Seria: Historiai

Recenzenci dr hab. Ewa Domańska, prof. UAM prof. dr hab. Krzysztof Zamorski

Redaktor naukowy dr Piotr Witek

Projekt okładki Jadwiga Burek

Na okładce: Diego Rodriguez de Silva y Velazquez (1599–1660), Panny dworskie, ok. 1656 (olej na płótnie), Prado, Madrid, Spain/ Giraudon/ The Bridgeman Art Library

Tytuł oryginału: Eyewitnessing: The Uses of Images as Historical Evidence

Eyewitnessing: The Uses of Images as Historical Evidence by Peter Burke was first published by Reaktion Books, London, 2001Copyright © Peter Burke 2001

Peter Burke, „Interrogating the Eyewitness”, Cultural and Social History, Volume 7, Issue 4, pp. 435–444, © The Social History Society 2010. Published by Berg, an imprint of Bloomsbury Publishing Plc

© Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoWydanie I, Kraków 2012All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz-powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

ISBN 978-83-233-3382-1

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Pamięci Boba Scribnera

7

Spis treści

Przedmowa i podziękowania .......................................................... 9

Spis ilustracji .................................................................................. 11

Wprowadzenie do wydania polskiego: „Przesłuchując naocznego świadka” ................................................ 17

Wprowadzenie: świadectwo obrazów ............................................. 27

1 Fotografie i portrety ........................................................................ 39

2 Ikonografia i ikonologia .................................................................. 53

3 Święte i nadprzyrodzone ................................................................ 66

4 Władza i protest ............................................................................. 79

5 Kultura materialna przez pryzmat obrazów .................................... 101

6 Wizerunki społeczeństwa ................................................................ 125

7 Stereotypy Innego ........................................................................... 146

8 Narracje wizualne ........................................................................... 164

9 Od świadka do historyka ................................................................ 183

10 Poza ikonografię? ............................................................................ 195

11 Historia kulturowa obrazów............................................................ 204

Przypisy .......................................................................................... 217

Bibliografia ..................................................................................... 233

Źródła fotografii ............................................................................. 243

Indeks ............................................................................................. 245

Przedmowa i podziękowaniaPewien chiński malarz bambusów miał usłyszeć od swojego kolegi, że drze-wo bambusowe powinno się studiować przez wiele dni, a malować przez kilka minut. Niniejszą książkę napisałem w stosunkowo krótkim czasie, lecz początki mojego zainteresowania prezentowanym w niej tematem sięgają przeszło 30 lat wstecz. Badając wówczas narodziny pojęcia anachronizmu w kulturze europejskiej, zdałem sobie sprawę, że o ile teksty nie muszą nasuwać pytania o to, czy przeszłość jest odległa w czasie, o tyle malarze owej kwestii nie mogli pominąć i musieli zdecydować, czy – dajmy na to – Aleksandra Wielkiego sportretować w stroju epoki sobie współczesnej, czy też inaczej. Niestety, seria, w której został wówczas opublikowany mój tekst, nie była opatrzona ilustracjami.

Od owego czasu miałem wiele sposobności do wykorzystywania obra-zów jako świadectwa historycznego, a nawet prowadziłem na ten temat wykłady dla studentów pierwszego roku Uniwersytetu w Cambridge. Z tych zajęć, opracowanych i prowadzonych we współpracy z nieodżałowanej pa-mięci Bobem Scribnerem, narodziła się niniejsza książka. Należy ona do se-rii, której Bob był współredaktorem. Mieliśmy nadzieję, że podobną pracę napiszemy wspólnie. Dziś dedykuję ją jego pamięci.

Pragnę podziękować mojej żonie Marii Lúcii, która uzmysłowiła mi znaczenie określenia: „mój najlepszy krytyk”, Stephenowi Bannowi i Roy-owi Porterowi za konstruktywne komentarze do pierwszej wersji niniejszej książki, a także José Garcíi Gonzálezowi za zwrócenie mojej uwagi na roz-ważania Diega de Saavedra Fajarda o jeździeckiej metaforze polityki.

11

Spis ilustracji1 Eugène Delacroix, szkic obrazu Kobiety algierskie, ok. 1832,

akwarela ze śladami grafitu, Luwr, Paryż ....................................... 332 Constantin Guys, szkic akwarelowy przedstawiający sułtana

udającego się do meczetu, 1854, kolekcja prywatna ...................... 343 John White, Szkic wioski Secoton w stanie Wirginia, ok. 1585–1587,

British Museum, Londyn ................................................................. 374 Robert Capa, Padający żołnierz, 1936, fotografia ............................ 425 Timothy O’Sullivan (negatyw) i Alexander Gardner (pozytyw),

Żniwo śmierci, lipiec 1863, Gettysburg (A Harvest of Death, Gettysburg, July, 1863), plansza 36 ze Szkicownika Gardnera ze zdjęciami z wojny (Gardner’s Photographic Sketch Book of the War), 2 tomy (Washington, DC 1865–1866) ............................................ 43

6 Thomas Gainsborough, Pani Philip Thicknesse, z domu Anne Ford (Mrs. Philip Thicknesse, née Anne Ford), 1760, olej na płótnie, Cincinatti Art Museum .................................................................... 44

7 Joshua Reynolds, Lord Heathfield, gubernator Gibraltaru (Lord Heathfield, Governor of Gibraltar), 1787, olej na płótnie, National Gallery, Londyn ................................................................ 45

8 Joseph-Siffréde Duplessis, Ludwik XVI w szatach koronacyjnych (Louis XVI en costume de sacre), ok. 1770–1780, olej na płótnie, Musée Carnavalet, Paryż ................................................................ 47

9 François Girard, akwatinta według oficjalnego portretu Ludwika Filipa pędzla Louisa Hersenta (oryginał wystawiony w 1831 roku, zniszczony w 1848 roku), Bibliothèque Nationale de France, Paryż ............................................................................. 47

10 Detal ukazujący Merkurego i Gracje, Botticelli, Wiosna, ok. 1482, tempera na drewnie, Galleria degli Uffizi, Florencja ....................... 56

11 Tycjan, Gwałt na Lukrecji, 1571, olej na płótnie, Fitzwilliam Museum, Cambridge ...................................................................................... 57

12 Tycjan, Miłość niebiańska i miłość ziemska, 1514, olej na płótnie, Galleria Borghese, Rzym ................................................................. 58

12

Naoczność

13 Colin McCahon, Takaka – dzień i noc, 1948, olej na płótnie naklejonym na desce, Auckland Art Gallery Toi o Tamaki, Nowa Zelandia ............................................................................... 64

14 „Krucyfiks z Aaby”, druga połowa XI wieku, powlekane miedzią, rzeźbione, drewniane zaplecze ołtarza, Nationalmuseet, Kopenhaga ...................................................................................... 69

15 Krucyfiks, 1304, drewno, Kościół Najświętszej Marii Panny na Kapitolu, Kolonia ....................................................................... 69

16 Wotum w imieniu syna rzeźnika, 14 marca 1853, olej na płótnie, Notre-Dame de Consolation, Hyères ............................................... 71

17 Zdjęcie z Krzyża, XVI wiek, deska, San Giovanni Decollato, Rzym .... 7318 Lucas Cranach Starszy, para drzeworytów z Passional Christi

und Antichristi (Wittenberga: J. Grunenberg, 1521) ....................... 7619 Hans Baldung Grien, „Luter jako mnich z aureolą i gołębicą”,

detal z drzeworytu w: Acta et res gestae... in comitis principum Wormaciae (Strasbourg: J. Schott, 1521), British Library, Londyn .... 76

20 Eugène Delacroix, Wolność wiodąca lud na barykady, 1830–1831, olej na płótnie, Luwr, Paryż ............................................................ 82

21 Frédéric Auguste Bartholdi, Statua Wolności, Nowy Jork, 1884–1886 ...................................................................................... 83

22 Chińska statua bogini demokracji, 1989, gips, Plac Tiananmen, Pekin (zniszczona) .......................................................................... 84

23 Diego Rivera, Cukrownia (1923), z cyklu fresków Kosmografia współczesnego Meksyku, 1923–1928. Ministerstwo Edukacji (Dziedziniec Pracy), Mexico City .................................................... 85

24 Posąg cesarza Oktawiana Augusta (63 p.n.e.–14 n.e), kamień, Museo Gregoriano Profano, Rzym ................................................... 87

25 Posąg cesarza Marka Aureliusza (121–180 n.e.), brąz, Muzeum Kapitolińskie, Rzym ........................................................................ 88

26 Nicolas Arnoult, rycina przedstawiająca (niezachowany do dziś) posąg Ludwika XIV dłuta Martina Desjardins, ok. 1686, niegdyś stojący na Place des Victoires w Paryżu .......................................... 89

27 Jacques-Louis David, Cesarz Napoleon w swoim gabinecie w Tuileries, 1812, olej na płótnie, National Gallery of Art, Washington, DC .............................................................................. 90

