Bjørn Egil Flø - WordPress.com · Bjørn Egil Flø bygda som vare - om bygda, elgen og...

Bjørn Egil Flø

bygda som vare

- om bygda, elgen og folkeskikken

Avhandling for grada Philosphiae Doctor

Trondheim, April 2015

Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet

Fakultet for samfunnsvitskap og teknologileiing

Institutt for sosiologi og statsvitskap

iii

(*)Nynorskordboka

Oppslagsord Ordbokartikkel

Vare I vare f2 (norr vara, truleg eigenleg same ord som

II vare)

- ting, produkt til å marknadsføre, til å handle (2)

med ferskvare / forbruksvare / matvare / råvare /

nærbutikken fører gode varer / varer og tenester.

- òg om drikkevarer: ekte, prima, original vare

II vare m1 (norr vari; sjå vara-) 1 varetekt, akt (II)

// ta seg i vare akte seg // ta vare på passe på,

stelle 2 naudhjelp, reserve ha til vare ha i

bakhanda

III vare v1 (norr vara; samanheng med III var) 1

varsle, åtvare 2 vakte, akte // vare seg vere

varsam

IV vare v1, v2, v3 (frå lty; samanheng med IV

vere) halde seg i same tilstanden; halde fram på

same måten filmen varer éin time / bilen er i

orden så lenge det varer / det varte og rakk det

tok lang tid / lageret varer ut året strekk til, rekk

vare ved halde fram

v

______________________________

føreord

NO HAR TIDA kome. No har eg halde lenge nok på dette friromet som denne

avhandlinga har vore for meg. Det er på tide å avslutte arbeidet, det er på tide å levere det inn

til vurdering.

Uansett kva utfall vurderinga får så har dette vore nokre givande år for meg. Ikkje

berre har det gitt meg rom til å gå djupt inn i problemfeltet kommodifisering og lokal respons,

men det har også hjelpt meg til å finne forma mi. Det har hjelpt meg å finne korleis eg ønskjer

å tilnærma meg det eg forskar på, altså korleis eg ønskjer å forske. Og ikkje minst har det hjelp

meg til å finne korleis eg ønskjer å formidle forskinga mi.

Prosjektet er ein del av det strategiske instituttprogrammet (SIP) som Bygdeforsking

fekk i 2004 med tittelen; «Fjellbygdene - mellom kommersialisering, marginalisering og vern».

Alt før søknaden vart sendt til Forskingsrådet vart det blinka ut at Flø'en skulle gjere

doktorgrada si på den SIP'en. Jau da, det er slik i forskinga, ein lyt ta doktorgrad. Skal du vere

i denne leiken så lyt du ta doktorgrad. For meg som har trakka mine fyrste år i arbeidslivet på

eit skipsverft i Ulsteinvik, må eg innrømme at denne normative forventinga om at alle skulle

gå med «ein formann i magen» - for å sitere Sverre Lysgaard - var noko uvant. Sjølv opplevde

eg hovudfaget som meir enn godt nok til å ta steget inn i forskinga og starte lære meg faget.

«Men for all del, det er då berre eit prosjekt», tenkte eg og let meg skrive inn i søknaden som ein

av to som skulle gjere doktorgrada si på dette interessante og viktige strategiske

instituttprogrammet hjå Norsk senter for bygdeforskning.

Eg hadde altfor mykje anna å gjere så det tok si tid før eg fekk høve til å starte på

arbeidet. Fyrst skulle eit prosjekt om det multifunksjonelle landbruket avsluttast saman med

eit EU prosjekt om senario for fjellandbruket. I tillegg skulle me starte opp eit prosjekt om

vi

samdrift i mjølkeproduksjon. Alt då kjente eg at eg var på hælane med arbeidet. Tidspunktet

for når eg hadde lova å møte folket på det vesle forskingssenteret Center for Agriculture Food

and Environment (CSAFE) på Ny-Zealand nærma seg med stormsteg og enno hadde eg ikkje

gjort feltarbeidet. Det vart nokre lange dagar og kveldar framover, men det vart også nokre

givande og lærerike månader. Eg møtte folk som let meg kome tett innpå livet. Og det undrar

meg kvar gong; kva er det som gjer at framande folk let oss forskarar få kome så tett? Svaret

eg greidde å gi då og som eg vonar enno gjeld er; tillit. Folk ute i grendene har tillit til at me

evnar å skrive saman forteljingar som er med på å gjere samfunnet betre. Dei blottlegg seg

med det formålet å gi oss informasjon som set oss i stand til å kunne bidra til å skape ei betre

verd. Skal den tilliten vare treng me forvalte den rett. Eg vil nytte høve til å takke mine

informantar for den tilliten dei har synt meg og eg vonar eg har gjort meg tilliten verdig.

Eg vil også takke min sambuar og kjæraste Linda Marie Bye. Eg har aldri opplevd

frustrasjonen mange av mine med-doktorgrads-studentar rapporterer, om at familie ikkje

forstår kvardagen åt ein stipendiat. Linda har sjølv vore igjennom den same prosessen og veit

alt om kvar skoen trykker, i tillegg har det også hjelpt rikeleg at ho har djup og grundig fagleg

kompetanse etter sjølv å ha doktorert på temaet «rural maskulinitet». I tillegg vil eg takke min

faglege rettleiar - Erling Berge - samt prosjektleiar for det strategiske instituttprogrammet

dette arbeidet har vore ein del av - Katrina Rønningen - og min «med-doktorgrads-student»

på prosjektet - Reidun Heggem. Det er inga nostalgisk kjensle i denne takka - det ligg ingen

vegskilje her - for eg veit at verken det faglege samarbeidet eller den kollegiale og personlege

venskapen er over med dette.

Sameleis vil eg takka mine kollegaer ved Bygdeforsking for støtte og inspirasjon. Det

har vore ei rausheit på Bygdeforskning som har gjort at små bragder har vorte sett, registrert

og rosa. Rausheita har styrka sjølvkjensla og gjort at neste vesle bragd vart ein smule større

enn den elles hadde vorte. Lat oss vone Bygdeforskning evnar å ta vare på denne rausheita i

ei framtid med stadig tøffare utfordringar for dei små forskingsinstitutta.

Til slutt vil eg takke mange folk eg ikkje kjenner. Det finst ei rekkje menneskjer der ute

som har hjelpt meg i trua på at det eg gjer er verdt å gjere. Eg må innrømme at enkelte dagar,

når uvissa gneg og det einsame forskarlivet kjennes gagnlaust og utan meining, då tek eg av

og til opp gamle epostar og les meg attende til det meiningsfulle. For som forskar har du

følgjarar, du har lesarar og tilhøyrarar som har starta følgje med på det du gjer. Etter at dei har

«kjent» deg ei stund, tek nokre av dei også kontakt med deg. Gjerne etter at du har skrive ein

kronikk, gitt ein kommentar til ein journalist eller halde eit foredrag ein stad. Då skriv dei

gjerne ein e-post til deg eller av og til ringjer dei deg. Denne kontakta med dei eg vil kalle

«kvardagsbrukarane» våre set eg svært høgt. Responsen er ofte klar og eintydig, og for meg

er det som ein lakmustest på om det eg held på med er relevant. Så no vil eg takke dei som

gjennom alle desse åra har teke kontakt med meg og gitt meg ros så vel som ris for det eg har

sagt og skrive, det er responsen frå folk som lever og bur i bygde-Noreg som gir meining i

kvardagen for ein bygdeforskar, i alle fall for meg.

Bjørn Egil Flø

vii

_______________________

innhald

føreord ............................................................................................................................. v

innhald ........................................................................................................................... vii

______

fortale

- opphavet, nokre tankar om skrivestil og ei lesarrettleiing ............................................... 1

opphavet ................................................................................................................................. 2

om skrivestilen ......................................................................................................................... 2

ei lesarrettleiing ....................................................................................................................... 4

referansar ................................................................................................................................ 5

_____

utanfor folkeskikken ......................................................................................................... 7

bygda, jordbruket og 1. mai ...................................................................................................... 8

øl, bygdeverdiar og kristendomen ............................................................................................ 9

byggjeskikk og folkeskikk ........................................................................................................ 10

å tynne gulrøter med pinne i baklomma ................................................................................. 14

dei nye emissærane ............................................................................................................... 16

viii

______

kap. 1: introduksjon ........................................................................................................ 19

den nye distriktspolitikken, ein del av noko større .................................................................. 20

frå kjøt til oppleving ..................................................................................................................................... 21

storordige talsmenn og lågmælte grannar .................................................................................................. 22

problemstillingar og føremål .................................................................................................. 22

referansar for kapittel 1.......................................................................................................... 23

kap. 2: bygda som vare

- den nye rurale økonomien og grendene ........................................................................ 25

kommodifisering .................................................................................................................... 27

forbruket ...................................................................................................................................................... 28

kommodifisering av det rurale ..................................................................................................................... 30

reklame, folk og det rurale blikkfang ........................................................................................................... 33

post-moderne ruralitet ................................................................................................................................ 36

nye rurale ressursar ................................................................................................................ 36

mjølk, gulrot og kjøt - etablerte landbruksprodukt ..................................................................................... 38

grotteost, parmaskinke og rucolasalat - nye landbruksprodukt .................................................................. 40

trendy liv i rurale kulissar – kontraurbanisering .......................................................................................... 41

rekreasjon og turisme .................................................................................................................................. 44

bygda og dei andre sitt blikk ................................................................................................... 45

elgjakta .................................................................................................................................. 46

grunnar til jakt.............................................................................................................................................. 47

jakt som vare ................................................................................................................................................ 49

elgjaktkulturen ............................................................................................................................................. 51

tilgangsideologi ............................................................................................................................................ 52

