Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

download Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

of 31

Transcript of Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    1/31

    Gabriella Brusa Zappellini

    Alle origini del comportamento

    simbolico

    La mente e le forme

    ARCIPELAGO EDIZIONI

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    2/31

    Gabriella Brsa-Zappellini

    LA MENTE E LE FORME

    Alle origini del comportamentosimbolico

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    3/31

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    4/31

    Indice

    Capitolo I

    RESTI FAuNISTICI E INDuSTRIA LITICA

    1. Fossili cognitii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

    2. Ordine e simmetria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

    Capitolo II

    STRATEGIE DELLAPPARIRE

    1. Pigmenti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

    2. Ornarsi con n dente di lpo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

    3. Eqialenze magice. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

    Capitolo III

    ANIMALI-vESTIGIA E PRATIChE FuNERARIE

    1. Deposizioni e sepoltre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

    2. Frammisciare le ossa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

    Capitolo Iv

    LuOGhI DELLIMMAGINARIO

    1. Infinite forme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

    2. Da doe engono le immagini?. . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

    3. Paradigmi del lingaggio emozionale . . . . . . . . . . . . . 132

    4 Alla ricerca del paradiso perdto. . . . . . . . . . . . . . . . . 141

    Note ai capitoli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Indice delle illustrazioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

    Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    5/31

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    6/31

    cap i

    REsti FAUnistici E inDUstRiA liticA

    l

    E EviDEnzE ARchEologichE dea p aa preeaumaa e md ffr, per dee d me, erae de prm edame prr u -

    r predeer a ra per perd p meu, raa e prede e uma b. s raa demae ere. lubae de prm aampa-me afra preea, per p, ar re pae-fau-, empre rferb md equabe a uafrequeae arpa. le ara mae, a pre-ea dee ee e de a, epe e empa paa de ama a, m a, fu adpe a u de reper reded de u pe-

    a a rrue dea r fma rara.l rrme deaqua paa re Jea caa- ere fuae e ame de errea aa raa arefa e a. ife re a ea pu r aba ra u e-era fra due upa umae, mere eparddperde e a dee are dea eaa raduaeda um. Quee dera e du aa pru-dea, ade per a mar pare de ame pa-

    e.1

    i dr ae a per e e deere uperfe, a eppur mura mre per pre da edmefua ep dae fae aur. i remed abrar d a dea pera e d arefa ffre peredee me preare. nea mar pare de a, am p da a edame pe, ma a ampbae ad aree d arae e ema e prmefa dea ua ra deuma (Fig. 1).

    1. Fossili cognitivi

    Fura 1

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    7/31

    8 La mente e le forme

    s ra d aure prmare edare, dura aue, a de Pae ferre, dp reae deemerea d u u eere eereHomo e a preea d u ddu e a rma aqu- ua ruura aama e uab praa uea re de e. s a ma deum, e prma aradeomde, udaa da u ere mpe radd mprmere ua fma araa e mpua a pr-e dea mee e d reaare u derfa reperrd frme.i amp bae d odua taaa (1,8 m d a),d A hae e Mareb (1,8 m d a) e d

    Meka-Kur Epa (1,7 m d a) a mme a d raae ae d u Prmaeparare, ua apa raa ara p up-paa, ma e apea fabbrare u umer reae d ru-me d pera e d , fua a dffere p (e-parare, rurare, raare, errare, uare).2

    le prme daa radmere de ue d KbFra, e ba de a turkaa (Keya), effeuae a ea de Pa/Ar (K/Ar) (2,6 m d a),

    prbabmee ramae. P aedbe, aeaa ue de re pae-fau (ea b-rarafa), a r arbue a 1,8 m d a fa.Aa fe de e r, e ampae d a de a-me d Kada ga, ea ree deAwa (Epa),a pra aa ue udura a d p dua-a daaara 2,6-2,5 m da (radioisotopic da-ting40Ar/39Ar). s raerebbe de rume p a,eamee ara, fra reu3 (Fig. 2). teyema araea ad ea urey ad exa-a a ga bewee 19921994 ed e deryf we-faked e arefa w are urrey e dekw frm aywere e wrd re se semaw Mre a 3000 urfae ad exaaed arefa were re-ered a 15 ae dumeed ea ad we f eKada ga rer. Baed radp da (40Ar/39Ar)ad maerarapy, e arefa are daed bewee2625 m year a (Ma). Eg10 ad Eg12 frm Eaga are e m frmae w e e dey,

    Figura 2

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    8/31

    Re fau e dura a 9

    prd e be ppruy fr araer e deaembae ad fr uderad e e wrk a-paby f e eare maker.4

    srred u ermabe ae de emp deerd, e pere eae aumua aa ae areed maeae e ae e d fraumae dee a,peae per erarre md. sed au ud,dea eere preaeemee e femme a prdurre euare que rume. De re, prma deaffermardea aa me praa abuae, a mrfa rpreadea femma e quea de ma dea eerepararmee dffereae.5 per mpbe faree

    udea prea.i a, prpr abbdaa de ue a fared upea area d edame umaa ueffearuura prera.cer, ae dere pee ama aa eambee e de r paa. i mbr, araeruae d fra, mdfa a mpe -ma de erre mued, a, paree e-ae d erra.6 g aear, e de de ar, frma,

    d de ue u mra d perfee e d be-ea.Ma ue quee maraure ede, a e uperbe, reaa d fur dere uurae: dea rardara pe-r amae pbe fare ra.o a, a prmaera ue dfa uad e re a rare e errr rae. A beedere, u d de a u ar, ma a r ar-eura re e rm dea rpe aurae: ara arare d e ambee mee a dpe e-d u de mdu mp, mra a u ue be pre p. P reaa e rabae a e-rafa aea per reame daue ard-ere (Bowerbirds) dea nua guea. nea aede amr, per arare a femma, que ae daarea pu mdea, rue aer dea u-a, maera eea apeemee rea, a-pae rar e p rauere u mer da-ea. lre rda da u ard d mu

