BOspOlder-TUssendijken

neXTplan van aanpak voor Bospolder-Tussendijken als Next Generation Woonwijk en als energiewijk

Over Morgen - Urhahn - Inicio - Personal Architecture

dd. 28 februari 2017

2BoTu Next

VO O R WO O R D

Voor u ligt het plan van aanpak dat is opgesteld door de coalitie BoTu Next

als antwoord op de gecombineerde uitvraag van de Delfshavencoöperatie,

woningcorporatie Havensteder en Gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling en

de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR). De coalitie BoTu Next

bestaat uit de elkaar versterkende partijen Over Morgen, Urhahn Stedenbouw en

Strategie, Inicio en Personal Architecture die een gelijkwaardige samenwerking

aangaan.

In dit document tonen we u onze aanpak waarmee we de energietransitie in de

wijk Bospolder-Tussendijken op een sociaal inclusieve manier willen vormgeven.

In vier fases komen we tot een integraal wijkondernemingsplan dat niet alleen

inzicht biedt in de opgave en benodigde middelen, maar ook prioriteit aanbrengt

in het brede spectrum van ambities geformuleerd door de gezamenlijke

opdrachtgevers.

We zien er naar uit om ons plan van aanpak op 6 maart aanstaande aan jullie te

presenteren. In de tussentijd zijn vragen welkom.

coalitie BoTu Next

Over Morgen

Urhahn

Inicio

Personal Architecture

opdrachtgevers

Gemeente Rotterdam

Havensteder

Delfshavencoöperatie

IABR

datum

28 februari 2018

Horváthweg

Schuttevaerweg

Spaa

nsew

eg

T j alklaan

Benjamin Franklinstraat

Marconiplein

Schiedamseweg

K e i l e h a v e n

L e k h a v e n

De l f s h

av

en

sc

he

Sc

hi e

Beukelsbrug

Beukelsweg

Horváthweg

AbrahamVan Stolkweg

Abraham Van Stolkweg

Aelbrechtskade

Aelbrechtskade

Schuttevaerweg

S p a n g e n

Vierhavenss traat

Keileweg

Schiedamseweg

Schiedamseweg

Dirk Danestraat

Mathenesserweg

T u s s e n d i j k e n

I J s s e l h a v e n

Pel grimsstraat

Vierhavensstraat

B o s p o l d e r

S c h i e m o n d

Beukelsdijk

Beukelsweg

Van Cit

tersst

raat

Vierambachtsstraat

E s s e n b u r g b u u r t

H o f s t e d e b u u r t

A d r i e nM i l d e r s b u u r t

G e r r i t v a n d eL i n d e b u u r t

N i e u w eW e s t e n

Aelbrechtskade

Coolhaven

Mathenesserlaan

Schans

Schiedamseweg

P u p i l l e n b u u r t

N o z e m a n b u u r t

S a m u e lM u l l e r b u u r t

C o o l h a v e n

S c h i e h a v e n

West zeedijk

Westzeedijk

Kapiteinsbuurt

Coolhaven

kaart van bospolder-tussendijken

4BoTu Next

I N H O U DS O P G AV E

i . inTrOdUC Tie i . i d e v r a a g

i . i i d e v i s i e va n d e CO a l i T i e

i . i i i d e w e r k w i j z e va n d e CO a l i T i e

i . i v l e e s w i j z e r

i i . v isie Op de Opgave i . i T w e e B U U r T s T r aT e g i e ë n

i . i i s T e d e l i j k e a C U p U n C T U U r i n d e B U U r T s C h a n s /waT e r g e U s

i . i i i g e B U n d e l d e g r O O T s C h a l i g h e i d i n h e T h a r T va n B O T U

i .v i O p s C h a a l B a a r h e i d va n d e T w e e B U U r T s T r aT e g i e ë n

i i i . pl an van a anpak i i i . i r e s U lTaT e n

i i i . i i fa s e r i n g

fa s e i . d i a g n O s e

fa s e i i . O n d e r z O e k

fa s e i i i . p r O d U C T i e

fa s e i v. i m pa C T

iv. invesTering en pl anning

v. een k ansrijk vOOrsTel vi . B I J L AG EN B i j l a g e i : d i a g n O s e va n d e w i j k

B i j l a g e i i : e e r s T e a n a ly s e e n e r g i e T r a n s i T i e B O T U

B i j l a g e i i i : C v s e n B U r e a U O m s C h r i j v i n g e n

5BoTu Next

In deze introductie zetten we de vraag van de opdrachtgevers uiteen en lichten

we de visie en werkwijze van onze multidisciplinaire coalitie toe. Wij zien in de

gecombineerde vraagstukken Bospolder-Tussendijken (vanaf nu aangeduid

als BoTu) als Next Generation Woonwijk en als Energiewijk een uitdaging die

vraagt om een nauwe samenwerking tussen zowel de partijen die onderdeel

uit maken van coalitie als tussen de coalitie en de lokale stakeholders.

I.I DE VR A AG

De twee vraagstukken, gesteld vanuit de lokale coalitie van Delfshavencoöperatie,

Havensteder en Gemeente Rotterdam Stadontwikkeling enerzijds en de

Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR) anderzijds, bieden beide

een aanknopingspunt om de leefbaarheid in BoTu te vergroten. Wij zien de twee

opgaven, een business case voor BoTu als Next Generation Woonwijk (NGW) en

een ontwerpend onderzoek naar BoTu als energiewijk, dan ook als twee opgaven

die elkaar kunnen versterken. Dit plan van aanpak is gericht op het vormen van

een integrale visie op deze twee vraagstukken.

De business case voor BoTu als NGW is opgebouwd rondom twee concrete

casussen in de wijk: Hart van BoTu en Schans/Watergeus. Onze inzet is te komen

tot een wijkondernemingsplan met praktische oplossingen, waarbij stakeholders

en initiatieven worden verbonden voor de uitvoering. In het ontwerpend

onderzoek naar BoTu als energiewijk kijken we naar de wijk als geheel in een

scherp toekomstscenario en stellen we de vraag: hoe ziet de wijk eruit als we

deze langs de meetlat van het Parijsakkoord leggen?

I.I I DE VISIE VAN DE COALITIE

De deelnemers aan de coalitie BoTu Next, Over Morgen, Urhahn, Inicio

en Personal Architecture, geloven dat een integrale aanpak van stedelijke

problematiek vanuit diverse domeinen leidt tot de creatie van maatschappelijke

meerwaarde (figuur 1). We combineren onze diverse expertises op het gebied

van architectuur, stedenbouw, energie, sociale en financiële vraagstukken en

maatschappelijke processen. We doen dit niet door het werk per discipline te

verdelen, maar door intensief samen te werken op locatie in een pop-up studio.

Dit leidt tot vernieuwende, integrale oplossingen die de grote uitdagingen van de

BoTu het hoofd bieden.

I . I N T R O D U C T I E

fig. 1. een integrale aanpak van stedelijke problematiek vanuit diverse domeinen leidt tot de creatie van maatschappelijke meerwaarde

maatschappelijkemeerwaarde

armoede

zelf-

redzaamheidgezo

ndhe

id

onderwijs

veiligheid

klimaat-

adaptatie

duur

zam

em

obili

teit openbare

ruimte

duurzaam

vastgoed

6BoTu Next

I.I I I DE WERKWIJZE VAN DE COALITIE

In onze innovatieve werkwijze (figuur 2) verbinden we harde expliciete kennis

(data), zachte kennis van lokale stakeholders (verhalen), uitdagingen in het nu

(analyse) en mogelijkheden voor de toekomst (ontwerp) in praktisch toepasbare

plekspecifieke oplossingen en een opschaalbare aanpak.

Waar traditioneel grote uitdagingen in een stad met een top-down aanpak te lijf

werden gegaan, geloven wij in een nauwe samenwerking met de bewoners en

andere lokale partijen. Het werken vanuit een pop-up studio verkleint de afstand

tussen de coalitieleden onderling en tussen de coalitie en de lokale stakeholders.

We vertalen onze uitkomsten in een reeks van aansprekende producten, van

routekaart tot maquette, om zowel kennis te delen van het onderzoekend

ontwerp op een aansprekende en laagdrempelige wijze dat het debat over de

energiewijk aanjaagt tijdens de IABR als een concreet handelingsperspectief voor

BoTu te bieden waar beleidsmakers, bewoners en andere partijen mee aan de

slag kunnen en die een positief effect hebben op het gedrag van de bewoners.

I.VI LEESWIJZER

Dit plan van aanpak begint met onze ‘visie op de opgave’. Hierin geven we een

schets van de situatie in BoTu op basis van de informatie die we op dit moment

beschikbaar hebben. Van hieruit lichten we toe welke strategie we hanteren en

hoe we de gewenste opschaalbaarheid bewerkstelligen. Het daarop volgende

hoofdstuk bevat ons ‘plan van aanpak’; hier zetten we de fases die we doorlopen

en de deelresultaten die per fase worden opgeleverd uiteen. Na het ‘plan van

aanpak’ volgt een overzicht van de investeringen die wij doen per op te leveren

resultaat. We eindigen met het samenvattende hoofdstuk ‘een kansrijk voorstel’.

data

data

verhalen

verhalen

ontwerp

ontwerp

resultaten

sam

enw

erke

n in

pop

-ups

tudi

o

analyse

analyse

fig. 2. visualisatie van onze werkwijze

7BoTu Next

In dit hoofdstuk schetsen we de huidige situatie in Bospolder-Tussendijken

op basis van de kennis die onze coalitie reeds in huis heeft. Hieruit leiden we

twee buurtstrategieën af voor de casussen Schans/Watergeus en Hart van

BoTu. We sluiten af met een doorkijk naar de kansen voor opschaling van

deze buurtstrategieën.