fem sider av same sak ............................................................................................................ 53


kap. 3: refleksiv ruralitet

- om dominans, kollektiv handling og lokal elgjaktkultur ................................................ 61

stadeigen ruralitet – sosialisert praksis eller refleksivt livsprosjekt? ......................................... 63

ix

sosialisert praksis ......................................................................................................................................... 63

refleksivt livsprosjekt ................................................................................................................................... 65

kulturell motstand og ein refleksiv stadeigen ruralitet ................................................................................ 66

grendesamfunnet ................................................................................................................... 68

grenda og granneskapet i det moderne bygde-Noreg ................................................................................. 70

det svekka lokalsamfunnet .......................................................................................................................... 71

metodisk individualisme - individ og handling ............................................................................................. 72

implikasjonar for rasjonaliteten ................................................................................................................... 75

normer og reglar i det sosiale ...................................................................................................................... 76

sosiale kjernerelasjonar - gjengjelding, tillit og rykte .................................................................................. 77

kommunikasjon............................................................................................................................................ 79

inkamineringsgjerdet - eit illustrerande døme på krav om symmetri ......................................................... 80

usymmetri og skiftande interesser .............................................................................................................. 81

elgjakta som eit stadeige sosialt system .................................................................................. 82

jakta og jaktretten – ein introduksjon til den tidlege formelle biten ........................................................... 83

jakta og jaktretten i praksis – den uformelle biten ...................................................................................... 84

jakt og jakttilgang – reproduksjon av stadeigen lokal habitus .................................................. 87

elgbygdhabitusen ......................................................................................................................................... 89


kap. 4: om studieområdet og metoden ........................................................................... 95

korleis vil du gjere dette då? ................................................................................................... 96

men før det .................................................................................................................................................. 98

om studieområda og metoden .................................................................................................................. 100

elgbygdene i nord-østerdalen ............................................................................................................... 100

utveljing av studieområde – ei forstudie ................................................................................................... 101

mot ei driftsplanbasert forvalting .............................................................................................................. 102

bygdejaktlaget ........................................................................................................................................... 104

elgbygda ..................................................................................................................................................... 105

storkarane .................................................................................................................................................. 107

bygdejaktlaget, elgbygda og storkarane .................................................................................................... 108

datamaterialet ........................................................................................................................................... 111

med lydopptakar, notatblokk og dagbok i felt ........................................................................................... 114

etiske vurderingar og lagring av data ......................................................................................................... 115

bokeleg lærdom og tilhøvet mellom teori og praksis ............................................................. 118

etnografi og chicagoinspirasjon ................................................................................................................. 120

etnografien og om å kome bakom dei rutineprega handlingane .............................................................. 121

postmodernismen og refleksiv konstruktivisme ........................................................................................ 122

x

ein variant av eit antropologisk feltarbeid ................................................................................................. 122

den sosiale dynamikken i feltarbeidet ....................................................................................................... 123

kvalitetssikring av eit kvalitativt materiale ............................................................................ 127

pålitelegheit ............................................................................................................................................... 127

gyldigheit ................................................................................................................................................... 130

kommunikativ gyldigheit ....................................................................................................................... 130

pragmatisk gyldigheit ............................................................................................................................ 132

generaliserbarheit ...................................................................................................................................... 134

referansar for kapittel 4........................................................................................................ 136

kap. 5: kjøt, kjensler og kameratskap

- om reglar, normer og kulturell danning ...................................................................... 139

bygdejaktlaget ..................................................................................................................... 140

bill. merk; forskar søker bygdejaktlag ................................................................................... 141

elgbygda .............................................................................................................................. 142

introduksjonen ..................................................................................................................... 143

ein seniors førjaktrefleksjonar .............................................................................................. 143

etter talen ............................................................................................................................ 146

skogsøkonomien .................................................................................................................. 148

skyttarlut og kjøtnettverk ..................................................................................................... 149

ein lys levande indianar og utanbygdsjegerane ..................................................................... 152

lokal ideologi - kjøt og ny-seriøsitet ...................................................................................... 154


kap. 6: bygdedyret og elgen

– ei stiavhengig avalyse av næringsutvikling i elgskogen .............................................. 161

ein instruks til grunneigarane ............................................................................................... 161

elgjakta – den lokale folkejakta ............................................................................................ 162

ein nylaga tradisjon .............................................................................................................. 163

ein altomfattande kollektiv aktivitet ..................................................................................... 164

ein forskar i elgbygda ........................................................................................................... 167

elgbygda .............................................................................................................................. 168

xi

å selje bygdekulturen ........................................................................................................... 168

kjeppar i hjulet ..................................................................................................................... 169

ein kaffi og eit kakestykke .................................................................................................... 169

organisering og prisar i elgbygda........................................................................................... 170

lokal betalingsvilje ............................................................................................................... 171

prising av opplevingar og det brukelege ................................................................................ 172

vegen mot ei løysing – eit møte og nokre kompromiss .......................................................... 173

gjensidig respekt i det sosiale spelet ..................................................................................... 174


kap. 7: sex, sprit og storokse

- marknaden i møte med den østerdalske elgjaktetos ................................................... 177

jaktentertainment – kultur og ukultur på jaktmarkene .......................................................... 178

eit sosialdemokratisk helvete ............................................................................................... 181

sex, sprit og storokse ............................................................................................................ 182

spørsmål .............................................................................................................................. 183

på leit etter svar ................................................................................................................... 184

nye intervju og nøsting i elgjaktkulturen ............................................................................... 185

another side of the story ...................................................................................................... 185

grenser for snobberi ............................................................................................................. 186

nyingen, likskap og den stadeigne elgjaktetos ....................................................................... 187

det er her me bur ................................................................................................................. 189


kap. 8: skogs- og fjellbygdene

– mellom kommodifisering og kulturell endring ............................................................ 193

omstridt rural kultur ............................................................................................................. 194

kollektiv handling og felles forvalting av lokal kultur ............................................................. 195

det sosiale og dei sosiale prosessane ........................................................................................................ 196

kjøt, kjensler og kameratskap – om regler, normer og kulturell danning ............................................. 196

bygdedyret og elgen – ei stiavhengig analyse av næringsutvikling i elgskogen .................................... 197

xii

sex, sprit og storokse – marknaden i møte med den østerdalske elgjaktetos ...................................... 198

elgkommersen - ei moderne skamløyse .................................................................................................... 199

å arbeide saman som menneskjer ............................................................................................................. 200

eit kulturelt minne om noko felles ............................................................................................................. 201

prosedyrar for jaktdeltaking og fordeling .................................................................................................. 202

møter ......................................................................................................................................................... 203

forskinga syner veg mot den nye økonomien ........................................................................ 204

rurale endringar ......................................................................................................................................... 206

til gjenstand for det sosiale ................................................................................................... 208

ei viktig avgrensing ............................................................................................................... 210

ei sakte vandring mot fleirnivå forvalting? ............................................................................ 212


______

litteraturliste ................................................................................................................ 219

1

_____________________________

fortale

- opphavet, nokre tankar om skrivestil og ei

lesarrettleiing

DET VEKS OPP ein ny økonomi i grendene. I hjulspora etter den gamle veks

den nye økonomien fram. Frå å ha produsert varer for eksport ut av bygda, varer som vert

konsumert i byane og tettstadane under fossane, lokkar den nye bygda til seg forbrukaren for

å konsumere vara i grendene. Den er penare i tøyet, den nye økonomien, ikkje like skitten kan

ein seie, den luktar betre og den gir ikkje like djupe «sørgjerender» under naglane.

Samstundes endrar den også grendene, den endrar meininga med grendene og den endrar

forståinga for kvifor grendene finst og kvifor dei skal finnast. Den endrar forståinga vår om

kva grendene er meint å vere og dermed også grunnlaget for korleis me formar den framtidige

utviklinga av grendene. Og i desse meiningsendringane ligg også grunnlaget for nye rurale

brytningar; brytningar om kva ein skal drive med i bygde-Noreg framover, kalvar eller

konsept?

Dette arbeidet drøftar framveksten av den nye bygda og dei nye rurale brytningane.

Med utgangspunkt i omgrepet kommodifisering, eit omgrep eg meiner står sentralt i den nye

bygda, ønskjer eg å forstå korleis grende- og bygdesamfunnet som eit sosialt system grip inn

i kommodifiseringsprosessen. Eg vil undersøkje korleis normer, moral og tillit knyt seg opp

til spørsmålet om forvaltinga av bygda og den stadeigne kulturen. Eg ønskjer å finne ut kva

som skjer når stadig fleire ting vert gjort om til varer for konsum og korleis me i fellesskap

kan bidra til å forme den nye bygda. Korleis kan me styre kommodifiseringa til å finne ei form

som dei fleste av oss kan leve med? For å lykkast med det fordrar det at me evnar å

samarbeide, eller at me evnar «å leve saman som menneskjer», for å sitere den amerikanske

sosiologen Richard Sennett (2012).

2

opphavet

Det var då eg skreiv essayet «utanfor folkeskikken», som også opnar denne avhandlinga, det

heile starta. Det starta då eg skulle formulere tankane mine om kva som var i ferd med å skje

i mi eiga heimbygd på papir. Det var då eg eigentleg bestemte meg for å faktisk ta ei

doktorgrad. Skal eg vere med på denne leiken, tenkte eg, lyt eg lese meg opp. Eg lyt skaffe

meg tid og rom til å sette meg inn i kva som eigentleg skjer kring om i bygdene.

