Bobovac Kraljeva Sutjeska Master_plan

Bosna-S Consulting

Izrada Master plana: Bosna-S Consulting Ul. Nova 26, 71000 Sarajevo Bosna i Hercegovina www.bosna-s.ba

Bosna-S ekspertni tim za rad na pripremi dokumenta: Fethi Silajdi,M.A. Business Administration, strunjak za strategiju i ekonomsku analizu Esma Kreso, M.A. Tourism and Cultural Industries, strunjak za turizam Sanja Pokrajac, BSc Environmental Science, strunjak za okoli i ekoturizam Elmedina Krilaevi, BEng Forestry, strunjak za ruralni razvoj Aleksandra Drini, BSc Communications and PR, strunjak za PR Prof. Senka Barudanovi,PhD Ecology, strunjak za prirodu Klijenti: SARAJEVSKA REGIONALNA RAZVOJNA AGENCIJA SERDA REGIONALNA RAZVOJNA AGENCIJA ZA REGIJU CENTRALNA BOSNA REZ OPINA KAKANJ OPINA VARE VLADA ZENIKO-DOBOJSKOG KANTONA MINISTARSTVO ZA OBRAZOVANJE, NAUKU, KULTURU I SPORT ZENIKO-DOBOJSKOG KANTONA MINISTARSTVO ZA PROSTORNO UREENJE, PROMET I KOMUNIKACIJE I ZATITU OKOLINE ZENIKODOBOJSKOG KANTONA FEDERALNO MINISTARSTVO OKOLIA I TURIZMA MINISTARSTVO ZA PROMET I KOMUNIKACIJE FEDERACIJE BiH FEDERALNI ZAVOD ZA ZATITU SPOMENIKA KOMISIJA/POVJERENSTVO ZA OUVANJE NACIONALNIH SPOMENIKA TURISTIKA ZAJEDNICA ZENIKO-DOBOJSKOG KANTONA TURISTIKA ZAJEDNICA FEDERACIJE BIH FONDACIJA CURIA BANI UDRUGA KRALJEVSKI GRAD BOBOVAC FONDACIJA MOZAIK NVO ALTERNATIVE FRANJEVAKI SAMOSTAN KRALJEVA SUTJESKA PLANINARSKO DRUTVO BOBOVAC

1

Bosna-S Consulting

Master plan razvoja turizma, ouvanja prirodnih vrijednosti i kulturnohistorijskih spomenika na podruju opina Vare i Kakanjsa posebnim osvrtom na stavljanje Kraljevskog grada Bobovca i Kraljeve Sutjeske u kontekst turistike ponude

Sarajevo, 2008. godine

2

Bosna-S Consulting

SadrajUvod .......................................................................................................................................................................................................... 3 1. Pregled opih geografskih i socio-ekonomskih karakteristika opina Kakanj i Vare ......................................... 4 1.1. Ope geografske i topografske karakteristike opine Kakanj .............................................................................. 5 1.2. Stanovnitvo Kaknja............................................................................................................................................................... 6 1.3. Infrastruktura Kakanj ............................................................................................................................................................. 9 1.4. Opi ekonomski pokazatelji Kakanj .............................................................................................................................. 10 1.5. Ope geografske i topografske karakteristike opine Vare .............................................................................. 13 1.6. Stanovnitvo Vare .............................................................................................................................................................. 15 1.7. Gospodarstvo/privreda Vare ......................................................................................................................................... 16 1.8. Opi ekonomski pokazatelji Vare ................................................................................................................................ 17 2. Ocjena kulturno-historijske batine i prirodnih vrijednosti opina Vare i Kakanj u kontekstu potencijala za razvoj turizma ........................................................................................................................................................ 18 2.1. Kulturno historijski spomenici na podruju Opine Vare .................................................................................. 21 2.2. Kulturno-historijski spomenici na podruju Opine Kakanj ............................................................................... 40 2.3. Ocjena prirodnih potencijala za Vare i Kakanj ....................................................................................................... 59 3. Postojei kapaciteti i potencijali za razvoj turizma .......................................................................................................... 66 4. Analiza interesnih grupa ............................................................................................................................................................ 68 4.1. Federalni i kantonalni organi vlasti ............................................................................................................................... 69 4.2. Lokalni organi vlasti ............................................................................................................................................................ 69 4.3. Stanovnitvo i lokalne zajednice .................................................................................................................................... 69 4.4. Privatni poduzetnici ............................................................................................................................................................ 70 4.5. Nevladin sektor .................................................................................................................................................................... 70 4.6. Institucije za zatitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea ..................................................................... 70 4.7. Turistike asocijacije ........................................................................................................................................................... 70 4.8. Razvojne agencije ................................................................................................................................................................ 70 4.9. Potencijalni investitori........................................................................................................................................................ 70 4.10. Potencijalni donatori ........................................................................................................................................................ 71 4.11. Vjerske institucije............................................................................................................................................................... 71 5. Identificirani problemi ouvanja kulturno- historijskog naslijea, prirodnih vrijednosti i razvoja turizma ................................................................................................................................................................................................... 73 5.1. SWOT analiza ........................................................................................................................................................................ 75 6. Vizija i strategija razvoja turizma ............................................................................................................................................ 76 6.1. Vizija razvoja turistike ponude u skladu sa ouvanjem kulturno-historijskih i prirodnih vrijednosti ....................................................................................................................................................................................... 77 6.2. Strateko turistiko pozicioniranje ................................................................................................................................ 77 6.2.1. Strateka naela .......................................................................................................................................................... 77 6.2.2. Strateki izbor dva centra: kulturni i eko/seoski turizam i turistiki miks ......................................... 78 6.2.3. Posjetioci ........................................................................................................................................................................ 79 6.2.4. Tri osnovna turistika proizvoda........................................................................................................................... 80 6.2.5. Sistem funkcioniranja turistike ponude ........................................................................................................... 82 7. Svrha i oekivani rezultati projekta ........................................................................................................................................ 83 7.1. Oekivani rezultati implementacije projekta ............................................................................................................ 84 7.2. Praenje uspjeha realizacije projektnih ciljeva/rezultata...................................................................................... 85 7.3. Opseg i trajanje projekta .................................................................................................................................................. 85 8. Logframe, planirane projektne aktivnosti i dinamika provoenja aktivnosti ........................................................ 86 8.1. Logframe ................................................................................................................................................................................. 87 8.2. Projektne aktivnosti ............................................................................................................................................................ 91 8.3. Dinamika provoenja aktivnosti .................................................................................................................................. 114 9. Budet ............................................................................................................................................................................................. 119

1

Bosna-S Consulting

10. Rizici i pretpostavke ................................................................................................................................................................ 126 11. Organizacija i upravljanje projektom; monitoring, evaluacija i izvjetavanje ................................................... 129 11.2 Monitoring, evaluacija i izvjetavanje....................................................................................................................... 130 12. Promocija i vizualizacija ......................................................................................................................................................... 131 12. 1 Uvod ..................................................................................................................................................................................... 132 12.2 Komunikaciona strategija ............................................................................................................................................. 132 12.3 Promocija Kraljevskog grada Bobovca .................................................................................................................... 140 12.4 Odnosi sa medijima......................................................................................................................................................... 142

2

Bosna-S Consulting

UvodNa inicijativu naelnika opina Vare i Kakanj, podranu od strane razvojnih agencija SERDA-e i REZ-a, osnovana je Radna grupa za revitalizaciju kraljevskog grada Bobovca i odrano je sedam sastanaka. Na osnovu odluke Skuptine SERDA-e od 28.12.2006. godine i usvojene revidirane regionalne Razvojne strategije za centralnu BiH, kao i stavova opina Vare i Kakanj, te stavova svih uesnika Radne grupe za revitalizaciju Kraljeve Sutjeske i Kraljevskog grada Bobovca, iznesenim na sastancima odranim 19.10.2006. godine u prostorijama opine Vare i 07.11.2006. godine u prostorijama REZ RDA Zenica, dolo se do zakljuka da je projekt Revitalizacija i valorizacija Kraljevskog grada Bobovca i Kraljeve Sutjeske od ope vanosti za obje regije (SMR i regiju Centralna BiH). Odlueno je da e se pripremiti Protokol o meusobnoj saradnji na projektu. Protokol je potpisan 24.04.2007. godine u Vareu od strane svih klijenata ovog projekta. Nakon potpisivanja protokola pripremljen je projektni zadatak za projekt i naziv je promijenjen u Razvoj turizma, ouvanje prirodnih vrijednosti i kulturno-historijskih spomenika na podruju opina Vare i Kakanj sa posebnim osvrtom na stavljanje Kraljevskog grada Bobovca i Kraljeve Sutjeske u kontekst turistike ponude. Cilj projekta je stvaranje osnova za revitalizaciju i valorizaciju Kraljevskog grada Bobovca i Kraljeve Sutjeske u kontekstu ouvanja kulturno-historijskih spomenika i prirodnih vrijednosti, te razvoja turizma u opinama Vare i Kakanj. Imajui u vidu kulturno-historijsku batinu, te postojanje drugih resursa za ekonomski razvoj i razvoj turizma na podruju opina Vare i Kakanj, pojavila se potreba za sistematian i adekvatan pristup valorizaciji kulturno-historijske batine kao i efikasnom angamanu postojeih resursa. Sagledavajui trenutno stanje pojedinih objekata i kulturno-historijskog nasljea, dolazi se do zakljuka da je revitalizacija jedan od neophodnih koraka ka njihovoj punoj afirmaciji u cilju zatite i unapreenja kulturno-historijske batine, kao i razvoju turizma. U Master planu je napravljen pregled svih prirodnih i drugih sadraja i potencijalne turistike ponude opina Vare i Kakanj, identificirani su nosioci i organizatori aktivnosti na realizaciji programa razvoja, trasiran je nain valorizacije postojeih i ostalih resursa u funkciji turizma, ouvanja i unapreenja kulturno-historijskog nasljea, predloeni su modeli finansiranja i funkcioniranja svih sadraja, te indicirani pojedinani programi i dinamika njihovog realiziranja u srednjoronom periodu. Izradi projekta se pristupilo po metodologiji Upravljanja projektnim ciklusom (Project Cycle Management) Evropske Komisije/Povjerenstva iz marta 2004. godine. Izvren je desk review, tj. preliminarno istraivanje putem internet stranica (www.turistickivodic-rcbih, www.bhtourism.ba, www.fmoit.gov.ba i ostalih dostupnih izvora. Odrani su sastanci sa potpisnicima Protokola i ostalim zainteresiranim stranama, kao to su turistike agencije Atlas Tours, Kompas i Best Reisen u Sarajevu, Globtour u Meugorju, kao i Zavodom za statistiku. Nakon toga se pristupilo viednevnom obilasku terena. Nakon odranih sastanaka, prikupljanja informacija i obilaska terena, tim strunjaka je pristupio izradi projekta po navedenom sadraju.

3

1. Pregled opih geografskih i socio-ekonomskihkarakteristika opina Kakanj i Vare

Bosna-S Consulting

1.1. Ope geografske i topografske karakteristike opine Kakanj

Opina Kakanj zauzima centralni poloaj u Sarajevsko-zenikoj kotlini, koja se nalazi sjeverno od Visokog i jugoistono od Zenice, privredno najznaajnijem i najgue naseljenom regionu Bosne i Hercegovine. Smjetena je u Zeniko-dobojskom kantonu, u njegovom krajnjem junom dijelu. Udaljenost od Sarajeva i najblieg meunarodnog aerodroma je 45 km.

