BOERENERVEN - Stichting Twickel · 2017-10-04 · Boerenerven op het landgoed Twickel – Hoofdstuk...
Transcript of BOERENERVEN - Stichting Twickel · 2017-10-04 · Boerenerven op het landgoed Twickel – Hoofdstuk...
Bouw, beheer en onderhoudLennert Vrij
BOERENERVENop he t l andgoed Tw icke l
ISBN 978 90 70162 90 3
BOERENERVENo p h e t l a n d g o e d Tw i c k e l
Dit boek is een leidraad voor boeren, bewoners, beheerders en bouwers.
Er is gekozen voor een complete benadering van het boerenerf: het erf, de gebouwen,
hun onderlinge relatie en de samenhang met het omringende landschap. De uitgebreide
tekst en de 350 tekeningen geven inzicht in de oorsprong en belangrijkste kenmerken
van het traditionele Twickeler boerenerf. Voor veel voorkomende vraagstukken bij bouw,
beheer en onderhoud worden mogelijkheden en oplossingen aangedragen, met moderne
methoden en materialen. Basis hierbij is steeds het oorspronkelijk gebruik, indeling,
constructies en detail, waarbij is aangegeven waarom sommige oplossingen goed
voldoen en andere minder geschikt zijn. Met dit alles draagt dit boek bij aan het behoud
van het historisch erfgoed op het landgoed.
Bouw, beheer en onderhoud
BO
ER
EN
ER
VE
N o
p h
et land
go
ed Tw
ickel
inhoud
voorwoord ten geleide
1 boerenerven Landschap Boerenerven vroeger,ontwikkeling,landgoedTwickel,
toekomst
2 erf en landschap 2.1 Twents landschap essen-enkampenlandschap,
heideontginningslandschap
2.2 Het traditionele erf voor,achter,kromenniethaaks,
rechtenhaaks
2.3 Het moderne erf veranderingen
2.4 Erfinrichting
landschap,erfindeling,erfverharding,water,
verlichting,hekwerkenafrastering,schotels
2.5 Aanleg en onderhoudbeplanting
bomenenstruiken,houtwallenenbosjes,
hagen,waterenmest
3 gebouwen 3.1 Ontwikkeling
hallehuis,loshoes,landgoedTwickel,
boerenerven
3.2 Kenmerken
matenenverhoudingen,varianteninvorm
3.3 Bouwmaterialen hout,zand,leemenkalk,zandsteen,
baksteen,rietenstro,dakpannen,metaal,
afwerkingbinnenenbuiten
57
9910
1314
15
19
20
23
2728
34
38
43
4850
52
5556
5960
76
109
127
129129130131132137
3.4 Houtbewerking
schaven,naadloos,profielen,binnen-
deuren,lijstwerk,trappeninstallaties
riolering,voorschriften
3.5 Installaties 3.6 Isoleren en ventileren
binnenklimaat,isoleren,ventileren
3.7 Aantasters
dieren,houtaantasters,schimmels
enzwammen,insecten
3.8 Onderhoud 3.9 Schilderwerk
4 bouwdelen 4.1 Constructies
fundering,gebintwerk,kapconstructie,balk-
lagenenvloeren
4.2 Gevels
vocht,metselwerk,voegwerk,natuursteen,
houtengevels,isolerengevels,voor-en
zijgevelwoongedeelte,luiken,hang-en
sluitwerk,zij-enachtergevelbedrijfs-
gedeelte,isolerenramen
4.3 Daken
dakbeschot,dakpannen,riet,windverenen
overstekken,lood,goten,schoorstenen,
dakramen,isolerenvandaken
nawoord
bijlagen Literatuur Nuttige adressen Beplantingslijsten Verklarende woordenlijst Colofon
Boerenerven op het landgoed Twickel – Inhoud
3
Boerenerven op het landgoed Twickel – Hoofdstuk 2
19het moderne erf
Indetwintigsteeeuw,vooralindetweedehelft,
iserveelveranderdophetboerenbedrijf.Eendeel
vandeboerenervenisnogsteedsingebruikals
traditioneelboerenbedrijfmaarditaantalwordt
steedskleiner.Eenanderdeelisaangepastaan
desterkveranderdewijzevanboeren,met
moderniseringen,ingrijpendeverbouwennieuw-
bouw.Veelboerderijenhebbenalleennogeen
woonfunctie.Eenenkelekeerkrijgenzeookeen
anderebestemming,zoalseenkantoorofeen
werkplaats.Inallegevallenzijnergevolgenvoorde
erfinrichting.
veranderingenAlshetboerenerfdeagrarischefunctieheeft
behouden,zijnverbouwofnieuwbouwdikwijls
noodzakelijkommeetegaanindeontwikkelingen
indelandbouw.Ditbetekentvaakdaternieuwe,
groteschurenenstallenwordengebouwd.Ookis
ersteedsmeerruimtenodigvoordelandbouwma-
chinesenvoertuigen,voorinstallatiesenopslagen
voorvoertuigenvanleveranciersenklanten.
