Bor Sektöründe Dünya Lideri

MAYIS 2014

ETİ MADEN İŞLETMELERİ

GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

BOR SEKTÖR RAPORU 2013

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 2

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı

Tarafından Hazırlanmıştır.

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 3

ÖZET

Bor mineralleri, yapılarında farklı oranlarda bor oksit (B2O3) içeren doğal bileşiklerdir. Doğada yaklaşık 230’dan fazla bor minerali mevcut olup bunların ticari öneme sahip olan başlıcaları; tinkal, kolemanit, kernit, üleksit, pandermit, borasit, szaybelit ve hidroborasit’tir.

Türkiye’de yaygın olarak bulunan bor mineralleri ise; sodyum bazlı tinkal, kalsiyum bazlı kolemanit ve sodyum+kalsiyum bazlı üleksittir. Bu mineraller, öncelikle fiziksel işleme tabi tutularak zenginleştirilir (konsantre bor) daha sonra rafine edilerek çeşitli bor kimyasallarına dönüştürülür. İfade kolaylığı açısından bu ürünlerin tamamı “Bor” olarak adlandırılmaktadır.

2013 yılında Dünya toplam bor rezerv miktarı B2O3 bazında 1,3 milyar tondur. Türkiye %73’lük pay ile ilk sırada yer alırken, onu %8 pay ile Rusya ve %6 pay ile ABD takip etmektedir.

Bor nihai kullanım alanı olan sektörlerde çoğunlukla bor kimyasalları şeklinde tüketildiği gibi konsantre bor olarak doğrudan da tüketilebilmektedir. Bor ürünleri; tarım, cam sanayi, kimya ve deterjan sektörü, seramik, , elektronik ve iletişim sektörü, uzay ve hava araçları, nükleer uygulamalar, askeri araçlar, yakıtlar ve polimerik malzemeler, nanoteknolojiler, otomotiv ve enerji sektörü, metalurji ve inşaat gibi pek çok alanda kullanılmaktadır.

Dünya bor pazarı, 2000-2008 yılları arasında genel olarak büyüme eğiliminde iken 2008-2009 yıllarında ekonomik krizin etkisiyle küçülme göstermiştir. 2010 yılında ekonomik krizin etkisinin azalmasıyla birlikte büyüme sürecine geri dönmüş, 2011 yılında ise 2010 yılına nazaran büyüme hızı yavaş da olsa büyüme süreci devam etmiştir. 2012 yılında ise Dünya ekonomisindeki ve hedef pazarların ekonomik büyümesindeki gerileme nedeniyle dünya bor pazarında talep daralması yaşanmış ve dolayısıyla bor tüketimi azalmıştır. 2013 yılında ise yılın ilk yarısında devam eden talep düşüklüğü, yılın 2. yarısında yerini kısmi canlanmaya bırakarak 2012 yılına göre bir miktar iyileşme göstermiştir.

2013 yılında, Dünya bor üretim kapasitesi 5,2 milyon ton (2,4 milyon ton B2O3), Dünya fiili bor üretimi ise yaklaşık 4,3 milyon ton (2 milyon ton B2O3) civarında gerçekleşmiştir. 2012 yılında dünya ekonomisindeki ve hedef pazarların ekonomik büyümesindeki gerileme nedeniyle dünya bor pazarında talep daralması yaşanarak yaklaşık 3,8 milyon ton seviyesine gerileyen bor tüketimi 2013 yılında bir miktar iyileşme göstererek 4 milyon ton (1,86 milyon ton B2O3) seviyesine ulaşmıştır.

Eti Maden’in bor satışları 2013 yılında miktar bazında 1,8 milyon ton (862 bin ton

B2O3) ve değer bazında 826 milyon ABD$ olarak gerçekleşmiştir.

2013 yılında Dünya bor talebinin (miktar bazında ) %47’sinin Eti Maden, %25’inin RT Borax, %28’inin de diğer üreticiler tarafından karşılandığı tahmin edilmektedir. Böylece Eti Maden hem üretim hem de pazar payı açısından dünya bor liderliği pozisyonunu sürdürmektedir.

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 4

1. BOR VE KULLANIM ALANLARI

1.1. Bor Nedir

Bor, element olarak doğada B10 ve B11 olarak adlandırılan iki ayrı kararlı izotoptan oluşmaktadır. Bu izotopların doğada bulunma oranları sırasıyla %19,1-20,3 ve %79,7-80,9’dir. B10 izotopu, çok yüksek termal nötron tutma özelliği gösterir. Böylelikle nükleer malzemeler ve nükleer enerji santrallerinde kullanılabilmektedir.

Bor, element olarak çok çeşitli bileşik yapma kapasitesine ve nötronları absorbe etme özelliğine sahip olup bu nedenle sanayinin vazgeçilmez hammaddelerinden bir tanesidir. Metalle ametal arası yarı iletken özelliğe sahip bir elementtir.

Bor mineralleri, yapılarında farklı oranlarda bor oksit (B2O3) içeren doğal bileşiklerdir. Doğada yaklaşık 230’dan fazla bor minerali mevcut olup bunların ticari öneme sahip olan başlıcaları; tinkal, kolemanit, kernit, üleksit, pandermit, borasit, szaybelit ve hidroborasit’tir. Aşağıda tabloda bu minerallerin kimyasal formülleri ve B2O3 içerikleri verilmektedir. Türkiye’de yaygın olarak bulunan bor mineralleri ise; sodyum bazlı tinkal, kalsiyum bazlı kolemanit ve sodyum+kalsiyum bazlı üleksit’dir. Bu mineraller, öncelikle fiziksel işleme tabi tutularak zenginleştirilir (konsantre bor) daha sonra rafine edilerek çeşitli bor kimyasallarına dönüştürülür. İfade kolaylığı açısından bu ürünlerin tamamı “Bor” olarak adlandırılmaktadır.

