Creigiau

Cwm

Gwrelych

PecynGw

eith

gare

ddau

Gwyddorau D

aear

Cyffro

us ar gyfe

r Athrawon Cynradd

British Institute for Geological ConservationCBIG

And What’s actually there?Elusen annibynnol yw'r Sefydliad Prydeinig er Cadwraeth Ddaearegol (BIGC) a sefydlwyd i ddiogelu a rheoli ein treftadaeth ddaearegol unigryw. Prosiect peilo-tyw Cwm Gwrelych, ar gyfer Rhwydwaith Geodreftadaeth Maes Glo BIGC, sef cynllun i ddiogelu a gwella mynediad i gyfres o safleoedd daearegol sy'n unigryw iDdeCymru drwy gyfranogiad cymunedol, gweithio mewn partneriaeth ac addysg.

Datblygwyd Creigiau Cwm Gwrelych gan y Sefydliad Prydeinig er Cadwraeth Daearegol mewn partneriaeth â:

Amgueddfa Cymru - National Museum Wales www.museumwales.ac.uk

Neath Port Talbot County Borough Councilwww.neath-porttalbot.gov.uk

Aggregates Levy Sustainability Fundwww.wales.gov.uk

Countryside Council for Wales www.ccw.gov.uk

Education Business Partnershipwww.ebpmidglam.btik.com

Celtic Energy, Selar OCCSwww.coal.com

Mid GlamorganEducation Business Partnership

Partneriaeth Addysg BusnesMorgannwg Ganol

BIG British Institute for Geological Conservation

South WalesCoalf ieldGeo HeritageNetwork

RhwydwaithDaeardreftadaeth

Maes GloDe Cymru

The Waterloo Foundationwww.waterloofoundation.org.uk

Hoffem ddiolch yn arbennig i’r teulu Walters am roi eu caniatâd i ddefnyddio’r safle hynod hwn ac am eu cymorth wrth lunio’r llwybr.

1

Tudalen GynnwysCyflwyniad i’r Pecyn Athrawon 2Ble mae Cwm Gwrelych? 3Daeareg Cwm Gwrelych 4Gwreiddiau Diwydiant 5Gwe Pwnc – Ymweld â Cwm Gwrelych 6Gwe Pwnc – Creigiau Cwm Gwrelych 7

Lleoliadau’r Daith MaesAmserlen 8Map o’r Safle 9Man aros 1 Y Draphont 10Man aros 2 Craig Ffarwel 11Man aros 3 Y Clogfaen Rhewlifol 12Man aros 4 Chwarel y Patshys 13Man aros 5 Y Mwynglawdd Haearnfaen 14Man aros 6 Y Pwll Glo 15Man aros 7 Y Tirlithriad 16Man aros 8 Y Nant Oren 17

GweithgareddCamu nôl mewn Amser 18Wal Geiriau 19Mapio Creigiau 20Hela Ffosiliau 21Casglu Cerrig 22Rhwbio Ffosiliau 24

Addasu eich ymweliad â Cwm Gwrelych 25Gweithgareddau eraill 27Adnoddau 28

2

Cyflwyniad i’r Pecyn AthrawonCreigiau Cwm Gwrelych!Sut i ddefnyddio’r pecyn hwn

1. Trefnwch ddiwrnod ar gyfer eich ymweliad.

2. Cysylltwch â’r Sefydliad Prydeinig er CadwraethDdaearegol i holi a oes hwylusydd ar gael. Ffôn 029 20573305.

3. Paratowch yr adnoddau a argymhellir (mae’r holl adnod-dau, templedi a chyfarwyddiadau sydd eu hangen arnochyn y pecyn hwn).

4. Ewch i’r safle a defnyddiwch y map i ffeindio’ch fforddrhwng y gweithgareddau a farciwyd.

Gwybodaeth bwysig

Manteisio i’r eithaf ar eich ymweliad. Rydyn ni’n argymell eich bod chi’n treulio diwrnod ysgolllawn yng Nghwm Gwrelych a’ch bod yn dilyn ein ham-serlen.

Bydd y pecyn yn eich tywys chi o gwmpas rhai o nodwed-dion mwyaf diddorol Cwm Gwrelych.

Bydd eich grwp yn cyflawni gweithgareddau yn rhai o’rmannau aros. Gallwch gyflawni’r rhan fwyaf o’r gweith-gareddau hyn gyda’r grwp cyfan, ond bydd angen rhannu’rdosbarth yn nifer o grwpiau llai ar gyfer rhai eraill.

Ysgrifennwyd y pecyn fel bod yr athro/athrawes/arweiny-dd yn gallu darllen disgrifiadau o’r mannau aros gair amair, sy’n galluogi iddynt baratoi ar gyfer yr ymweliadymlaen llaw. Cynigir dau gwestiwn ac ateb enghreifftiol argyfer pob man aros.

Dylai pob gweithgaredd gymryd rhyw 30 munud. Mae’ramserlen yn darparu ar gyfer amser i gerdded rhwng yrarosfannau ac egwyl dros ginio hefyd.

I’r rheiny ohonoch sydd am wyro oddi ar y daith aargymhellir neu sydd am dreulio mwy o amser ar y safle,mae tri gweithgaredd arall ar gael, er nad ydynt yn rhano’r amserlen.

Paratoi ar gyfer yr ymweliad

Asesu risgMae asesiad risg enghreifftiol yn y pecyn hwn, ynghyd âffurflen wag (Adnodd 13). Rydyn ni’n cynghori ysgolion igyflawni eu hasesiadau annibynnol eu hunain o’r safle a’rgweithgareddau er mwyn paratoi ar gyfer yr ymweliad.

Beth fydd ei angen

Dillad ac esgidiauDylech ystyried dod â chotiau glaw ar unrhyw adeg o’rflwyddyn. Yn ddelfrydol, dylech wisgo dillad â llewys hira throwsus hir. Mae treinyrs yn iawn yn ystod yr haf, ondbyddai esgidiau glaw yn fwy addas gweddill y flwyddyn.

Cyn mynd, ewch i www.metcheck.com i weld beth ywrhagolygon y tywydd.

Ystyriwch fynd ag eli haul gyda chi ac os yw’r tywydd ynboeth, dylech gynghori’r plant i fynd â dwr a hetiau haulgyda nhw.

CinioY lle gorau i gael cinio yw wrth y cylch cerrig yn ychwarel (Man aros 4). Mae digon o le i’r dosbarth cyfaneistedd i fwyta yno.

Blwch Cymorth CyntafGan gynnwys offer sylfaenol i drin unrhyw fân-anafiadau.

Ffôn pocedCofiwch ddod â’ch ffôn poced a gwiriwch i weld a oes sig-nal gennych.

CroesoCroeso i Greigiau Cwm Gwrelych - pecyn daeareg i ysgo-lion sy’n gysylltiedig â’r cwricwlwm. Mae’r pecyn hwn ynllawn gweithgareddau ymarferol ar gyfer grwpiau sy’nymweld â safle hynod Cwm Gwrelych, sy’n SafleDaearegol o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig. Y nod ywehangu gwybodaeth y plant a deffro eu diddordeb yn ycreigiau a’r ffosiliau o dan eu traed, a hynny wrth fei-thrin eu dealltwriaeth am hanes daearegol a diwydiannoleu hardal leol.

Pam Cwm Gwrelych?Mae Cwm Gwrelych yn rhan hyfryd a hynod bwysig oFaes Glo De Cymru. Ym mhen uchaf Cwm Nedd, ar ymylMaes Glo De Cymru, mae’r creigiau a geir yn y dyffryntawel hwn o bwys rhyngwladol! Mae’r creigiau 300 miliwno flynyddoedd oed a geir ar y safle yn adrodd stori ddi-fyr amser ymhell cyn cyfnod y deinosoriaid pan oeddplanhigion enfawr yn llewyrchu a phryfed yn anferth.

Beth sydd yn y pecyn?Yn y pecyn hwn mae cyflwyniadau i hanes daearegol adiwydiannol y safle, gweithgareddau ymarferol, mapiau,lluniau ac adnoddau eraill a fydd yn eich helpu chi i fan-teisio i’r eithaf ar eich ymweliad â Chwm Gwrelych.Datblygwyd y gweithgareddau i gyd-fynd â thargedau’rCwricwlwm Cenedlaethol ar gyfer amrywiaeth o bynciauyng Nghyfnod Allweddol 2, ac er mwyn cynnig profiadbythgofiadwy i’r disgyblion o ddysgu yn yr awyr agored.

3

Ble mae Cwm Gwrelych?A beth sydd yno?

Dylech nodi bod y safle mewn perchnogaeth breifat ac nad oes unrhyw dai bach na chyfleusterau i olchi dwylo yno. Doesdim biniau chwaith felly cofiwch fynd â’ch holl sbwriel adref gyda chi ar ddiwedd eich ymweliad.

Mae Cwm Gwrelych yn Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig a rhaid trin y lle â pharch. Dylech gasglu creigiau a deuny-dd ffosil mewn ffordd gyfrifol, bydd ein “Canllawiau ar Gasglu Creigiau” (tudalen 23) yn esbonio sut.

Lleoliad Mae Cwm Gwrelych dafliad carreg o Lyn-nedd, ar benuchaf Cwm Nedd. Mae’n hawdd ei gyrraedd mewn car neufws, neu ar droed (Cyfeirnod grid SN 891 063).

Nid oes unrhyw ddarpariaeth ar gyfer parcio ar y safleond dylai fod lle i barcio un neu ddau fws mini ar y stryd.Os ydych chi’n dod mewn bws, rydyn ni’n argymell bod ybws yn parcio rhyw 200m y tu allan i’r pentref yn y gil-fan fawr ar y ffordd rhwng Glyn-nedd a Hirwaun.Gallwch gerdded o’r gilfan i’r safle mewn tua 5 munud.Os ydych chi’n defnyddio offer llywio â lloeren, SA115LR yw’r cod post agosaf.

Os oes angen i chi fynd â cherbyd i’r safle (i gludo offerneu bobl â phroblemau symud), gallwch fynd â char/bwsmini i lawr i’r safle ar hyd y trac fferm o Ffermdy’rHendre Fawr, Cwm Hwnt. Dylech ofyn am ganiatâd cynmynd â cherbyd ar y safle.

Beth sydd yno?Mae’r safle hynod hwn ar gyrion eithaf Maes Glo DeCymru lle daw cyfresi eiledol o lo, cerrig llaid llawn ffos-iliau a thywodfaen caled i’r wyneb. Cafodd cyfoethmwynol yr ardal hon ei chydnabod dros 300 o flynyd-doedd yn ôl ar ddechrau’r Chwyldro Diwydiannol panddarganfu’r mwynwyr Haearn Crai a dechrau ei echdyn-nu. Ers hynny, mae’r safle a’r dirwedd o’i chwmpas wedicael eu mwyngloddio’n helaeth am lo, ac mae llwyth o hendomenni gwastraff a hen geuffyrdd y mwyngloddiau i’wgweld o gwmpas y lle. Mae’r nodweddion daearegol yncynnwys llawer sawl lle hynod lle mae daeareg yCystradau Glo Carbonifferaidd yn amlwg.Mae’r safle yn hafan i fywyd gwyllt. Mae amrywiaetheang iawn o gynefinoedd gan gynnwys glaswelltir, coedwi-goedd hynafol, tomenni gwastraff, afonydd a llynnoedd

sy’n gartref i gyfoeth o fioamrywiaeth.

Mae rhwydwaith helaeth o lwybrau yno sy’n golygu ei bodyn hawdd cyrraedd pob rhan o’r safle. Mae’r rhan fwyafo brif nodweddion y safle wedi eu lleoli’n ar y prif

lwybrau hyn.