28 Mussolini podczas biegu po plaży w Riccione, lata trzydzieste XX wieku, fotografia ....................................................................... 91

29 Władimir Sierow, Chłopi z prośbą u Lenina, 1950, olej na płótnie, Galeria Trietiakowska, Moskwa ...................................................... 92

13

Spis ilustracji

30 Hubert Lanziger, Chorąży, lata trzydzieste XX wieku (?), olej na płótnie, US Army Art Collection, Washington, DC ............... 94

31 Borys Karpow, Portret Stalina, 1949, olej na płótnie, lokalizacja nieznana ........................................................................ 95

32 Richard Westmacott, Charles James Fox, 1810–1814, brąz, Bloomsbury Square, Londyn ........................................................... 97

33 Jean-Baptiste Debret, Petit Moulin à Sucre portative (prasa do wyciskania soku z trzciny cukrowej), akwatinta z Voyage pittoresque et historique au Brésil (Paryż, 1836–1839) .................... 102

34 Rycina przedstawiająca zecernię w drukarni (Imprimerie), z „Receuil des planches” (1762), Encyclopédie (Paryż, 1751–1752) .... 103

35 Vittore Carpaccio, Cud Krzyża Świętego na moście Rialto, ok. 1496, olej na płótnie, Galleria dell’Accademia, Wenecja ........................... 105

36 Gerrit Adriaensz. Berckheyde, Zakole kanału Herengracht, Amsterdam, przed 1685 (?), rysunek lawowany tuszem chińskim, Gemeentearchief, Amsterdam ......................................................... 106

37 Claude-Joseph Vernet, Port La Rochelle, 1763, olej na płótnie, Luwr, Paryż ..................................................................................... 107

38 Pieter de Hooch, Podwórze domu w Delft, 1658, olej na płótnie, National Gallery, Londyn ................................................................ 109

39 Jan Steen, Nieporządne domostwo, 1668, olej na płótnie, Apsley House (The Wellington Museum), Londyn .......................... 111

40 Johannes De Witt, Szkic wnętrza teatru Swan, Londyn, ok. 1596, Biblioteka Uniwersytetu w Utrechcie .............................................. 112

41 I.P. Hofmann, rycina przedstawiająca laboratoium chemiczne Justusa von Liebiga w Giessen, w: Das Chemiche Laboratorium der Ludwigs-Universität zu Giessen (Heidelberg, 1842) .................... 112

42 Vittore Carpaccio, Święty Augustyn w swojej pracowni, 1502–1508, olej i tempera na płótnie, Scuola di S. Giorgio degli Schiavoni, Wenecja .......................................................................................... 113

43 Albrecht Dürer, Święty Hieronim w swojej pracowni, 1514, sztych ... 11444 G.M. Kraus (?), rycina przedstawiająca szezlong z pulpitem

do pisania do kompletu, w: „Journal des Luxus und des Moden” (1799) ............................................................................................ 115

45 Włoska reklama mydła z lat pięćdziesiątych XX wieku ................... 11746 Fritz von Dardel, Pobudka w Orsie, 1893, rysunek lawowany

Nordiska Museet, Sztokholm .......................................................... 11947 Pieter Jansz. Saenredam, Wnętrze kościoła świętego Bawona

w Haarlemie, 1648, olej na desce, National Gallery of Scotland, Edynburg ........................................................................................ 120

14

Naoczność

48 Widok wnętrza nowej i przestronnej księgarni John s. Jewett & Co., Washington Street, numer 17, Boston, rycina w: „Gleason’s Pictorial”, 2 grudnia 1854 ............................................................................... 121

49 Giovanni Battista Bertoni, drzeworyt przedstawiający muzeum Francesca Calzolariego, w: Benedetto Cerutti, Andrea Chiocco, Musaeum Francesci Calceolari Iunioris Veronensis (Werona, 1622) ..... 122

50 J.H.W. Tischbein, szkic przedstawiający J.W. von Goethego pogrążonego w lekturze przy oknie swojego rzymskiego mieszkania podczas pierwszej podróży do Włoch, ok. 1787, Goethe-Nationalmuseum, Weimar .................................................. 123

51 Joseph Wright („z Derby”), Sir Brooke Boothby czytający Rousseau, 1781, olej na płótnie, Tate Britain, Londyn ..................................... 123

52 William Hogarth, Dzieci Grahamów, 1742, olej na płótnie, National Gallery, Londyn ................................................................ 128

53 Zhang Zeduan, detal scenki ulicznej w Kaifengu, w: Święto wiosny nad rzeką, ręczny zwój, początek XII wieku, tusz i kolor na jedwabiu, Muzeum Pałacowe, Pekin ............................................................... 131

54 Torii Kiyomasu, Uliczna sprzedawczyni książek, ok. 1717, ręcznie barwiona odbitka drzeworytnicza ...................................... 132

55 Miniatura z dzieła Akbarnāma ukazująca budynek Fatehpur Sikri, XVI wiek, Victoria & Albert Museum, Londyn ................................. 133

56 Płaskorzeźba marmurowa przedstawiająca kobietę sprzedającą warzywa, II/III wiek n.e., Museo Ostiense, Rzym ........................... 135

57 Emmanuel de Witte, Sprzedawczyni drobiu na targu w Amsterdamie, olej na desce, Nationalmuseum, Sztokholm ................................... 135

58 Greckie malowidło wazowe w stylu czerwonofigurowym autorstwa „malarza z Bolonii” (floruit 480–450 p.n.e.), ukazujące dwie młode dziewczyny, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork .................... 136

59 Dzieci, bądźcie grzeczne! Nicponi bowiem czeka straszliwa śmierć!, drzeworyt z wiejskiej szkoły, w: Nicolas-Edmé Rétif de la Bretonne, La Vie de mon père (Neufchâtel, Paryż, 1779) ................................. 137

60 Abraham Bosse, Le Mariage à la Ville („Ślub w mieście”), 1633, drzeworyt, British Museum, Londyn ............................................... 139

61 Louis Le Nain, Le repas des paysans („Chłopski posiłek”), 1642, olej na płótnie, Luwr, Paryż ............................................................ 141

62 Mariamna Dawidowa, Piknik w lesie koło Kamienki, lata dwudzieste XX wieku, akwarela, lokalizacja nieznana ...................................... 143

63 Dorothea Lange, Ubodzy zbieracze grochu w Kalifornii. Matka siedmiorga dzieci. Wiek: 32 lata. Nipomo, Kalifornia. Luty, 1936 ..... 144

15

Spis ilustracji

64 Drzeworyt ukazujący tybetańskiego posła z „różańcem”, w: Jan Nieuhof, L’Ambassade de la Compagnie Orientale des Provinces Unies vers l’Empereur de la Chine… (Leiden: J. de Meurs, 1665) ..... 148

65 Wyspa i lud odkryte przez chrześcijańskiego króla Portugalii tudzież jego poddanych, niemiecki drzeworyt ukazujący brazylijskich kanibali, ok. 1505, Bayerische Staatsbibliothek Munich ................................ 151

66 Jean-Auguste-Dominique Ingres, Wielka odaliska, 1814, olej na płótnie, Luwr, Paryż ............................................................ 153

67 Alberto Pasini, Scenka uliczna, Damaszek, olej na płótnie, Philadelphia Museum of Art ........................................................... 154

68 Drzeworyt przedstawiający potwora, w: Wu Renchen, Shan-Hai-Jing. Guang. Zhu ............................................................. 156

69 Pojemnik na proch strzelniczy z japońskim wyobrażeniem Portugalczyków, XVI wiek, Museu Nacional de Arte Antiga, Lizbona ........................................................................................... 157

70 Nigeryjska płyta brązowa wyobrażająca dwóch szesnastowiecznych Portugalczyków, zbiory prywatne ................................................... 157

71 John Tenniel, Dwie siły, karykatura z „Puncha”, 29 października 1881 ..................................................................... 158

72 Drzeworyt wyobrażający wiedźmę, początek XIX wieku ................. 16173 Pieter Breughel Starszy, Wesele chłopskie, ok. 1566, olej na płótnie,

Kunsthistorisches Museum, Wiedeń ................................................ 16274 William Edward Kilburn, Wielki wiec czartystów na Kennington

Common, 10 kwietnia 1848, dagerotyp, Windsor Castle, Berks ...... 16575 Gerard ter Borch, Złożenie przysięgi ratyfikacji pokoju westfalskiego

15 maja 1648 roku, 1648, olej na miedzi, National Gallery, Londyn ........................................................................................... 166

76 Récit Memorable du Siège de la Bastille, drzeworyt barwny, Bibliothèque Nationale de France, Paryż ........................................ 170

77 Huỳnh Công Út, Atak napalmem, 1972, fotografia ......................... 17578 Detal ukazujący śmierć króla Harolda w bitwie pod Hastings,

tkanina z Bayeux, ok. 1100, Musée de la Tapisserie, Bayeux .......... 17979 Fotos z filmu Gilla Pontecorva Bitwa o Algier (1966) ...................... 19180 Plakat filmu Bernarda Bertolucciego Wiek XX (Novecento) (1976) .... 19981 Jacob Ochtervelt, Uliczni muzycy w progu domostwa, 1665,

olej na płótnie, The Art Museum, St. Louis Art Museum ................. 21382 Augusto Stahl, Rua da Floresta, Rio de Janeiro, ok. 1865,

druk techniką białkową, kolekcja prywatna .................................... 215

217

PrzypisyWprowadzenie do wydania polskiego: „Przesłuchując naocznego świadka”

1 Niniejszy esej po raz pierwszy ukazał się w tłumaczeniu hiszpańskim: Cómo interro-gar a los testimonios visuales, [w:] Joan Lluís Palos, Diana Carrió-Invernizzi (red.), La hi-storia imaginada: construcciones visuales del passado en la Edad Moderna (Barcelona, CEEH 2008), s. 29–40. Wstępne wersje tekstu były prezentowane jako wykłady i prace seminaryjne w Barcelonie, na Uniwersytecie Cambridge (Gonville College i Caius College), w Krusenberg Herrgaard (Szwecja), w Londynie (Tate Britain), w College Park Uniwersytetu Stanu Mary-land oraz na Uniwersytecie w Uppsali.