Tablo 1: Ticari Bor Mineralleri

Mineral Formül İçerik,% B2O3

Kolemanit Ca2B6O11.5H2O 50,8

Üleksit NaCaB5O9.8H2O 43,0

Tinkal Na2B4O7.10H2O 35,5

Kernit Na2B14O7.4H2O 51,0

Pandermit Ca4B10O9.7H2O 49,8

Hidroborasit CaMgB6O11.6H2O 50,5

1.2. Borun Sektörel Kullanım Alanları

Bor nihai kullanım alanı olan sektörlerde çoğunlukla bor kimyasalları şeklinde tüketildiği gibi konsantre bor olarak doğrudan da tüketilebilmektedir. Bor ürünleri; tarım, cam sanayi, kimya ve deterjan sektörü, seramik, , elektronik ve iletişim sektörü, uzay ve hava araçları, nükleer uygulamalar, askeri araçlar, yakıtlar ve polimerik malzemeler, nanoteknolojiler, otomotiv ve enerji sektörü, metalurji ve inşaat gibi pek çok alanda kullanılmaktadır. Bor, mevcut kullanım alanlarının yanı sıra son dönemde kaya gazı sektöründe de kullanılmaya başlanmıştır. Hidrolik çatlatma sıvısında çatlakların basınç düşmelerinde kapanma riskini azaltan etkisiyle kullanılmaktadır. Birim tüketim az olmakla birlikte büyüme gösteren bir sektör olması nedeniyle potansiyel arz etmektedir. Şekil 1, çeşitli bor ürünlerinin tüketim alanlarını göstermektedir.

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 5

Şekil 1: Çeşitli Bor Ürünlerinin Tüketim Alanları

Tüketilen bor ürünlerinin %81’e yakını cam (yalıtım tipi cam elyafı, tekstil tipi cam elyafı, borosilikat cam), seramik-frit, tarım ve deterjan sektörlerinde yoğunlaşmıştır.

Şekil 2: Bor tüketiminin nihai kullanım alanlarına göre dağılımı (2013)

Cam

51%

Seramik (Emaye,

sır, vb)

13%

Tarım

14%

Deterjan-

Temizlik

3%

Diğerleri

19%

Kaynak: Eti Maden, 2013

2. DÜNYA BOR SEKTÖRÜNÜN GÖRÜNÜMÜ

2.1. Dünya Bor Rezervleri

Dünyadaki önemli bor yatakları Türkiye, Rusya ve ABD’de olup dünya ticari bor rezervleri 4 bölgede toplanmaktadır. Bunlar; ABD Kaliforniya Eyaletinin güneyinde

Bor ürünlerinin tüketimi cam sektöründe (cam

elyafı ve borosilikat cam) yoğunlaşmıştır.

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 6

yer alan “Mojave Çölü”, Güney Amerika’da yer alan “And Kemeri”, Türkiye’nin de yer aldığı “Güney-Orta Asya Orojenik Kemeri” ve Doğu Rusya’dır. Türkiye dışında diğer önemli bor rezervlerinin bulunduğu bor yataklarının rezerv dağılımı farklı kaynaklardan alınan bilgilere göre şöyledir;

Boron (Kramer) Yatakları, Kuzey Amerika: Rio Tinto firması tarafından açık ocak işletmeciliği yöntemi ile işletilen yatağın toplam rezervi firmanın 2013 yılı faaliyet raporundaki verilere göre B2O3 bazında 23 milyon tondur 1. Firma tarafından başlatılan kernit mineralinin işletilmesiyle ilgili projenin 2014 yılında tamamlanması beklenmektedir. 2013 yılında B2O3 bazında 495.000 ton üretim gerçekleşmiştir.2

Fort Cady Kalsiyum Bor Yatağı, Mojave Desert, Kaliforniya: Fort Cady Minerals tarafından çözelti madenciliği yöntemi ile işletilen yatak düşük tenörlü ve derinde olması nedeniyle (~410 metre) çıkarılması, işlenmesi zor ve maliyeti de yüksektir. Bu yatakta şu anda üretim yapılmamaktadır.

Death Valley Bor Yatakları/Billie Mine: Yer altı ocak işletmeciliği yöntemi ile işletilen yatak kolemanit, üleksit ve probertit içermektedir. Ancak bu yatakta şu anda üretim yapılmamaktadır 3.

Sırbistan: 2004 yılında keşfedilen Jadar Bor Havzasının işletme hakkı Rio Tinto firması tarafından 2005 yılında alınmış olup, havzanın Li2O içeriği %1,8 ve B2O3 içeriği %13,1’dir. Yatak kolemanit ve jadar minerallerinden oluşmaktadır4.

Rio Tinto firmasının 2013 yılı faaliyet raporuna göre bu havzanın tahmini muhtemel rezervi B2O3 bazında 18 milyon tondur5.