Steedsgroteredelenvanheterfwordenverhard.
Insommigegevallenweegthetcommerciële
belangzozwaardatopenomheterfreclamebor-
denenvlaggenwordengeplaatst.
Bijnaniemandisnogaangewezenopdeteeltvan
eigengroentenenfruit,waardoordemoestuinen
deboomgaardoverbodigzijngeworden.Vele
moestuinenzijnverdwenen,fruitbomengerooid
en‘opgeruimd’.
Alshetboerenerfgeenagrarischefunctiemeer
heeftenalleenwordtbewoond,isdeoorspronke-
lijketweedelingoverbodig.Eris‘achter’geen
bedrijfmeerdateenfunctionele,doelmatige
wisselwerkingheeftmetdedirecteomgeving.
Destallenenschurenzijnvaakgeslooptenophet
heleerfwordtgewoond;allesis‘voor’geworden.
Meestalwordthetinkomenbuitenheterf
verdiend.
Helaasblijktdatveelvandeboerderijenzichlang-
zaammaarzekeronttrekkenaanhetlandschap.
Hetheleerfwordtééngrotetuin;langsdeerf-
grenswordenhagen,struikenenbomen
geplantenhekkengezet,omeeneigenwereldte
scheppen.Ditverschijnselisaandeenekant
begrijpelijk–mensenwillennueenmaalprivacy.
Aandeanderekantontrekthetboerenerfzichaan
deomgeving,waarhetvoorheenjuistdeeluit
maaktevanhetlandschap.Hetgaateeneilandje
vormen:eenboerderijmetschöppemetdaarom-
heeneenvillatuin,indewaardevolle,visueelaan-
trekkelijkeomgevingvanhetlandgoedTwickel.
Daarmeegaatnietalleeneeninteressantstuk
geschiedenisverloren,maarookhetbeeldvanhet
traditioneleboerenerfinhetTwentselandschap.
Zowelbijagrarischgebruikalsbijbewoningzijn
ermogelijkhedenommodernewensenterealiseren
entochhethistorischekaraktervanheterfte
respecteren.Hetishierbijdeuitdagingomhet
eigenevandeplektebenadrukken,watkandoor
deinrichtingzoeenvoudigensobermogelijkte
houden.Hetprincipevan‘voor’en‘achter’drukt
dedoelmatigheidvanvroegeruitenvormtsteeds
hetuitgangspuntbijhetinrichtenvanheterf.
Binnenditprincipeblijftermeerdanvoldoende
ruimtevooreeneigentijdseinvulling.
Hetvolgendedeelreikthierverschillende
mogelijkhedenvooraan.
2.3
erfinrichting
Indezeparagraafwordenpraktischeaanbevelingen
gegevenvoordiverseelementenvanhetboerenerf,
vaakmettekeningen.Steedszijndaarbijdrieuit-
gangspuntenvantoepassingopalleonderdelen
vanhetboerenerf:
• Werkindegeestvanhettraditioneleboerenerf
(‘voor’en‘achter’).
• Houdalleszoeenvoudigmogelijk
(doelmatigheid).
• Vermijd‘retro’enstadseelementen
(platteland).
landschapAlsernieuwgebouwdgaatwordenbijeenbestaand
erfinhetessen-kampenlandschap,plaatsde
nieuwebebouwingdanniethaakstenopzichte
vandebestaandegebouwenendeweg.Vanuitde
traditievanhetoudeboerenerfhorendegebouwen
juist‘willekeurig’testaan,metverspringendehoe-
ken.Ditbiedtbovendienextramogelijkhedenom
meteennieuwgebouwprivacytescheppenen
zichtlijnenopdeomgevingtebenuttenofjuistte
camoufleren.Bepaalbijplannenomdeerf-
inrichtingteveranderensteedsinhoeverreheterf
visueelisverankerdinhetlandschapenversterk
dezeverankeringzonodig.Eenvandemogelijk-
hedenhiervooriszichtlijnentemakenvanuitde
woningnaardeomgeving.Hetlandschapdringt
danalshetwareheterfbinnen.Weesselectief
methetscheppenvanprivacy.Plaatsenomuithet
zichttekunnenzitten,kunnenbijvoorbeeld
gemaaktwordenmetbeplantinginhalfronde
vormen.Datisbeterdandehelerandvanhet
erfdichtteplanten,hethoudtcontactmetde
omgevingénhetgeeftprivacy.