2 Jonathan Brown, John Elliott, A Palace for a King (New Haven, CT, London 1980).3 Serge Gruzinski, La guerre des images (Paris 1990); Peter Burke, The Fabrication of Louis

XIV (New Haven, CT, London 1992).4 Ivan Gaskell, Visual History, [w:] Peter Burke (red.), New Perspectives on Historical Writ-

ing, wydanie drugie (Cambridge 2001), s. 187–217.5 Frederick J. Duparc, Carel Fabritius (The Hague 2004).6 W ostatnim czasie w języku szwedzkim ukazały się dwa omówienia tego zagadnie-

nia: Lars M. Andersson, Lars Berggren, Ulf Zander (red.), Mer än tusen ord: Bilden och de historiska vetenskaperna (Lund 2001); Reine Rydén, Hur skall vi använda bilder?, „Historisk Tidskrift”, 126 (2006), s. 491–500.

7 James Elkins, Visual Culture: A Sceptical Introduction (London 2003); Richard Howells, Visual Culture (Cambridge 2003).

8 Adolfo Mignemi, Lo sguardo e l’immagine: La fotografia come documento storico (Turin 2003); Christian Delage, Vincent Guigueno, L’historien et le film (Paris 2004); Tommy Gu-stafsson, Filmen som historisk källa, „Historisk Tidskrift”, 126 (2006), s. 471–490.

9 Christian Delage, L’image comme prevue: L’expérience du procès de Nuremberg, „Vingtième Siècle”, 72 (2000), s. 63–78; tenże, La vérité par l’image: De Nuremberg au process Milošević (Paris 2006).

10 „Estado de São Paulo” opisał wideo z 21 marca 2006 roku ukazujące naczelnika wię-zienia przyjmującego 20 tysięcy reali (9 sierpnia 2006), s. C8.

11 Praca Piyel Haldar, Law and the Evidential Image, „Law Culture and the Humanities”, 4 (2008), s. 139–155, omawia ten przykład, by zilustrować, jak prawnicy badają obrazy w sądzie.

12 Jennifer Tucker, Nature Exposed: Photography as Eyewitness in Victorian Science (Bal-timore, MD 2006).

13 Boris Kossoy, Realidades e Ficções na trama fotográfica (São Paulo 1999), s. 29. Haldar, ‘Law’, opisuje, jak prawnicy mogą wykorzystywać stop-klatki z materiałów wideo.

14 Kossoy, Realidades, s. 54; por. Philippe Dubois, El acto fotográfico, de la representación a la recepción (Barcelona 1986).

15 Peter Burke, The Renaissance, Individualism and the Portrait, „History of European Ideas”, 21 (1995), s. 393–400.

16 Peter Burke, The Sense of Anachronism from Petrarch to Poussin, [w:] Chris Humphrey, W.M. Ormrod (red.), Time in the Medieval World (Woodbridge, Wielka Brytania 2001), s. 157–173.

218

Naoczność

17 Cynthia Hahn, Interpictoriality in the Limoges Chasses, [w:] Colum Hourihane (red.), Image and Belief (Princeton, NJ 1999), s. 109–124; taż, Portrayed on the Heart (Berkeley, CA 2001); William Johnstone, Interpictoriality: The Lives of Moses and Jesus in the Murals of the Sistine Chapel, [w:] A.G. Hunter, P.R. Davies (red.), Sense and Sensitivity (Sheffield 2002), s. 416–455.

18 Werner Busch, Nachahmung als bürgerliches Kunstprinzip: Ikonographische Zitate bei Hogarth (Hildesheim, New York 1977); M. Rohlmann, Zitate flämischer Landschaftmotive in Florentiner Quattrocentomalerei, [w:] J. Poeschke (red.), Italienische Frührenaissance und nordeuropäisches Spätmittelalter (Munich 1993), s. 235–258.

19 Margaret A. Rose, Parodie, Intertextualität, Interbildlichkeit (Bielefeld 2006).20 Michael Baxandall, Painting and Experience in Fifteenth-Century Italy (Oxford 1972);

Jonathan Crary, Techniques of the Observer: On Vision and Modernity in the Nineteenth Century (Cambridge, MA 1991); James A.W. Hefferman, Cultivating Picturacy: Visual Art and Verbal Interventions (Waco 2006). W tym miejscu pragnę podziękować Fernandowi Maríasowi za zwrócenie mojej uwagi na pracę Crary’ego o „reżimach wizualnych”. Tego terminu wcześniej używał Christian Metz, a nieco później Martin Jay, Downcast Eyes: The Denigration of Vision in Twentieth-Century French Thought (Berkeley, CA 1993).

21 Gruzinski, La guerre; James F. Cahill, The Compelling Image: Nature and Style in Seven-teenth-Century Chinese Painting (Cambridge, MA 1982).

22 Delage, Guigueno, L’historien, s. 139 i nast.23 Sergiu Celac, tłumacz ustny, cyt. w: John Sweeney, The Life and Evil Times of Nicolae

Ceauşescu (London 1991), s. 125. Zob. ogólne omówienie: Laurent Gervereau, Une siècle de manipulations par l’image (Paris 2000).

24 Zob. doniesienia brytyjskiej prasy z maja 2004 roku.25 Luis Diéz del Corral, Velázquez, la Monarchia y Italia (Madrid 1979), s. 141.26 Gianfranco Contini, Varianti e altra linguistica (Turin 1970).27 Richard Kagan (red.), Spanish Cities of the Golden Age: The Views of Anton van den Wyn-

gaerde (Berkeley, CA 1989); Richard Kagan, Urban Images of the Hispanic World 1493–1793 (New Haven, CT, London 2000), s. 13–14, 200.

28 Börje Magnusson, Sweden Illustrated: Erik Dahlbergh’s Suecia Antiqua et Hodierna as a Manifestation of Imperial Ambition, [w:] Allan Ellenius (red.), Baroque Dreams: Art and Cultural and Social History Vision in the Era of Greatness (Uppsala 2003), s. 35–39.

29 Cesare de Seta, Massimo Ferretti, Alberto Tenenti, Città d’Europa: Iconografia e vedutis-mo dal xv al xix secolo (Naples 1996); Wolfgang Behringer, Bernd Roeck (red.), Das Bild der Stadt in der Neuzeit, 1400–1800 (Munich 1999).

30 Gottfried Boehm, Bildnis und Individuum: Über den Ursprung der Porträtmalerei (Mu-nich 1985); Peter Burke, The Renaissance, Individualism and the Portrait, „History of Europe-an Ideas”, 21 (1995), s. 393–400.

31 Klaske Muizelaar, Derek L. Phillips, Picturing Men and Women in the Dutch Golden Age (New Haven, CT, London 2003), s. 54, 59.

32 Diego Gambetta, La mafia siciliana (Turin 1992).33 Friedrich Katz, The Life and Times of Pancho Villa (Stanford, CA 1998), s. 324–326.

Wprowadzenie: świadectwo obrazów1 Gordon Fyfe, John Law, On the Invisibility of the Visual, [w:] tychże (red.), Picturing

Power (London 1988), s. 1–14; Roy Porter, Seeing the Past, „Past and Present”, CXVIII (1988), s. 186–205; Hans Belting, Likeness and Presence (1990: przekład ang. London 1994), s. 3; Ivan Gaskell, Visual History, [w:] Peter Burke (red.), New Perspectives on Historical Writing (1991: wyd. drugie, Cambridge 2000), s. 187–217; Paul Binski, Medieval Death: Ritual and Representation (London 1996), s. 7.