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    9/31

    10 La mente e le forme

    fre dera fr, fru, fe, fu e, a e, ad farfaa per p d re r, mere aer pre-ae deamee re aurr. la beea e a r-ea d que der red u ar dpede uauraa ea de maera. Pare e e femme a edurre prau da arred aurr e eaper appame e apae p de, ma ae e parae u pa rma. Ua a fedae, aaaa arpa e a a dfare are.i ar ru e r de ram, r e pe-re, mere per e ae e mu e rame. Maue e de a a medema frma, ara aa bae e

    rea ma, e ue e ae preea re dee p-e a eda e r u ua, ua pda du a ue re d u a.Per reaare fa, e ap ua a era, u maeraeprd dae ade uae r addme. sraa d ruure de u aume e dpede daaaua de maera reupera e para. Ma e reee muae d e adaa adfferear de u. Dma aemee a mede-

    ma frma eaae fd a upde, ua frmaperfea, eua mr pre pbe d maerae(Fig. 3). Ua ue e a u rade ue emd dea aura (Fig. 4).leea amae ede, duque, a rprprre eemp empre e medeme pe, ue ere a fuae de d praea. i de pe e dame d reame de adu p pre-eare u reperr mprameae p r de-a, e per aa raa. o appam e auama rad d frare ae mda d ram-e uurae, ma md marae e frammear. idefa, are amae a ra.i dr ae ae per e e au amaua per prurar b. Peam a rame e a e u mpa aa e erm. irdu ba- e bu de erma e quad e affer-ra per preere d, e era e dra. Ua

    Fura 3

    Fura 4

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    10/31

    Re fau e dura a 11

    ea aaa mea amp per preeare meeda aear.Pere d dere dme uae da m-

    pa deAfra reae per peare u dee. i abrar, eb udamera a mra dpedere aae ab. Ae e re apr a a raa de ra, mere frue aa eare pe aue. le rae paa e fa-ed adere pra dee pere. ne e md, a- paa e ua. Ma e d b. Auearpmrfe ua e fe de baa me mbre ru-dmea. s raa per, pur empre, d maera reu

    , ffer tout courtdaa aura. g Kar Marx, -errad eManoscritti economico-filosofici del 1844ue dfferee fra per amae e ar uma,re: ceramee ae amae prdue. s rueu d dee aba me fa e ap ar, efrme, e. Ma e prdue a e mmeda-amee rre per per u a, prdue, du-que, md uaerae, mere a prdue deuma u araere uerae; (amae) prdue e

    p da u b f mmeda, mere um pr-due ae ber da b f, e prdue erameequad ber da queum (...) lamae rprduea e e, mere um rprdue era aura(...) lamae frma e e a ed a mura e b dea pee u apparee, mere um rad d prdurre ed a mura d pee e a a predprre a mura frme a que pefe, qud um frma ae ed e e deabeea.7

    Quee rfe rra u pa fam de prmbr de Capitale. i ra ee mpe perae ama a quee de ere, ape fa erarem are a rue dee ue eee d era.Ma e f da prp due per aredaape mre fa e e a ru a eeaea ua ea prma d rura era. Aa fe de pr-e ara emere u rua e era preeedeamee. n e e effeu a u ambame

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    11/31

    12 La mente e le forme

    d frma deeeme aurae; e reaa eeemeaurae a e emp prpr p, da u be -u, e deerma me ee u md d perare,e a quae dee ubrdare a ua .8F dae ue prme emeree, ea umaa pre-ea ua fma parare: ua a, -a e frme ffere daa aura md fuae, maue, a r er, upp d ue peae d ue frme. lum, premm dre, u frmdabempare d frme.Per rure u rume d frma e dmeparar re Rard E. leakey eear eere

    rad d ure quee ea maera prma e ee per a eaura. s e a preead rume md predeerma e reare qua 2 m d a fa, dua a reere e a adeeea umaa era ara raua.9

    la fabbrae d rume aa, duque, de peae a a d dee rre mmedaamee fferedaa aura. lum ue der e frme aura arepb frme, read ed dere aaure a

    ua e de md.n per pbe abre erea quad per aprma a ua pera u ra da erra abbaub ua arae eae. s raa d u m-me rardar u ua mma eppur raa-ae, reaamee bpede e u reme amearear a me d eere ua mma e a a a d-eare quae a d der. da que mme e a prpramee a ra -ra.Da u er pu d a, dura a ffre, u aea de perr fee uma, ua emaaara p faa de e reper eer.ne rrere de me, ere de omd m-dfa m d dere pre eee:ueue e aa u e abe e maufa.ne Pae ferre e med, fra e equee de ru-me e upp dee dme deeefa e- paraem ede.

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    12/31

    Re fau e dura a 13

    i prm chopperdHomo habilis (Md 1 oduaa)(Fig. 5) dffere da bfaa rear e mmerd Homo ergaster(Md 2 Aeuea) (Fig. 6) da

    raa u ea de neadera (Md 3 Muera) (Fig. 7). i reper f d e aeeefaae d que ddu dfferee.c due mme ea ra ra eua u upp erebrae a u u ba pu rapd:a de Peee, r a 1,8 m d a fa, ea me de Peee, fra 600.000 e 200.000 a fa. ieramb a, dura a permea ue eee ffre u der reperr d frme.