Volgbijdeerfinrichtingverderdenatuurlijke
gebogen(somsookrechte)lijnenvanhetperceel.
Maaknieuwevormeninprincipekrominplaats
vanrecht;maakoppervlakkenbolofholinplaats
vanvlak.Metaldezeuitgangspuntenwordtde
nieuweinrichtingzorgvuldigingepastinhet
landschap.
Alsernieuwgebouwdgaatwordenbijeen
bestaanderfinhetheideontginninglandschapmet
zijnrechteenhaakseordening,plaatsdenieuwe
bebouwingdanjuistwelhaakstenopzichtevande
bestaandegebouwenendeweg.Hierzijnde
rechtehoekenendestrakkeindelingjuisteen
kenmerk.Speelwelmethetonderlinglaten
verspringenvandegebouwenomprivacyte
scheppenenzichtlijnenopdeomgevingte
benuttenofjuisttecamoufleren.
erfindelingEénvandebelangrijkstekenmerkenvanhet
traditioneleboerenerfishetprincipe‘voor’en
‘achter’.Zoekdezedenkbeeldigelijndieheterf
verdeeltin‘voor’en‘achter’.Delijnlooptongeveer
tussenderamenvanhet(voormalige)woon-
gedeelteendestalramenvandeboerderij.Dik-
wijlsbevindtzichdaarookeendeur.Vanafdeze
lijnstrektzichnaarvorenhetvrouwelijkdeeluit.
Ditdeelvanheterf,‘voor’,wordtgekenmerktdoor
intensiefenmeertijdrovendbeheer(kortgras,
moestuin,siertuin,boomgaard).Naarachteren
strektzichhetmannelijkdeeluit,‘achter’,waar
Boer
ener
ven
op h
et la
ndgo
ed T
wic
kel –
Hoo
fdst
uk 2
20
2.4
voor- en zijgevel woongedeelteDegevelsvaneenboerderijkennen’hiërarchie’,
hetwoongedeelte‘voor’verschiltduidelijkvanhet
bedrijfsgedeelteachter.Deramenendeuren
gevenduidelijkdefunctievanwonenaan:devoor-
gevelheeftgroteramenenmeestaleenvoordeur.
Deze‘bovendeur’gaataltijdnaarbinnenopen.
Ookdezijgevelshebbenramenendeurenvoor
hetwoongedeelte.
Aanhetkleineraampjenetbovenhetstraatwerkis
duidelijktezienwaterachterzit:dekelder(kast).
Dekelderkonventilerendoorhetraampjeopente
zetten,endeijzerenstavenofspijlen(vossen-of
dievenijzers)voorkwamendaterdierenbinnen
kondenkomen.Wanneereenkelderverdwijntbij
eenverbouwingwordtookvaakhetkozijntjeweg
gehaaldendegevelopeningdichtgemetseld.Het
kanookblijvenzittenalsaandenkenaandevroe-
gereindelingengebruik,hetvertelteenstukjege-
schiedenis.
Dekozijnenuitdebouwperiodevandeboerderijen
verschillenvandehuidigekozijnen.Doordatze
een(deels)dragendefunctiehebbenishetkozijn-
hout(1)zwaarder(grotereafmetingen).Kozijnen
vannu(2)zijnlichter.Ookderamenverschillen:
indetijddateralleenenkelglaswas,werdhet
raamhoutvrijlichtgemaakt.Nuwordtinde
modernebouwalleenisolatieglastoegepast,waar-
doorhetraamhoutveelzwaarderis.Bijtraditionele
raamkozijnenishetraamhoutinverhoudingmin-
derdaneenkwartvanhetkozijn,bijmoderne
raamkozijnenongeveerdehelft.Eenanderken-
merkvanoudekozijnenisdatzeluiksponningen
enprofileringenhebben.