© Hawlfraint y Goron. Cedwir pob hawl. Cyngor Castell-nedd Port Talbot Rhif Trwydded yr AO 100023392

PMaes Parcio

4

Daeareg Cwm Gwrelych

© National Museum of Wales

Ffurfiodd creigiau Cwm Gwrelych tua 300 miliwn o flyny-ddoedd yn ôl yn ystod cyfnod daearegol o’r enw y cyfnodCarbonifferaidd (o’r gair Lladin am greu glo). Yn ystod ycyfnod hwn, roedd Prydain yn gorwedd rhywle i’r de o’rcyhydedd ac yn mwynhau hinsawdd trofannol. Creigiaugwaddodol yw holl greigiau Carbonifferaidd cystradauglo de Cymru ac maent yn cynnwys haen ar ôl haen o ger-rig llaid, gwythiennau glo a thywodfaen caled a grëwydmewn delta corsiog. Roedd y delta’n ymestyn dros gan-noedd o filltiroedd ac yn cynnwys rhwydwaith o afonydda nentydd, banciau tywod a gorlifdiroedd. Ar y gor-lifdiroedd rhwng yr afonydd ffurfiodd merllynnoedd di-ri llawn dwr llonydd. Roedd y cyfnod Carbonifferaidd yngyfnod pwysig yn hanes y byd. Dyma’r tro cyntaf i blan-higion gytrefu, a ffurfiodd fforestydd helaeth. Tyfoddy planhigion hyn yn gyflym, cyn marw a disgyn i mewn i’rdyfroedd corsiog. Creodd y deunydd organig hwn drwcho fawn a gafodd ei gywasgu dros gyfnod maith i greu glo.Yn ystod y cyfnod Carbonifferaidd, roedd anifeiliaid ytir yn gyntefig iawn a dim ond pryfed oedd yn byw yn yfforestydd trofannol corsiog. Byddai gweision y neidranferth â lled adenydd o hyd at 80cm yn hedfan trwy’rfforestydd tra byddai miliynau o gorynnod a chwilod duenfawr yn crwydro ar lawr y goedwig.

Cwm Gwrelych yn gorwedd ar gyrion gogleddol Maes GloDe Cymru. Mae Nant Gwrelych yn llifo oddi ar darren yRhigos gan greu ceunant dwfn a chul yng nghreigiau med-dal y Cystradau Glo.

Ar wely’r nant mae gwythiennau glo a cherrig llaid ffos-ilifferaidd, ac ar hyd ochrau’r dyffryn mae’r tywodfaencaled yn ffurfio clogwyni ac ysgafellau creigiog.

5

Gwreiddiau DiwydiantMae dyn wedi bod yn ymwybodol o’r cyfoeth sydd yngnghreigiau Carbonifferaidd Maes Glo De Cymru ac wedibod yn manteisio arno ers amser y Rhufeiniaid. Ond niddaeth y creigiau hyn yn hanfodol bwysig tan y 18fedganrif, adeg y Chwyldro Diwydiannol. I gychwyn, mwyn-gloddiwyd y creigiau i chwilio am haearnfaen (mwynhaearn) i gynhyrchu haearn. Yn ddiweddarach, daeth gloyn adnodd pwysicach wrth iddo gymryd lle golosg (siar-col) fel tanwydd i fwyndoddi haearn, i yrru injans stêmac i wresogi cartrefi’r lluoedd o bobl a ddaeth i weithioyn y cymoedd. Adeiladwyd cartrefi’r bobl a symudodd i’rcymoedd o dywodfaen Pennant, oedd yn adnodd torei-thiog, neu o frics a wnaed o glai meddal y Cystradau Glo.

Mae echdynnu haearn, glo a chwarela cerrig adeiladuwedi chwarae rhan hynod bwysig wrth greu’r dirwedd awelwn ni yng Nghwm Gwrelych heddiw. Mae’r cerrig hynwedi dylanwadu ar ble y mae pobl wedi ymgartrefu a blemae’r cymunedau wedi datblygu hefyd. Mae gweithfeyddhaearnfaen 250 mlwydd oed sydd wedi cadw’n dda yma.Byddai’r rhain wedi darparu haearnfaen ar gyferffwrneisi chwyth Aberdâr ers lawer dydd. Mae nifer obyllau glo yn amlwg hefyd, er bod mynedfeydd y rhanfwyaf ohonynt wedi dymchwel. Cafodd glo ei gloddio yngNghwm Gwrelych tan y 1970au pan gaeodd y pyllau bachpreifat olaf a phan roddwyd y gorau i gynhyrchu mewnsafle glo brig mawr sydd yn union i’r gogledd-ddwyraino’r Cwm. Mae glo yn dal i gael ei gloddio’n lleol yn SafleGlo Brig helaeth Selar sydd ychydig i’r de-orllewin i GwmGwrelych. Tynnwyd sawl miliwn tunnell o lo o’r safle hwndros y 10 mlynedd diwethaf.

Cwm Gwrelych 1835 - 1875

jN

© Hawlfraint y Goron. Cedwir pob hawl. Cyngor Castell-nedd Port Talbot Rhif Trwydded AO 100023392

6

Gwe-destun - Cwm Gwrelych

Cymraeg� Cyflwyno geirfa ac ansoddeiriau newydd o fewn

patrymau brawddegau cyfarwydd� Mynegi barn� RDarllen testunau disgrifiadol byr

TGCh� Ymchwilio i gofnodion cyfrifiad� Paratoi cyflwyniadau� Dylunio a pharatoi taflen� Defnyddio Google Earth� Defnyddio'r gyfres 2 Simple 2� Creu animeiddiad syml

DT � Ymchwilio i adeiladu cysgodfa� Dylunio system pwlïau i symud dramiau clai/glo� Dylunio ac adeiladu Gardd Garbonifferaidd� Technoleg Bwyd - 'Cacen Gaws Haenog Cwm

Gwrelych.' Teisennau geirwon

CerddoriaethSeinlun Cerddoriaeth Greadigol - cyfansoddi,perfformio a gwerthuso - 'Carnifal Carbonifferaidd'

CreigiauCwm Gwrelych

Saesneg� Gweithgareddau barddoniaeth -

Cerddi sain/geiriau� Ansoddeiriau ac ysgrifennu creadigol� Cyfarwyddiadau� Ysgrifennu Adroddiadau papur newydd� Dylunio taflen ac ysgrifennu darbwyllol

Celf� Darluniau Arsylwadol� Ffotograffiaeth a defnyddio papur ffotograffig

gyda dail� Rhwbiadau Ffosiliau ar y safle� Gludwaith a Cherfluniaeth Naturiol - ymchwilio i

waith Andy Goldsworthy a Tim Pugh� Gweu naturiol a gyda lliw� Gludwaith haenau papur sidan� Defnyddio lliwiau a phatrymau Cwm Gwrelych

yn arddull Mary Lloyd Jones� Defnyddio clai - creu teils gweadog a llestri

pinsio/torchi gan ddefnyddio motiffau o CwmGwrelych

� Tecstilau/3D - creu modelau o weision y neidr achreaduriaid carbonifferaidd eraill

Daearyddiaeth� Ymchwilio i'r modd y mae pobl wedi defny-

ddio'r tir ac wedi effeithio ar yramgylchedd

� Holi cwestiynau am le� Cynnal gwaith maes� Mesur, cofnodi a chasglu data� Defnyddio mapiau a lluniau o'r awyr� Llunio mapiau amrywiol

Hanes� Gweithgareddau ffaith neu farn� Ymchwilio i gronoleg� Ymchwiliadau yn yr ardal leol� Defnyddio a chymharu cofnodion cyfrifiad,

hen fapiau a lluniau, ffynonellau eilaidd agwreiddiol

� Sut mae ein hardal leol wedi newid?

ABCh� Dinasyddiaeth Weithgar� Deall agweddau ar dreftadaeth ddiwylliannol� Datblygu TGCh� Dysgu gydol oes - Ymchwilio i'r amrywiaeth o

swyddi sydd ar gael yn y gymuned

Addysg Grefyddol� Uned Graidd - Ein Byd� Y byd naturiol a phethau byw� Gofalu am ein hamgylchedd a chy-

naliadwyedd� Straeon y Creu o bedwar ban byd

Mae Gwe Destun Creigiau Cwm Gwrelych yn cyflwyno syniadau ac awgrymiadau newydd ar gyfer gweithgareddau amgen ar y safle, yn ogystal âdangos sut y gallai ymweliad â Cwm Gwrelych ddylanwadu ar feysydd addysgu eraill a'u hysgogi.

7

Gwe Destun - Creigiau Cwm Gwrelych

Llinell AmserAtgyfnerthu cronoleg y safle. Deall y digwyddiadaupwysig yn Hanes y Ddaear

Wal Geiriau a Lluniau AnodedigYmchwilio i haenau creigiau drwy gasglu ansoddeiriaua chreu lluniau anodedig

Chwilio am FfosiliauGall plant ddefnyddio offer daearegol i ddod o hyd isamplau o ffosiliau a'u casglu

Mapio a MesurLlunio mapiau daearegolDefnyddio clinomedrau i fesur onglau creigiauDefnyddio deunyddiau naturiol i lunio map o'r safle

Yr Her o Adeiladu CysgodfaGan ddefnyddio adnoddau naturiol, caiff y plantgyfleoedd i adeiladu cysgodfeydd bach

Gweithgareddau maesRhwbiadau Ffosiliau a Sleidiau Dail. Cymharu achyferbynnu planhigion ffosil â phlanhigion modern

Ymweliad â Cwm Gwrelych

Mae'r Gwe-destun hwn yn cyflwyno'r gweithgareddau ygallwch chi a'ch grwp eu gwneud yn ystod ymweliad âCwm Gwrelych.Ceir disgrifiad llawn o'r holl weithgareddau a restriryma yn ddiweddarach, ynghyd â gwybodaeth a chyngorychwanegol i wneud eich ymweliad yn llwyddiannus ac yngofiadwy

8

Amserlen Fras ar gyfer y Daith Maes

Lleoliad Amser/Hyd Gweithgaredd

ManAros 1

Amser 9.30amGweithgaredd 3030mun

Y Draphont.Camu Nôl mewn Amser.

ManAros 2

Amser 10.00amGweithgaredd 2030mun

Craig Ffarwel.Mapio Creigiau, Wal Geiriau.

ManAros 3 Amser 10.30am Y Clogfaen Rhewlifol

ManAros 4

Amser 11.00amGweithgaredd 2x 3030mun

Chwarel y Patshys.Hela Ffosiliau (1/2 grwp). Casglu Creigiau (1/2 grwp).Y grwpiau’n cyfnewid.

ManAros 4 Cinio 12.00 Eistedd wrth y Cylch Cerrig

ManAros 4

Amser 12.45pmGweithgaredd 3030mun

Chwarel y Patshys.Wal Geiriau, Mapio Creigiau.

ManAros 5 Amser 1.15pm Y Mwynglawdd Haearnfaen

ManAros 6 Amser 1.25pm Y Pwll Gloe

ManAros 7 Amser 1.35pm Y Tirlithriad

ManAros 8 Amser 1.45pm Y Nant Oren

Nôl i’r draphont. Hyd y daith = 25 munud

9

Map o'r Safle

10

Man aros 1 - Y Draphont

Gwybodaeth gefndir

9.30am

Adeiladwyd y draphont hynod hon gan un o beirianwyrenwocaf Prydain, Isambard Kingdom Brunel (9 Ebrill1806- 15 Medi 1859).

Brunel fu’n gyfrifol am arolygu’r rheilffordd a dylunio’rdraphont ar gyfer y Vale of Neath Railway Company.Agorodd y rheilffordd ym 1851. Yn y pen draw, bu’r rheil-ffordd yn rhedeg rhwng Abertawe a Phont-y-pwl. Fe’idefnyddiwyd i gludo glo yn bennaf.

Adeiladwyd y draphont gan ddefnyddio sawl gwahanol fatho gerrig ond daeth y rhan fwyaf o’r cerrig adeiladu ochwareli bychain ychydig yn bellach i fyny’r cwm o’r fanlle’r ydych chi nawr.

Holwch y plantPa fath o drenau fyddai wedi defnyddio’r rheilfforddyma ym 1851? AtebTrenau stêm oedd yn rhedeg ar hyd y rheilffordd yma.Bu trenau stêm yn rhedeg ar y rheilffordd am dros 100mlynedd.

Holwch y plantPa fath o danwydd oedd yn gyrru’r trenau stêm? AtebRoedd y trenau’n llosgi glo er mwyn cynhesu dwr i wneudstêm i yrru’r injan.

