Bwletin Llên Natur Golwg newydd ar y byd o’n cwmpas

Rhifyn

84Chwefror 2014

50 mlynedd yn ôl Cofio mynd i’r ysgol y diwrnod hwn Mawrth 3 1965, rhyw fore ddigon llwydaidd. Erbyn amser cinio fe

ddechreuodd hi fwrw eira yn drwm, a’r penderfyniad yn Ysgol Dyffryn Nantlle oedd gyrru pawb adref.

Cychwynnais i a chriw o blant eraill o’r Groeslon gerdded am adref - taith o ddwy filltir; ‘roedd y tywydd yn

gwaethygu. Erbyn cyrraedd Garth Dorwen, daeth bws dybl dec Crosville yn araf drwy’r eira. Yr adeg hynny

oedd yna yrrwr a chondyctor ar y bws, ac roedd chwarter ôl y bws yn agored. Fel daeth y bws atom

gwaeddodd y condyctor wrthym am neidio i mewn, gan na all y bws stopio, ag i mewn a ni. Cynhesrwydd o’r

diwedd, a dechreuodd y pibonwy ddod o’n trwynau doddi, a’r eira oedd wedi glynu drosom. Erbyn cyrraedd Y

Groeslon, cawsom orchymyn i neidio oddi ar y bws, gan na allai’r bws aros, a neidio allan bu raid, fel plant,

roedden wedi dysgu’r tric yma ers peth amser. I ffwrdd a ni fesul un fel milwyr yn neidio allan o awyren bron.

Roeddwn yn falch iawn o gyrraedd adref y diwrnod hwnnw. I goroni’r cwbl, roedd y bechgyn blwyddyn gyntaf

yn gorfod gwisgo trwosus cwta i fynd i’r ysgol. Bore drannoeth, awyr las a haul llachar. ‘Roedd yr eira wedi

lluwchio ym mhob man, ac ar y ffordd fawr, roedd y cyngor wedi llwyddo i agor un llwybr o’r ffordd rhwng Y

Groeslon a Phenygroes. Penderfynu`r diwrnod hwnnw mai’r peth doethaf oedd peidio â mynd i’r ysgol.

Beth oedd eich profiad chwi o’r diwrnod hwn, arhosoch yn yr ysgol dros nos ynteu ei mentro hi adref,

gadewch i ni wybod? Ifor Williams

Pont Grog y Borth, 30 Rhagfyr 2014Llun a chapsiynnau: Alun Williams

Roedd hwn yn lun anodd, exposure o 30 eiliad a cheisio peidio llosgi y golau llachar rhag iddynt

droi yn wyn. Roeddwn hefyd angen llanw uchel ac awyr glir tua deg munud cyn i'r awyr droi yn ddu.

White Knight says to Alice,'I heard him then,for I had just completed my design.To keep the Menai Bridge from rust.By boiling it in wine.

Lewis Carrol, Through the Looking Glass

Rhew ar y Migneint

Dyma rew boreuol ar y Migneint - yr Arenig yn ycefndir. -2 radd canradd am 9 y bore, 13 Rhagfyr2014 Gwyn Williams

Caerdydd 1762

Ar ôl Waun Elai mis diwethaf dyma sylw arall am

Treganna (Canton), Caerdydd o’r un llaw:

This mg [morning] ye full moon tide run`d [ran] further and

by a great storm more dangerous than it did for several

yrs past, and meeted with ye flood of ye night past yt

[that]John Jenkin of Canton was in danger of loosing all

his sheep on ye Granges, some of ym [them] drowned

and ye current made great destruction on ye sea walls -

this day cloudy and often heavy showers of rain wind S.W Dyddiadur William Thomas, Michaelston-super-Ely

Pysgodyn clicied ym Mhontllyfni

Corff pysgodyn clicied llwyd Balistes capriscus agafwyd ar y traeth ym Mhontllyfni, Arfon, ar y 20Rhagfyr 2014. Dyma ddywed y wefan “BritishSea Fishing”:

Triggerfish were once a very rare species around all of thecoast – as recently as 2005 a triggerfish being caught inBritish waters made national news, but now triggerfish arebeing caught in the UK more and more often, to the extentthat they are approaching near-common status in certainareas around the southern parts of the British Isles andthere is evidence to suggest that they are making theirway northwards.