Od atrakcija u ovom podruju, lokacije koje imaju veliku mogunost da se razviju u turistikom smislu su sljedee: Kraljeva Sutjeska - udaljena od Kaknja 12 km i izrazito kulturno sredite nakon to je Bosna u 14. i 15. stoljeu doivjela snaan kulturni uspon. Na podruju Kraljeve Sutjeske se nalazi 5 nacionalnih spomenika, a u neposrednoj blizini je i Kraljevski grad Bobovac (koji pripada opini Vare). Planinarsko izletite Boica - Planinarski dom Boica se nalazi na 920 metara nadmorske visine, a udaljen je od Kaknja deset kilometara. Planinski dom na Boici je okruen crnogorinom i bjelogorinom umom, a okolina doma je idealna za planinarske viednevne boravke, lovako druenje, izviako logorovanje, lagane etnje, pripreme sportskih ekipa u ljetnom i zimskom periodu. Izletite Ponijeri - Nadomak Kaknja, 19 km udaljeno od gradskog sredita, na nadmorskoj visini od 1144-1200 m, nalazi se izletite Ponijeri, koje je i zrana banja, i planinsko izletite, i zimsko odmaralite, ali i lovako polazite. U blizini protiu i kristalno iste rijeke bogate ribom: Maroika, 1 Mala rijeka, Trstionica, Ribnica i Bukovica. Klimatske karakteristike: Na podruju opine Kakanj prevladava umjerena kontinentalna klima sa umjereno toplim ljetima i hladnim zimama. Za turizam je ova injenica vrlo znaajna, zbog toga to i ljeti i zimi turizam ima velike mogunosti za razvoj. Meutim, u brdsko-planinskom podruju koje granii sa opinama Zavidovii i Vare, a koje je uglavnom poumljeno, sa nadmorskim visinama i preko 1.000 metara, prevladava subplaninska klima. Tu su prosjene godinje temperature za nekoliko stepeni nie, a koliina padavina iznosi vie od 800 mm. Ljeta su kratka i svjea, a zime duge i hladne. Iz podataka o klimi vidi se da podruje opine Kakanj raspolae sa dovoljno padavina. Godinje prosjene koliine padavina iznose 861 mm. Najvee koliine padavina su u novembru i decembru, dok su u ostalom dijelu godine, izuzev juna mjeseca, dosta pravilno rasporeene. Prosjena godinja temperatura iznosi 10C. Topografija: Opina je smjetena na nadmorskoj visini od 380 metara (Dobojsko polje) do 1458 metara (Lipniko brdo). Sam grad smjeten je na nadmorskoj visini od 384 metra. Povrina opine Kakanj 2 iznosi 377 km . Reljef opine Kakanj je preteno brdsko-planinski, bogat mnogobrojnim izvoritima pitke vode, umama, rudnim poljima, te drugim prirodnim resursima koji su jo uvijek nedovoljno iskoriteni.

1

Kakanj: http://kakanj.com.ba, posjeena 2. juna 2008. godine.

5

Bosna-S Consulting

Geostrateki poloaj: Opina Kakanj ima iznimno povoljan geostrateki poloaj u iroj regiji. Kakanj zauzima centralni poloaj Zeniko-dobojskog kantona kao i centralni poloaj u BiH. Opina Kakanj po svojoj veliini spada u red srednjih opina u Bosni i Hercegovini. Vode: Opina Kakanj koja je preteno brdskoplaninskog karaktera sa umjerenom kontinentalnom klimom, iznimno je bogata rijenim tokovima i izvoritima pitkih voda. Ove rijeke, ija ukupna duina kojom protiu kroz opinu Kakanj iznosi 91,5 km, izuzev rijeke Bosne, su iste i industrijski neoptereene. Kanjoni rijeka Zgoe, Trstionice i Ribnice su povoljni za izgradnju manjih hidrocentrala. U gornjim dijelovima svojih tokova ove rijeke, ukljuujui i rijeku Bijele vode, su izuzetno iste i hladne, te pogoduju otvaranju ribogojilita. Na teritoriji opine se nalaze brojni potoci. Relativno lahka pristupanost koritima ovih potoka i njihova nezagaenost daju pogodne uvjete opini Kakanj za iskoritavanje ovih prirodnih potencijala. Voda se moe koristiti na samom izvoritu, a takoer se moe koristiti za proizvodnju flairane vode.

1.2. Stanovnitvo Kaknja(podaci preuzeti iz Strategije razvoja opine Kakanj 2007 2017. godine2) Osnovni demografski podaci: Prema posljednjem popisu stanovnitva iz 1991. godine, na teritoriji opine Kakanj ivjelo je 55.950 stanovnika u 14.518 domainstava. Ukupni broj stanovnika se, kao posljedica rata, umanjio, tako da je u 2005. godini u Kaknju bilo 12.316 domainstava ili 44.215 stanovnika. U poslijeratnom periodu, implementacijom projekata povratka raseljenih i izbjeglih lica, mnogi pojedinci kao i cijele porodice su se vratile u svoje kue, ali visoka stopa mortaliteta i ne ba visoka stopa nataliteta doveli su do neznatnog prirodnog prirataja, to cjelokupno dovodi do toga da, prema procjenama Federalnog zavoda za statistiku u 2006. godini na teritoriji opine Kakanj ivi 44.327 stanovnika u 12.316 domainstva.Grafik 1: Broj stanovnika i domainstava u opini Kakanj (1991. 2005. i 2006)

Broj stanovnika i domainstava u opini Kakanj (1991-2006) 55.950 44.215 44.327

14.518

12.280

12.316

1991

2005 Broj stanovnika Broj domainstava

2006

Izvor podataka: Federalni zavod za statistiku i procjena opinskih slubi (Strategija razvoja opine Kakanj 2007-2017. godine, str. 8)

U segmentu odnosa urbanog i ruralnog stanovnitva u 2006. godini dolo je do znatnih izmjena u odnosu na 1991. godinu. Naime, u 1991. godini u opini Kakanj bilo je 12.000 stanovnika koji su ivjeli u gradu i uem gradskom dijelu, a 43.950 stanovnika ivjelo je na selima, dok je u 2006. godini na selu ivjelo 30.815, a u gradskom dijelu 13.512 stanovnika. U odnosu na 1991. godinu broj urbanog stanovnitva se poveao za 9% do 2006. godine.

2

Slubena stranica opine Kakanj: http://kakanj.com.ba/index.php?option=com_content&task=view&id=72&Itemid=174, posjeena 4. juna 2008. godine.

6

Bosna-S Consulting

Kod etnike strukture stanovnitva opine Kakanj dolo je do znaajnih promjena u 2006. godini u odnosu na 1991. godinu. Naime, broj Bonjaka se poveao za 18,88 % u odnosu na 1991. godinu, dok je broj Hrvata u 2006. godini umanjen za 65,58 % u odnosu na 1991. godinu, a broj Srba u 2006. godini je umanjen za 86,79 %, to je prikazano u narednom grafikonu.Grafik 2: Etnika struktura stanovnitva 1991. i 2006. godine

Etnika struktura stanovnitva 1991 i 200636.294 30.528

16.556 4.929 5.697 651

2.554

0

1.383 1.685

Bonjaci

Srbi

Hrvati 1991 2006

Jugosloveni

Ostali

Izvor podataka: Federalni zavod za statistiku i procjena opinskih slubi (Strategija razvoja opine Kakanj 2007-2017. godine, str.9)

Na osnovu navedenih podataka o natalitetu i mortalitetu, Operativni tim za izradu Strategije procjenjuje da e za deset godina ukupan broj stanovnika opine Kakanj biti 45.800. Da se zaista radi o alarmantnom stanju u vezi sa demografijom i demografskim promjenama, najbolje pokazuje sljedea tabela u kojoj je prikazana starosna i spolna struktura stanovnitva opine Kakanj. Iz priloenog grafikog prikaza starosne i spolne strukture stanovnitva opine Kakanj jasno vidimo da je dolo do znaajnih promjena u dijelu stanovnitva od 0 do 14 godina i preko 65 godina. Naime, znatno se smanjio broj mlaih od 14 godina u 2006. godini, i to za 43,96% u odnosu na 1991. godinu, a poveao se broj osoba starijih od 65 godina za 26,42% u odnosu na 1991. godinu. U narednim grafikonu prikazana je starosna struktura stanovnitva opine Kakanj u 2006. godini.Grafik 3: Starosna struktura stanovnitva 2006

Na teritoriji opine Kakanj, prema procjenama Operativnog tima, meu manjinskim narodima i narodnostima najbrojnija je romska nacionalna manjina. Mogue je da se u razvoju turizma potakne ideja o romskim tradicijama kao turistika ponuda. U opini Kakanj ivi 1,485 Roma u 275 porodica, i to u etiri naseljena mjesta: Papratnica, Povezice, eljeznika Stanica i Varda. Najvee romsko naselje je Varda, saIzvor podataka: Federalni zavod za statistiku i procjena opinskih slubi (Strategija razvoja opine Kakanj 2007-2017. godine, str.11)

oko615 Roma u 125 domainstava.

Obrazovanje: Srednjokolsko obrazovanje u opini Kakanj organizirano je u tri srednje kole, a to su: Srednja struna kola, Srednja tehnika kola Kemal Kapetanovi i Gimnazija Muhsin Rizvi. Nadlenost nad osnovnim i srednjim obrazovanjem je na kantonalnom nivou, te iz tih razloga osnovne i srednje kole se veinom finansiraju iz budeta Zenikodobojskog kantona. Meutim, sredstva koja se izdvajaju iz budeta Kantona su nedovoljna, pa i Opina iz svog budeta izdvaja odreena sredstva za poboljanje odgojno-obrazovnog rada u skladu sa svojim mogunostima. Razvoj turizma u ovom podruju bi

7

Bosna-S Consulting

poveao procent zaposlenosti i sa tim budet kantona koji bi mogao na adekvatniji nain finansirati kole. Iz opine Kakanj studira 550 studenata na univerzitetima u BiH i inostranstvu. Zaposlenost: Krajem decembra 2006. godine u opini Kakanj, prema podacima do kojih je doao Operativni tim za izradu Strategije razvoja opine Kakanj, bilo je zaposleno 6.856 radnika po privrednim subjektima u opini. Od toga 77,56% ili 5.318 su mukarci, a 22,44% ili 1 538 su ene. U 2006. godini broj zaposlenih se za 1,88% smanjio u odnosu na 2005. godinu, kada je bilo 6.980 zaposlenih radnika. Podaci o zaposlenima odnose se na radnike koji su zaposleni po privrednim subjektima u opini Kakanj ili samostalno obavljaju djelatnost. Podaci o radnicima koji rade van opine Kakanj nisu prikazani, jer je do njih jako teko doi. Na narednom grafikonu dat je uporedni prikaz broja zaposlenih u privredi u opini Kakanj, razvrstan po spolovima u 1991. 2005. i 2006. godini.Grafik 4: Broj zaposlenih 1991., 2005. i 2006.

Broj zapos lenih (1991., 2005. i 2006.)8.653 Mukarci ene

5.310

5.318

2.150

1.670

1.538

1991

2005

2006

Izvor podataka: Bilten Federalnog zavoda za zapoljavanje (Strategija razvoja opine Kakanj 2007-2017. godine, str.27) Tabela 1. Broj uposlenih po standardnoj klasifikaciji djelatnosti za 2006. godinu

Djelatnost Vaenje ruda i kamena Preraivaka industrija Trgovina na veliko i malo i odravanje Proizvodnja i snabdijevanje elektrinom energijom Obrazovanje Transport, skladitenje i komunikacije Graevinarstvo Poljoprivreda i umarstvo Zdravstvo i socijalni rad Ostale drutvene, socijalne i osobne uslune aktivnosti Hoteli i restorani

Broj uposlenih u 2006 2.401 1.060 800 625 567 280 260 196 170 165 140

Izvor podataka: Federalni zavod za statistiku i procjene opinskih slubi (Strategija razvoja opine Kakanj 2007-2017. godine, str.27)

Najvei broj kakanjskih radnika zaposlen je u segmentu vaenja ruda i kamena, i to ukupno 2.401 radnik ili 35,02% od ukupnog broja zaposlenih, potom slijedi preraivaka industrija sa 1.060

8

Bosna-S Consulting

zaposlenih ili 15,46%, trgovina na veliko i malo 800 radnika ili 11,66%, a u segmentu ribarstva u Kaknju nema nijednog evidentiranog zaposlenika. U sljedeoj tabeli dati su podaci o broju zaposlenih u 2006. godini po privrednim subjektima u opini Kakanj, klasificiran po Zakonu o standardnoj klasifikaciji djelatnosti.