Cwestiynau Posibl

Gweithgaredd

GweithgareddCamu Nôl mewn Amser 20-30mun

Mae disgrifiad o’r gweithgaredd hwn ar dudalen 18 o’rpecyn hwn.

Y fan aros nesafBydd y gweithgaredd Camu Nôl mewn Amser yn mynd âchi i'r fan aros nesaf.

11

Man aros 2 - Craig Ffarwél10.00 am

Dyma Craig Ffarwél, hi yw’r graig hynaf y gwelwch chiheddiw. Tywodfaen caled yw Craig Ffarwél, ac mae hi tua40 metr o drwch.

Daw enw’r graig o’r ffaith fod y mwyngloddwyr mwynhaearn yn gwybod petaen nhw’n cloddio y tu hwnt i’r graighon neu drwyddi, y gallen nhw ddweud “ffarwél” i unrhywgyfle i ddod o hyd i greigiau llawn mwyn haearn.

Mabwysiadodd glowyr y 19eg ganrif yr enw ar ôl sylwed-doli nad oedd unrhyw lo werth ei gloddio ddim dyfnachna’r Graig Ffarwél.

Holwch y plant Oes unrhyw un yn gallu gweld ffosiliau yn y graig hon?Treuliwch bum munud yn chwilio.

AtebMae ambell i ffosil ar lethr esmwyth y graig sy’n goledduam yn ôl tua’r draphont. Dangoswch nhw i’r plant.

Holwch y plant Ffosiliau o beth yw’r rhain?

AtebFfosiliau boncyffion a darnau mawr o goed sydd wedi

GweithgareddMapio Cerrig a’r Wal Geiriau, 30mun Cyfunol

Mae disgrifiad o’r gweithgareddau hyn ar dudalennau 19o’r pecyn hwn.

Y fan aros nesafDilynwch y llwybr i’r fan aros nesaf sydd 130m i ffwrdd.

Gwybodaeth gefndir Cwestiynau Posibl

Gweithgaredd

12

Man aros 3 - Y Clogfaen Rhewlifol

Nid yw’r graig wen fawr yma o Gwm Gwrelych yn wreiddiol.Carreg enfawr a gludwyd yma gan iâ yw hon. Yn ystod yroes iâ ddiwethaf, tua 16,000 o flynyddoedd yn ôl, roeddrhewlifoedd mawr yn gorchuddio’r rhan yma o Gymru.Roedd yr hinsawdd ar y pryd yn oer iawn ac roedd haendrwchus o iâ yn gorchuddio rhan helaeth o dde Cymru.Roedd yr iâ wedi dod o’r gogledd ac wedi gorchuddiopopeth, hyd yn oed mynyddoedd uchaf Bannau Brycheiniog.

Mae rhewlifoedd yn rymus dros ben ac mae’r iâ ynddynt yngaled iawn. Maen nhw’n gallu torri trwy’r creigiau syddodanynt yn hawdd iawn i greu dyffrynnoedd. Cerfiwyd yclogfaen mawr gwyn yma o’r ddaear rhywle i’r gogledd oGwm Gwrelych ac fe’i cludwyd yma yn yr iâ! Pan doddodd yrhewlif tua 16,000 o flynyddoedd yn ôl, disgynnodd y clog-faen o’r iâ ac fe’i gadawyd yma! Mae’r iâ caled wedi llyfn-hau’r clogfaen a’i wneud yn grwn.

Mae’n hawdd adnabod y clogfaen am ei fod wedi ei wneud oronynnau gwyn mân a chaled (gofynnwch i’r plant edrych ynagosach ar y garreg). Grut Melinfaen yw’r graig hon. Nidoes unrhyw graig debyg iddi yn y ddaear yng NghwmGwrelych.

Holwch y plantPam ydych chi’n meddwl y gelwir y math yma o graig ynGrut Melinfaen? AtebMae’r graig hon yn galed ac yn arw a gellir ei defnyddio ifalu a melino.

Holwch y plantBeth arall ddigwyddodd pan doddodd y rhewlifoedd? AtebWrth doddi, byddai’r rhewlifoedd wedi ffurfio afonyddanferth. Byddai afonydd pwerus iawn fel y rhain wedicerfio dyffrynnoedd dwfn fel Cwm Gwrelych ac wedisymud creigiau enfawr.

Nid oes gweithgaredd ar gyfer y fan aros yma.

Y fan aros nesafMae’n cymryd rhyw 10 munud i gerdded i Fan aros 4.Dilynwch y llwybr i fyny’r bryn i’r Gât Mochyn. Trowch i’rdde a dilynwch y llwybr a farciwyd. Stopiwch pangyrhaeddwch chi’r Dram Lo.

10.30 am

Gwybodaeth gefndir Cwestiynau Posibl

Gweithgaredd

13

Man aros 4 - Chwarel y Patshys

Dyma’r ardal mwyngloddio hynaf yng Nghwm Gwrelych.Tua 300 mlynedd yn ôl, byddai dynion, menywod a phlantwedi gweithio yma! Roedden nhw’n cloddio haearnfaen, sefcraig sy’n frith o fwyn haearn ac y gellid ei defnyddio igynhyrchu haearn. Mae llawer o greigiau llawn haearn ynyr ardal hon, ac roedd hi’n gymharol hawdd cloddio’rhaearnfaen allan o’r garreg laid meddal gan ddefnyddiocaib a rhaw - doedd yna ddim peiriannau i helpu brydhynny.

Gelwir rhywun sy’n chwilio am fwynau gwerthfawr yn yddaear yn ‘chwiliwr’. Ddechrau’r 18fed ganrif, byddaichwilwyr yn hawlio darn o dir, neu batshyn, oedd ynedrych fel pe gallai fod yn gyfoethog o haearn. Y personhwnnw fyddai biau’r patshyn wedyn, felly os taw DaiMorgan oedd enw’r chwiliwr, “Patshyn Morgan” fyddaienw’r patshyn o hynny ymlaen.

Byddai’r dynion a’r bechgyn yn cloddio i’r ddaear i greupyllau dwfn, ac yn taflu’r holl gerrig o’r pwll i domen fawr.Byddai’r menywod a’r merched yn chwilota drwy’r domenam gerrig gwerthfawr. Byddai “Merched y Patshyn”, fel yroeddent yn cael eu hadnabod, yn gwahanu’r creigiau daoedd yn llawn haearn oddi wrth y cerrig gwastraff - roeddhi’n waith caled.

Câi’r graig haearnaidd dda ei chludo ar dramiau i’r gweith-feydd haearn yn Aberdâr neu Waith Haearn y Wenallt yngNghwmgwrach. Yno, câi’r graig ei malu a’i mwyndoddi mewnffwrnais chwyth. Wrth gynhesu’r graig i ryw 1800 graddCelsiws, mae’r haearn yn toddi ac yn llifo allan fel hylif.Haearn bwrw yw’r enw ar y metel yn y cyflwr hwn.

Holwch y plant Beth oedd oedran y plant oedd yn gweithio yn y Patshys?AtebDoedd hi ddim yn anghyffredin i blant 11 neu 12 oed fodyn gweithio yno.

Holwch y plant Pa liw fyddech chi’n disgwyl i greigiau haearnaidd fod? AtebMae creigiau llawn haearn yn aml yn oren neu’n goch.Mae’r haearn yn rhydu yn y graig ac yn rhoi lliw orenrhydlyd i’r haearnfaen.

Gweithgaredd Cerddwch i’r cylch cerrig sydd tua 100m ymhellachymlaen a rhannwch y dosbarth yn ddau grwp i HelaFfosiliau (1/2 grwp) (Mae disgrifiad o’r gweithgareddauhyn ar dudalennau 21), o’r pecyn hwn a Chasglu Cerrig(1/2 grwp) (Mae disgrifiad o’r gweithgareddau hyn ardudalennau 22). Bydd y grwpiau’n cyfnewid ymhen 30munud.

Y fan aros nesafHEisteddwch wrth y Cylch Cerrig i fwynhau tamaid oginio (12-12:45pm)

Parhewch â gweithgareddau Man aros 4 ar ôl cinio.

11.00 am

Gwybodaeth gefndir Cwestiynau Posibl

Gweithgaredd

© Manchester City Galleries

14

Man aros 5 - Y Mwynglawdd Haearnfaen

Nid y pyllau agored a welsom ni yn Chwarel y Patshys oeddyr unig fannau lle cloddiwyd haearnfaen. Darganfuoddmwyngloddwyr haen oedd yn arbennig o gyfoethog ohaearnfaen yma tua 200 o flynyddoedd yn ôl. Yn hytrachna thorri pwll i gyrraedd yr haearnfaen, torrodd y mwyn-gloddwyr dwnnel yn uniongyrchol i’r llechwedd. Fel hyn,byddai’r mwyngloddwyr wedi dilyn yr haen gyfoethog ohaearnfaen ac wedi osgoi unrhyw greigiau diwerth.Roedden nhw’n defnyddio caib a rhaw i gloddio a chan-hwyllau i oleuo’r ffordd! Roedd hi’n waith caled apheryglus dros ben.

Yn ystod y blynyddoedd maith ers i’r mwynglawdd gau,mae’r fynedfa wedi dymchwel. Yn aml iawn, byddai toeon ymwyngloddiau haeanfaen yn dymchwel â’r dynion yn dal ifod dan ddaear.

Holwch y plantSut ydych chi’n meddwl byddai’r mwyngloddwyr yn ceisioatal toeon y mwyngloddiau rhag dymchwel pan oeddennhw danddaear? AtebByddai’r mwyngloddwyr naill ai’n gadael pileri o graig igynnal y to neu’n defnyddio darnau o bren o’r enw pystpwll. Dangoswch y llun o’r mwyngloddwyr wrth eu gwaitha’r mwyngloddwyr yn torri coed.

Holwch y plantDydyn ni ddim wedi gweld unrhyw haenau o lo eto. Bleydych chi’n credu y gallen ni ffeindio haen o lo? AtebMae’r gwythiennau mwy trwchus a gwerthfawr o lo felarfer uwchben yr haenau hyn yn rhai o’r creigiau iau.Dywedwch wrth y plant y byddan nhw’n mynd i chwilio amdystiolaeth ohonyn nhw yn nes ymlaen.

Nid oes gweithgaredd ar gyfer y fan aros yma.

Y fan aros nesafDilynwch y llwybr i fyny’r bryn ac i’r dde wedyn dilynwchy llwybr glaswelltog i lawr am tua 100m nes cyrraedd ypanel dehongli.

1.15 pm

Gwybodaeth gefndir Cwestiynau Posibl

Gweithgaredd

15

Man aros 6 - Y Pwll Glo

Mae’r pwll yma’n dra gwahanol i’r mwynglawdd haearnfaenrydych chi newydd ei weld. Dyma fynedfa pwll glo 150 oflynyddoedd oed. Mae sawl gwythïen lo yn yr ardal hon, ernad yw pob un yn drwchus! Roedd y wythïen lo a weithiwydyma tua 60 cm o drwch. Dychmygwch geisio cloddio glowrth orwedd neu benlinio mewn twnnel cyfyng oedd yn ddufel bola buwch, a dim golau ond golau cannwyll.

Roedd mwyngloddio glo hyd yn oed yn fwy peryglus namwyngloddio haearnfaen. Byddai toeon y mwyngloddiau’ndymchwel yn aml a gallai nwyon gwenwynig ddod allan o’rglo. Gallai nwyon pwll glo (“Fire Damp”) achosi ffrwydradaua chynnau tanau dan y ddaear. Cafodd llawer o ddynion eulladd mewn ffrwydradau fel hyn yng Nghwm Gwrelych acyn y cannoedd o byllau glo sydd o gwmpas de Cymru.

Holwch y plantBeth mae’r glowyr wedi ei wneud yn y fan hyn er mwynatal to’r pwll rhag dymchwel? AtebMae’r glowyr wedi leinio waliau a tho’r pwll â cherrig ermwyn eu cynnal a’u gwneud yn ddiogel.