Kanada’da yerleşik Erin Ventures ve Sırbistan’da yerleşik JP PEU firmalarının ortaklaşa geliştirmekte olduğu Sırbistan'ın güneyindeki Jarandol havzasındaki Piskanja bor yatağında yaklaşık 7,5 milyon ton ve Pobrdje yatağında ise %36,39 B2O3 tenörlü 250.000 ton rezerv olduğu tahmin edilmektedir. En çok bulunan bor mineralleri kolemanit, üleksit ve howlittir (kalsiyum borosilikat hidroksit- Ca2B5SiO9(OH)5)6. Firma, Ocak 2013’de çalışmaları tamamladığını ve ruhsat işlemlerine başladığını belirtmiştir7. Firma, Piskanja bor yatağında yaptığı çalışmalar sonucunda %30,8 B2O3 tenörlü 5,6 milyon ton görünür ve %28,3 B2O3

tenörlü 6,2 milyon muhtemel rezerv olduğunu duyurmuştur.8 Ayrıca, Kanada’nın firması olan Ultra Lithium, Jadar havzasının 20 km doğusunda 646 km2’lik alanda lityum ve bor aramaları yapmaktadır.9 Firma, 2013 yılı sonuna itibariyle toplam 5.390 m sondaj yapmıştır. Laboratuvar analiz sonuçlarının 2014 yılı içinde sonuçlanacağı duyurusunu yapmıştır.10 Güney Amerika Bor Yatakları: Söz konusu yatakların en önemli özelliği genelde çok geniş alanlara küçük rezervler halinde yayılmasıdır. Bu yatakların And

1 http://www.riotinto.com/annualreport2012/production_reserves_and_operations/ore_reserves.html 30.04.2013 2http://www.riotinto.com/documents/PR828g_Rio_Tinto_announces_record_production_for_iron_ore_bauxite_and_thermal_coal_in_2013.pdf 26.03.2014 3 http://www.nps.gov/deva/naturescience/mining-in-death-valley.htm 26.03.2014 4 Project overview: Energy for the future , http://www.riotintominerals.com/documents/RTM.JadarFactSheets.Sept2011.pdf 5 http://www.riotinto.com/documents/RT_Annual_report_2013.pdf 17.03.2014 6 Jarandol-Piskanja 2010/2013 Borate Exploration Project, http://www.erinventures.com/pdf/piskanja_investors_presentation.pdf 7 Borates developer Erin ventures completes drilling in Serbia, http://www.indmin.com/Article/3141388/Borates-developer-Erin-Ventures-completes-drilling-in-Serbia.html 30.04.2012 8 http://www.erinventures.com/media/nws_d.php?id=104 09.04.2014 9 http://www.ultralithium.com/_resources/presentations/ULI_Presentation_20120911.pdf 09.04.2014 10 http://www.ultralithium.com/news/index.php?&content_id=93 09.04.2014

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 7

Dağlarının yüksekliğinin 4.000 m.’nin üzerindeki yüksek bölgelerinde yer almakta olup, çalışma mevsimi kısadır. Ayrıca, bu madenlerin genelde tenörleri düşüktür. Güney Amerika rezervlerinin büyük bir bölümünü üleksit (sodyum kalsiyum borat bazdan) oluşturmaktadır. Tincalayu, Arjantin: Yatak, 1.500 m. genişlikte, 500 m. uzunlukta ve 100 m. derinliktedir. Söz konusu yatak, yaklaşık %2011 tenörlü 300 bin ton (B2O3

bazında) tinkal, üleksit, kolemanit ve kernit rezervine sahiptir. 12

Rio Tinto firmasının 2012 yılı faaliyet raporuna göre bu havzadan B2O3 bazında

2010 yılında 18 bin ton, 2011 yılında 18 bin ton ve 2012 yılında da 9 bin ton üretim gerçekleştirilmiştir. 2012 yılında, Avustralya menşeili Orocobre Ltd tarafından devralınan sahada 40 bin ton üretim gerçekleştirilmiştir.13

Salar de Olaroz, Arjantin: Söz konusu yatak, deniz seviyesinden 3.900m yüksekliğindeki bölgede bulunmakta olup, Orocobre Ltd tarafından işletilmektedir. 93 km2’lik havzada lityum, bor ve potasyum kaynakları mevcuttur. Firma, 1,85 milyon ton bor içeren sahada ilk etapta lityumu değerlendirmek üzere lityum projesi başlatmıştır. 14

Salar de Surire Bor Cevheri Yatağı, Şili: Arica’da (Şili) deniz seviyesinden 4.050 m. yükseklikte bulunan yatak 1,5 milyar tonluk (B2O3 bazında 30 milyon ton) rezervi ile dünyanın en büyük üleksit yataklarından biridir. Söz konusu yatak, QuiBorax tarafından işletilmekte olup, esas olarak borik asit üretimi gerçekleştirilmektedir. 15

Salar de Uyuni, Bolivya: En büyük suyu çekilmiş tuz gölünde 9,5 milyon ton üleksit rezervi mevcuttur.

Salar de Carcote ve Salar de Ascotan, Kuzey Şili: SQM Salar tarafından işletilen Salar de Carcote ve Salar de Ascotan yatakları 7 milyon ton B2O3 bazında üleksit rezervine sahiptir. 16

Asya Bor Yatakları: Asya ülkelerindeki bor rezervleri genelde magnezyum borat (Ascharite) ve sınırlı bölgelerde tinkal ve borosilikattan oluşur. Bu cevherler, genelde düşük tenörlü olup, rafine ürün üretiminde teknolojik zorlukları olan yapıdadır. Ascharite cevheri özellikle Çin ve Kazakistan’da bulunmakta olup, ortalama B2O3 tenörü % 8-10’dur. Çin’de doğal bor yatakları geniş olmasına rağmen, yatakların %90’dan fazlasının tenörü %12 B2O3’ün altındadır.

