Bürokrasi Ludwig von Mises

Adres: GMK Bulvarı No: 108/16, 06570 Maltepe, Ankara

Telefon: (312) 230 87 03 | Faks: (312) 230 80 03

E-mail: info@liberte.com.tr | Web: www.liberte.com.tr | Sertifika No: 16438

Liberte Yayınları® Liberte Yayın Grubu’nun tescilli bir markasıdır.

Çeviren: Atilla Yayla ve Feridun Ergin

ISBN: 978-975-6877-26-5Liberte Yayınları® / 403. Baskı: Mart 2018, 2. Baskı: Eylül 2009, 1. Baskı: Nisan 2004

© 2018, Liberte Yayınları®

© 2010, Liberty Fund, Inc.®

Kitabın tercümesi Liberty Fund, Inc. tarafından alınan izin ile basılmıştır. Kitap Bureaucracy © adıyla yayınlanan 1972 tarihli baskısı esas alınarak © 2007 editöryal ilaveleriyle Liberty Fund, Inc. İngilizce baskısından tercüme edilmiştir. İlk olarak Yale University Press tarafından 1944’te yayınlandı. Tüm hakları saklıdır.

This translation is reproduced with permission from Liberty Fund, Inc. It is translated from the English version of Bureaucracy © renewed 1972 by Liberty Fund, Inc.; editorial additions © 2007, by Liberty Fund, Inc. Originally published by Yale University Press © 1944. All rights reserved.

Yayın Koordinatörü: Emre Turkuİç Tasarım: Liberte YayınlarıKapak Tasarımı: Mesut KoçakBaskı: Tarcan Matbaası Adres: İvedik Cad. Mercan 2 Plaza, No: 417, Yenimahalle, Ankara

Telefon: (312) 384 34 35-36 | Faks: (312) 384 34 37 | Sertifika No: 25744

Ludwig von Mises

Ludwig Heinrich Edler von Mises (1881-1973) demiryolu mühendisi bir babanın oğlu olarak 29 Eylül 1881’de Lemberg, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nda (şimdi Ukrayna sınırları içindedir) doğmuştur.

Modern liberteryenizm hareketinde büyük etkisi olmuş Avusturyalı ekonomist, tarihçi, filozof ve yazar 19 yaşında Viyana Üniversitesin-de hukuk ve idari bilimler eğitimine başlayan Mises, Carl Grünberg ile idari bilimler tarihi üzerine çalışırken 1903’te Carl Menger’in İktisa-dın Prensipleri kitabını okumasıyla tarihçi bakış açısından kurtularak ekonomi üzerine odaklanmaya başlamıştır. 1906’da doktorasını alarak finansal yönetici olarak kamuda çalışmaya başlamış, sonrasındaysa bürokrasinin işleyişinden rahatsızlık duyarak bir hukuk firmasında stajyer olarak 2 yıl çalışmıştır. Bu sırada Avusturya İktisat Okulu’nda ekonomi dersleri vermeye başlamış, böylelikle Carl Menger’in temelini attığı Avusturya Okulu’nun Eugen von Böhm-Bawerk geleneğinden ikinci kuşağını Hans Mayer ve Joseph Alois Schumpeter ile birlikte oluşturmuştur. Daha sonra 25 yıl çalışacağı Viyana Ticaret Odasın-da işe başlamış, 1934-1940 döneminde Nazilerden kaçmak için Vi-yana’dan ayrılarak Cenevre Üniversitesinde ders vermeye başlamış ancak baskıların artmasıyla 1940’ta ABD’ye göç etmiştir. 1945’te New York Üniversitesinde konuk öğretim görevlisi olmuş ve 1969’a kadar burada çalışmalarına devam etmiştir. Bu dönemde verdiği seminer-lerle Murray Rothbard, Hans Sennholz, George Reisman, Ralph Raico, Leonard Liggio ve Israel Kirzner gibi liberteryen aydınların yetişmesine katkıda bulunmuştur.

Bazı Eserleri:

The Theory of Money and Credit (Para ve Kredi Teorisi), 1912.

Socialism: An Economic and Sociological Analysis (Sosyalizm: Ekonomik ve Sosyolojik Bir Analiz), 1922.

Bürokrasi Ludwig von Mises Ludwig von Mises

Liberalism or the Free and Prosperous Commonwealth (Liberalizm veya Özgür ve Müreffeh Millet), 1927.

A Critique of Interventionism (Müdahaleciliğin Eleştirisi), 1929.

Human Action: A Treatise on Economics (İnsan Eylemi: Ekonomi Üzerine Bir Bilimsel İnceleme), 1949.

The Anti-Capitalistic Mentality (Anti-Kapitalist Zihniyet), 1956.

