C.IVLICAESARISCOMMENTARIORVMDEBELLOCIVILILIBERPRIMVS123456789101112131415161718192021222324252627282930313233343536373839404142434445464748495051525354555657585960616263646566676869707172737475767778798081828384858687[1]LitterisC.Caesarisconsulibusredditisaegreabhisimpetratumestsummatribunorumplebiscontentione,utinsenaturecitarentur;utveroexlitterisadsenatumreferretur,impetrarinonpotuit.Referuntconsulesderepublica[incivitate].[Incitat]L.Lentulusconsulsenatureipublicaesenondefuturumpollicetur,siaudacteracfortitersententiasdicerevelint;sinCaesaremrespiciantatqueeiusgratiamsequantur,utsuperioribusfecerinttemporibus,sesibiconsiliumcapturumnequesenatusauctoritatiobtemperaturum:haberesequoqueadCaesarisgratiamatqueamicitiamreceptum.IneandemsententiamloquiturScipio:Pompeioesseinanimoreipublicaenondeesse,sisenatussequatur;sicuncteturatqueagatlenius,nequiquameiusauxilium,siposteavelit,senatumimploraturum.[2]HaecScipionisoratio,quodsenatusinurbehabebaturPompeiusqueaberat,exipsiusorePompeimittividebatur.Dixerataliquislenioremsententiam,utprimoM.Marcellus,ingressusineamorationem,nonoportereantedeeareadsenatumreferri,quamdilectustotaItaliahabitietexercitusconscriptiessent,quopraesidiotutoetliberesenatus,quaevellet,decernereauderet;utM.Calidius,quicensebat,utPompeiusinsuasprovinciasproficisceretur,nequaessetarmorumcausa:timereCaesaremereptisabeoduabuslegionibus,neadeiuspericulumreservareetretinereeasadurbemPompeiusvideretur;utM.Rufus,quisententiamCalidiipaucisferemutatisrebussequebatur.HiomnesconvicioL.Lentuliconsuliscorreptiexagitabantur.LentulussententiamCalidiipronuntiaturumseomninonegavit.Marcellusperterritusconviciisasuasententiadiscessit.Sicvocibusconsulis,terrorepraesentisexercitus,minisamicorumPompeipleriquecompulsiinvitietcoactiScipionissententiamsequuntur:utiantecertamdiemCaesarexercitumdimittat;sinonfaciat,eumadversusrempublicamfacturumvideri.InterceditM.Antonius,Q.Cassius,tribuniplebis.Referturconfestimdeintercessionetribunorum.Dicuntursententiaegraves;utquisqueacerbissimecrudelissimequedixit,itaquammaximeabinimicisCaesariscollaudatur.[3]Missoadvesperumsenatuomnes,quisunteiusordinis,aPompeioevocantur.LaudatpromptosPompeiusatqueinposterumconfirmat,segniorescastigatatqueincitat.MultiundiqueexveteribusPompeiexercitibusspepraemiorumatqueordinumevocantur,multiexduabuslegionibus,quaesunttraditaeaCaesare,arcessuntur.Completururbsetipsumcomitiumtribunis,centurionibus,evocatis.Omnesamiciconsulum,necessariiPompeiatqueeorum,quiveteresinimicitiascumCaesaregerebant,insenatumcoguntur;quorumvocibusetconcursuterrenturinfirmiores,dubiiconfirmantur,plerisqueveroliberedecernendipotestaseripitur.PolliceturL.PisocensorseseiturumadCaesarem,itemL.Rosciuspraetor,quidehis

rebuseumdoceant:sexdiesadeamremconficiendamspatiipostulant.Dicunturetiamabnonnullissententiae,utlegatiadCaesaremmittantur,quivoluntatemsenatuseiproponant.[4]Omnibushisresistitur,omnibusqueoratioconsulis,Scipionis,Catonisopponitur.CatonemveteresinimicitiaeCaesarisincitantetdolorrepulsae.Lentulusaerisalienimagnitudineetspeexercitusacprovinciarumetregumappellandorumlargitionibusmovetur,sequealterumforeSullamintersuosgloriatur,adquemsummaimperiiredeat.Scipionemeademspesprovinciaeatqueexercituumimpellit,quossepronecessitudinepartiturumcumPompeioarbitratur,simuliudiciorummetus,adulatioatqueostentatiosuietpotentium,quiinrepublicaiudiciisquetumplurimumpollebant.IpsePompeius,abinimicisCaesarisincitatus,etquodneminemdignitatesecumexaequarivolebat,totumseabeiusamicitiaaverteratetcumcommunibusinimicisingratiamredierat,quorumipsemaximampartemilloaffinitatistemporeiniunxeratCaesari;simulinfamiaduarumlegionumpermotus,quasabitinereAsiaeSyriaequeadsuampotentiamdominatumqueconverterat,remadarmadeducistudebat.[5]Hisdecausisagunturomniaraptimatqueturbate.NecdocendiCaesarispropinquiseiusspatiumdatur,nectribunisplebissuipericulideprecandinequeetiamextremiiurisintercessioneretinendi,quodL.Sullareliquerat,facultastribuitur,seddesuasaluteseptimodiecogitarecoguntur,quodilliturbulentissimisuperioribustemporibustribuniplebisoctavodeniquemensesuarumactionumrespicereactimereconsuerant.Decurrituradilludextremumatqueultimumsenatusconsultum,quonisipaeneinipsourbisincendioatqueindesperationeomniumsalutissceleratorumaudacianumquamantedescensumest:dentoperamconsules,praetores,tribuniplebis,quiqueproconsulibussintadurbem,nequidrespublicadetrimenticapiat.Haecsenatusconsultoperscribuntura.d.VIIId.Ian.ItaqueVprimisdiebus,quibushaberisenatuspotuit,quaexdieconsulatuminiitLentulus,biduoexceptocomitialietdeimperioCaesarisetdeamplissimisviris,tribunisplebis,gravissimeacerbissimequedecernitur.ProfugiuntstatimexurbetribuniplebissesequeadCaesaremconferunt.IseotemporeeratRavennaeexspectabatquesuislenissimispostulatisresponsa,siquahominumaequitateresadotiumdeduciposset.[6]Proximisdiebushabeturextraurbemsenatus.Pompeiuseademilla,quaeperScipionemostenderatagit;senatusvirtutemconstantiamquecollaudat;copiassuasexponit;legioneshabereseseparatasX;praetereacognitumcompertumquesibialienoesseanimoinCaesaremmilitesnequeeispossepersuaderi,utieumdefendantautsequantur.Statimdereliquisrebusadsenatumrefertur:totaItaliadelectushabeatur;FaustusSullapropereinMauretaniammittatur;pecuniautiexaerarioPompeiodetur.ReferturetiamderegeIuba,utsociussitatqueamicus;Marcellusveropassurumseinpraesentianegat.DeFaustoimpeditPhilippus,tribunusplebis.Dereliquisrebussenatusconsultaperscribuntur.Provinciaeprivatisdecernunturduaeconsulares,reliquaepraetoriae.ScipioniobvenitSyria,L.DomitioGallia;PhilippusetCottaprivatoconsiliopraetereuntur,nequeeorumsortesdeiciuntur.Inreliquasprovinciaspraetoresmittuntur.Nequeexspectant,quodsuperioribusannisacciderat,utdeeorumimperioad

populumferaturpaludatiquevotisnuncupatisexeant.Consules,quodanteidtempusacciditnunquam,exurbeproficiscuntur,lictoresquehabentinurbeetCapitolioprivaticontraomniavetustatisexempla.TotaItaliadelectushabentur,armaimperantur;pecuniaeamunicipiisexiguntur,efanistolluntur:omniadivinahumanaqueiurapermiscentur.[7]QuibusrebuscognitisCaesarapudmilitescontionatur.Omniumtemporuminiuriasinimicoruminsecommemorat;aquibusdeductumacdepravatumPompeiumqueriturinvidiaatqueobtrectationelaudissuae,cuiusipsehonorietdignitatisemperfaveritadiutorquefuerit.Novuminrepublicaintroductumexemplumqueritur,uttribuniciaintercessioarmisnotareturatqueopprimeretur,quaesuperioribusannisarmisessetrestituta.Sullamnudataomnibusrebustribuniciapotestatetamenintercessionemliberamreliquisse.Pompeium,quiamissarestituissevideatur,donaetiam,quaeantehabuerint,ademisse.Quotienscumquesitdecretum,darentoperammagistratus,nequidrespublicadetrimenticaperet(quavoceetquosenatusconsultopopulusRomanusadarmasitvocatus),factuminperniciosislegibus,invitribunicia,insecessionepopulitemplislocisqueeditioribusoccupatis:atquehaecsuperiorisaetatisexemplaexpiataSaturniniatqueGracchorumcasibusdocet;quarumrerumillotemporenihilfactum,necogitatumquidem.nullalexpromulgata,noncumpopuloagicoeptum,nullasecessiofacta.Hortatur,cuiusimperatorisductuVIIIIannisrempublicamfelicissimegesserintplurimaqueproeliasecundafecerint,omnemGalliamGermaniamquepacaverint,uteiusexistimationemdignitatemqueabinimicisdefendant.ConclamantlegionisXIII,quaeaderat,militeshanceniminitiotumultusevocaverat,reliquaenondumconvenerantseseparatosesseimperatorissuitribunorumqueplebisiniuriasdefendere.[8]CognitamilitumvoluntateAriminumcumealegioneproficiscituribiquetribunosplebis,quiadeumprofugerant,convenit;reliquaslegionesexhibernisevocatetsubsequiiubet.EoL.Caesaradulescensvenit,cuiuspaterCaesariseratlegatus.Isreliquosermoneconfecto,cuiusreicausavenerat,habereseaPompeioadeumprivatiofficiimandatademonstrat:vellePompeiumseCaesaripurgatum,neea,quaereipublicaecausaegerit,insuamcontumeliamvertat.Sempersereipublicaecommodaprivatisnecessitudinibushabuissepotiora.Caesaremquoqueprosuadignitatedebereetstudiumetiracundiamsuamreipublicaedimitterenequeadeograviterirasciinimicis,ut,cumillisnoceresesperet,reipublicaenoceat.PaucaeiusdemgenerisadditcumexcusationePompeiconiuncta.EademfereatqueeisdemverbispraetorRosciusagitcumCaesaresibiquePompeiumcommemorassedemonstrat.[9]Quaeresetsinihiladlevandasiniuriaspertinerevidebantur,tamenidoneosnactushomines,perquosea,quaevellet,adeumperferrentur,petitabutroque,quoniamPompeimandataadsedetulerint,negraventursuaquoqueadeumpostulatadeferre,siparvolaboremagnascontroversiastollereatqueomnemItaliammetuliberarepossint.Sibisemperprimamreipublicaefuissedignitatemvitaquepotiorem.Doluissese,quodpopuliRomanibeneficiumsibipercontumeliamabinimicisextorqueretur,ereptoquesemenstriimperioinurbemretraheretur,cuiusabsentisrationemhaberiproximiscomitiispopulusiussisset.Tamenhanc