Holwch y plantSut byddai’r glowyr yn cludo’r glo o’r dyfnderoedd ifynedfa’r pwll? AtebMae’r ffaith fod y twnnel i mewn i’r pwll mor fawr ynawgrymu efallai bod y glowyr wedi defnyddio ceffylaupwll i dynnu’r wagenni/dramiau o lo o lawr y pwll i’r wyneb.

Nid oes gweithgaredd ar gyfer y fan aros yma.

Y fan aros nesafEwch trwy’r hen gât haearn a cherddwch 40m i mewn i’rgoedwig fechan. Ar hyd y ffordd, byddwch chi’n cerddeddros yr hen domen lo - sef cerrig gwastraff y pwll glo.

1.25 pm

Gwybodaeth gefndir Cwestiynau Posibl

Gweithgaredd

16

Man aros 7 - Y Tirlithriad

Tirlithriad yw’r ardal goediog wlyb yma. Tirlithriad yw’renw a roddir i le lle mae darnau mawr o graig, pridd a llaidyn llithro i lawr i waelod y dyffryn wrth i lethr brynddymchwel. Gall tirlithriadau fod yn anferth neu’n fachiawn fel yr un rydych chi’n sefyll arno nawr. Gall tirlithri-adau ddigwydd yn sydyn ac yn gatastroffig neu’n arafbach, mor araf nes ei fod yn amhosibl eu gweld yn dig-wydd. Tirlithriad araf yw hwn, mae’r tir o dan eich traedyn dal i symud, gan lithro’n araf bach tua’r afon. Cyn y tir-lithriad, byddai’r llwybr dan eich traed wedi bod tua 10-15metr uwch eich pen - os edrychwch chi i fyny’r bancyntrwy’r coed, fe welwch chi ble roedd y llwybr yn arferbod.

Gall tirlithriad ddigwydd pan ddaw cyfuniad o nodweddionnaturiol at ei gilydd. Mae llethrau serth, holltau yn y graigo dan y ddaear (ffawtiau) a thir gwlyb neu ddyfrlawn ynffactorau cyffredin wrth achosi tirlithriadau.

Holwch y plant Beth ydych chi’n meddwl achosodd y tirlithriad hwn? AtebDyn achosodd y tirlithriad hwn. Cloddiodd y glowyr oeddyn gweithio yn y pwll glo a welsoch chi gynnau yr holl loo’r tir y tu ôl i’r tirlithriad hwn. Pan oedd y pwll yn gwei-thio, roedd ategion pren yn dal y to i fyny, ond dros ganmlynedd, mae’r pren wedi pydru a’r pwll wedi gorlifo. Maepwysau’r creigiau uwchben wedi peri i’r llethr gwympo.

Holwch y plant Pam ydych chi’n meddwl bod y tir mor wlyb? AtebMae’r glaw sy’n disgyn ar y bryn y tu ôl i’r llethr yn suddoi mewn i’r tir, mae’n rhedeg trwy’r holltau yn y graig acyn llifo i mewn i’r hen fwyngloddiau. Pan fo’r mwynglawddyn llawn dwr, mae’n llifo allan o’r ddaear fel tarddell.Roedd y dwr yn ffactor mawr yn y tirlithriad hwn. Iroddy dwr y creigiau mwdlyd, gan helpu iddynt lithro dros eigilydd.

Nid oes gweithgaredd ar gyfer yr fan aros yma.

Y fan aros nesafCerddwch drwy’r goedwig ac i fyny’r grisiau. Trowch i’rchwith ar ben y grisiau, ewch nôl ar hyd trac y fferm athrowch i’r dde. Mae’r fan aros nesaf 100m i ffwrdd.

1.35 pm

Gwybodaeth gefndir Cwestiynau Posibl

Gweithgaredd

17

Man aros 8 - Y Nant Oren

Dwr yn llifo allan o hen fwynglawdd haearnfaen ar ochrarall y llwybr sy’n gyfrifol am greu’r nant oren yma. Rydynni’n gwybod bod hen fwynglawdd haearnfaen yma am eifod wedi ei farcio ar hen fapiau ac am fod olion hendramffordd yma (ewch â’r grwp 30m ymhellach ar hyd ytrac i weld yr hen drawstiau carreg).

Mae’r dwr yn y mwynglawdd yn toddi’r graig haearnfaen o’igwmpas o dan y ddaear. Pan fo’r dwr yn llifo allan o’rddaear, mae’r haearn yn y dwr yn cymysgu gyda’r ocsigenyn yr aer i greu rhwd. Mae’r dwr wedi ffurfio math arall ofwyn stalagmid (calchbost) hefyd. Mae hyn wedi troi gwe-ly’r nant yn grwybr caled o’r enw TWFFA (ewch â’r grwp ilawr ar hyd y llwybr pren i weld y TWFFA).

Holwch y plant Pa broblemau gallai dwr rhydlyd eu hachosi i fywydgwyllt? AtebGall y rhwd orchuddio’r cerrig ar lawr yr afon gan gau’rtyllau bach lle mae creaduriaid bach yr afon yn hoffibyw. Mae’r rhwd yn gallu tynnu’r ocsigen o’r dwr hefydgan dagu tagellau’r pysgod a’u gwneud yn anodd iddyn nhwanadlu.

Holwch y plant Pam mae’r TWFFA yn debyg i grwybr? AtebMae’r Twffa ar ffurf crwybr am fod y mwynau wediffurfio o gwmpas y planhigion sy’n tyfu yma. Mae’n bosiblbod rhai pryfed wedi cael eu maglu yn y deunydd tebyg istalagmid hefyd.

Nid oes gweithgaredd ar gyfer y fan aros yma.

Ewch nôl am y draphont, rydych chi wedi cwblhau eichtaith maes.

1.45 pm

Gwybodaeth gefndir Cwestiynau Posibl

Gweithgaredd

18

Camu nôl mewn Amser

Mae’r creigiau welwch chi heddiw yn hen iawn. Fe’u ffur-fiwyd amser maith cyn oes dyn, y mamothiaid a hyd ynoed y deinosoriaid! Mae’r creigiau hyn yn adrodd storioes pan oedd yr hinsawdd yn drofannol, pan oeddfforestydd yn gorchuddio’r tir a phan oedd glo yn galluffurfio.

Nodyn diogelwchBydd angen i’r plant olaf gerdded cryn bellter (150m) ondbyddwch chi’n gallu eu gweld nhw drwy’r amser.

Y sesiwn lawnEsboniwch bod y grwp wedi cerdded nôl mewn amser i’rCyfnod Carbonifferaidd (tua 300 miliwn o flynyddoeddyn ôl pan oedd rhan helaeth o’r byd o dan fforestyddmawr) a taw enw’r graig maen nhw’n sefyll wrth ei ymylyw Craig Ffarwél. Dyma’r graig hynaf y byddan nhw’n eigweld heddiw – wrth gerdded ymhellach i’r safle, daw’rcreigiau’n iau.

Defnyddiwch yr asetadau o anifeiliaid Carbonifferaidd(Adnodd 2) ynghyd â’r llun o fforest Garbonifferaiddgorsiog (Adnodd 1) i ddangos bywyd cyntefig a’ramgylchedd Carbonifferaidd hynafol.

Gweithgaredd dilynolTrowch gornel o’r dosbarth yn fforest Garbonifferaiddgorsiog. Defnyddiwch y lluniau yn yr adran adnoddau igreu modelau o’r coed a’r planhigion. Allwch chi wneudmodel o was y neidr â lled adenydd o 80cm i’w hongian yneich fforest gorsiog? Beth am ddefnyddio platiau papur ichwilod du o faint go iawn?

Sgiliau Gwyddoniaeth C1,2 Daearyddiaeth LPEP2 UPEP2

CwmpasGwyddoniaeth IO4Daearyddiaeth CO2 AAQ2

Disgrifiad Crëwch linell amser anferth i ddangos pa mor hir yn ôl yffurfiwyd y creigiau a’r Cystradau Glo.

Cyn yr ymweliadCyflwynwch linellau amser. Gofynnwch i’r plant greu llinellamser personol (o’u geni hyd heddiw) o ddigwyddiadau ynystod eu hoes (e.e. dechrau ysgol, colli’r dant cyntaf acati). Crëwch linell amser hanesyddol (y Celtiaid, yRhufeiniaid, Oes Victoria).

Adnoddau ar y safle� Llun fforest Garbonifferaidd (Adnodd 1)� Cardiau digwyddiad wedi eu lamineiddio (Adnodd 3)� Canllawiau ar Linellau Amser (Adnodd 4)� Asetadau o anifeiliaid Carbonifferaidd (Adnodd 2)

Gweithgaredd rhan 1Cychwynnwch ar y prif lwybr o dan y draphont. Rhannwchy plant yn grwpiau a rhowch gardiau digwyddiad wedi eulamineiddio i bob grwp. Esboniwch y digwyddiadau ar bobun o’r cardiau. Gofynnwch i’r plant osod y cardiau ar ffurfllinell, yn eu trefn hanesyddol... gyda’ch cymorth chi.

Gweithgaredd rhan 2Defnyddiwch y llwybr o’ch blaen i greu llinell amserhanesyddol. Defnyddiwch y canllawiau (Adnodd 4) i’chhelpu chi i greu eich llinell amser. Gofynnwch i’r plantgerdded i fyny’r llwybr nes eu bod naill ai wedi cyfrifnifer benodol o gamau neu nes eich bod yn galw ‘stop’. Arôl cyrraedd y lle priodol, gofynnwch i’r plant â’r cardiauaros yn yr unfan a dal y cardiau yn eich wynebu chi. Panfo’r plentyn/grwp pellaf wedi cyrraedd eu lle, ewch â’rplant eraill i fyny’r llwybr tuag atyn nhw, gan gasglu’rgweddill ar hyd y ffordd.

I’w ddefnyddio wrth y Draphont (Man aros 1) 30 mun

Gwybodaeth gefndir

Gweithgaredd

19

Wal Geiriau

Tyfodd fforestydd trofannol y cyfnod Carbonifferaiddmewn delta corsiog mawr. Yn y delta, roedd afonydd anentydd, banciau tywod a gorlifdiroedd a helpoddi greuamrywiaeth o wahanol fathau o waddodion. Trodd y gwa-hanol waddodion hyn yn wahanol fathau o greigiau. Maegwahanol nodweddion, lliwiau a gweadau i’r creigiau hyn.

Nodyn diogelwchGwnewch yn siwr bod y plant yn cadw draw o ymyl yllwybr (Man aros 2), mae yna lethr serth i lawr i’r afon.

Sesiwn lawnDylech atgoffa’r grwp y byddant yn gweld sawl mathgwahanol o graig yng Nghwm Gwrelych a’r cyffiniau. Byddgan bob craig nodweddion gwahanol (caledwch, lliw adwyster). Y nodweddion hyn sy’n penderfynu sut y defny-ddir y graig.

Gweithgareddau dilynol� Ysgrifennwch stori neu gerdd gan ddefnyddio’r geiriau

hyn.� Gwnewch ludwaith neu fodel o garreg frig gan ddefny-

ddio deunyddiau sy’n rhannu’r un nodweddion a’r geiriaua ddefnyddiwyd.

� Llenwch jar coffi yn rhannol â chymysgedd o bridd,tywod, graean, sialc wedi malu a glo wedi ei falu.Llenwch weddill y jar â dwr a siglwch y jar yn egnïol igymysgu’r cyfan. Gadewch i’r cymysgedd setlo (o leiafdros nos). Dylai’r cymysgedd setlo mewn haenau lliwtebyg i’r rhai y gwelsoch chi ar wyneb y graig.

SgiliauGwyddoniaeth DaearyddiaethC2 UPEP1 C3

CwmpasGwyddoniaeth DaearyddiaethTSE 3,5 CO2

DisgrifiadFfeindiwch graig haenog a chrëwch wal o eiriau disgrifi-adol.