1.3. Infrastruktura KakanjPutna infrastruktura: Opina Kakanj ima povoljan geoprometni poloaj, s obzirom da kroz njen teritorij prolazi magistralni put M 17 preko kojeg se odvija najvei dio saobraaja na pravcu sjever-jug. injenica da e postojeom trasom magistralnog puta M 17 prolaziti koridor Vc, stanovnicima opine Kakanj i privredi Kaknja daje komparativne prednosti u odnosu na susjedna okruenja. Opina Kakanj ima razvijenu mreu regionalnih, lokalnih i nekategorisanih putnih pravaca. Naredna tabela prikazuje duine cesta po kategorijama unutar opine.Tabela 2: Putevi u opini Kakanj

Vrsta puta Magistralni put Regionalni put Lokalni put Ukupno

Asfalt (km) 20,6 19,4 128,0 168,0

Makadam (km) 0,0 29,5 41,5 71,0

Ukupno 20,6 48,9 169,5 239,0

Izvor podataka: Zavod za planiranje i izgradnju opine Kakanj (Strategija razvoja opine Kakanj 2007-2017. godine, str.20)

eljeznika infrastruktura: Paralelno sa magistralnim putem prua se i eljeznika pruga Ploe Bosanski amac. Prva pruga koja je prolazila kroz Kakanj bila je pruga Bosanski Brod Sarajevo izgraena 1882. godine i prvenstveno je sluila za transport uglja, eljeza, drveta i ostalih prirodnih bogatstava. Pruga uskog kolosijeka 1947. godine zamijenjena je prugom normalnog kolosijeka. Neto kasnije postavljeni su i industrijski kolosijeci do Rudnika, Nove separacije i Termoelektrane. Danas industrijske kolosijeke posjeduju velika preduzea kao to su Rudnik, Termoelektrana i Tvornica cementa.

9

Bosna-S Consulting

1.4. Opi ekonomski pokazatelji KakanjBruto domai proizvod (BDP) za opinu Kakanj u 2006. godini iznosio je 157.246.000 KM, odnosno 3.574 KM po stanovniku. Rudarstvo, odnosno eksploatacija leita mrkog uglja kao i proizvodnja elektrine energije smatraju se osnovnim djelatnostima u opini Kakanj. Uee rudarstva i proizvodnje elektrine energije u BDP-u je preko 45 %. U Rudniku mrkog uglja Kakanj zaposleno je oko 2.250 radnika. Od ostalih djelatnosti razvijena je preraivaka industrija, graevinarstvo, trgovina na veliko i malo te saobraaj i veze. U oblasti poduzetnitva u opini Kakanj razvijene su djelatnosti kao to su trgovina i ugostiteljstvo, te saobraaj i veze. Zanatske i graevinske usluge su slabo razvijene, a posebno su slabo razvijene usluge u pogledu finansija, obrazovanja i zdravstvene zatite. 3 U narednoj tabeli dat je prikaz zaposlenih po sektorima. Veliko uee primarnog sektora u strukturi prihoda i zaposlenosti, kao i mali udio tercijarnog sektora, pokazatelj je nedovoljne ekonomske razvijenosti.Tabela 3: Zaposlenost po sektorima

Najvei prihodi u 2006. godini ostvareni su u proizvodnji elektrine energije, a potom u trgovini na veliko i malo, te u preraivakoj industriji. Primarni 4.374 4.325 Najvei gubici zabiljeeni su u trgovini na veliko i Sekundarni 1.519 1.484 4 malo i u preraivakoj industriji. U tabeli 4 Tercijarni 1.087 1.047 prikazani su podaci o ukupnim prihodima, ukupnoj Ukupno 6.980 6.859 dobiti i gubicima koji su ostvareni u pojedinim Izvor podataka: Federalni zavod za statistiku i procjene djelatnostima u opini Kakanj. opinskih slubi (Strategija razvoja opine Kakanj 2007Strategija razvoja opine Kakanj 2007-2017. 2017. godine, str.29) indicira da trenutno poslovno okruenje u opini Kakanj ne prua potrebne uvjete za efikasno funkcioniranje trino orijentirane privrede, osloboene od nelojalne konkurencije, te da postoji mali broj firmi i preduzea. Postoji infrastruktura finansijskih institucija koja podrava razvoj privrede. Meutim, ne postoji pomo u zapoinjanju vlastitog biznisa i razvoja malih i srednjih preduzea, osim od strane mikrokreditnih organizacija koje daju kredite sa visokim kamatama.Sektor Broj uposlenih 2005. Broj uposlenih 2006. Tabela 4: Prihodi i gubici po sektorima djelatnosti Uee u Ukupan ukupnom Vrsta djelatnosti prihod prihodu ( KM ) (%) Poljoprivreda i umarstvo Rudarstvo Proizvodnja elektrine energije Graevinarstvo, ugostiteljstvo, zdravstvo i ostale djelatnosti Trgovina na veliko i malo Preraivaka industrija Saobraaj i veze Ukupno 1.725.238 61.306.868 189.457.872 0,32 11,18 34,54 2.553.843 41.000.000 7,47 11,70 281.240 12,60 Uee u ukupnoj dobiti (%)

Ukupna dobit (KM

Ukupan gubitak ( KM ) 205.949 4.000 293.000

Uee u ukupnom gubitku (%) 9,20 0,17 13,10

108.197.912 100.240.772 46.635.779 548.564.441

19,72 18,27 8,50 100,00 18.111.998 1.159.704 21.825.5455 83,00 5,30 100,00

609.000 476.798 366.731 2.236.718

27,20 21,34 16,39 100,00

Izvor podataka: Opinska sluba za privredu, urbanizam i inspekcije (Strategija razvoja opine Kakanj 2007-2017. godine, str.32)

3 4

Ibid., strana 29. Ibid., strana 32.

10

Bosna-S Consulting

Tabela 5: Ostvarene investicije u nova stalna sredstva po namjeni ulaganja i tehnikoj strukturi za Zeniko-dobojski kanton u 2006. godini 000 KM Materijalna stalna sredstva Namjena ulaganja Ukupno Graevinski radovi 95.502 1.188 1.018 21.617 2.758 17.976 Strojevi, oprema i transportna sredstva 122.415 613 8.904 59.970 8.166 5.560 Ostala materijalna stalna sredstva 3.023 208 139 Nematerijalna stalna sredstva 4.886 10 1.721 1.080 60 86

Trokovi prijenosa vlasnitva zemljita

Ukupno Poljoprivreda, lov i umarstvo Ribarstvo Rudarstvo Preraivaka industrija Snabdijevanje elektrinom energijom Graevinarstvo Trgovina na malo i veliko; popravak motornih vozila i motocikla, predmeta za vlastitu upotrebu i domainstvo Ugostiteljstvo Prijevoz, skladitenje i veze Finansijsko posredovanje Poslovanje nekretninama Javna uprava i odbrana Obrazovanje Zdravstvena i socijalna zatita Ostale javne, drutvene, socijalne i vlastite uslune djelatnosti Poljoprivredna gazdinstva

226.622 2.038 11.644 83.181 10.985 23.626

798 19 375 5

41.687

26.511

13.547

3

1.270

357

304 17.841 3.351 6.852 5.498 1905 6.067 5.309 6.336

41 8.536 2.048 2.666 2.987 393 1.807 4.111 1.844

263 9.169 922 4.091 2.464 1.512 4.255 1.138 1.842

21 2 2.651

78 380 96 41 4 59 -

37 5 -

Izvor podataka: Federalni zavod za statistiku (2007)

Poljoprivreda i stoarstvo: Razvojne mogunosti opine se oituju u povoljnim klimatskim uvjetima, te odgovarajuem kvalitetu zemljita koje je pogodno za proizvodnju voa i povra. Meutim, prepreku razvoju organizirane poljoprivredne proizvodnje predstavlja isparanost poljoprivrednog zemljita i meusobna odvojenost parcela u privatnom vlasnitvu, te nedostatak mehanizacije. Takoer, oteavajui faktor za razvoj poljoprivrede predstavljaju rudarski radovi i velike degradirane povrine kao posljedica eksploatacije uglja. Na podruju opine postoje mogunosti za razvoj voarstva kroz revitalizaciju postojeih i izgradnju novih vonjaka plantanog tipa, te povezivanje s postojeim otkupnim, preraivakim i proizvodnim kapacitetima na podruju Zeniko-dobojskog kantona i cijele BiH. Naroito su znaajne mogunosti za razvoj stoarstva, s posebnim osvrtom na intenzivniji razvoj ovarstva i govedarstva. Osim toga pruaju se mogunosti i za razvoj ribogojstva, pelarstva i ljekovitog bilja, to je vrlo traeno, naroito u gradovima. Prodaja meda, ribe i slino vrlo pozitivno utjee na ekonomski razvoj ovog podruja. Ne samo to omoguava porodicama i naseljenim mjestima da imaju dobre uvjete za ivot, ve dodatno i mnogo utjee na turizam. Organiziran pristup i realizacija ekonomski odrivih projekata (organiziran otkup mlijeka, podizanje vonjaka, zasada jagode, maline i sl.) kao i tendencija rasta malog i srednjeg biznisa, dodatni su pokazatelji koji govore o postojanju inicijative u ovoj oblasti u lokalnoj zajednici. Zbog nedovoljne koliine poljoprivrednog zemljita, u opini Kakanj nije tako intenzivna poljoprivredna proizvodnja. Iz uporedbe proizvodnje pojedinih poljoprivrednih kultura u 1995. godini i

11

Bosna-S Consulting

2006. godini, uoljivo je da je intenzivnija poljoprivredna proizvodnja bila 1995. godine nego 2006. 5 godine . Reljef, klima, ali i kvalitet zemljita opine Kakanj pogodni su za intenzivno bavljenje stoarstvom. U opini Kakanj u pogledu razvoja stoarstva nije se mnogo postiglo da bi se u dovoljnoj mjeri iskoristili potencijali koji postoje za razvoj stoarstva. umarstvo: Od ukupne povrine opine Kakanj na ume otpada 22 547,81 ha ili 60 %. Na dravne ume otpada 18.085,91 ha ili 80% od ukupnih uma na podruju opine Kakanj, dok na individualne (privatne) otpada 4 461,90 ili 20%. Procjenjuje se da opina raspolae sa 3.457.739 kubnih metara 3 drvne mase, to po stanovniku opine iznosi 78 m . Po ovom pokazatelju opina je ispod prosjeka BiH 3 (84,9 m po stanovniku), ali je ipak vea u odnosu na ostale opine u regiji. Ukupna povrina umskih podruja u opini Kakanj prema podacima iz katastra prostire se na povrini 3 od 22.547 ha. Drvne zalihe u umama sa dravnim vlasnitvom se procjenjuju na 3.457 739 m , od ega 62 % su zalihe liara, 38 % su zalihe etinara. Procjena godinjeg prirasta drvne mase u umama 3 3 sa dravnim vlasnitvom za liare je 54.739 m , a za etinare 48.313 m . Ukupna prodaja trupaca 3 liara na podruju opine Kakanj je 3.400 m , a prodaja liara van podruja opine Kakanj iznosi 3 3 11.904 m . Ukupna prodaja trupaca etinara na podruju opine Kakanj je 2.400 m , a prodaja trupaca 36 etinara van podruja opine Kakanj 14 625 m . Trenutno ne raspolaemo podacima o koritenju sekundarnih umskih proizvoda na podruju opine.

5 6

Strategija razvoja opine Kakanj 2007-2017. godine, strana.16. Ibid, strana 19.