Çin’in bor yataklarının büyük bir kısmı Liaoning ve Jilin Bölgelerinde yer almaktadır. Bor yatakları esas olarak Magnezyum borat içeren ascharite bazlı metamorfik yataklardır. Qinghai-Tibet platosu yakınlarında yer alan Qinghai’nin bor kaynakları üleksit, hidroborasit ve borakstır. Çin’in metamorfik ve sedimenter yatakları düşük tenörlüdür. Liaoning’deki ascharite yataklarının çok hızlı tüketildiği ifade edilmektedir. 17

11 http://member.afraccess.com/media?id=CMN://2A784631&filename=20140226/ORE_01495117.pdf 14.04.2014 12 http://www.borax.com/borax4d.html 14.03.2012 13 http://member.afraccess.com/media?id=CMN://2A784631&filename=20140226/ORE_01495117.pdf 14.04.2014 14 http://www.orocobre.com.au/Projects_Olaroz.htm 14.04.2014 15 http://www.quiborax.com/ 13.03.2014 16 http://www.sqm.com/sqmold/Ingles/NP_chemical_others_boron.htm 14.03.2012 17 Marching Ahead Borates Look to High Priced Future, Asian Glass, December/January 2012.

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 8

Qinghai (Çin) bor yatakları 4.000 m. yükseklikte bulunması ve birbiriyle ilişkili mineral grupları içerdiklerinden (bor, lityum ve potasyum) sebebiyle Güney Amerika’da yer alan bor yataklarına benzemektedirler.

Hindistan’da bugüne kadar, ekonomik olarak çalışılabilecek bor yatağı tespit edilememiştir. Jammu ve Kashmir bölgesi, 74.204 ton bor rezervine sahiptir.18.

Ayrıca Surendangener bölgesinde ve Gujarat ve Nagaur bölgelerinde bor oluşumları rapor edilmiştir. Jaipur bölgesindeki Sampar Gölünde (Rajasthan) %0,5 tenöründe boraks bulunmaktadır19.

Rusya Bor Yatakları: Rusya’nın en önemli bor yatağı, dünyada bilinen 3 önemli datolit bor yataklarından biri olan Dalnegorsk (Rusya) yatağıdır. Tenörü ortalama % 9-10 B2O3, toplam rezerv miktarı yaklaşık 230.000.000 ton’dur. 20 Bu kaynak, Russian Bor tarafından işletilmektedir. Şirket, 2013 yılını yaklaşık 2 milyar ruble zararla kapattığını bildirmiştir.21 Bu nedenle, 2014 yılı Haziran ayında sektörün durumunu gözlemek üzere üretime ara vereceğini duyurmuştur. 22

Dünya bor rezervlerinin ülkelere göre dağılımı Tablo2’de verilmektedir.

Tablo 2: Dünya Bor Rezervleri (2013)

Ülkeler Toplam Rezerv (Bin ton B2O3)

Dağılım (%)

Türkiye (1) 955.300 72,8 A.B.D(2, 3) 80.000 6,1 Rusya(2) 100.000 7,6 Çin (2) 47.000 3,6 Arjantin(2,3) 9.000 0,7 Bolivya (3,4) 19.000 1,4 Şili (3, 4) 41.000 3,2 Peru(2) 22.000 1,7 Kazakistan (4, 5, 6) 15.000 1,2 Sırbistan (6) 24.000 1,7 TOPLAM 1.312.300 100

Kaynaklar: Mevcut dünya bor rezervlerinden tüketilen rezervlerin çıkarılması durumunda fiili miktarı değişecektir. (1) Türkiye’nin bor rezervi 12.07.2013 tarihi itibariyle güncellenmiştir. (2) USGS Mineral Commodity Summariers, January 2009’dan alınmıştır. (3) Roskill 2010 (4) USGS Mineral Commodity Summariers, January 2002’den alınmıştır. (5) Marching Ahead Borates Look to High Priced Future, Asian Glass, December/January 2012. (6) Rio Tinto’nun Jadar bor havzası http://www.riotinto.com/documents/RT_Annual_report_2013.pdf 17.03.2014 ve Ayrıca Kanada’da yerleşik bir firmanın rezervi de dahildir.

18 boron mınerals ,Indian minerals Yearbook 2012, Şubat 2014 http://www.ibm.gov.in/IMYB_2012_Boron%20Minerals.pdf 19 Marching Ahead Borates Look to High Priced Future, Asian Glass, December/January 2012. 20Chinese Investments in Russian Mining Segment, 2010, Mining Advisory Council, http://www.china-

mining.org/presentation_download/October_2010%E6%9C%8817%E6%97%A5/2_1117_Nikolay%20Matyash_EN.pdf 19.03.2012 21 http://www.russianbor.com/newsroom/press-releases/ghk-bor-konstatiruet-ubytok-za-2013-god-pochti-v-2-mlrd-rublej/ 13 Mayıs

2014 22 http://www.russianbor.com/newsroom/press-releases/ghk-bor-ostanavlivaet-proizvodstvo-na-mesyac-v-svyazi-s-neblagopriyatnoj-konyunkturoj/ 14 Mayıs 2014

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 9

Sonuç olarak, Dünya toplam bor rezervi sıralamasında Türkiye yaklaşık %73’lük pay ile ilk sıradadır. Dünya toplam bor rezervi ve bugünkü tüketim değerleri dikkate alındığında, dünyada çok uzun yıllar bor cevheri sıkıntısı yaşanmayacağı görülmektedir.