Dei nær femten åra i oppdragsforskinga hadde synt meg at eg trong å få meir

samanhengande tid. Eg kunne ikkje springe frå prosjekt til prosjekt lenger, utan å ha tid til å

stogge opp og sjå retteleg og lenge nok på det eg no kjende eg ville studere, nemleg den

stadige kommodifiseringa av bygda og det rurale. Eg kunne ikkje gå inn på enno fleire felt og

samle inn stadig meir spesifikke data om korleis ein skulle få fart på bygde-Noreg utan

eigentleg å sjå bygde-Noreg retteleg. Eg hadde rett og slett trong om å løfte blikket, trong om

å tenke meg om. Eg sat med ei gnagande kjensle av at eg bidrog til å teikne ein røyndom som

ikkje fanst, ein røyndom som einast eksisterte i våre draumar og i våre moralske førestillingar

om korleis ting bør vere.

om skrivestilen

Resultatet vart altså dette. Resultatet vart den avhandlinga som du no set med i hendene. Det

er ikkje ei heilt typisk avhandling, den er ikkje heilt etter standardmalen for korleis ei

avhandling i sosiologi plar vere. Og den er skriven i ein sjanger som kanskje ikkje er så typisk

for akademiske avhandlingar frå norske universitet om dagen.

Fleire har omtala skrivestilen min som essayistisk, men eigenleg er ikkje tekstane mine

klassiske essay. Rett nok stiller eg spørsmål ved velkjente førestillingar og aktuelle saker, men

ofte er eg kanskje meir retorisk enn spørjande, slik det klassiske essayet helst plar vere. Eg

freistar å prøve ut originale tankar og synsvinklar på saker, samstundes som eg prøver å vere

sakleg. Eg nyttar ein slags subjektivt prega tilnærming og skriv ofte meg sjølv inn i tekstane,

gjerne i eg-form. Tekstane inneheld ofte personlege røynsler og refleksjonar, dette er i aller

høgste grad medvite og målet er å synleggjere korleis eg som forskar aktivt tek del i og

påverkar forskinga og endatil dei konklusjonane eg trekker frå eiga forsking.

Til liks med den klassiske essaysjangeren tillèt eg meg å gjere «sidesprang» frå

hovudtemaet. Eg slepp til digresjonar og innfall, ikkje einast for å vere morosam og

underhaldande – sjølv om det òg er grep eg nyttar meg av – men mest fordi eg ønskjer å trekke

lesaren med meg ut i refleksive tankebaner som set sjølve saka eg skriv om i perspektiv.

Eg må innrømme at eg har vore usikker på stilen eg har valt. Særleg fordi nokre av

mine fagfellar reagerer på den og av og til har kalla den «uvitskapleg». Samstundes har andre

fagfellar oppmuntra meg til å halde på stilen og meint eg har eit godt formidlingsspråk som

gjer det lett å følgje argumentasjonen. Då eg nyleg tok imot prisen for årets tidsskriftsartikkel

på Universitetsforlagets sumarfest i 2014 for artikkelen «Me og dei andre – om lindukar,

3

Framstegspartiet og bygda som sosial konstruksjon» (Flø 2013), vart også skrivestilen min

trekt fram.

«Flø kjenner temaet innanfrå», skriv juryen i si grunngjeving for tildelinga, «… Han

kjenner teoriane, som han elegant brukar […]. Og han kjenner språket – nynorsken hans er

presis, smidig, variert, klangfull og nyanserik. Artikkelen er eit døme på det juryen vil

karakterisere som skrivekunst og skil seg klart ut blant dei nominerte artiklane».

Sjølvsagt er det smigrande å bli gitt ei slik vurdering, men viktigare er det at juryen,

frå eit relativt breitt spekter av fagtradisjonar1, anerkjenner stilen min som akademisk og

samstundes verdset språket som presist, smidig, variert, klangfult og nyanserikt, sjølv om det

tydelegvis skil seg ut i mengda av akademiske artiklar.

Målet med skrivestilen min er fleire. For det fyrste ønskjer eg å halde på lesaren

gjennom heile teksta, eg ønskjer å skrive lett og lesarvenleg. Eg ønskjer at lesaren skal trivest

med å lese tekstane mine, altså ikkje berre skumme dei raskt på leit etter funna og

konklusjonane, men også dvele litt ved det eg skriv. Eg kjenner meg sjølv og andre

akademikarkollegaer, og eg veit korleis me les akademiske artiklar. Me les abstraktet (eit

kondensert uttrekk) før me skråles delar av introduksjonen for å finne ut korleis forfattaren

«ramar inn» arbeidet sitt, før me hoppar raskt bak til konklusjonen. Berre eit fåtal artiklar les

me fullstendig og nøye nok til eigentleg å vite kva konklusjonane bygger på. Eg er så heldig å

vere medforfattar på ein av dei mest siterte artiklane2 i det britiske tidsskriftet Journal of Rural

Studies i perioden 2008 - 2013. Og ved hjelp av internettets mange varslingsfunksjonar kan

ein sette opp siteringsvarslar når nokon siterer dei einskilde artiklane. Det gjer at no og då får

eg slike varslar og dermed kan eg lett sjekke korleis andre akademikarar brukar vår forsking

vidare. Berre sjeldan kan eg med handa på hjartet seie det er på sin plass å referere til

artikkelen vår. Altfor ofte ber referansen preg av at forfattaren nok einast har lese abstraktet

og kanskje litt av konklusjonen. Det kan synast som den einaste grunnen til at forfattaren heng

på referansen er at dei treng ei referanse der for å halde ryggen klar overfor

fagfellevurderingane. Utan at eg har gjort noko vitskapleg undersøking av dette, kan det

tykkjest som dette kanskje er langt meir utbreitt enn kva me likar å tenke.

Det andre målet med skrivestilen min, og det er nok det viktigaste, er at eg ønskjer å

vekke lesaren til ettertanke. Personleg har eg stor tru på folk. Eg har stor tru på folk sine evner

til å forstå det eg skriv og somtid «… kanskje også forstå litt meir enn kva eg forstod», som eg skriv

innleiingsvis i essayet «kjøt, kjensle og kameratskap». Eg trur at om eg berre fortel historia

godt nok, vil lesarane forstå langt meir enn kva eg eksplisitt ber dei om å forstå. For det å

1 Årets jury bestod av Torlaug Løkensgard Hoel (professor ved Program for lærarutdanning ved

NTNU), Professor Hans Petter Graver (dekan ved Institutt for privatrett UiO) og Cora Alexa Døving,

(seniorforskar ved Holocaust-senteret). 2 Soliva, R., K. Rønningen, I. Bella, P. Bezak, T. Cooper, B. E. Flø, P. Marty & C. Potter. 2008. Envisioning

upland futures: Stakeholder responses to scenarios for Europe's mountain landscapes. Journal of Rural Studies

24 (1):56-71.

4

forstå handlar om forståingsrammer. Det handlar om kvar den som betraktar står når ein

observerer eit fenomen. Sjølv står forskaren ein stad, og somtid evnar forskaren å variere

betraktarposisjonen sin, men det er ei vanskeleg øving og ingen greier å plassere seg i alle

moglege posisjonar. Jau da, nokre kan kanskje tru det, men sjølv kjenner eg at eg tvilar.

Dette må ikkje forståast som ein einsidig kritikk av den sokalla IMRAD3 baserte

vitskaplege artikkelen, for det er det ikkje. Tvert om meiner eg den sjangeren er både viktig

og naudsynt. Og eg må innrømme at eg set pris på gode vitskaplege artiklar skriven etter

IMRAD logikken. Det set akademikaren i stand til raskt å sette seg inn i kva artikkelen handlar

om (I), metoden som er nytta (M), kva resultat som har framkome (R) og (And) sjølve drøftinga

med konklusjonen og det heile (D). I svært mange tilfelle er dette den beste og mest

hensiktsmessige måten å formidle forsking på, den er rask, effektiv og føreseieleg, men det

bør kanskje ikkje vere den einaste.

Eg vonar kommisjonen, og i det minste nokre av mine forskarkollegaer og ålmenta vil

setje pris på den formidlingssjangeren eg har valt for dette arbeidet, og at lesarane evnar å sjå

at det er eit vitskapleg arbeid som ligg til grunn for dette. Eg meiner sjølv det oppfyller dei

naudsynte vitskaplege kriteria for ei sosiologisk PhD avhandling på eit norsk universitet.

ei lesarrettleiing

Arbeidet er ei blanding av ulike tekstar. Nokre av tekstane har vore publisert før, i same form

som dei føreligg her. Derfor vil lesaren også oppleve enkelte gjentakingar sjølv om eg har

prøvd å redusere omfanget av dei til eit minimum. Delar av dei andre tekstane, særleg frå

Kap. 2, har også vore publisert før, men då i ei omarbeida form og utan at noko av det som

omhandlar elgjakta har vore med.

Den fyrste teksta «utanfor folkeskikken» vart publisert alt i 2006 i nynorsktidsskriftet

Syn og Segn (Flø 2006). Eg har sett den teksta fyrst i avhandlinga sidan den, som nemnt,

representerer starten på den vendinga eg sjølv tok som forskar etter å ha lese om mi eiga

heimbygd i eit featuremagasin på ein togtur på veg til Hattfjelldal. Resten av avhandlinga er

direkte knytt til forskingsarbeidet om elgjakta og «elgbygdene». Dei tre empiriske essaya,

Kap. 5 «kjøt, kjensle og kameratskap», Kap. 6 «bygdedyret og elgen» og Kap 7. «sex, sprit og

storokse», er alle publisert før (Flø 2008, 2011c, 2012b), som bokkapittel i norske antologiar om

bygdeutvikling og rurale studiar (Almås et al. 2008; Haugen & Stræte 2011; Bringslid 2012).