İÇİNDEKİLER

Takdim 9

Önsöz 13

Giriş 17

BİRİNCİ BÖLÜM Kâr Zihniyeti ile İşletmecilik 37

İKİNCİ BÖLÜM Bürokrasi Sistemi 57

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İktisadî Devlet Teşekküllerinde Bürokrasi 77

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Hususî İşletmelerde Bürokrasi 85

BEŞİNCİ BÖLÜMBürokrasinin İçtimaî ve Siyasî İhtilatları 97

ALTINCI BÖLÜM Bürokrasinin Psikolojik Neticeleri 119

YEDİNCİ BÖLÜM Hastalığın Tedavisi Kabil midir? 139

Sonuç 155

Sözlük 161

İÇİNDEKİLER

Ludwig von Mises | Bürokrasi 9

Takdim

Muhteşem bir eseri daha ülkemiz okuyucu-suna sunmaktan, Liberte Yayınları adına, gurur ve sevinç duyuyorum. Aslında büyük filozofun bu

kitabı, çok önceleri, 1947’de, Türkçemize, Feridun Ergin’in çevirisiyle Türk Ekonomi Kurumu’nun yayını olarak kazandı-rılmıştı. Ne yazık ki sonraki yıllarda Türkiye’nin liberal filo-zoflara sırtını dönmesi, birçok eser ve yazar gibi Mises’in ve eserlerinin de gölgede kalmasına yol açtı. 1940’larda Hayek ve Mises gibi filozoflardan haberdar olan ve çeviriler yapan Tür-kiye, ancak 40-45 yıllık bir aradan sonra yeniden bu önemli isimleri hatırlayabildi. Hatırladı ama, bu aranın fikir hayatı-mızda yarattığı boşluk henüz doldurulabilmiş değil.

Feridun Ergin’in gayet başarılı biçimde dilimize aktardı-ğı Bürokrasi’nin yazarı Ludwig von Mises Avusturya İktisat Okulu’nun 20. yüzyıldaki en önemli temsilcisi olarak kendi-ni kabul ettirmiştir. 1881’de Viyana’da doğan Mises tahsilini doğduğu yerde tamamlamış ve 1906’da hukuk doktorası al-

Ludwig von Mises10

mıştır. 1913’de Viyana Üniversitesinde doçent olmuştur. Bi-rinci Cihan Harbi’nde yedek-subay olarak görev yapmıştır. Sadece akademik çevrelerde bulunmamış, iktisat hayatının içine de dalmıştır. Viyana Üniversitesinde bulunduğu sıralar-da Ticaret ve Sanayi Odası Sekreterliği yapmıştır. Bu yıllarda Hayek’le tanışmış ve onu etkilemiştir. Nazizmin yükselmesi ve Avusturya’nın Alman işgâli altına girmesi üzerine önce İs-viçre’ye daha sonra Amerika’ya göç etmiştir. ABD’de de etkili fikir çalışmaları yürütmüş ve izinden gelen pek çok önemli isim için feyiz kaynağı olmuştur.

Ludwig von Mises hem sağ hem sol totaliterizme karşı son derece başarılı bir fikir mücadelesi yürütmüştür. Birçok libe-ral yazar gibi dünyanın geleceğini fikir savaşının belirleyeceği-ne inanmış ve bu inancında haklı çıkmıştır. Önce faşist-Nazi çevreler sonra sosyalist çevreler tarafından tecrit edilmek is-tenmesine ve zaman zaman yalnızlık dönemleri yaşamasına rağmen hiçbir zaman doğruyu savunmaktan korkmamış ve yorulmamıştır. Çünkü gerçeğe inanmıştır. İşte size Mises’in gerçeğe bağlılığını yansıtan ifadeleri: “Sahte peygamberlerin usullerini taklide lüzum yoktur. Onları susturmaya ve aforoz etmeye çalışmak da beyhudedir. Yalancılar hakikatten ürker-ler ve meydana çıkmasını önlemeye gayret ederler. Fakat ha-kikatı müdafaa edenler, kendi haklarına güvenmelidirler. Ha-kikat yalandan korkmaz ve yalana karşı mukavemet edebilir. Propagandacılar hikaye uydurmaya ve gençleri zehirlemeye devam etsinler. Fakat neticede onların muvaffakiyetsizliğe uğ-ramaları mukadderdir.”

Bürokrasi’den öğreneceğimiz çok şey var. Bunlar arasında faşizm ve sosyalizmin totaliterizm yaratmada aynı yatağı pay-

Bürokrasi 11

laşmaları; bazılarının iddiasının tersine piyasa ekonomisinin faşizmin panzehiri olması; bürokrasinin özel kesimden fark-lılığını yaratan şeyin kişiler ve kişilikler değil, motivasyonlar olması; sosyalizmin gerçekleşmesi imkânsız ve medeniyetin zıddı bir teori teşkil etmesi; tenkit ruhunun kaybolmasının medeniyeti tehlikeye düşürmesi; fikir özgürlüğünün kaybol-duğu yerde şarlatanların halkı aldatma imkânlarının artması; cemiyetin ve hükümetin dâhilerin yetişmesine bir katkısının olmaması; devlet memurluğunun hiçbir şekilde kutsallık ta-şımaması, karın doyurmak için yapılan diğer işler gibi bir iş olması hemen dikkat çekenlerdir. Ayrıca filozofun demokra-siyle ilgili şu kavrayışına hayran olmamak elde değildir: “Bü-yük bir seçmen kütlesi hükümet parası ile geçindiği takdirde, temsilî demokrasilerin yaşayabilmelerine imkân yoktur. Par-lamento azaları kendilerini vergi mükelleflerinin değil, fakat aylık, ücret, yardım ve iane alanların vekilleri addettikleri za-man, demokrasi ölmüş demektir.” “Eğer iktisadî devlet mü-dahalesi gittikçe artar, daireler memurlarla dolup taşar, malî yardımlar ve ianeler çoğalır ise, halk idaresine karşı beslenen itimadın kaybolması mukadderdir.” Mises’in esmer, tıknaz, şişman Nazi liderlerinin sarışın, ince, mavi gözlü, uzun boylu Ari ırk adına ırkçılık yapmalarına, Lenin’in posta idaresini ide-al iktisadî yapılanma olarak görmesine işaret etmesi ise insan zihninde ilginç çağrışımlar yapmaktadır.