iacturamhonorissuireipublicaecausaaequoanimotulisse;cumlitterasadsenatummiserit,utomnesabexercitibusdiscederent,neidquidemimpetravisse.TotaItaliadelectushaberi,retinerilegionesII,quaeabsesimulationeParthicibellisintabductae,civitatemesseinarmis.Quonamhaecomnianisiadsuamperniciempertinere?Sedtamenadomniasedescendereparatumatqueomniapatireipublicaecausa.ProficiscaturPompeiusinsuasprovincias,ipsiexercitusdimittant,discedantinItaliaomnesabarmis,metusecivitatetollatur,liberacomitiaatqueomnisrespublicasenatuipopuloqueRomanopermittatur.Haecquofaciliuscertisquecondicionibusfiantetiureiurandosanciantur,autipsepropiusaccedatautsepatiaturaccedere:foreutipercolloquiaomnescontroversiaecomponantur.[10]AcceptismandatisRosciuscumL.CaesareCapuampervenitibiqueconsulesPompeiumqueinvenit;postulataCaesarisrenuntiat.Illideliberatarerespondentscriptaqueadeummandatapereosremittunt;quorumhaeceratsumma:CaesarinGalliamreverteretur,Ariminoexcederet,exercitusdimitteret;quaesifecisset,PompeiuminHispaniasiturum.Interea,quoadfidesessetdataCaesaremfacturum,quaepolliceretur,nonintermissurosconsulesPompeiumquedelectus.[11]Eratiniquacondiciopostulare,utCaesarAriminoexcederetatqueinprovinciamreverteretur,ipsumetprovinciasetlegionesalienastenere;exercitumCaesarisvelledimitti,delectushabere;polliceriseinprovinciamiturumneque,antequemdiemiturussit,definire,ut,siperactoconsulatuCaesarprofectusesset,nullatamenmendaciireligioneobstrictusvideretur;tempusverocolloquionondarenequeaccessurumpollicerimagnampacisdesperationemafferebat.ItaqueabAriminoM.AntoniumcumcohortibusVArretiummittit;ipseAriminicumduabussubsistitibiquedelectumhabereinstituit;Pisaurum,Fanum,Anconamsinguliscohortibuaoccupat.[12]IntereacertiorfactusIguviumThermumpraetoremcohortibusVtenere,oppidummunire,omniumqueesseIguvinorumoptimamergasevoluntatem,Curionemcumtribuscohortibus,quasPisaurietAriminihabebat,mittit.CuiusadventucognitodiffisusmunicipiivoluntatiThermuscohortesexurbereducitetprofugit.Militesinitinereabeodisceduntacdomumrevertuntur.CuriosummaomniumvoluntateIguviumrecepit.QuibusrebuscognitisconfisusmunicipiorumvoluntatibusCaesarcohorteslegionisXIIIexpraesidiisdeducitAuximumqueproficiscitur;quodoppidumAttiuscohortibusintroductistenebatdelectumquetotoPicenocircummississenatoribushabebat.[13]AdventuCaesariscognitodecurionesAuximiadAttiumVarumfrequentesconveniunt;docentsuiiudiciiremnonesse;nequesenequereliquosmunicipespatiposseC.Caesaremimperatorem,benederepublicameritum,tantisrebusgestisoppidomoenibusqueprohiberi;proindehabeatrationemposteritatisetpericulisui.QuorumorationepermotusVaruspraesidium,quodintroduxerat,exoppidoeducitacprofugit.Huncexprimoordinepauci

Caesarisconsecutimilitesconsisterecoegerunt.CommissoproeliodeseriturasuisVarus;nonnullaparsmilitumdomumdiscedit;reliquiadCaesaremperveniunt,atqueunacumeisdeprensusL.Pupius,primipilicenturio,adducitur,quihunceundemordineminexercituCn.Pompeianteaduxerat.AtCaesarmilitesAttianoscollaudat,Pupiumdimittit,Auximatibusagitgratiassequeeorumfactimemoremforepollicetur.[14]QuibusrebusRomamnuntiatistantusrepenteterrorinvasit,utcumLentulusconsuladaperiendumaerariumvenissetadpecuniamquePompeioexsenatusconsultoproferendam,protinusapertosanctioreaerarioexurbeprofugeret.Caesarenimadventareiamiamqueetadesseeiusequitesfalsonuntiabantur.HuncMarcelluscollegaetpleriquemagistratusconsecutisunt.Cn.Pompeiuspridieeiusdieiexurbeprofectusiteradlegioneshabebat,quasaCaesareacceptasinApuliahibernorumcausadisposuerat.Delectuscircaurbemintermittuntur;nihilcitraCapuamtutumesseomnibusvidetur.Capuaeprimumseconfirmantetcolliguntdelectumquecolonorum,quilegeIuliaCapuamdeductierant,habereinstituunt;gladiatoresque,quosibiCaesarinludohabebat,adforumproductosLentulusspelibertatisconfirmatatqueiisequosattribuitetsesequiiussit;quosposteamonitusabsuis,quodearesomniumiudicioreprehendebatur,circumfamiliasconventusCampanicustodiaecausadistribuit.[15]AuximoCaesarprogressusomnemagrumPicenumpercurrit.Cunctaeearumregionumpraefecturaelibentissimisanimiseumrecipiuntexercitumqueeiusomnibusrebusiuvant.EtiamCingulo,quodoppidumLabienusconstitueratsuaquepecuniaexaedificaverat,adeumlegativeniuntquaequeimperaveritsecupidissimefacturospollicentur.Militesimperat:mittunt.InterealegioXIICaesaremconsequitur.CumhisduabusAsculumPicenumproficiscitur.IdoppidumLentulusSpintherXcohortibustenebat;quiCaesarisadventucognitoprofugitexoppidocohortesquesecumabducereconatusmagnapartemilitumdeseritur.RelictusinitinerecumpaucisinciditinVibulliumRufummissumaPompeioinagrumPicenumconfirmandorumhominumcausa.AquofactusVibulliuscertior,quaeresinPicenogererentur,militesabeoaccipit,ipsumdimittit.ItemexfinitimisregionibusquaspotestcontrahitcohortesexdelectibusPompeianis;inhisCamerinofugientemLuciliumHirrumcumsexcohortibus,quasibiinpraesidiohabuerat,excipit;quibuscoactisXIIefficit.CumhisadDomitiumAhenobarbumCorfiniummagnisitineribuspervenitCaesaremqueadessecumlegionibusduabusnuntiat.DomitiuspersecirciterXXcohortesAlba,exMarsisetPaelignis,finitimisabregionibuscoegerat.[16]ReceptoFirmoexpulsoqueLentuloCaesarconquirimilites,quiabeodiscesserant,delectumqueinstituiiubet;ipseunumdiemibireifrumentariaecausamoratusCorfiniumcontendit.Eocumvenisset,cohortesVpraemissaeaDomitioexoppidopontemfluminisinterrumpebant,quierataboppidomiliapassuumcirciterIII.IbicumantecursoribusCaesarisproeliocommissoceleriterDomitianiaponterepulsiseinoppidumreceperunt.Caesarlegionibustransductisadoppidumconstititiuxtaquemurumcastraposuit.

[17]RecognitaDomitiusadPompeiuminApuliamperitosregionummagnopropositopraemiocumlitterismittit,quipetantatqueorent,utsibisubveniat:Caesaremduobusexercitibusetlocorumangustiisfacileintercludipossefrumentoqueprohiberi.Quodnisifecerit,secohortesqueampliusXXXmagnumquenumerumsenatorumatqueequitumRomanoruminpericulumesseventurum.Interimsuoscohortatustormentainmurisdisponitcertasquecuiquepartesadcustodiamurbisattribuit;militibusincontioneagrosexsuispossessionibuspollicetur,quaternainsingulosiugera,etproratapartecenturionibusevocatisque.[18]InterimCaesarinuntiaturSulmonenses,quodoppidumaCorfinioVIImiliumintervalloabest,cupereeafacere,quaevellet,sedaQ.LucretiosenatoreetAttioPelignoprohiberi,quiidoppidumVIIcohortiumpraesidiotenebant.MittiteoM.AntoniumcumlegionisXIIIcohortibusV.Sulmonensessimulatquesignanostraviderunt,portasaperueruntuniversique,etoppidanietmilites,obviamgratulantesAntonioexierunt.LucretiusetAttiusdemurosedeiecerunt.AttiusadAntoniumdeductuspetitutadCaesaremmitteretur.AntoniuscumcohortibusetAttioeodemdie,quoprofectuserat,revertitur.CaesareascohortescumexercitusuoconiunxitAttiumqueincolumemdimisit.Caesarprimisdiebuscastramagnisoperibusmunireetexfinitimismunicipiisfrumentumcomportarereliquasquecopiasexspectareinstituit.EotriduolegioVIIIadeumvenitcohortesqueexnovisGalliaedilectibusXXIIequitesqueabregeNoricocirciterCCC.Quorumadventualteracastraadalteramoppidipartemponit;hiscastrisCurionempraefecit.Reliquisdiebusoppidumvallocastellisquecircummunireinstituit.CuiusoperismaximaparteeffectaeodemferetemporemissiaPompeiorevertuntur.[19]LitterisperlectisDomitiusdissimulansinconsiliopronuntiatPompeiumceleritersubsidioventurumhortaturqueeos,neanimodeficiantquaequeusuiaddefendendumoppidumsintparent.Ipsearcanocumpaucisfamiliaribussuiscolloquiturconsiliumquefugaecapereconstituit.CumvultusDomiticumorationenonconsentiret,atqueomniatrepidantiustimidiusqueageret,quamsuperioribusdiebusconsuesset,multumquecumsuisconsiliandicausasecretopraeterconsuetudinemcolloqueretur,conciliaconventusquehominumfugeret,resdiutiustegidissimulariquenonpotuit.Pompeiusenimrescripserat:sesereminsummumpericulumdeducturumnonesse,nequesuoconsilioautvoluntateDomitiumseinoppidumCorfiniumcontulisse;proinde,siquafuissetfacultas,adsecumomnibuscopiisveniret.Idnefieriposset,obsidioneatqueoppidicircummunitionefiebat.[20]DivulgatoDomiticonsiliomilites,quierantCorfinii,primavesperisecessionemfaciuntatqueitaintersepertribunosmilitumcenturionesqueatquehonestissimossuigeneriscolloquuntur:obsideriseaCaesare,operamunitionesquepropeesseperfectas;ducemsuumDomitium,cuiusspeatquefiduciapermanserint,proiectisomnibusfugaeconsiliumcapere:deberesesuaesalutisrationemhabere.AbhisprimoMarsidissentireincipiunteamqueoppidi