Ramenuitde18e,19eenbegin20eeeuwhebben
eenroedeverdeling,eenvoudigomdathetglasniet
ingrotematengemaaktkonworden.Deoudste
ramen(1)hebbenkleineruitjes,toenhetglas
steedsgrotergemaaktkonworden,werdde
verdelingookgroter(2).Deontwikkelingvan
ramenliephiermeegelijkop:vankleineroede-
verdelingtotgroteroedeverdeling,schuiframen,
empireramen.
Boer
ener
ven
op h
et la
ndgo
ed T
wic
kel –
Hoo
fdst
uk 4
92
Boerenerven op het landgoed Twickel – Hoofdstuk 4
93
Veelboerderijenhebbenschuiframenbijdevoor-
gevel,somsookbijdezijgevels.Indeloopvande
tijdzijnramenaangepast.Erontstondenallerlei
mengvormen,metuitzetramen,naarbinnen-en
naarbuitendraaienderamenenvalramen.De
ramenindezijgevelskennenvelevariaties,
groottesenvormen,hieronderzijneenaantal
weergegeven.
Deverhoudingvanderamenisontstaandoorde
glasvorm:dezewasnooitvierkantmaaraltijd
meerhoogdanbreed.Demeestvoorkomendever-
houdingisongeveer1staattot√2.
Erzijnallerleivariatiesinhoogteenbreedte,waar-
bijdehoekvandediagonaalligttussen
de50 en58graden.
Roedenzijnontstaanommetkleinerestukken
glasééngrootraamtekunnenmaken.Deroeden
warensmalmetkleinesponningenvoorhetglas,
datindesponningwerdgezetmetstopverf.In
aanzichtzijnhetdunneroedenmetschuinestop-
verfkanten,verdeeldindriegelijkedelen.Metde
komstvangroteafmetingenglasenlaterisolatie-
glaswerdenroedenoverbodig.
Voorisolatieglaswordenookroedengemaakt,ech-
terdezeverschillenvandeoorspronkelijkeroeden.
Erwordenandereprofielengebruiktendoorde
breedtekomtdenadrukveelmeeropderoedente
liggendanbijeenoorspronkelijkraam.
Isolatieglasheefteendieperesponningnodig:
minimaal10mm.;omtevoldoenaangarantie-
voorschriftenzelfs17mm.Moderneroedenzijn
daardoortottweekeerbreder;hetplattevlakis
driekwartvandebreedtevandeoorspronkelijke
roede.Dedunnehoutenroedenzijnbeeldbepalend
voorhetaanzichtvandeboerderijenmoetenzo-
veelmogelijkbehoudenblijven.
Eenenkelekeerkomennogstalenroedenin
houtenramenvoor.Dezezijnzeerdun(20mm)
eninaanzichtergfraai.
InhetonderdeelIsoleren,eldersindithoofdstuk,
wordendiverseoplossingenaangereiktom
bestaanderamenteisolerenenomnieuweramen
temakenzonderhetkaraktervandegevelsteveel
aantetasten.
Herstel en vervangen Ookhierisbijherstelenvernieuwenhetuitgangs-
puntzoveelmogelijkindeoorspronkelijkedetail-
leringenafmetingentewerken.
Dedeurenzijnaltijdafgehangenmetduimenen
gehengen.Probeerbijhetvervangenvandeuren
hetoriginelehangensluitwerkweertegebruiken.
Hetgeeftkarakteraandedeuren,ookalszenieuw
zijn.
Hetbehoudvanbestaandedeurenstaatvoorop.
Deurengaanheteersterottenaandeonderzijde.
Deoorzaakisvaakdatdedeurtedichtopdedorpel
staat.Alsergeenruimte(minimaal5-10mm)
tussenzitgaatervuilenwatertussenzitten:het
houtblijftlangvochtigengaatrotten.Omdedeur
dannogevenmeetelatengaan,wordttegende
onderzijdeeenplankgetimmerd.Datverbergtde
aantastingendichtdegaten.Beterishetomde
Boerenerven op het landgoed Twickel – Hoofdstuk 4
103
deurtereparerendoorhetaangetastehoutvande
delentevervangen,wat‘aanscherven’genoemd
wordt:eenscherf(driehoek)hout–in
dezelfdeafmetingenhoutsoortalsdedelen–
vervangthetaangetastehout.Ditisvoordeliger
dandeheledeurvervangenendeoorspronkelijke
deurblijftbehouden.