219

Przypisy

2 Raphael Samuel, The Eye of History, [w:] tegoż, Theatres of Memory, tom I (London 1994), s. 315–336.

3 David C. Douglas, G.W. Greenaway (red.), English Historical Documents, 1042–1189 (London 1953), s. 247.

4 Francis Haskell, History and its Images (New Haven 1993), s. 123–124, 138–144; kry-tyk ten został przywołany w: Léon Lagrange, Les Vernet et la peinture au 18e siècle (wyd. drugie, Paris 1864), s. 77.

5 Haskell, History, s. 9, 309, 335–346, 475, 482–494; Burckhardt cyt. w: Lionel Gossman, Basel in the Age of Burckhardt (Chicago 2000), s. 361–362; na temat Huizingi por. Christoph Strupp, Johan Huizinga: Geschichtswissenschaft als Kulturgeschichte (Göttingen 1999), szcze-gólnie s. 67–74, 116, 226.

6 Frances A. Yates, Shakespeare’s Last Plays (London 1975), s. 4; por. tenże, Ideas and Ideals in the North European Renaissance (London 1984), s. 312–315, 321.

7 Robert M. Levine, Images of History: 19th and Early 20th Century Latin American Photo-graphs as Documents (Durham, NC 1989).

8 Philippe Ariès, Un historien de dimanche (Paris 1980), s. 122; por. Michel Vovelle (red.), Iconographie et histoire des mentalités (Aix 1979); Maurice Agulhon, Marianne into Battle: Re-publican Imagery and Symbolism in France, 1789–1880 (1979: tłumaczenie ang. Cambridge 1981).

9 William J.T. Mitchell (red.), Art and the Public Sphere (Chicago 1992), wprowadzenie.10 Robert I. Rotberg, Theodore K. Rabb (red.), Art and History: Images and their Meanings

(Cambridge 1988).11 Gustaaf J. Renier, History, its Purpose and Method (London 1950).12 Haskell, History, s. 7; Stephen Bann, Face-to-Face with History, „New Literary History”,

XXIX (1998), s. 235–246.13 John Tagg, The Burden of Representation: Essays on Photographies and Histories

(Amherst 1988), s. 66–102; Alan Trachtenberg, Reading American Photographs: Images as History, Mathew Brady to Walker Evans (New York 1989), s. 28–29.

14 Erwin Panofsky, Early Netherlandish Painting (2 tomy, Cambridge, MA 1953); por. Linda Seidel, Jan van Eyck’s Arnolfini Portrait: Stories of an Icon (Cambridge 1993); Ernst H. Gombrich, The Image and the Eye (London 1982), s. 253.

15 Patricia F. Brown, Venetian Narrative Painting in the Age of Carpaccio (New Haven 1988), s. 5, 125.

16 Na temat tekstów zob. Marshall McLuhan, The Gutenberg Galaxy (Toronto 1962); por. Elizabeth Eisenstein, The Printing Press as an Agent of Change (2 tomy, Cambridge 1979). Odnośnie do obrazów wizualnych zob. William H. Ivins, Jr, Prints and Visual Communication (Cambridge, MA 1953); por. David Landau, Peter Parshall, The Renaissance Print 1470–1550 (New Haven 1994), s. 239.

17 Walter Benjamin, The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction (1936: tłu-maczenie ang. w: Illuminations [London 1968], s. 219–244; por. Michael Camille, The Très Riches Heures: An Illuminated Manuscript in the Age of Mechanical Reproduction, „Critical Inquiry”, XVII (1990–1991), s. 72–107.

18 Edward H. Carr, What is History? (Cambridge 1961), s. 17. Wyd. pol.: Historia – czym jest? Wykłady im. George’a Macaulaya Trevelyana wygłoszone na uniwersytecie w Cambridge styczeń–marzec 1961, tłum. Piotr Kuś, Poznań 1999.

1. Fotografie i portrety1 Francis, cyt. w: James Borchert, Alley Life in Washington: Family, Community, Religion

and Folklife in an American City (Urbana 1980), s. 271; Roland Barthes, The Reality Effect (1968: tłumaczenie ang. w: The Rustle of Language, Oxford 1986, s. 141–148).

220

Naoczność

2 Roy E. Stryker, Paul H. Johnstone, Documentary Photographs, [w:] Caroline Ware (red.), The Cultural Approach to History (New York 1940), s. 324–330; F. J. Hurley, Portrait of a Decade: Roy Stryker and the Development of Documentary Photography (London 1972); Ma-ren Stange, Symbols of Social Life: Social Documentary Photography in America, 1890–1950 (Cambridge 1989); Alan Trachtenberg, Reading American Photographs: Images as History, Mathew Brady to Walker Evans (New York 1989), s. 190–192.

3 John Tagg, The Burden of Representation: Essays on Photographies and Histories (Amherst 1988), s. 117–152; Stange, Symbols, s. 2, 10, 14–15, 18–19; Sarah Graham-Brown, Palesti-nians and their Society, 1880–1946: A Photographic Essay (London 1980), s. 2.

4 Siegfried Kracauer, History: The Last Things before the Last (New York 1969), s. 51–52; por. Dagmar Barnouw, Critical Realism: History, Photography and the Work of Siegfried Kra-cauer (Baltimore 1994); Stryker, Johnstone, Photographs.

5 Raphael Samuel, The Eye of History, [w:] tegoż, Theatres of Memory, tom I (London 1994), s. 315–336, na s. 319.

6 Trachtenberg, Reading, s. 71–118, 164–230; Caroline Brothers, War and Photography: A Cultural History (London 1997), s. 178–185; Michael Griffin, The Great War Photographs, [w:] B. Brennen, H. Hardt (red.), Picturing the Past (Urbana 1999), s. 122–157, s. 137–138; Tagg, The Burden, s. 65.

7 Paul Thompson, Gina Harkell, The Edwardians in Photographs (London 1979), s. 12; John Ruskin, The Cestus of Aglaia (1865–1866: wznowienie w: tegoż: Works, vol. XIX [Lon-don 1905], s. 150); M.D. Knowles, Air Photography and History, [w:] J.K.S.St. Joseph (red.), The Uses of Air Photography (Cambridge 1966), s. 127–137.

8 David Smith, Courtesy and its Discontents, „Oud-Holland” C (1986), s. 2–34; Peter Burke, The Presentation of Self in the Renaissance Portrait, [w:] tegoż, Historical Anthropology of Early Modern Italy (Cambridge 1987), s. 150–167; Richard Brilliant, Portraiture (London 1991).

9 Erving Goffman, The Presentation of Self in Everyday Life (New York 1958); przykłady angielskie zaczerpnięto z: Desmond Shawe-Taylor, The Georgians: Eighteenth-Century Portrai-ture and Society (London 1990).

10 Julia Hirsch, Family Photographs: Content, Meaning and Effect (New York 1981), s. 70.11 Michael Marrinan, Painting Politics for Louis Philippe (New Haven 1988), s. 3. 12 J. Brian Harley, Deconstructing the Map (1989: wznowienie w: T.J. Barnes, James Dun-

can (red.), Writing Worlds [London 1992], s. 231–247). Por. Jürgen Schulz, Jacopo Barbari’s View of Venice: Map Making, City Views and Moralized Geography, „Art Bulletin”, LX (1978), s. 425–474.

13 Ruth B. Yeazell, Harems of the Mind: Passages of Western Art and Literature (New Haven 2000).

14 Jan Bialostocki, The Image of the Defeated Leader in Romantic Art (1983: wznowienie w tegoż: The Message of Images (Vienna 1988), s. 219–233 [wyd. pol. Jan Białostocki Poko-nany bohater w sztuce romantyzmu, „Twórczość” 1980, t. 36, nr 11 (przyp. tłum.)]; Arnold Hauser, The Social History of Art (2 tomy, London 1951) [wyd. pol. Arnold Hauser, Społeczna historia sztuki i literatury, tłum. Janina Ruszczycówna, posłowie Juliusz Starzyński, Warsza-wa 1974 (przyp. tłum.)]; por. krytykę autorstwa Ernesta H. Gombricha, The Social History of Art (1953; wznowienie w Meditations on a Hobby Horse [London 1963], s. 86–94).

15 Keith Thomas, Man and the Natural World (London 1983), s. 102.16 Carlo Ginzburg, Clues: Roots of an Evidential Paradigm (1978: wznowienie w tegoż:

Myths, Emblems, Clues [London 1990], s. 96–125).17 Ivan Lermolieff (Giovanni Morelli), Kunstkritische Studien über italienische Malerei

(3 tomy, Leipzig 1890–1893), szczególnie tom I, s. 95–99; por. Hauser, Social History, s. 109–110, oraz Ginzburg, Clues, s. 101–102; Aby Warburg, The Renewal of Pagan Antiquity (1932: tłumaczenie ang. Los Angeles 1999).

18 Siegfried Kracauer, History of the German Film (1942: wznowienie w tegoż: Briefwech-sel (red.) V. Breidecker [Berlin 1996], s. 15–18).

