmaktadrlar (Slattery, 2007, s. 465). Sanayi retimine dorudan

ya da dolayl katkda bulunan mhendis, teknisyen veya bilgisayar programcs gi-bi mesleklerin yeleri Bellin iflaret ettii gibi ayrcalkl, iktidar sahibi olabilecek s-nfsal bir konuma ulaflabilmekten uzak grnmektedir.

Sanayi sonras topluma ynelik getirilen elefltirileri ksaca zetleyiniz.

Trkiy

ÇAĞDAŞ SOSYOLOJİ KURAMLARI.pdf

Documents

Transcript of ÇAĞDAŞ SOSYOLOJİ KURAMLARI.pdf