12

Bosna-S Consulting

1.5. Ope geografske i topografske karakteristike opine Vare(podaci preuzeti iz Strategije razvoja opine Vare):

Osnovni podaci: Opina Vare je smjetena u Zeniko-dobojskom Kantonu, u njegovom jugoistonom dijelu. Granine opine su Breza (duina granice 12 km), Visoko (7km), Kakanj (17 km), Zavidovii (11 km), Olovo (34 km), i Ilija (19 km). Granica s opinom Ilija je ujedno i granica sa Sarajevskim kantonom. Povrina opine iznosi 390 km2. Reljef i graa: Opina je smjetena u brdskoplaninskom predjelu i prostorno obuhvata planinu Zvijezdu i njene padine, te jo nekoliko uzvisina (Budoeljska planina, Perun i dr.). Najnia taka opine je na 405 n/m (ue rijeke Tribije u Krivaju), a najvia 1.472 n/m (Karasovina, na brdu Perun). Najvii vrh Zvijezde visine je 1.349 m. Izmeu 405 i 800 n/m lei oko 35% povrine opine, a iznad 800 n/m 65%. Na podruju opine pojavljuju se sedimenti iz vie geolokih razdoblja, koji su u tektonskom smislu dosta oteeni (rasjedi, bore, pukotine). Du ovih oteenja pojavile su se duboke kotline rijeka Stavnje, Male rijeke, Tribije, Bukovice i Dubotice. Reljef opine Vare je naruen ruditima i jalovinskim deponijama, kao posljedica eksploatacije rudnih bogatstava. Sanacija ovih kopova i jalovita je nuna s ekolokog stajalita, odnosno zatite ireg prostora BiH od utjecaja rudnikih otpadnih voda. Klimatske karakteristike: Opina Vare pripada umjereno-kontinentalnom planinskom klimatskom pojasu, koji ima hladnu zimu i umjereno toplo ljeto s neznatnim kolebanjem temperature. U pravilu, jesen je toplija od proljea. Karakteristina je pojava temperaturnih inverzija u zatvorenim kotlinama (Tribija, Ponikva). U Hidrometeorolokom zavodu Federacije BiH nema podataka o mikroklimi za opinu Vare, odnosno za prostor planine Zvijezde, to moe utjecati na odluke vezane za izradu stratekog plana razvoja opine. Prometna povezanost: Opina je s okruenjem povezana cestovnom i eljeznikom mreom. eljeznikom prugom Drokovac Podlugovi vezana je na pravac Ploe Sarajevo Doboj i dalje. Regionalnom cestom R 444 Vare Podlugovi vezana je sa magistralnim pravcem Sarajevo Zenica, a njezinim kracima R 444a Vare Podkamensko sa Tuzlom i Zavidoviima i Vare Kopjari Kraljeva Sutjeska sa opinom Kakanj. Udaljenost od glavnih centara iznosi: 46 km od Sarajeva, 74 km od Zenice i 85 km od Tuzle. Vegetacija: Po sastavu vegetacije, biljni pokrov opine Vare se sastoji od visokih crnogorinih i bjelogorinih uma raznolikog sastava, niskih bjelogorinih degradiranih uma bukve i hrasta, panjaka, livada, oranica i vonjaka. Pojava movarnog zemljita i tresetita, karakteristina je u crnogorinim umama planine Zvijezde, te na livadama oko rijeka Blae i Tribije. U obilju umskih i livadskih povrina, na prostoru opine raste raznovrsno ljekovito bilje i gljive. Vode: Rijeke s prostora opine Vare pripadaju slivu rijeke Bosne. Mnogobrojni potoci, slijevajui se s planine Zvijezde, ine glavne vodotoke koji kroz duboke kotline odvode te vode posredno i neposredno u rijeku Bosnu. Glavni vodotoci su: rijeka Stavnja s pritocima Mala rijeka i alja utjee u rijeku Bosnu na prostoru opine Ilija; rijeka Bukovica s pritokom Boroviki potok utjee u rijeku Trstionicu na prostoru opine Kakanj; rijeka Dubotica utjee u rijeku Krivaju na prostoru opine Olovo; rijeka Tribija s pritokom Vijaicom, utjee u rijeku Krivaju (jedini vodotok iji se kompletan sliv

13

Bosna-S Consulting

nalazi na podruju opine Vare); rijeka Oevija utjee u rijeku Krivaju na prostoru opine Olovo; rijeka Misoa sa pritokom Blaom utjee u rijeku Bosnu na prostoru opine Ilija. Prostor opine obiluje velikim kapacitetima izvorita pitke vode (Mala rijeka, Oevija, Stavnja, Bukovica, Misoa). Zbog karakteristika geoloke grae, ponegdje se javljaju izvori tople vode (Oevija, Kamenolom) i izvori mineralne vode (Okruglica, Dabravine). Izvori tople vode bi mogli biti vaan turistiki potencijal. Jo jedna specifinost prostora opine Vare su umjetna jezera stvorena ili eksploatacijom rude ili odlaganjem jalovine. Takva jezera se nalaze na dnevnom kopu "Smreka" (povrine cca 120 ha), jalovitu "Veovaa" (cca 30 ha) i jalovitu "Mala rijeka" (cca 20 ha). Ovi, sluajno stvoreni resursi, mogu se korisno upotrijebiti za uzgoj ribe i vana su ekoloka stanita. Ekologija: Opina Vare ima zdravu i ekoloki ouvanu prirodnu sredinu. Meutim, odreene pojave naruavaju ovu prirodnu ravnoteu. To se prvenstveno odnosi na dijelove opine naruene povrinskim kopovima, a dalje i na oteenja i sjeu uma na linijama razdvajanja, to je za posljedicu imalo suenje oteenih dijelova uma ija sanacija zbog miniranih terena jo uvijek nije izvrena. U toku rata dolazilo je i do obimnije sjee i devastacije privatnih uma. Podruje opine Vare oduvijek je imalo bogat i raznovrstan ivotinjski svijet. Podruje Lovnog gazdinstva Zvijezda Vare je izuzetno bogato divljai, a naroito plemenitom srneom divljai. Od ostale divljai zastupljeni su medvjed, vuk, divlja svinja, zec i dr. to predstavlja realnu osnovu za razvoj lovnog turizma. Poseban kvalitet prirodne sredine opine Vare ini obilje i raznovrsnost voda, koje se pojavljuju kao povrinski vodotoci, podzemne vode i jezerske vode. Kvalitetni dio vodnog potencijala su rijeke Stavnja, Misoa, Bukovica, Zvijezda, Mala rijeka, Dubotica, Tribija i dio Krivaje, koje su pogodne za uzgoj plemenite ribe (potona pastrmka), a vjetaka jezera u Maloj rijeci i Smreci i za uzgoj ostalih vrsta ribe. Vea izvorita pitke vode Oevija i Mrestilite, takoer, su vaan resurs prirodne sredine i kao takvog ga treba sauvati. I pored primjera koji naruavaju prirodnu sredinu, raznovrsnost i bogatstvo uma, rijeka, te flore i faune, uz sloenost reljefne strukture, daju prostoru opine Vare potrebne pretpostavke za zdrav ivot i sve preduvjete za razvoj turizma, baziranog na prirodnim vrijednostima i sportskim aktivnostima, ukljuujui biciklizam, uspinjanje, kao i lov, ribolov i ostale rekreativne djelatnosti.

14

Bosna-S Consulting

1.6. Stanovnitvo VarePosljednji popis stanovnitva u bivoj Jugoslaviji raen je 1991.godine. Prema tom popisu opina Vare imala je ukupno 22.203 stanovnika. Ratna dejstva, kao i posljedice ratnih dogaanja, totalno su izmijenila demografsku sliku opine Vare, kako po broju stanovnika tako i po drugim vanim karakteristikama.Tabela 6. Prikaz stanovnitva po starosnoj strukturi Godina 1991. 2003. Ukupno 22.203 = 100 10.094 = 100 0-14 god. 4.911 (22,12%) 1.260 (12,5%) 15-65 god. 15.573 (70,14% 6.864 (68%) preko 65 god. 1.719 (7,74%) 1.970 (19,5%)

Izvor podataka: Sluba za drutvene djelatnosti i BIZ; podaci iz MZ; popis stanovnitva iz 1991. godine

Izraena je nepovoljna starosna struktura stanovnitva, to se posebno oituje u velikoj zastupljenosti radno neaktivnog stanovnitva (preko 65 godina) u odnosu na grupu 0-14 godina, koja u budunosti treba postati nositelj radnih aktivnosti. Trite rada: Broj radno sposobnog stanovnitva (15-65 godina) od 6.864 lica ili 68% ukupnog broja stanovnika daleko premauje mogunost zapoljavanja koje nudi postojee gospodarstvo. Osiguranje posla za sve stanovnike kao i potencijalne povratnike je najvaniji preduvjet za opstanak i budunost opine. Prema podacima Zavoda za zapoljavanje, istom se radi traenja posla prijavilo 1.230 osoba.Tabela 7. Kvalifikaciona struktura osoba prijavljenih na Zavod za zapoljavanje

VSS 8

VS 8

SSS 253

NSS 11

VKV 15

KV 445

PKV 37

NKV 453

UKUPNO 1.230

Izvor podataka: Zavod za zapoljavanje Vare

U okviru SSS posao trai 69 ekonomskih tehniara, 58 maturanata gimnazije, 45 mainskih tehniara, 19 rudarskih tehniara. Kod kvalificiranih radnika najee prijavljena zanimanja su: prodava 81, metalostrugar 48, bravar 46, automehaniar 34, voza 25, elektromehaniar 22.Tabela 8. Pregled zaposlenosti na dan 31.12.2002. godine NAZIV SUBJEKTA PRIVATIZIRANA PREDUZEA NEPRIVATIZIRANA PREDUZEA PRIVATNA PREDUZEA JAVNA PREDUZEA JAVNE USTANOVE PRIVATNI SEKTOR-FIZIKA LICA OSTALO UKUPNO Izvor podataka: Sluba za gospodarstvo i financije UKUPAN BR. ZAPOSLENIH 417 1000 182 69 110 202 354 2334 na radu 246 727 182 69 110 202 354 1890 444 na ekanju 171 273 -

15

Bosna-S Consulting

1.7. Gospodarstvo/privreda VareRudarstvo: Rudarstvo je uvijek bilo veoma znaajno za opinu Vare. Kopanje ruda i njihova prerada je generacijama bilo osnovni nain privreivanja. Veliki zamah rudarstvo je dobilo izgradnjom visokih pei, krajem 19. vijeka, prvim peima za topljenje eljeznih ruda na itavom Balkanu. Trenutno rudnici su zatvoreni i vie se ne eksploatiu. Kamenolom krenjaka "Stijene" Vare je radio do 2000. godine, a nakon toga dio imovine i prava ovog preduzea uao je u mjeovito preduzee "BBM-Amfibolit". U sadanjem preduzeu pokrenut je steajni postupak. "BBM-Amfibolit" d.o.o. Vare preduzee je osnovano kao mjeovito sa veinskim stranim vlasnikom. Bavi se proizvodnjom kamenih agregata od krenjaka i eruptivnog kamena spilita za spravljanje betona i asfalta, kao i istraivanjem i eksperimentalnom proizvodnjom arhitektonskograevinskog kamena i jedino trenutno radi. umarstvo: Opina Vare spada u jednu od najumovitijih opina u BiH. Od ukupne povrine opine cca 77% otpada na ume i umsko zemljite. uma je jedan od najznaajnijih prirodnih resursa opine Vare. ume imaju proizvodnu, protuerozijsku, hidroloku, klimatsku i vienamjensku funkciju. Iz tih razloga je nuno svim umama, bez obzira na vlasnitvo, gospodariti na temeljima najnovijih dostignua nauke, umarske struke i prakse. ume su vaan rekreativni i turistiki potencijal, te bi se na taj nain trebale i vrednovati. Posljednjim ratnim razaranjima, osim tete na umama, poslovnim i stambenim objektima, mostovima i drugim proizvodnim objektima, unitena su i nestala brojna sredstva rada. umarska preduzea koja posluju na podruju opine Vare nisu u potpunosti izvrila sanaciju i rekonstrukciju unitenih objekata i sredstava rada, premda i sa trenutno raspoloivim sredstvima rada izvravaju planiranu proizvodnju. Stoarstvo: Zahvaljujui klimatskim pogodnostima i dugoj tradiciji, stoarstvo je najzastupljenija grana poljoprivredne proizvodnje na podruju ove opine. Uglavnom je usmjereno na zadovoljenje potreba u ishrani domainstva i kao dopunski izvor prihoda. Pelarstvo: Predstavlja jednu od rijetkih poljoprivrednih aktivnosti koja ne postavlja zahtjev za posjedovanjem zemljita. tovie, pelarstvo je sa poljoprivredom komplementarna djelatnost, jer je prisustvo pelinjaka poeljno u blizini poljoprivrednih gospodarstava. Prostor pod biljnim pokrovom ivotno je i radno stanite pela. Zeleni pokrov na podruju opine Vare veoma je bogat medonosnim biljkama to nudi izdanu prirodnu osnovu za proizvodnju pelinjih proizvoda. Podruje opine Vare spada u podruje sa izvanredno povoljnim uvjetima za razvoj i unapreenje pelarske proizvodnje. Ovakva konstatacija je utemeljena na sljedeim injenicama: klima je veoma povoljna i omoguava aktivno pelarenje osam mjeseci u godini, zimski period omoguava prezimljavanje pela na otvorenim prostorima, ime se ne javljaju velike potrebe za posebnim zatvorenim zimovnicama. Ratarsko-povrtlarska proizvodnja: Prirodne karakteristike opine Vare omoguavaju proizvodnju ratarsko-povrtlarskih kultura, kako u pogledu merkantilne, tako i u pogledu sjemenske proizvodnje. Trenutno se povrtno bilje sije samo za vlastite potrebe u domainstvu, a ako se i pojave trini vikovi, oni uglavnom idu na pijacu.