2.2. Dünya Bor Üretim Kapasiteleri ve Fiili Üretimler

2.2.1. Bor Ürünleri Üretim Yöntemleri

Bor mineralleri, çeşitli madencilik yöntemleri kullanılarak elde edildikten sonra fiziksel işleme tabi tutularak zenginleştirilir ve konsantre bor olarak adlandırılan ürünler elde edilir. Daha sonra, kimyasal süreçlere tabi tutularak rafine edilir ve çeşitli bor kimyasallarına dönüştürülür. Örneğin, boraks pentahidrat ürünü sodyum bazlı tinkal mineralinden, borik asit ürünü ise kalsiyum bazlı kolemanit mineralinden elde edilir. Şekil 3: Bor Kimyasalları ve Eşdeğeri Ürün Üretimi

Bazı Önemli Bor Kimyasalların Üretim Prosesleri

Boraks Pentahidrat: Tüvenan tinkal cevheri, çözme oluklarında çözüldükten sonra, çöktürme, filtreleme, kristalizasyon, kurutma işlemlerinden geçirilerek minimum %47,8 B2O3 tenörlü boraks pentahidrat ürünü elde edilir.

Borik Asit: Konsantre kolemanit cevheri; kırma, öğütme, sülfürik asit ile reaksiyon, filtreleme, kristalizasyon ve kurutma işlemlerinden geçirilerek minimum %56 B2O3 tenörlü borik asit ürünü elde edilir.

“Eti Maden Bor Master Arama projesi kapsamında

uhdesindeki bor havzalarında rezerv geliştirme çalışmalarına devam etmektedir. Proje kapsamında 2013

yılında 26 milyon ton B2O3 rezerv artışı sağlanmıştır.”

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 10

Bor Oksit: Bor oksit üretimi, borik asitin kristal suyunun uzaklaştırılması ile gerçekleşir. Bunkerden alınan borik asit kurutucuya beslenir. Kurutma, soğutma, eleme işleminden sonra elde edilen bor oksit depolanır.

Kalsine Tinkal: Tuvönan tinkalin döner fırında kalsine edilmesi ile bünye suyunun uzaklaştırılması sonucu %45-62 B2O3 içerikli mikronize kalsine tinkal elde edilir.

Susuz Boraks: Boraksın kalsine edildikten sonra ergitme fırınında yaklaşık 980oC’de ergitilmesi sonucunda elde edilir. Ergimiş boraks yeterli akışkanlığa ulaştığında fırın dışına alınır ve su soğutmalı tamburlardan geçirilerek amorf yapıda susuz boraks elde edilir. Daha sonra, elde edilen ürün kırıcılardan geçirilerek pazarlanmaya hazır hale getirilir.

Camsı Bor Oksit: Bor oksidin amorf formu renksiz, sert, camsı yapıya sahip bir

katıdır ve borik asidin dehidrasyonu yöntemiyle üretilir. Camsı bor oksidin sertliği

Mohs sertlik skalasına göre 4’tür. Camsı bor oksit oda sıcaklığında düşük nem

çekici (higroskopik) özelliğe sahip olup, %1 civarında nem içerir.

2.2.2. Dünya Bor Üretim Kapasitesi

Dünya bor üretim kapasitesinin 2013 yılında 5,2 milyon ton (2,4 milyon ton B2O3) olduğu tahmin edilmektedir.

Tablo 3: Dünya Bor Üretim Kapasiteleri (2013)

Ülkeler Kurulu Kapasite (Bin Ton B2O3)

Türkiye 1.092 ABD 652

Güney Amerika 350

Asya 334

Dünya Toplamı 2.428

Kaynak: Eti Maden, 2013

2.2.3. Dünya Bor Üretim Miktarları

Dünya fiili bor üretimi 2013 yılında yaklaşık 4,3 milyon ton (2 milyon ton B2O3) civarında gerçekleşmiştir. Fiili bor üretiminde (B2O3 bazında); Avrupa (Türkiye) %47 pay ile birinci sırada yer alırken, bunu ABD %24, Güney Amerika %15 ve Asya %14 payla takip etmiştir. (Şekil 4)

“Dünya bor ürünleri üretim kapasitesinin brüt bazda yaklaşık 5,2

milyon ton seviyesinde olduğu tahmin edilmektedir.”

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 11

Şekil 4: Dünya Bor Üretiminin Bölgelere Göre Dağılımı (B2O3 bazda, %)

Türkiye47,0%

ABD24,0%

Güney Amerika15,0%

Asya14,0%

Kaynak: Eti Maden, 2013

“Eti Maden 2013 yılında B2O3 bazında dünya bor üretiminin %47’sini gerçekleştirmiştir.”

2.3. Dünya Bor Sektörü Pazar Durumu

Dünya bor tüketimi genel olarak dünya ekonomik büyümesine paralel bir seyir izlerken, 2009 yılında bor tüketimindeki azalma dünya ekonomisindeki daralmanın çok üzerinde gerçekleşmiştir. Söz konusu dönemde dünya ekonomisi %0,6 daralırken bor tüketimi %26 civarında azalmıştır. Benzer şekilde 2010 yılında krizden çıkış sürecinde dünya bor tüketimindeki artış dünya ekonomisindeki büyümeden daha fazla olmuştur. Dünya ekonomisi 2010 yılında %5,2 büyürken, bor tüketimi miktar bazında yaklaşık %32 artarak 3,95 milyon ton (bor oksit bazında %34 artarak yaklaşık 1,88 milyon ton B2O3) olarak gerçekleşmiştir. Özellikle bazı gelişmiş ekonomilerdeki dengesizliklerden dolayı dünya ekonomisin 2011 yılı büyümesi 2010 yılına göre daha düşük (%3,8) gerçekleşmiştir. Buna paralel olarak bor ürünleri talebine olan artış 2011 yılında bir önceki yıla göre daha düşük oranlarda da olsa devam etmiş ve bor ürünleri tüketimi ürün miktarı bazında yaklaşık %10 artarak 4,3 milyon ton (bor oksit bazında %9 artarak yaklaşık 2 milyon ton B2O3) civarında gerçekleşmiştir.