II.I TWEE BUURTSTRATEGIEËNDrie van onze coalitie partijen, Inicio, Personal Architecture en Over Morgen, zijn eerder betrokken geweest bij opdrachten in de wijk. Hierdoor hebben we op dit moment al een goed eerste inzicht op het gebied van initiatieven vanuit de wijk en de mogelijkheden op het gebied van de energietransitie. Een uitgebreide toelichting op de initiatieven in de wijk en de kansen voor de energietransitie zijn te vinden in bijlage 1 en 2.

Onze conclusie is dat de twee casussen, de buurten Schans/Watergeus en Hart van BoTu, sterk verschillen. Deze opgave is in onze ogen een perfecte testcase voor twee verschillende buurtstrategieën die wij hebben gedoopt tot stedelijke acupunctuur en gebundelde grootschaligheid (figuur 3).

II.II STEDELIJKE ACUPUNCTUUR IN DE BUURT SCHANS/WATERGEUSDe buurt Schans/Watergeus ligt direct achter historisch Delfshaven. Het contrast is groot als je door de tovertunnel loopt: harde blokken en schrale openbare ruimte aan één kant, historische panden, mooie kades en een bruine vloot aan de andere kant. Dit is bij uitstek een buurt waar transformatie in kleine stappen kan verlopen: de directe context is aantrekkelijk en het (historisch) stratenpatroon vormt een solide basis. De ervaring leert dat geleidelijke verkleuring maakt dat zittende bewoners niet van hun buurt ontvreemden en er daadwerkelijk sociale verbetering en cohesie kan optreden. In het gebied zijn verschillende initiatieven en netwerken aanwezig hetgeen een goede voedingsbodem is voor een kleinschalige aanpak. Ook vanuit de energietransitie schuilt het potentieel in kleinschalige ingrepen. De bouwjaren van de bebouwing in de wijk varieert sterk, met een groot aandeel vooroorlogse bouw. Het gros van de gebouwen heeft geen slecht energielabel, te weten C/D. Deze factor maakt snelle grote verduurzamingsopties minder kansrijk.

fig. 3. visualisitatie van de twee buurtstrategieën.

fig. 4. de historische rand van Schans/Watergeusstaat in schril contrast met het steenachtige binnengebied

stedelijke acupunctuur

gebundeld grootschalig

I I . V IS I E O P D E O P G AV E

Horváthweg

Schuttevaerweg

Spaa

nsew

eg

T j alklaan

Benjamin Franklinstraat

Marconiplein

Schiedamseweg

K e i l e h a v e n

L e k h a v e n

De l f s h

av

en

sc

he

Sc

hi e

Beukelsbrug

Beukelsweg

Horváthweg

AbrahamVan Stolkweg

Abraham Van Stolkweg

Aelbrechtskade

Aelbrechtskade

Schuttevaerweg

S p a n g e n

Vierhavenss traat

Keileweg

Schiedamseweg

Schiedamseweg

Dirk Danestraat

Mathenesserweg

T u s s e n d i j k e n

I J s s e l h a v e n

Pel grimsstraat

Vierhavensstraat

B o s p o l d e r

S c h i e m o n d

Beukelsdijk

Beukelsweg

Van Cit

tersst

raat

Vierambachtsstraat

E s s e n b u r g b u u r t

H o f s t e d e b u u r t

A d r i e nM i l d e r s b u u r t

G e r r i t v a n d eL i n d e b u u r t

N i e u w eW e s t e n

Aelbrechtskade

Coolhaven

Mathenesserlaan

Schans

Schiedamseweg

P u p i l l e n b u u r t

N o z e m a n b u u r t

S a m u e lM u l l e r b u u r t

C o o l h a v e n

S c h i e h a v e n

West zeedijk

Westzeedijk

Kapiteinsbuurt

Coolhaven

stedelijke acupunctuur

gebundeld grootschalig

de twee buurstrategieëN op de kaart van bospolder-tussendijken

9BoTu Next

Met stedelijke acupunctuur, kleinschalige interventies op gebouwniveau en in de openbare ruimte, is veel winst te behalen voor het vergroten van de leefbaarheid. De openbare ruimte verdient daarbij bijzondere aandacht. Het Watergeusplein is opgevrolijkt met muurschilderingen, maar hekken rond de voetbalkooi drukken op de sfeer. Hier kan op alle fronten winst worden behaald: op het gebied van vergroening , waterweerbaarheid, veiligheid, verblijfskwaliteit en betere aansluiting op de randen. Energie- en klimaatmaatregelen in dit gebied zijn maatwerk: op zowel gebouwniveau als in de openbare ruimte door eigen initiatief.

II.III GEBUNDELDE GROOTSCHALIGHEID IN HET HART VAN BOTU

Rond het Visserijplein en Park 1943, bekend als Hart van BoTu, komen een aantal

problemen samen. De ruimte is ontstaan door een vergissingsbombardement in

1943 en dat is nog steeds zichtbaar. Er is te veel openbare ruimte die onpersoonlijk en

onveilig voelt. Aan het plein staan de Gijsingflats met dode plinten en zonder adres

aan de straat. In de flats van woningcorporatie Havensteder heerst armoede en

eenzaamheid, de flats zelf zijn aan renovatie toe en zwerfafval waait rondom de flats.

Het Visserijplein is alleen op marktdagen aantrekkelijk. Woningcorporatie Havensteder

heeft het gebied niet aangewezen als prioriteit wijk; er is geld gereserveerd om de

flats te renoveren maar niet voor een grootschalige aanpak. De opgave is te groot

om met lokale initiatieven op te pakken: hier zijn een overkoepelende visie en meer

financiële middelen nodig om te komen tot oplossingen.

De stakeholders moeten worden verleid om tot actie over te gaan en er moet gezocht

worden naar nieuwe business modellen om de ontwikkeling haalbaar te maken. Een

ontwikkelvisie voor deze locatie vraagt om een gebiedsvisie die op zoek gaat naar

fig. 5. het vergeten bombardement heeft een overschot aan dode openbare ruimte achter gelaten

VOORBEELD VAN ‘STEDELIJKE ACUPUNTUUR’: GRONINGEN HERESTRAAT (URHAHN)De Manifestatie Wonen in Stadshart moet vastgoedeigenaren verleiden en uitdagen om te gaan investeren in hun vastgoed en in de open ruimte, die nu nog vaak onderbenut en geprivatiseerd is. Urhahn’s visie verbeeldt een gedetailleerd palet aan kansen voor de verbetering van de leefbaarheid in de Groningse binnenstad in de context van kleinschalig en versnipperd eigendom. Een reeks maatwerk oplossingen kan huidige en nieuwe eigenaren en de gemeente inspireren en de transformatie op gang brengen naar een meer gedifferentieerde en functiegemengde binnenstadsstraat. Er is ruimte voor nieuwe woontypologieën met goede adressering en ruime buitenruimtes.

10BoTu Next

VOORBEELD VAN ‘GEBUNDELDE GROOTSCHALIGHEID’: KERKPLEIN ARNHEM (URHAHN)De zuidelijke binnenstad van Arnhem is in het oorlogsbombardement grotendeels verwoest. Sindsdien is de verbinding van de historische binnenstad met de Rijn matig, het te grote Kerkplein markeert het einde van de binnenstad. Urhahn maakte een masterplan voor de zuidelijke binnenstad, waarvan uiteindelijk een aantal cruciale elementen zijn gerealiseerd: de nieuwe bibliotheek en het filmhuis. Met het filmhuis op het Kerkplein wordt het plein half zo groot en krijgt het de oorspronkelijke intimiteit terug. Een ingreep die alleen tot stand kon komen door draagvlak bij de stedelingen en stakeholders.

de gezamenlijke winstpunten en die groter durft te denken. Misschien moet een

deel van het park bebouwd worden om tot betere openbare ruimte te komen? Is

er behoefte aan andere functies? Is er een model te ontwikkelen om de Gijsingflats

van Havensteder op energiegebied toekomstbestendig te maken? Zijn sociale

winstpunten, zoals de mogelijkheid van langer thuis wonen door slimme technologie,

te koppelen aan de energietransitie?

Het risico van deze strategie is dat de verandering te groot is en te snel gaat en

daarmee zittende bewoners geen verbetering van hun situatie krijgen of zelfs

weggeduwd kunnen worden. Er is daarom veel aandacht voor verbinding met

de buurt en de lokale initiatiefnemers speciaal op het gebied van scholing en

werkgelegenheid. Een groter plan waarbij de keuzes vanuit een participatieve

benadering worden gemaakt.