Fakat kitaptaki tezler arasında biri benim özellikle ilgimi çekmektedir. Bu, münevver tabakanın, aydınların propagan-daya çok kolay kapılmalarıdır. Aynı hususa Hayek de Kölelik Yolu’nda işaret etmiştir. Ne yazık ki okumuş yazmış takımı Av-rupa’da faşizme karşı da, Nazizme karşı da, sosyalizme karşı da ciddî bir direniş göstermemiştir. Direniş bir yana, bu sis-

Ludwig von Mises12

temlerin payandası olmuştur. Avrupa’daki bu “grand” örnekler daha küçük çapta başka yerlerde tekrarlanmıştır. Bu tezi doğ-rulayan örnekler arasında herhalde ülkemizi de saymak yanlış olmayacaktır.

İlk baskısı 1947’de yapılan bu eseri, diline hiç dokunmadan, sadeleştirme ve herhangi bir değişiklik yapmadan yayınlama-ya karar verdik. Müdahaleye hakkımız olmadığını düşündük; zira, Feridun Ergin çok başarılı bir çeviri yapmış ve ortaya bir çeşit sanat eseri çıkarmıştı. Bu esere gereksiz müdahale hem haksızlık olur, hem de anlam kayıp ve kaymalarına yol açabilirdi. Bu yüzden okuyucu kitapta anlamlarını bilmediği bazı kelimelerle karşılaşabilir. Temennim bunun okuyucuyu kitabı okumaktan vazgeçmek yerine eserin sonuna okumayı kolaylaştırmak için eklenen küçük sözlüğü kullanmaya teşvik etmesidir. Bu mini sözlüğü kullanma zahmetinin, bu kitabın zenginliğinden yararlanmak için cüz’i bir maliyet olarak kabul edileceğine inanıyorum. Ayrıca, sözlüğü hazırlayan Gözde Er-gören Ünlü ve Mürşide Karataş’a teşekkür ediyorum.

Bu eserin ülkemiz fikir ve kültür hayatına yararlı olması te-mennisiyle sizi Bürokrasi ile baş başa bırakıyorum.

Atilla Yayla21 Eylül 2000, Ankara

Ludwig von Mises | Bürokrasi 13

Önsöz

Bugünkü içtimaî ve siyasî mücadelelerin mev-zuunu teşkil eden başlıca mesele; hürriyet, hususî te-şebbüs ve ferdî mes’uliyetin kaldırılarak yerine “sosya-

list devlet” gibi muazzam bir cebir ve tazyik cihazının ikame edilip edilemeyeceğidir. Ferdiyetçilik ve demokrasi, yerini otoriteye dayanan totaliter rejimlere bırakacak mıdır? Vatan-daş, başındakilerin emirlerine mutlak surette itaate mecbur ve iş mükellefiyetine tâbi bir “kul” hâline gelecek midir? Halk, kendi hayatını dilediği şekilde tanzim etmek, gayelerini ve va-sıtalarını bizzat seçmek gibi en kıymetli haklarından mahrum edilecek midir?

Zamanımızda, sosyalizm davasının zafer yolunda ilerledi-ği görülmektedir. Değerli İngiliz devlet adamı William Har-court’un yarım asır önce söylediği gibi: “Artık hepimiz sosya-list olduk.”* O vakit biraz mevsimsiz telâkki edilen bu söz bir

* G. M. Trevelyad, A Shortened History of England, London, 1942 sahife: 510.

Ludwig von Mises14

zamanlar hürriyetin beşiği olan Büyük Britanya için bugün bir hakikattır. Aynı sözler, diğer Avrupa memleketleri hakkın-da da tekrarlanabilir. Yalnız Amerika Birleşik Devletleri’nde, sosyalizme taraftar ve aleyhtar olanlar arasında cereyan eden mücadele henüz netice vermemiştir.

Sosyalizm ile kapitalizm arasındaki çarpışmanın ortaya çı-kardığı meseleler, muhtelif zaviyelerden tetkik olunabilir. Bu büyük davayı bürokrasi teşkilâtının genişlemesi bakımından incelemekte fayda görmekteyiz. Bürokrasi rejiminin tahlili, fikir mücadelelerinin ruhunu teşkil eden meseleler üzerinde mü-kemmel teşhis fırsatları vermektedir.

Bürokrasi, son yıllar zarfında süratli bir inkişaf seyri geçir-miştir. Yalnız Anglo-Sakson memleketlerinde, dünyanın diğer bölgelerine nispetle, bürokrasinin henüz sathî bir şekilde sirayet etmiş bulunduğu söylenebilir. İngiltere ve Amerika’da, bürok-rasinin ancak muayyen bazı tipik belirtilerine rastlanmaktadır.