2012 yılında Dünya ekonomisindeki ve hedef pazarların ekonomik büyümesindeki gerileme nedeniyle dünya bor pazarında talep daralması yaşanmış ve dolayısıyla bor tüketimi azalarak yaklaşık miktar bazında 3,8 milyon ton seviyesine gerilemiştir.

2013 yılında ise yılın ilk yarısındaki talep düşüklüğünün yılın ikinci yarısında yerini kısmi canlanmaya bırakmasıyla geçen yıla göre bir miktar iyileşme göstermiş ve yaklaşık 4 milyon ton (1,86 milyon ton B2O3) seviyesine yükselmiştir.

Pazar dağılımı bir önceki yıla göre paralel bir seyir izlemiştir. Buna göre, Dünya bor talebinin miktar bazında %47’sinin Eti Maden, %25’inin RT Borax, %28’inin de diğer üreticiler tarafından karşılandığı tahmin edilmektedir.

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 12

Şekil 5: Dünya Bor Pazar Payı Dağılımı (2013)

ETİ MADEN47%

Rio Tinto 25%

Diğer28%

Dünya Bor Pazar Payı Dağılımı, Miktar Bazında, %

3. TÜRKİYE’DE BOR SEKTÖRÜNÜN GÖRÜNÜMÜ

Eti Maden bünyesinde bulunan 4 İşletme Müdürlüğünde bor kimyasalları ve eşdeğeri ürünler (boraks pentahidrat, boraks dekahidrat, borik asit, bor oksit, kalsine tinkal, susuz boraks ve öğütülmüş kolemanit) üreterek iç ve dış piyasalara sunmaktadır. Bor kimyasalları ve eşdeğeri ürünlerin üretimi ağırlıkla Kırka’da olmak üzere Bandırma ve Emet’te yapılmaktadır. Bor kimyasalları arasında en fazla üretim payına boraks pentahidrat ve borik asit ürünleri sahiptir. 1998 yılından itibaren öğütülmüş kolemanit, 2006 yılından itibaren bor oksit, 2008 yılından itibaren de kalsine tinkal ve susuz boraks üretimine başlanmıştır. 2009 yılında zirai bor üretim tesisi tamamlanmıştır. 2011 yılında IV. Boraks Pentahidrat Üretim Tesisi, Borik Asit Tesisi Tevsii; 2012 yılında ise Boraks Fabrikası Modernizasyonu ve Borik Asit Fabrikası Modernizasyonu yatırımları tamamlanarak faaliyete geçmiştir. Ayrıca, 400.000 ton/yıl kapasiteli Bigadiç Konsantratör ve Öğütme Tesisi (Öğütme Ünitesi) üretime başlamıştır. 2013 yılında 6.000 ton/yıl Camsı Boroksit tesisi faaliyete başlamıştır. 2013 yılı sonunda 50.000 ton/yıl kapasiteli Emet Çok Amaçlı Borik Asit Tesisinin montaj çalışmaları tamamlanmış olup, devreye alma çalışmaları devam etmektedir. Ayrıca, Konsantratör ve Öğütme Tesisi (Homojenlendirme Ünitesi) ile 5.000 t/y kapasiteli Susuz Boraks Kapasite arttırımı 2013 yılında tamamlanan önemli projelerdir. Eti Maden’in “endüstriyel uygulamalar ve sanayinin sorunlarının çözümü” temel bakış açısı ile yapılan Ar-Ge çalışmalarının ilk sonucu Demir-Çelik Sektöründe alınmıştır.

Demir-çelik sektöründe tozlaşan cürufa kolemanit ilave edilerek kompakt yapıda cüruf elde etmek amacıyla deneysel çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Çelik üretiminde, çelikteki empuriteyi gidermek amacıyla cüruf yapıcı olarak kireç ve florit kullanılmaktadır. Bu yolla elde edilen cüruf çabuk dağılan ve ince malzemedir. Ayrıca, hidrofobik yapısından dolayı fazla ıslanma ve sıkışma özelliği olmadığından taşımada, stoklamada ve çevre açısından problem oluşturmaktadır. Bu durum işletmelere ek maliyet getirmektedir.

Endüstriyel deneme çalışmaları sonucunda cürufa kolemanit ilave edilmesi cürufu kompakt bir yapıya kavuşturularak, cürufa camsı yapı kazandırılmıştır. Yapılan çalışmalarda kolemanit kullanılmasıyla;

“2013 yılında dünya bor tüketimi 4 milyon ton olarak

gerçekleşmiştir.”

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 13

Stoklama, taşıma problemi en aza indirilmiştir.

Çevresel mevzuata uygun kalitede cüruf elde edilmiştir.

Yeniden değerlendirilebilir bir ürün ortaya çıkmıştır.

Cürufun işletmeye maliyeti azaltılmıştır.

Pota refrakterinde herhangi bir olumsuzluğa rastlanmamıştır.

Başarılı geçen bu çalışmalar sonucunda birçok firma tesislerinde bor ürünü kullanmaya başlamışlardır.

Türk bor sektöründe önemli bir gelişme de ticari ismi “Eti Matik Borlu Temizlik Ürünü” üretiminin gerçekleştirilmiş olmasıdır. Kuruluş bünyesinde 2012 yılında alınan karar ile bu kapsamda, Teknoloji Geliştirme Dairesi Proses Laboratuvarında denemeler başlatılmıştır. Yapılan çalışmalar neticesinde; leke çıkarma ve hijyen açısından piyasadaki çamaşır deterjanlarıyla rekabet edebilen, insan sağlığı ve çevreye hassas bor esaslı doğal bir temizlik ürünü ortaya çıkmıştır.