Crempogau ia yn yr Alban

....the first time the pancakes, more commonly found in the Antarctic or the Baltic Sea, have been

seen on the River Dee (yn sir Aberdeen)..

Cwt be ar y Foel Gron?

Fe gafodd chwilfrydedd rhai trigolion pentre’r

Waunfawr ei ail-gynnau yn ddiweddar wrth iddynt

geisio dyfalu beth oedd gwir bwrpas y “cwt geifr”

ar ochr y Foel Groen uwchben Nant y Betws. Un

o’r criw oedd Dafydd Whiteside Thomas, a

gyhoeddodd ffrwyth ei ymchwil ym mhapur Bro

Eco’r Wyddfa ym mis Rhagfyr 2014.

Dangosodd Dafydd bod y cwt yn mynd yn ôl i 1816 o leiaf,

ac mae ei gyflwr fel newydd. Ei gasgliad oedd bod

tystiolaeth y gallai fod yn a) cell meudwy (Garmon o bosib),

b) cwt bugail neu c) gwt godro geifr. Nid oedd Dafydd am

gael ei dynnu i unrhyw gyfeiriad gan ddweud wrth y

darllennydd “dewiswch chi!”

Twrci cyntaf Cymru?

Cefais fy sbarduno gan ymweliad Albert, y Twrci,

i stiwdio Galwad Cynnar cyn y Nadolig i edrych

ar gywydd gan Wiliam Cynwal lle mae’n gofyn i

Edwart ap Rhosier (boneddigyn o Riwabon o

deulu Eutun) am dri thwrci, un ceiliog a dwy iâr.

Bu farw Wiliam yn 1587 ac felly mae’n debyg

bod Edwart yn berchen ar rai o’r adar cyntaf i

gyrraedd Cymru. Mae’n amlwg bod yr ‘edn mawr

hynod’, yn enwedig pen y ceiliog, yn gwneud

argraff ddwys ar Wiliam: Edn enbyd yn ei unbaisAcw i syr fal lacâi Sais,A bogail pan fo’n bygwthUwch y trwyn, edrychiad rhwth,A’i dagell wedi digioYn goch fydd dan ei guwch fo.

Ynghylch y cwpled olaf, diddorol nodi’r sylw hwn yn yr

Encyclopedia Britannica:

When males are excited, a fleshy flap on the bill expands, and this,the wattles and the bare skin of the head and neck all becomeengorged with blood, almost concealing the eyes and bill.’

Does dim sôn yma am fwyta twrci ond disodlwyd yr alarchyn raddol yr alarch ar fyrddau’r boneddigion gan y twrci drosy canrifoedd dilynol.

Howard Williams

Wystrys y coed ar arwyddbost capel

Oyster Mushrooms,

Pleurotus ostreatus

growing from the

Chapel name board

of Shiloh Chapel,

Tregarth on

13/12/2014, which I

thought was quite

unusual.

Debbie Evans

A common edible

mushroom. It was first

cultivated in Germany

as a subsistence measure during World War and is now

grown commercially around the world for food. ...contains

statins such as lovastatin which work to reduce cholesterol

Wikipedia

Mor olau, mor hwyr?

Mewn cerdyn post wedi ei ysgrifennu yng

ngyffiniau Abergele yn ôl y marc post, dyddiedig 1

Gorffennaf 1908, dywedodd y cyfaill fel hyn:

"Still alive in spite of the heat! It was absolutely

roasting yesterday [1 Gorffennaf, y cerdyn wedi

ei ddyddio yr 2ail]. I sat in the shade of a

haystack for a long time reading. It was

delightful. It was so light last night that i could

read easily at 1030."

Daeth y rheswm am barhad hwyr y golau y noson honno o

bapur newydd y Llandudno Advertiser 4 Gorffennaf 1908:

THE AURORA BOREALIS. A MAGNIFICENT

SPECTACLE. Wednesday night last, July 1st, will be

remembered and handed down to history as the lightest

on record. At 11 30 it was possible to read the evening

paper on the promenade, and at no time during the night

could it be described as being more than twilight. Some

authorities declare that this was due to a northern day-

break) commonly known as the "Aurora Borealis," a

display that has many times been seen at, Llandudno, but

never with such magnificent effect.....