partem,quaemunitissimavideretur,occupant,tantaqueintereosdissensioexsistit,utmanumconserereatquearmisdimicareconentur;postpaulotameninternuntiisultrocitroquemissisquaeignorabant,deL.Domitifuga,cognoscunt.ItaqueomnesunoconsilioDomitiumproductuminpublicumcircumsistuntetcustodiuntlegatosqueexsuonumeroadCaesaremmittunt:seseparatosesseportasaperire,quaequeimperaveritfacereetL.Domitiumvivumineiuspotestatitradere.[21]QuibusrebuscognitisCaesar,etsimagniinteressearbitrabaturquamprimumoppidopotiricohortesqueadseincastratraducere,nequaautlargitionibusautanimiconfirmationeautfalsisnuntiiscommutatiofieretvoluntatis,quodsaepeinbelloparvismomentismagnicasusintercederent,tamenveritus,nemilitumintroituetnocturnitemporislicentiaoppidumdiriperetur,eos,quivenerant,collaudatatqueinoppidumdimittit,portasmurosqueadservariiubet.Ipseeisoperibus,quaefacereinstituerat,militesdisponitnoncertisspatiisintermissis,uteratsuperiorumdierumconsuetudo,sedperpetuisvigiliisstationibusque,utcontingantinterseatqueomnemmunitionemexpleant;tribunosmilitumetpraefectoscircummittitatquehortatur,nonsolumaberuptionibuscaveant,sedetiamsingulorumhominumoccultosexitusadservent.Nequeverotamremissoaclanguidoanimoquisquamomniumfuit,quieanocteconquieverit.Tantaeratsummaererumexspectatio,utaliusinaliampartemmenteatqueanimotraheretur,quidipsisCorfiniensibus,quidDomitio,quidLentulo,quidreliquisaccideret,quiquosqueeventusexciperent.[22]QuartavigiliacirciterLentulusSpintherdemurocumvigiliiscustodibusquenostriscolloquitur;velle,sisibifiatpotestas,Caesaremconvenire.Factapotestateexoppidomittitur,nequeabeopriusDomitianimilitesdiscedunt,quaminconspectumCaesarisdeducatur.Cumeodesalutesuaagit,oratatqueobsecrat,utsibiparcat,veteremqueamicitiamcommemoratCaesarisqueinsebeneficiaexponit;quaeerantmaxima:quodpereumincollegiumpontificumvenerat,quodprovinciamHispaniamexpraeturahabuerat,quodinpetitioneconsulatuseratsublevatus.CuiusorationemCaesarinterpellat:senonmaleficiicausaexprovinciaegressum,sedutiseacontumeliisinimicorumdefenderet,uttribunosplebisineareexcivitateexpulsosinsuamdignitatemrestitueret,utseetpopulumRomanumfactionepaucorumoppressuminlibertatemvindicaret.CuiusorationeconfirmatusLentulus,utinoppidumrevertiliceat,petit:quoddesuasaluteimpetraverit,foreetiamreliquisadsuamspemsolatio;adeoesseperterritosnonnullos,utsuaevitaeduriusconsulerecogantur.Factapotestatediscedit.[23]Caesar,ubiluxit,omnessenatoressenatorumqueliberos,tribunosmilitumequitesqueRomanosadseproduciiubet.Erantquinquaginta;ordinissenatoriiL.Domitius,P.LentulusSpinther,L.CaeciliusRufus,Sex.QuintiliusVarusquaestor,L.Rubrius;praetereafiliusDomitialiiquecompluresadulescentesetmagnusnumerusequitumRomanorumetdecurionum,quosexmunicipiisDomitiusevocaverat.Hosomnesproductosacontumeliismilitumconviciisqueprohibet;paucaapudeosloquitur,[queritur]quodsibiaparteeorumgratiarelatanonsitprosuisineosmaximisbeneficiis;dimittitomnesincolumes.HS|LX|,quodadvexerat

Domitiusatqueinpublicodeposuerat,allatumadseabIIIIvirisCorfiniensibusDomitioreddit,necontinentiorinvitahominumquaminpecuniafuissevideatur,etsieampecuniampublicamesseconstabatdatamqueaPompeioinstipendium.MilitesDomitianossacramentumapudsedicereiubetatqueeodiecastramovetiustumqueiterconficitVIIomninodiesadCorfiniumcommoratus,etperfinesMarrucinorum,Frentranorum,LarinatiuminApuliampervenit.[24]Pompeiushisrebuscognitis,quaeerantadCorfiniumgestae,LuceriaproficisciturCanusiumatqueindeBrundisium.Copiasundiqueomnesexnovisdilectibusadsecogiiubet;servos,pastoresarmatatqueeisequosattribuit;exhiscirciterCCCequitesconficit.L.ManliuspraetorAlbacumcohortibussexprofugit,RutiliusLupuspraetorTarracinacumtribus;quaeproculequitatumCaesarisconspicatae,cuipraeeratVibiusCurius,relictopraetoresignaadCuriumtransferuntatqueadeumtranseunt.ItemreliquisitineribusnonnullaecohortesinagmenCaesaris,aliaeinequitesincidunt.ReducituradeumdeprensusexitinereN.MagiusCremona,praefectusfabrumCn.Pompei.QuemCaesaradeumremittitcummandatis:quoniamadidtempusfacultascolloquendinonfuerit,atqueipseBrundisiumsitventurus,interessereipublicaeetcommunissalutissecumPompeiocolloqui;nequeveroidemproficilongoitinerisspatio,cumperalioscondicionesferantur,acsicoramdeomnibuscondicionibusdisceptetur.[25]HisdatismandatisBrundisiumcumlegionibusVIpervenit,veteranisIIIetreliquis,quasexnovodilectuconfeceratatqueinitinerecompleverat;DomitianasenimcohortesprotinusaCorfinioinSiciliammiserat.ReperitconsulesDyrrachiumprofectoscummagnaparteexercitus,PompeiumremanereBrundisiicumcohortibusviginti;nequecertuminveniripoterat,obtinendineBrundisiicausaibiremansisset,quofaciliusomneHadriaticummareexultimisItaliaepartibusregionibusqueGraeciaeinpotestatehaberetatqueexutraquepartebellumadministrareposset,aninopianaviumibirestitisset,veritusqueneilleItaliamdimittendamnonexistimaret,exitusadministrationesqueBrundisiniportusimpedireinstituit.Quorumoperumhaeceratratio.Quafauceserantangustissimaeportus,molesatqueaggeremabutraquepartelitorisiaciebat,quodhislociseratvadosummare.Longiusprogressus,cumaggeraltioreaquacontinerinonposset,ratesduplicesquoquoversuspedumXXXeregionemoliscollocabat.HasquaternisancorisexIIIIangulisdestinabat,nefluctibusmoverentur.Hisperfectiscollocatisquealiasdeincepsparimagnitudineratesiungebat.Hasterraatqueaggereintegebat,neaditusatqueincursusaddefendendumimpediretur.Afronteatqueabutroquelaterecratibusacpluteisprotegebat;inquartaquaqueearumturresbinorumtabulatorumexcitabat,quocommodiusabimpetunaviumincendiisquedefenderet.[26]ContrahaecPompeiusnavesmagnasonerarias,quasinportuBrundisinodeprehenderat,adornabat.IbiturrescumternistabulatiserigebateasquemultistormentisetomnigeneretelorumcompletasadoperaCaesarisadpellebat,utratesperrumperetatqueoperadisturbaret.Siccotidieutrimqueeminusfundis,sagittisreliquisquetelispugnabatur.AtquehaecCaesaritaadministrabat,utcondicionespacisdimittendasnonexistimaret;actametsi

magnopereadmirabaturMagium,quemadPompeiumcummandatismiserat,adsenonremitti,atqueearessaepetemptataetsiimpetuseiusconsiliaquetardabat,tamenomnibusrebusineoperseverandumputabat.ItaqueCaniniumRebilumlegatum,familiaremnecessariumqueScriboniLibonis,mittitadeumcolloquiicausa;mandat,utLibonemdeconciliandapacehortetur;imprimis,utipsecumPompeiocolloqueretur,postulat;magnopereseseconfideredemonstrat,sieiusreisitpotestasfacta,fore,utaequiscondicionibusabarmisdiscedatur.CuiusreimagnampartemlaudisatqueexistimationisadLibonemperventuram,siilloauctoreatqueagenteabarmissitdiscessum.LiboacolloquioCaninidigressusadPompeiumproficiscitur.Paulopostrenuntiat,quodconsulesabsint,sineillisnonposseagidecompositione.ItasaepiusremfrustratemptatamCaesaraliquandodimittendamsibiiudicatetdebelloagendum.[27]PropedimidiaparteoperisaCaesareeffectadiebusqueineareconsumptisVIIIInavesaconsulibusDyrrachioremissae,quaepriorempartemexercituseodeportaverant,Brundisiumrevertuntur.PompeiussiveoperibusCaesarispermotussiveetiamquodabinitioItaliaexcedereconstituerat,adventunaviumprofectionemparareincipitet,quofaciliusimpetumCaesaristardaret,nesubipsaprofectionemilitesoppidumirrumperent,portasobstruit,vicosplateasqueinaedificat,fossastransversasviispraeducitatqueibisudesstipitesquepraeacutosdefigit.Haeclevibuscratibusterraqueinaequat;aditusautematqueitineraduo,quaeextramurumadportumferebant,maximisdefixistrabibusatqueeispraeacutispraesepit.Hisparatisrebusmilitessilentionavesconscendereiubet,expeditosautemexevocatis,sagittariisfunditoribusquerarosinmuroturribusquedisponit.Hoscertosignorevocareconstituit,cumomnesmilitesnavesconscendissent,atqueeisexpeditolocoactuarianavigiarelinquit.[28]BrundisiniPompeianorummilituminiuriisatqueipsiusPompeicontumeliispermotiCaesarisrebusfavebant.ItaquecognitaPompeiprofectioneconcursantibusillisatqueineareoccupatisvulgoextectissignificabant.PerquosrecognitaCaesarscalaspararimilitesquearmariiubet,nequamreigerendaefacultatemdimittat.Pompeiussubnoctemnavessolvit.Quierantinmurocustodiaecausacollocati,eosigno,quodconvenerat,revocanturnotisqueitineribusadnavesdecurrunt.Militespositisscalismurosascendunt,sedmonitiaBrundisinis,utvallumcaecumfossasquecaveant,subsistuntetlongoitinereabhiscircumductiadportumperveniuntduasquenavescummilitibus,quaeadmolesCaesarisadhaeserant,scaphislintribusquereprehendunt,reprehensasexcipiunt.[29]CaesaretsiadspemconficiendinegotiimaximeprobabatcoactisnavibusmaretransireetPompeiumsequi,priusquamillesesetransmarinisauxiliisconfirmaret,tameneiusreimoramtemporisquelonginquitatemtimebat,quodomnibuscoactisnavibusPompeiuspraesentemfacultateminsequendisuiademerat.Relinquebatur,utexlonginquioribusregionibusGalliaePiceniqueetafretonavesessentexspectandae.Idpropterannitempuslongumatqueimpeditumvidebatur.Intereaveteremexercitum,duasHispaniasconfirmari,quarumerat