II.IV OPSCHAALBAARHEID VAN DE TWEE BUURTSTRATEGIEËN

De buurtstrategieën zijn breder toepasbaar dan alleen voor deze specifieke buurten.

Juist het verschil in aanpak zorgt ervoor dat het goede casussen zijn voor ontwerpend

onderzoek. De twee strategieën resulteren in een andere output, een andere rol

voor stakeholders en een ander investeringsniveau. We analyseren wat de factoren

zijn die de keuze voor een strategie bepalen en komen zo tot een gefundeerd verhaal

welke strategie passend is voor welke opgave. Dat werkt zowel voor BoTu als geheel

als voor buurten in algemene zin. Zo wordt de link gelegd tussen Parijs en de lokale

kansen. Deze reflectie en generalisatie kan ook weer van invloed zijn op de casus en

vragen om een extra ontwerpslag (double loop werken).

URHAHN | STEDENBOUW & STRATEGIE PORTFOLIO VOOR ONTWERPEND ONDERZOEK BOTU ALS ENERGIEWIJK

stedelijke acupunctuur

REFLECTIE

opschaalbaarheid

wijkondernemingsplan

gebundeld grootschalig

RESULTATEN

fig. 6. de concrete resultaten uit de twee buurten voeden het wijkondernemingsplan (zie plan van aanpak). Door ruimte te nemen om te reflecteren op de strategieën maken we deze opschaalbaar.

11BoTu Next

In dit hoofdstuk vertalen we onze visie op de opgave in een plan van aanpak.

Onze samenwerking als coalitie en de verbinding met de stakeholders uit

de wijk staat hierbij centraal.

Het vergroten van de leefbaarheid van de wijk is geen som van wijk gerelateerde

thema’s. Omdat we de vraagstukken integraal aanpakken, onderlinge

afhankelijkheden onderzoeken, inzichtelijk maken en vertalen naar praktisch

toepasbaar resultaat, is intensief samenwerken essentieel. We organisieren

daarom pop-up studio’s in de wijk. Werksessies met het hele team vinden

plaats in de ‘pop up studio’. Hier worden gezamenlijk analyses gedaan, inzichten

gedeeld, ontwerpen gemaakt en conclusies getrokken. We kunnen zo eenvoudig

samen werken, even de wijk in of stakeholders uit de wijk uitnodigen. Bovendien

organiseren we op locatie twee werkateliers met de lokale stakeholders.

I I I . PL AN VAN A AN PAK

fig.8. een foto van een van de vele werksessies die Inicio eerder in de wijk heeft georganiseerd

fig.7. een pop-up werkplek in de wijk dient als uitvalsbasis voor de coalitie. Op de foto een voorbeeld van een pop-upwerkplek in de Delftse Poort, Rotterdam.

fig.9. in 2009 had Amsterdam een eigen bijdrage aan de IABR met Vrijstaat Amsterdam, waarbij Urhahn een maquette heeft gemaakt met de kansen en ambitie voor de buurt Noordoostelijke IJoevers

I I I.I RESULTATEN VAN HET ONDERZOEK

Het resultaat van ons werk wordt gebundeld in een wijkondernemingsplan:

de weg naar een nieuwe toekomstbestendige wijk. Dit plan bestaat uit:

• een compacte diagnose van de twee buurten;

• een visie en routekaart voor beide casussen;

• een financiële uitwerking van de fysieke en sociale wijkthema’s;

• een actie-programma met concrete stappen en fasering.

Voor de IABR worden drie aanvullende producten geleverd:

• het wijkondernemingsplan wordt digitaal toegankelijk gemaakt.

Hierdoor wordt het ondernemingsplan makkelijk leesbaar en

aantrekkelijk, zo zitten er filmpjes in die het proces laten zien en korte

audio’s met verhalen van de bewoners;

• de aanpak voor beide wijken wordt gevisualiseerd in twee maquettes,

voor iedere buurt één, waarin de verschillende buurtstrategieën

zichtbaar worden. We denken hierbij aan een maquette met bijzondere

materialen, zodat de initiatieven goed uit de verf komen;

• een mini-seminar gedurende de IABR zorgt voor een beter inzicht in het

werkproces en draagt bij aan de volgende stap in de wijkontwikkeling.

12BoTu Next

fig.10. in bovenstaand schema zijn de fasering en de activiteiten schematisch weergeven.

I I I.I I FASERING

We werken toe naar deze resultaten in de vier fases die zijn weergegeven in het

schema op deze bladzijde (figuur 10). Deze fases zijn achtereenvolgens diagnose,

onderzoek, productie en impact. In de volgende paragrafen worden deze fases

verder toegelicht inclusief de activiteiten die we organiseren en resultaten die

we opleveren.

FASE I. DIAGNOSE MAART 2018

We starten de eerste fase met een (1) kick-off met de opdrachtgevers. Van

daaruit gaan we verder met de inventarisatie (2) van bestaande informatie over

de geschiedenis, ontwikkelingen en kenmerken van de buurten. Dit doen we aan

de hand van (2a) stakeholder gesprekken en (2b) een integrale wijkscan. Ook

starten we met een schets van BoTu als energiewijk (2c) en indentificeren we de

hefbomen van de energietransitie (2d). In de eerste pop-up studio (3) werken

we de gesprekken en wijkscan uit tot complete een diagnose van de wijk en

ronden we de verkenning BoTu als energiewijk af. Op de volgende pagina een

uitgebreide beschrijving van de activiteiten in deze fase.

aanloop realisatie

lokale partijen

publiek IABR & experts

bewoners & initiatieven

bewoners & initiatievenlokale partijen

kickoff

wrapup studio

I. DIAGNOSE IV. IMPACT III. PRODUCTIE II. ONDERZOEK

inventarisatie

- stakeholder gesprekken

- integrale wijkscan

- identificatie hefbomen

- schets

wijk

ondernemings-

plan

maquette

maquette

financiële verkenning

ontwerpend onderzoek

ontwerpend onderzoek

pop-up studio 4

wijkvisie

routekaart

business case

wijkvisie

routekaart

pop-up studio 1

pop-up studio 2

pop-up studio 3

werkatelier

SCHANS WATERGEUS

werkatelier

VISSERIJPLEIN

mini seminar

IABR

......

......

......

13BoTu Next

1. Kick-off

Tijdens het kick-off gesprek nemen we de opdrachtgevers in detail mee in de

aanpak. We stemmen af wanneer de terugkoppelmomenten zijn en wat wordt

verwacht van de deelresultaten. We leggen de lijst met gesprekspartners voor

eventuele aanpassingen of aanvullingen. Op basis van dit gesprek wordt de

aanpak aangescherpt en kunnen we starten.

2a. Stakeholder gesprekken

We voeren gesprekken met de belangrijkste gebiedswerkers, zoals de wijkmanager,

stadsmarinier, vertegenwoordiging van Havensteder, Delfshaven Coöperatie en

de gebiedsmanager. Ook voeren we gesprekken over actuele ontwikkelingen

met lokale organisaties zoals West Practice en Studio Delfshaven. Verder staan

technische thema’s zoals energie en de wateropgave op de agenda. In het overleg

met de opdrachtgevers kunnen relevante partijen in deze fase geraadpleegd

worden. We gaan uit van 12 gesprekken/interviews. In de gesprekken wordt

steeds naar beide buurten gevraagd om de opgave scherp te krijgen.

Naast gesprekken met stakeholders nemen we contact op met betrokkenen bij

andere Next Generation Woonwijken om ‘best practises’ naar boven te halen en

in deze opgave te kunnen toepassen.

VOORBEELDEN VAN WIJKSCANS (OVER MORGEN)

Op basis van open data en beschikbare lokale data wordt de situatie van de wijk in beeld gebracht. Verschillende data-modellen maken het mogelijk om op diverse thema’s wijkscans te maken, zoals: energietransitie, vastgoed, openbare ruimte, mobiliteit en sociale demografie. Door dit op een kaart te visualiseren wordt de data aan de locatie verbonden. De verhouding tot de thema’s in een specifieke wijk wordt op een overzichtelijke wijze zichtbaar. Hierdoor kunnen kansen en knelpunten geïdentificeerd worden.

verhalen

14BoTu Next

resulaten van fase I

De resultaten van deze fase zijn:

• schets BoTu als energiewijk;

• hefbomen van de energietransitie in BoTu;

• diagnose BoTu.

2b. Integrale wijkscan Bospolder Tussendijken

We doen de wijkscan via een digitale kaart (GIS) waardoor een goed beeld

gegeven kan worden van wat, waar en wanneer kan gebeuren. De basis is

de kaart die Over Morgen eerder in opdracht van de Gemeente Rotterdam

maakte. Op basis van vastgoed en energiedata is zichtbaar gemaakt op welke

plekken er kansen zijn voor het aardgasvrij maken van woningen, wat de

kosten zijn voor isolatie en andere no-regret maatregelen. We integreren de

bewonerskenmerken in de kaart, de wijkmobiliteit en maken daarnaast kansen

op het gebied van ruimtelijke inrichting, water en groen inzichtelijk.

2c Inventarisatie hefbomen energietransitie

We maken een eerste inventarisatie van de hefbomen van de energiestransitie:

insteken en oplossingen die het mogelijk maken om stappen te zetten naar een

duurzame energiewijk.