Cyn yr ymweliadCopïwch y geiriau disgrifiadol i wneud cardiau fflach, tor-rwch nhw allan a’u lamineiddio (Adnodd 5)

Adnoddau ar y safle� Cardiau geiriau disgrifiadol (Adnodd 5)� Cardiau gwag� Pen ffelt trwchus� Camera digidol

Rhowch gerdyn geiriau disgrifiadol i bob plentyn. Bydd yplentyn cyntaf yn darllen gair ac yn rhoi’r cerdyn i’r athro.Gofynnwch i’r plentyn bwyntio at le ar y wal (y graig) sy’ncyd-fynd â’r disgrifiad. Gosodwch y cerdyn geiriau ar ygraig lle mae’r plentyn wedi pwyntio (e.e. ar wythïen lo gal-lech chi ddisgwyl gweld geiriau fel tywyll, pefriog, du,caenog, bregus, toredig ac ati). Mae’n annhebygol y byd-dwch chi’n gallu defnyddio pob cerdyn wrth bob carregfrig. Gofynnwch i’r plant am ragor o ansoddeiriau.Ysgrifennwch y rhain ar y cardiau gwag a’u gosod yn y llepriodol ar y graig. Ar ôl gorffen, tynnwch lun o’r wal wediei labelu i’w ddefnyddio nôl yn y dosbarth.

Gallwch ddefnyddio hwn wrth sawl man aros 10 mun

Gwybodaeth gefndir

Gweithgaredd

20

Gwneud Mapiau

Mae deall ble mae ffeindio glo, haearn a ffosiliau ynbwysig. Mae daearegwyr yn gwneud mapiau fel bod ybobl sy’n dod wedyn yn gallu adnabod y creigiau o’u cwm-pas a gwybod beth sy’n digwydd o dan wyneb y ddaear.

Ar ôl ychwanegu’r ddaeareg at y map, dangoswch i’r plantsut i fynd ati i fesur ongl y creigiau sy’n codi o’r ddaeargan ddefnyddio’r clinomedr (Adnodd 10). Cofnodwch yrongl a fesurwyd ar y map gan ddefnyddio’r symbol isod.Dylech roi’r ongl a fesurwyd yn lle’r “32” sy’n rhifenghreifftiol. Dylech ychwanegu’r symbol at y map uwch-ben y slabyn o graig a ddarluniwyd. (Adnodd 9)

Nodyn diogelwchBydd gofyn i’r grwp fynd yn agos at y creigiau yn ystod ygweithgaredd hwn. Gwnewch yn siwr bod pawb yn gwisgohet galed.

Sesiwn lawn Mae mapiau daearegol yn defnyddio lliwiau i adnabod ygwahanol fathau o greigiau a’u hoedrannau. Defnyddirsymbolau i ddangos nodweddion daearegol fel plygiadau affawtiau hefyd.

Mae mapiau daearegol yn bwysig am sawl rheswm -

� Er mwyn ffeindio mwynau a deunyddiau crai (cerrig,glo, olew ac ati).

� Er mwyn helpu ffermwyr i ddod o hyd i bridd sy’naddas i dyfu eu cnydau.

� Er mwyn galluogi peirianwyr i adeiladu’r sylfeini cywirar gyfer adeiladau.

� Er mwyn galluogi cwmnïau dwr i wybod sut a ble iffeindio dwr.

Gweithgareddau dilynol Defnyddiwch borth Geowyddoniaeth Arolwg DaearegolPrydain sef http://maps.bgs.ac.uk/geologyviewer iedrych ar ragor o’r ddaeareg yn eich ardal leol.

SgiliauGwyddoniaeth DaearyddiaethC2,3 EP3,4,5 ED1,3 LPEP1,2,3,4 UPEP1,3 I2 C3

CwmpasGwyddoniaeth DaearyddiaethIO7 AAQ3

DisgrifiadY plant i lenwi’r bylchau yn y map sylfaen er mwyn creumap daearegol syml a defnyddio clinomedr cartref i gofn-odi’r onglau.

Cyn myndGwnewch glinomedr gyda’r plant (Adnodd 10) a dangoswchiddynt sut i’w ddefnyddio i fesur onglau’r llethrau.Dywedwch wrthynt fod 0 yn llorweddol a 90 gradd yn fer-tigol

Edrychwch ar fap daearegol o Gymru (Adnodd 11) i weldbeth sy’n wahanol rhwng y map yma a map topograffaiddcyffredin yr Arolwg Ordnans. Chwiliwch am Gwm Gwrelychar y map. Defnyddiwch yr allwedd i ganfod oedran ycreigiau.

Adnoddau ar y safle� Map Sylfaen (Adnodd 9)� Clinomedr cartref (Adnodd 10), un i bob dosbarth (cym-

rwch droeon i’w ddefnyddio) � Pensil� Pensiliau lliw� Clipfyrddau

Dywedwch wrth y plant eu bod yn mynd i helpu i greu mapdaearegol.

Esboniwch i’r plant taw lluniau o’r tir o’r awyr yw mapiaudaearegol. Gan ddefnyddio’r map sylfaen (Adnodd 10)gofynnwch i’r plant ddarlunio’r creigiau y maent yn eugweld wrth bob man aros. Ychwanegir y ddaeareg trwyddarlunio’r siapau (polygonau/selsig) yng nghyd-destun yllwybrau a’r nodweddion eraill a welir ar y map sylfaen.Gallai hyn edrych yn debyg i hirsgwar bychan ar gyfernodwedd unigol neu ruban hir am wyneb clogwyn.

I’w ddefnyddio ym Mannau Aros 2 a 4 15 mun

32

Gwybodaeth gefndir

Gweithgaredd

21

Hela Ffosiliau

O’r holl gerrig sydd yma, y cerrig llaid sy’n cynnwys yffosiliau planhigion gorau. Mae cerrig llaid yn llawngronynnau mân a fyddai wedi setlo allan o’r dwr corsiogyn araf bach. Byddai’r gronynnau bychain bach o laidwedi claddu’r dail, y brigau a’r planhigion eraill oedd ynsyrthio i mewn i’r dwr corsiog, gan eu hatal rhag pydru.Byddai’r gwaddodion mân wedi cadw manylion lleiaf yplanhigion wrth galedu. Heddiw, 300 miliwn o flynyd-doedd yn ddiweddarach, ffosiliau hardd yw’r planhigion

Gweithgaredd Chwilio am blanhigion ffosiledig 300 miliwn o flynyddoeddoed trwy hollti carreg laid. Ar ôl rhoi offer diogelwch i’r plant, gofynnwch iddyn nhwfynd i chwilio am blanhigion ffosil bach yn y domen ogreigiau. Cofiwch, does dim sicrwydd y byddwch chi’nffeindio unrhyw ffosiliau!

Nodyn am ddiogelwch:Mae’r Canllawiau Diogelwch dros y ddalen.

Sesiwn lawnBeth ydych chi wedi ei ffeindio? Defnyddiwch yCanllawiau ar Greigiau a Ffosiliau (Adnodd 6) i’ch helpuchi i adnabod y pethau y mae’r plant yn eu ffeindio. Maeplanhigion byw yn llawn carbon am eu bod nhw’n tynnucarbon deuocsid o’r atmosffer. Roedd fforestydd ycorsydd Carbonifferaidd yn anferth ac roedden nhw’ntynnu llawer iawn o garbon deuocsid o’r atmosffer. Pan fufarw planhigion y fforestydd, cafodd y carbon ei gloi odan y ddaear, gan greu glo. Esboniwch i’r plant bod euffosiliau’n ddu am eu bod yn cynnwys carbon.

Gweithgaredd dilynolGall y grwp fynd â’u creigiau a’u ffosiliau nôl i’r ysgol i’wgosod yn eu Blwch Casglu Amgueddfaol (Adnodd 8).

NodynCofiwch sicrhau bod yr holl offer daearyddol gennycha’ch bod yn ei ddychwelyd mewn cyflwr da.

Disgrifiad Gweithgaredd ymarferol i gasglu creigiau gan ddefnyddiooffer daearegol go iawn.

Cyn myndTrefnwch gasglu morthwylion daearegol, hetiau caled,gogls a sbectol diogelwch i’r plant gan y SefydliadPrydeinig er Cadwraeth Ddaearegol.Ffôn 029 2057 3305.

Adnoddau ar y safle� Bagiau i gludo’r sbesimenau adref.

I’w ddefnyddio yn Chwarel y Patshys (Man aros 4) 30 mun

Gwybodaeth gefndir Gweithgaredd

22

Casglu Cerrig

Creigiau gwaddodol yw holl greigiau Cwm Gwrelych. Maehyn yn golygu eu bod wedi eu gwneud owaddodion/gronynnau o greigiau hyn. Yn ystod y CyfnodCarbonifferaidd 300 miliwn o flynyddoedd yn ôl, roeddcreigiau Cwm Gwrelych yn ffurfio mewn delta trofannol,corsiog, mawr. Roedd afonydd mawr yn cludo tywod, silt,a llaid ar draws y gwastatir corsiog helaeth. Roeddfforestydd yn gorchuddio’r dirwedd gorsiog ac yn goll-wng llystyfiant marw a phwdr i’r dyfroedd corsiog.Roedd gwahanol fathau o greigiau yn ffurfio o dan ygwahanol amodau – tywodfaen lle’r oedd afonydd, nenty-dd a dwr yn llifo, cerrig llaid lle roedd dwr llonydd adwfn a glo lle’r oedd llawer o lystyfiant a’r dwr yn ddisy-mud.

Ceisiwch ddod o hyd i sbesimenau bach (maint pêl golff)o dywodfaen, carreg laid, haearnfaen a glo. Ni fyddangen y morthwylion arnoch chi i wneud hyn am foddigonedd o ddarnau bach o’r creigiau hyn o gwmpas y lle.

Nodyn diogelwch:Cyfeiriwch at y Canllawiau Diogelwch dros y ddalen.

Sesiwn lawnBeth ydych chi wedi ei ffeindio? Defnyddiwch yCanllawiau ar Greigiau a Ffosiliau (Adnodd 7) i’ch helpuchi i adnabod y cerrig y mae’r plant yn eu ffeindio. Arddiwedd y gweithgaredd, galwch y grwp at ei gilydd agwnewch yn siwr eu bod nhw’n gwybod sut mae pob matho graig yn edrych!

Atgoffwch y plant taw creigiau gwaddodol yw’r hollgreigiau a geir yma. Creigiau sy’n cynnwys gronynnaubychain bach o greigiau eraill sydd wedi malu a phlanhi-gion marw yw’r rhain. Atgoffwch nhw eu bod yn helpu igreu gwaddodion trwy dorri/hollti creigiau ac y gallai’rrhain greu creigiau newydd yn y dyfodol.

Gweithgareddau dilynolGall y grwp fynd â’u cerrig nôl i’r ysgol i’w gosod yn euBlwch Casglu Amgueddfaol (Adnodd 8).

NodynCofiwch sicrhau bod yr holl offer ddaearyddol gennycha’ch bod yn ei ddychwelyd mewn cyflwr da.

Disgrifiad Casglu cerrig.

Cyn myndEdrychwch ar y gwahanol fathau o gerrig yn eich ysgol a’rcyffiniau. Ceisiwch ddarganfod pa ddeunyddiau adeiladusy’n naturiol a pha rai a wnaed o law dyn.

Adnoddau ar y safle � Bagiau i gludo’r sbesimenau adref.

I’w ddefnyddio yn Chwarel y Patshys (Man aros 4) 30 mun

Gwybodaeth gefndir Gweithgaredd

23

Canllawiau ar Gasglu Cerrig

Mae’n bwysig iawn eich bod yn casglu cerrig a ffosiliaumewn ffordd ddiogel a chyfrifol. Mae Cwm Gwrelych ynSafle Daearegol o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig. Maehyn yn golygu bod daeareg y lle gyda’r gorau yn y wlad. Adweud y gwir, mae creigiau Cwm Gwrelych yn unigryw aco bwys rhyngwladol. Mae’n hynod o bwysig felly sicrhaunad ydych chi a’ch grwp yn effeithio gormod ar ysafle wrth grwydro ac wrth edrych ar y creigiau.

Wrth y creigiau

� Sicrhewch eich bod chi, a phob aelod o’r grwp, yngwisgo het galed a gogls/sbectol diogelwch.