alteramaximisbeneficiisPompeidevincta,auxilia,equitatumparari,GalliamItaliamquetemptariseabsentenolebat.[30]ItaqueinpraesentiaPompeisequendirationemomittit,inHispaniamproficisciconstituit:duumvirismunicipiorumomniumimperat,utnavesconquirantBrundisiumquededucendascurent.MittitinSardiniamcumlegioneunaValeriumlegatum,inSiciliamCurionempropraetorecumlegionibusduabus;eundem,cumSiciliamrecepisset,protinusinAfricamtraducereexercitumiubet.SardiniamobtinebatM.Cotta,SiciliamM.Cato;AfricamsorteTuberoobtineredebebat.Caralitani,simuladseValeriummittiaudierunt,nondumprofectoexItaliasuasponteCottamexoppidoeiciunt.Illeperterritus,quodomnemprovinciamconsentireintellegebat,exSardiniainAfricamprofugit.CatoinSicilianaveslongasveteresreficiebat,novascivitatibusimperabat.Haecmagnostudioagebat.InLucanisBrutiisqueperlegatossuosciviumRomanorumdelectushabebat,equitumpeditumquecertumnumerumacivitatibusSiciliaeexigebat.QuibusrebuspaeneperfectisadventuCurioniscognitoqueriturincontioneseseproiectumacproditumaCn.Pompeio,quiomnibusrebusimparatissimisnonnecessariumbellumsuscepissetetabsereliquisqueinsenatuinterrogatusomniasibiesseadbellumaptaacparataconfirmavisset.Haecincontionequestusexprovinciafugit.[31]NactivacuasabimperiisSardiniamValerius,CurioSiciliam,cumexercitibuseoperveniunt.TuberocuminAfricamvenisset,invenitinprovinciacumimperioAttiumVarum;quiadAuximum,utsuprademonstravimus,amissiscohortibusprotinusexfugainAfricamperveneratatqueeamsuaspontevacuamoccupaveratdelectuquehabitoduaslegioneseffecerat,hominumetlocorumnotitiaetusueiusprovinciaenactusaditusadeaconanda,quodpaucisanteannisexpraeturaeamprovinciamobtinuerat.HicvenientemUticamnavibusTuberonemportuatqueoppidoprohibetnequeadfectumvaletudinefiliumexponereinterrapatitur,sedsublatisancorisexcedereeolococogit.[32]HisrebusconfectisCaesar,utreliquumtempusalaboreintermitteretur,militesinproximamunicipiadeducit;ipseadurbemproficiscitur.Coactosenatuiniuriasinimicorumcommemorat.Docetsenullumextraordinariumhonoremappetisse,sedexspectatolegitimotemporeconsulatuseofuissecontentum,quodomnibuscivibuspateret.LatumabXtribunisplebiscontradicentibusinimicis,Catoneveroacerrimerepugnanteetpristinaconsuetudinedicendimoradiesextrahente,utsuiratioabsentishaberetur,ipsoconsulePompeio;quisiimprobasset,curferripassusesset?Siprobasset,curseutipopulibeneficioprohibuisset?Patientiamproponitsuam,cumdeexercitibusdimittendisultropostulavisset;inquoiacturamdignitatisatquehonorisipsefacturusesset.Acerbitateminimicorumdocet,qui,quodabalteropostularent,inserecusarent,atqueomniapermiscerimallent,quamimperiumexercitusquedimittere.Iniuriamineripiendislegionibuspraedicat,crudelitatemetinsolentiamincircumscribendistribunisplebis;condicionesaselatas,expetitacolloquiaetdenegatacommemorat.Proquibusrebushortaturacpostulat,utrempublicamsuscipiantatqueunasecumadministrent.Sintimoredefugiant,illisseonerinonfuturumetperserempublicam

administraturum.LegatosadPompeiumdecompositionemittioportere,nequesereformidare,quodinsenatuPompeiuspauloantedixisset,adquoslegatimitterentur,hisauctoritatemattribuitimoremqueeorum,quimitterentsignificari.Tenuisatqueinfirmihaecanimivideri.Severo,utoperibusanteirestuduerit,siciustitiaetaequitatevellesuperare.[33]Probatremsenatusdemittendislegatis:sed,quimitterentur,nonreperiebantur,maximequetimoriscausaprosequisqueidmunuslegationisrecusabat.Pompeiusenimdiscedensaburbeinsenatudixerateodemsehabiturumloco,quiRomaeremansissentetquiincastrisCaesarisfuissent.Sictriduumdisputationibusexcusationibusqueextrahitur.SubicituretiamL.Metellus,tribunusplebis,abinimicisCaesaris,quihancremdistrahat,reliquasqueres,quascumqueagereinstituerit,impediat.CuiuscognitoconsilioCaesarfrustradiebusaliquotconsumptis,nereliquumtempusamittat,infectiseis,quaeageredestinaverat,aburbeproficiscituratqueinulterioremGalliampervenit.[34]Quocumvenisset,cognoscitmissumaPompeioVibulliumRufum,quempaucisantediebusCorfiniocaptumipsedimiserat;profectumitemDomitiumadoccupandamMassiliamnavibusactuariisseptem,quasIgiliietinCosanoaprivatiscoactasservis,libertis,colonissuiscompleverat;praemissosetiamlegatosMassiliensesdomum,nobilesadulescentes,quosaburbediscedensPompeiuseratadhortatus,nenovaCaesarisofficiaveterumsuorumbeneficiorumineosmemoriamexpellerent.QuibusmandatisacceptisMassiliensesportasCaesariclauserant;Albicos,barbaroshomines,quiineorumfideantiquituserantmontesquesupraMassiliamincolebant,adsevocaverant;frumentumexfinitimisregionibusatqueexomnibuscastellisinurbemconvexerant;armorumofficinasinurbeinstituerant;murosportasclassemreficiebant.[35]EvocatadseCaesarMassiliaXVprimos;cumhisagit,neinitiuminferendibelliaMassiliensibusoriatur:debereeosItaliaetotiusauctoritatemsequipotiusquamuniushominisvoluntatiobtemperare.Reliqua,quaeadeorumsanandasmentespertinerearbitrabatur,commemorat.CuiusorationemlegatidomumreferuntatqueexauctoritatehaecCaesarirenuntiant:intellegeresedivisumessepopulumRomanuminpartesduas;nequesuiiudiciinequesuarumesseviriumdiscernere,utraparsiustioremhabeatcausam.PrincipesveroesseearumpartiumCn.PompeiumetC.Caesarempatronoscivitatis;quorumalteragrosVolcarumArecomicorumetHelviorumpubliceiisconcesserit,alterbellovictosSallyasattribueritvectigaliaqueauxerit.Quareparibuseorumbeneficiisparemsequoquevoluntatemtribueredebereetneutrumeorumcontraalterumiuvareauturbeautportibusrecipere.[36]Haecdumintereosaguntur,DomitiusnavibusMassiliampervenitatqueabeisreceptusurbipraeficitur;summaeibelliadministrandipermittitur.Eiusimperioclassemquoquoversusdimittunt;onerariasnaves,quasubiquepossunt,deprehenduntatqueinportumdeducunt,parumclavisautmateriaatquearmamentisinstructisadreliquasarmandasreficiendasque

utuntur;frumentiquodinventumest,inpublicumconferunt;reliquasmercescommeatusqueadobsidionemurbis,siaccidat,reservant.QuibusiniuriispermotusCaesarlegionestresMassiliamadducit;turresvineasqueadoppugnationemurbisagere,naveslongasArelatenumeroXIIfacereinstituit.QuibuseffectisarmatisquediebusXXX,aquadiemateriacaesaest,adductisqueMassiliamhisD.Brutumpraeficit,C.TreboniumlegatumadoppugnationemMassiliaerelinquit.[37]Dumhaecparatatqueadministrat,C.FabiumlegatumcumlegionibusIII,quasNarbonecircumqueealocahiemandicausadisposuerat,inHispaniampraemittitceleriterquesaltusPyrenaeosoccupariiubet,quieotemporeabL.Afraniolegatopraesidiistenebantur.Reliquaslegiones,quaelongiushiemabant,subsequiiubet.Fabius,uteratimperatum,adhibitaceleritatepraesidiumexsaltudeiecitmagnisqueitineribusadexercitumAfranicontendit.[38]AdventuL.VibulliRufi,quemaPompeiomissuminHispaniamdemonstratumest,AfraniusetPetreiusetVarro,legatiPompei,quorumunusHispaniamciterioremtribuslegionibus,alterulterioremasaltuCastulonensiadAnamduabuslegionibus,tertiusabAnaVettonumagrumLusitaniamqueparinumerolegionumoptinebat,officiaintersepartiuntur,utiPetreiusexLusitaniaperVettonescumomnibuscopiisadAfraniumproficiscatur,Varrocumeis,quashabebat,legionibusomnemulterioremHispaniamtueatur.HisrebusconstitutisequitesauxiliaquetotiLusitaniaeaPetreio,Celtiberiae,Cantabrisbarbarisqueomnibus,quiadOceanumpertinent,abAfranioimperantur.QuibuscoactisceleriterPetreiusperVettonesadAfraniumpervenit,constituuntquecommuniconsiliobellumadIlerdampropteripsiusopportunitatemgerere.[39]Erant,utsuprademonstratumest,legionesAfraniitres,Petreiiduae,praetereascutataeciteriorisprovinciaeetcaetrataeulteriorisHispaniaecohortescirciterLXXXequitumqueutriusqueprovinciaecirciterVmilia.CaesarlegionesinHispaniampraemiseratVI,auxiliapeditumVmilia,equitumIIImilia,quaeomnibussuperioribusbellishabuerat,etparemexGallianumerum,quamipsepacaverat,nominatimexomnibuscivitatibusnobilissimoetfortissimoquoqueevocato,hucoptimigenerishominumexAquitanismontanisque,quiGalliamprovinciamattinguntaddiderat.AudieratPompeiumperMauretaniamcumlegionibusiterinHispaniamfacereconfestimqueesseventurum.Simulatribunismilitumcenturionibusquemutuaspecuniassumpsit;hasexercituidistribuit.Quofactoduasresconsecutusest,quodpignoreanimoscenturionumdevinxitetlargitionemilitumvoluntatesredemit.[40]Fabiusfinitimarumcivitatumanimoslitterisnuntiisquetemptabat.InSicoriflumineponteseffeceratduosdistantesintersemiliapassuumIIII.Hispontibuspabulatummittebat,quodeaquaecitraflumenfuerant,superioribusdiebusconsumpserat.HocidemfereatqueeademdecausaPompeianiexercitusducesfaciebant,crebroqueinterseequestribusproeliis

contendebant.HuccumcotidianaconsuetudinecongressaepabulatoribuspraesidiopropiorepontelegionesFabianaeduaeflumentransissent,impedimentaqueetomnisequitatussequeretur,subitoviventorumetaquaemagnitudineponsestinterruptusetreliquamultitudoequituminterclusa.QuocognitoaPetreioetAfranioexaggereatquecratibus,quaeflumineferebantur,celeritersuoponteAfranius,quemoppidocastrisqueconiunctumhabebat,legionesIIIIequitatumqueomnemtraiecitduabusqueFabianisoccurritlegionibus.CuiusadventununtiatoL.Plancus,quilegionibuspraeerat,necessariarecoactuslocumcapitsuperioremdiversamqueacieminduaspartesconstituit,neabequitatucircumveniriposset.Itacongressusimparinumeromagnosimpetuslegionumequitatusquesustinet.Commissoabequitibusproeliosignalegionumduarumproculabutrisqueconspiciuntur,quasC.Fabiusulteriorepontesubsidionostrismiseratsuspicatusforeid,quodaccidit,utducesadversariorumoccasioneetbeneficiofortunaeadnostrosopprimendosuterentur.Quarumadventuproeliumdirimitur,acsuasuterquelegionesreducitincastra.[41]EobiduoCaesarcumequitibusDCCCC,quossibipraesidioreliquerat,incastrapervenit.Pons,quifuerattempestateinterruptus,paeneeratrefectus;huncnoctuperficiiussit.IpsecognitalocorumnaturaponticastrisquepraesidiosexcohortesreliquitatqueomniaimpedimentaetposterodieomnibuscopiistripliciinstructaacieadIlerdamproficiscituretsubcastrisAfraniiconstititetibipaulispersubarmismoratusfacitaequolocopugnandipotestatem.PotestatefactaAfraniuscopiaseducitetinmediocollesubcastrisconstituit.Caesar,ubicognovitperAfraniumstare,quominusproeliodimicaretur,abinfimisradicibusmontisintermissiscirciterpassibusCCCCcastrafacereconstituitet,neinoperefaciundomilitesrepentinohostiumincursuexterrerenturatqueopereprohiberentur,vallomunirivetuit,quodeminereetproculviderinecesseerat,sedafrontecontrahostempedumXVfossamfieriiussit.Primaetsecundaaciesinarmis,utabinitioconstitutaerat,permanebat;posthasopusinoccultoaIIIaciefiebat.Sicomnepriusestperfectum,quamintellegereturabAfraniocastramuniri.SubvesperumCaesarintrahancfossamlegionesreducitatqueibisubarmisproximanocteconquiescit.[42]Posterodieomnemexercitumintrafossamcontinetet,quodlongiuserataggerpetendus,inpraesentiasimilemrationemoperisinstituitsingulaquelateracastrorumsingulisattribuitlegionibusmuniendafossasqueadeandemmagnitudinemperficiiubet;reliquaslegionesinarmisexpeditascontrahostemconstituit.AfraniusPetreiusqueterrendicausaatqueoperisimpediendicopiassuasadinfimasmontisradicesproducuntetproeliolacessunt,nequeidcircoCaesaropusintermittitconfisuspraesidiolegionumtriumetmunitionefossae.Illinondiucommoratineclongiusabinfimocolleprogressicopiasincastrareducunt.TertiodieCaesarvallocastracommunit;reliquascohortes,quasinsuperioribuscastrisreliquerat,impedimentaqueadsetraduciiubet.[43]EratinteroppidumIlerdametproximumcollem,ubicastraPetreiusatqueAfraniushabebant,planitiescirciterpassuumCCC,atqueinhocferemediospatiotumuluseratpaulo