221

Przypisy

2. Ikonografia i ikonologia 1 Erwin Panofsky, Early Netherlandish Painting (2 tomy, Cambridge, MA 1953); Eddy de

Jongh Realism and Seeming Realism in Seventeenth-Century Dutch Painting, (1971: tłumacze-nie ang. w: Wayne Franits (red.), Looking at Seventeenth-Century Dutch Art: Realism Reconsi-dered [Cambridge 1997], s. 21–56); tenże, The Iconological Approach to Seventeenth-Century Dutch Painting, [w:] Franz Grijzenhout, Henk van Veen (red.), The Golden Age of Dutch Paint-ing in Historical Perspective (1992: tłumaczenie ang. Cambridge 1999), s. 200–223.

2 Erwin Panofsky, Studies in Iconology (New York 1939), s. 3–31.3 Ernest H. Gombrich, Aims and Limits of Iconology, [w:] tegoż, Symbolic Images (London

1972), s. 1–25, szczególnie s. 6; de Jongh, Approach. Por. Robert Klein, Considérations sur les fondements de l’iconographie (1963: wznowienie w: La Forme et l’intelligible [Paris 1970], s. 353–374).

4 Panofsky, Iconology, s. 150–155; Edgar Wind, Pagan Mysteries in the Renaissance (1958: wydanie drugie Oxford 1980), s. 121–128.

5 Aby Warburg, The Renewal of Pagan Antiquity (1932: tłumaczenie ang. Los Angeles, 1999), s. 112–115.

6 Charles Hope, Artists, Patrons and Advisers in the Italian Renaissance, [w:] Guy F. Lytle, Stephen Orgel (red.), Patronage in the Renaissance (Princeton 1981), s. 293–343.

7 Ernest H. Gombrich, In Search of Cultural History (Oxford 1969); K. Bruce McFarlane, Hans Memling (Oxford 1971).

8 Ronald Paulson, Emblem and Expression (London 1975); Denis Cosgrove, Stephen Da-niels (red.), The Iconography of Landscape (Cambridge 1988).

9 Simon Schama, Landscape and Memory (London 1995).10 Barbara Novak, Nature and Culture: American Landscape and Painting 1825–1875

(1980: wydanie poprawione, New York 1995).11 R. Etlin (red.), Nationalism in the Visual Arts (London 1991); Jonas Frykman, Orvar

Löfgren, Culture Builders: A Historical Anthropology of Middle-Class Life (1979: tłumacze-nie ang. New Brunswick 1987), s. 57–58; Albert Boime, The Unveiling of the National Icons (Cambridge 1994).

12 David Matless, Landscape and Englishness (London 1998).13 Hugh Prince, Art and Agrarian Change, 1710–1815, [w:] Cosgrove, Daniels, Iconograp-

hy, s. 98–118.14 Keith Thomas, Man and the Natural World (London 1983); Ann Bermingham, Landscape

and Ideology: The English Rustic Tradition, 1740–1860 (London 1986).15 Stephen Daniels, The Political Iconography of Landscape, [w:] Cosgrove, Daniels, Ico-

nography, s. 43–82; Martin Warnke, Political Landscape: The Art History of Nature (1992: tłumaczenie ang. London 1994), s. 75–83; Schama, Landscape.

16 Novak, Nature, s. 189; Nicholas Thomas, Possessions: Indigenous Art and Colonial Cul-ture (London 1999), s. 20–23.

3. Święte i nadprzyrodzone 1 Jean Wirth, L’image médiévale: Naissance et développement (Paris 1989); Françoise Du-

nand, Jean-Michel Spieser, Jean Wirth (red.), L’image et la production du sacré (Paris 1991).2 Jean-Claude Schmitt, Ghosts in the Middle Ages (1994: tłumaczenie ang. Chicago 1998),

s. 241; Luther Link, The Devil: A Mask without a Face (London 1995); Robert Muchembled, Une histoire du diable (12e–20e siècles) (Paris 2000).

3 Gaby Vovelle, Michel Vovelle, Vision de la mort et de l’au-delà en Provence (Paris 1970), s. 61.

4 Heinrich Zimmer, Myths and Symbols in Indian Art and Civilisation (1946: wydanie dru-gie, New York 1962), s. 151–155; Partha Mitter, Much Maligned Monsters: History of European Reactions to Indian Art (Oxford 1977).

222

Naoczność

5 Lawrence G. Duggan, Was Art really the Book of the Illiterate”?, „Word and Image” V (1989), s. 227–251; Danièle Alexandre-Bidon, Images et objets de faire croire, „Annales: Histoire, sciences sociales”, LIII (1998), s. 1155–1190.

6 Emile Mâle, L’art religieux de la fin du Moyen Age en France (Paris 1908); tenże, L’art religieux de la fin du seizième siècle: Etude sur l’iconographie après le concile de Trente (Paris 1932); Richard W. Southern, The Making of the Middle Ages (London 1954); Mitchell B. Mer-back, The Thief, the Cross and the Wheel: Pain and the Spectacle of Punishment in Medieval and Renaissance Europe (London 1999).

7 Richard Trexler, Florentine Religious Experience: The Sacred Image, „Studies in the Renais-sance”, XIX (1972), s. 7–41.

8 Bernard Cousin, Le Miracle et le Quotidien: Les ex-voto provençaux images d’une société (Aix 1983); David Freedberg, The Power of Images (Chicago 1989), s. 136–160.

9 Sixten Ringbom, From Icon to Narrative (Åbo 1965); Hans Belting, Likeness and Presence (1990: tłumaczenie ang. 1994), s. 409–457.

10 Freedberg, Power, s. 192–201; por. Merback, Thief, 41–46.11 Samuel Y. Edgerton, Pictures and Punishment: Art and Criminal Prosecution during the

Florentine Renaissance (Ithaca 1985).12 Mâle, Moyen âge, s. 28–34; Michael Baxandall, Painting and Experience in Fifteenth-

Century Italy (Oxford 1972), s. 41.13 Mâle, Trente; Freedberg, Power.14 Millard Meiss, Painting in Florence and Siena after the Black Death (Princeton 1951),

s. 117, 121; Frederick P. Pickering, Literature and Art in the Middle Ages (1970), s. 280.15 Mâle, Trente, s. 151–155, 161–162.16 James Billington, The Icon and the Axe (New York 1966), s. 158.17 Walter Abell, The Collective Dream in Art (Cambridge, MA 1957); Link, Devil, s. 180.18 Abell, Dream, s. 121, 127, 130, 194; Jean Delumeau, La peur en occident (Paris 1978);

W.G. Naphy, P. Roberts (red.), Fear in early modern society (Manchester 1997).19 Freedberg. Power; Serge Gruzinski, La guerre des images (Paris 1990); Olivier Christin,

Une révolution symbolique: L’iconoclasme huguenot et la reconstruction catholique (Paris 1991).20 Robert W. Scribner, For the Sake of Simple Folk (1981: wydanie drugie, Oxford 1995),

s. 244.21 Mikhail Bakhtin, The World of Rabelais (1965: tłumaczenie ang. Cambridge, MA

1968); Scribner, Folk, s. 62, 81.22 Scribner, Folk, s. 149–163.23 Tamże, s. 18–22.24 Belting, Likeness, s. 14, 458–490; Patrick Collinson, From Iconoclasm to Iconophobia:

The Cultural Impact of the Second Reformation (Reading 1986).25 Collinson, Iconoclasm, s. 8.26 Mâle, Trente.

4. Władza i protest1 André Grabar, Christian Iconography: A Study of its Origins (Princeton 1968), s. 78–79;

Jas Elsner, Imperial Rome and Christian Triumph: The Art of the Roman Empire, AD 100–450 (Oxford 1998).