Bu itibarla, kırtasiyeciliğin bir anane hâlinde yerleşmiş bu-lunduğu memleketlerde rastlanan hadiseler dikkate alınmak-sızın yapılacak araştırmalar eksik kalmaya mahkûmdur. Bu mevzu ile alâkalı tetkiklerde; Fransa, Almanya ve Rusya gibi klâsik bürokrasi memleketlerindeki tecrübelerin tahlil edil-mesi zaruridir.

Bürokrasi bakımından, Avrupa memleketlerini İngiltere ve Amerika’dan ayıran derin bir zihniyet farkı vardır. Obrigkeit mefhumu ve halk içinden çıkmamış otoriter hükûmet sistemi, Anglo-Saksonların bilmedikleri bir şeydir. Siyaset terbiyesini Milton, Paine, Bentham veya Stuart Mill’den alan bir insan için, Almanların Obrigkeit menfumu ile ne ifade etmek iste-

Bürokrasi 15

diklerini ve Obrigkeits-Staat’ın ne olduğunu anlamak kabil değildir. Vereceğimiz bir iki misal, bu mefhumları biraz aydın-latmağa hizmet edebilir.

15 Şubat 1838 günü Prusya İçişleri Bakanı G. A. R. von Rochow, Prusya şehirlerinden birinde halkın şikâyetini şu sözlerle cevaplandırmıştı: “Devlet Reisinin icraatını kendi dar kafasiyle ölçmeğe kalkışmak ve bu icraatın doğruluğu hak-kında umumî bir hüküm vermek küstahlığında bulunmak, bir tebaanın haddi değildir.” Bu hâdise, Alman liberalizminin mutlâkiyete meydan okuduğu ve efkârı umumiyenin bürok-rasi rejimindeki tahakküm temayüllerini şiddetli bir iğbirarla karşıladığı bir çağda cereyan etmiştir.

Yarım asır sonra, Alman liberalizmi tamamiyle tarihe karış-mış bulunuyordu. Kayzer’in sosyal politikası, aşırı milliyetçi-lik ve hükûmetin iş hayatına müdahalesi ile neticelenen dev-letçilik sistemi liberalizmin son izlerini silmişti. O kadar ki; 1 Mayıs 1891’de, Strasburg Üniversitesi rektörü G. F. Knapp’ın Alman hükûmet sistemini tebarüz ettiren şu sözleri hiç kimse tarafından yadırganmamıştır: “Resmî makamlarımız, iktida-rın ellerinden alınmasına asla müsaade etmeyeceklerdir. Biz, parlamento ekseriyetine karşı Efendi’liğimizi göstermeyi bili-riz. Hiçbir nizam, yüksek tahsilli ve âlicenap devlet memurla-rının üstünlüğü kadar kolaylıkla idame ettirilemez ve şükranla karşılanamaz. Almanya, resmî makamların her şeyden üstün tutuldukları bir devlettir ve ümit ederiz ki öyle kalacaktır.”

Bir İngiliz veya Amerikalıdan böyle bir düşünce sadır olma-sına imkân yoktur. Bu sözler, 19’uncu asırda İngiltere ve Ame-rika’da hâkim mevki tutan fikir hareketleri ile Alman içtimaî felsefesi arasında, 1870 yılından sonra beliren uçurumu açıkça göstermeye kâfidir.

Ludwig von Mises | Bürokrasi 17

Giriş

1. Bürokrasi Kelimesinin Halk Dilinde Taşıdığı MânâBürokrasi ve bürokrat tâbirleri hakaret kastiyle kullanılır. Hiç kimse kendisinin bir bürokrat olduğunu ve işlerinde kırtasi-yeci zihniyetiyle hareket ettiğini kabul etmez. Bu kelimeler, daima bir tezyif mânâsı taşırlar. Şahıslar, müesseseler ve mua-meleler hakkında hakaretle karışık bir tenkit yapmak isteyen-ler, bürokrat ve bürokrasi kelimelerini kullanırlar. Herkes bü-rokrasinin hakikaten fena bir şey olduğu ve dünya yüzünden kaldırılması lâzım geldiği kanaatindedir.

Bürokrasi kelimesinin ifade ettiği mânânın su-i tefsir edil-mesi, yalnız Amerika’ya ve diğer demokrat memleketlere has değildir. Bu umumî bir hadisedir. Otoriter bir hükûmet örneği olan Prusya’da dahi, kimse “bürokrat” sıfatını kabul etmezdi. Prusya kralının Wirklichergeheimer Ober-Regierungrsat’ı mev-

Ludwig von Mises18

kiinden ve salâhiyetlerinden büyük bir gurur duyardı. Halkın ve emrinde çalışanların kendisine karşı gösterdikleri saygı, izzeti nefsini okşardı. Gayet mühim ve icraatında şaşmaz bir şahsiyet olduğu kuruntusunu beslerdi. Fakat ona “bürokrat” demek nezaketsizliğini gösteren bir kimse, küstahlık ve saygı-sızlık yapmış addolunurdu. Kanaatine göre, kendisi bir bürok-rat değil, Haşmetli Kral Hazretlerinin emrinde gece gündüz hizmet gören bir devlet memuru idi.