editior;quemsioccupavissetCaesaretcommunisset,aboppidoetponteetcommeatuomni,queminoppidumcontulerant,seinterclusurumadversariosconfidebat.HocsperanslegionesIIIexcastriseducitaciequeinlocisidoneisinstructauniuslegionisantesignanosprocurrereatqueeumtumulumoccupareiubet.QuarecognitaceleriterquaeinstationeprocastriserantAfraniicohortesbrevioreitinereadeundemoccupandumlocummittuntur.Contenditurproelio,etquodpriusintumulumAfranianivenerant,nostrirepellunturatquealiissubmississubsidiistergaverteresequeadsignalegionumreciperecoguntur.[44]Genuseratpugnaemilitumillorum,utmagnoimpetuprimoprocurrerent,audacterlocumcaperent,ordinessuosnonmagnopereservarent,raridispersiquepugnarent;sipremerentur,pedemreferreetlocoexcederenonturpeexistimarentcumLusitanisreliquisquebarbarisbarbarogenerequodampugnaeassuefacti;quodferefit,quibusquisqueinlocismilesinveteraverit,utmultumearumregionumconsuetudinemoveatur.Haectumrationostrosperturbavitinsuetoshuiusgenerispugnae:circumirienimseseabapertolatereprocurrentibussingulisarbitrabantur;ipsiautemsuosordinesservarenequeabsignisdiscederenequesinegravicausaeumlocum,quemceperant,dimitticensuerantoportere.Itaqueperturbatisantesignanislegio,quaeineocornuconstiterat,locumnontenuitatqueinproximumcollemseserecepit.[45]Caesarpaeneomniacieperterrita,quodpraeteropinionemconsuetudinemqueacciderat,cohortatussuoslegionemnonamsubsidioducit;hosteminsolenteratqueacriternostrosinsequentemsupprimitrursusquetergaverteresequeadoppidumIlerdamrecipereetsubmuroconsisterecogit.Sednonaelegionismiliteselatistudio,dumsarcireacceptumdetrimentumvolunt,temereinsecutilongiusfugientesinlocuminiquumprogrediunturetsubmontem,inquoeratoppidumpositumIlerda,succedunt.Hincsereciperecumvellent,rursusilliexlocosuperiorenostrospremebant.Praeruptuslocuseratutraqueexpartederectusactantuminlatitudinempatebat,uttresinstructaecohorteseumlocumexplerent,utnequesubsidiaablateribussubmittinequeequiteslaborantibususuiessepossent.AboppidoautemdeclivislocustenuifastigiovergebatinlongitudinempassuumcirciterCCCC.Hacnostriseratreceptus,quodeoincitatistudioinconsultiusprocesserant;hocpugnabaturloco,etpropterangustiasiniquoetquodsubipsisradicibusmontisconstiterant,utnullumfrustratelumineosmitteretur.Tamenvirtuteetpatientianitebanturatqueomniavulnerasustinebant.Augebaturilliscopia,atqueexcastriscohortesperoppidumcrebrosubmittebantur,utintegridefessissuccederent.HocidemCaesarfacerecogebatur,utsubmissisineundemlocumcohortibusdefessosreciperet.[46]Hoccumessetmodopugnatumcontinenterhorisquinquenostriquegraviusamultitudinepremerentur,consumptisomnibustelisgladiisdestrictisimpetumadversusmontemincohortesfaciunt,paucisquedeiectisreliquosseseconverterecogunt.Submotissubmurumcohortibusacnonnullampartempropterterroreminoppidumcompulsisfacilisestnostrisreceptusdatus.Equitatusautemnosterabutroquelatere,etsideiectisatqueinferioribuslocis

constiterat,tamensummainiugumvirtuteconnitituratqueinterduasaciesperequitanscommodioremactutioremnostrisreceptumdat.Itavariocertaminepugnatumest.NostriinprimocongressucirciterLXXceciderunt,inhisQ.FulginiusexprimohastatolegionisXIIII,quiproptereximiamvirtutemexinferioribusordinibusineumlocumpervenerat;vulneranturampliusDC.ExAfranianisinterficiunturT.Caecilius,primipilicenturio,etpraetereumcenturionesIIII,militesampliusCC.[47]Sedhaeceiusdieipraeferturopinio,utseutriquesuperioresdiscessisseexistimarent:Afraniani,quod,cumesseomniumiudicioinferioresviderentur,comminustamdiustetissentetnostrorumimpetumsustinuissentetinitiolocumtumulumquetenuissent,quaecausapugnandifuerat,etnostrosprimocongressutergaverterecoegissent;nostriautem,quodiniquolocoatqueimparicongressinumeroquinquehorisproeliumsustinuissent,quodmontemgladiisdestrictisascendissent,quodexlocosuperioretergavertereadversarioscoegissentatqueinoppidumcompulissent.Illieumtumulum,proquopugnatumest,magnisoperibusmunieruntpraesidiumqueibiposuerunt.[48]Acciditetiamrepentinumincommodumbiduo,quohaecgestasunt.Tantaenimtempestascooritur,utnumquamillislocismaioresaquasfuisseconstaret.Tumautemexomnibusmontibusnivesproluitacsummasripasfluminissuperavitpontesqueambo,quosC.Fabiusfecerat,unodieinterrupit.QuaeresmagnasdifficultatesexercituiCaesarisattulit.Castraenim,utsuprademonstratumest,cumessentinterfluminaduo,SicorimetCingam,spatiomiliumXXX,neutrumhorumtransiripoterat,necessarioqueomneshisangustiiscontinebantur.Nequecivitates,quaeadCaesarisamicitiamaccesserant,frumentumsupportare,nequeei,quipabulatumlongiusprogressierant,interclusifluminibusrevertinequemaximicommeatus,quiexItaliaGalliaqueveniebant,incastrapervenirepoterant.Tempuseratautemdifficillimum,quonequefrumentainhiberniserantnequemultumamaturitateaberant;accivitatesexinanitae,quodAfraniuspaeneomnefrumentumanteCaesarisadventumIlerdamconvexerat,reliquisiquidfuerat,Caesarsuperioribusdiebusconsumpserat;pecora,quodsecundumpoteratesseinopiaesubsidium,propterbellumfinitimaecivitateslongiusremoverant.Quierantpabulandiautfrumentandicausaprogressi,hoslevisarmaturaeLusitaniperitiqueearumregionumcetraticiteriorisHispaniaeconsectabantur;quibuseratproclivetranareflumen,quodconsuetudoeorumomniumest,utsineutribusadexercitumnoneant.[49]AtexercitusAfraniiomniumrerumabundabatcopia.Multumeratfrumentumprovisumetconvectumsuperioribustemporibus,multumexomniprovinciacomportabatur;magnacopiapabulisuppetebat.HarumomniumrerumfacultatessineullopericuloponsIlerdaepraebebatetlocatransflumenintegra,quoomninoCaesaradirenonpoterat.

[50]Haepermanseruntaquaediescomplures.ConatusestCaesarreficerepontes;sednecmagnitudofluminispermittebat,nequeadripamdispositaecohortesadversariorumperficipatiebantur.Quodillisprohibereeratfacilecumipsiusfluminisnaturaatqueaquaemagnitudine,tumquodextotisripisinunumatqueangustumlocumtelaiaciebantur;atqueeratdifficileeodemtemporerapidissimoflumineoperaperficereettelavitare.[51]NuntiaturAfraniomagnoscommeatus,quiiterhabebantadCaesarem,adflumenconstitisse.VeneranteosagittariiexRutenis,equitesexGalliacummultiscarrismagnisqueimpedimentis,utfertGallicaconsuetudo.ErantpraetereacuiusquegenerishominummiliacirciterVIcumservisliberisque;sednullusordo,nullumimperiumcertum,cumsuoquisqueconsilioutereturatqueomnessinetimoreiterfacerentusisuperiorumtemporumatqueitinerumlicentia.Erantcomplureshonestiadulescentes,senatorumfiliietordinisequestris;erantlegationescivitatum;erantlegatiCaesaris.Hosomnesfluminacontinebant.AdhosopprimendoscumomniequitatutribusquelegionibusAfraniusdenocteproficisciturimprudentesqueantemissisequitibusaggreditur.CeleritersesetamenGalliequitesexpediuntproeliumquecommittunt.Ei,dumparicertamineresgeripotuit,magnumhostiumnumerumpaucisustinuere;sedubisignalegionumappropinquarecoeperunt,paucisamississeseinproximosmontesconferunt.Hocpugnaetempusmagnumattulitnostrisadsalutemmomentum;nactienimspatiumseinlocasuperiorareceperunt.DesideratisunteodiesagittariicirciterCC,equitespauci,calonumatqueimpedimentorumnonmagnusnumerus.[52]Histamenomnibusannonacrevit;quaefereresnonsoluminopiapraesentis,sedetiamfuturitemporistimoreingravescereconsuevit.IamqueaddenariosLinsingulosmodiosannonapervenerat,etmilitumviresinopiafrumentideminuerat,atqueincommodaindiesaugebantur;etitapaucisdiebusmagnaeratfactarerumcommutatioacsefortunainclinaverat,utnostrimagnainopianecessariarumrerumconflictarentur,illiomnibusabundarentrebussuperioresquehaberentur.Caesareiscivitatibus,quaeadeiusamicitiamaccesserant,quodminoreratfrumenticopia,pecusimperabat;calonesadlonginquiorescivitatesdimittebat;ipsepraesenteminopiamquibuspoteratsubsidiistutabatur.[53]HaecAfraniusPetreiusqueeteorumamiciplenioraetiamatqueuberioraRomamadsuosperscribebant;multarumoraffingebat,utpaenebellumconfectumvideretur.QuibuslitterisnuntiisqueRomamperlatismagnidomumconcursusadAfraniummagnaequegratulationesfiebant;multiexItaliaadCn.Pompeiumproficiscebantur,alii,utprincipestalemnuntiumattulisse,aliineeventumbelliexspectasseautexomnibusnovissimivenisseviderentur.[54]Cuminhisangustiisresesset,atqueomnesviaeabAfranianismilitibusequitibusqueobsiderentur,necpontesperficipossent,imperatmilitibusCaesar,utnavesfaciant,cuiusgeneriseumsuperioribusannisususBritanniaedocuerat.Carinaeacprimastatuminaexlevimateriafiebant;reliquumcorpusnaviumviminibuscontextumcoriisintegebatur.Has