Eti Matik Borlu temizlik ürünü, otomatik çamaşır makineleri için geliştirilmiş sodyum, bor, oksijen, karbon ve su içermektedir.

Eti Matik Borlu temizlik ürünün, bağımsız laboratuvarlarda yaptırılan insan sağlığı, çevre ve temizlik etkileri test çalışmaları ve analizlerinin sonuçlarının olumlu çıkmasına istinaden Türk Patent Enstitüsü’ne “Patent”, Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Kurumu’na ise piyasaya arz edilmesi kapsamında “Tescil” başvurusunda bulunulmuştur. Gerekli işlem ve prosedürler tamamlanarak söz konusu ürünün ticari olarak piyasaya arzı için 28.10.2013 tarihinde Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Kurumu’ndan tescil belgesi alınmıştır.

3.1. Türkiye Bor Rezervleri

Türkiye’nin bilinen bor yatakları Kırka/Eskişehir, Bigadiç/Balıkesir, Kestelek/Bursa ve Emet/Kütahya’da bulunmaktadır.

Türkiye'de rezerv açısından en çok bulunan bor mineralleri tinkal (Na2O.2B2O3.10H2O) ve kolemanit (2CaO.3B2O3.5H2O)’tir. Türkiye'de tinkal yatakları Kırka'da, kolemanit yatakları ise Emet, Bigadiç ve Kestelek’te bulunmaktadır. Bunlara ilaveten, Bigadiç’te az miktarda üleksit rezervi mevcut olup Kestelek‘te kolemanit yanında zaman zaman üleksit yan ürün olarak elde edilmektedir. Rezerv miktarları mineral bazında aşağıda verilmektedir.

Tablo 4: Eti Maden Rezerv Miktarları

Cevher Toplam (ton)

EMET (Kolemanit) 1.818.264.009

KIRKA (Tinkal) 838.152.732

BİGADİÇ (Kolemanit-Üleksit)

636.287.478

KESTELEK (Kolemanit) 5.420.009

TOPLAM 3.298.124.228 Kaynak: Eti Maden, 2013.

“Türkiye dünya bor rezervlerinin %73’üne

sahiptir”

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 14

3.2. Türkiye’de Bor Kimyasalları ve Eşdeğeri Ürün Kapasiteleri

Eti Maden yatırım faaliyetleri kapsamında, 2013 yılında bor kimyasalları ve eşdeğeri ürün kapasitelerinde artış sağlayacak yeni yatırımlar ile tevsii yatırımlarına devam edilmiştir. Bu kapsamda, Camsı Boroksit yatırımının faaliyete geçmesi ile bor kimyasalları ve eşdeğeri ürün üretim kapasitesi 2,131 milyon ton/yıl değerine ulaşmıştır. Eti Maden’in bor kimyasalları ve eşdeğeri ürün kurulu kapasiteleri ürün bazında Tablo 5’te verilmektedir.

Tablo 5: Eti Maden Bor Kimyasalları ve Eşdeğeri Ürün Kurulu Kapasiteleri (2013)

Kaynak: Eti Maden, 2013

3.3. Eti Maden Bor Ürünleri Üretimi

Eti Maden’in bor kimyasalları ve eşdeğeri ürün üretimi, 2013 yılında 1,8 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Şekil 6’da 2000-2013 dönemini kapsayan bor kimyasalları ve eşdeğeri ürün üretim kapasiteleri ile fiili üretimler ve 2014 yılı program değerleri verilmiştir.

Ürünler Bin Ton/Yıl

Boraks Dekahidrat (Bandırma) 115

Borik Asit (Bandırma) 95

Borik Asit (Emet) 240 Sodyum Perborat (Bandırma) ( Boraks Dekahidrat üretilecek) 35

Bor oksit (Bandırma) 2

Boraks Pentahidrat (Kırka) 840

Kalsine Tinkal (Kırka) 5

Öğütülmüş Kolemanit (Bigadiç) 700

Boraks Dekahidrat (Kırka) 80

Susuz Boraks 5

Zirai Bor (Bandırma) 8

Camsı Bor Oksit (Bandırma) 6

Toplam 2.131

“2013 yılı sonu itibariyle Eti Maden’in bor kimyasalları ve

eşdeğeri ürün kapasitesi 2.131 Bin ton seviyesine

yükselmiştir.”

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 15

Şekil 6: Bor Kimyasalları ve Eşdeğeri Ürün Kurulu Kapasite ve Üretimler

Kaynak: Eti Maden, 2013

Eti Maden, katma değeri yüksek bor kimyasalları üretip satmayı temel politika olarak belirlemiştir. Bu politikaya uygun olarak gerçekleştirilen uygulamalar neticesinde bor ihracatımızda konsantre ürünlerin payı azalırken, katma değeri yüksek olan bor kimyasalları ve eşdeğeri ürünlerin payı sürekli artmaktadır. Eti Maden’in 2000 yılında toplam ihracatının %47’si konsantre bor satışından, %53’ü de bor kimyasallarından oluşurken; 2013 yılında toplam ihracatının içerisindeki katma değeri yüksek bor kimyasallarının payı %95 olarak gerçekleşmiştir. Şekil-7’de Eti Maden’in satış miktarlarındaki konsantre bor ile bor kimyasalları ve eşdeğeri ürünlerinin paylarının yıllara göre (2000-2013) değişimleri verilmektedir.