Bürokrasiyi tenkit edenler, “sol tarafa temayül gösterenleri” kır-tasiyeciliğin yayılmasına sebebiyet vermekten mes’ul tutmakta-dırlar. Hâlbuki “solcu cereyanlar” bürokrasiyi katiyen müdafaa et-mezler. Bilakis, bürokrasiyi mahkûm etmek hususunda, solcular “mürteci” dedikleri kimselerle birleşmekte tereddüt göstermez-ler. Onlar, hedef tuttukları “utopie”yi gerçekleştirebilmek için, bürokrasi usullerine ihtiyaçları olmadığını ileri sürerler. “Solcula-ra” göre bürokrasi, kendilerini mahva sürükleyen cereyana karşı koymak üzere kapitalistlerin başvurdukları tesirsiz bir vasıtadır. Sosyalizmin mukadder nihaî zaferi, yalnız kapitalizmi değil, bü-rokrasiyi de yer yüzünden silecektir. İstikbâlin mesut dünyasında ve topyekûn plâncılığın mukaddes cennetinde bürokrasiden eser kalmayacaktır. Halk adamı hükümran olacak ve kendi işlerini biz-zat görecektir. Bürokrasiyi sosyalizmin insanlığa vadettiği istikbâ-lin ilk alâmeti saymak hatasına düşenler, dar kafalı burjuvalardır.

Bürokrasinin bir kusur olduğunda herkes birleşmektedir. Fakat kimse bürokrasinin tam ve açık bir tarifini yapmak teşebbüsüne girişmemiştir. Bürokrasi kelimesi, daima müphem bir mânâ ifade etmiştir. Bürokrasinin ne olduğunu tarif ve izah etmeleri istendiği takdirde, bu kelimeyi kullanan birçok kimselerin müşkül mevkie

Bürokrasi 19

düşecekleri muhakkaktır. Manasını bilmeyenler, nasıl oluyor da, bürokrasi aleyhinde hüküm verebiliyorlar?

2. Ferdiyetçilik Bakımından BürokrasiBürokrasi temayüllerinin her gün biraz daha kuvvetlenmesi karşısında; bir vatandaşa ne düşündüğünü soracak olursanız size şu cevabı verecektir:

“Anglo-Sakson anayasası, temsilî hükûmet sistemine da-yanır. Bu anayasa, idare edilen sınıfın iradesine göre ku-rulmuştu. Halk ve seçmenler, egemenliğin hakikî sahipleri idi. Hükûmet, vatandaşların hususî işlerine müdahale ede-mezdi. Kanunlara itaat eden vatandaşlar, hür insanlardı.

Fakat şimdi, eski ve iyi netice veren demokrasi sistemi ye-rine bürokrasiyi ikame etmek istikametinde kuvvetli bir temayül göze çarpmaktadır. Memurlar, vatandaşın yaşa-ma şartlarıyla alâkalı bütün işlere müdahale etmektedirler. Amme makamları eskiden beri ferdî takdire bırakılması âdet olan işlere karışmakla iktifa etmemekte; aynı za-manda yürürlükte bulunan kanunları nakzeden kararlar almaktadırlar. Birçok mühim meseleleri, tamamiyle keyfî olarak, kendi takdirlerine göre hâlletmek suretiyle hakkı suiistimal etmektedirler. Kazaî murakabe fiilî tesirini kay-betmiştir. Hergün bürokratların nüfuz ve kudreti biraz daha artmaktadır. Yakın zamanda memleket idaresi tama-miyle onların eline geçecektir.

Bürokrasi sisteminin demokrasiye, liberalizme ve İngiliz Parlamento rejiminin ruhuna tam mânâsıyla aykırı bu-lunduğuna şüphe yoktur. Bürokrasi, serbest teşebbüs ve mülkiyete karşı gösterdiği taassup ve düşmanlıkla teba-rüz eder. İşlerin sevk ve idaresini felce uğratır ve çalışma randımanını düşürür. Sebebiyet verdiği şuursuz israf ile

Ludwig von Mises20

millî serveti heba eder. Plâncılık iddiası gütmekle bera-ber, hudutları açık bir şekilde belirtilmiş bir program ve gayesi yoktur. Ahenk ve birlikten mahrumdur. Muhtelif dairelerin icraatı birbirini nakzeder. Bu yüzden, istihsal ve tevzi sisteminde aksaklıklar husûle gelir. Fakirlik ve sefalet artar.”

Bürokrasi mefhumunun bu şekilde anlaşılması, İngiltere ve Amerika hükûmet sistemlerinde hâkim bulunan temayülleri canlı bir şekilde ifade etmektedir. Fakat asıl kaynaklarını başka yerde aramak lâzım gelen hadiselerden bürokrasiyi ve bürokrat-ları mesûl tutmak, hatalı bir görüştür. Bürokrasi; hakikî sebep-leri çok daha derin olan bazı bünyevî temayüllerin neticesidir.

Bugün, siyaset hayatında, teşebbüs serbestisi yerine dev-let kontrolünü ikame etmek istikametinde bir temayül vardır. Kuvvetli siyasî partiler ve nüfuzlu zümreler; iktisadî hayatın devlet kontrolü altına alınmasını, faaliyetin hükûmet tarafından plânlaştırılmasını ve işletmelerin devletleştirilmesini hararet-le istemektedirler. Eğitim işlerinin hükûmet murakabesi altına sokulması ve tıp mesleğinin devletleştirilmesi lâzım geldiği ileri sürülmektedir. Her sahada, devlet müdahalesi zarurî müdafaa edilmektedir. Onlara göre; devlet kontrolü her derde devâdır.