Frå Kap. 2 «bygda som vare» har eg henta mykje av det kontekstuelle og teoretiske tilfanget

som eg nytta i artiklane «Vondtet i norsk bygdeutvikling» (Flø 2009), «Bygda – forståing og

implikasjonar» (Flø 2010), «Arealpress i utmark» (Flø 2012a) og «Me og dei andre» (Flø 2013).

3 IMRAD er eit akronym for Introduction, Methods, Results and Discussion og speglar den føretrekte

og mest vanlege strukturen på artiklar i vitskapeleg tidsskrift.

5

Likevel er ikkje dette ei artikkelsamling, men derimot meint å skulle lesast som ein

monografi. Om lesaren likevel vel å nærme seg dette som ei samling sjølvstendige tekstar vil

det òg fungere tåleleg bra. Med unntak av introduksjonskapittelet (Kap. 1), og kanskje det

eine av teorikapitla (Kap. 3) samt metodekapittelet (Kap. 4), har målet vore at kapitela skal

kunne stå som sjølvstendige tekstar. Men for den som ønskjer å lese heile avhandlinga er det

nok best å lese den samla. Likevel kan det vere ein god strategi å lese dei empiriske essaya

(Kap 5, 6 og 7) fyrst, eller i alle fall før ein les dei meir teoretiske kapitla (Kap 2 og 3). Så kan

ein kanskje raskt skrålese dei empiriske essaya igjen i den rekkefylja dei står her, før ein til

slutt då les det siste og avsluttande kapittelet. Ei slik lesing vil gi det mest fullstendige biletet

av arbeidet og vonleg vil det også gi ei god og tilfredsstillande oppleving for lesaren.

referansar

Almås, Reidar, Marit S. Haugen, Mariann Villa & Johan Fredrik Rye, red. 2008. Den nye

bygda. Tapir. Trondheim

Bringslid, Mary Bente. 2012. Bygdeutviklingas paradoks. Scandinavian Academic Press.

Oslo.

Flø, Bjørn Egil. 2006. Utanfor folkeskikken - ei forteljing om nye bygdefolk. Syn og Segn

(2):6-15.

---. 2008. Bygdedyret og elgen - ei stiavhengig analyse av næringsutvikling i elgskogen. I

Den nye bygda. Redigert av: R. Almås, M. S. Haugen, M. Villa & J. F. Rye. Tapir.

Trondheim.

---. 2009. Vondtet i norsk bygdeutvikling. Syn og Segn (3):76-80.

---. 2011. Sex, sprit og storokse - Marknaden i møte med den østerdalske elgjaktetos. I Rurale

brytningar. Redigert av: M. Haugen & E. P. Stræte. Tapir. Trondheim.

---. 2012a. Arealpress i utmark. PLAN (3 - 4/2012):76 - 79.

---. 2012b. Kjøt, kjensle og kameratskap - om reglar, normer og kulturell danning. I

Bygdeutviklingas paradoks. Redigert av: M. B. Bringslid. Scandinavian Academic

Press. Oslo.

---. 2013. Me og dei andre. Om lindukar, Framstegspartiet og bygda som sosial konstruksjon.

Sosiologisk Tidsskrift 21 (2):152-168.

Haugen, Marit S. & Egil Petter Stræte, red. 2011. Rurale brytninger. Tapir. Trondheim.

Sennett, Richard. 2012. Together. The Rituals, Pleasure and Politics of Cooperation. Yale

University Press. New Haven. CT.

7

______________________________

utanfor folkeskikken4

DET VAR SEINSUMAREN 2000, trur eg, då eg fyrste gong reflekterte over kva

som var i ferd med å skje i mi eiga heimbygd. Eg sat på Nordlandsbanen, skulle til Hattfjelldal

for å halde eit foredrag for grendelaget der, om framtida for norske utkantsgrender, eller

«Agrare grender i møte med framtida», som tittelen var. I forbifarten hadde eg plukka med

meg eit magasin frå jarnbanekafeen i Trondheim, det låg berre og slong på bordet då eg heiv

i meg ein kostbar og svartbeka kaffi før toget gjekk. Magasinet var eit slikt typisk reisemagasin,

hugsar ikkje heilt kva det heitte, men det kan då vere det same. Magasinet kom uansett langt

ned i bunken av lesestoff, og fyrst då me passerte Snåsa, vart bladet opna.

Eg må innrømme at overraskinga var stor då det midt i bladet var ein lang artikkel om

Flø, mi eiga heimbygd. «Bygda mot strømmen» heitte artikkelen. Fløbygda var brått vorten

populær. Eit arkitektpar hadde kjøpt det gamle, nedlagde samvirkelaget, og endå fleire hadde

vist interesse for å busetje seg i bygda. At arkitektane hadde kjøpt butikken, og at Fredrik var

interessert i ei tomt, var sant å seie ikkje noko nytt for meg. Heilt sidan eg reiste frå Flø for å

studere i 1987, har eg vore heime minst fem–seks gongar i året. Framleis har eg fleire av mine

næraste venar der heime, eg har sysken der, og ikkje minst den gamle far min. Og det er med

meg som med så mange andre utflytte, det er liksom der eg har vakse opp som er heime. Eg

les Vikebladet og Sunnmørsposten jamleg, så eg veit då kva som skjer. Det var berre det at det

4 Dette essayet har stått på trykk i Syn og Segn nr 2, 2006.

8

gjorde eit heilt anna inntrykk på meg då eg fekk sjå det over fem sider i eit magasin, fine bilete

var det òg.

Det skulle vise seg at dette berre var den fyrste av ei lang rekkje oppslag om heimbygda

mi. Både på glansa og uglansa papir har folk kunna lese om denne bygda ytst i havgapet på

ytre søre luten av Sunnmøre. Her finn magasina stoff til feature-artiklane sine som stadfestar

det enkelte forskarar, meg sjølv inkludert, har sagt vil skje, men som likevel enno ikkje har

skjedd. I alle fall hevdar Statistisk sentralbyrå at det ikkje har skjedd i stor nok utstrekning til

at det kan seiast å vere ein tendens. Infrastrukturelle endringar som betre vegar, raskare

informasjonsteknologi, betre utvikla interaktive løysingar og meir fleksible arbeidsgivarar

som legg til rette for fjernarbeid, har enno ikkje ført til at bygdene har vorte attraktive som

bustad for unge innovative ressurspersonar i dei såkalla frie yrka.

Likevel har det skjedd på Flø. Her har ei knippe arkitektar, skodespelarar, designarar,

stylistar og baristaer etablert seg med sine designarmøblerte arkitekthus og eigne preferansar

om det rurale. Kva vil dei her? Kven er dei? Og kva gjer det med bygda at dei kjem hit?

bygda, jordbruket og 1. mai

Flø har som dei fleste andre små lokalsamfunna i landet opplevd ein jamn tilbakegang i

folketalet dei siste 30–40 åra. Ein opprivande strid om lokalisering av byggjefelt drog ut i

nærare 30 år før eit vedtak vart fatta. Innan den tid hadde dei fleste Fløfolka som venta på å få

byggje der, gått lei av å vente og bygt seg hus andre stader i regionen. Det var med andre ord

ikkje akkurat pågang av Flø-folk som ville kjøpe tomt då byggjefeltet endeleg stod klart.

For mange var det heller ikkje lenger like attraktivt å byggje på Flø. For medan folket

krangla om byggjefeltet, forsvann grunnlaget for både skule og butikk og dermed også dei

viktigaste sosiale møteplassane i bygda. Som ein logisk konsekvens av det endra bygda også

mykje av sin karakter som bygdesamfunn. Kvar yrkedag morgon låg bygda der så godt som

audsleg, berre nokre få bønder og ein og annan pensjonisten var å sjå. Skulle ein møte

sambygdingar, var det best sjanse til det om ein gjekk på coop’en i Ulsteinvik etter avslutta

arbeidsdag. Flø var med andre ord vorten som bygdesamfunn flest, uttynna og monoton og

fattig på alt som kjenneteiknar eit sunt lokalsamfunn.

Gode vilkår for å kombinere landbruk og fiske var utgangspunktet for at det ein gong

busette seg folk her. Men etter krigen og særleg etter at me fann så mykje olje i dette landet,

greidde ikkje primærnæringane å halde tritt med inntektsutviklinga elles i samfunnet, og

fiskarbonden måtte spesialisere seg og velje om han ville vere fiskar eller bonde. Dei fleste på

Flø valde å verte bønder. Landbruksjorda her var stort sett flat, og jorda var slett ikkje så dårleg

heller, noko skrinn var ho rett nok, men nokre stikkveiter gjennom rinden for å tømme myra

og eit par–tre generasjonar med steinplukking har gjort sitt til at denne vesle bygda står fram

som den viktigaste jordbruksgrenda på heile ytre søre i dag.

Likevel gav mange opp alt før Thorstein Treholt, den fyrste desember 1975, gjekk på

talarstolen i Stortinget og lovde bøndene «... likestilling mellom inntektene på rasjonelt drevet

gårdsbruk ... og gjennomsnittlig industriarbeiderlønn». Endå fleire gav seg berre få år etter, då dei

9

skjøna at regjeringa ikkje greidde å innfri lovnaden. Flø-bonden visste så altfor godt kva ei

industriarbeidarløn var, og dei såg at for kvar krone bonden fekk, så fekk industriarbeidaren

to. Ytre søre Sunnmøre var, då som no, kjerneområdet for norsk skipsindustri med dei familie-

eigde skipsverfta Ulstein Hatløy og Kleven i spissen, og dei kunne knappast skaffe folk nok til

alle nybygga som vart kontraherte utover på 70-talet. Då var bøndene gode å ha, dei var både

arbeidssame og nøysame, og det var vel neppe sett på som noka ulempe at dei ikkje hefta seg

vekk med å gå i fyrstemaitoget.