16

Bosna-S Consulting

1.8. Opi ekonomski pokazatelji VareEkonomija opine Vare u prijanjem razvoju bila je oslonjena na teku industriju, naroito na rudarstvo (eljezna ruda, barit i kamenolom uglavnom za potrebe eljezare), eljezaru, livnicu i metaloprivredu. Razvoj je, takoer, bio oslonjen na umarstvo (eksploatacija ume) i finalnu preradu drveta (rezana graa, otvori i dr.). Metalna industrija je uglavnom imala osiguran posao u okviru sistema u kojima je djelovala (RMK, "Zrak", "Energoinvest"), tako da je borba za trite bila na niskom stepenu. To je karakteristino i za drvnu industriju koja je djelovala u okviru "ipada" i za graevinarstvo koje je djelovalo u okviru "Vranice". Poljoprivredna proizvodnja je bila na niskom stepenu razvoja (stihijsko stoarstvo i dio poljoprivredne proizvodnje uglavnom za vlastite potrebe). Preduzee "Snaga", inae nosilac razvoja poljoprivredne proizvodnje, uglavnom se bavilo trgovinom u okviru sistema UPI-ja. U prijeratnom periodu zaposlenost je iznosila i do 31,22% (6.933 zaposlena, od ega 6.342 u privredi, a 591 u vanprivredi). Na privatni sektor je u tom periodu otpadao zanemariv dio i to uglavnom na autoprijevoznike, s veoma malo zanatskih i ugostiteljskih radnji. Sadanje ekonomsko stanje na podruju opine Vare: S obzirom na to da su se raspali veliki ekonomski sistemi, u okviru kojih je veinom djelovala privreda opine Vare, u potpunosti je prestala eksploatacija ruda i proizvodnja eljeza; obustavljena je finalna privreda drveta u okviru DI "Zvijezda", a trgovako preduzee "Snaga" i ugostiteljsko preduzee "Perun" prestaju s radom. Metaloprerada u Mehanikoj radionici i "Zraku" faktiki ne postoji, dok Tvornica rezervnih dijelova (TRD) radi sa smanjenim kapacitetima i uglavnom je orijentirana na iznalaenje poslova izvan Varea. Eksploatacija kamena je podignuta na znaajniji nivo zahvaljujui privatnom poduzetnitvu, odnosno privatizaciji bivih firmi "Amfibolit" i "Kamenolom". Eksploatacija ume je zadrala trend razvoja zahvaljujui trinim okolnostima (poveane potrebe za sirovinom), ali se sirovina uglavnom izvozi izvan Varea.

17

2. Ocjena kulturno-historijske batine i prirodnihvrijednosti opina Vare i Kakanj u kontekstu potencijala za razvoj turizma

Bosna-S Consulting

Na podruju opina Kakanj i Vare se nalaze brojni kulturno-historijski spomenici, od kojih je 8 proglaeno nacionalnim spomenicima od strane Komisije/Povjerenstva za ouvanje nacionalnih spomenika. Tri se nalaze na podruju vareke opine, a preostalih pet na podruju opine Kakanj, tanije u Kraljevoj Sutjesci. Ocjena stanja kulturno-historijskih vrijednosti je uzela u obzir pravni status spomenika, njihovu lokaciju, opis trenutnog stanja, znaaj za ouvanje kulturno-historijskog bogatstva, trenutne i planirane aktivnosti na ouvanju spomenika, trenutne i planirane aktivnosti na razvoju turizma vezano za spomenik, kao i ocjenu potencijala za turistiku ponudu. Na osnovu toga su date preporuke za aktivnosti, koje se trebaju poduzeti u cilju ouvanja spomenika i razvoja turistike ponude. Ocijenjen je turistiki potencijal za svaki spomenik zasebno, uzimajui u obzir njegovu atraktivnost, pristupanost (koliko je lako doi do spomenika), pratee turistike objekte (info punktove, suvenirnice, kafie, restorane, smjetaj), promociju, blizinu ostalih turistikih atrakcija i privatno poduzetnitvo vezano za turizam u podruju u kojem se nalazi spomenik. Sve ocjene su unesene u tabelu 9. Iz ocjene se moe vidjeti trenutni potencijal spomenika, kao i njihov predvieni potencijal u budunosti, ukoliko budu ispunjeni rezultati predvieni ovim projektom. Razlika izmeu trenutnog i mogueg potencijala u veini sluajeva je dosta velika, to pokazuje da se dosta toga moe uraditi kako bi se ovi spomenici uinili atraktivnijim za razvoj turizma, a samim tim i ouvali. Takoer se moe primijetiti da steci, koji su karakteristini za podruje Bosne i Hercegovine, nisu dovoljno zatieni niti promovirani, s obzirom na njihov znaaj. U narednoj tabeli se na jednom mjestu mogu vidjeti ocjene kulturno-historijskih spomenika date na osnovu njihovog turistikog potencijala. Ocjene su prikazane skalom od jedan do deset, gdje je jedan najmanja, a deset najvea ocjena. Trenutna ocjena je data na osnovu sadanjeg stanja, a mogua na osnovu potencijala koji bi spomenik mogao dostii u budunosti, ukoliko se ostvare rezultati planirani ovim projektom. Za ukupnu i potencijalnu ukupnu ocjenu su osmiljeni koeficijenti u vrijednost od 0.5 do 1, kako bi se u ocjeni izrazila ona odlija, koja su najvanija za turistiki potencijal kulturno-historijskih spomenika. Vrijednost ocjene za pojedini kriterij se mnoi koeficijentom koji je kriteriju dodijeljen po vanosti, i na taj nain se dobije ukupna vrijednost koja daje realnu sliku potencijala svakog pojedinanog spomenika. Za ukupnu ocjenu atraktivnosti spomenika je dodijeljen koeficijent 1; prateim turistikim objektima 0,9; pristupanosti 0,8; promociji 0,7; ostalim turistikim atrakcijama 0,6; i privatnom poduzetnitvu 0,5.

19

Bosna-S Consulting

Tabela 9. Ocjena stanja kulturno-historijskih vrijednosti u kontekstu turistike ponude Kulturno-historijski spomeniciAtraktivnost (1) Trenutna Mogua Pratei turistiki objekti (0,9) Trenutna Mogua Pristupanost (0,8) Trenutna Mogua Promocija (0,7) Trenutna Mogua Ostale turistike atrakcije (0,6) Trenutna Mogua Privatno poduzetnitvo (0,5) Trenutna Mogua

Ukupna ocjenaMogua Trenutn a

Srednjovjekovni kraljevski grad Bobovac Graditeljska cjelina upna crkva u Vareu Arheoloko podruje Dabravine Nekropole steaka na lokalitetu sela Budoelje Jednoluni stari kameni most na rijeci Stavnji u Vareu Damija u selu Karii Ambijentalna ruralna cjelina Vijaka Ambijentalna sredina Oevlje Grobna kapela na Stogiu, Vare Srpska pravoslavna crkva sa ikonama i ikonostasima iz XIX stoljea Objekti starije tradicionalne stambene arhitekture Vare Rimokatolika crkva Sv. Preobraenja u Gornjoj Borovici Industrijsko naslijee sa prateim objektima u Vareu Franjevaki samostan i crkva Sv. Ive Krstitelja Arheoloko podruje Vladarski dvor iz 14. i 15. stoljea Dvor Grgurevo Pokretno dobro zbirka od 22 inkunabule Damija u Kraljevoj Sutjesci Kua Ive Duspera Mlae neolitsko naselje Obre kod atia Srednjovjekovne nekropole Donja Zgoa Zgrada Turskog suda u Donjem Kaknju

9 7 3

10 7 4

1 5 1

10 10 4

4 9 7

9 10 7

2 1 1

10 10 4

9 8 4

10 10 4

3 3 1

10 10 4

21,4 25,7 13,1

44,2 42 20,4

5

6

1

4

7

7

1

5

4

4

1

7

15,1

24,6

3 4 4 4 3

6 4 4 7 3

5 1 1 1 5

10 4 5 5 10

9 5 6 6 9

10 8 6 6 9

1 1 3 2 1

4 3 7 7 3

9 6 5 5 9

10 6 6 6 10

2 1 2 1 1

2 4 10 10 4

21,8 13,7 15,8 14,6 21,3

32,8 21,7 26,8 29,8 29,3

Vare

4

4

5

10

9

9

1

9

9

10

3

4

23,3

34,5

4

7

5

10

9

9

1

10

9

10

3

10

23,3

41,2

4

4

1

5

5

5

1

6

6

6

1

4

13,7

22,3

3 8

4 9

5 4

10 10

5 10

5 10

1 5

6 10

9 9

10 10

3 4

10 10

19,1 30,5

32,2 44

5 5

7 7

4 4

10 10

10 10

10 10

5 5

10 10

9 9

10 10

4 4

10 10

27,5 27,5

42 42

Kakanj

6 4 4

6 4 7

4 4 4

10 10 10

10 10 8

10 10 8

5 2 2

10 10 8

9 9 9

10 10 10

4 4 4

10 10 10

28,5 24,4 22,8

41 39 39

3

4

1

4

7

7

1

5

4

4

1

4

13,1

21,1

5 3

8 5

1 1

4 4

7 5

8 10

2 1

7 4

3 3

3 3

1 1

7 4

15,2 10,9

28,2 23,2

20

Bosna-S Consulting

2.1. Kulturno historijski spomenici na podruju Opine VareA) SREDNJOVJEKOVNI KRALJEVSKI GRAD BOBOVACPravni status Historijsko podruje srednjovjekovni kraljevski grad Bobovac je proglaen nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine na osnovu odluke Komisije/Povjerenstva za ouvanje nacionalnih spomenika 06. novembra 2002. godine (br. 01277/02), te se na ovaj spomenik primjenjuju mjere zatitite i rehabilitacije utvrene Zakonom o provedbi odluka Komisije/Povjerenstva za zatitu nacionalnih spomenika. Ovoj odluci je prethodila zatita srednjovjekovnog grada Bobovca na osnovu zakonske odredbe, rjeenja odnosno Zemaljskog zavoda za zatitu spomenika kulture (br.02-856/1 od 27.11.1959) kao spomenika kulture Bosne i Slika 1. Kapela na Bobovcu Hercegovine. Bobovac je takoer bio upisan na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, 11.03.1998. godine. Lokacija Podruje se nalazi na k.. br. 378/1, k.o. Mijakovii, opina Vare, Federacija Bosne i Hercegovine. Podignut je iznad utoka Mijakovske rijeke u Bukovicu, na junim obroncima planinskih masiva Dragovskih i Mijakovskih poljica. Gradu se moe prii iz dva smjera, od Kraljeve Sutjeske ili od Varea. Opis 2 Historijsko podruje Srednjovjekovni kraljevski grad Bobovac se nalazi na povrini od oko 7000 m . Sastojao se od gradskih bedema, kompleksa kraljevskog dvora, koji je ujedno imao funkciju akropole citadele; glavne ulice; kompleksa sakralnih i prateih objekata na Crkvici; malog trga ispred crkve sa cisternom u sredini; stambenog naselja unutar bedema - oko glavne kapije i na padinama Visa; manjeg naselja (predgraa) na jugozapadnim padinama Bobovake kose - izvan gradskih bedema; posebnog naselja (podgraa) ispred sjeverne kapije Bobovca, tzv. Grad, koji je u osnovi imao trgovako - zanatski karakter. Bobovac je, po svim svojim komponentama, izrazit primjer jedne 7 specifino srednjovjekovne urbane aglomeracije, karakteristine za cijelu kontinentalnu Evropu. Znaaj za ouvanje kulturno historijskog bogatstva Srednjovjekovni kraljevski grad Bobovac ima veliku historijsku vrijednost. Kao kraljevsko sjedite bio je administrativno - vojni centar bosanske drave, a u njemu se uvala bosanska kraljevska kruna. Tu su sahranjeni bosanski kraljevi Ostoja, Tvrtko II i Stjepan Toma. Stari grad Bobovac je bio jedan od najznaajnijih i najbolje utvrenih gradova srednjovjekovne Bosne. Kao stolno mjesto bosanskog bana Stjepana II Kotromania koji je poduzeo prve korake na njegovoj izgradnji neto prije polovine XIV stoljea, zatim bosanskih kraljeva od Tvrtka i do Tomaa, tj. do 1461. godine, Bobovac je bio 8 najznaajnije uporite bosanskog kraljevstva. Trenutno stanje podruja U periodu od 1960. do 1969. godine, na lokalitetu srednjovjekovnog grada Bobovca, vreni su sanacioni i konzervatorski radovi:78