2d. Schets botu als energiewijk

Op basis van de wijkscan en de gesprekken maken we een eerste visuele schets

van BoTu als energiewijk.

3. Pop-up studio 1

Tijdens deze intensieve werksessie in de pop-up studio ronden we diagnose

van BoTu af. We voegen de lessen uit de gesprekken met stakeholders en de

integrale wijkscan samen. Daarnaast ronden we in deze sessie de schets BoTu als

energiewijk en de inventarisatie van de hefbomen gezamenlijk af.

data

analyse

ontwerp

data

verhalen

ontwerp

analyse

15BoTu Next

FASE II. ONDERZOEK

APRIL - MEI 2018

In deze fase wordt toegewerkt naar een wijkvisie en routekaart voor beide

casussen. Dit doen we via (1) ontwerpend onderzoek en een (2a & b) werkatelier

per buurt. Hier komt de procesbegeleidings kwaliteit van Over Morgen en Inicio

en de ontwerp kwaliteit van Urhahn en Personal Architecture samen. Daarnaast

wordt in deze fase een financiële verkenning (3) gedaan die leidt tot een business

case. In de pop-up studio’s (4) in deze fase worden de vindingen uit de activiteiten

weer omgezet naar een gezamenlijk resultaat.

VOORBEELD ONTWERPEND ONDERZOEK: GEBOUWD WATER RUBROEK

(PERSONAL ARCHITECUTRE IN SAMENWERKING MET DJGA EN BRINK ARCHITECTUUR & STEDENBOUW)

De Rotterdamse wijk Rubroek heeft een lage leefkwaliteit. In het ontwerpend onderzoek ‘Gebouwd Water’ nam Personal Architecture de wateropgave van de wijk als aanknopingspunt om de leefbaarheid te vergroten. Personal Architecture ontwikkelde samen met DJGA en Brink Architectuur & Stedenbouw een reeks ruimtelijke strategieën voor het ontlasten van het rioolsysteem en het vasthouden van water in de wijk. Personal Architecture toonden hiermee aan dat klimaatadaptieve maatregelen een positieve impact kunnen hebben voor de bewoners van de wijk.

1. Ontwerpend onderzoek

In deze activiteit ontwerpen we al onderzoekend de mogelijkheden van de buurt: Wat

is de toekomstvisie voor de buurten? Waar liggen verbeterkansen in de openbare

ruimte en in de bebouwing? Waar liggen cross overs met energietransitie? En waar

valt maatschappelijke meerwaarde te behalen? De initiatieven uit de buurt spelen

hierin een belangrijke rol. Het gaat om de kansen voor de buurt die door de buurt zelf

gedragen kunnen worden.

ontwerp

16BoTu Next

2. Werkateliers verhalen ontwerp

Zoals in de visie op de opgave is omschreven hanteren we voor beide buurten een

andere aanpak. Voor de werkateliers worden de belangrijkste stakeholders, lokaal

actieve organisaties en trekkers van initiatieven uitgenodigd om gezamenlijk aan

concrete oplossingen te werken. Denk bijvoorbeeld aan de Parkraad, het Dakpark,

Blijstroom, de Bouwkeet, Maakplaats, Poeples Power en trekkers van initiatieven o.a.

op het Visserijplein en in de 1e en 2e Schansstraat.

2a. Hart van BoTu – gebundelnde grootschaligheid

Het werkatelier voor deze buurt is een open huis. Een kijkje in de keuken met

een duidelijke disclaimer: “dit zijn geen plannen, maar ideeën om het denken

over de buurt op een hoger plan te krijgen.” Voor het Hart van BoTu gaan we

op zoek naar gecombineerde oplossingen. Kan energieoverschot uit de haven

worden gebruikt in de Gijsing flats? Kunnen we de openbare ruimte verkleinen

en verbeteren? Dit vraagt om een bredere blik en onverwachte input. Dit

werkatelier vindt plaats in mei.

2b. Schans/Watergeus – stedelijke acupunctuur

Voor Schans/Watergeus gaat het om het vergroten van de activiteiten en

investeringen. Hierbij gaan we al vroeg in gesprek met de stakeholders om alle

initiatieven scherp te hebben en kansen in de buurt te kunnen waarnemen. Het

onderzoek begint met het werkatelier. Vanuit die input werken we door om de

mogelijkheden van acupunctuur te onderzoeken en te verbeelden. Verleiding

speelt en belangrijke rol: hoe krijgen we initiatiefnemers mee?

3. Financiële verkenning analyse

Op basis van de resultaten uit de werkateliers en het ontwerpend onderzoek wordt

een financiële verkenning gedaan. Deze bestaat uit: financiële haalbaarheid van

fysieke opgaven en waardering van maatschappelijke waarden. Om de financiële

haalbaarheid van fysieke opgaven in beeld te brengen wordt per onderdeel de

investeringen en opbrengsten van de investering en exploitatie in beeld gebracht:

energietransitie, vastgoed, openbare ruimte, mobiliteit. De maatschappelijke

waarden zullen we kwalitatief benoemen en daar waar mogelijk kwantificeren op de

onderdelen veiligheid, werkgelegenheid, gezondheid, waardecreatie, etc.

Dit leidt tot een businesscase voor de wijken, gebaseerd op investering- en

opbrengstanalyses (zoals grondexploitaties, vastgoedexploitaties en energie-

exploitatie etc.). De businesscase toetst de haalbaarheid van een initatief of project

en toont het realisme en rechtvaardiging van het project aan. Maatschappelijke

verhalen

ontwerp

data

analyse

17BoTu Next

FASE III. PRODUCTIE

MEI - JUNI 2018

In deze fase vatten we alles samen in een wijkondernemingsplan en werken we de

bijdrage aan het IABR verder uit. Dit doen we in (1) een pop-up studio werksessie

met alle leden van de coalitie.

1. Pop-up studio 4

Dit is de laatste integrale werksessie, pop-up studio 4. In deze sessie

voegen we alle resultaten uit de voorgaande sessie samen tot een digitaal

wijkondernemingsplan. Het plan fungeert ook als expositiemateriaal voor de

IABR. Ook de andere componenten van onze IABR bijdrage werken we tijdens

deze werksessie uit. Daarnaast willen we van dit moment gebruik maken om de

betrokkenen bij andere Next Generation Woonwijken, waar we in de diagnose

fase mee hebben gesproken, uit te nodigen om ervaringen en leermomenten te

delen. Deze leermomenten worden meegenomen in de bijdrage voor het mini-

seminar op het IABR.

Hieronder volgt een verdere toelichting op de resultaten ‘wijkondernemingsplan’

en ‘bijdrage IABR’.

waarden kunnen daarmee beter worden getoetst en gelegitimeerd, gericht op

duurzame exploitatie (going concern). Exploitatie en risico’s staan centraal, investeren

is een middel.

4. Pop-up studio 2 & 3

Tijdens de werksessies in pop-up studio 2 en 3 worden de uitkomsten van de

werkateliers en het ontwerpend onderzoek omgezet in twee wijkvisies. Bij elke

wijkvisies wordt een routekaart gemaakt om bij de stip op de horizon van de

wijkvisies te komen. De routekaart geef een beeld van de weg naar een nieuwe

wijk: een toekomstbestendig, leefbaar en vitaal Bospolder-Tussendijken.

resulaten van fase II

De resultaten van deze fase zijn:

• twee beeldende wijkvisies;

• routekaart voor de twee wijkvisies

• business case.

data

verhalen

ontwerp

analyse

resultaat

18BoTu Next

wijkondernemingsplan

Het wijkondernemingsplan is het eindresultaat waarin de deelresultaten uit de

voorgaande fases zijn samengevoegd en een actieprogramma is toegevoegd om

tot realisatie te komen. Het bestaat dus uit:

a. wijkvisie

Diagnose: sociaal- maatschappelijk opgave + kansen

Schets BoTu als energiewijk met bijhorende hefbomen

Verbeelding van de wijkvisie

b. wijkbusiness case

€ Vertaald in maatschappelijke waarde

€ Vertaald in wijkexploitatie

c. routekaart

d. actieprogramma

VOORBEELDEN DIGITAAL WIJKONDERNEMINGSPLAN (OVER MORGEN)

In een wijkondernemingsplan wordt toegewerkt naar het verbeteren van de wijk naar een duurzame, gezonde, levensloopbestendige en betaalbaar woon- en leefgebied. Het geeft een samenhangend beeld van de kansen en opgaven in de wijk op deze domeinen, en de te ondernemen acties met wie op welke moment. Het wijkondernemingsplan wordt digitaal vormgegeven als een ‘storymap’. Op verhalende wijze, met interactieve kaarten, en audiovisueel materiaal wordt de inhoud uiteen gezet.

19BoTu Next

IABR bijdrage

Bij het IABR staat de uitwisseling van kennis, ideeën en visies centraal. Het publieke

gesprek wordt niet alleen gevoerd in ateliers maar ook visueel weergegeven in

de expositie. Tijdens het IABR organiseren wij een mini-seminar waarin de twee

verschillende aanpakken voor de wijken naast elkaar gezet worden. Wat de

leerpunten en resultaten zijn van zowel de aanpak als het gevolgde proces komen

hierin aan bod. De input vanuit de deelnemers aan het IABR wordt verwerkt in de

resultaten in de vierde fase, impact.