2 Frances A. Yates, Astraea: The Imperial Theme in the Sixteenth Century (London 1975), s. 78, 101, 109–110.

3 Peter Burke, The Fabrication of Louis XIV (New Haven 1992), s. 9.4 Toby Clark, Art and Propaganda in the 20th Century: The Political Image in the Age of

Mass Culture (London 1977); Zbynek Zeman, Selling the War: Art and Propaganda in World

233

Bibliografia Abell, Walter, The Collective Dream in Art (Cambridge, MA 1957).Ades, Dawn i in. (red.), Art and Power (London 1996).Agulhon, Maurice, Marianne into Battle: Republican Imagery and Symbolism in France,

1789–1880 (1979: tłumaczenie ang. Cambridge 1981).Aldgate, Anthony, British Newsreels and the Spanish Civil War, „History”, LVIII (1976),

s. 60–63.——, Cinema and History: British Newsreels and the Spanish Civil War (London 1979).Alexandre-Bidon, Danièle, Images et objets de faire croire, „Annales Histoire Sciences

Sociales”, LIII (1998), s. 1155–1590.Alpers, Svetlana, The Art of Describing: Dutch Art in the Seventeenth Century (Chicago,

1983).——, Interpretation without Representation, „Representations”, I (1983), s. 30–42.——, Realism as a comic mode: Low-life painting seen through Bredero’s eyes, „Simiolus”

VIII (1975–1956), s. 115–139.Anderson, Patricia, The Printed Image and the Transformation of Popular Culture,

1790–1860 (Oxford, 1991).Ariès, Philippe, Centuries of Childhood (1960: tłumaczenie ang. London 1965).——, The Hour of Our Death (1977: tłumaczenie ang. London 1981).——, Un historien de Dimanche (Paris 1980).——, Images of Man and Death (1983: tłumaczenie ang. Cambridge, MA 1985).Armstrong, C.M., Edgar Degas and the Representation of the Female Body, [w:] S.R. Sulei-

man (red.), The Female Body in Western Culture (New York 1986).Atherton, Herbert M., Political Prints in the Age of Hogarth: A Study of the Ideographic

Representation of Politics (Oxford 1974).Baker, Steve, The Hell of Connotation, „Word and Image”, I (1985), s. 164–175.Bann, Stephen, Face-to-Face with History, „New Literary History”, XXIX (1998),

s. 235–246.——, Historical Narrative and the Cinematic Image, „History & Theory. Beiheft”, XXVI

(1987), s. 47–67.Barnouw, Dagmar, Critical Realism: History, Photography and the Work of Siegfried

Kracauer (Baltimore 1994).Barnouw, Eric, Documentary: A History of the Non-Fiction Film (New York 1974).Barrell, John, The Dark Side of the Landscape (Cambridge 1980).Barthes, Roland, Camera Lucida (1980: tłumaczenie ang. London 1981).——, Image, Music, Text, Stephen Heath (red.), (New York 1977), s. 32–51.——, Mythologies (1957: tłumaczenie ang. London 1972).——, The Reality Effect (1968: tłumaczenie ang. w: Barthes, The Rustle of Language,

Oxford 1986), s. 141–148.Baxandall, Michael, Limewood Sculptors in Renaissance Germany (New Haven 1980). ——, Painting and Experience in Fifteenth-Century Italy (Oxford 1972).

234

Naoczność

Belting, Hans, Likeness and Presence (1990: tłumaczenie ang. London 1994).Benjamin, Walter, The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction (1936:

tłumaczenie ang. w Illuminations, London 1968), s. 219–244.Berggren, Lars, Lennart Sjöstedt, L’ombra dei grandi: Monumenti e politica monumentale

a Roma (1870–1895) (Rome 1996).Bermingham, Ann, Landscape and Ideology: The English Rustic Tradition, 1740–1860

(London 1986).Bialostocki, Jan, The Image of the Defeated Leader in Romantic Art (1983: wznowienie

w: Bialostocki, The Message of Images, Vienna 1988), s. 219–233.Binski, Paul, Medieval Death: Ritual and Representation (London 1996).Blunt, Antony, Poussin (2 tomy, London 1967).Boime, Albert, The Unveiling of the National Icons (Cambridge 1994).Bondanella, Peter, The Films of Roberto Rossellini (Cambridge 1993).Borchert, James, Alley Life in Washington: Family, Community, Religion and Folklife

in an American City (Urbana 1980).——, Historical Photo-Analysis: A Research Method, „Historical Methods”, XV (1982),

s. 35–44.Bredekamp, Horst, Florentiner Fussball: Renaissance der Spiele (Frankfurt 1993).Brettell, Richard R., Caroline B. Brettell, Painters and Peasants in the Nineteenth Century

(Geneva 1983).Brilliant, Richard, The Bayeux Tapestry, „Word and Image”, VII (1991), s. 98–126.——, Portraiture (London 1991).——, Visual Narratives: Storytelling in Etruscan and Roman Art (Ithaca 1983).Brothers, Caroline, War and Photography: A Cultural History (London 1997).Brown, Patricia F., Venetian Narrative Painting in the Age of Carpaccio (New Haven

1988).Brubaker, Leslie, The Sacred Image, [w:] Robert Ousterhout, L. Brubaker (red.) The Sa-

cred Image. East and West (Urbana and Chicago 1995), s. 1–24.Brunette, Peter, Roberto Rossellini (New York 1987).Bryson, Norman, Vision and Painting: The Logic of the Gaze (London 1983).Bucher, Bernadette, Icon and Conquest: A Structural Analysis of the Illustrations

of de Bry’s Great Voyages (1977: tłumaczenie ang. Chicago 1981).Burke, Peter, The Fabrication of Louis XIV (New Haven 1992).Cameron, Averil, The Language of Images: The Rise of Icons and Christian Representation,

[w:] Diana Wood (red.), The Church and the Arts (Oxford 1992), s. 1–42.Camille, Michael, Mirror in Parchment: The Luttrell Psalter and the Making of Medieval

England (London 1998).——, The Très Riches Heures: An Illuminated Manuscript in the Age of Mechanical Repro-

duction, „Critical Inquiry”, XVII (1990–1991), s. 72–107.Carteras, S.P., Images of Victorian Womanhood in English Art (London 1987).Cassidy, Brendan (red.), Iconography at the Cross-Roads (Princeton 1993).Cederlöf, Olle, The Battle Painting as a Historical Source, „Revue Internationale d’Histoire

Militaire”, XXVI (1967), s. 119–144.Christin, Olivier, Une révolution symbolique: L’iconoclasme huguenot et la reconstruction

catholique (Paris 1991).Clark, Timothy J., The Absolute Bourgeois: Art and Politics in France, 1848–1851 (Lon-

don 1973).——, Image of the People: Gustave Courbet and the 1848 Revolution (London 1973).

235

Bibliografia

——, The Painting of Modern Life: Paris in the Art of Manet and his Followers (New Haven 1985).

Clark, Toby, Art and Propaganda in the 20th Century: The Political Image in the Age of Mass Culture (London 1977).

Clayson, Hollis, Painted Love: Prostitution in French Art of the Impressionist Era (New Haven 1991).

Collinson, Patrick, From Iconoclasm to Iconophobia: The Cultural Impact of the Second Reformation (Reading 1986).

Comment, Bernard, The Panorama (1993: tłumaczenie ang. London 1999).Cosgrove, Denis, Stephen Daniels (red.), The Iconography of Landscape (Cambridge

1988).Coupe, William A., The German Illustrated Broadsheet in the Seventeenth Century (2 tomy,

Baden-Baden 1966).Cousin, Bernard, Le Miracle et le Quotidien: Les ex-voto provençaux images d’une société

(Aix 1983).Curtis, L. Perry jr, Apes and Angels: The Irishman in Victorian Caricature (Newton Abbot

1971).Davidson, Jane P., David Teniers the Younger (London 1980).——, The Witch in Northern European Art (London 1987).Davis, Natalie Z., Slaves on Screen: Film and Historical Vision (Toronto 2000).Desser, David, The Samurai Films of Akira Kurosawa (Ann Arbor 1983).Dillenberger, John, Images and Relics: Theological Perception and Visual Images in Six-

teenth-Century Europe (New York 1999).Dowd, D.L., Pageant-Master of the Republic: Jacques-Louis David and the French Revolu-

tion (Lincoln, NE 1948).Duffy, Eamon, The Stripping of the Altars (New Haven 1992).Durantini, Mary Frances, The Child in Seventeenth-Century Dutch Painting (Ann Arbor

1983).Eco, Umberto, La struttura assente: Introduzione alla ricerca semiologica (Milan 1968).Edgerton, Samuel Y., Pictures and Punishment: Art and Criminal Prosecution during the

Florentine Renaissance (Ithaca 1985).Elsner, Jas, Art and the Roman Viewer (Cambridge 1995).——, Imperial Rome and Christian Triumph: The Art of the Roman Empire, AD 100–450

(Oxford 1998).Etlin, R. (red.), Nationalism in the Visual Arts (London 1991).Ferro, Marc, Cinema and History (tłumaczenie ang. London 1988).Forsyth, Ilene H., Children in Early Medieval Art: Ninth through Twelfth Centuries, „Jour-

nal of Psychohistory”, IV (1976), s. 31–70.Foucault, Michel, The Order of Things (1966: tłumaczenie ang. London 1970).Fox, Celina, The Development of Social Reportage in English Periodical Illustration during

the 1840s and Early 1850s, „Past & Present”, LXXIV (1977), s. 90–111.Franits, Wayne (red.), Looking at Seventeenth-Century Dutch Art: Realism Reconsidered

(Cambridge 1997).——, Paragons of Virtue (Cambridge 1993).Freedberg, David, The Power of Images (Chicago 1989).Fried, Michael, Absorbtion and Theatricality: Painting and Beholder in the Age of Diderot

(Berkeley and Los Angeles 1980).Friedman, John B., The Monstrous Races in Medieval Art and Thought (Cambridge, MA

1981).

236

Naoczność

Gamboni, Dario, The Destruction of Art: Iconoclasm and Vandalism since the French Revo-lution (London 1997).