Nieuw gebruik Ookbijnieuwgebruikvanhetvoormalige
bedrijfsgedeelteverdienthetdevoorkeuromde
deeleenondergeschiktefunctietegevenvoor
stalling,bergingofgarage.
Alsdedeeltochwoonruimtewordt,iserde
behoefteaanlichtenuitzicht.Dedichtedeurenen
dekleinestalramenvoldoennietlanger.Daaren-
tegengeeftdegroteopeningvandedeeldeuren
veellichtenuitzicht.Erwordendankozijnenen
ramengeplaatstindestal-endeeldeuren.De
kozijnen,vaakooknogmeteenroedenverdeling,
wordengeschilderdindekleurenvanhetwoonge-
deelte.Hetoorspronkelijkeaanzichtvandezwarte
stal-enniendeurenzonderkozijnen,
verdwijntendeachtergevelkrijgtineensde
kenmerkenvan‘voor’.
Juisthetoorspronkelijkeaanzichtvandeachterge-
velmetdezwartestal-enniendeurenisookzo
kenmerkendvoordeboerderij,methetkader‘ach-
ter’.Indiendedeeltochdefunctiekrijgtvan
wonen,dientrespectvolomgegaantewordenmet
hetkarakter.Datkangedaanwordendoorbijvoor-
beeldgebruiktemakenvanhetprincipevande
traditionele‘onderschoer’.Hierbijzijndedeel-
deurentenopzichtevandeachtergeveleenhalf
ofeenheelgebondteruggeplaatst.
Erzijndrieoptiesvoorhetveranderenvande
deeldeuren,waarbijdekerngedachteis,devoor-
maligestal-endeeldeurenalsdeuropeningenof
openstaandedeurenteblijvenbeschouwen.
Daarbijblijftdenadrukbijdeopeningliggenen
nietbijwaterindeopeningzit:hetkozijnligt
terugenvaltminderop.
Hethandhavenvandedeurenheeftalsvoordeel
datzealsluikengebruiktkunnenworden:als
extraafsluitingbijafwezigheidenalsafsluiting
voorweersinvloeden,alsisolatieenzonwering.
Deeerstetekeninggeeftdetraditioneleindeling
weer.
• Optie1–plaatshetnieuwekozijnmetglas
achterhetbestaandekozijnofdedeuropeningen.
Hierbijverdwijnendekarakteristiekegrote
deeldeuren.Dedraairichtingvandedeel-
deurenomkeren(naarbuitenlatendraaien)is
geenoplossing,datkomtnietvoorentasthet
beeldvandeachtergevelsterkaan.
• Optie2–hetprincipevaneenonderschoer:
deeldeurenhandhaven.Zorgdatzenogsteeds
(naarbinnen)openkunnen.Plaatsterug-
liggendeenwandineenU-vorm,gemaaktvan
kozijnen.Handhaafdaarbijaltijddemidden-
paalvandedeeldeuren.
• Optie3–detraditioneleonderschoer,waarbij
degrotedeeldeurenindeonderschoernaar
buitendraaien.Achterdedeeldeurenkomtdan
hetkozijnmetglas.
Boer
ener
ven
op h
et la
ndgo
ed T
wic
kel –
Hoo
fdst
uk 4
104
Bouw, beheer en onderhoudLennert Vrij
BOERENERVENop he t l andgoed Tw icke l
ISBN 978 90 70162 90 3
BOERENERVENo p h e t l a n d g o e d Tw i c k e l
Dit boek is een leidraad voor boeren, bewoners, beheerders en bouwers.
Er is gekozen voor een complete benadering van het boerenerf: het erf, de gebouwen,
hun onderlinge relatie en de samenhang met het omringende landschap. De uitgebreide
tekst en de 350 tekeningen geven inzicht in de oorsprong en belangrijkste kenmerken
van het traditionele Twickeler boerenerf. Voor veel voorkomende vraagstukken bij bouw,
beheer en onderhoud worden mogelijkheden en oplossingen aangedragen, met moderne
methoden en materialen. Basis hierbij is steeds het oorspronkelijk gebruik, indeling,
constructies en detail, waarbij is aangegeven waarom sommige oplossingen goed
voldoen en andere minder geschikt zijn. Met dit alles draagt dit boek bij aan het behoud
van het historisch erfgoed op het landgoed.
Bouw, beheer en onderhoud
BO
ER
EN
ER
VE
N o
p h
et land
go
ed Tw
ickel