Odluka o proglaenju Nacionalnim spomenikom, Komisija/Povjerenstvo za ouvanje nacionalnih spomenika Udruga Kraljevski grad Bobovac, http://www.bobovac.org/about.html, posjeena 7.juna 2008. godine

21

Bosna-S Consulting

-

Od 14.08 - 08.09.1960. godine izvrena konzervacija objekata Donjeg grada i cisterne na njemu U septembru 1961. konzervacija objekta dvora na Donjem gradu U septembru 1962. konzervacija objekata na Gornjem gradu i donona U septembru 1963. sanirani mauzolej i kula na Crkvici Od 20.08. do 03.10.1964. konzervacija dvora na Donjem gradu, crkve na Crkvici i donona Od 23.08. do 24.09.1965. konzervacija predvorja dvora, zgrade i podzida na Crkvici Od 09.08.1966. do 07.09. 1966. sanacija donona, palae i podzida na Crkvici Od 02.06.1967. do 13.10.1969. konzervacija brani-kule, kule na Visu, podzida na Crkvici

Radovima je rukovodio dr. Ivo Bojanovski, arheolog - konzervator Zavoda za zatitu spomenika kulture, a projekt za restauraciju grobne kapele izradio je arhitekta Aleksandar Ninkovi. U ljeto 2002. godine Zavod za zatitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea BiH pristupio je hitnim intervencijama na platou "Crkvice" sa Grobnom kapelom. Na kapeli su izmijenjeni prozori i vrata, popravljen krov i gromobran. Obrueni potporni zid ispred grobne kapele je prezidan i ojaan. Sanirani su istoni bedemi i fratarska kua. Sav iskopani arheoloki materijal, izuzev nekoliko teih kamenih spomenika iz grobne kapele, deponiran je u Zemaljskom muzeju. Na podruju Kraljevskog grada Bobovca danas se od gornjeg grada raspoznaju ostaci etvrtaste kule, sa temeljima crkve, a na grobnoj kapeli su izvreni restauratorski radovi, te radovi rekonstrukcije (koritenjem metoda analogije). Od donjeg grada se 9 raspoznaje dvorite i bunar. Podruje nije oteeno uslijed ratnih razaranja Podruje nije izloeno nikakvim specifinim rizicima Podruje je izloeno ubrzanom propadanju uslijed nedostatka redovnog odravanja. Trenutne i planirane aktivnosti na ouvanju spomenika U saradnji su udrugom Kraljevski grad Bobovac Zavod je 2007. godine zavrio izradu I faze programa revitalizacije Srednjovjekovnog kraljevskog grada Bobovca. I faza programa ukljuuje obnavljanje krovnog pokrivaa kapele, zatitne reetke za prozore i zatitnu ogradu ispred kapele. Zatim, ukljuuje radove na ostacima zidova franjevake palate (krune zidova) i ienje cisterne. Planiran je i novoprojektovani objekt nadstrenice uz anac, gdje e se takoer izraditi ograda i mobilijar (devet klupa i devet stolova). U okviru vanjskog ureenja se radi i projekt ureenja staze od Franjevake 10 palate do kule na Visu. Dalje faze investicionog programa nisu uraene. Trenutne i planirane aktivnosti na razvoju turizma u pogledu spomenika U sklopu projekta Tragovima Bosanskog kraljevstva fondacije Mozaik, opina Vare sprovodi akciju Svi putevi vode na Bobovac. U sklopu ove akcije e se urediti pristupni put staza od lokalnog puta Vare Dragovii do lokaliteta samog Bobovca, jer trenutno ne odgovara potrebama (dolasku organiziranih grupa turista, prebacivanju tehnike opreme za vrijeme manifestacija i sl. a gotovo je nemogue licima sa posebnim potrebama doi na lokalitet). Na regionalnom putu R-444 (lokalitet Bobovac i prilazni lokalni putevi) se postavlja vertikalna signalizacija. Realizacija projekta je planirana u periodu izmeu marta 2008. i januara 2009. godine. Do sada pokazana zainteresiranost za spomenik u smislu turistike ponude Nema statistikih podataka.

910

Komisija/Povjerenstvo za ouvanje nacionalnih spomenika Zavod za zatitu spomenika Federacije BiH

22

Bosna-S Consulting

Ocjena potencijala za pruanje turistike ponude Atraktivnost: Jedan od najatraktivnijih lokaliteta. Pristupanost: Pjeaka staza od Kraljeve Sutjeske, makadamski put iz Kraljeve Sutjeske i Varea. Postojanje pratee turistike infrastrukture: Na lokalitetu ne postoji. Promocija: U organizaciji Foruma ena Alternative Kakanj tampan je Turistiki vodi, Regija Centralna BiH, u kojem su opisani kulturno-historijski spomenici i prirodne znamenitosti, te date informacije o gastronomskoj i smjetajnoj ponudi kao i servisne informacije na podruju opine 11 Kakanj. Kreiran je i redovno se aurira on-line turistiki vodi. Turistika agencija Katarina iz Kraljeve Sutjeske nudi cjelodnevni izlet u Kraljevu Sutjesku u koji je ukljuena i etnja do Bobovca. U Meugorju organizacija Globtour nudi posjetu Kraljevoj Sutjesci, prilagoenu djeci kolskog uzrasta, a spominje ga i ZOI '84. u svojoj turistikoj ponudi. Ostale turistike atrakcije u blizini spomenika: Kraljeva Sutjeska sa Franjevakim samostanom, muzejom, bibliotekom i arheolokim podrujem vladarski dvor iz 14. i 15. vijeka. Netaknuta priroda u Vareu, domaa hrana, kulturno-historijski spomenici. Privatno poduzetnitvo u pogledu turizma: Lokalne udruge koje se bave seoskim turizmom u Vareu, fondacija Curia Bani u Kraljevoj Sutjesci, turistika agencija Katarina, Forum ena Alternative Kakanj.Tabela 10. Ocjena za Kraljevski grad Bobovac Ocjena Ocjena Elementi ocjene trenutno mogue Atraktivnost

9

10Ukupna ocjena trenutno* Ukupna ocjena mogue* 21.4 44.2

Pristupanost Pratei turistiki objekti Promocija Ostale turistike atrakcije Privatno poduzetnitvo

4 1 2 9 3

9 10 10 10 10

Preporuke za aktivnosti koji se trebaju poduzeti na ouvanju kulturno-historijskog spomenika Za sam nacionalni spomenik-podruje Kraljevskog grada Bobovca trenutno je pripremljena samo I faza investicionog programa. Kako bi se grad Bobovac sauvao i vremenom obnovio, potrebno je izraditi naredne faze investicionog programa ili studiju koja bi procijenila radove i sredstva potrebna za revitalizaciju ovog spomenika i osigurala da njegova obnova ide na planiran nain, u dogovoru sa Zavodom za zatitu spomenika. Grobnoj kapeli pokuati vratiti prvobitni izgled njene unutranjosti (npr. pripremiti replike nadgrobnih ploa ili ak, kad se za to steknu uvjeti, prenijeti predmete iz Zemaljskog muzeja na Bobovac i vratiti kosti kraljice Katarine) U meuvremenu, dok je glavna studija (ili master plan)u toku, mogu se obavljati manji zahvati na revitalizaciji npr. moe se izraditi studija za rekonstruiranje jedne od bobovakih kula, zidina ili drugih dijelova. Preporuke za aktivnosti koje se trebaju poduzeti u cilju razvoja turistike ponude Put za Bobovac iz pravca Varea i Kraljeve Sutjeske kojim mogu saobraati autobusi je preduvjet za razvoj turizma na ovom podruju. U okviru ovog projekta je izraena studija procjene trokova za poboljanje komunikacione infrastrukture za razvoj turizma na opinama Vare i Kakanj. Pored izgradnje i proirenja puta, potrebno je i napraviti parking za autobuse, toalete, kafe/suvenirnicu/info punkt. Ovi objekti bi trebali biti locirani to blie Bobovcu, ali van zatiene zone. Takoer, izraditi info panoe na kojima posjetioci mogu nai osnovne informacije o starom gradu. Kako bi se stvorila sredstva za isplatu ljudi koji bi bili zaposleni na svakodnevnom odravanju i uvanju11

Informacije dostupne na: www.turistickivodic-rcbih.com.

23

Bosna-S Consulting

starog grada Bobovca, i ostale trokove na ureenju lokaliteta, potrebno je uvesti naplatu za ulaz u sam grad. Kako bi se poboljala atraktivnost lokaliteta i obogatila ponuda, potrebno je urediti muzej sa replikama predmeta iz tog vremena. Promoviranje Bobovca kao turistike destinacije bi trebalo osigurati sredstva za njegovo odravanje.

24

Bosna-S Consulting

B) GRADITELJSKA CJELINA - UPNA CRKVA U VAREUPravni status Nacionalni spomenik. Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zatite i rehabilitacije utvrene Zakonom o provedbi odluka Komisije/Povjerenstva za zatitu nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (Slubene novine Federacije BiH, Slika 2 i 3. Nova i stara upna crkva u Vareu br. 2/02 i 27/02). Prethodno je rjeenjem Zavoda za zatitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea Bosne i Hercegovine br. UP I 637-3/62 objekt stavljen pod zatitu drave i upisan u registar naslijea pod rednim brojem 145. Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine upna crkva sv. Mihovila u Vareu je evidentirana i kategorisana kao objekt I kategorije. Istim Prostornim planom urbana cjelina Vare (crkva, ostaci stare urbane strukture) je kategorisana kao spomenik III kategorije. Lokacija Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.. 1134, 1135, 1136 i 1137, k.o. Vare, opina Vare, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina. Opis Naselje Vare se pod ovim imenom spominje u 16. stoljeu. Stara crkva je sagraena u prvim desetljeima 16. stoljea, svakako prije 1516. godine. Nekoliko puta je unitena u poarima. Nakon poara 1819. godine, ponovno je sagraena u istom obliku i istim mjerama. Crkva je izvorno imala manje zvono, smjeteno u samoj crkvi, a 1990 1991. godine dograen je drveni zvonik. Ispod poda Stare crkve nalaze se grobnice lanova hijerarhije Katolike crkve u BiH. Skulpture sv. Mihovila u glavnom oltaru i Blaene Djevice Marije u Gospinom oltaru nastale su u 18. stoljeu u Veneciji, a dvije slike sa lunim zavretkom i dio glavnog oltara u 17. stoljeu. Floralne dekoracije u svodu crkve su iz 1882. godine. Nova crkva sagraena je izmeu 1854. i 1869. godine, a proirena izmeu 1903. i 1906. prema projektu arhitekta Josipa pl. Vancaa. Nacionalni spomenik ini Stara crkva sv. Mihovila i Nova crkva sv. Mihovila Arkanela, sa pokretnom imovinom koju sainjavaju: u Staroj crkvi sv. Mihovila: glavni oltar posveen sv. Mihovilu, dva diptiha sa predstavama sv. Petra, sv. Grgura Velikog, sv. Franje i sv. Nikole, poboni oltar posveen Blaenoj Djevici Mariji, te 6 kandila; u Novoj crkvi sv. Mihovila: glavni oltar posveen sv. Mihovilu i dva sporedna oltara posveena 12 Blaenoj Djevici Mariji i sv. Anti, te reljefno izraene postaje Krinog puta. Znaaj za ouvanje kulturno-historijskog bogatstva Odluka je zasnovana na sljedeim kriterijima: Vremensko odreenje Historijska vrijednost itljivost (njihova nauna, obrazovna i dokumentarna vrijednost) Simbolika vrijednost Ambijentalna vrijednost Cjelovitost Trenutno stanje

12

Odluka o proglaenju Nacionalnim spomenikom, Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika

25

Bosna-S Consulting

Stara crkva: Stara crkva u Vareu je u dobrom graevinskom stanju; izuzetak ine pukotine na zidu desno od junih ulaznih vrata. Na objektu je primjetno manje djelovanje kapilarne vlage koja zasada ne ugroava objekt. Krov objekta je u dobrom stanju. Nova crkva: Objekt Nove crkve je u dobrom graevinskom stanju. U toku rata 1992 1995. godine crkva je pogoena jednom granatom, koja je otetila krov crkve sa istone strane. Tom prilikom je 13 probijen strop iznad prvog polja objekta. Oteenje je sanirano, ali jo uvijek vidljivo. Trenutne i planirane aktivnosti na ouvanju spomenika Prema podacima iz Zavoda za zatitu spomenika, projekt rekonstrukcije zvonika i restauracije crkve je u fazi izrade. Radove e finansirati Federalno ministarstvo kulture i sporta, Federalno ministarstvo prostornog ureenja i Vlada Zeniko-dobojskog kantona, iz sredstava transfera za obnovu kulturno14 historijskog naslijea. Rekonstruirat e se drveni zvonik. Trenutne i planirane aktivnosti na razvoju turizma u pogledu spomenika Spomenik e biti ukljuen u turistiku rutu. Do sada pokazana zainteresiranost za spomenik u smislu turistike ponude Nema podataka, pojedinane posjete. Ocjena potencijala za pruanje turistike ponude Atraktivnost: Veoma zanimljiva cjelina. Pristupanost: U centru Varea, pristupana. Postojanje prateih turistikih objekata/ponuda: info punkt Promocija: Trenutano nije zadovoljavajua. Ostale turistike atrakcije u blizini spomenika: Stara pravoslavna crkva, okolina Varea (priroda). Privatno poduzetnitvo u pogledu turizma: Seoska domainstva (Klari i Frani), lokalne udruge.Tabela 11. Ocjena za Graditeljsku cjelinu upna crkva u Vareu Ocjena Ocjena Elementi ocjene trenutno mogue Atraktivnost Pristupanost Pratei turistiki objekti Promocija Ostale turistike atrakcije Privatno poduzetnitvo

7 9 5 1 8 3

7 10 10 10 10 10

Ukupna ocjena trenutno* Ukupna ocjena mogue*

25.7 42

Preporuke za aktivnosti koji se trebaju poduzeti na ouvanju kulturno-historijskog spomenika Spomenik u dobrom stanju, postoje projekti rekonstrukcije i restauracije. Preporuke za aktivnosti koje se trebaju poduzeti u cilju razvoja turistike ponude Ukljuiti u rutu i na taj nain obogatiti ponudu i promovirati spomenik.

13 14

Zavod za zatitu spomenika Federacije BiH Zavod za zatitu spomenika Federacije BiH

26

Bosna-S Consulting

C) ARHEOLOKO PODRUJE DABRAVINE

Slika 4 i 5. Motivi u kamenu i ostaci zidova1

Pravni status Komisija/Povjerenstvo za ouvanje nacionalnih spomenika, na temelju lanka V stavak 4. Aneksa 8. Opeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i lanka 39. stavak 1. Poslovnika o radu Povjerenstva za ouvanje nacionalnih spomenika, na sjednici odranoj od 2. do 8. marta 2004. godine, donijelo je odluku da se arheoloko podruje - Dabravine sa ostacima iz bronanog doba i kasne antike proglaava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. U Prostornom planu Bosne i Hercegovine do 2000. godine dobro je bilo uvrteno u grupu spomenika I kategorije Lokacija Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata dio k.. 1516/1 (na najviem dijelu brda 2 Gradina, u tlocrtnoj povrini od 1200 m ), k.o. Dabravine, opina Vare, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina. Opis Breza je bila jedan od znaajnijih centara ilirskog plemena Desidijata ve od 2. stoljea prije nove ere i u njoj je bilo i najblie rimsko naselje. U pisanim izvorima podruje Breze spominje se poetkom nove ere. Bazilika u Dabravinama je sagraena krajem 5. i u prvoj polovici 6. stoljea i tipian je predstavnik kasnoantikih bazilika na tlu Bosne i Hercegovine. To je jednobrodna bazilika sa bogatim i klesarski vjeto izraenim dekorativnim motivima, uglavnom na kamenom namjetaju, koji su veinom kasnoantiki (motiv kria sa dva janjeta, vinova loza, riba, kapiteli ukraeni ivotinjskim glavama). Bazilika je unitena u provali Avara i Slavena krajem 6. ili poetkom 7. stoljea. Na lokalitetu Gradina pronaeni su ostaci prahistorijske keramike iz bronzanog doba, a ispod vrha je plato s ostacima temelja rimskih i kasnoantikih utvrda. Nacionalni spomenik ini arheoloko podruje - ostaci kasnoantike bazilike u Dabravinama i pokretno naslijee pronaeno na arheolokom podruju koje se nalazi u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu i Zaviajnom muzeju u Visokom, a koje je popisano u inventarnim knjigama 15 nalaza muzeja. Znaaj za ouvanje kulturno historijskog bogatstva Odluka je utemeljena na sljedeim kriterijima: Vremensko odreenje Historijska vrijednost

15

Odluka o proglaenju Nacionalnim spomenikom, Komisija/povjerenstvo za ouvanje nacionalnih spomenika

27

Bosna-S Consulting

Umjetnika i estetska vrijednost itljivost (dokumentarna, znanstvena, obrazovna vrijednost) Simbolika vrijednost Izvornost Jedinstvenost i reprezentativnost Trenutno stanje Godine 1891. metalurki inenjer Karl Fitzinger je vrio prva iskopavanja na lokalitetu. Otkrio je ostatke kasnoantike bazilike, ali ne u cijelosti. Arheoloki materijal je prenesen u prostorije Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu. Rezultate iskopavanja je objavio kustos Radimski 1892. godine u Glasniku Zemaljskog muzeja i u Wissenschaftlishe Mittheilungen aus Bosnien und der Hercegovina, II Band. Od 13. do 24. jula 1954. godine izvreno je reviziono iskopavanje, pod strunim nadzorom D. Sergejevskog. Reviziono iskopavanje je obuhvatilo samo objekt bazilike. Zatim su napravljene dvije sonde juno od bazilike i u jugoistonom kutu utvrde. Ispravljene su netonosti u prvobitnom planu 16 bazilike i otkrivena je piscina u sjevernoj prostoriji. Podruje arheolokog podruja Dabravine je zaputeno, najveim dijelom zatrpano zemljom i zaraslo u raslinje. Temeljni zidovi se samo mjestimino raspoznaju u dijelu narteksa. Na mjestu gdje je nekada stajala apsida vide se razasuti ostaci kamenja. Ostaci zidova su izloeni propadanju, a lokalitet je neobiljeen i zaputen. Pokretni arheoloki nalazi deponirani su u prostorijama Zemaljskog muzeja u 17 Sarajevu i Zaviajnog muzeja u Visokom. Trenutne i planirane aktivnosti na ouvanju spomenika Nema planiranih aktivnosti. Trenutne i planirane aktivnosti na razvoju turizma u pogledu spomenika Na samoj lokaciji e biti postavljena informativna tabla od strane Komisije/Povjerenstva za ouvanje nacionalnih spomenika. Do sada pokazana zainteresiranost za spomenik u smislu turistike ponude Nema podataka. Ocjena potencijala za pruanje turistike ponudeTabela 12. Ocjena za Arheoloko podruje Dabravine Ocjena Ocjena Elementi ocjene trenutno mogue Atraktivnost Pristupanost Pratei turistiki objekti Promocija Ostale turistike atrakcije Privatno poduzetnitvo

3 7 1 1 4 1

4 7 4 4 4 4


13.1 20.4

Preporuke za aktivnosti koji se trebaju poduzeti na ouvanju kulturno-historijskog spomenika Zatititi lokaciju od propadanja. Preporuke za aktivnosti koje se trebaju poduzeti u cilju razvoja turistike ponude Oznaiti i postaviti informativne table.1617

Komisija/Povjerenstvo za ouvanje nacionalnih spomenika Zavod za zatitu spomenika Federacije BiH

28

Bosna-S Consulting

D) NEKROPOLE STEAKA NA LOKALITETU SELA BUDOELJEPravni status: Nije evidentirano. Lokacija Selo Budoelj, opina Vare Opis 3 skupine nekropola steaka. U sredini sela, na Glavici, nalazi se prva nekropola sa 37 steaka (2 sljemenjaka i 35 sanduka). Jedan sljemenjak je ukraen motivima polumjeseca i predstave ovjeka i konja. Istono od prve nekropole, na oko 700 m se nalazi druga nekropola sa 21 stekom, od kojih je 5 sljemenjaka i 16 sanduka. Istono od druge nekropole, na oko 500 m, pokraj puta, nalazi se trea nekropola sa 13 steaka, od kojih su 4 sljemenjaka i 9 sanduka. Oni su osrednje klesani i ouvani. Steci su postavljeni u smjeru istok-zapad, a samo manji broj u smjeru sjever-jug. Dobro su obraeni 18 ali i znatno oteeni. Znaaj za ouvanje kulturno-historijskog bogatstva Steci su karakteristini za podruje BiH (mali broj nekropola se moe nai u Dalmaciji i Crnoj Gori ali je velika veina ovih spomenika u BiH). Predstavljaju veliko kulturno-historijsko bogatstvo. Trenutno stanje Veina steaka je znatno oteena. Trenutne i planirane aktivnosti na ouvanju spomenika Opina Vare je 17.09.2008. godine podnijela peticiju za proglaenje Nekropola sa stecima i nianima, u naselju Budoelj opina Vare, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. U toku je procedura na izradi Prijedloga Odluke o proglaenju navedenog dobra nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Postoji inicijativa da se sve nekropole steaka na teritoriji Bosne i Hercegovine prijave za tentativnu listu svjetske batine. Trenutne i planirane aktivnosti na razvoju turizma vezano za spomenik Nepoznato. Do sada pokazana zainteresiranost za spomenik u smislu turistike ponude (analiza koji turisti su zainteresirani i koliko je esta posjeta): Nema podataka.

18

Zavod za zatitu spomenika Federacije BiH

29

Bosna-S Consulting

Ocjena potencijala za pruanje turistike ponudeTabela 13. Ocjena za prethistorijsko naselje u Budoelju sa srednjovjekovnim nekropolama i muslimanskim grobljem Elementi Ocjene Atraktivnost Pristupanost Pratei turistiki objekti Promocija Ostale turistike atrakcije Privatno poduzetnitvo Ocjena trenutno Ocjena mogue

5 7 1 1 4 1

6 7 4 5 4 7


15.1 24.6

Preporuke za aktivnosti koje se trebaju poduzeti na ouvanju kulturno-historijskog spomenika i za aktivnosti koje se trebaju poduzeti u cilju razvoja turistike ponude Spomenik treba oznaiti turistikom signalizacijom i ukljuiti u turistiku ponudu, te na taj nain promovirati ovo kulturno naslijee. Sam lokalitet se treba odravati i potrebno je na lokalitetu dati osnovne informacije o stecima i o tome ta oni predstavljaju.

30

Bosna-S Consulting

E) JEDNOLUNI STARI KAMENI MOST NA RIJECI STAVNJI U VAREUPravni status Evidentiran i zatien odlukom o registraciji iz 1950. godine, Zemaljski zavod za zatitu spomenika 19 kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH. Lokacija U centru grada Varea. Opis Sagraen od kamena, pretpostavlja se da je nastao u Osmanskom periodu, XVI vijek. Djelo je domaih 20 majstora. Izraen je od grubo obraenog krenjaka, s dosta nepravilnosti. Znaaj za ouvanje kulturno-historijskog bogatstva Most je najstariji i jedini trajni ouvani arhitektonski spomenik iz turskog perioda u Vareu. Trenutno stanje Most ouvan i u dobrom stanju, ali je gornji dio preko koga se prelazi asfaltiran. Trenutne i planirane aktivnosti na ouvanju spomenika Nepoznato. Trenutne i planirane aktivnosti na razvoju turizma vezano za spomenik Ukljuiti most u obilazak grada Varea. Do sada pokazana zainteresiranost za spomenik u smislu turistike ponude (analiza koji turisti su zainteresirani i koliko je esta posjeta: Nema podataka. Ocjena potencijala za pruanje turistike ponudeTabela 14. Ocjena za Jednoluni stari kameni most na rijeci Stavnji u Vareu Ocjena Ocjena Elementi ocjene trenutno mogue Atraktivnost Pristupanost Pratei turistiki objekti Promocija Ostale turistike atrakcije Privatno poduzetnitvo

3 9 5 1 9 2

6 10 10 4 10 2


21.8 32.8

Preporuke za aktivnosti koje se trebaju poduzeti na ouvanju kulturno-historijskog spomenika i za aktivnosti koje se trebaju poduzeti u cilju razvoja turistike ponude Ukloniti gornji sloj asfalta i vratiti mostu stari izgled. Ukljuiti u turistiki obilazak grada, ali ga prije toga treba dovesti u zadovoljavajue stanje tj. ukloniti asfalt, oistiti raslinje u neposrednoj blizini, osvijetliti most, te postaviti info pano sa osnovnim informacijama.