    P, r a 200.000-150.000 a fa, upp deedme eefae arrea, aead u u radd mpe de u rardar. Emere a ra pe-e: um aamamee mder. Da que pu aa, ere uma mua aamee p,ma ua a arare, rm empre p aeera, u prd.la uee dee ee d arae de uee a afae dea r eue pa, e-

    d frme a e rrre, u, f daprm ud per ra a fe deoe e de nee, u eeme uda dpeabe ea -dduae dee uure maera prere.g rume , a r ra purmeara, e-a e appe d uaeura e rae u a, aum d a fa, quad e ampe aerr d u ruppd Prma a a derare ram e erre. dffeabre e Aurape ddu ara m-me, u ume eefa (450-500 ) d puperre a que d u mpa, ma apa d am-mare a ea aa, eppur md er e faa,ee aae pee deAfra reae fer ef-feamee rad d mdfare eamee rrume.ce a r bpeda a rua d u adaame fu-ae aa a dea aaa e prma ara a pa-me fra dere e frea e ua pura bpedeabba preedu u aber a deambuae e pa

    Fura 5

    Fura 6

    Fura 7

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    13/31

    14 La mente e le forme

    aper quee dbaua, me rma puure e ra aae e a eea que- parare, pu eer, adaame mrf-. per ua e uame e adaura ereaabba ea a da dea ra eue.sembra rma ar re Pp v. tba e, frau araer p pamee uma, adaame aa-m aa ae erea e aadaura bpede a prm a mparre e ar f deuma.10Dea rardara mpraa dea deambuae bpedee e era ar a e ua ara pe-aa dee re p ae pareee. sed Aa-

    ara, um p apee de e per a ema, quee ma e e d mprmere amd rae pre dea ua mee e d reareue frme. Ma e, a , a ammare u due ampeera mme u ere m der da qued uauae arpmrfa, qua araere aea prm ddu e a a a raere pere ea e a mapare per raare dee ee? A adbbam quea mprameae?

    Fra 2 m e 1,5 m d a fa, dere pee d Au-rape dae ma bere, prma d euer, - Homo habilis e empe dduare a pe prma dea prdue de ue.sed J. Demd cark, chopperreu e pred Kruerdrp (sudafra) arebber pera d Aurap-e ree.11 sa Ye cppe e Jea caa ar-bu a Aurape ame p a deavae deom (Epa), mere Mary e lu leakey r-e e a odua aremm da a uaeraa dedame (e d maufa) d Aurape e d d-du de eereHomo.12

    Ara p prbema, ee fa a, duere prm arefa da rume d pera aee ffer daaaura. Ua ea pu derare daa ara peru-e d u ue da ua fraumae frua, duaa ee aura. Pu eere a d due bauu r ar daa fra d u rree d u d-a e ee erme aua da ad da

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    14/31

    Re fau e dura a 15

    e. le re ae, pe a ur dee raee dee aae, p berare ee m m aquee eue eamee da u bub d peru-

    e. Aa fe deoe, a pera e terar a- e med de e du d ee m m amaufa, ma prd da pre e aura re p prbem a prm ud d prera (Fig. 8).Prbabmee chopperfa a r mpara fra 2,6 e2 m d a fa ea vae deom, mere bfaadedura aeueama p aa ra a 1,5 md a ra.A me de e r, Ramd Dar a aaa p-

    e e u ere u abba preedu d pareedee d me dura a.13

    Aaad u umer mpreae d framme ed ama d dere pee mpre au re d Au-stralopithecus africanus reu ea ra udafr-aa d Makapaa, Dar ue aa ue e am era a pra ea aera da Aurapeper eere pea e ua a me ue e mearm.

    Madbe fraurae aaea de me fuea daee (Fig. 9), mere a aa raa, eparaa daapare ferre de ra, pea deare ua a.Dar ama quea dura pre-a osteodontokeraticculture (d a, d de e d ra) e a aa a mdumpramea rapef deamee are. gAurape arebber ua arm d pararee a ue d ape per abbaere uarade qua d ama, ma ae per uder fra dr (Fig. 10).ora, pe e ua mma aaa e abae ad e bafd de r perr arpee, de u rdmeaa. sud p ree ue-r ua dera eura de reper.le defrma e e fraure prbabmee mpua-b a pre d fae e aa pree de ed-me. i m a, qua mpbe abre, aeua bae d aurae aa afme, e e fraure ee defrma a aeue ante mortem post mor-

    Fura 8

    Fura 9

    Fura 10

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    15/31

    16 La mente e le forme

    tem. p prbabe, me ee pae BbBra, e aumu d Maapaa a ru-a d ua maaa peraa da r p a prede-er, ma rappree re d pa d arr.14A-umu d re e m m , de re, frequeee ae dee ee.M f d omd re ia taera adme a embema ra d neadera deagra guaar (iaa) a ra e e-u rua eere ae d ee e p d uaa que umu d a, prma e e e reea era aura, a reu erprea faae.15