Garton Ash, Timothy, The Life of Death (1985: wznowienie w: Timothy Garton Ash, The Uses of Adversity, wydanie drugie: Harmondsworth 1999), s. 109–129.

Gaskell, Ivan, Tobacco, Social Deviance and Dutch Art in the Seventeenth Century (1987: wznowienie w: Franits, 1997), s. 68–77.

——, Visual History, [w:] Peter Burke (red.), New Perspectives on Historical Writing, (1991: wydanie drugie, Cambridge 2000), s. 187–217.

George, M. Dorothy, English Political Caricature: A Study of Opinion and Propaganda (2 tomy, Oxford 1959).

Gilman, Sander L., Health and Illness: Images of Difference (London 1995).——, The Jew’s Body (New York 1991).Ginzburg, Carlo, Clues: Roots of an Evidential Paradigm (1978: wznowienie w: C. Ginz-

burg, Myths, Emblems, Clues [London 1990]), s. 96–125.Goffman, Erving, Gender Advertisements (London 1976). Golomstock, Igor, Totalitarian Art: In the Soviet Union, the Third Reich, Fascist Italy and

the People’s Republic of China (London 1990).Gombrich, Ernst H., Aims and Limits of Iconology, [w:] Symbolic Images (London 1972),

s. 1–25.——, The Image and the Eye (London 1982).——, Personification, [w:] Robert R. Bolgar (red.), Classical Influences on European Culture,

(Cambridge 1971), s. 247–257.——, In Search of Cultural History (Oxford 1969).——, The Social History of Art (1953: wznowienie w: E. Gombrich, Meditations on

a Hobby Horse [London 1963]), s. 86–94.Grabar, André, Christian Iconography: A Study of its Origins (Princeton 1968).Graham-Brown, Sarah, Images of Women: Photography of the Middle East, 1860–1950

(London 1988).——, Palestinians and their Society, 1880–1946: A Photographic Essay (London 1980).Grenville, John, The Historian as Film-Maker, [w:] Paul Smith (red.), The Historian and

Film (London 1976), s. 132–141.Grew, Raymond, Picturing the People, [w:] Robert I. Rotberg, Theodore K. Rabb (red.),

Art and History: Images and Their Meanings (Cambridge 1988), s. 203–231.Gruzinski, Serge, La guerre des images (Paris 1990).Gudlaugsson, S. J., De comedianten bij Jan Steen en zijn Tijdgenooten (The Hague 1945).Hale, John R., Artists and Warfare in the Renaissance (New Haven 1990).Harley, J.B., Deconstructing the Map (1989: wznowienie w: T.J. Barnes, James Duncan

(red.), Writing Worlds [London 1992]), s. 231–247.Harris, Enriqueta, Velázquez’s Portrait of Prince Baltasar Carlos in the Riding School,

„Burlington Magazine”, CXVIII (1976), s. 266–275.Haskell, Francis, History and its Images (New Haven 1993).——, The Manufacture of the Past in Nineteenth-Century Painting, „Past and Present”, LIII

(1971), s. 109–120.Hassig, Debra, The Iconography of Rejection: Jews and Other Monstrous Races, [w:]

Colum Hourihane (red.), Image and Belief (Princeton 1999), s. 25–37.Hauser, Arnold, The Social History of Art (2 tomy, London 1951).Held, Jutta, Monument und Volk: Vorrevolutionäre Wahrnehmung in Bildern des ausge-

henden Ancien Regime (Cologne–Vienna 1990).Herbert, Robert L., Impressionism: Art, Leisure and Parisian Society (New Haven 1988).

245

IndeksAckermann Rudolph (1764–1834), rytow-

nik niemiecki 104Aldgate Anthony, historyk brytyjski 186,

229Alpers Svetlana (1936–), amerykańska hi-

storyk sztuki 105, 224, 227, 230Antal Frederick (1887–1954), węgierski

historyk sztuki 204Ariès Philippe (1914–1984), historyk fran-

cuski 30, 127–130, 137, 219, 225Asch Timothy (1932–1994), amerykański

reżyser filmowy 193Ast Friedrich (1778–1841), niemiecki fi-

lolog klasyczny 55

Bachofen Johann Jakob (1815–1887), fi-lolog szwajcarski 196

Bachtin Michaił (1895–1975), rosyjski te-oretyk kultury 75

Bann Stephen (1942–), angielski krytyk i historyk 9, 32, 210, 219, 229, 231

Barbari Jacopo de (zm. ok. 1516), artysta wenecki 49

Bargrave John (1610–1680), kanonik ka-tedry w Canterbury 206, 231

Barker Henry Aston (1774–1856), malarz brytyjski 172

Barker Robert (1739–1806), malarz bry-tyjski 172

Barthes Roland (1915–1980), semiotyk francuski 40, 54, 116, 195, 198, 201, 205, 219, 230

Bartholdi Frédéric Auguste (1834–1904), rzeźbiarz francuski 83

Baxandall Michael (1933–2008), brytyj-ski historyk sztuki 22, 25, 206, 218, 222, 231

Bayeux zob. tkanina z BayeuxBellotto Bernardo (1721–1780), malarz

wenecki 104, 105

Belting Hans (1935–), niemiecki historyk sztuki 77, 218, 222

Benjamin Walter (1892–1940), niemiecki teoretyk kultury i krytyk literacki 36, 219