Naast de mini-seminar wordt het digitale wijkondernemingsplan getoond. Het

storymap format maakt het aantrekkelijk en beeldend. Zo kan de bezoeker in de

plannen geluidsfragmenten en korte filmpjes bekijken bekijken van het proces en

verhalen van de bewoners in de wijk. Daarnaast denken we dat een maquette

een goed middel is om de kansen in de buurt te verbeelden op een pakkende en

begrijpelijke manier voor iedereen.

Verder geloven we dat het onderzoeken van de twee strategieën waarop we de

energietransitie op een sociaal inclusieve manier kunnen vormgeven podium

potentie heeft. Niet alleen via het IABR maar ook via een publicatie in een vakblad

waar de coalitie graag op in wil zetten.

resultaat van fase III

De resultaten van deze fase zijn:

• een digitaal wijkondernemingsplan;

• mini-seminar tijdens de IABR;

• maquettes;

• publicatie in een vakblad.

FASE IV. IMPACT

JUNI - DECEMBER 2018

Om de opgave verder te brengen dan een enkel plan is meer nodig. Zo wordt

de vraag door de opdrachtgevers gesteld hoe hier vervolg aan te geven via

opschaling en daadwerkelijke realisatie. Hoe de aanpak op te schalen en toe

te passen op andere wijken wordt uitgewerkt in de (1) wrap-up studio op het

IABR. Het daadwerkelijk tot realisatie brengen zien wij in de vorm van een (2)

wijkonderneming.

20BoTu Next

1. Wrap-up studio

Tijdens de IABR organiseren we een wrap-up studio waarbij we de reacties op de

tot dan toe gepresenteerde resultaten verwerken. Daarnaast werken we aan een

beknopt advies met lessons learned uit deze opgave, en hoe de aanpak toegepast

kan worden in andere wijken. Zodat de opgave uit de experimenteerruimte wordt

gelicht naar de realisatie.

2. Wijkonderneming

Het wijkondernemingsplan laat zien met welke verbeterslagen maatschappelijk

rendement behaald kan worden. Met alleen een plan breng je nog geen

verandering teweeg in de wijken. Wij geloven dat de benodigde stappen gezet

moeten worden door personen uit de wijk. Diegenen die dat kunnen qua capaciteit

en expertise, en daar zelf ook verantwoordelijk voor zijn en eigenaarschap in

tonen. Een wijkonderneming is hier een goed vehikel voor.

Hiervoor moeten partijen worden samengebracht die de middelen hebben en het

werk kunnen doen om daadwerkelijk de plannen tot uitvoering te brengen. In deze

fase wordt onderzocht welke partijen er zijn om inzet en middelen te leveren met

als doel een wijkonderneming te starten. De wijkonderneming is verantwoordelijk

voor de uitvoering van het actieprogramma in het wijkondernemingsplan. Op die

manier komt de energietransitie daadwerkelijk op een sociaal inclusieve manier

van de grond.

resultaat van fase iv

De resultaten van deze fase zijn:

• definitieve versie van het wijkondernemingsplan;

• advies met lessons learned en aanpak voor opschaling;

• een voorstel van de wijkonderneming voor Bospolder-Tussendijken met

partijen en rollen;

• een roadmap hoe deze op te zetten en welke besluiten wanneer genomen

moeten worden.

reflectie

aan de slag!

21BoTu Next

I V. I N V E S T ER I N G

De uitvraag van de Delfshavencoöperatie, woningcorporatie Havensteder en Gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling en de IABR is ambitieus. Onze coalitie is in staat om de gestelde ambities waar te maken. In dit hoofdstuk lichten wij onze begroting toe.

De onderstaande geraamde investering hebben wij als coalitie opgesteld. Deze

begroting is verdeeld in de vier verschillende te doorlopen fases. Aan deze

fases zijn de benodigde activiteiten en producten gekoppeld. Aan elk van deze

activiteiten en producten is een budget gekoppeld. Zoals te zien is, overschrijden

de totale kosten het beschikbare budget met 20.000 euro.

Wij zien deze opdracht als een mooie kans om onze expertises samen te voegen

en te komen tot nieuwe inzichten en kennis die leiden tot een daadwerkelijk

toepasbaar resultaat in BoTu. Deze nieuwe inzichten en kennis zullen toegevoegde

waarde hebben voor een breed publiek en kunnen ook buiten BoTu ingezet

worden. Als coalitie dragen wij graag bij aan de ontwikkeling van integrale

gebiedsontwikkeling. Wij zijn daarom bereid om het verschil op ons te nemen en

een eigen bijdrage te leveren.

Zoals al eerder benoemd willen wij een maquette bouwen en een pop-up atelier

opzetten. Binnen het beschikbare budget is hiervoor op dit moment geen ruimte.

Nu hebben wij de investering hiervoor op nul gezet. Aan de opdrachtgevers de

vraag om hier extra budget voor beschikbaar te stellen.

Onderdeel Resultaten Planning Investering (incl. BTW)

Fase 1 Diagnose BoTu, schets BoTu als energiewijk met hefbomen

maart € 15.000,--

Fase 2 Beeldende wijkvisies

april/mei € 30.000,--

Routekaarten april/mei € 2.000,--

Wijkbusiness case mei € 12.000,--

Fase 3 Digitale wijkondernemingsplannen

mei € 15.000,--

Mini seminar IABR juni € 1.000,--

Fase 4 Wijkonderneming mei/juni € 5.000,--

SUBTOTAAL € 80.000,--

Middelen Maquette

€ 0,--

Pop up atelier en catering In natura

TOTAle INVESTERING

€ 80.000,--

Budget opdrachtgevers € 60.000,--

Eigen bijdrage € 20.000,--

22BoTu Next

V. K ANSR I J K

De hoge ambities van de diverse opdrachtgevers resulteren in verschillende

uitdagingen. Met onze intensieve en gelijkwaardige samenwerking en opgestelde

aanpak zorgen we ervoor dat we oplossingen vinden en antwoorden geven op de

geformuleerde uitdagingen.

We verengingen de ontwerpkwaliteiten van Personal Architecture op

gebouwniveau en Urhahn’s ervaring met het transformeren van bestaande

steden in combinatie met de uitgebreide kennis van Inicio over de wijk BoTu en

hun ervaringen met participatieve processen en de ervaring van Over Morgen

met procesbegeleiding en het formuleren van praktisch toepasbare adviezen

om duurzame leefomgevingen te creëren. Hiermee hebben we alle benodigde

expertse in huis om tot een concreet toepasbaar resultaat te komen.

Onze coalitie ziet het als grote kans om gebruik te maken van de

experimenteerruimte van de IABR en tegelijkertijd met de voeten in de klei

concreet aan de slag te zijn in de wijk. Deze kans willen we graag met beide

handen aangrijpen.

We kijken uit naar een constructieve en plezierige samenwerking.

Coalitie BoTu NEXT

Kirsten van de Meeberg

Over Morgen

Tess Broekmans

Urhahn

Sophie Pauwels

Inicio

Sander van Schaik

Personal Architecture

23BoTu Next

V I . B I J L AG EN

BIJLAGE 1 : DIAGNOSE VAN DE WIJK

Er zijn al heel wat ideeën en initiatieven in de twee focusgebieden ‘Hart van BoTu’ en

‘Schans-Watergeus’. Zo is voor Hart van BoTu een samenwerking opgestart om het

hart van de wijk te verbeteren, zodat het weer een aantrekkelijke, functionerende

ontmoetingsplek wordt. De verzamelde resultaten van de Charrette van juni

2017 zijn startpunt voor een veerkrachtig BoTu, met mogelijke bouwstenen en

maatregelen, zoals het opzetten van leerwerk- en scholingstrajecten, het creëren

van ontmoetingsplekken en ideeën voor het gebruik van daken. De opgave is

complex en door individuele partijen niet oplosbaar. Samenwerken en opschalen

is essentieel.

Ook in het gebied Schans/Watergeus zijn diverse (ontwerp)studies gedaan

naar ruimtelijke kansen en mogelijkheden voor onder meer Watergeusplein,

Wijdesteeg, en de Molenstomp en omgeving, maar het aantal initiatieven en

initiatiefnemers is lager. In ruimtelijke zin biedt de buurt een goed raamwerk,

waardoor het eenvoudiger is kleinschalige initiatieven de accomoderen. We

sluiten maximaal aan bij de lopende initiatieven.

Het onderzoek van Geldstromen door de Wijk® geeft een beeld van in- en

uitgaande geldstromen. De conclusie is dat de focus zou moeten liggen op

de versterking van sociaal-economische weerbaarheid van de bewoners.

AArmoede, schuld, werk, gezondheid en opleiding zijn centrale thema’s die

invloed hebben op de dynamiek en leefbaarheid van de wijk. Dit onderzoek stelt

dat energiebesparing een belangrijk thema is voor de samenleving, maar niet

specifiek voor Bospolder-Tussendijken. Het energieverbruik is relatief laag en

inwoners kunnen de investeringen niet betalen, waarbij het ook twijfelachtig is

of zij er op de lange termijn op vooruit gaan.

samengevat:

• Opbloeiende samenwerking tussen een veelheid aan partijen

• Beweging door enkele renovaties van Havensteder.