    A d dee prfde mpeee aame d Dar ede u du mer paearp, dea eAurape a ua ra d mma-ker p dbe. aa prbabe e Aurape raer ea de d prede aa p e quea d predar. E raa dealibi delle iene,me a ra au er d Dar.i u reee ud, arp Da har e Bb su-ma a eu dea e prpr a maa dea

    predae a aa a mar repabe d ua ere dmprame aa u pa dee pre ee-e ada da prm omd.16

    i a, ereae are e, f dae p remeappe dea mae, ee ua aae aefra ue e re pae-fau, paradma da-r fre dea preea d u rappr de u pararefra a ra pee emeree e md amae, u rap-pr ama rpe a que de Prma uma ee edea affermae d u u, uuae remeameare. cme e pee umae, ae Prma uma r, ma a r dea per p frura.cer, ae uameae eearaa pu ufareu d rume ada a fraumare em e a errareuber e bub, ma prau u reme ameare are fe ae praa da pa ppru a p-ere u ddu pr de a affa de fe dear rbu de aprfa a dar d rume mpe-

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    16/31

    Re fau e dura a 17

    a e ea d raare e d peare e aper erarre md e e par m.Ae au Prma uma ur d are ad

    eemp, ra, babbu e eb udamera ma md prad e marae. U fra e Arpmrfe, mpa me a be dumea Jeae gda a a aa d mammfer, eere d pe ap d babbu. taa aa rupp. m rarper e da a quea praa e femme, e eda rer a uameae qua euamee e-earaa.17 i a, a preda ee, per p, u-maa dduamee, md ppru, ae

    e maa rar mme d drbue ea:aa fe dea ea per b pu aadere e ma- dma eda quae brade d are afrua d ra ferre. prbabe e e prme mme bped raer ua uae ameare m dera da quea ee aeer ua dea preaeemee frura (em,, frua) era d are pu auare,ae e ua p maraa ameae area dee eere

    emera pu pre.ne ea de 2009, a d da zereeay Aem-eed (cafra Aademy f see) e ame dDkka e e edme fua e aur dea re-e de hadar e e 1974 a reu eerd luy a pra aa ue framme dea ad u uua e de femre d u bde au .Dae aa mrpe, quee raure embraarbub a de d u arr, ma a u ere darfae aua ua ea d ee. U aera ara u mu redu d pera. i f,daa r a 3,4 m d a, prerebber a pre-ea d u ddu affe aAustralopithecus afarensis,e dea aer abbada ua dea mpaeuamee d frua, eea, e e uere per de-dar a ua ameae p ara e prea.nea ea ree, dp u me d a, emerar d rea.

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    17/31

    18 La mente e le forme

    le mdfa mae aeue r a 2,3 md a fa a e bae, ee e rea deAfraaea pra ua dmue deumd, u au-me prre deard e u ma p e. Queeue d ambea de aer au u peee ea dffereae eua de prm om-d, fared u aba p arabe rpe ae f-ree pua emerea da ua pare d Prma bpedrbu, u appara maar be adaa a uaameae d b rae, e daara d ddu ra-, p pa e u reme ameare p ar.laa dee uure de a, de e de mar

    rea eAustralopithecus robustus (sudafra) (Fig. 11)eAustralopithecus boisei (Afra reae) dea e-ere fr maar d b dur (rad, uber, bub),mere Australopithecus africanus rea prbab-mee a rre amear p are e derfae (erm-, rm, fame, em, bae, are, mu).se um eramee e maa, e Aura-pee ame pare era e que dee aera u ru reae e r de dad b dea

    ra peae. D ee eree reeud ee ua prea MYh16 repabe de -upp de mu madbar. Mere a prea pre-ee e Prma uma, eum pre d-aaa. s ma e ae muae debba eere a-eua r a 2,1 m d a fa, ee prme fadea emerea de eere hm. lmpraa dea r-due eua dea muaura madbare resea B. carr a a d de md u omdmaaa r b. laama de mu a mafuea ua rea ea () Ua rdue ea mu-aura madbare e d euea ea fra m-prea ua madba arebbe rd a ee uea de ra. Que prebbe aer perme aa aaraa d deare p e e p rade.18

    la preea empraea d Aurape e d Homohabilis e prm edame afra ad eemp era p a de dep d odua effe, fa pe-are a rem amear uerrmee derfa: ara

    Fura 11

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    18/31

    Re fau e dura a 19

    pu prada ameae area ee mmebped, p ee Homo habilis.cme afferma caa, feme dea rera d

    b e r de a perd dea prera fue ra pare aa ra mpree (...) Pare empme aa, predae, erfaa, are aumpe u e der quad mpeae per de-are aue a de Prma uma, de omd,deum.19

    ceramee, mprame amear de aer -rbu a pamare md ee e rea aaer dee qua mauraa eeamee a ra

    emerea. a, dffe mmaare Aura-pe me ddu ded a uabuae a ea-ra. A par dee Arpmrfe, per me re dea rraa, dea eere mpea a urr d eeae m prbabmee a r eempraea ee dare era dua a fruame dee are. P-remm peare a u ampame raduae dea dea daa raa de eea aa raa de ama remea ea ae ea, quad erde are-

    a e a preea d arae p abbdae. l edr prebbe aere perHomo habilis aer, per,d u mprame ameare p dfferea, uadea prpee per b r d pree ama.Daa are de re fau de amp bae de Pe-ee ferre, raee pare e aeHomohabilispraae a aa maera prada, re-d ad ama d pa aa. la preea, aa amaufa, d f d mammfer d rad dme,me eefa e pppam, fa upprre ua ua fae dpredae paa, baaa u prae d rame a-meare dee are abbadae u erre. Uabu-de, a daa abbdaa de rume reu e prm aampame me eempraea emarae rpe a Aurape. Ae e aa -me de reper eer embrerebber fermarequea pe.sua bae dee edee aree, per p-be abre eHomo habilis raprae b u