Mutlak hükûmet kudretinin bu hararetli müdafileri, totali-terlik istikametindeki cereyanın inkişafında oynadıkları rolün ehemmiyetini belirtmek hususunda gayet mütevazi davran-maktadırlar. Kanaatlerine göre; sosyalizm lehindeki gelişme-den kaçınmak kabil değildir. Tarihî tekâmül, zarurî olarak, in-sanlığı sosyalizme sürükler. Karl Marx ile birlikte belirttikleri gibi; sosyalizm tabiatın bertaraf edilmesi mümkün olmayan mukadder bir kanunudur. Hususî mülkiyet, serbest teşeb-büs, kapitalizm ve kâr sistemi ortadan kalkmaya mahkûmdur.

Bürokrasi 21

“Zaman”, insanlığı mutlak bir hükûmet kontrolünün hüküm süreceği bir dünya cennetine doğru götürmektedir. Totali-terlik cereyanının öncüleri, kendilerini “terakki sever” diye adlandırmaktadırlar. İnsan kudretinin durdurmaya muktedir olamayacağı sanılan sosyalizm cereyanına karşı mukavemet göstermeye çalışanlara ise, “mürteci” damgası vurulmaktadır.

Solcuların “terakki sever” politikası, devlet teşkilâtında yeni kadroların bir mantar çabukluğu ile üremesine yol açmaktadır. Bürokratlar çoğalmakta ve ferdî hareket serbestisini adım adım daraltmak istikametinde harcanan gayretler artmaktadır. Solcu-ların “mürteci” diye vasıflandırdıkları kimseler, hususî işlerinde maruz kaldıkları müdahalelerden müteessir olmakta ve bürokrat-ların ehliyetsizlik ve israflarını acı tenkitlere hedef tutmaktadırlar. Lâkin, bürokrasi ile mücadele edenler, küçük bir ekalliyetten iba-rettir. Bürokrasi sisteminin yayılması ile neticelenen siyasî cere-yanların daima parlamento ekseriyetine dayandığı göz önünde tutulması gereken bir hakikattir. Bürokrasinin kanuna ve demok-rasiye aykırı yollardan hedefine eriştiğini ileri sürmek doğru ol-maz. Meselâ bürokrasinin henüz yeni inkişaf hâlinde bulunduğu Büyük Britanya’da, iktidar hâlâ parlamentonun elindedir. Seçim-ler tam bir serbesti içinde yapılır ve seçmenler hiçbir tazyike ma-ruz kalmazlar. Halk, seçimlerde reyini izhar etmek suretiyle, diler ise tekrar liberal rejime avdet edebilmek imkânına sahiptir.

İngiltere’de, Stuart’lar devrinden beri ilk defa olarak, bazı halkçı müellif ve politikacılar -hükûmet programı tahakkuk edinceye kadar- parlamento elindeki iktidarın sınırlanması-nı ve fikir, söz ve basın hürriyetinin kontrol altına alınmasını teklif etmektedirler.* Sosyalizm taraftarlarının bu hareketi, ik-

* Laski, Democracy in Crisis, Londra, 1933

Ludwig von Mises | Bürokrasi 37

BİRİNCİ BÖLÜMKâr Zihniyeti ile İşletmecilik

Piyasa Mekanizmasının İşleyişiKapitalizm ve piyasa ekonomisi istihsal vasıtaları mülkiyeti-nin hususî şahıslar elinde toplandığı içtimaî bir işbirliği ve iş bölümü sistemidir. Maddî istihsal faktörleri; kapitalistlerden ve mülk sahiplerinden mürekkep şahıslara aittir. Sınaî ve ziraî işletmeler; tek başına veya şirket hâlinde çalışan ve mal sahibi veya kiracı mevkiinde bulunan müteşebbisler tarafından idare edilir. Teşebbüs serbestisi; kapitalizmin karakteristik vasfıdır. Her işletmenin gayesi, kâr teminidir.

Kapitalistler, müteşebbisler ve müstahsiller; iktisadî faali-yetin görülmesini temin eden vasıtalardır. Onlar gemiyi yü-rütürler, fakat rotayı tayin etmek hususunda serbest değiller-dir. Onlar kaptan değil, dümenci mevkiindedirler. Kaptanın

Ludwig von Mises38

emrine kayıtsız ve şartsız itaat mecburiyetindedirler. Geminin kaptanı, müstehliktir.

Ne kapitalistler, ne müteşebbisler ve ne de müstahsiller, istihsal hasılasının ne olacağını bizzat tayin edemezler. Bu imkân yalnız müstehlik elindedir. İstihsalden maksat, mal sü-rümü ve satışıdır. Müstehlik satışa arzedilen mala rağbet gös-termez ise, sermaye sahibi masraflarını karşılayamaz. Parası batar. İstihsalini müşterilerin arzularına göre ayarlayamayan bir işletme, kısa bir zaman içinde piyasadaki mevkiini kaybet-meğe mahkûmdur. Müstehlik ihtiyaçlarına daha iyi hizmet et-mesini bilen rakip müesseseler, yıldızı sönen firmanın yerini derhal işgâl ederler.