• (Bewoners)initiatieven die groeien in samenwerking met professionals,

zoals bijvoorbeeld de Parkraad van Park1943 en West Practice.

• Delfshaven Coöperatie werkt als lijm tussen de voegen mee aan

projecten of initiatieven.

• Er wordt gebouwd aan nieuwe gezinswoningen op enkele locaties.

• En stakeholders hebben zich geconformeerd aan een aantal acties

en initiatieven uit het uitvoeringsplan waar gestaag aan gewerkt wordt.

24BoTu Next

Hefbomen in de wijk

De stakeholers in het gebied, Stadsmarinier, gebied Delfshaven,

woningbouwcorporatie Havensteder en Delfshaven Coöperatie werken aan vier

thema’s:

De fysieke ruimte is ondersteunend om de sociale doelen te behalen in de wijk. De

stakeholders, Stadsmarinier, gebied Delfshaven, woningcorporatie Havensteder

in het gebied en Delfshaven Coöperatie, aan vier thema’s:

• Aanpak sociaal-economische complexe problematiek: Langdurige afhankelijkheid van

uitkeringen, zorg om gezondheid, financiële problematiek, eenzaamheid bij ouderen

en stevige straatcultuur bij jongeren. De ambitie is om te werken aan veerkrachtige

bewoners die met elkaar de wijk maken.

• Ondernemerschap versterken: De lokale werkgelegenheid is beperkt. Er wordt

gezocht naar manieren om creatieve en sociale ondernemers te betrekken die zorgen

voor nieuwe dynamiek. Hoe zorgen we ervoor dat geldstromen in de wijk blijven en

hoe vinden mensen de weg van wijk naar werk?

• Verbeteren buitenruimte: Park1943 is de groene long, de Parkraad organiseert

activiteiten in het park en zorgt dat het park weer meer van de bewoners wordt. Er

wordt gezocht naar een verbinding tussen plein en park. De kale steenvlakte van het

Visserijplein, als er geen markt is, willen de stakeholders veranderen.

• Diversiteit in woningaanbod: Er zijn weinig mogelijkheden voor verschillende

doelgroepen om een geschikte woning te vinden of wooncarrière te maken. De

stakeholders wensen een diverse woningvoorraad met een betere balans tussen

(kans)arm en (kans)rijk waardoor de sociale en economische weerbaarheid van de wijk

toeneemt.

overzicht van de lokale initiatieven in BoTu

25BoTu Next

BIJLAGE 2: EERSTE ANALYSE ENERGIETRANSITIE BOTU

Rotterdam kenmerkt zich door de grote en vele industrie in het havengebied.

Dit biedt mogelijkheden voor het benutten van restwarmte voor het verwarmen

van gebouwen in Rotterdamse wijken. Hiervoor moet het bestaande warmtenet

in Rotterdam wel verder worden uitgebreid. Op termijn kan het warmtenet

volledig CO2 neutrale warmte gaan leveren aan de aangesloten gebouwen door

diepe geothermieputten te boren. In de regio Rotterdam is daarvoor heel veel

potentie (bron TNO). Hierdoor lijkt het aansluiten van de wijken Bospolder en

Tussendijken op het bestaande warmtenet een logische stap. Mede ingegeven

omdat de wijk in zeer hoge dichtheid gebouwd is met gestapelde woningbouw,

waardoor het aanleggen van een warmtenet tegen relatief lage kosten kan

worden gerealiseerd.

De wijkanalyses laten verder zien dat er een grote diversiteit aan bouwjaren is in

de wijk met veel labels C en D. Het elektriciteits- en gasgebruik wijkt niet heel veel

af van vergelijkbare woningen in Nederland. Dit maakt dat er niet eenvoudig een

grote slag te slaan is met isoleren. Vanwege deze wijkkenmerken is het daarom

de vraag of voor woningcorporatie Havensteder de prioriteit ligt om de komende

jaren te investeren in deze wijken.

beeld uit de warmtetransitieatlas van Rotterdam door Over Morgen

26BoTu Next

Voor de korte termijn liggen er een concrete kansen voor de Havesteder om een

aantal blokken in Bospolder aan te sluiten op het warmtenet. Een goed punt

om mee te starten gezien hier collectieve gasketels hangen. Vanwege de reeds

collectieve verwarming is de overstap naar aardgasvrije collectieve verwarming

relatief klein.

De wijk Tussendijken is vol in ontwikkeling met nieuwbouw en verkoop van

corporatiewoningen. Hierdoor stijgt het aandeel particuliere woningen. Voor

de nieuwbouw is het van belang dat deze direct aardgasvrij ontwikkeld worden.

Door versnippering van het corporatiebezit zal het steeds lastiger worden om de

woningen aan te sluiten op een warmtenet. Verkoop aan particulieren kan ook

een kans zijn. Dit is een moment waarop eigenaren vaak gaan verbouwen. Dit

moment kan worden benut om over te stappen op inductie koken en de woning

te isoleren.

Rotterdam Aardgasvrij

POB Centrum en Delfshaven21 NOVEMBER 2017

de presentatie Rotterdam Aardgasvrij door Over Morgen

27BoTu Next

BIJLAGE 3: BUREAUOMSCHRIVINGEN EN CV’S COALITIE

inhoudsopgave

Over MorgenUrhahnInicioPersonal Architecture

28BoTu Next

Visie en strategie

Proces- en project- management

Inzicht en analyse

Financiële sturing

Cocreatie en participatie

29BoTu Next

•

•

•

•

• •

•

• • • • •

• •

30BoTu Next

31BoTu Next

32BoTu Next

•

•

•

•

•

•

• •

33BoTu NextURHAHN | STEDENBOUW & STRATEGIE PORTFOLIO VOOR ONTWERPEND ONDERZOEK BOTU ALS ENERGIEWIJK

URHAHN | STEDENBOUW & STRATEGIE

Urhahn is een toonaangevend stedenbouwkundig bureau met 27 jaar staat van dienst. Met veel passie werken wij aan de transformatie van stad en landschap.

Stedenbouw beschouwen wij als méér dan het maken van een goed doordacht ontwerp alleen. Het bieden van mogelijkheden voor bewoners, ondernemers en bezoekers: dát is voor ons de essentie. Voor ons als stedenbouwkundig bureau zijn plan en strategie onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Wij luisteren, inspireren, verbeelden én verbinden. Dit beschouwen wij als de kerncompetenties van de stedenbouwer. Samenwerken zit in onze genen. Met andere professionals op het gebied van financiële haalbaarheid, juridische kennis of andere expertises. Participatie met bewoners en ondernemers is voor ons geen lastige hobbel in een planproces, maar levert juist een enorme rijkdom aan lokale kennis op. Daar worden plannen alleen maar beter van.

Urhahn pleit voor de spontane stad. Dit concept gaat uit van de gedachte dat de stad gemaakt wordt met en door haar bewoners. Een stad moet ruimte bieden aan onverwachte (organische) ontwikkelingen, kansen die zich voordoen, gebruikers die zich aandienen en een breed scala aan initiatieven.

Ruimte voor verandering is de basis van een duurzame, aantrekkelijke stad. Dit geldt zowel tijdens het planproces als wanneer een project gerealiseerd is. In onze plannen zoeken we altijd de balans tussen wat je moet vastleggen en waar je ruimte kunt laten voor gebruikers. Dit doen we bij voorkeur met de (toekomstige) gebruikers. Dat is de spontane stad!

We zien dat overal nieuwe vormen van gebiedsontwikkeling gloren. Steeds meer bewoners, ondernemers en collectieven zetten zich in voor de verbetering van de leefomgeving. Ook gemeenten en ontwikkelaars herpakken zich in rap tempo en geven vorm aan hun nieuwe rol. Nieuwe perspectieven samengebracht vormen de ‘spontane stad’. Een stad gebouwd op initiatief, Hollandse ondernemersgeest en publieke ambities.

34BoTu NextURHAHN | STEDENBOUW & STRATEGIE PORTFOLIO VOOR ONTWERPEND ONDERZOEK BOTU ALS ENERGIEWIJK

CV TESS BROEKMANSstedenbouwkundige, projectleider en partner Urhahn | stedenbouw & strategie

Tess Broekmans (Amsterdam, 1972) studeerde Bouwkunde in Delft, specialisatie stedenbouw. Direct na haar studie werkte ze vanaf 1996 bij de gemeente Amsterdam bij de dienst Ruimtelijke Ordening aan de eerste plannen voor de Zuidas en aan het structuurplan van Amsterdam. In 2000 ging ze aan de slag bij Urhahn Urban Design, eerst als projectleider en later als eigenaar/ directeur. In 2007 nam ze samen met Sjoerd Feenstra het bureau over van de oprichter Gert Urhahn. Tess werkt aan een veelheid van projecten. De buurt is daarbij het centrale schaalniveau, het werkveld van concept tot inrichting openbare ruimte. De focus ligt op het maken van gemengde buurten met toekomstwaarde. Goed voorbeeld is de ontwikkeling van Oostenburg in opdracht van woningcorporatie Stadgenoot. Tess is hierbij vanaf 2011 betrokken, maakte het stedenbouwkundig plan, openbare ruimteplan, beeldkwaliteitplan en kavelpaspoorten voor de ontwikkeling. Ze is lid van de CAWA, commissie ateliers en woonwerkpanden Amsterdam, die advies geeft over broedplaatsen en culturele werkplaatsen in de stad. Tess is gastdocent aan de LTH, master sustainable urban design in Lund (Zweden) en aan de academie van bouwkunst in Amsterdam.