øl, bygdeverdiar og kristendomen

Venstre har historisk sett stått sterkt i bygda og etter kvart fekk også Senterpartiet og Kristeleg

Folkeparti sine tilhengarar. Fråhaldsrørsla, målsaka og kristendomen har vore dei sterke

politiske sakene her som så mange andre stader på Nord-Vestlandet. Ein og annan

arbeidarpartiveljar kom nok òg til etter kvart, men det var lettast om dei ikkje prala for høgt

om det. Slik har det vore i generasjonar, og det tryggaste er at det vert slik framover òg. Rett

nok skjer det her som i så mange andre grender på Sunnmøre at Framstegspartiet tek over

arenaen åt det gamle Venstre, noko som nok indikerer at verken fråhaldsrørsla eller målsaka

lenger har den same tyngda reint politisk.

Det sosiale livet i Flø-bygda er elles prega av at fløssingen er heidningen og pietisten

side om side, gjerne også i ein og same person. Samstundes som søndagsskulelæraren las

gudsordet, var andre og såg etter om brygget i kvernhuset gjekk som det skulle. Her som i alle

bygdesamfunn med tette sosiale band har ein gjennom generasjonar utvikla eit finstilt system

av uformelle institusjonar eller reglar for å unngå konflikt mellom sambygdingar.

Eit typisk døme på ein slik institusjon kan vere Flø-folket sitt forhold til bakromet på

samvirkelaget. Det høyrer med til historia at i denne delen av landet fekk ein ikkje kjøpt seg øl

på butikken før rett no nyleg. Rett nok fekk me ølutsal i Ulsteinvik etter mykje att og fram,

men det kom fyrst seint på 90-talet. Før det laut ein anten til Hovdebygda eller Ålesund for å

få seg ei øl, og sidan der var vinmonopol òg, vart det gjerne til at ein tok med ei flaske

brennevin eller to i tillegg. Men om ein planla litt på førehand, kunne ein få så mykje øl ein

berre orka og ofte meir enn det. Då laut ein tinge det hjå handelsmannen ei veke på førehand,

og ikkje mindre enn ei kasse. Torsdag var øldagen. Då kom kassene med vareruta, og me skulle

helst hente ut ølkassa før fredagskvelden, dette for å spare handelsmannen for mykje bering

på laurdagen. Saka var den at berre halvparten av bygdefolket kunne sleppast attpå lageret

før ølkassene var fordelte. Om nokre av dei mest religiøse skulle ha seg ein tjue-kilo med

kveitemjøl, laut handelsmannen sjølv gå attpå og hente den. Skulle ein av dei mindre religiøse

derimot ha kveitemjøl, var det slett ikkje same sørvisen å få. Det er for så vidt logisk, det,

heidningane let seg ikkje så lett sjenere av det dei møtte på bakrommet. At det der stod ølkasser

stabla heilt oppunder taket, med namnelappar og det heile, det visste alle. Det handla berre

om å sleppe å sjå det. Så lenge det vart respektert at nokre ikkje ville sjå det, var det òg ein

gjensidig respekt om å la det vere.

10

Slikt finn me mange døme på i dei fleste bygdesamfunna, slike finstilte sosiale koder

som har utvikla seg over lang tid og utan markerte skift med opprivande konsekvensar.

Sosiale institusjonar som var utvikla for å fungere i det kompliserte sosiale spelet som var

kravd på tvers av generasjonar, tru og moralske normer.

Eit anna og kanskje langt mindre synleg døme finn ein i korleis ein skulle te seg når ein

gjekk langs etter vegen. Grunnregelen her er eigentleg at du går ikkje langsetter vegen med

mindre du skal noko. Me er då trass alt sunnmøringar, eg meiner kva nytte kan ein gjere om

ein fer etter vegen berre for å gå? Det er klart bussjåføren kan gjere det, han vert då så dårleg

i ryggen av å sitje og køyre buss heile dagane og då hjelper det å gå, alle veit det, det har dei

snakka om på butikken også. Då er det klart at ein spasertur vert eit naudsynt vonde for å

halde ut neste dag på bussetet. Slikt står det då respekt av, men om ein heilt alminneleg mann

i sin beste alder går berre for å gå, ja då stiller saka seg annleis. I alle fall om det ikkje er ein

søndag.

...har han ikkje noko anna å gjere eller? Det må då vere noko anna han kan ta seg til? Det

er då lett å sjå at det kanskje hadde vore ein idé å beise huset, og det er kanskje på tide å

hauste ripsen i hagen før trasten tek han, han rakk det då slett ikkje i fjor. Men å fare og

gå slik då, kan du skjøne det?

Men er det søndag derimot, då skal det gåast, og då skal ein gjerne spasere, stille og

roleg, du må vite at så lenge ein går etter vegen, gjer ein i alle fall ikkje anna arbeid på 7. dagen.

Det einaste som riv opp i dette faste og stabile mønsteret, er dei åra 1. mai fell på

søndag. Då vert fløssingen i villreie, og det er fort ein ser at kommunistfrykta er større enn

gudsfrykta. Dessutan er det rett som det er at det er finver på 1. mai i alle fall dei åra han fell

på søndagar, og gjerne er det òg meldt litt duskregn dagen etter, og då må Flø-bonden nytte

høvet til å få ut møkka. Alle skjønar då det, det er då slett ikkje kvar finversdag som går over

i duskregn dagen etter.

byggjeskikk og folkeskikk

Slik kunne eg halde på i timevis og snakke om korleis me har gjort det og til dels enno gjer det

på Flø. Eg kunne ha snakka om alle desse kodane som for meg ikkje var synlege så lenge eg

budde der. Men det var nytilflyttarane eg skulle snakke om, desse hippe «ny-rurale» som har

kome her.

Det heile starta som nemnt med arkitektane, dei kjøpte det gamle nedlagde

samvirkelaget alt på slutten av 90-talet. Arbeidet med å gjere butikken om til bustadhus har

rett nok teke si tid, men det er ikkje løye når ein ser kva anna dei har halde på med etter at dei

kom der. Kaffibar og interiørbutikk, fyrst i Ulsteinvik og seinare i Ålesund i tillegg til å drive

arkitektkontor. Ein kan skjøne at dette ikkje er nokon god kombinasjon når ein samstundes

11

skal bygge hus. Problemet er berre at det er ikkje alle som heilt ser kva anna dei har drive med.

Kaffibaren i Ulsteinvik er det andre som driv no, og

...det å stå i ein butikk nord i bya kan då ikkje vere all verda. Eg meiner ...anna folk greier

då å byggje eit hus sjølv om dei er i arbeid.

Arbeidet med å gjere butikken om til bustadhus tek si tid, men det er då ikkje løye det, når ein ser kva

anna dei har halde på med etter at dei kom til bygda.

For ein sunnmøring kan det å byggje eit hus best samanliknast med ein graviditet. Det

tek om lag ni månader, og han stikk ikkje spaden i jorda før han har fått velsigning frå presten.

Tomta vert graven i mars, og murane er oppe før fyrsteslåtten, i mellomslåtten vert råbygget

reist, og taket er tekt før håslåtten. Rett før jul står det heile klart til innflytting. Heilt parallelt

med kvinna har mannen gjennomført sin graviditet, slik har det vore, og slik er det. Og då er

det ikkje løye at ein spekulerer når nokon kan halde på i årevis.

Det andre paret som kom til Flø, har derimot bygd eit hus som for det fyrste ser ut som

eit heilt alminnelig hus med ruta vindauge og det heile. Eit søtt lite typehus med sjøvend ark,

nett slik eit hus skal vere. For det andre har byggjeprosessen gått slik ein byggjeprosess skal

gå. Nokre er litt usikre på om dei har fått velsigninga av presten, men

...me er då ikkje meir framande frå denne verda enn at me skjønar at slikt er på mote i dag.

Sjølv om nesten alt såg ut til å vere normalt med dei nærast smeden, er det likevel ein

ting som uroar Flø-folket. Etter at dei hadde flytta inn i nyhuset sitt og budd der i nærare eitt

12

år, hadde dei enno ikkje fått opp gardiner. Sjølv ikkje etter to år var der gardiner oppe, det såg

med andre ord ut til at dei ikkje var tenkte å henge opp gardiner i det heile.

Kva er det dei skal sete og gløse på då...? Sete og fylje med på kven som går etter vegen...?

Kva har dei med det å gjere då? Kan du forstå... det må då kjennast kaldt i nordavinden...

det hadde ikkje vore eg som hadde orka.

Eit drygt år etter at gardinløysa stod ferdig og innflytta, starta Hildegunn Moltubakk å

grave tomt.

No vert det vel ei ordning med gardiner for grannane også, skal du sjå. Steikje fine

gardiner frå Kid interiør òg må me tru5.

Slik tenkte Flø-folket. Men det vart det ikkje, derimot vart det eit hus me aldri hadde

sett maken til. Eller rettare, omsider fekk me sjå eit hus me aldri hadde sett maken til, for også

denne byggeprosessen tok si tid, lang tid. Mange var etter kvart byrja å tvile på om det nokon

gong kom til å verte ferdig.

... han kan då umogeleg ha pengar til dette... det kan då ikkje verte nok peng av å reise

rundt og halde ablegøyar heile dagane?

Men etter nokre år fekk Flø-folket sjå huset ferdig, og i tillegg fekk dei sjå at også ein

fløssing, som elles er kjend for å vere ein gnaur til å arbeide, ser ut til å trenge lang tid til å få

opp eit hus.

Han òg har visst tenkt å bygge seg eit slikt spesialhus.