Kapitalist piyasa sisteminde, hakikî patron müstehliktir. Müşteri kütlesi, bir malı satın almak veya reddetmek suretiyle işletmelerin mukadderatı üzerinde tesir yaratır. İstihsal oluna-cak malın miktarı ve kalitesi, gösterilen rağbete tâbidir. Müşte-rinin alacağı durum; sermaye sahibinin kâr veya zararını tayin eder. Zengini fakir ve fakiri de zengin yapmak, müstehlik küt-lesinin elindedir. Müstehlik ise, kolay tatmin edilir bir patron değildir. Onun her an değişen ve önceden kestirmek kabil ol-mayan zevkleri ve kaprisleri vardır. Müşteri, firmanın mazideki meziyetleri karşısında kayıtsızdır. O, daha iyi veya daha ucuz bir mal bulduğu vakit kullandığı markayı değiştirmekte tered-düt etmez. Alıcı, yalnız kendi nefsini tatmin maksadıyla hareket eder. Sermaye sahiplerinin zarar görmeleri veya işçilerin açıkta kalmaları, müstehliki alâkadar etmeyen bir keyfiyettir.

Piyasada muayyen bir malın para etmediği söylendiği za-man bunun mânâsı nedir? Bir malın para etmemesi; diğer müstahsiller kazandığı hâlde, bu malı çıkaran müessesenin

Bürokrasi 39

masraflarını karşılayamaması demektir. Müstehlik, istihsal vasıtalarının muhtelif imalât kolları arasındaki bölünüşünü tanzim hususunda kat’î bir rol oynar. Müşterinin göstereceği rağbet derecesi; muayyen bir malı istihsal etmek üzere kul-lanılacak ham madde miktarını tayin eder. Bu itibarla; faide veya kâr mefhumunu istihsal faaliyetine hedef olarak almak arasında hiçbir fark yoktur. Kâr temin etmek arzusu, işletmeyi en fazla ihtiyaç duyulan, diğer bir tâbirle en çok para eden mal nev’inden istihsal etmeye sevk eder. Kâr mefhumu, istihsal fa-aliyetini, müşterinin en fazla rağbet gösterdiği mal çeşitlerine göre ayarlamak zaruretini doğuran amildir.

İktisadî HesapKapitalizmin üstünlüğü, yeni istihsal programları hazırlamak ve faaliyette bulunan işletmelerin randımanını ölçmek üzere gerekli hesapların yapılmasını kolaylaştıran içtimaî bir işbir-liğine ve iş bölümüne imkân vermesinden ileri gelmektedir. Sosyalizm ve merkezî plâncılığın bütün faaliyet sahalarında müsbet neticede vermemesine sebep, istihsal tesisleri hususî mülkiyet rejimine tâbi bulunmadığı zaman “iktisadî hesabın” aksaması ve “piyasa fiyatının” normal şartlar altında teşekkül edememesidir.

İstihsal ekonomisinde hâlli gereken en mühim mesele şu-dur; vasıfları ve tedarik yeri itibari ile aralarında büyük farklar bulunan hesapsız istihsal faktörleri vardır. Çalışma kabiliyeti bakımından, birbirinden ayrı vasıflar taşıyan milyonlarca işçi vardır. Teknoloji; mevcut tabiî kaynaklardan, sermayeden ve işçilerden faydalanmak sureti ile yaratılacak kıymetler hakkın-da hudutsuz imkânlar vermektedir. Bu imkânlardan hangisi-

Ludwig von Mises | Bürokrasi 161

Sözlük

A aksülamel: Tepki

âmil: Yapan, etken, etmen

âminen: emin ve sağlam

B Bertaraf etmek: Ortadan kal-

dırmak, gidermek

C Cenubî: Güneyde olan

Cerhetmek: 1. Yaralama. 2. (bir düşünce, kanı veya sav hakkında) çürütme

Cihet: Yan, yön

E Efkar: Fikirler, düşünceler

Ekalliyet: Azınlık, azlık

Erem: Bir işe gönlü olma, rıza

F Fevk: Üst, yukarı

G Gadretmek: Haksızlığa uğrat-

mak

H Hakir görmek: Aşağı, değersiz

görmek

Ludwig von Mises162

Hasbi: 1. Gönüllü ve karşılıksız yapılan. 2. Nedensiz

Haslet: Güzel huy

Hasretmek: Yalnız -e ayırmak, vermek, bağlanmak

İ İane: Yardım

İğbirar: Gücenme, güceniklik

İhtilat: 1. Karışma. 2. Karşılaşıp görüşme

İktifa: Yetinme

İktisap: Edinme, kazanma

İnhisar etmek: 1. Bazı şey-lerin imâl, pazarlama vb. haklarının bir kuruluşa veya şahsa verilmesi, tekel 2. Bir şeye ait olma 3. Tek başına sahiplik