19 20

Zavod za zatitu spomenika Federacije BiH Zavod za zatitu spomenika Federacije BiH

31

Bosna-S Consulting

F) ARENI HAN U VAREUPravni status: Evidentiran u Zavodu za zatitu spomenika Lokacija: arija, grad Vare. Obilaskom terena je utvreno da mjetani Varea nemaju pouzdane informacije koja je to lokacija tano bila. Opis: Han je iz osmanskog perioda, iz druge polovine XIX stoljea. Pripadao je porodici Kestendi, a 1953. godine ga je otkupila Srpskopravoslavna opina. Do tada je bio u prvobitnoj funkciji. Han je po 21 gabaritu bio najvei u Vareu Znaaj: Pripada sklopu ouvane ambijentalne cjeline Varea. Trenutno stanje Han vie ne postoji i niko tano ne zna gdje se nalazio. Poznata je ulica, ali je tu bilo vie hanova, te se ne zna gdje je ovaj mogao biti. Trenutne i planirane aktivnosti na ouvanju spomenika Ne postoje. Trenutne i planirane aktivnosti na razvoju turizma vezano za spomenik Ne postoje.

21


32

Bosna-S Consulting

G) DAMIJA U SELU KARIIPravni status: Evidentirana u Zavodu za zatitu spomenika Lokacija: Selo Karii, iznad Varea. Opis: Damija je napravljena od drveta. Prema pisanim podacima Fra Ignjacija Gavrana, damiju je sagradio erif-Paa vjerovatno 1716.god. Jedinstven je primjer drvene damije u BiH i odraz autentine tradicijske bosanske kue brvnare. U osnovi je kvadrat, sa etvorovodnim krovom, iz kojeg izlazi 22 osmougaoni drveni minaret za zatvorenim erefetom. Originalni pokrov je indra. Znaaj Centralno mjesto okupljanja u sklopu tradicionalne vjerske manifestacije (kina dova) koja se odrava svake godine. Najposjeenije dovite poslije Ajvatovice. Trenutno stanje Objekt devastiran u ratnom sukobu. Obnovljen od strane Islamske zajednice BiH. Trenutne i planirane aktivnosti na ouvanju spomenika Objekt se redovno odrava. Trenutne i planirane aktivnosti na razvoju turizma vezano za spomenik Nepoznato. Do sada pokazana zainteresiranost za spomenik u smislu turistike ponude (analiza koji turisti su zainteresirani i koliko je esta posjeta): Nema podataka. Objekt vaan za religijski turizam.Tabela 15. Ocjena za Damiju u selu Karii Ocjena Elementi ocjene trenutno Atraktivnost Pristupanost Pratei turistiki objekti Promocija Ostale turistike atrakcije Privatno poduzetnitvo Ocjena mogue

4 5 1 2 6 1

4 5 1 3 6 4


13,7 21,7

Preporuke za aktivnosti koje se trebaju poduzeti na ouvanju kulturno-historijskog spomenika i za aktivnosti koje se trebaju poduzeti u cilju razvoja turistike ponude Objekt ukljuiti u turistiku ponudu za posjetioce Varea, sa osnovnim informacijama i historiji objekta.

22


33

Bosna-S Consulting

H) AMBIJENTALNA SREDINA OEVLJE SA MAJDANIMA (KOVANICAMA NA VODENI POGON) I SREDNJOVJEKOVNIM GROBLJEM (PLANINA ZVIJEZDA)Opis: Selo Oevlje predstavlja jednu od najvrednijih ruralnih ambijentalnih cjelina. Samo selo ima dosta ouvanih primjera tradicionalne stambene arhitekture. Ono po emu je najvie poznato su majdanikovanice na vodeni pogon, smjeteni na rjeici Oevici. Tri su aktivna danas sa kompletnim mobilijarom koji se koristi za izradu raznih proizvoda, kao to su potkovice za konje, saevi, pribor za kopanje i sl. U blizini sela, ispod samih kua, nalazi se nekropola sa 7 steaka-sljemenjaka. Dva su ukraena. Steci imaju nejednaku orijentaciju, neki u pravcu sjeverozapad-jugoistok, a neki okomito na njih. Uz njih se sad nalaze savremeni grobovi. 23 U saradnji sa Zavodom, Opina Vare planira provesti aktivnosti na majdanima. Znaaj: Majdani su jedni od rijetko ouvanih u Evropi, pored onih u Njemakoj, koji nisu nestali nakon industrijske revolucije.Tabela 16. Ocjena za Ambijentalnu sredinu Oevlje sa majdanima (kovanicama na vodeni pogon) i srednjovjekovnim grobljem (Planina Zvijezda) Ocjena Ocjena Elementi Ocjene trenutno mogue Atraktivnost Pristupanost Pratei turistiki objekti Promocija Ostale turistike atrakcije Privatno poduzetnitvo

4 6 1 2 5 1

7 6 5 7 6 10


14.6 29.8

Preporuke za aktivnosti koje se trebaju poduzeti na ouvanju kulturno-historijskog spomenika i za aktivnosti koje se trebaju poduzeti u cilju razvoja turistike ponude Majdani su oteeni, potrebno je sanirati sistem dovoda vode do majdana, kao i zamijeniti odreene dijelove zidova napravljenih od ljakobetonskih blokova, te im vratiti izvorni izgled. U samom selu je mogu razvoj eko/seoskog turizma.

23


34

Bosna-S Consulting

I) AMBIJENTALNA RURALNA CJELINA VIJAKAOpis: Ambijentalnu cjelinu ini nekoliko sela. Gornja Vijaka ima najvie stanovnika i u njoj postoji crkva, muzej, dom kulture, kao i udruga EkoTurist koja se bavi promoviranjem turizma u podruju, kao i zatitom okolia. Vijaka, takoer, ima i redovno odravanu internet stranicu, gdje se mogu vidjeti novosti, slike i dogaaji iz tog kraja. Lokacija: Selo Vijaka, planina Zvijezda, opina Vare. Znaaj:Tabela 17. Ambijentalna ruralna cjelina Vijaka Ocjena Ocjena Elementi Ocjene trenutno mogue Atraktivnost Pristupanost Pratei turistiki objekti Promocija Ostale turistike atrakcije Privatno poduzetnitvo

4 6 1 3 5 2

4 6 5 7 6 10


15,8 26,8

Preporuke za aktivnosti koje se trebaju poduzeti u cilju razvoja turistike ponude Predstavnici zajednice Vijaka bi trebali biti uvezani sa lokalnom agencijom za turizam ije je osnivanje predvieno ovim projektom, te uskladiti i meusobno dopunjavati aktivnosti na promociji i razvoju turizma.

35

Bosna-S Consulting

J) GROBNA KAPELA NA STOGIU, VAREPravni status: Evidentirana u Zavodu za zatitu spomenika Opis: Kapela po projektu slovenakog arhitekte Joze Plenika i jedno je od rijetkih njegovih realiziranih djela u BiH. Bila je smjetena na groblju Ruda ali je zbog razvoja rudnika preseljena na groblje Stogi. Trenutno stanje: Vidljiva su oteenja fuga koje su izvedene malterom slabih vezivnih i vodootpornih karakteristika. Veina ih je ispucala a negdje su i isprane, te voda prodire u strukturu zidova i krov, tako da propada malter i u interijeru. Projekt za sanaciju, restauraciju i konzervaciju postoji, izraen je od strane Zavoda u saradnji sa upnim uredom Sv. Mihovila Arhanela iz Varea i arhitektom Pavom Vidoviem. Projekt 24 e biti implementiran kada se iznau sredstva.Tabela 18. Ocjena za Grobnu kapelu na Stogiu, Vare Ocjena Ocjena Elementi Ocjene trenutno mogue Atraktivnost Pristupanost Pratei turistiki objekti Promocija Ostale turistike atrakcije Privatno poduzetnitvo

3 9 5 1 9 1

3 9 10 3 10 4


21.3 29.3

24


36

Bosna-S Consulting

K) SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA SA IKONAMA I IKONOSTASIMA IZ XIX STOLJEA U VAREUStatus: Evidentirana u Zavodu za zatitu spomenika. Lokacija: Opina Vare Preporuke za aktivnosti koje se trebaju poduzeti na ouvanju kulturno-historijskog spomenika i za aktivnosti koje se trebaju poduzeti u cilju razvoja turistike ponude Spomenik e biti ukljuen u turistiku rutu. Podnijeti peticiju za proglaenje nacionalnim spomenikom.

Slika 6. Srpska pravoslavna crkva u Vareu Tabela 19. Ocjena za Srpsku pravoslavnu crkvu sa ikonama i ikonostasima iz XIX stoljea u Vareu Elementi Ocjene Atraktivnost Pristupanost Pratei turistiki objekti Promocija Ostale turistike atrakcije Privatno poduzetnitvo Ocjena trenutno Ocjena mogue

4 9 5 1 9 3

4 9 10 9 10 4


22.6 34.5

37

Bosna-S Consulting

L) OBJEKTI STARIJE TRADICIONALNE STAMBENE ARHITEKTURE VAREPravni status: Nisu na listi nacionalnih spomenika, niti na listi peticija za proglaenje nacionalnim spomenicima .

Slike 7, 8, 9. Objekti starije tradicionalne stambene arhitekture Vare

Lokacija: Opina Vare. Opis: Skupina kua tradicionalne stambene arhitekture u starom dijelu grada Varea. Trenutno stanje: Pojedine kue su ouvane, a ostale su oteene. Nove kue su izgraene izmeu objekata tradicionalne arhitekture u periodu od zadnjih deset godina, te je izgled cjeline naruen. Preporuke za aktivnosti koje se trebaju poduzeti na ouvanju kulturno-historijskog spomenika i za aktivnosti koje se trebaju poduzeti u cilju razvoja turistike ponude Opina ili graani Varea trebaju podnijeti peticiju za proglaenje nacionalnim spomenikom svake kue pojedinano. Na taj nain se moe postii zatita samog objekta, a takoer moe se propisati i zatitna zona oko svakog zatienog objekta koja bi mogla sprijeiti dalju gradnju novih objekata, koji se ne uklapaju u cjelinu.Tabela 20. Objekti starije tradicionalne stambene arhitekture, Vare Ocjena Ocjena Elementi Ocjene trenutno mogue Atraktivnost Pristupanost Pratei turistiki objekti Promocija Ostale turistike atrakcije Privatno poduzetnitvo

4 9 5 1 9 3

7 9 10 10 10 10


23.3 41.2

38

Bosna-S Consulting

M) RIMOKATOLIKA CRKVA SV. PREOBRAENJA U GORNJOJ BOROVICIPravni status: Evidentirana u Zavodu za zatitu spomenika. Opis: Objekt velikih dimenzija. Dovrena 1902. godine. Potpuno sruena u posljednjem ratu, 1993. godine, a 25 u toku je njena obnova.Tabela 21. Rimokatolika crkva Sv. Preobraenja u Gornjoj Borovici Ocjena Ocjena Elementi Ocjene trenutno mogue Atraktivnost Pristupanost Pratei turistiki objekti Promocija Ostale turistike atrakcije Privatno poduzetnitvo

4 5 1 1 6 1

4 5 5 6 6 4


13.7 22.3

N) INDUSTRIJSKO NASLIJEE SA PRATEIM OBJEKTIMA U VAREUNaselje Vare je prvi put spomenuto pred kraj XVI vijeka. Njegovo stanovnitvo se od davnina bavilo kopanjem i preradom rude, trgovinom, te izradom predmeta od gvoa. U Vareu je bio razvijen trgovako-zanatski centar, 1640. godine u njemu je radilo 40 kovanica na vodeni pogon. U doba Turaka u Vareu je izraivana ratna oprema i oruje. 19. august 1891. godine je zvanini poetak industrijskog naina proizvodnje u BiH, kada je potpaljena prva visoka pe u BiH. Industrijsko naslijee je bitno ouvati jer je vaan dio historije ovog kraja. Iako trenutno nije na listi prioriteta za razvoj turizma u podruju Varea, u budunosti moe postati vaan segment turistike ponude. Potrebno je poduzeti korake ka ouvanju i zatiti industrijskog kompleksa. Tabela 22. Ocjena za industrijsko naslijee sa prate

Bobovac Kraljeva Sutjeska Master_plan

Documents

Transcript of Bobovac Kraljeva Sutjeska Master_plan