Slik kunne denne historia halde fram med å fortelje om endå fleire som kom til denne

vesle bygda ytst ute i havgapet på søre Sunnmøre som hittil berre har vore kjend for sørvest

kuling og regn. Eg kunne fortalt om baristaen og fjernsynsprodusenten som har bygt seg hus

med tårn og fått klengenamnet «fyrvaktarane », og om båtdesignaren med lidenskapleg

interesse for britiske jaguarar, og som dermed vart omtala som «engelskmannen ». Og den

som då tolkar dette som vondsinna bygdedyr-slarv, tek så feil som det går an å gjere. Nett det

at dei vert gitt klengenamn, avslører ei indre stoltheit hjå Flø-folket. Det er ikkje kven som

helst som får tilnamn der i bygda. Helst bør me kalle det kjælenamn heller enn klengenamn.

5 Det høyrer med til historia her at Hildegunn Moltubakk, alias Fredrik Steen, den tida jamt var å sjå på

fjernsynet der ho (han) reklamerte for gardiner for Kid’s interiør med den gjennomgåande frasa «Steikje fine

gardiner!».

13

Fløfolket har, så tydeleg som fløssingar evnar å syne slikt, einast synt stoltheit og

begeistring når eg har vore heime og snakka med dei om desse nykomarane. Det er ikkje tvil

om at dette har vore stas.

Og stas var det heilt til sumaren 2004 då eg var heimom ein snartur. Som alltid gjekk

eg meg ein runde for å snakke litt med folket, og droppa innom ein som eg ofte stikk oppom

til når eg er der. På hjørnebordet i stova låg det eit gamalt VG som eg bladde litt i medan

kompisen brygga oss ein kaffi . Der var eit oppslag om Fredrik under tittelen «Norges mest

skallede komiker» som eg skrålas til stor glede. På slutten av reportasjen var der ein liten

passus om korleis han var motteken på Flø, og korleis namnet på son hans hadde vore motteke

der. Han gjorde eit lite poeng av at då Fløfolket vart presenterte for namnet på barnet, sto dei

liksom og venta på eit namn til fordi ein god sunnmøring er kjend for å ha dobbelnamn, og

ofte skal dei vere snudde i omvend rekkefølgje i høve til landsnormalen. Dette tykte eg var

morosamt og las det høgt til kona til kompisen min, men oppdaga til mi overrasking at det

ikkje vart sett på som like morosamt frå den parten. Tvert om ante eg at noko var i ferd med å

gå litt feil her, at Flø-folket ikkje var like glade og stolte over nykomarane lenger som dei var

for berre litt sidan.

- Veit du eg synest ikkje dette er særleg moro i det heile tatt.

- Kva no då? Kva skjer... er det ikkje noko stas lenger å ha dei her, eller....?

Då eg bad dei om å fortelje kva som hadde skjedd, var det ikkje råd å få dei til å snakke

om det i det heile. Tvert om vart dei stille, og eg må innrømme at kaffien var heller beisk om

ikkje på smak, så i alle høve på oppleving. Likevel tende det interessa mi, og eg laut på bygda

for å sanke informasjon.

Søndag ettermiddag gjekk eg ein stille og roleg tur heimetter vegen og trefte folk slik

ein alltid gjer, særleg i finver ein søndag ettermiddag på Flø. Den fyrste eg fekk i tale og spurde

om kva som hadde gått gale med nytilflyttarane, var «Losen». Han stod nede på gjerdet og

godprata med hesten åt ein av grannane då eg kom forbi, og det fell seg naturleg å gå rett på

sak og spørje han om kva som hadde skore seg. Han svarte litt unnvikande, men samstundes

stadfesta han at noko hadde gått gale.

- Nei det var no moro lenge dette kan du skjøne, det skjedde det me hadde venta på i over

35 år, sa han, og refererte til den årelange og opprivande bygdekrangelen om lokaliseringa

av eit byggefelt – ein krangel som heimsøkte grenda og skapte splid som enno ikkje er lækt.

- Det byrja med Andre… samyrkjelaget skulle verte arkitektkontor og bustadhus og det

var ikkje måte på, kjekke folk både han og ho, det er ikkje det. Ja det er ikkje det dei er då

kjekke dei andre og, hadde det ikkje vore fordi dei byrja med denne jævelskapen.

14

- Ja vel, kva jævelskap då?

Men då var det ikkje meir informasjon å få hjå han, og eg laut halde fram mi vandring

etter vegen og vone at eg fann andre å frette nytt med. Og det fann eg då, «Ulven» var ikkje

vanskeleg å be, etter eit par–tre minutt med obligatorisk meiningsutveksling om dei siste

kampane i Premier Leauge og vår felles skjebne med at verken Leeds eller Wolverhampton

gjorde det større enn at det kvalifiserer til midten på 1. divisjon, så kom me inn på saka.

- Nei dei skjemte ut Fløfolket for heile ytre søre. Flø-folket forsøplar fjørå inn på øyra, stort

oppslag i Vikebladet og greier. Då hadde dei funne den gamle fjøsinnreiinga til dei ova

bakkå og lagt det på ein hengar og teke bilde av det og trykt det i avisa.

å tynne gulrøter med pinne i baklomma

Dei, altså nytilflyttarane, hadde rett og slett lagt seg oppi korleis Flø-folket hadde forvalta

området sitt i generasjonar. Dei hadde i tillegg gjort det til ei offentleg sak og ikkje halde det

innanfor Flø-familien, slik skikken gjerne var om noko absolutt måtte takast opp.

Sjølv om «Ulven» nok kunne fortalt meg fleire historier, ville han likevel avslutte her,

svinesteika stod i omnen, og han måtte inn og sjå etter den. Derfor laut eg halde fram mi

vandring etter vegen og sjå om eg ikkje kom over andre som kunne fortelje meg meir nytt om

«den nye situasjonen». Det var då eg trefte «Raffen», med den same gamle lyseblå

herresykkelen, ein Trygg med tre trinns Sturmey Archer gir. Den same som han alltid har hatt.

Og han kunne servere meg endå ei historie.

- Du må då vite det, dei har då skjemt ut bror din også, stort oppslag i vikebladet om

kulturlandskapsskjending på Ytre-Flø. Då var det desse moldhaugane som han bror din

har slått til seg, som dei hengde seg opp i.

- Seier du det, det visste eg ikkje noko om.

- Nei, det gjorde du vel neppe, han vil nok helst sleppe å verte mint på det kan eg tenkje

meg, han har vel brukt nok tid og krefter på det. Etter avisoppslaget starta ballen å rulle,

det møtte ein stordelegasjon frå Fylkesmannen i Molde og greier, med Alv Ottar i spissen,

han bror din måtte bruke timevis på dette midt i beste arbeidstida.

Eg kunne ha halde halde fram med å fortelje om vindmøllesaka og om endå fleire

liknande saker, men for ikkje å kjede lesaren med fleire historier så sluttar eg her, og reknar

med at poenget er formidla. For felles for alle desse historiene, eller jævelskapen, som Losen

kalla det er at nykomarane har rive opp i dei gamle stillteiande reglane i bygda. Dei har stilt

15

spørsmål om ting me aldri har stilt spørsmål om, eller kanskje rettare aldri har kome på å stille

spørsmål om. Denne jordbruksbygda som gjennom heile si historie har vore avhengig av det

som veks i jorda, men som samstundes ikkje har betre jord enn at ein knappast greier å få

timoteien grøn, har alltid vore avhengig av å lage matjord og hindre erosjon etter beste evne.

Då Hildegunn Moltubakk kom til bygda fekk Flø-folket etter kvart sjå eit hus dei aldri hadde sett

maken til.

16

Dei som har vakse opp her i bygda, hugsar den tida då ein laut gå med ein pinne i baklomma

kvar gong ein arbeidde i åkeren for å pirke av molda på støvlane før ein gjekk opp på vegen.

Mold har alltid vore ein knapp ressurs her, og det å leggje jarnskrammel i fjøra for å binde

sandhavren hadde ein funksjon. Det gjorde torva sterkare i møte med storsjøen. Og nokre

lastebillass med god matjord frå dei grøderike jordbruksområda kring Ulsteinvik sentrum som

no er på det næraste nedbygde, kjem godt med til bruk på den skrinne jorda på Flø.

Oppi dette har dei altså kome, nytilflyttarane, som aldri har gått med pinne i baklomma

når dei har tynna gulrøter, dei har vel knappast nokon gong tynna gulrøter. Det kan det for så

vidt godt vere at det er andre på Flø som heller ikkje har gjort, men dei har i alle høve lært at

mold er ein knapp ressurs, og at alt som kan gjerast for å styrke jorda, må gjerast om bygda

skal leve. Om ikkje anna har dei høyrt folk har snakka om det, anten det har vore på butikken

eller andre stader der bygdefolk møtest. Det er slik lokale kulturar vert produserte og

reproduserte. Nykomarane veit ikkje slikt, dei har ikkje vakse opp her, og i tillegg er det heller

knapt med lokale møteplassar att der desse skikkane kan formidlast, særleg no etter at både

butikken og skulen vart nedlagde. Dei har med andre ord vanskar for å tileigne seg denne

kunnskapen og desse uformelle kodane om dei aldri så mykje vil.

dei nye emissærane

Eit par dagar etter frettarrunden min trefte eg på nokre av nykomarane. Arkitekten og dei to i

«gardinløysa» kom gåande etter vegen ein heilt vanleg yrkedag rett nok i ferien, men likevel.

Det gav meg i alle høve moglegheit til å spørje dei kvifor dei eigentleg hadde gjort fløssing av

seg. Dei var samstemde i at Flø var ein fristad for dei. Noko dei også tek opp att i eit oppslag i

1. mai nummeret av Dagbladet Søndag 2005.