Werkervaring2007 - heden directeur Urhahn 2000 - heden senior stedenbouwkundige en projectleider Urhahn 2015 – heden Lid CAWA, commissie ateliers en woon-werkpanden Amsterdam

die adviseert over het broedplaatsen- en atelierbeleid en zorgt toewijzing aan kunstenaars en creatieven

2013 - heden gastdocent LTH Insititutionen för Arkitektur och Byggd miljö in Lund, Zweden

2003 - heden gastdocent Academie van Bouwkunst2000 - 2001 gastdocent TU Delft1996 - 2000 stedenbouwkundige bij de dienst Ruimtelijke Ordening

Amsterdam 1994 - 1995 stage H+N+S landschapsarchitecten, Utrecht1993 - 1994 stage Planologische Dienst Suriname Opleiding1990-1996 Technische Universiteit Delft, stedenbouwkunde, diploma

februari 1996, afstudeerproject: Sturen aan het stadslandschap, ontwerp voor de regio Alkmaar.

Nadruk op het ontwerp van strategische interventies die ontwikkelingen kunnen sturen.

Kleine selectie van recente projecten, publicaties & initiatieven • Common City – onderzoek naar de sociale aspecten van wonen in hoge

dichtheden (eigen initiatief in samenwerking met (inter)nationale experts, 2018 – heden)

• Amsterdam Oostenburg - projectleider ontwikkelplan en ontwerp openbare ruimte voor de transformatie van het binnenstedelijke werkeiland naar een gemengde, stedelijke buurt (voor woningcorporatie Stadgenoot, 2010-heden).

Oostenburg in Amsterdam wordt ontwikkeld door woningbouwcorporatie Stadgenoot. Urhahn heeft het ontwikkelplan, stedenbouwkundig plan en openbare ruimte ontwerp gemaakt voor dit gebied. De ambitie is om circulair te ontwikkelen (afbeelding circulair i.s.m. studio Ninedots).

35BoTu NextURHAHN | STEDENBOUW & STRATEGIE PORTFOLIO VOOR ONTWERPEND ONDERZOEK BOTU ALS ENERGIEWIJK

MAARTEN LANKESTERLandschaps- en stedenbouwkundig ontwerperUrhahn | stedenbouw & strategie

Maarten is een ontwerper pur sang. Tekenend en puzzelend komt hij voor iedere opgave tot een specifieke oplossing, van regio tot openbare ruimte. Zijn scherpe kijk op programma en concepten leidt tot innovatieve, integrale strategieën. Dit is bijvoorbeeld te zien in de plannen voor Oostenburg in Amsterdam, waar hij de stedenbouwkundige en de buitenruimteontwerpen voor zijn rekening neemt. Werkgebieden en binnenstedelijke herstructurering hebben zijn speciale belangstelling. Maarten is opgeleid als landschapsontwerper aan de Hogeschool Larenstein en volgde twee jaar een masteropleiding in Denemarken. Sinds 2002 is hij als gastdocent verbonden aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam.

WENDY VAN KESSELStedenbouwkundig ontwerper Urhahn | stedenbouw & strategie

Wendy werkt sinds april 2016 bij Urhahn. Ze studeerde af aan de Technische Universiteit Eindhoven, architectuur en stedenbouw, beide cum laude, met het onderwerp ‘vergrijzing en ouderenhuisvesting in Amsterdam’. In haar afstudeerscriptie laat zij door middel van ontwerpend onderzoek op diverse locaties in Amsterdam zien hoe verschillende stedelijke gebieden kunnen bijdragen aan de leefbaarheid van een stad voor ouderen. Met ruimtelijke interventies op verscheidene schaalniveaus maakt zij inzichtelijk hoe de stedelijke leefomgeving kan bijdragen aan de zelfredzaamheid van ouderen en aan het ouder worden in eigen buurt. Haar afstudeerscriptie is beloond met de eerste prijs bij de prijsvraag ‘Zorg & Vastgoed (Stichting ACVZ)’, de tweede prijs bij de Battle of Concepts en de eerste prijs bij de Netspar Thesis Awards voor beste masterscriptie. Zij heeft gewerkt bij Allies & Morrison in Londen en stage gelopen bij Marx en Steketee in Eindhoven. Bij Urhahn werkt zij onder meer aan de projecten Herestraat Groningen, Het Tropen in Amsterdam en Stedelijke vernieuwing Slotermeer.

36BoTu Next

Início stadsanalisten met opgestroopte mouwen Wij zijn Início, een collectief van optimisten. De verhouding tussen mens en stad is onze basis. Met onze handen uit de mouwen verbinden wij waar nodig, coachen wij wie dat wil en zorgen ervoor dat mensen met hun kwaliteiten hun woning, buurt of stad maken. Onze werkzaamheden omvatten zowel onderzoek en advies, als praktijk en uitvoering. Kenmerkend voor onze aanpak is dat wij partijen bij elkaar weten te brengen, onze opgestroopte mouwen mentaliteit en de waarde die wij hechten aan (bewoners)participatie. Wij ambiëren zelfredzame en duurzame wijken, waar bewoners zelf verantwoordelijkheid dragen. Met bewoners, professionals en gebruikers aan die thema’s in wijken, die bewoners zelfredzaam maken. Het gaat om initiatieven om armoede aan te pakken of financiële constructies om uit de schulden te komen of duurzamer te kunnen wonen. We helpen mensen met het vinden van werk of een dagbesteding. In de wijk is de jeugd een belangrijke doelgroep, die het verschil kan maken in het sociaal functioneren van een wijk. Door met hun samen te werken op hun ontmoetingsplek in de buitenruimte en door ondersteuning te bieden in hun persoonlijke groei in onderwijs of werk. We weten met bewoners te zorgen voor een veilige omgeving. Dit bestaat uit fysieke en praktische preventie, als ook uit sociaal contact ter bevordering van het veiligheidsgevoel. In 26 jaar is Início uitgegroeid tot een veelzijdig advies- en managementbureau voor integrale stedelijke ontwikkeling. In een diversiteit aan projecten voor overheden, woningbouwcorporaties en ontwikkelaars heeft Início bewezen strategische en wetenschappelijke inzichten te kunnen vertalen naar samenhangende en uitvoerbare oplossingen. Dit doen we samen met partners met ons aanvullende disciplines die ook het verschil willen maken. Als bureau gevestigd in de Fabriek van Delfshaven kennen we de wijk goed, hebben we een groot netwerk in de wijk en vinden we het een bijzonder gebied waar we graag een positieve ontwikkeling zien.

37BoTu Next

Curriculum Vitae - Sophie Pauwels Naam Sophie Marguerite Paule Pauwels Geboortedatum 21 juli 1974 Geboorteplaats Oostende (België) Adres Bureau Início

Mathenesserdijk 414 b 3026 GV Rotterdam

010 - 221 00 89 spauwels@inicio.nl www.inicio.nl Profiel Als stadsanalist met opgestroopte mouwen werk ik aan duurzame verbetering van steden en wijken. Ik ben gefascineerd door hoe mensen hun leefomgeving beleven en deze vormen. Ik heb veel ervaring met stedelijke vernieuwing en participatie, of het nu gaat om strategie, innovatie, onderzoek en beleid of om praktijk en uitvoering. Ik word vooral gedreven vanuit de inhoud, maar weet dat samenwerken en vertrouwen belangrijk zijn voor een succesvol proces. Door vooraf heldere doelen te stellen, te werken vanuit een duidelijke planning, door gedeelde belangen te verkennen en met de nodige improvisatie weet ik resultaat te bereiken. Ik ben open, flexibel en positief ingesteld. Ik ben altijd bezig met nieuwe kennis en nieuwsgierig naar wat actuele ontwikkelingen zoals verduurzaming, circulaire en deeleconomie, klimaatverandering en technologische ontwikkeling gaan betekenen voor het wonen en leven in de stad en daarbuiten. Opleiding 1992-1998 Technische Universiteit Eindhoven, Technische Innovatiewetenschappen

Ir. Omgevingstechnologie (in dit afstudeergebied staat de studie van menselijke beleving en gedrag in de gebouwde omgeving centraal)

1999 Training persoonlijke presentatie 2004 Advanced Arcview, GIS 2005 Training procesmanagement 2011 Cursus Bijenhouden (NBV imkerdiploma) Werkervaring 1995-1998 Diverse student-assistentschappen bij wetenschappelijk onderzoek 1996 Onderzoek at University of Manchester (UK) en artikel in Journal of Urban Design:

’The Diffusion of Innovations in Urban Design: The case of sustainability in the Hulme Development Guide’

1997-1998 Afstudeeronderzoek en 1e prijs VROM Scriptieprijsvraag 1998: ‘Sociale veiligheid voor Meerhoven’ i.o.v. gemeente Eindhoven

1998-heden Werkzaam bij Início, adviesbureau voor stedelijke vernieuwing en beheer 2007-heden Extern deskundige Hogeschool Rotterdam, examinator en lid werkveldcommissie bij

de opleiding Ruimtelijke Ordening en Planologie 2006-heden Partner bij Início

38BoTu Next

Curriculum Vitae Ina Wernsen Naam Ina Wernsen Geboortedatum 18 – 10 – 1973 Adres Bureau Início

Mathenesserdijk 414 b 3026 GV Rotterdam 010 – 22 100 94 iwernsen@inicio.nl www.inicio.nl

Profiel Idealistisch met realiteitszin - Mijn gedrevenheid en realistische idealen binnen het vakgebied staan in mijn werk voorop. Al jaren houd ik me bezig met stedelijke vernieuwing. Daarbij streef ik zelfredzame duurzame steden, dorpen, wijken en buurten na. Daarin moet het voor alle doelgroepen mogelijk zijn te wonen en leven naar eigen smaak en welbevinden. Als stadsanalist met opgestroopte mouwen doe ik wat er voor nodig is om dit mogelijk te maken. Vertrouwen -Verbinden - Strategisch schakelen en weten wat je nodig hebt - Resultaatgericht. Opleiding 1993 Propedeuse beleidswetenschappen, Radboud Universiteit Nijmegen (voorheen KUN) 1998 Drs. in planologie, Radboud Universiteit Nijmegen (voorheen KUN) 1999 Training persoonlijke presentatie 2002 Verkorte cursus Projectmanagement 2003 Training effectief communiceren 2017 Pabo, Thomas More Hogeschool Rotterdam Werkervaring 1999 – heden Werkzaam bij Início 2006 – heden Directeur/ partner bij Início Ik heb mijn werkervaring na mijn studie opgedaan vanuit Início. Ik heb zowel tijdelijk binnen gemeentes als corporaties gewerkt. Tevens heb ik onderzoek en advies uitgevoerd voor verschillende opdrachtgevers. Ik heb een brede werkervaring opgedaan als beleidsadviseur op diverse thema’s binnen de stedelijke vernieuwing. Ook heb ik vanuit de rol van procesmanager, projectleider, opdrachtgever, onderzoeker, adviseur of uitvoerende verschillende projecten uitgevoerd. Onderstaand voorbeelden van detacheringen en andere opdrachten waaraan ik heb gewerkt. Detacheringen Detacheringen bij diverse opdrachtgevers. De ene keer met nadruk op tijdelijke vervanging en uitvoering van reguliere werkzaamheden, de andere keer op proces- of projectmanagement. Enkele voorbeelden zijn: • relatiemanager diverse wijken inclusief vluchtelingenopvang, gemeente Zaanstad ▪ beleidsmedewerker ruimtelijke ordening en volkshuisvesting, deelgemeente Kralingen-Crooswijk ▪ procesbegeleider integrale aanpak Hordijkerveld, corporatie Vestia Rotterdam Zuid ▪ projectleider Projectbureau Veilig, gemeente Rotterdam ▪ procesmanager ‘Thuis in Schollevaar-Oost’, corporatie Com·wonen (nu Havensteder) en

gemeente Capelle aan den IJssel ▪ beleidsadviseur/ projectleider uitbreidingsoperatie kinderopvang, gemeente Leiden

39BoTu Next

PERSONAL ARCHITECTURE PORTFOLIO 1

PERSONAL ARCHITECTURE

Architectuur gaat niet over gebouwen, maar over mensen.

Personal Architecture is een Rotterdams architectenbureau. Onze missie is het ontwerpen en bouwen van vitale gebouwen; gedurfd, oorspronkelijk en effectief, maar altijd vanuit het perspectief van de gebruiker. In nauwe samenwerking met onze opdrachtgevers en partners, werken we met kleine teams aan ambitieuze opgaven voor de stad van morgen.

Naast de architectuurstudio heeft Personal Architecture een onderzoekslab en een ontwikkeltak. In het onderzoekslab zetten we onze ontwerpkracht in als instrument om maatschappelijke problemen op het niveau van stad en wijk bloot te leggen en te lijf te gaan, veelal gebruikmakend van participatieve ontwerp- en onderzoeksmethoden. Onze ontwikkeltak daarentegen voegt daad bij woord: zelfstandig of als collectief realiseren we duurzame en hoogwaardige gebouwen voor onze stad Rotterdam. Gebouwen die onze bureaufilosofie in hun DNA dragen.

Binnen P·A bestaat een voelbaar spanningsveld tussen de idealen en de kennis van het onderzoekslab en de harde realiteit die onlosmakelijk verbonden is met financieel gezonde projectontwikkeling. Het voedt een continue dialoog waarmee we enerzijds onze mensgerichte werkwijze verfijnen en anderzijds tot hoge kwaliteit komen in onze ontwerpen en gebouwen.

Aangemoedigd door ambitieuze opdrachtgevers, werken we iedere dag met plezier en ambitie aan een gezonde en toekomstbestendige leefomgeving.

team P·A met hun elektrische auto in thuisstad Rotterdam

40BoTu Next

PERSONAL ARCHITECTURE PORTFOLIO 2

CV SANDER VAN SCHAIK

architect-directeur Sander is van jongs af aan gefascineerd door de stad en haar gebouwen. Hij verrast opdrachtgevers, projectpartners en gebruikers met een onverwachte en creatieve benadering van de opgave. Zijn scherpe en visionaire blik leidt tot innovatieve ontwerpoplossingen.

Sander is de inspirator van Personal Architecture. In het onderzoekslab, dat op zijn initiatief ontstaan is, botviert hij zijn passie voor de stad. Een stad die hij kenschetst als een organisch en dynamisch samenspel van mensen en ideeën.

Sander inspireert niet alleen het team van P·A, maar draagt zijn kennis met plezier over in zijn functie als architectuur gastdocent aan de Technische Universiteit Delft. Met toewijding daagt hij zijn studenten uit hun creatieve geest te ontwikkelen.

relevante nevenactiviteiten

2016-heden gastdocent, Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit Delft2015-heden gastdocent Spatial Design, Hogeschool voor de Kunsten, Utrecht

opleiding2001-2003 Technische Universiteit Delft, Master Architecture1997-2001 Technische Universiteit Delft, Bachelor Architecture

CV MAARTEN POLKAMP

architect-directeurKort na het behalen van zijn master Architecture en zijn master Real Estate & Housing aan de TU Delft, richtte Maarten Personal Architecture op. Twaalf jaar later is hij een ervaren architect met een liefde voor de bouw en een oog voor kwaliteit. Met name in complexe, binnenstedelijke herontwikkelingsprojecten voelt hij zich als een vis in het water

Maarten is de strateeg van Personal Architecture. In de ontwikkeltak, die op zijn initiatief ontstaan is, komen zijn ‘real estate roots’ goed van pas. Met zijn enthousiasme en overtuiging dat wij zelf in staat zijn de gebouwde omgeving een stukje beter en mooier te maken, krijgt hij ambitieuze woningbouwprojecten van de grond.

Niet alleen binnen P·A, maar ook als bestuurslid van de Branchevereniging van Nederlandse Architecten (BNA), zet Maarten zijn ambitie en expertise in; zijn speerpunten zijn de professionalisering van de architectenbranche en de transitie die het vak van architect de komende decennia zal doormaken.

relevante nevenactiviteiten2015-heden bestuurslid BNA, landelijke bestuur van de BNA2014-2016 bestuurslid BNA kring Rijnmond, regiobestuur van de BNA

opleiding2002-2004 Technische Universiteit Delft, Master Real Estate and Housing2002-2004 Technische Universiteit Delft, Master Architecture1997-2001 Technische Universiteit Delft, Bachelor Architecture

41BoTu Next

PERSONAL ARCHITECTURE PORTFOLIO 3

CV JIP PIJS

architect/onderzoekerJip is verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van het onderzoekslab. Hij is een kritisch denker met een passie voor participatieve onderzoeksmethoden. Bij Jip is het glas niet half vol, maar tot aan het randje gevuld; met zijn positieve instelling en ‘onderzoekshart’ krijgt hij, ondanks zijn jonge leeftijd, zaken in beweging. Ondanks zijn voorliefde voor theorie en boeken, haalt hij de meeste energie uit samenwerkingen met andere onderzoekers en ontwerpers.

Naast zijn werkzaamheden bij Personal Architecture heeft Jip het afgelopen jaar gewerkt aan zijn afstudeerproject aan de TU Delft. Met methodes op het snijvlak van architectuur en visuele antropologie maakte hij een intelligent plan voor de herbestemming van de dorpskerk in zijn vroegere thuis in Limburg.

relevante nevenactiviteiten2018-heden vrijwilliger COC Rotterdam

opleiding2015-2018 Technische Universiteit Delft, Master Architecture2011-2015 Technische Universiteit Delft, Bachelor Architecture