Şekil 7: Katma Değeri Yüksek Bor Ürünleri ve Konsantre Bor Satışlarının Yıllara Göre Değişimi (2000-2013)

4743

35

33

2219 16

14 138 8

8 5 5

5357

65 67

7881

84 86 8792 92 92

95 95

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

(%)

Konsantre Bor Bor Kimyasalları

Kaynak: Eti Maden, 2013

“2013 yılında bor kimyasalları ve eşdeğeri ürün üretimleri yaklaşık 1,8 milyon ton

olarak gerçekleşmiştir.”

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 16

3.4. Türkiye’de Bor Tüketimi

Eti Maden’in 2013 yılında yurtiçi bor satışı yaklaşık 68 bin ton olarak gerçekleşmiş olup, sektörlere göre dağılımı Tablo 6’da verilmektedir. Tablo 6: Eti Maden’in Yurtiçi Bor Satışları (2013) Yurtiçi

Bor Satışı

Cam Seramik Metal Sanayi

Ambalaj

Yapıştırıcı

Tarım Deterjan Temizlik

Yalıtım Çimento Diğer Toplam

Miktar (ton)

23.000 26.243 3.525 1.425 1.465 350 6.676 1.750 3.539 67.980

Pay (%)

33,84 38,6 5,19 2,10 2,16 0,51 9,82 2,57 5,21

100

3.5. Dış Ticaret

Türkiye, dünyanın en büyük bor rezervlerine sahip olan ve buna paralel olarak dünyada en yüksek bor üretimi gerçekleştiren ülkedir. İç piyasada bor talebinin tamamı karşılanmaktadır. Dünya bor talebinin de önemli bir kısmı Eti Maden tarafından sağlanmaktadır. Eti Maden’in 2013 yılı toplam satış gelirlerinin yaklaşık %97’si yurt dışı satış gelirlerinden oluşmaktadır.

Eti Maden’in ihraç ettiği başlıca bor ürünleri; boraks pentahidrat, boraks dekahidrat, borik asit, kalsine tinkal, susuz boraks, bor oksit ve öğütülmüş kolemanittir. Bor kimyasalları ihracatında en yüksek paya Kırka’da üretilen ve ticari adı Etibor-48 olan Boraks Pentahidrat sahiptir. İkinci sırada ise borik asit gelmektedir.

Eti Maden’in bor satışları 2013 yılında miktar bazında 1,8 milyon ton karşılığında 826 milyon ABD$ olup, ihracat tutarı ise 799 milyon ABD$ olarak gerçekleşmiştir. Şekil 8’de 2000-2012 dönemini kapsayan bor kimyasalları ve eşdeğeri ürün ihracatı tutarları verilmiştir.

“Eti Maden önceki yıllarda olduğu gibi 2013 yılında da bor kimyasalları ve eşdeğeri ürün satışlarına yoğunlaşmıştır. Konsantre bor satışları nihai tüketicinin

teknolojik gereksinimleri nedeni ile yapılmaktadır.”

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 17

Şekil 8: Eti Maden Konsantre Bor, Bor Kimyasalları ve Eşdeğeri Ürün İhracatı (Milyon ABD$)

215 209 186 207252

299367 384

519

435

629

831797 799

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Mil

yo

n A

BD

$

Kaynak: Eti Maden, 2013

4. ETİ MADENİN BOR SEKTÖRÜ İÇİNDEKİ YERİ

Dünya bor ürünleri tüketimi, 2000 yılında 3,1 milyon ton iken, bu değer yaklaşıkm %30 artışla 2013 yılında yaklaşık 4 milyon ton değerine ulaşmıştır. Şekil 9’da dünya bor ürünlerin tüketim 2000-2013 yılları arası değişimi gösterilmiştir.

Dünya bor pazarındaki dağılım itibariyle değerlendirme yapıldığında 2000’li yılların başında % 31 olan ülkemizin miktar bazındaki pazar payı 2013 yılında %47 olarak gerçekleşmiştir.

Şekil 9: Yıllara göre Dünya Bor Ürünleri Tüketimi (milyon ton)

Dünya bor pazarında Eti Maden ve RT Borax talebin yaklaşık %72’sini karşılarken yıllar itibariyle pazara giren ve kapasitelerini artıran Rusya, Çin, Şili ve Arjantin gibi ülkeler de bor pazarından pay almaya başlamıştır. Öte yandan Eti Maden 2013 yılında da 2005 yılında yakaladığı dünya bor sektöründeki liderliğini korumuştur.

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 18

Şekil 10: Eti Maden’in Yıllar İtibariyle Dünya Bor Pazarındaki Payı(Miktar Bazında, %)

Eti Maden ve RT Borax firmalarının 2000-2013 yılları arasında dünya bor pazarındaki talebi karşılama miktarları Şekil 10’da grafik olarak verilmektedir.

“2013 yılında Dünya Bor Sektöründe Eti Maden’in pazar payı %47 olarak gerçekleşmiştir.”

“Eti Maden’in bor satışları

2013 yılında miktar bazında 1,8 milyon ton

Değer bazında ise 826 milyon ABD$ olarak gerçekleşmiştir.”

Bor Sektör Raporu 2013

Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 19

Şekil 11: Eti Maden-RT Borax Satış Miktarı Karşılaştırma (B2O3 Bazında)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Eti Maden 540 630 629 684 507 756 907 823 862

Rio Tinto 560 553 540 610 424 500 504 453 495

0

200

400

600

800

1000

Bin

to

nEti Maden ve RT Boraks Bor Satışları

(B2O3 Bazında)

Kaynak: Eti Maden, 2013, Rio Tinto, 16 Ocak 2014 Basın Bülteni

NOT: Rio Tinto üretiminin tamamının satıldığı varsayılmıştır.

“Eti Maden 2013 yılında da 2005 yılında yakaladığı dünya bor sektöründeki liderliğini sürdürmüştür.”