Malwen yn ei ogof mewn wal

Gofynnais (DB) i Gabriel fel Llydawr o Ffrancwr

os oedd o wedi mwynhau bwyta'r falwen ar ôl

tynnu ei lun (stereoteip hil anghywir mi wn!).

Dyma ei ateb:

Bon, eh bien, j’m’en va manger l’escargot, avec

un béret sur la tête, une baguette de pain devant

moi et un bon rouge! Rassurant, non? GT

Cyfeillachu yn y ffosydd Dydd Nadolig 1914 (rhewi’n gorn, ond dim son am gêm bel droed)

Dearest Mother I am writing this in the trenches in my "dug out" with a wood fire going and plenty of straw it is

rather cosy although it is freezing hard and real Christmas weather - I think? have seen one of the most

extraordinary sites today that anyone has ever seen - about 10 o`clock this morning I was peeping over the

parapet when I saw a German waving his arms and presently two them got out of their trenches and came

towards ours. We were just going to fire on them when we saw they had no rifles so one of our men went out

to meet them and in about two minutes the ground between the two lines of trenches was swimming with men

and officers of both sides, shaking hands and wishing each other a happy Christmas. This continued for about

half an hour when most of the men were ordered back to the trenches for the rest of the day nobody has fired

a shot and the men have been wandering about at will on the top of the parapet and carrying straw and

firewood about in the open - we have also had joint burial parties with a service for some dead - some German

and some ours - who were lying out between the lines..... I have been taking advantage of the truce to improve

my "dug out" which I share with DM Bain the Scotch rugger international an excellent fellow. We put on a

proper roof this morning and now we have got a tiled fireplace and brush wood and straw on the floor. We

leave the trenches tomorrow and I shan`t be sorry as it is much too cold to be pleasant at nights.... 27th I am

writing this back in billets.... the same business continues...

Adref yn Llandudno dyma ysgrifennodd Harry Thomas yr un diwrnod:

Barometer tonight 29.65. The frost has gone & the day without actually rain has been damp and cold. The

wind passing Talyfan & Foel Fras. Very reprehensible for Christmas morning but I rise late 10 a.m. ..... Take

bunches of berried holly to .... grave at Llanrhos.....

Rhyfeddodau Rwmania trwy stamp a cherdyn

Leporele (ysgyfarnog)

ar gerdyn post a

dderbyniwyd o Romania

Nadolig 2014.

Y neges ar y cerdyn

oddiwrth David

Greenslade oedd

"Gwlad llawn

rhyfeddodau mae Romania o hyd - ym mynyddoedd mawr y

Carpats [Mynyddoedd Carpathia] mae'n hawdd dod ar

draws arwyddion eirth - ac mae dynion yn gwisgo fel eirth

cyfnod y Calan..."

Gwylannod Ysgol BrynhyllRhuthun, Ionawr 2015: Dwi wedi sylwi bod na lwythi

o wylanod ger Ysgol Brynhyll (roedd o`n fryn hyfryd

cyn iddynt godi`r

ysgol). Tybed a oes yna

boblogaethau tebyg o

wylanod ger ysgolion

eraill Cymru? Dwi`n

siwr eu bod nhw yn

byw ar wastraff bwyd y

disgyblion

Gwyn Williams

Llun Mehefin 2010:Ar daith Cymdeithas Edward Llwyd i

Gaergybi. Ydy, mae gwylanod yn hoffi hufen ia Magnum !

Alun Williams

Jac lantar

Ai cyfeiriad at y Jac

Lantar yw enw’r

pentref bach ger

Porthmadog? Beth

yw’r dystiolaeth am

jac lantar yng

Nghymru. Pam na

welir byth y ffenomenon mwyach?

Yr unig gyfeiriad yn y Tywyddiadur hyd yma yw hwn o

swydd Northampton:

...saw two 'Will o whisps' last night [neu Jack a lanthorn] - Ihave often seen these vapours or what ever philosophy maycall them..... Dyddiadur John Clare ISBN 1 85754 288-6

Morfa Harlech

Peli tân yn codi efallai yn gysylltedig â ffawt Mochras, Edward Llwyd

hefyd wedi ystryried ffenomenon tebyg yn 1693 Morfa Harlech a

ysbrydolodd efallai Elis Wyn I gyfansoddi'r gweledigaethau tua 1693.