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    19/31

    20 La mente e le forme

    depua per drbur aer d ua ree ae maera arua e peraa, e faee u umdduae. i da a dpe dea rera e- d apere e aee ada frme d a aed araere mder e fe ara mmer u -ere aurae ppru.Ma me mpraa pare p prm dea fa-ma hmdae?c prebbe edere re Fre Fa e aea dAustralopithecus boisei Homo habilisfe pafa bea. la rpa e pu dare perua eea pafa. lAustralopithecus boisei era er-

    amee p rbu dHomo habilis, ma fre aearae per mpeere u. cme eeara, ea aua dea m peaaa, araa e apere a m dea baa era d arbu e peafrr bae rad, e raa u rree Homo habilis, preumbmee r.20

    Homo habilis dea prbabmee preare, per uedame prr, a baa fuae e e e a-ur, ampad, que md, emee a ua

    dea.21

    i u e d odua aea ae umameare d pe.Quad a aa abba effeamee a a deareua fdameae per a praea de rpredeer eme aa p me e aa raa d e-ea pae dffe dre. c me Aura-pe a d, per dee d maa da, Homo habilis e pa aper dee aae, aeHomo habilis,prma d aar aee, a -u Homo ergaster, ua ua pee ra umap de. De re, eppure de u er rap-pr d pee fra quee dere frme d emereaumaa, me ar e au f ada -dera me apparee a pee dere a pu- ara dea ea pee (rpee).le dfferea ame de perr arpe-e, fdae ue dfferee aame dea dume-ae fe e ue uure maera dura a,amp bae, e. appa p ea e a-

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    20/31

    Re fau e dura a 21

    a, eue p da deder d fare rde eabumd fama e u eeme effeamee dmrab.cme , e mae aame , d per

    , u de uffeemee aedbe per ddua-e d ua pee.camam mma (pithecus) Aurape afrae um (homo) habilis ua era de d arbra-re, ae e da quae pare ba pur are a a-mar eer uma. lu leakey, Pp tba e Jnaper ar, per a prma a, a demaeHomo habilis e 1964 arbueda a re f d uomde reu Keya (ra aaa a a

    KnM-ER-1470), da d ua maa erebrae d p u-perre a quea de ar Prma bped e, ma aram me a que per e a faa e de. va, perar rrda, e prpr que ra ub e -ud erme. A de a aade e r, fu arbu aHomo rudolfensis e, qua-e a p ard, a eerAustralophitecus (BerardWd) (Fig. 12).Premm pare a aea homo u p p der

    u p p aa e emp ea mdfare d a quadr rru eerae. E a d fare uaquee eae. la ea raea d gr Mad amare que ddu da ra uma u ra 2 m d a fa Afra erme early-Homo de u dbe.22

    la ra eua dea ra peae uar eua aea d equee rdae u ae prade d que preedee , a me, ua ea a-er dea quae per are e era u e ee.Ae r, fur der md pb d eere om-d, p me e e u e e e perd.la a, me re sepe Jay gud, u epue ramfa pamee. Per qua ruarda a -ra emerea, a meafra p ee embra perara quea deaber, a pa d derar pura e m ram e. o ede a peare aua ea d pee d omd e, raruppaa uamea da d eer.

    Fura 12

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    21/31

    22 La mente e le forme

    Pam peare e, e Pae ferre, fra ramdee prme appe afrae, u a Rf vaey e suda-fra, a ea a aa faaa da rem amearderfa, mere a de Pae uperre, prauere dea ra pee uEurpa ab-aa da neadera, a preea de u ar,da d uraae ae p ruuraa, d uua p ara e d frme mbe p aa-ae ma e medeme mda d prdue dee-ea (aa a rad mammfer e raa) abba e-abmee reea a pee me fara e mar-a e perfere, dereade a dera demrafa e

    ee.

    Fino A QUAlchE DEcEnnio fa, edea a empfare r aber eu, dduad ua ra df d Araa, uphilum rda d upp a-er dee ramfa: dae Aurapee, araerHomo habilis eHomo erectus, f aHomo sapiens.

    o paa d eme appare aa me ar eeare. se omde dea ga d odua prm -rure d rume , prm ddu ua -furae eera p-raae mdera a r-eu Keya, ua ra deae de a turkaa(ex la Rdf), u u rardaramee r ddep ffer. Daa r a 1,6 m d a fa, u ere ara pu p (800 . ra), ma ua rpraura ae e uaea deree r-pe a ar omd e, dde turkaa by(KnM-Wt 15000) afa da au paearp- meHomo erectus da ar meHomo ergaster preea, aa ue dee aua aqu, me p a-reda aea dre dea re pee (Fig. 13).sed ia taera, aa prbabe eHomo erga-sterpedee u peae p eea de upredeer. A u arbue, r a 1,4 m da fa, a fabbrae d u u rume daearaere parar: aa aeueaa (Md 2)

    2. oRDinE E siMMEtRiA

    Fura 13

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    22/31

    Re fau e dura a 23

    (amaa da fraee d sa-Aeu uee udaa e dera per a prma a da de Mr-e).