perfectascarrisiunctisdevehitnoctumiliapassuumacastrisXXIImilitesquehisnavibusflumentransportatcontinentemqueripaecollemimprovisooccupat.Huncceleriter,priusquamabadversariissentiatur,communit.Huclegionemposteatraicitatqueexutraqueparteponteminstituit,biduoperficit.Itacommeatusetquifrumenticausaprocesseranttutoadserecipitetremfrumentariamexpedireincipit.[55]Eodemdieequitummagnampartemflumentraiecit.Quiinopinantespabulatoresetsineullodissipatostimoreaggressimagnumnumerumiumentorumatquehominumintercipiuntcohortibusquecetratissubsidiomississcienterinduaspartessesedistribuunt,aliiutpraedaepraesidiosint,aliiutvenientibusresistantatqueeospropellant,unamquecohortem,quaetemereanteceterasextraaciemprocurrerat,seclusamabreliquiscircumveniuntatqueinterficiuntincolumesquecummagnapraedaeodemponteincastrarevertuntur.[56]DumhaecadIlerdamgeruntur,MassiliensesusiL.DomitiiconsilionaveslongasexpediuntnumeroXVII,quarumerantXItectae.Multahucminoranavigiaaddunt,utipsamultitudinenostraclassisterreatur.Magnumnumerumsagittariorum,magnumAlbicorum,dequibussuprademonstratumest,imponuntatquehospraemiispollicitationibusqueincitant.CertassibideposcitnavesDomitiusatquehascolonispastoribusque,quossecumadduxerat,complet.Sicomnibusrebusinstructaclassemagnafiduciaadnostrasnavesprocedunt,quibuspraeeratD.Brutus.Haeadinsulam,quaeestcontraMassiliam,stationesobtinebant.[57]EratmultoinferiornumeronaviumBrutus;sedelectosexomnibuslegionibusfortissimosviros,antesignanos,centuriones,Caesareiclassiattribuerat,quisibiidmunerisdepoposcerant.Himanusferreasatqueharpagonesparaverantmagnoquenumeropilorum,tragularumreliquorumquetelorumseinstruxerant.Itacognitohostiumadventusuasnavesexportueducunt,cumMassiliensibusconfligunt.Pugnatumestutrimquefortissimeatqueacerrime;nequemultumAlbicinostrisvirtutecedebant,hominesasperietmontani,exercitatiinarmis;atquehimododigressiaMassiliensibusrecentemeorumpollicitationemanimiscontinebant,pastoresqueDomitiispelibertatisexcitatisuboculisdominisuamprobareoperamstudebant.[58]IpsiMassiliensesetceleritatenaviumetscientiagubernatorumconfisinostroseludebantimpetusqueeorumexcipiebantet,quoadlicebatlatioreutispatio,productalongiusaciecircumvenirenostrosautpluribusnavibusadoririsingulasautremostranscurrentesdetergere,sipossent,contendebant;cumpropiuseratnecessarioventum,abscientiagubernatorumatqueartificiisadvirtutemmontanorumconfugiebant.Nostricumminusexercitatisremigibusminusqueperitisgubernatoribusutebantur,quirepenteexonerariisnavibuserantproductinequedumetiamvocabulisarmamentorumcognitis,tumetiamtarditateetgravitatenaviumimpediebantur;factaeenimsubitoexhumidamaterianoneundemusumceleritatishabebant.Itaque,dumlocuscomminuspugnandidaretur,aequoanimosingulasbinisnavibusobiciebant

atqueiniectamanuferreaetretentautraquenavediversipugnabantatqueinhostiumnavestranscendebantetmagnonumeroAlbicorumetpastoruminterfectopartemnaviumdeprimunt,nonnullascumhominibuscapiunt,reliquasinportumcompellunt.EodienavesMassiliensiumcumeis,quaesuntcaptae,intereuntVIIII.[59]HocprimumCaesariadIlerdamnuntiatur;simulperfectoponteceleriterfortunamutatur.Illiperterritivirtuteequitumminuslibere,minusaudactervagabantur,aliasnonlongoacastrisprogressispatio,utceleremreceptumhaberent,angustiuspabulabantur,aliaslongiorecircuitucustodiasstationesqueequitumvitabant,autaliquoacceptodetrimentoautproculequitatuvisoexmedioitinereproiectissarcinisfugiebant.Postremoetpluresintermitterediesetpraeterconsuetudinemomniumnoctuconstituerantpabulari.[60]InterimOscensesetCalagurritani,quierantOscensibuscontributi,mittuntadeumlegatossesequeimperatafacturospollicentur.HosTarraconensesetIacetanietAusetanietpaucispostdiebusIllurgavonenses,quiflumenHiberumattingunt,insequuntur.Petitabhisomnibus,utsefrumentoiuvent.Pollicenturatqueomnibusundiqueconquisitisiumentisincastradeportant.TransitetiamcohorsIllurgavonensisadeumcognitocivitatisconsilioetsignaexstationetransfert.Magnaceleritercommutatiorerum.Perfectoponte,magnisquinquecivitatibusadamicitiamadiunctis,expeditarefrumentaria,exstinctisrumoribusdeauxiliislegionum,quaecumPompeioperMauritaniamveniredicebantur,multaelonginquiorescivitatesabAfraniodesciscuntetCaesarisamicitiamsequuntur.[61]QuibusrebusperterritisanimisadversariorumCaesar,nesempermagnocircuituperpontemequitatusessetmittendus,nactusidoneumlocumfossaspedumXXXinlatitudinemcompluresfacereinstituit,quibuspartemaliquamSicorisaverteretvadumqueineoflumineefficeret.HispaeneeffectismagnumintimoremAfraniusPetreiusqueperveniunt,neomninofrumentopabuloqueintercluderentur,quodmultumCaesarequitatuvalebat.ItaqueconstituuntillislocisexcedereetinCeltiberiambellumtransferre.Huicconsiliosuffragabaturetiamillares,quodexduobuscontrariisgeneribus,quaesuperiorebellocumSertoriosteterantcivitates,victaenomenatqueimperiumabsentisPompeitimebant,quaeinamicitiamanserant,magnisaffectaebeneficiiseumdiligebant;Caesarisautemeratinbarbarisnomenobscurius.Hicmagnosequitatusmagnaqueauxiliaexspectabantetsuislocisbelluminhiememducerecogitabant.HocinitoconsiliototoflumineHiberonavesconquirietOctogesamadduciiubent.IderatoppidumpositumadHiberummiliaquepassuumacastrisaberatXXX.AdeumlocumfluminisnavibusiunctispontemimperantfierilegionesqueduasflumenSicorimtraducunt,castraquemuniuntvallopedumXII.[62]QuareperexploratorescognitasummolaboremilitumCaesarcontinuatodiemnoctemqueopereinflumineavertendohuciamremdeduxerat,utequites,etsidifficulteratqueaegrefiebat,possenttamenatqueauderentflumentransire,peditesverotantummodo

umerisacsummopectoreexstarentetcumaltitudineaquaetumetiamrapiditatefluminisadtranseundumimpedirentur.SedtameneodemferetemporeponsinHiberopropeeffectusnuntiabatur,etinSicorivadumreperiebatur.[63]Iamveroeomagisillimaturandumiterexistimabant.ItaqueduabusauxiliaribuscohortibusIlerdaepraesidiorelictisomnibuscopiisSicorimtranseuntetcumduabuslegionibus,quassuperioribusdiebustraduxerant,castraconiungunt.RelinquebaturCaesarinihil,nisiutiequitatuagmenadversariorummalehaberetetcarperet.Ponsenimipsiusmagnumcircuitumhabebat,utmultobrevioreitinereilliadHiberumpervenirepossent.Equitesabeomissiflumentranseuntet,cumdetertiavigiliaPetreiusatqueAfraniuscastramovissent,repenteseseadnovissimumagmenostenduntetmagnamultitudinecircumfusamorariatqueiterimpedireincipiunt.[64]Primaluceexsuperioribuslocis,quaeCaesariscastriserantconiuncta,cernebaturequitatusnostriproelionovissimosillorumpremivehementeracnonnumquamsustineriextremumagmenatqueinterrumpi,aliasinferrisignaetuniversarumcohortiumimpetunostrospropelli,deinrursusconversosinsequi.Totisverocastrismilitescircularietdolerehostemexmanibusdimitti,bellumnonnecessariolongiusduci;centurionestribunosquemilitumadireatqueobsecrare,utpereosCaesarcertiorfieret,nelaborisuoneupericuloparceret;paratosessesese,posseetaudereeatransireflumen,quatraductusessetequitatus.QuorumstudioetvocibusexcitatusCaesar,etsitimebattantaemagnitudinifluminisexercitumobicere,conandumtamenatqueexperiendumiudicat.Itaqueinfirmioresmilitesexomnibuscenturiisdeligiiubet,quorumautanimusautviresvidebantursustinerenonposse.Hoscumlegioneunapraesidiocastrisrelinquit;reliquaslegionesexpeditaseducitmagnoquenumeroiumentoruminfluminesupraatqueinfraconstitutotraducitexercitum.Pauciexhismilitibusabreptivifluminisabequitatuexcipiunturacsublevantur;interittamennemo.Traductoincolumiexercitucopiasinstruittriplicemqueaciemducereincipit.Actantumfuitinmilitibusstudii,utmiliumsexaditeradditocircuitumagnaqueadvadumfluminismorainterpositaeos,quidetertiavigiliaexissent,antehoramdieiVIIIIconsequerentur.[65]QuosubiAfraniusproculvisoscumPetreioconspexit,novareperterrituslocissuperioribusconstititaciemqueinstruit.Caesarincampisexercitumreficit,nedefessumproelioobiciat;rursusconantesprogrediinsequituretmoratur.Illinecessariomaturius,quamconstituerant,castraponunt.Suberantenimmontes,atqueamilibuspassuumVitineradifficiliaatqueangustaexcipiebant.Hosmontesintrassecupiebant,utequitatumeffugerentCaesarispraesidiisqueinangustiiscollocatisexercitumitinereprohiberent,ipsisinepericuloactimoreHiberumcopiastraducerent.Quodfuitillisconandumatqueomnirationeefficiendum;sedtotiusdieipugnaatqueitinerislaboredefessireminposterumdiemdistulerunt.Caesarquoqueinproximocollecastraponit.