«For å forstå hvorfor vi trives på Flø, må du besøke oss i Ålesund. De to delene av livet

henger nøye sammen. Vi har arbeidsstedet i Ålesund, og Flø er et slags fristed – det er her

vi henter energi. Her dykker vi etter kamskjell, bader nakne fra moloen eller nyter en god

sigar i fjæresteinene. Du trenger ikke velge enten livet i byen eller livet på landet, her får

du begge deler.»

«Vi er jo litt ambivalente. Vi drar til byen (Oslo) for å få impulser, men vi har en

dobbelthet i oss. Derfor er jeg glad for å treffe... (mannen)... han er urban, men samtidig

like forelska i naturen som meg.»

Dei uttrykte ei særleg interesse for landskapet og snakka om lyset og presiserte at også

i dårleg vêr hadde Flø rikelig med sjarm. Også dette aspektet kjem fram i Dagblad-reportasjen.

«Og så er naturen her helt fantastisk. Det er et helt spesielt lys, og nærheten til havet gjør

at det nesten føles som du får bølgene inn gjennom vinduene.»

17

Under samtala vår kom det også fram at dei hadde nærast eit slags kall om å omvende

Flø-folket slik at dei òg fekk det «rette» synet på bygda si.

- Eg synest det er trist at Fløfolket ikkje veit å sette pris på idyllen her ute, dei ser ikkje sjølve

kor vakkert det er her, sa den eine av dei, og refererte til både forsøplinga av fjøra og til

moldhaugane som var tippa utover eit av beitestykka. Idyllen vert i løpet av samtala utvida til

å gjelde langt meir enn einast landskapet. Også det sosiale livet i bygda vart trekt fram som

positivt, dette opne samfunnet der alle kjenner alle, som er så typisk for eit bygdesamfunn.

Dette vert trekt fram i eit oppslag i Dag og Tid den 26. januar 2005 også.

«Når ein bur i byen, blir ein lett anonym. Her bryr folk seg. Like etter at eg flytta hit, kom

ein mann bort til meg på butikken og sa; ‘Soveromsvindauget ditt står ope’. Han meinte

det berre godt, men det var litt uvant.»

Klart han meinte det godt, alle som har vakse opp på Flø, veit at du ikkje kan reise frå

eit ope vindauge. Sjølv om det er vindstille når du reiser, så er det heilt sikker blese opp før du

rekk å handle frå deg. Særleg no når du må køyre heilt til Ulsteinvik for å handle. Så jau då,

den rurale idyllen finst, og nett med det same dei kom der, var det enno fin stemning, og Flø-

folket var framleis stolte av å ha nykomarane i grenda. Men på frettarrunden min i bygda fekk

eg ein annan versjon av denne rurale idyllen, kanskje me heller kan kalle det den rurale

røyndomen.

- Der er gagnlaust ser du… dei fekk eit av desse kjempevindauga ein dag, det vart ståande

i ramme i vekevis framfor huset utan sikring. Kvar gong eg køyrde forbi tenkte eg at det

var eit under det stod der enno, men ein dag bles det opp, og vindauget måtte plukkast

opp i småbitar innpå sanden.

- Det er då vanvittig, kvifor sa du ikkje ifrå då og åtvara dei mot kulingen?

- Den dagen dei byrjar å oppføre seg som folk, så skal eg gjere det, men slik det er i dag,

så er dei pent nøydde å lære det den harde vegen.

Slik har det altså vorte i heimbygda mi, og dette er nok berre forsmaken for mange

norske bygder kringom i landet. Etter kvart som me får sjå at stadig fleire nykomarar kjem

flyttande ut i stadig meir rurale grender. Her kjem dei med nye preferansar om både landskap

og det rurale og med rett til å bry seg. Og ikkje minst med rikeleg av ressursar til å kunne

skake langt meir solide småsamfunn enn Flø. I staden for at kunnskapen til desse

ressurspersonane, og deira nettverk og potensial for kreative innspel vert nytta positivt for

bygdene, vert det lett ei destruktiv kraft sjølv om ingen av partane eigentleg ønskjer det, tvert

om. Eg må få lov å seie som Per’en, ein eldre mann på over 80 år.

18

- Det er slik her no at det hadde vore enklare om dei var negrar.

- Ja vel?

- Nei, då hadde me skjønt at dei ikkje forstod korleis dei skulle oppføre seg. Desse snakkar

endå til dialekten vår, dei er ikkje meir framande enn at me gløymer at dei ikkje er herifrå.

19

_____________________________

introduksjon

DENNE FORTELJINGA utspelar seg i bygda. Den skjer i brytninga mellom det

«gamle» og det «nye», den skjer mellom familie, vener, naboar og sambygdingar. Den skjer på

eit nivå som den britiske antropologen Anthony Cohen (1985) omtalar som «større enn

slektskap, men mindre enn den abstraksjonen me kallar samfunn». Den skjer med andre ord

innanfor grendesamfunnet.

Utgangspunktet mitt er det breie lokale engasjementet eg har vore vitne til i løpet av

mine nær tjue år i bygdeforskinga. I kvar ein avkrok driv folk dagstøtt å mobiliserer for

grendesamfunnet og det lokale fellesskapet. Kvar gong nye trugsmål mot bygda kjem opp,

anten dei er reelle eller ikkje, så kryler folk nakken i freistnad på å vende den negative trenden.

Skulenedlegging, tap av postkontor eller stenging av samyrkjelaget er alle viktige skift som

utløyser djupe kjensler i lokalsamfunnet. Det lokale engasjementet kan ofte vere like mykje eit

bidrag til samfunnsendringane som ein reaksjon på dei. Nye band vert knytt og gamle vert

forsterka og det sosiale samhaldet kan kome styrka ut av grendemobiliseringa, sjølv om dei

både har mista skulen og posten, for i kjølvatnet ser ein kimen til fornya relasjonar som kan

styrke samfunnet i møte med nye tider.

Det lokale fellesskapet vert ikkje berre skapt og styrka gjennom opprivande kampar og

bitre stridar mot ytre fiendar. Like mykje vert det skapt og vedlikehalde gjennom meir eller

mindre vare daglege sosiale relasjonar som litt vennleg skitkasting mellom sambygdingar som

tilfeldig møtes med kvar sin matfisk i veska eller etter eit hastig raid over kvar sine hemmelege

moltemyrar. Også profesjonelt samarbeid mellom bønder, skogeigarar eller mellom naboar

1

20

som driv som elektrikar, rørleggar eller kva det skal vere, så er det den dagleg interaksjon som

bidreg til det lokale fellesskapet.

Lokalsamfunnets kritiske faktor er det sosiale, altså interaksjon og samhandling. Det at

folk buset seg på ein stad er ikkje nok i seg sjølv om ein skal kunne kalle staden eit

grendesamfunn. Til det krev det ein kontinuitet og folk som kan relatere seg til kvarandre og

staden og ikkje minst til stadens historie.

den nye distriktspolitikken, ein del av noko større

Men kva skjer med det lokale samhaldet i den nye distriktspolitikken? Kva skjer med det breie

lokale engasjementet når det ikkje lenger handlar om å oppretthalde butikken eller skulen?

Kva skjer når det ikkje er krav om ein ny veg eller vøling av hurtigbåtkaia som står på

dagsordenen, men derimot oppretting av eit kunstgalleri som er meint å skulle trekke til seg

reisande turistar og kultureliten frå dei tilgrensande kommunesentra? Kva skjer når

bygdeutviklinga skal kome gjennom ei serie av individuelle forretningsidear som ønskjer å

selje estetikken, bygdekulturen eller forteljinga om bygda til flyktige turistar og andre som vil

slå i hel ein time eller to i rurale omgivnadar medan søndagssteika står og godgjer seg i omnen?

For det er det som er bakgrunnen for arbeidet mitt. Medan utgangspunktet er det breie

lokale engasjementet for det lokale samhaldet, er bakgrunnen «den nye distriktspolitikken».

Bakgrunnen er ein politikk der natur- så vel som kulturverdiane vert vektlagt som viktige

innsatsfaktorar for nye næringar. Det er ein politikk tufta på eit ønskje om å legge til rette for

kreative verksemder over heile landet og med det skape lokalsamfunn som vert opplevt som

meir attraktive, særleg for dei unge (Flø 2009, 2010). Stikkorda er opplevingar, identitet og

distingverande symbol. Eller som ho sa, dåverande Kommunal- og regionalminister Åslaug

Haga, då ho presenterte Regjeringa sin handlingsplan for kultur og næring i juni 2007; «Ved å

satse på næringsutvikling som også er basert på kultur, opplevelser og fritid så vil dette være med å gi

identitet og attraktivitet til et sted. Kultur og opplevelser betyr mye for folk, uansett hvor i landet en

bor» (Nærings- og handelsdepartementet 2007). Haga hadde også varm støtte frå både

Næringsminister Dag Terje Andersen og Kulturminister Trond Giske som båe hadde arbeida

saman med Haga om å utforme handlingsplanen (Nærings- og handelsdepartementet,

Komunal - og regionaldepartementet & Kultur- og kirkedepartementet 2007).