� Gweithiwch mewn grwpiau bychain.

� Clustnodwch le gwaith i bob plentyn. Mae damweiniau’nfwy tebygol o ddigwydd pan fo plant yn gweithio (ynmorthwylio neu’n naddu) mewn lle cyfyng.

� Chwiliwch am blanhigion ffosil yn y cerrig llaid a’r cer-rig eraill sydd wedi disgyn yn hytrach na morthwylio arwyneb y graig.

� Mae cerrig bach yn haws i’w torri ac mae mannau gwanarnynt yn aml – rhowch gynnig ar y rhain yn gyntaf.

� Er mwyn hollti’r cerrig yn lân, defnyddiwch y cyn neuochr finiog y morthwyl daearegol.

� Rhaid gweithio’n fanwl er mwyn torri cerrig yn lân.Mae trawiadau bychain yn fwy diogel, ac yn fwy effei-thiol o lawer, na thrawiadau mawr caled gan siglo’rmorthwyl yn wyllt. Mae’n anghyffredin iawn dod o hyd iffosiliau da mewn creigiau y mae angen eu taro’n galed,fel tywodfaen.

Bydd y canllawiau hyn yn helpu i’ch cadw chi, eich grwp a’rcreigiau yn ddiogel.

Y ffordd fwyaf diogel o gasglu cerrig a ffosiliau ywtrwy chwilio ar y llawr islaw’r brigiadau creigiog. Yma,mae amrywiaeth o gerrig o fewn cyrraedd hawdd, hydyn oed i’r plant lleiaf, ac mae rhai ohonyn nhw’n cyn-nwys ffosiliau.

Efallai y bydd angen torri rhai o’r cerrig hyn gan ddefnyd-dio morthwylion daearegol arbennig. Gallwch fenthygcynion a morthwylion, ynghyd â hetiau caled a gogls/sbec-tol diogelwch gan y Sefydliad Prydeinig er CadwraethDaearegol.

Ewch a bagiau casglu neu fagiau brechdanau gyda chi ermwyn cludo’r sbesimenau adref.

Nodiadau DiogelwchGwybodaeth Allweddol

24

Rhwbio Ffosiliau 30 munI’w ddefnyddio yn Chwarel y Patshys (Man aros 4)

Cefndir Gweithgaredd

Y cyfnod Carbonifferaidd oedd y cyfnod cyntaf yn haneshir y byd pan esblygodd a llewyrchodd planhigion ar y tirgan greu fforestydd trofannol helaeth. Cafodd y planhi-gion hyn eu cadw yn y creigiau meddal ar ffurf ffosiliau.

DisgrifiadFfeindiwch y 7 ffosil cudd a chymrwch rwbiad o bob un.

Cyn myndDefnyddiwch eich gwersi celf i ymarfer gwneud rhwbi-adau. Chwiliwch am ddail ar dir yr ysgol a gwnewch rwbi-adau ohonynt.

Adnoddau ar y safle� Llyfrau ysgrifennu

� Creons cwyr

SgiliauGwyddoniaeth DaearyddiaethC1 UPEP3

Cwmpas Gwyddoniaeth DaearyddiaethIO4 CO2

Mae’r 7 plât rhwbio metel wedi eu gwasgaru o amgylchardal Chwarel y Patshys. Anogwch y plant i wneud rhwbi-adau o bob un o’r platiau ffosiliau y maent yn eu ffeindio.I wneud rhwbiad, gosodwch dudalen o lyfr ysgrifennudros ben y plât, a rhwbio creon neu bensil dros y papur.

Mae’r 7 plât rhwbio’n darlunio pryfyn prin o’r cyfnodCarbonifferaidd a 6 o’r planhigion ffosil mwyaf cyffredina geir yng Nghwm Gwrelych. (Gallech chi ddod o hyd ienghreifftiau go iawn o’r rhain yn ystod eich gweith-gareddau eraill) (Adnodd 6).

Sesiwn lawnCymharwch y rhwbiadau o’r planhigion ffosil gyda’r plan-higion y ffeindiwch chi yng Nghwm Gwrelych heddiw.Gofynnwch i’r grwp chwilio am blanhigion byw sy’n edrychyn debyg i’r planhigion yn y rhwbiadau. Mae rhedyn,conifferau a marchrawn yn berthnasau modern i’r henblanhigion Carbonifferaidd. Welwch chi ddim ffosiliau olaswellt, planhigion blodeuol na choed llydan-ddeiliog yngnghreigiau’r Cystradau Glo am i’r rhain esblygu’n fwydiweddar.

Gweithgareddau dilynolNôl yn yr ysgol, rhowch gynnig ar wneud eich platiau rhw-bio eich hun gan ddefnyddio clai sy’n sychu neu blastrParis. Beth am wneud platiau o’r dail y ffeindiwch chi ardir eich ysgol?

25

Addasu eich ymweliad â Cwm GwrelychOs ydych chi am wyro oddi ar y canllawiau ar eich taithmaes neu addasu eich ymweliad, mae cyfleusterau ych-wanegol y gallech chi fanteisio arnynt ar y safle.

Dyma dri gweithgaredd posibl y gallech chi eu gwneud ar ydiwrnod neu ddychwelyd i’w gwneud ar ddiwrnod arall.

Llwybr Geo-Dreftadaeth Cwm Gwrelych. Dyma’r llwybr sy’n tywys ymwelwyr o gwmpas y 10 paneldehongli (byddwch chi wedi pasio nifer ohonynt ar eichtaith maes). Bydd y llwybr hwn yn mynd â’ch grwp ychydigymhellach i fyny’r afon y tu hwnt i Fan Aros 8, y NantOren. Bydd hyn yn cymryd tua 30 munud.

Taith Atgofion Merfyn. Mae’r llwybr sain 8 pwynt yma’n cynnig darlun hynod ohanes Cwm Gwrelych o safbwynt personol. Mae’n rhoi cipar fywyd a hanes y bobl sydd wedi gweithio, chwarae achrwydro yma. Mae map o lwybr Merfyn ar gael (Adnodd 12)

Gweithgaredd Rhwbio Ffosiliau. Yn Chwarel y Patshys a’r cyffiniau mae 7 plât rhwbio sy’ndarlunio Ffosiliau nodweddiadol y Cystradau Glo. MaeCanllawiau ar y Gweithgareddau yn y pecyn hwn. (Adnodd6)

Gallech ystyried cyfuno’r ymweliad hwn ag ymweliadau agatyniadau daearegol lleol eraill. Gallech ymweld agAmgueddfa Lofaol Cefn Coed, Big Pit, Parc Treftadaeth yRhondda neu ffonio’r Sefydliad Prydeinig er CadwraethDdaearegol ar 029 2057 3305 er mwyn ceisio trefnuymweliad â safle cloddio glo brig yn yr ardal.

26

Adnoddau ar gyfer Gwaith DilynolLlyfrau

Rockwatch www.rockwatch.org.uk

Gwefan wych ar gyfer plant ac athrawon! Llu o weithgareddau rhyngweithiola chanllawiau. Clwb helwyr creigiau ar gyfer daearegwyr amatur.

Arolwg Daearegol Prydain www.bgs.ac.uk

Yr adnodd ar gyfer mapiau daearegol, cofnodion hanesyddol a llenyddiaeth.Adnoddau addysg datblygedig i bawb o bob oedran.

Fforwm Addysg y Gwyddorau Daear www.bgs.ac.uk/esef/home.html

Grwp o sefydliadau sy'n hyrwyddo gwyddorau daear ar bob lefel. Mae grwpCymru yn cwrdd yn chwarterol yn Amgueddfa Cymru. Mae'r cyfarfodydd ynrhai agored.

Earth Learning Idea www.earthlearningidea.com

Joint Earth Science Education Initiativewww.rsc.org/education/teachers/learnnet/jesei/index2.html

The Pebble in My Pocket: A History of Our Earth

Llyfr hanes i blant sy'n dilyn trywydd carreg fach o'i chyfnod mewn llosg-fynydd i'r coedwigoedd cyntefig; wedi hynny bydd dinosoriaid yn sathruarni, rhewlifoedd yn ei llusgo a phreswylwyr ogofâu yn ei chodi.

Hooper, Meredith/ Coady, Christopher ISBN 0670862592

Geology Rocks!

Yn llawn gweithgareddau daearegol gwych, sy'n hawdd i blant eu gwneud yny dosbarth. Mae'r gweithgareddau yn egluro popeth yn cynnwys glo, llosg-fynyddoedd a daeargrynfeydd, gwych!

Cindy Blobaum a Michael Kline ISBN9781885593290

Gwefannau

27

Gweithgareddau EraillMae coetir Cwm Gwrelych yn lle gwych sy'n cynnig llawer o gyfleoedd awyr agored ar gyfer ysgolion.

Gallech ystyried defnyddio'r safle ar gyfer un o'r gweithgareddau hyn.

Dipio mewn pyllau

Teithiau cerdded natur

Celf a Chrefft Amgylcheddol

Cyfeiriannu

Hela Pryfed

Ymarferion datrys problemau

Barddoniaeth a straeon

Cadwraeth ymarferol

Teithiau cerdded tywysedig

Picniciau

Teithiau cerdded hanesyddol

28

ResourcesAdnodd 1Llun o goedwig gorsiog Garbonifferaidd

Adnodd 2Asetad anifeiliaid Carbonifferaidd

Adnodd 3Cardiau digwyddiadau llinell amser

Adnodd 41af Y presennol 0 = Plentyn yn sefyll wrth y bont 2ail Celtiaid/ 2000 o flynyddoedd = Plentyn yn sefyll wrth

Rhufeiniaid yn ôl ymyl y cyntaf3ydd Diflaniad Mamothiaid 10,000 o flynyddoedd = plentyn yn sefyll wrth y

yn ôl myl y ddau cyntaf4ydd Esblygiad dyn 2 filiwn o flynyddoedd = plentyn yn sefyll 1m

yn ôl (2 gam) i ffwrdd5ed Diflaniad Dinosoriaid 65 miliwn o flynyddoedd = plentyn yn sefyll 32m (65 cam)

yn ôl i ffwrdd6ed Y Dinosoriaid Cyntaf 230 miliwn o flynyddoedd = plentyn yn sefyll 115m (230 cam)

yn ôl i ffwrdd7fed Coedwigoedd trofannol 300 miliwn o flynyddoedd = plentyn yn sefyll 150m (300 cam)

yn ôl i ffwrddYn ôl y raddfa hon 1cm = 20,000 o flynyddoedd... sef 2 filiwn o flynyddoedd y metr - tua 1 miliwn oflynyddoedd i bob cam plentyn!

Ffurfiodd y ddaear 4.6 Biliwn o flynyddoedd yn ôl. Gan ddefnyddio'r raddfa uchod, byddai'n rhaidlleoli plentyn 1.5 milltir i ffwrdd i gynrychioli'r cyfnod pan ffurfiodd y ddaear.