[66]Mediacirciternocteeis,quiaquandicausalongiusacastrisprocesserant,abequitibuscorreptisfitabhiscertiorCaesarducesadversariorumsilentiocopiascastriseducere.Quocognitosignumdariiubetetvasamilitarimoreconclamari.Illiexauditoclamoreveriti,nenoctuimpeditisubonereconfligerecogerenturautneabequitatuCaesarisinangustiustenerentur,itersupprimuntcopiasqueincastriscontinent.PosterodiePetreiuscumpaucisequitibusocculteadexplorandalocaproficiscitur.HocidemfitexcastrisCaesaris.MittiturL.DecidiusSasacumpaucis,quilocinaturamperspiciat.Uterqueidemsuisrenuntiat:Vmiliapassuumproximaintercedereitineriscampestris,indeexciperelocaasperaetmontuosa;quipriorhasangustiasoccupaverit,abhochostemprohiberinihilessenegotii.[67]DisputaturinconsilioaPetreioatqueAfranioettempusprofectionisquaeritur.Pleriquecensebant,utnoctuiterfacerent:possepriusadangustiasveniri,quamsentiretur.Alii,quodpridienoctuconclamatumessetinCaesariscastris,argumentisumebantlocononposseclamexiri.CircumfundinoctuequitatumCaesarisatqueomnialocaatqueitineraobsidere;nocturnaqueproeliaessevitanda,quodperterritusmilesincivilidissensionetimorimagisquamreligioniconsulereconsuerit.Atlucemmultumpersepudoremomniumoculis,multumetiamtribunorummilitumetcenturionumpraesentiamafferre;quibusrebuscoercerimilitesetinofficiocontinerisoleant.Quareomnirationeesseinterdiuperrumpendum:etsialiquoacceptodetrimento,tamensummaexercitussalvalocum,quempetant,capiposse.Haecvincitinconsiliosententia,etprimalucepostridieconstituuntproficisci.[68]Caesarexploratisregionibusalbentecaeloomnescopiascastriseducitmagnoquecircuitunullocertoitinereexercitumducit.NamquaeitineraadHiberumatqueOctogesampertinebantcastrishostiumoppositistenebantur.Ipsieranttranscendendaevallesmaximaeacdifficillimae;saxamultislocispraeruptaiterimpediebant,utarmapermanusnecessariotraderentur,militesqueinermessublevatiquealiiabaliismagnampartemitinerisconficerent.Sedhunclaboremrecusabatnemo,quodeumomniumlaborumfinemforeexistimabant,sihostemHiberointercludereetfrumentoprohiberepotuissent.[69]AcprimoAfranianimilitesvisendicausalaetiexcastrisprocurrebantcontumeliosisquevocibusprosequebanturnostros:necessariivictusinopiacoactosfugereatqueadIlerdamreverti.Eratenimiterapropositodiversum,contrariamqueinpartemirividebatur.Ducesveroeorumconsiliumsuumlaudibusefferebant,quodsecastristenuissent;multumqueeorumopinionemadiuvabat,quodsineiumentisimpedimentisqueaditerprofectosvidebant,utnonposseinopiamdiutiussustinereconfiderent.Sed,ubipaulatimretorqueriagmenaddextramconspexeruntiamqueprimossuperareregionemcastrorumanimumadverterunt,nemoeratadeotardusautfugienslaboris,quinstatimcastrisexeundumatqueoccurrendumputaret.Conclamaturadarma,atqueomnescopiaepaucispraesidiorelictiscohortibusexeuntrectoqueadHiberumitinerecontendunt.

[70]Eratinceleritateomnepositumcertamen,utripriusangustiasmontesqueoccuparent;sedexercitumCaesarisviarumdifficultatestardabant,AfraniicopiasequitatusCaesarisinsequensmorabatur.RestamenabAfranianishuceratnecessariodeducta,ut,siprioresmontes,quospetebant,attigissent,ipsipericulumvitarent,impedimentatotiusexercituscohortesqueincastrisrelictasservarenonpossent;quibusinterclusisexercituCaesarisauxiliumferrinullarationepoterat.ConfecitprioriterCaesaratqueexmagnisrupibusnactusplanitieminhaccontrahostemacieminstruit.Afranius,cumabequitatunovissimumagmenpremeretur,antesehostemvideret,collemquendamnactusibiconstitit.ExeolocoIIIIcetratorumcohortesinmontem,quieratinconspectuomniumexcelsissimus,mittit.Huncmagnocursuconcitatosiubetoccupare,eoconsilio,utiipseeodemomnibuscopiiscontenderetetmutatoitinereiugisOctogesamperveniret.Hunccumobliquoitinerecetratipeterent,conspicatusequitatusCaesarisincohortesimpetumfecit;necminimampartemtemporisequitumvimcetratisustinerepotueruntomnesqueabeiscircumventiinconspectuutriusqueexercitusinterficiuntur.[71]Eratoccasiobenegerendaerei.NequeveroidCaesaremfugiebat,tantosuboculisacceptodetrimentoperterritumexercitumsustinerenonposse,praesertimcircumdatumundiqueequitatu,cuminlocoaequoatqueapertoconfligeretur;idqueexomnibuspartibusabeoflagitabatur.Concurrebantlegati,centurionestribuniquemilitum:nedubitaretproeliumcommittere;omniumessemilitumparatissimosanimos.Afranianoscontramultisrebussuitimorissignamisisse:quodsuisnonsubvenissent,quoddecollenondecederent,quodvixequitumincursussustinerentcollatisqueinunumlocumsignisconfertinequeordinesnequesignaservarent.Quodsiiniquitatemlocitimeret,datumiritamenaliquolocopugnandifacultatem,quodcerteindedecedendumessetAfranionecsineaquapermanereposset.[72]Caesarineamspemvenerat,sesinepugnaetsinevulneresuorumremconficereposse,quodrefrumentariaadversariosinterclusisset.Curetiamsecundoproelioaliquosexsuisamitteret?curvulneraripatereturoptimedesemeritosmilites?curdeniquefortunampericlitaretur?praesertimcumnonminusessetimperatorisconsiliosuperarequamgladio.Movebaturetiammisericordiacivium,quosinterficiendosvidebat;quibussalvisatqueincolumibusremobtineremalebat.HocconsiliumCaesarisplerisquenonprobabatur:militesveropalaminterseloquebantur,quoniamtalisoccasiovictoriaedimitteretur,etiamcumvelletCaesar,sesenonessepugnaturos.Illeinsuasententiaperseveratetpaulumexeolocodigreditur,uttimoremadversariisminuat.PetreiusatqueAfraniusoblatafacultateincastrasesereferunt.CaesarpraesidiismontibusdispositisomniadHiberuminterclusoitinerequamproximepotesthostiumcastriscastracommunit.[73]Posterodieducesadversariorumperturbati,quodomnemreifrumentariaefluminisqueHiberispemdimiserant,dereliquisrebusconsultabant.Eratunumiter,Ilerdamsirevertivellent;alterum,siTarraconempeterent.Haecconsiliantibuseisnuntianturaquatoresabequitatupreminostro.Quarecognitacrebrasstationesdisponuntequitumetcohortium

alariarumlegionariasqueintericiuntcohortesvallumqueexcastrisadaquamducereincipiunt,utintramunitionemetsinetimoreetsinestationibusaquaripossent.IdopusintersePetreiusatqueAfraniuspartiunturipsiqueperficiundioperiscausalongiusprogrediuntur.[74]Quorumdiscessuliberamnactimilitescolloquiorumfacultatemvulgoprocedunt,etquemquisqueincastrisnotumautmunicipemhabebatconquiritatqueevocat.Primumaguntgratiasomnibus,quodsibiperterritispridiepepercissent:eorumsebeneficiovivere.Deindedeimperatorisfidequaerunt,recteneseillisintcommissuri,etquodnonabinitiofecerintarmaquecumhominibusnecessariisetconsanguineiscontulerint,queruntur.HisprovocatisermonibusfidemabimperatoredePetreiiatqueAfraniivitapetunt,nequodinsescelusconcepisseneusuosprodidissevideantur.QuibusconfirmatisrebussestatimsignatranslaturosconfirmantlegatosquedepaceprimorumordinumcenturionesadCaesaremmittunt.Interimaliisuosincastrainvitandicausaadducunt,aliiabsuisabducuntur,adeoutunacastraiamfactaexbinisviderentur;compluresquetribunimilitumetcenturionesadCaesaremveniuntsequeeicommendant.IdemhocfitaprincipibusHispaniae,quosevocaverantetsecumincastrishabebantobsidumloco.Hisuosnotoshospitesquequaerebant,perquemquisqueeorumaditumcommendationishaberetadCaesarem.AfraniietiamfiliusadulescensdesuaacparentissuisalutecumCaesareperSulpiciumlegatumagebat.Erantplenalaetitiaetgratulationeomnia,eorum,quitantapericulavitasse,eteorum,quisinevulneretantasresconfecissevidebantur,magnumquefructumsuaepristinaelenitatisomniumiudicioCaesarferebat,consiliumqueeiusacunctisprobabatur.[75]QuibusrebusnuntiatisAfraniusabinstitutooperedisceditsequeincastrarecipit,sicparatus,utvidebatur,ut,quicumqueaccidissetcasus,huncquietoetaequoanimoferret.Petreiusveronondeseritsese.Armatfamiliam;cumhacetpraetoriacohortecetratorumbarbarisqueequitibuspaucis,beneficiariissuis,quossuaecustodiaecausahabereconsuerat,improvisoadvallumadvolat,colloquiamilituminterrumpit,nostrosrepellitacastris,quosdeprenditinterficit.Reliquicoeuntinterseetrepentinopericuloexterritisinistrassagisinvolvuntgladiosquedestringuntatqueitaseacetratisequitibusquedefenduntcastrorumpropinquitateconfisisequeincastrarecipiuntetabeiscohortibus,quaeerantinstationeadportas,defenduntur.[76]QuibusrebusconfectisflensPetreiusmanipuloscircumitmilitesqueappellat,neuseneuPompeium,imperatoremsuum,adversariisadsuppliciumtradant,obsecrat.Fitceleriterconcursusinpraetorium.Postulat,utiurentomnesseexercitumducesquenondeserturosnequeproditurosnequesibiseparatimareliquisconsiliumcapturos.Princepsinhaecverbaiuratipse;idemiusiurandumadigitAfranium;subsequunturtribunimilitumcenturionesque;centuriatimproductimilitesidemiurant.Edicunt,penesquemquisquesitCaesarismiles,utproducatur:productospalaminpraetoriointerficiunt.Sedplerosqueei,quireceperant,celantnoctuquepervallumemittunt.Sicterroroblatusaducibus,crudelitasinsupplicio,novareligio