Berckheyde Gerrit (1638–1698), malarz holenderski 106

Bernini Giovanni Lorenzo (1598–1680), rzeźbiarz włoski 70, 74

Bertolucci Bernardo (1940–), włoski reży-ser filmowy 193, 199

Bilac Olavo (1865–1918), publicysta bra-zylijski 164

Bingham George Caleb (1811–1879), ar-tysta amerykański 125, 126, 138

Boas Franz (1858–1942), antropolog nie-miecko-amerykański 180, 181

Bonawentura (1217–1274), święty, mnich franciszkański 72

Bosch Hieronim (ok. 1450–1516), malarz niderlandzki 74

Bosse Abraham (1602–1676), rytownik francuski 138–140

Botticelli Sandro (1445–1510), malarz florencki 51, 56, 59

Bourke-White Margaret (1904–1971), artystka fotografka amerykańska 41, 145

Brady Mathew (1823–1896), artysta foto-graf amerykański 173

Brahe Tycho (1456–1601), astronom duń-ski 102

Braudel Fernand (1902–1985), francuski historyk 101, 224

Brazylia 30, 80, 149, 150, 160, 215Brownlow Kevin (1938–), angielski reży-

ser filmowy 188Brueghel Pieter, Starszy (ok. 1520–1569),

malarz niderlandzki 138, 161, 199

246

Naoczność

Bruno Giordano (1548–1600), heretyk włoski 99

buddyzm 56, 67, 188Buñuel Luis (1900–1983), hiszpański re-

żyser filmowy 197Burckhardt Jacob (1818–1897), szwajcar-

ski historyk kultury 29, 51, 212, 213, 219

Burke Edmund (1729–1797), irlandzki myśliciel polityczny 64

California State Emergency Relief Admi-nistration 40

Callot Jacques (ok. 1592–1635), artysta z Lotaryngii 70, 174

Camille Michael (1958–2002), amerykań-ski historyk sztuki 132, 219, 225–227

Canal Giovanni Antonio („Canaletto”, 1697–1768), malarz wenecki 104, 106

Capa Robert (1913–1954), artysta foto-graf węgiersko-amerykański 42, 175

Carpaccio Vittore (ok. 1465–1525), ma-larz wenecki 32, 104, 105, 113, 114, 118

Carr Edward H. (1892–1982), historyk brytyjski 186, 219

Cassirer Ernst (1874–1975), filozof nie-miecki 55

Cavell Edith (1865–1915), pielęgniarka angielska 97

Ceauşescu Nicolae (1918–1989), dykta-tor rumuński 22, 93, 96

Cederström Gustaf (1845–1933), malarz szwedzki 184

Cerquozzi Michelangelo (1602–1660), wło-ski malarz 166

Certeau Michel de (1925–1986), filozof i historyk francuski 204

Charity Organisation Society 40Chéret Jules (1836–1932), plakacista fran-

cuski 116Chiny 22, 35, 84, 99, 102, 114, 130, 131,

134, 147chłopstwo 141, 143, 145, 161, 162Constable John (1776–1837), malarz an-

gielski 64Cranach Lucas, Starszy (1472–1553), ar-

tysta niemiecki 75, 76, 176, 199

Crane Stephen (1871–1900), pisarz ame-rykański 174, 228

Crivelli Carlo (ok. 1430–1495), malarz wenecki 110

czytanie obrazów 53, 54, 167, 203

Daguerre Louis (1787–1851), francuski wynalazca dagerotypu 41

Dali Salvador (1904–1989), malarz hi-szpański 61

Dardel Fritz Ludvig von (1817–1901), szwedzki wojskowy i artysta 118, 119, 145

Daumier Honoré (1808–1879), artysta francuski 100, 207

David Jacques-Louis (1748–1825), ma-larz francuski 90, 91, 93, 96, 164, 186, 208

Davis Natalie Z. (1929–), historyk amery-kańska 190, 229, 230

Debret Jean-Baptiste (1768–1848), arty-sta francuski 102

Degas Edgar (1834–1917), artysta fran-cuski 160

Delacroix Eugène (1798–1863), malarz francuski 33, 34, 82, 83, 140, 152–155, 207

Delaroche Paul (1797–1856), malarz fran-cuski 184, 186, 189

Delumeau Jean (1923–), historyk francu-ski 74, 222

Deneuve Catherine (1943–), aktorka fran-cuska 116

Depardieu Gérard (1948–), aktor francu-ski 190

Derrida Jacques (1930–2004), filozof fran-cuski 203

Desjardins Martin (1637–1694), rzeź-biarz flamandzko-francuski 89

Desmoulins Camille (1760–1794), publi-cysta i polityk francuski 100

Douglas David C. (1898–1982), historyk brytyjski 28, 219

Doyle Arthur Conan, sir (1859–1930), pi-sarz brytyjski 51, 101

Drebbel Cornelis (ok. 1572–1633), wyna-lazca holenderski 105

druk 35

247

Indeks

Dryden John (1631–1700), poeta angiel-ski 149

Duplessis Joseph-Siffréde (1725–1802), malarz francuski 47

Dürer Albrecht (1471–1528), artysta nie-miecki 19, 20, 114

dzieci 40, 75, 92, 108, 126–130, 160, 175, 214

Eco Umberto (1932–), włoski semiotyk i powieściopisarz 51, 116, 200, 202, 224, 230

„efekt realności” 40, 108, 154, 194Eisenstein Siergiej (1898–1948), rosyjski

reżyser filmowy 188, 206Elżbieta I (panowanie 1558–1601), królo-

wa Anglii 79Erlanger Philippe (1903–1987), historyk

francuski 189, 190Eugeniusz (1865–1947), szwedzki książę

i artysta 63Eyck Jan van (ok. 1389–1441), malarz

flamandzki 29, 32, 54

Falconet Etienne-Maurice (1716–1791), rzeźbiarz francuski 88

Félibien André (1619–1695), francuski krytyk sztuki 142

Fellini Federico (1920–1993), włoski re-żyser filmowy 187

Fenton Roger (1819–1869), artysta foto-graf angielski 173

formuła 117, 168, 169, 171, 172, 179, 201fotografia lotnicza 43fotografia społeczna 40Foucault Michel (1926–1984), filozof fran-

cuski 53, 200, 201, 230Fox Charles James (1749–1806), polityk

angielski 97, 98Fox Talbot William Henry (1800–1877),

artysta fotograf angielski 126, 225Fragonard Jean-Honoré (1732–1806), ar-

tysta francuski 137Franciszek Ksawery (1506–1552), święty

hiszpański 147Freedberg David (1948–), brytyjski histo-

ryk sztuki 77, 205, 206, 222, 231Freud Zygmunt (1856–1939), psychoana-

lityk austriacki 51, 195–197

Freyre Gilberto (1900–1987), socjolog i historyk brazylijski 30

Fried Michael (1939–), amerykański hi-storyk sztuki 205, 231

Friel Brian (1929–), dramatopisarz pół-nocnoirlandzki 194

Fryderyk Wilhelm zw. Wielkim Elekto-rem (panowanie 1640–1688), elektor brandenburski i książę pruski 87, 184

Gainsborough Thomas (1727–1788), ma-larz angielski 44

Gama Vasco da (ok. 1469–1525), podróż-nik portugalski 146, 207

Gardner Robert (1925–), amerykański re-żyser filmowy 181

Geertz Clifford (1926–2006), antropolog amerykański 201, 202, 230

Gérard François (1770–1837), malarz fran-cuski 91, 93

Géricault Théodore (1791–1824), francu-ski malarz 152, 153

Gérôme Jean-Léon (1824–1904), malarz francuski 152, 153

Gerz, Jochen i Esther, rzeźbiarze niemiec-cy 99

Gierasimow Aleksander (1881–1963), ma-larz rosyjski 96

Gierasimow Siergiej W. (1885–1964), ma-larz rosyjski 143

Gillray James (1756–1815), artysta an-gielski 18, 100

Gilman Sander L. (1944–), amerykański historyk sztuki 163, 227

Gilpin William (1724–1804), pisarz an-gielski 64

Ginzburg Carlo (1939–), historyk włoski 51, 196, 220, 230

Giorgione (ok. 1478–1510), malarz we-necki 63

Goethe Johann Wolfgang von (1749–1832), pisarz niemiecki 122, 123

Goffman Erving (1922–1982), socjolog amerykański 220, 224

Gombrich Ernst H. (1909–2001), austria-cko-brytyjski historyk sztuki 32, 50, 56, 61, 219–221, 223

Goubert Pierre (1915–2012), historyk francuski 141, 226

248

Naoczność

Goya Francisco de (1746–1828), malarz hiszpański 44, 164

Graham-Brown Sarah, historyk fotografii 41, 220, 225, 227

Grégoire Henri (1750–1831), francuski duchowny, pisarz, publicysta, działacz polityczny 98

Grenville John (1928–2011), historyk bry-tyjski 186, 229

Grien Hans Baldung (ok. 1476–1545), ar-tysta niemiecki 76, 160

Griffith D.W. (1875–1948), amerykański reżyser filmowy 183, 185, 186, 207

Gros Antoine-Jean (1771–1835), malarz francuski 172

Grosz Georg (1893–1959), artysta nie-miecki 159, 160

Grzegorz I Wielki (ok. 540–604), papież 54, 66, 68, 75

Guanyin, buddyjska bogini miłosierdzia 60, 147

Guicciardini Francesco (1483–1540), hi-storyk włoski 172

Guys Constantin (1802–1892), artysta francuski 34, 154, 173

Hale John R. (1923–2000), historyk an-gielski 171, 228

Haskell Francis (1928–2000), brytyjski historyk sztuki 29, 31, 184, 205, 219, 229, 231

Hauser Arnold (1892–1978), węgierski historyk sztuki 50, 61, 204, 220, 228

Hellqvist Carl (1851–1890), malarz szwedzki 184

Herodot (ok. 484–ok. 420 BC), historyk grecki 147

Hersent Louis (1777–1860), malarz fran-cuski 47, 208

Hill Christopher (1912–2003), historyk brytyjski 188

hinduizm 56, 67Hine Lewis (1874–1940), artysta fotograf

amerykański 39, 40Hitler Adolf (1889–1945), dyktator nie-

miecki 22, 29, 48, 54, 92, 93, 96, 164, 182, 193

Hogarth William (1697–1764), artysta an-gielski 126–128, 130, 131, 138, 140, 156, 168, 176, 199, 209

Holmes Sherlock, powieściowy detektyw 50, 51, 101

Hooch Pieter de (1629–1684), malarz ho-lenderski 54, 108, 109

Huizinga Johan (1879–1945), holender-ski historyk kultury 29, 61, 180, 219

Hunt William Holman (1827–1910), ma-larz angielski 184

idealizacja 96, 117, 140, 141, 178ikona, ikonostas 34, 70, 72, 74, 89, 96ikonografia 52–55, 57, 62, 67, 68, 81, 84,

86, 93, 194, 195, 201, 202, 212ikonoklazm 75, 77, 98, 99, 208ikonologia 53, 54, 56, 60–62, 195, 202„ikonoteksty” 59, 85, 168, 185, 203, 209Ingres Jean-Auguste-Dominique (1780–

1867), malarz francuski 49, 93, 152, 153

intertekstualność 21, 118Ivins William H., junior (1881–1961),

amerykański kurator grafiki 35, 219Izquierdo Sebastian (1601–1681), jezuita

hiszpański 73

Jancsó Miklós (1921–), węgierski reżyser filmowy 191, 192

Japonia 115, 130, 131, 188Jaucourt Louis de (1704–1779), literat

francuski 79, 80Joanna d’Arc (ok. 1412–1431), francuska

bohaterka narodowa, święta Kościoła katolickiego 73

Johnson Eastman D.H. (1824–1906), ma-larz amerykański 33, 155, 229

Jongh Eddy de (1931–), holenderski hi-storyk sztuki 56, 110, 129, 196, 197, 221, 224, 230

kanibale 149–151, 160, 196Karol V (panowanie 1516–1555), cesarz

Świętego Cesarstwa Rzymskiego Na-rodu Niemieckiego 24, 38, 44, 81, 89, 165, 169, 173, 177, 178

karykatura 100, 145, 158, 159, 206, 207Klee Paul (1879–1940), artysta szwajcar-

ski 66Kleiner Salomon (1703–1761), artysta nie-

miecki 131

Redaktor inicjujący Olaf Pietek

Redaktor Jadwiga Makowiec

Korekta Dagmara Małysza

Skład i łamanie Hanna Wiechecka

Nakład 1000 egz., ark. wyd. 17

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83