Adnodd 5Cardiau Geiriau Disgrifiadol Tywyll Caled Llathredig Afloyw Pwl Bras Ar oleddf Caenog Gloyw Llyfn Gludiog Talpiog Perfiol Golau Briwsionllyd Tenau Du Disglair Holltedig Haenog Grutiog Tywodlyd Ffibrog Blociog Metalaidd Anwastad Gronynnog Trwchus Garw Goleddfol MeddalGwydraidd

Adnodd 6Canllaw i Helwyr Ffosiliau

Adnodd 7Math o Graig

Adnodd 8Templed sleid ddail

Adnodd 9Esiampl o Fap Sylfaen o Ddaeareg

Adnodd 10Gwneud eich Clinomedr eich hun

Resource 11Map o Ddaeareg Cymru

Resource 12Llwybr Atgofian Merfyn

Resource 13Enghraifft o asesiad risg a thempled

Adnodd 1

H Amgueddfa Cymru

Arnodd 2

Arnodd 3

Diwrnod

Presennol

Rhufeinw

yr/Celtiai

Arnodd 3

Dif

lani

adM

amot

hiai

d

Dyn

yn

Esbl

ygu

Arnodd 3

Diflaniad

Dinosoriaid

Dinosoriaid

Cyntaf

Arnodd 3

Coedwig

Drofannol

Arnodd 4 - Llinell Amser

1af Diwrnod Presennol 0 = rhowch y plentyn ar y bont

2il Rhufeinwyr/Celtiaid 2000 mlynedd yn ôl = rhowch y plentyn drws nesaf i'r cyntaf

3ydd Diflaniad Mamothiaid 10,000 mlynedd yn ôl = rhowch y plentyn drws nesaf i'r ail

4ydd Dyn yn Esblygu 2 miliwn o flynyddoedd yn ôl = rhowch y plentyn 1 m (2cam) i ffwrdd

5ed Diflaniad Dinosoriaid 65 miliwn o flynyddoedd yn ôl = rhowch y plentyn 32 m (65cam) i ffwrddy

6ed Dinosoriaid Cyntaf 230 miliwn o flynyddoedd yn ôl = rhowch y plentyn 115 m(230cam) i ffwrdd

7fed Coedwigoedd Trofannol 300 miliwn o flynyddoedd yn ôl = rhowch y plentyn 150 m (300cam) i ffwrdd

Yn y raddfa hon 1 cm = 20,000 o flynyddoedd.... Dyna 2 miliwn o flynyddoedd y metr - mwyna thebyg 1 miliwn o flynyddoedd pob cam y plentyn!

Ffurfiwyd y ddaear 4.6 biliwn o flynyddoedd yn ôl. Gan ddefnyddio'r raddfa uchod, byddrhaid i blentyn wedi'i leoli/ei lleoli i gynrychioli ffurfiad y ddaear sefyll 1.5 milltir i ffwrdd.

Arnodd 5

Tywyll

Diflas

Llachar

Disglair

Du

Grudiog

Metelaidd

Garw

Arnodd 5

Arnodd

Bras

Esmwyth

Golau

Sgleiniog

Tywodlyd

Anwastad

Dipio

Arnodd 5

Wedi ei sgleinio

Ar osgo

Mat

Briwsionllyd

Ffibrog

Gronynnog

Meddal

Wedi torri

Arnodd 5

Haenog

Talpiog

Gludiog

Blocyn

Tenau

Trwchus

Haenau

Gloyw

Canllaw i Helwyr FfosiliauDyma'r ffosiliau y gallwch chi a'ch grwp ddod o hydiddynt yn Cwm Gwrelych. Mae pob un ohonynt yn rhan-nau o blanhigion carbonifferaidd sy'n 300 miliwn o flyny-ddoedd oed.

Arnodd 6

Dail Rhedyn a Ffrondau

Sigilaria – Rhisgl

Stigmâu - Gwreiddiau

Marchrawn (Calamitau)

Mae pryfed ffosiledig yn brin iawn, fellybyddwch chi’n lwcus iawn i ffeindio un.

Lepidodendron – Rhisgl

Coesynnauems

Arnodd 7

Math o Graig: GloDisgrifiad: Craig waddodol ddu ddisglair sy’n ddeunydd planhigol cadwedig bron yn gyfan gwbl. Mae glo yn dan-wydd ffosil gwerthfawr iawn. Mae glo Cwm Gwrelych o ansawdd uchel iawn ac mae’n llosgi’n lân iawn.Glo carreg yw e.

Nodweddion Arbennig Creigiau

Ffurfir glo o groniadau o ddeunydd organig planhigol. Drosfiloedd lawer o flynyddoedd byddai llystyfiant coedwi-goedd corsiog y cyfnod Carbonifferaidd wedi tyfu, gwywoa syrthio i mewn i ddyfroedd llonydd corsiog y delta.

Yn y dwr corsiog, ni fyddai'r llystyfiant wedi pydru oher-wydd diffyg ocsigen. Byddai trwch anferth y deunydd plan-higol hwn wedi cronni i ffurfio mawn.

Mawn yw'r cam cyntaf yn y broses offurfio glo a gall gymryd 1,000 oflynyddoedd i ffurfio haen o fawn1m o drwch. Cywasgir y mawn drosamser ac mae'n cymryd 11m o fawn iffurfio gwythïen lo 1m o drwch. Erbod glo yn ddeunydd organig yngyfan gwbl, mae'n anarferol dod ohyd i ffosiliau gan fod y planhigionwedi'u cywasgu.

Sut y gallai edrych yn y maes

Y lle gorau i weld y glo yma yw wrth y Dram Lo.

Arnodd 7

Math o Graig: HaearfaenDisgrifiad:Craig drom lliw oren/rhwd sy'n cynnwys hyd at 30% o haearn. Ceir haearnfeini mewn bandiau felarfer o fewn y garreg laid feddal. Ar un adeg cloddiwyd haearnfeini yn fasnachol er mwyn cynhyrchu

Nodweddion Arbennig

Llifodd dwr a oedd yn cynnwys llaw-er o haearn drwy waddod cors lleid-iog y delta cyn iddo ffurfio'ngreigiau. Yn dilyn cyfres o adweithi-au cemegol, datblygodd mwynau aoedd yn cynnwys llawer o haearn iffurfio cnepynnau.

Sut y gallai edrych yn y maes

Ardal 4 yw'r lle gorau i weld cnepynnau haearnfeini

Cloddiwyd a gweithiwydhaearnfeini yn neCymru ymhell cyn i logael ei gloddio. Cafoddei falurio a’i fwyndoddimewn ffwrneisi chwythledled de Cymru.

Arnodd 7

Mae cerrig llaid yn aml yn ffosilifferaidd. Daw'r lliw tywyll o'rholl ddeunydd organig sydd wedi'i gloi yn y graig.

Mae'r deunydd organig hwn yn aml yn ficrosgopig, ond yn aml,ceir darnau mwy o ddeunydd organig. Roedd y gwaddodion llaid achlai mân a oedd wedi gwaelodi o ddyfroedd corsiog delta'rHaenau Glo yn berffaith ar gyfer cadw deunydd planhigol.

Dyma rai o'r ffosiliau a geir yn aml yng nghreigiau’r cerrig llaid.Mae manylion cain y planhigion hyn wedi eu cadw oherwyddiddynt gael eu hamgylchynu gan y gwaddodion meddal a mân a’ucladdu ynddynt.

Math o Graig: Carreg laid Disgrifiad:Craig lwyd tywyll waddodol feddal. Mae'n cynnwys gronynnau bach iawn o silt, clai a llaid. Fe'i ffurfi-wyd (dyddodwyd) mewn dwr lle nad oedd fawr o lif. Yn aml mae gan garreg laid lawer o haenau tenau afyddai wedi cronni'n araf dros filoedd o flynyddoedd.

Sut y gallai edrych yn y maes

Ardal 4 yw'r lle gorau i weld carreg laid

Nodweddion Arbennig Creigiau

Dyma rai o'r ffosiliau a geir yn aml yng nghreigiau’r cerrigllaid. Mae manylion cain y planhigion hyn wedi eu cadwoherwydd iddynt gael eu hamgylchynu gan y gwaddodionmeddal a mân a’u claddu ynddynt.

Arnodd 7

Math o Graig: Tywodfaen Disgrifiad:Craig waddodol galed sy'n cynnwys gronynnau tywod a graean. Wedi'i ffurfio (dyddodi) gan afonydd,mae'r graig hon yn aml yn grychdonnog, ond nid yw'n cynnwys unrhyw ffosiliau da.

Nodweddion Arbennig

Mae tywodfeini yn aml yn grych-donnog. Mae hynny'n arwydd bod ygwaddodion wedi’u dyddodi mewn dwra oedd yn llifo. Weithiau cedwir siâpgwely afon, ac yn aml gellir gweld i bagyfeiriad yr oedd y dwr yn llifo.

Sut y gallai edrych yn y maes

Ardal 2 yw'r lle gorau i weld brigiad tywodfaen

Yn aml ceir cerrig mâna graean mwy o faint arwaelod gwelyau tywod-faen. Mae'r darnaumwy hyn yn dangos bodyr afonydd yn aml ynllifo'n gyflym ac y gal-lent gludo gronynnaumawr.

Mae Tywodfeini'rHaenau Glo yn gerrigadeiladu da.Defnyddiwyd y garreghon i adeiladu llawero'r tai teras a'r ysgo-lion yn ne Cymru.

Arnodd 8

Casg

lwyd

gan

: ....

......

......

......

......

......

..D

yddi

ad: .

......

......

......

......

......

......

......

..M

an c

asgl

u: ..

......

......

......

......

......

......

..M

ath

o gr

aig

neu

ffos

il: ..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Casg

lwyd

gan

: ....

......

......

......

......

......

..D

yddi

ad: .

......

......

......

......

......

......

......

..M

an c

asgl

u: ..

......

......

......

......

......

......

..M

ath

o gr

aig

neu

ffos

il: ..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Casg

lwyd

gan

: ....

......

......

......

......

......

..D

yddi

ad: .

......

......

......

......

......

......

......

..M

an c

asgl

u: ..

......

......

......

......

......

......

..M

ath

o gr

aig

neu

ffos

il: ..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Casg

lwyd

gan

: ....

......

......

......

......

......

..D

yddi

ad: .

......

......

......

......

......

......

......

..M

an c

asgl

u: ..

......

......

......

......

......

......

..M

ath

o gr

aig

neu

ffos

il: ..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Casg

lwyd

gan

: ....

......

......

......

......

......

..D

yddi

ad: .

......

......

......

......

......

......

......

..M

an c

asgl

u: ..

......

......

......

......

......

......

..M

ath

o gr

aig

neu

ffos

il: ..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Casg

lwyd

gan

: ....

......

......

......

......

......

..D

yddi

ad: .

......

......

......

......

......

......

......

..M

an c

asgl

u: ..

......

......

......

......

......

......

..M

ath

o gr

aig

neu

ffos

il: ..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Casg

lwyd

gan

: ....

......

......

......

......

......

..D

yddi

ad: .

......

......

......

......

......

......

......

..M

an c

asgl

u: ..

......

......

......

......

......

......

..M

ath

o gr

aig

neu

ffos

il: ..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Casg

lwyd

gan

: ....

......

......

......

......

......

..D

yddi

ad: .

......

......

......

......

......

......

......

..M

an c

asgl

u: ..

......

......

......

......

......

......

..M

ath

o gr

aig

neu

ffos

il: ..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Casg

lwyd

gan

: ....

......

......

......

......

......

..D

yddi

ad: .

......

......

......

......

......

......

......

..M

an c

asgl

u: ..

......

......

......

......

......

......

..M

ath

o gr

aig

neu

ffos

il: ..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Casg

lwyd

gan

: ....

......

......

......

......

......

..D

yddi

ad: .

......

......

......

......

......

......

......

..M

an c

asgl

u: ..

......

......

......

......

......

......

..M

ath

o gr

aig

neu

ffos

il: ..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Casg

lwyd

gan

: ....

......

......

......

......

......

..D

yddi

ad: .

......

......

......

......

......

......

......

..M

an c

asgl

u: ..

......

......

......

......

......

......

..M

ath

o gr

aig

neu

ffos

il: ..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Casg

lwyd

gan

: ....

......

......

......

......

......

..D

yddi

ad: .

......

......

......

......

......

......

......

..M

an c

asgl

u: ..

......

......

......

......

......

......

..M

ath

o gr

aig

neu

ffos

il: ..

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

......

Plygwch ar hyd y llinellau toredigP

lygw

ch a

r hyd

y ll

inel

lau

tore

dig

Plygw

ch ar hyd y llinellau toredig

Plygwch ar hyd y llinellau toredig

Plygwch yr ochrau

i mewn a styffylwch Plyg

wch y

r och

rau

i mew

n a st

yffylw

ch

Plygwch yr ochrau

i mewn a styffylwchPly

gwch

yr oc

hrau

i mew

n a st

yffylw

ch

Plygwch ar hyd y llinellau toredig

Ply

gwch

ar h

yd y

llin

ella

u to

redi

g

Plygw

ch ar hyd y llinellau toredigPlygwch ar hyd y llinellau toredig

Plygwch yr ochrau

i mewn a styffylwch

Plygwch yr ochrau

i mewn a styffylwchPly

gwch

yr oc

hrau

i mew

n a st

yffylw

ch

Plygw

ch yr

ochra

u

i mew

n a st

yffylw

ch

Arnodd 9

Esiampl o Fap Sylfaen o Ddaeareg

Arnodd 9

Esiampl o Fap Sylfaen o Ddaeareg

Arnodd 10

Sut i wneud ClinomedrSut i wneud eich clinomedr eich hun ar gyfer mesur goleddf creigiau.