Twm Elias

Image prise le 19 Juillet 2008 lors de la route faite vers Douarnenez. Ici nous sommes à l’ouest de la

rade de Brest, au fond la presqu’ile de Crozon, on va virer à la Pointe des Espagnols (qui ferme la

partie sud de la rade)

Depuis 1992, tous les quatre ans, Brest est le lieux d’une fête maritime que l’on peut qualifier de grandiose. Pendant une

semaine s’y donnent rendez-vous des voiliers venant du monde entier, voiliers-écoles, voiliers historiques, orgueil de

différentes marines… Depuis les plus grands quatre-mâts tels le Sedow ukrainien, le Kruzenstein russe qui font plus de 110

mètre chacun jusqu’aux plus modestes. Bref, plus de 3000 bateaux (oui, trois mille) alignés sur les quais, voguant sur la

rade… Vraiment la fête qui attire près de deux millions de touristes. Vers la fin du séjour toute cette armada appareille et

met le cap sur Douarnenez. Vu de terre ou mieux depuis un autre bateau, le spectacle est époustouflant.

Gabriel Quere [GT]

Gin a thonic?

Sylwch bod llythrennau GT mewn ambell i destun yn golygu

dolen i gyfieithiad trwy Google Translate.

Ystyriwch y brain

Cigfran, ger y Twll Du ar ail ddiwrnod y flwyddyn

newydd, roedd yn ddigon eofn (neu lwglyd) i

ddod atom i hel briwsion mins peis! Gerallt Pennant

Talcen tŷ ym Mhenygroes tua’r un pryd.

Hen adar castiog, cableddus, croch,

Wedi hel ar nos Sul at y Chwarel Goch,

Gan regi a rhwygo ym mrigau'r coed...

Yn ôl cylchgrawn Barn (Rhifyn 623/4), mae

Angharad Tomos wedi dyfynnu TH Parry Williams

ar dalcen ei thy:

“Un dydd” meddai, “daeth Sais heibio, a gofyn am

gyfieithiad. 'Consider the crows - and that's what I did,'

medda fi. Edrychodd y dieithryn yn hurt. Na, nid popeth all

gael ei gyfieithu”.

Gwiddonyn gwrddnerth

Fe wnes i ddarganfod y gwiddonyn yma ar wal

lefn yn yr ardd [ym Mhenygroes y 14 Mai 2014].

Am ei fod yn ymddangos yn farwol rhaid oedd ei

aflonyddu ac, yn wir i chi, symudodd y creadur er

mwyn osgoi y bwli mawr. Maint y corff heb y

trwnc (rostrum) ydoedd 4-5mm. Does'na ddim

gwiddonyn tebyg iddo yn fy llyfr Collin's Pocket

Guide, Insects of Britain and Western Europe.

Nigel Pitts

Yes, a weevil [gwiddonyn] - Cionus scrophulariae. Feeds on

figwort [gwrddnerth]. John Bratton

A dyma weld ar wefan Nature Spot

nad ydi’r chwilen fach yma wedi cael

ei gofnodi ym Mhenygroes o’r blaen.

Ymlaen a fo i’r Ganolfan Gofnodi

Leol COFNOD.

A dyma lun o’r gwrnerth.

(neu y ddeilen ddu dda,

neu dail duon), ond

defnyddir yr enw yn

draddodiadol am

Veronica officinalis a

Prunella vulgaris. Wedi

eu henwi ar ôl Llywelyn

ap Gwrnerth (GPC)

Cyhoeddir Bwletin Llên Natur gan Gymdeithas Edward Llwyd (Rhif Elusen: 1126027). Mae Prosiect Llên Natur ar Facebook a Twitter.