iurisiurandispempraesentisdeditionissustulitmentesquemilitumconvertitetremadpristinambellirationemredegit.[77]Caesar,quimilitesadversariorumincastrapertempuscolloquiivenerant,summadiligentiaconquirietremittiiubet.Sedexnumerotribunorummilitumcenturionumquenonnullisuavoluntateapudeumremanserunt.Quosilleposteamagnoinhonorehabuit;centurionesinprioresordines,equitesRomanosintribuniciumrestituithonorem.[78]PremebanturAfranianipabulatione,aquabanturaegre.Frumenticopiamlegionariinonnullamhabebant,quoddierumXXIIabIlerdafrumentumiussierantefferre,cetratiauxiliaresquenullam,quorumerantetfacultatesadparandumexiguaeetcorporainsuetaadoneraportanda.ItaquemagnuseorumcotidienumerusadCaesaremperfugiebat.Inhiseratangustiisres.SedexpropositisconsiliisduobusexplicitiusvidebaturIlerdamreverti,quodibipaulumfrumentireliquerant.Ibisereliquumconsiliumexplicaturosconfidebant.Tarracoaberatlongius;quospatiopluresrempossecasusrecipereintellegebant.Hocprobatoconsilioexcastrisproficiscuntur.Caesarequitatupraemisso,quinovissimumagmencarperetatqueimpediret,ipsecumlegionibussubsequitur.Nullumintercedebattempus,quinextremicumequitibusproeliarentur.[79]Genuserathocpugnae.Expeditaecohortesnovissimumagmenclaudebantpluresqueinlociscampestribussubsistebant.Simonseratascendendus,facileipsalocinaturapericulumrepellebat,quodexlocissuperioribus,quiantecesserant,suosascendentesprotegebant;cumvallisautlocusdeclivissuberat,nequeei,quiantecesserant,morantibusopemferrepoterant,equitesveroexlocosuperioreinaversostelaconiciebant,tummagnoeratinpericulores.Relinquebatur,ut,cumeiusmodilocisessetappropinquatum,legionumsignaconsistereiuberentmagnoqueimpetuequitatumrepellerent,eosubmotorepenteincitaticursuseseinvallesuniversidemitterentatqueitatransgressirursusinlocissuperioribusconsisterent.Namtantumabequitumsuorumauxiliisaberant,quorumnumerumhabebantmagnum,uteossuperioribusperterritosproeliisinmediumreciperentagmenultroqueeostuerentur;quorumnulliexitinereexcederelicebat,quinabequitatuCaesarisexciperetur.[80]Talidumpugnaturmodo,lenteatquepaulatimproceditur,crebroque,utsintauxiliosuis,subsistunt;uttumaccidit.MiliaenimprogressiIIIIvehementiusqueperagitatiabequitatumontemexcelsumcapiuntibiqueunafrontecontrahostemcastramuniuntnequeiumentisoneradeponunt.UbiCaesariscastrapositatabernaculaqueconstitutaetdimissosequitespabulandicausaanimumadverterunt,sesesubitoproripiunthoracircitersextaeiusdemdieietspemnactimoraediscessunostrorumequitumiterfacereincipiunt.QuareanimumadversaCaesarrefectislegionibussubsequitur,praesidioimpedimentispaucascohortesrelinquit;horaxsubsequipabulatoresequitesquerevocariiubet.Celeriterequitatusadcotidianumitinerisofficiumrevertitur.Pugnaturacriteradnovissimumagmen,adeoutpaenetergaconvertant,

compluresquemilites,etiamnonnullicenturiones,interficiuntur.InstabatagmenCaesarisatqueuniversumimminebat.[81]Tumveronequeadexplorandumidoneumlocumcastrisnequeadprogrediendumdatafacultateconsistuntnecessarioetproculabaquaetnaturainiquolococastraponunt.SedisdemdecausisCaesar,quaesuprasuntdemonstratae,proeliononlacessiteteodietabernaculastatuipassusnonest,quoparatioresessentadinsequendumomnes,sivenoctusiveinterdiuerumperent.Illianimadversovitiocastrorumtotanoctemunitionesproferuntcastraquecastrisconvertunt.Hocidemposterodieaprimalucefaciunttotumqueinearediemconsumunt.Sedquantumopereprocesserantetcastraprotulerant,tantoaberantabaqualongius,etpraesentimaloaliismalisremediadabantur.Primanocteaquandicausanemoegrediturexcastris;proximodiepraesidioincastrisrelictouniversasadaquamcopiaseducunt,pabulatumemittiturnemo.HiseossuppliciismalehaberiCaesaretnecessariamsubirededitionemquamproeliodecertaremalebat.Conaturtameneosvallofossaquecircummunire,utquammaximerepentinaseorumeruptionesdemoretur;quonecessariodescensurosexistimabat.Illietinopiapabuliadductiet,quoessentexpeditiores,omniasarcinariaiumentainterficiiubent.[82]Inhisoperibusconsiliisquebiduumconsumitur;tertiodiemagnaiamparsoperisCaesarisprocesserat.IlliimpediendaereliquaemunitioniscausahoracirciterVIIIIsignodatolegioneseducuntaciemquesubcastrisinstruunt.Caesaraboperelegionesrevocat,equitatumomnemconvenireiubet,acieminstruit;contraopinionemenimmilitumfamamqueomniumvideriproeliumdefugissemagnumdetrimentumafferebat.Sedeisdemdecausis,quaesuntcognitae,quominusdimicarevellet,movebatur,atquehocetiammagis,quodspatiibrevitateetiaminfugamconiectisadversariisnonmultumadsummamvictoriaiuvarepoterat.Nonenimampliuspedummilibusduobusabcastriscastradistabant;hincduaspartesaciesoccupabantduae;tertiavacabatadincursumatqueimpetummilitumrelicta.Siproeliumcommitteretur,propinquitascastrorumceleremsuperatisexfugareceptumdabat.Hacdecausaconstitueratsignainferentibusresistere,priorproeliononlacessere.[83]AcieseratAfranianaduplexlegionumV;tertiuminsubsidiislocumalariaecohortesobtinebant;Caesaristriplex;sedprimamaciemquaternaecohortesexVlegionibustenebant,hassubsidiariaeternaeetrursusaliaetotidemsuaecuiusquelegionissubsequebantur;sagittariifunditoresquemediacontinebanturacie,equitatuslateracingebat.Taliinstructaacietenereuterquepropositumvidebatur:Caesar,nenisicoactusproeliumcommitteret;ille,utoperaCaesarisimpediret.Produciturtamenres,aciesqueadsolisoccasumcontinentur;indeutriqueincastradiscedunt.PosterodiemunitionesinstitutasCaesarparatperficere;illivadumfluminisSicoristemptare,sitransirepossent.QuareanimadversaCaesarGermanoslevisarmaturaeequitumquepartemflumentraicitcrebrasqueinripiscustodiasdisponit.

[84]Tandemomnibusrebusobsessi,quartumiamdiemsinepabuloretentisiumentis,aquae,lignorum,frumentiinopiacolloquiumpetuntetid,sifieripossit,semotoamilitibusloco.UbiidaCaesarenegatumet,palamsicolloquivellent,concessumest,daturobsidislocoCaesarifiliusAfranii.Veniturineumlocum,quemCaesardelegit.AudienteutroqueexercituloquiturAfranius:nonesseautipsisautmilitibussuccensendum,quodfidemergaimperatoremsuumCn.Pompeiumconservarevoluerint.Sedsatisiamfecisseofficiosatisquesuppliciitulisseperpessosomniumreruminopiam;nuncveropaeneutferascircummunitosprohiberiaqua,prohiberiingressu,nequecorporedoloremnequeanimoignominiamferreposse.Itaquesevictosconfiteri;orareatqueobsecrare,siquilocusmisericordiaerelinquatur,neadultimumsuppliciumprogredinecessehabeat.Haecquampotestdemississimeetsubiectissimeexponit.[85]AdeaCaesarrespondit:nulliomniumhaspartesvelquerimoniaevelmiserationisminusconvenisse.Reliquosenimomnesofficiumsuumpraestitisse:se,quietiambonacondicione,etlocoettemporeaequo,confligerenoluerit,utquamintegerrimaessentadpacemomnia;exercitumsuum,quiiniuriaetiamacceptasuisqueinterfectis,quosinsuapotestatehabuerit,conservaritettexerit;illiusdeniqueexercitusmilites,quipersedeconciliandapaceegerint;quainreomniumsuorumvitaeconsulendumputarint.Sicomniumordinumpartesinmisericordiaconstitisse:ipsosducesapaceabhorruisse;eosnequecolloquiinequeindutiarumiuraservasseethominesimperitosetpercolloquiumdeceptoscrudelissimeinterfecisse.Accidisseigiturhis,quodplerumquehominumnimiapertinaciaatquearrogantiaaccideresoleat,utieorecurrantetidcupidissimepetant,quodpauloantecontempserint.Nequenuncseillorumhumilitatenequealiquatemporisopportunitatepostulare,quibusrebusopesaugeantursuae;sedeosexercitus,quoscontrasemultosiamannosaluerint,velledimitti.NequeenimsexlegionesaliadecausamissasinHispaniamseptimamqueibiconscriptamnequetottantasqueclassesparatasnequesubmissosducesreimilitarisperitos.NihilhorumadpacandasHispanias,nihiladusumprovinciaeprovisum,quaepropterdiuturnitatempacisnullumauxiliumdesiderarit.Omniahaeciampridemcontraseparari;insenovigenerisimperiaconstitui,utidemadportasurbanispraesideatrebusetduasbellicosissimasprovinciasabsenstotannisobtineat;inseiuramagistratuumcommutari,neexpraeturaetconsulatu,utsemper,sedperpaucosprobatietelectiinprovinciasmittantur;inseetiamaetatisexcusationemnihilvalere,cumsuperioribusbellisprobatiadobtinendosexercitusevocentur;inseunononservari,quodsitomnibusdatumsemperimperatoribus,utrebusfelicitergestisautcumhonorealiquoautcertesineignominiadomumrevertanturexercitumquedimittant.Quaetamenomniaetsetulissepatienteretesselaturum;nequenuncidagere,utabillisabductumexercitumteneatipse,quodtamensibidifficilenonsit,sedneillihabeant,quocontraseutipossint.Proinde,utessetdictum,provinciisexcederentexercitumquedimitterent;siidsitfactum,senociturumnemini.Hancunamatqueextremamessepaciscondicionem.[86]Idveromilitibusfuitpergratumetiucundum,utexipsasignificationecognoscipotuit,ut,quialiquidiustiincommodiexspectavissent,ultropraemiummissionisferrent.Namcumdelocoettemporeeiusreicontroversiainferretur,etvoceetmanibusuniversiexvallo,ubi

constiterant,significarecoeperunt,utstatimdimitterentur,nequeomniinterpositafidefirmumesseposse,siinaliudtempusdifferretur.Pauciscumessetinutramquepartemverbisdisputatum,reshucdeducitur,utei,quihabeantdomiciliumautpossessioneminHispania,statim,reliquiadVarumflumendimittantur;nequideisnoceatur,neuquisinvitussacramentumdicerecogatur,aCaesarecavetur.[87]Caesarexeotempore,dumadflumenVarumveniatur,sefrumentumdaturumpollicetur.Additetiam,ut,quodquisqueeoruminbelloamiserit,quaesintpenesmilitessuos,eis,quiamiserint,restituatur;militibusaequafactaaestimationepecuniamprohisrebusdissolvit.Quascumqueposteacontroversiasintersemiliteshabuerunt,suasponteadCaesareminiusadierunt.PetreiusatqueAfraniuscumstipendiumablegionibuspaeneseditionefactaflagitarentur,cuiusillidiemnondumvenissedicerent,Caesarutcognosceret,postulatumest,eoqueutrique,quodstatuit,contentifuerunt.Partecircitertertiaexercituseobiduodimissaduaslegionessuasantecedere,reliquassubsequiiussit,utnonlongointersespatiocastrafacerent,eiquenegotioQ.FufiumCalenumlegatumpraeficit.HoceiuspraescriptoexHispaniaadVarumflumenestiterfactum,atqueibireliquaparsexercitusdimissaest.