İnhitat:1. İyi, kuvvetli bir halden kötü, güçsüz hale düşme, alçalma 2. Gerileme

İnkıyat: Boyun eğme

İnkişaf: Gelişme

İrtikab: 1. (Kötü iş) işleme. 2. Yiyicilik, rüşvet yeme

İstihkar: Hor görme

İstihlak: Tüketim

İstihsal: Üretim

İstikraz: Ödünç alma, borç-lanma

İstimal: Kullanma

İttihaz: 1. Sayma, tutma. 2. Alma

İz’aç: Tedirgin etme, bunaltma

İzhar: Belirtme, gösterme, açığa vurma

K Kain: Bulunan, olan

Küsuf: Gün tutulması

M Mahdud: Sınırlanmış, az sayılı

Mahreç: 1. Çıkma yeri, çıkıla-cak yer 2. Dış pazar, sürüm yeri

Mahviyet: Alçak gönüllülük

Maişet: Geçim, geçinme

Matuf: Yöneltilmiş

Mevsuk: 1. Vesikalı, güvenilir 2. Sağlam, doğru

Memnu: Yasak, yasak edilmiş

Mihaniki: Düşünülüp ölçülerek değil de, sırf alışkanlığın verdiği kolaylıkla veya kafa ile değil, sırf kasların hare-ketiyle yapılan

Miyar: Ayıraç

Muadelet: Eşdeğerlik, eşitlik

Bürokrasi 163

Mufassal: Ayrıntılı

Mugalata: Yanıltmaca

Muharrir: Yazar

Muhik: Haklı

Murakabe: Kontrol

Muta: Veri

Muvazene: Denge, denkleşme, denk gelme

Muzaaf: İki kat, katmerli

Mübayaa: 1. Satın alma 2. Alışveriş

Mübrem: Kaçınılmaz, vazge-çilmez

Mücrim: Suçlu

Müellif: (Kitap) Yazan, hazır-layan

Müessir: 1. Dokunaklı. 2. Etkili, sonuçlu. 3. Etken

Müfsit: Ara bozucu, karıştırıcı, fesatçı

Mülhakat: Bağlantılar, ulantılar

Mümarese: Bir iş veya sa-natta çalışarak ustalık kazanma, çalışıp alışma, maharet elde etme, el alışıklığı.

Münakalat: Ulaştırma

Münevver: Aydın

Müsavi: Eşit

Müsmir: Sonuç veren, sonuç-lu, yararlı, verimli

Müstahsil: Yetiştirici, üretici

Müstebit: Hükmü altında bulunanlara söz hakkı ve davranma erkinliği verme-yen

Müstehlik: Tüketici

Mütalaa: 1. Okuma. 2. İrdele-me. 3. Düşünce, oy

Müteaddit: Çok, birçok

Mütekamil: Olgunlaşmış

Mütemayil: İstekli görünen, gönlü yatmış

Müzaharet: Arkalama, yardım etme

N Nakzetmek: Bozmak

Namzed: Aday

Nevsastenik: Sinir hastası

R Riyazi: Matematiksel

Rüçhan: Üstünlük, yeğlik

S Salahiyet: Yetki

Sarih: Açık

Satrap: Eski Farslarda il yö-neticisi

Ludwig von Mises164

Saylav: Mebus, milletvekili

Sui: Kötü

Ş Şarih: (Bir metni, bir sorunu)

yorumlayarak anlatan, açımlayan

Şümul: İçine alma, kapsama, kaplama

T Tahakküm: Zorbalık etme

Tahdit etmek: Sınırlamak

Takarrür: 1. Kararlaşma. 2. Karar kılma

Takyit: Kayıt ve şarta bağla-ma, tahdit etme

Tavassut: Aracılık, ara bulma, aracılık etme

Tebarüz: Belirme

Tecerrüt: Sıyrılma, soyutlanma

Tedip: Uslandırma, yola ge-tirme

Tefessüh: Çürüme, bozulma, kokuşma

Takaddüm: zaman, mekân ve mevki bakımından önde bulunan, ileride olma, daha önce davranma

Tekamül: Evrim, gelişim

Tekaüt: Emekli

Telakki etmek: Almak, say-mak, anlamak

Telif: 1. Uzlaştırma. 2. (kitap) Yazma

Temadi: Sürme, sürüp gitme, uzama

Temerküz: Bir yerde toplanma

Tenakuz: Çelişme

Tenevvü: Çeşitlenme, çeşitlilik

Terakki: İlerleme

Teraküm: Birikme

Terekküp: Birleşme, meydana gelme

Teşmil: Yayma, içine aldırma, kapsatma

Tevakkuf: 1. Durma, eğleşme. 2. Bağlı olma

Tevcih: Yöneltme, çevirme, verme

Tevzi: Dağıtma

Tezyif: 1. Alay etme 2. Çürüt-me, küçültme

Tıynet: Maya

U Uhuvvet: Kardeşlik

V Vahdet: Birlik, teklik

Vait: Söz verme

Bürokrasi 165

Varidat: Gelir, gelirler

Vekar: 1. Ağırbaşlılık, haysiyeti-ni koruma, temkin 2. Sabır 3. Heybet

Z Zahiren: Görünüşte, görünüşe

göre

Zahiri: 1. Açık, belli. 2. Dış yüz, görünüş. 3. Elbette, şüp-hesiz. 4. Görünüşe göre, anlaşılan, meğer

Zail: Yok olan, ortadan kalkan, savulan

Zehab: Sanı