Cysylltwch â ni trwy llennatur@yahoo.co.uk

Cewri Mynydd

Ar 4 Hydref 1804 [soniodd John Wynne Griffith

(1763-1834) o'r Garn, Henllan ger Dinbych] am

daith i gopa'r Wyddfa gyda'i gyfaill William

Withering (1775-1832) drwy gychwyn o Gapel

Curig am hanner awr wedi saith ac ymlaen drwy

Gwm Dyli. Mae'r ffordd hwylusaf a mwyaf

poblogaidd o'r ochr ogleddol erbyn heddiw yn

cychwyn o Ben-y-Pas ar hyd un ai Lwybr y

Mwynwyr neu Lwybr Bwlch-y-moch. Doedd y

sarn ar draws Llyn Llydaw a adeiladwyd gan y

mwynwyr i'r gwaith copr ddim yn bod bryd hynny

ac felly rhaid oedd dilyn glannau deheuol y llyn er

mwyn cyrraedd Llyn Glaslyn. Maent yn cofnodi

ffenomenon [Llyfr ymwelwyr Capel Curig 1801-

1836 Archifdy Gwynedd XM5171/1] a welwyd

tra'n dilyn crib y mynydd. Gelwir y ffenomenon

hon yn 'glorie' yn Saesneg a'r unig enw Cymraeg

y gwn amdano yw 'cewri'r mynydd'. Fe'i gwelir

pan mae cerddwr neu ddringwr yn dilyn cwrs crib

fynyddig uwchben dyfnder yn llawn niwl.

Ymddengys cysgod anferth y cerddwr yn y niwl

oddi tano a phan dywynna'r heulwen arno drwy

orchudd tenau o gwmwl mae enfys fechan i'w

gweld yn amgylchynu ei ben.

Dewi Jones (“Ar Drywydd y Dringwyr” 2010)

A dyma gawr mynydd (ar lun ei gysgod ei hun) a welodd

Jeremy Trumper ar y 6 Ionawr 2005 ar Trum y Ddisgl’

Mwyalchod epilgar a chartrefol

Mae Tom Jones,

Golan wedi bod yn

dyst i bâr o adar

duon (roedd posibl

adnabod yr iar

unigol wrth glwt

bach gwyn ar ei

brest) oedd wedi

nythu yn yr un

nyth dair (hwyrach bedair) blynedd yn olynol.

Dyma ddywedodd Tom: Mae hyn yn mynd yn ôl bedair blynedd... Bu yma am tua4 blynedd yn nythu, a hyn oedd yn ryfeddol roedd yn cael2 i dri nythiad y tymor ac fe roedd gan y beinw ifanc fibgolau ond nid yn hollol wyn hefyd fel eu rhiant. Erbyn hynmae'r gwyn wedi diflannu neu mae'r [unigolyn hwnnw]wedi symud rhywle arall.

Bu i'r iar sydd wedi dod ar ei hôl fod yma 3 blynedd. Bu’ndywyll fel y disgwilir i iar Aderyn du fod ac mae hon eto ynrhyfeddol trwy iddi gael 3 a hyd yn oed 4 nythiad y tymor.

Y tymor 2014 cafodd 4 nythiad o gywion yn yr un un nythyn yr hen gwt ieir. Roedd y cywion o gwmpas yr ardd amgyfnod tra roedd hi yn eistedd yr ail nythiad wedyn felroedd yr ail yn barod i adael y nyth roedd y rhai cyntaf yncael eu herlid oddi yma a felly pob nythiad tan ypedwerydd, mae epil y nythiad olaf yn dal o gwmpas onddim golwg o'r iar. Felly fe fagwyd 4 cyw i bob nythiad ac fewelais fod yr rhain wedi tyfu i fyny yn oedolion bron, 16 ogywion i gyd mewn un tymor. Tybed oes rhywyn arallwedi sylwi ar rhywbeth tebyg? Ydi hyn yn rhyw fath orecord i'r Aderyn du?

Cofnododd Tom hynt yr adar ers 2011 yn y

Tywyddiadur. Mae’r hanes yn annisgwyl efallai gan

fod adar mân fel arfer yn codi nyth o’r newydd i bob

deoriad oherwydd, yn ôl pob damcaniaeth, y peryglon

afiechyd a thynnu sylw gelynion. Mae’n debyg bod

ffrwythlondeb y par(au) yn yr ardd hon (rhwng 10 a 14

nythaid dros bedair blynedd) yn tystio i dywydd ffafriol

y blynyddoedd dan sylw. Llun ar y brig gan Gareth Pritchard, Llandudno

Glaw Pelcomb, Penfro 2014

.... mewn dau le, un yn y gogledd (Llanfaglan, glas, Caernarfon 2km o’r môr, gan Ifor Williams) a’r llall yn y de (Pelcombe,

piws, Hwlffordd, tua 7km o’r môr, gan John Lloyd Jones).