    s raa d u maufa da da rear eu e rm e adea, ama ae aa a ma amdaa per u prf a madra (Fig. 14).c e marmee pe d que rume epu aere araer d bae derfa: dda, ra-ar, da, rdfrm (Fra Brde)23 uae peuare d mmera e embra rpdere p aeee d rde frmae e a ueffea fuapraa. s p e rea e que uee da a

    arebbe pu aere area bee a u pae u adame me arm ed equbra.n pam eppure peare e u prf pur, a bae arrdaa pe aaa rea e a-a er ape, rrpda a rae fuaprae. Ae e prme ee, re e rudmea,p-ea fuare area bee. Ma ara, a qua ueeee rrpde a ua bea mmera?cme re ida Maad, la perfea mmera de b-

    faae, fe r, u raumedea perfee ea de rume e dee e-ere be abra ea ma d dee uare; freea ea de maerae e pu ere e ee e eree per mue.24

    se amdaa rpde a ue raee fu-a a p raffae eee d prea, a uafrma edea, per, ae u a dea mee, emerea d ua prpeeaarma, aa emp e arde mp- (Fig. 15).Ue mrpe e reere r he Ree Perre-Jea texer par amaeme mua dedeux ex de mare que ue mae deaure, e f duplan dquilibre bifacial. De -ere de e deux ex a ue uee epar reue qu e drbue par rappr un plan dqui-libre bilatral.25

    Fura 14

    Fura 15

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    23/31

    24 La mente e le forme

    c arma mmera deaa aeueaa am pr-babmee da aa prma mafeae rea, m-prea ea pera, deemerea d ua ua prpe-e per rde mp e araerer e ae-ure eee dea ra pee aee per paree de-e d me. i Eurpa, amdaa mparr ar a 600.000 a fa e ar deaa a ua rarda-ra frua. Peam a bfaae mua ea pera -r a ua a fe, ua bea camy de cre-ae, reu a We tf (nrfk ierra)(200.000 a fa ra) (Fig. 16).Qu, da a que reper rardaramee be, ue

    e re aere uare, embra eere p.s eear paradm u e u md d eere efrme.i fd, rume e preed bfaa(ddaa d baa, d quare d dapr, d ee d uf), a e uaer ue ea a e fruaer, me ede a redere, e ee ra-ae da ue, rpdea a ua preupae dm-ae: aare.

    tua a ddea dura d p duaa rad chopper(ara u ua a faa), d chopping tool(ara u due fae) preea frme pu re erae.c a ea aeueaa embra, ee, far rada eamee, aa adea deeffea fuae, uarapreupae d dera aura, quea dea rera dfrme emp e rear. Ueea d rde freapaa da pedr ferd p a (A hae-A-era) e uppaa dae be fere deAeuea ede Muera (Fig. 17). sed Me lrbae, prbabmee prpr a parre da prm rume fere pu eere aa ea mee dea de bfaae.26 iperd e a da prm chopperae ume amdaemprede paree eaa d me re Adrler-gura (...) e frme eue er a m-mera e equbr fuae per uere e uea quea e, a r a, embra ua auea reradea rear dee ure e dea fea de r.27

    Fura 16

    Fura 17

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    24/31

    Resti faunistici e industria litica 25

    Da un certo momento in poi, sembra affermarsi, dunque,una nuova preoccupazione di ordine formale. Pare quasiche luomo inizi a proiettare fuori di s quello stesso equi-

    librio speculare che caratterizza la struttura del suo corpo,rispecchiandosi nei suoi oggetti.Siamo dinanzi a unemergenza straordinaria, destinata amodificare notevolmente il rapporto dello sguardo con larealt sensibile, o meglio, il rapporto fra la percezione delleforme e le forme della percezione. evidente che sarebbeuna forzatura leggere nelle asce a mano, fabbricate da Omi-nidi dallo scarso volume encefalico, la presenza di una pro-pensione alla bellezza o allarmonia paragonabile al nostro

    senso estetico, anche se certe amigdale ci possono ancorastupire per la loro composta armonia. Il passaggio da unanecessit quasi-biologica a una propensione estetica non immediato e neppure lineare. David Lewis-Williams ri-tiene che sia nata prima larte figurativa della sensibilitestetica e che lestetica, cos come la intendiamo noi, nonsia una facolt inscritta nelle nostre strutture cerebrali.128

    Ma la sensibilit estetica intimamente correlata alla per-cezione delle forme e linteresse per le forme riconduci-

    bile alle strutture di funzionamento della mente. Un inte-resse che, del resto, non nasce neppure con lamigdala, mache attinge pi in profondit nel pozzo del tempo.La focalizzazione dei contorni che delimitano i dati dellavisione e orientano lazione non una specificit umana,ma riconducibile al pi generale sviluppo evolutivo degliorgani percettivi di molti animali superiori: uno sviluppofunzionale a diversi adattamenti vantaggiosi (cibo, territo-rio, procreazione) che affonda le sue radici in strati biolo-gici molto remoti.Saper captare i suoni e il calore o riconoscere i contornidegli oggetti sviluppare cio dei recettori adeguati a di-stricarsi nella variet degli stimoli esterni unabilit fon-damentale per la sopravvivenza di molti viventi. Distin-guere delle forme specifiche, stagliate su uno sfondo per-cettivo globale, rientra potremmo dire nel sistema fi-siologico-sensoriale vitale di molte specie. Sappiamo chealcuni animali reagiscono alle forme artefatte con compor-tamenti di panico o di eccitazione. Non dimenticher mai