Defnyddir clinomedr i fesur onglau. Yn yr achos hwn, onglau'r graig wrth iddi frigio neu godi o’r ddaear. Mae'r onglau hyn yn bwysig i ddaearegwyr gan eu bod yn caniatáu iddynt ddeall yr hyn awna creigiau o dan y ddaear. Gelwir yr onglau hyn yn "oleddf" gan ddaearegwyr. Dyma sut y gallwch wneud clinomedr a mesur onglau/goleddf y creigiau yn y llannerch.

Bydd angen y canlynol arnoch: Un darn o gerdyn caled maint A3 Pin clymu papur pres Darn o gortyn Pwys bach neu dalp bach o glai Torrwch ar hyd y llinell doredig hon

1. Llungopïwch y dudalenhon.

2. Gludiwch y llungopi ar ycerdyn caled.

3. Gosodwch y pin clymupapur ar y cerdyn.

4. Clymwch 20cm ogortyn i'r pin clymupapur.

5. Ychwanegwch bwys(talp bach o glai) i beny cortyn.

Gosodwch y clinomedr ar wyneb ygraig a mesurwch ongl (goleddf)y graig mewn graddau. Bydd ycortyn â phwysau yn hongian ynfertigol ac yn dangos yr oleddf(ar ba ongl y mae'r creigiau ynmynd i mewn i'r ddaear) ar ymesurydd ar ymyl y clinomedr.

Arnodd 11

Map o Ddaeareg Cymru

CARBONIFFERAIDD 354 - 256 MaGrwp Swydd WarwigFfurfio Haenau Glo Uchaf De CymruFfurfio Haenau Glo Canol y Penwynion a Haenau Glo Canol De Cymru (heb wahaniaethu)Ffurfio Haenau Glo Isaf y Penwynion a Haenau Glo Isaf De CymruGrwp Graeanfaen Melinfaen (gweler hefyd MIGR)Grwp Bowland Uchel a Grwp Craven (heb wahaniaethu)Dinantaidd (heb wahaniaethu)

DEFONAIDD 417 - 354 MaCreigiau Defonaidd Uchaf (heb wahaniaethu) Creigiau Defonaidd Isaf (heb wahaniaethu)

SILWRAIDD 443 - 417 MaCreigiau Pridoli (heb wahaniaethu)Creigiau Llwydlo (heb wahaniaethu)Creigiau Gweunllwg (heb wahaniaethu)Creigiau Llanymddyfri (heb wahaniaethu)Creigiau Silwraidd (heb wahaniaethu)

ORDOFIGAIDD 485 - 443 MaCreigiau Ashgill (heb wahaniaethu) Creigiau Caradog (heb wahaniaethu)Creigiau Llanvirn (heb wahaniaethu)Creigiau Arenig (heb wahaniaethu)Tremadog (heb wahaniaethu)Ordofigaidd (heb wahaniaethu)

BGS Copyright Permit IPR/123-89CT

CREIGIAU GWADDODOL A METAMORFFIG ËOSENAIDD - MÏOSENAIDD 55-5 Ma Creigiau Ëosenaidd - Mïosenaidd (heb wahaniaethu)Jwrasig 209 - 176 Ma Grwp Liasig Triasig 248 - 205 Ma Creigiau Triasig (heb wahaniaethu) Permaidd 290 - 248 Ma Creigiau Permaidd (heb wahaniaethu)

CAMBRIAIDD 545 - 485 MaCambriaidd Uchaf, yn cynnwys TremadogCambriaidd CanolCreigiau Cambriaidd Isaf (heb wahaniaethu)

NEOPROTEROSÖIG 1000 - 485 MaCreigiau Metawaddodol Nas Enwyd,Neoproterosöig Creigiau Metamorffig Nas Enwyd,Neoproterosöig

CREIGIAU IGNEAIDD MEWNWTHIOLCreigiau Mewnwthiol Igneaidd Nas Enwyd,Ordofigaidd i SilwraiddCreigiau Mewnwthiol Igneaidd Nas Enwyd,Neoproterosöig

CREIGIAU IGNEAIDD ALLWTHIOLCreigiau Allwthiol Nas Enwyd, SilwraiddCreigiau Allwthiol Nas Enwyd, OrdofigaiddCreigiau Allwthiol Nas Enwyd, CambriaiddCreigiau Allwthiol Nas Enwyd, Neoproterosöig

Arnodd 12

Llwybr Atgofian Merfyn

Mae asesiadau risg yn bwysig. Gellir osgoi problemau posibl drwy gynhyrchu asesiad risg. Maent yn weddol hawdd i'w gwneud cyhyd â’ch bod yn gwybod sut i'wgwneud.

1) Ewch ar ymweliad ymlaen llaw â'r safle gan nodi nodweddion/agweddau a all beri perygl i chi a'ch grwp.2) Ystyriwch yr anafiadau posibl a allai ddigwydd o ganlyniad i bob un o'r peryglon a nodwyd.3) Nodwch ffyrdd y gellir rheoli'r risgiau hyn i leihau'r risgiau o bob perygl4) Gweithiwch allan radd y risg. Beth yw'r Tebygolrwydd (L) y caiff rhywun ei anafu, gyda'r mesurau rheoli risg sydd ar waith?

3 = Tebygol iawn 2 = Posibl 1 = Annhebygol

5) Beth yw’r canlyniad gwaethaf sy'n gallu digwydd o hyd yn sgîl y perygl hwn gyda'r mesurau rheoli risg sydd ar waith (Difrifoldeb (D))??3 = Anaf difrifol/marwolaeth 2 = Anaf canolig/niwed sylweddol 1 = Mân anaf/ mân niwed

6) Er mwyn cyfrifo Gradd y Risg (GR) defnyddiwch yr hafaliad canlynol:

Tebygolrwydd (T) X Difrifoldeb (D)

Cymharwch eich atebion â'r matrics graddio risg gyferbyn.

1 = Risg isel ac yn iawn i gynnal y gweithgaredd.

2,3,4 = Risg ganolig, mae'n iawn ond mae angen monitro’r gweithgaredd âllygad barcud.

6 a 9 = Risg uchel. Ni ddylid caniatáu i'r grwp fynd i mewn i'r ardal nac igynnal y gweithgaredd

7) Ystyriwch a oes angen cymryd unrhyw gamau pellach i leihau'r risg

8) Nodwch pwy fydd yn cyflawni'r camau pellach hyn, a nodwch y dyddiad ycyflawnir y cam gweithredu gofynnol.

9) Llofnodwch yr asesiad risg a nodwch y dyddiad

10) Mae angen diweddaru ac adolygu asesiad risg bob blwyddyn.

Dros y dudalen ceir asesiad risg ar gyfer y safle a gweithgareddau y gallwch eudefnyddio. Mae croeso i chi ychwanegu unrhyw beth arall sydd ei angen yn eich barn chi. Yn ystod eich ymweliad, yn ogystal â chario eich asesiad risg, mae bobamser yn werth mynd â phecyn cymorth cyntaf, ffôn symudol, rhestr gyswllt, gwybodaeth feddygol ar gyfer yr holl blant ac oedolion (yn cynnwys chi eich hun!) ahylif glanhau dwylo.

Sut i gwblhau Asesiad Risg

1Mân

anafiadau/mânniwed

2Anafiadau

Canolig/Niwed syl-weddol

3Anaf

Difrifol/NiwedMawr

2

4

6

1

2

3

3

6

9

1Annhebygol

2Posibl

3Tebygol iawn

Tebygolrwydd

Dif

rifo

ldeb

Matrics Gradd y Risg

Arnodd 13

Arnodd 13

Asesiad Risg Safle Ymweliad Cwm Gwrelych

Rheolaeth grwp da aChyfarwyddiadau. Dylai cyfranog-wyr ddefnyddio goglau a menig

Daear anwastad-llithro a baglu

Cytiau, straencleisio, toriadau achyfergyd

Rheoli'r grwp yn dda. Cymerwch ofal ofannau trafferthus. Sicrhau bod gan ygrwp esgidiau addas cadarn.

2 1 2 M

Llethrau serth,clogwyni, llwybraucul - cwympo

Cytiau, straencleisio, toriadau achyfergyd

Rheoli'r grwp yn dda. Cyfathrebugeiriol da. 1 2 2 M

Aelodau o'rcyhoedd

Cam-drin, ymoso-diadau a chipio

Byddwch yn wyliadwrus, rheoli'rgrwp yn dda ac osgoi gwrthdaro. 1 2 2 M

Afonydd a phyllauBoddi, hainttrwy'r genau,gorwres

Bod yn ymwybodol o berygl.Rheolaeth grwp da. Golchi dwyloar ôl gweithgaredd. Blanced sbâr.

1 3 3 M

Gwastraffperyglus - nod-wyddau a gwydr

Cytiau a heintiauByddwch yn wyliadwrus, gwnewchy grwp yn ymwybodol. Osgoiardaloedd problem

1 3 3 M

Mynd ar goll AmlygiadDewch yn gyfarwydd â'r safle.Cariwch fap. Rheoli grwp.Defnyddiwch system buddy. TrefnuMan Cyfarfod mewn argyfwng.

1 3 3 M

Canghennau sy'ncwympo

Cleisiau, toriadaua chyfergyd

Byddwch yn ymwybodol o dywyddgwyntog a byddwch yn wyliadwrus. 1 3 3 M

CwnCytiau a haintTocsocara oysgarthion

Byddwch yn wyliadwrus. Gwnewch ygrwp yn ymwybodol. 1 3 3 M

Anifeiliaid gwyllta phlanhigion

Pigiadau, brathi-adau, cytiau,crafiadau a niwedi’r llygaid

Gwnewch y grwp yn ymwybodol.Cyfeiriwch at blanhigion peryglus syddangen eu hosgoi. Cariwch wybodaeth fed-dygol sy’n ymwneud â’r plant a chariwchsiswrn tocio.

1 3 3 M

Defnyddiwchoffer daearegol

Manion cerrig yny llygaid, cleisiau,toriadau i’r dwyloa bysedd

2 2 4 M

L S RR L/M/H

Asesydd(wyr) Risg Llofnod (au) Dynodiad

PeryglArwyddocaol

Anafiadau posibl Mesurau rheoli Risg Graddfa Risg Gweithredu pellach sy'n ofynnolBeth sydd ei angen i ddod â'r risg ilawr i lefel dderbyniol?

Cam Gweithredu:Pwy fydd yn cwbl-hau'r camau pellachsy'n ofynnol?

Dyddiad Disgwyl:Erbyn pryd fydd ycam gweithredu yncael ei wneud?

Dyddiad cwblhau:Arwyddo a dyddiounwaith y bydd y camgweithredu wedi caelei chwblhau

Gweler y gwybo-daeth ar ôl y tabl

Tebygolrwydd (L) Difrifoldeb (S)L x S = RR

Arnodd 13

Asesiad Risg Safle Ymweliad Cwm Gwrelych

L S RR L/M/H

Asesydd(wyr) Risg Llofnod (au) Dynodiad

PeryglArwyddocaol

Anafiadau posibl Mesurau rheoli Risg Graddfa Risg Gweithredu pellach sy'n ofynnolBeth sydd ei angen i ddod â'r risg ilawr i lefel dderbyniol?

Cam Gweithredu:Pwy fydd yn cwbl-hau'r camau pellachsy'n ofynnol?

Dyddiad Disgwyl:Erbyn pryd fydd ycam gweithredu yncael ei wneud?

Dyddiad cwblhau:Arwyddo a dyddiounwaith y bydd y camgweithredu wedi caelei chwblhau

Gweler y gwybo-daeth ar ôl y tabl

Tebygolrwydd (L) Difrifoldeb (S)L x S = RR