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    25/31

    26 La mente e le forme

    errre d ia, m fa a er, quad per, a areae, m er faa ua ea due ermree d are, rde e ure. Prbabmee queeree pe aea a me u d que eae Krad lre ama ear ua, apa d

    uare rea mmedae. Que earp er rafer u maera era d-er, maeed per da d preaa dear frma. Ae due rad er umraa p meere fua e abuaprede de rapa ur. i pu d abbareae mra ede rea d aarme e r-

    pe d fua aa a d ame daa frma due predar, mere rma de uraqu aa a d ame d ue ar d are pee ue29 (Fig. 18).la apa, eerae, d dduare e d-uere e u continuum fuuae e r-ma de amp a prbabmee a-u, ae u a ra ea eua, uare prmar e fdameae. lddua-

    e de brd d demae e ruura uaea d r apparee ae raee d r-due dea mpe mee amp daa aura edee d radue ue pre eee.Da u pu d a pere re Rard Mae uPsicologia della percezione artistica r -ema dee erramee dedere me ra-ruppare eeme pere arme epara; fear per, are mmae de md eer aqua puuamee da 1.300.000 ra freer e-para, u rad d reepre a re d upu.30

    leea de uard, ed ua araed um, d re d eura ua rea daa dua prpra auma rpe a e, dubba-mee fuae aa mea a d dame e,a ffee e dfee. prbabe e a reae d pa, pu eera-aa ea ra pee, e fr de erpe a d-

    Fura 18

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    26/31

    Re fau e dura a 27

    ua, re aa dubba per eefera d aueempar, ae dff de r uard d dduare area a r preea u fd de amp -

    , ua dff e abbam e fr d pre-dar area per, ma area mme.la eee e r ema d appara f- peaa ea dduae de r, rad d dduare area frma ere, p-rebbe duque ufare eree aerae e umarbue aa frma. Ma per ere frme ua uaparare araa?g ud eur rd eaaare

    defamee dea e a peree a u repeeeurae ada a rerare paamee da e pr-e daeer: peree ua preedea mee ua a perepa. la pa dea ge-a, a ampamee ea, a de er, a mpee aa, aerae premm dre Ka, dea . Aer d quea dama,ee, per, uedee prpee per e frme arm-e e mmere. Ae e md amae, a preaa

    e aue frme emp e rear p aere, p-rebbe eere rdube aa r improbabilit. s raad frme e pa e daa maera reaeu fd fu dere d rferme e fu, a md, da ea. ae per a ra pee?Ee ua preferea erabe e r perepre re Er gmbr per e fura emp, eee ree, er e ar rd emp e edam arere ae rear p e e frme aua, quad ram a md eer (...) Abbam uaedea a erfare a md reae e e ue rappre-ea bae a upe d rear e eeabbadaa f a da refuare () i md eum ru , d rma, u md d frme e-mere emp, da br e m ere ee maa qua u eeme de r ambee arfae.31

    Ma quae mme, u a ra ea feea, emera quea eea d empfae frmae, quee derde e esapiens deram a?

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    27/31

    28 La mente e le forme

    lamdaa, a ua ruura equbraa e reare, eembra prefurare e ee e d u fuur pe-amee uma, prebbe ure e ua raa -faa, ame u bu d per defaedea ra emerea pefa; uemerea eaaaae da upp d pea e aupp eefa (Fig. 19).P remea a mpe de ere e p mdperep mpa, preead ape d rea pree-deemee : a pere, rafrmad eperep, fa apparre ua ue ua. P queadama mpa e p uard ede a dperder

    ua pura d m dffmee erab.i que e, a prpee arde, aa rear eaa purea frmae prebber frre ua rpa ee-a aa prrea eedea de m e preearme ua ra d raea d rdue dea mpede md. i fd, ae ua prebbe appar-eere a quea medema raea d rdue dea m-pe de m era, ua mpe -ua a re de e. su que rrerem p aa.

    la rear empe e mmera de rume aeu-ea rpea fre, ua fae rema dea rafee, emerere d ua ua mappa a rad d arare e frme ed pef r-er rda, ma ae d preare que e rdemeae e prd dea ma.n per quee d frme. l e u r-ma dee aer a, f da abr, u ru re-ae. A , eree pra dea fabbrae due de dea eeare e pere rae ,p adae au. Ma ee, quare, baa, daa edapr erambab aa a a a.Aue pere p mrbde, are p dure, aueare, are ure. Quee maere prme p mepae, p me rapare preea rure d-ere, a e ure e uee. se eam ua peraea ma per arara, a aam eabmeea e e pu ere , mar a, eeaure e e rada.

    Fura 19

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    28/31

    Resti faunistici e industria litica 29

    Durante una campagna di perlustrazione nel gran mare disabbia del Deserto Occidentale (Egitto), Ida Mailland harinvenuto e fotografato unamigdala acheuleana di quarzite

    piuttosto particolare (Fig. 20). Ogni faccia divisa dal-lasse centrale in due parti perfettamente simmetriche, madi colore diverso.32

    Certo, possiamo ritenere che la bicromia di questo manu-fatto sia casuale, ma la partizione dei colori lungo il suoasse di simmetria cos netta da far pensare a unintenzio-nalit dovuta forse a una fascinazione cromatica che ha in-dotto il suo artefice a staccare con cura le schegge dalblocco e a dirigere in modo sapiente le azioni di percus-

    sione per ottenere leffetto-bicolore che ancora oggi ci col-pisce. Dunque, alcuni Ominidi forse avevano gi interio-rizzato il senso estetico della forma e del colore. Nei sitiOlduvaiani della Tanzania, il gran numero di manufatti in-tagliati in splendidi blocchi di lava verde lo starebbe a com-provare.Potremmo allora dire che la bella forma dellascia acheu-leana sia la prima, grande eredit cheHomo ergasterha la-sciato allumanit nascente.

    La questione, per, della corretta collocazione nel nostroalbum di famiglia di questo Ominide rispetto aHomo erec-tus ancora lontana da una risoluzione condivisa. RichardLeakey, cui dobbiamo, negli anni Ottanta del secolo scorso,la scoperta e lo studio di molti fossili del Kenya, classificail ragazzo di Turkana comeHomo erectus, mentre IanTattersall lo classifica comeHomo ergastermentre consi-dera lerectus una specie locale, evolutasi in Asia orientaleda un progenitore africano (forse lo stesso ergaster).Molti autorevoli studiosi scrive Tattersall continuanoa inchinarsi alla tradizione e fanno rientrare nella specieHomo erectus una grande variet di Ominidi africani, asia-tici ed europei (...) una complicazione di cui deve essereinformato chiunque cerchi di orientarsi nella letteraturasulla evoluzione umana.33

    Di fatto, un individuo oggi estinto, con caratteristichenuove rispetto aHomo habilis e dotato di un cervello pievoluto, sopravvive almeno fino a 300.000 anni fa, dimo-

    Figura 20

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    29/31

    30 La mente e le forme

    rad ueeae ab a mprameae emrfa (a pae-uura d Arur Jeek).A de Peee u perd araera da uaee ab maa, duque aa faree aerada adae que rade ammare, aeaa, araer ua ere d mra, a dffder ad fur deAfra e a are md.ir a 1,7 m d a fa, e errr aua(Dma gera) e e a u uafaua peea d ru, eefa e raffe areu re d omde p a a d fur de -ee afra (Homo georgicus), aa a udura

    a pu rudmeae (Md 1). U ddu a-raer m preee Erem oree e idea(ea d gaa). la ua apa raa , a, ara pu mdea.U a ee a a fra 600.000 e 200.000ma a fa a preea prma Epa (Bd) ep Eurpa (aa d Mauer, germaa, aa d Ara,Fraa, swambe, ierra, Peraa, grea) efre ae ca (Da e Jua) d ddu

    araere reaamee meee e u upp e-rebrae (re 1.000 ) rma a que desapiens.cme re sea B. carr, embra e a aeu uba mpr ea dmee aua deeefaa de Peee (1,8 m d a fa) e d ua me de Peee (600.000-150.000 a fa), epeeparae da u perd d reaa a d ra u med a.34

    Abbam aea ae mdfa mae deee rea deAfra fra a fe deEee e de Peee, r a due m d a fa. Per quaruarda ed rade ba, au ud ree e-d a raruppare uua pee reme e-er de Peee med u perd u aeaae r de fu arbued aHomo heidel-bergensis. Per e ue araere aame, aa pr-babe e que omde dpee rma d u ua- pu ara. Ua aque raea d -dubb ue. i a, dea pedere u e

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    30/31

    Re fau e dura a 31

    d aae pu eea e era rad, mea terra Amaa (Fraa) (400.000 BP ra) d rure a-pae a, ue f a e-ee mer. labbdae

    preea d ra ra que aampame ua pa-a mederraea prebbe far peare ae aemeread frme mbe e rua pe. muque qua mpbe, aa ue de ar fde Pae ferre, far udea prea dee fa parae dea ra peae. sed a era deequbr puea aaaa da sepe J. gud ene Edrede, e pee ed a maeer ab peru perd e a rafrmar pu rapdamee a-

    er d rupp p umer.35 E que rede erema-mee dffe dduae dee appe ermede.ne um dee, r ra paearpa eba meare quad a da u a fe-d f d mpeea a emee r-bu a far area ua fma d u ma d umaa ara ae eere, pur eed de fae quee due dpe ara u ae empra d-ere: emp u de f da ua pare e emp

    bree dee mua daara. U pu dubbameed d rferme deera eda eua -u da ear paema e paee a-er de qua pbe rrure, u bu ed apprmae, a logica dello sviluppo arpee-, ad, aer dee dere d am-bea, e fa prpue fdamea dea ra emer-ea: adaura erea, eue deab deama, reme de ume eefa, que raf p fa dea ra pee e preed ara re pefa.Qua aa effea dinamica dello sviluppo u prempe du a uredbe are d rae eper ua mp e erd edee e a rera deaa a redere aemee prpr rua aaue dee ue pere u amp e dea prreamea a pu dee aa d abrar. la dede da ffer daa eea, daa ba meare edaa paearpa arr uerrmee e e,

  • 7/31/2019 Brusa-Zappellini - La Mente e Forme - Indice e Cap.I

    31/31

    32 La mente e le forme

    ae e que re r ea empre a me-dema ra, r d maare a appuame ea.Ma aer d quea raa aeura e a uddu pama daa aura rafrmar u ee-ae mpare d frme, e mua prrea-mee a areura aama e a mpe- erebrae. Da pu d a ee, a ra eu-e apa rpe a quea de ar e e u r amm arpee arebbe pea-e e aa ue d u re eu-ada- bae.

    Aer d que pre per, eere hm a -rd eeme d du pu mara. l-eme d u que eeme e, e r de emp,a rmpr aer d u u quadr d e ua a dea eue aurae ede prreamee pa ae dame d upp uurae.s prfa, ara, u ear ue u uuma-, ara pea ra aura e uura, rappra amd ed rer dubbamee aa u

    pa b, ma ae ed d reaa pr-du d ue frme demmaar.A u er pu de perr, ae e era fu-a md amae ea a mear e a -fder e era mmaare, dad a a uaree mba empre p fa.Ma quae mme dea ra eue e faaedea mee a a a ereare prramm deaaura? Quad a au que furprramma rap-preea dea uura e dea a eer ea amba dee frme?