Den nye distriktspolitikken må forståast som ein del av noko større. Den heng nært

saman med det som vert kalla det kulturelle skiftet i samfunnsfaga og då også

bygdesosiologien (Perkins 2006b; Flø 2013). Mot slutten på 90-talet kom den før så materielt

orienterte distriktspolitiske debatten til å orientere seg meir og meir om sosiale

representasjonar. Inspirert av post-moderne teori om det nye forbruket såg stadig fleire ei von

i at den symbolkonsumerande middelklasseforbrukaren, med frie yrkjer og meir pengar og

ferie enn nokon gong før, skulle legge sin elsk på det rurale. Forskarar og rådgivarar meinte

bøndene burde utnytte det dei såg som nisjar i marknaden og starte «fortelje dei gode

historiene» og «pakke inn» produkta sine i stadeigne miljøvennlege symbol. Det rurale skulle

seljast, rurale tradisjonar, aktivitetar og kultur skulle gjerast om til varer og seljast på den nye

21

marknaden og bønder og bygdefolk skulle lærast til å stimulere forbrukarane sin hunger etter

distingverande symbolprodukt.

frå kjøt til oppleving

Heller ikkje skogs- og fjellbygdene våre har vore upåverka av utviklinga og det den kulturelle

vendinga i bygdesosiologien har teke med seg inn i den postmoderne bygdeutviklinga (Flø

2009, 2010, 2013). Her var det nærliggande å sjå på vilt- og fiskeressursane og moglegheita for

å i større grad innføre desse ressursane i pengeøkonomien. Og sist på 90-talet la

landbruksmynde fram det som mesta kan kallast ein instruks til grunneigarane. Dei to

stortingsmeldingane Skogmeldinga (St.meld. nr. 17 1998 - 1999) og Landbruks- og matmeldinga

(St.meld. nr. 19 1999 - 2000) kom båe med klåre oppfordringar til næringa om å utnytte vilt-

og fiskeressursane betre. Landbruksminister og venstrestatsråd Sponheim via dette mykje

merksemd i sin periode som landbruksminister frå 2001 – 2005. Bønder og grunneigarar bør

nytte «heile gardens ressurstilfang», lét mantraet. Dei skulle lære seg til utmarksentreprenørar

og byrje å tene pengar på utmarka, og utleige av jakt og fiske stod sentralt i så høve.

Fyrste åra var det vanskeleg å få auge på konkrete endringar, men gløtta ein på dørene

åt grunneigarorganisasjonane såg ein at dei var i full gang med å legge tilhøva til rette for

framtida. Landbruks- og matmeldinga (St.meld. nr. 19 1999 - 2000) påpeika særleg at landets

utmarksareal for ein stor del var oppdelt i små eigedomar og dermed eigna seg dårleg som

jakt- og fiskeområde6. Det var dette grunneigarane var i ferd med å gjere noko med. Godt

støtta opp av faglaga som kunne tilby fagleg kompetanse og rådgjeving om grunneigar-

organisering, vart det på få år etablert meir enn 200 nye utmarkslag i landet7. I tillegg vart

fleire av dei eksisterande laga omorganisert og arrondert på måtar som passa betre det

komande regimet. Grunneigarane sjølve danna altså nye samanslutningar og laga større

samanhengande viltforvaltingsområde og jaktfelt. Dermed gjorde dei utmarka meir

jakteffektiv og betre egna til næringsverksemd basert på viltressursane.

Samstundes som dei lokale grunneigarlaga førebudde seg i det stille, gjorde moder-

organisasjonane framstøyt på det politiske planet. Norges Skogeierforbund, saman med

Reiselivsbedriftenes Landsforening, hyra nemleg inn eit konsulentfirma for å levere ei

vurdering av inntektspotensialet som låg i kommersialiseringa av jakt og fiske. Tala dei kom

opp med var svimlande. Ifylgje rapporten Forprosjekt om utvikling av utmarksbaserte

reiselivsbedrifter (Reiselivsbedriftenes Landsforening & Norges Skogeierforbund 2004) skal det

vere mogleg å hente inn omlag 8 milliardar kroner frå sokalla utmarksbasert reiseliv kring om

i den norske utmarka. Det skulle med andre ord vere mogleg å doble inntektene frå jakt og

6 Det høyrer med til historia her at me veit langt mindre om eigedomstilhøva i utmarka enn kva dette

kan gi inntrykk av. Ein rapport frå Skog og Landskap og Statistisk sentralbyrå (Lågbu, et al. 2012) syner oss at

kunnskapen om eigedomstilhøva for mykje av utmarksareala våre er til dels svært mangelfull. 7 Talet 200 er eit anslag gjort i samtale med personar i Skogeigarlaget og Bondelaget i 2006.

22

fiske i høve til 2003-tala. Berre elgjakta og tilhøyrande herlegdomar skulle i fylgje rapporten

kunne aggregere over 700 millionar kroner8 i opplevingsprodukt.

storordige talsmenn og lågmælte grannar

Rapporten fekk dei eigedomslause jaktinteressene til å kvesse knivane. Representert ved

Norges Jeger- og Fiskerforbund (NJFF) klargjorde dei seg til forsvar for ålmentas tilgang til

«fornuftig prisa» jakt og fiske. Informasjonssjef Espen Farstad i NJFF gjekk høgt ut og kalla

rapporten ei «krigserklæring» frå grunneigarane, «dette fortrenger den lokale jegeren» hevdar han

til Aftenposten og framheld vidare at «Norges Skogeierforbund gir blaffen i tradisjoner og norsk

kultur» (Aftenposten 2004b).

Ei omfattande kommersialisering av elgjakta vil medføre at sjølve jakta endrar seg,

hevda kritikarane. Og fleire tok til orde for at det handla om å ivareta elgjaktkulturen og

meinte den norske haustingskulturen vil bli erstatta av ein «sportsjaktkultur» og elgjakta, slik

me kjenner den i dag, vil forvitre. Debatten gjekk høgt i avisene så vel som i TV og radio i

kjølvatnet av den auka kommersialiseringsinteressa som grunneigarorganisasjonane synte.

Sosiologen Olaf Aagedal, som for anledninga var titulert som elgsosiolog, meinte at «å overlate

elgjakta til folk med de tykkeste lommebøkene, kolliderer med norske likhetsidealer»

(Aftenposten 2004c).

Men alt dette gjekk føre seg i den offentlege debatten. Det var representantar for dei

ulike interessegruppene me høyrde uttale seg, men kva folket ute i bygdene meinte var

vanskelegare å få auge på. Rett nok hadde avisene små spalter der dei hadde gitt ordet til

lokalbefolkninga og ofte var deira reaksjonar langt meir edruelege og lågmælte. Ein elgjeger

frå Rena uttalar til Aftenposten at det «er et begrenset marked», og han trur ikkje det er «så

mange rikinger som vil komme» (Aftenposten 2004a). Sjølv gjorde eg mine eigne ad hoc

undersøkingar og fant lite uro hjå dei lokale jegerane. Eg ringde kjenningar og folk i grendene

som eg viste hadde jakta elg i årevis og ingen av dei kunne seiast å vere uroa for utviklinga for

eigne vegne. Kva baserte dette fråveret av uro seg på? Kva var det dei kvilte seg på som dei

offentlege våpendragarane ikkje såg?

problemstillingar og føremål

Prosjektet har som mål å bidra til å forstå korleis grende- og bygdesamfunnet som eit sosialt

system grip inn i utviklinga i grenda. Gjennom å studere elgjakta og den pågåande

kommersialiseringa av den, vil eg freiste å seie noko om korleis utvikling skjer. Eg vil sjå

spesifikt på utviklinga i nokre av innlandsgrendene våre og studere spenninga og samspelet

mellom dei som vil legge elgjakt ut for sal og resten av grendesamfunnet. Eg vil studere korleis

normer, moral og tillit knyt seg opp til spørsmålet om forvaltinga av den lokale

elgjaktkulturen. Eg vil studere kva som skjer når ein søkjer å gjere utmarksressursane om til

8 Det er her snakk om 2003 kroner.

23

ny næring. Kva skjer med ressursane og måten folk relaterer seg til ressursen på? Og korleis

påverkar dette bygdene?

Ved å snakke med bygdefolk, også dei som ikkje sjølve er direkte deltakande i elgjakta

samt jaktrettshavarar og eigedomslause jegerar som alle er fastbuande i ulike grender i Nord-

Østerdalen, vil eg undersøkje korleis normer, moral og tillit innverkar på sjølve

kommersialiseringa av elgjakta lokalt. Samstundes, altså nett ved å studere korleis normer,

moral og tillit innverkar på kommersialisering, ønskjer eg også å få tak på korleis

kommersialiseringa av elgjakta innverkar på nettopp normene og moralen knytt til elgjakta

samt tilliten mellom bygdefolket. Implisitt i den nokso deskriptive inngangen min – altså kva

skjer og korleis påverkar dette bygdene – ligg også eit meir grunnleggande sosiologisk

spørsmål; nemleg korleis blir normer til og korleis endrar dei seg?

Gjennom å identifisere korleis sambygdingar forhandlar om utfallet av

kommersialiseringa og korleis utviklinga formar dei som jegerar så vel som korleis sjølve jakta

vert prega av kommersialiseringsprosessen, seier desse tekstane noko om, og kanskje også

korleis, kommersialiseringa bidreg til å skape, vedlikehalde og endatil endre elgjaktkulturen.

Det er ei studie av korleis normer, moral og tillit mellom dei involverte vert definert i lys av

den pågåande kommersialiseringsprosessen i elgskogen.

referansar for kapittel 1

Aftenposten. 2004a. Neppe stort marked. Einar Haakaas, 29.11.

---. 2004b. Skogeierne vil selge elgjakta til rikinger. Einar Haakaas, 29.11.

---. 2004c. Snobbejakt på elg truer norske likhetsidealer. Einar Haakaas, 01.12.

Cohen, Anthony P. 1985. The symbolic construction of community. Routledge. London.

Flø, Bjørn Egil. 2009. Vondtet i norsk bygdeutvikling. Syn og Segn (3):76-80.

---. 2010. Bygda - forståing og implikasjonar. PLAN (5):20-25.



Lågbu. Roar, Linda Aune-Lundberg, Anne Snellingen Bye, Geir Inge Gundersen & Geir-

Harald Strand . 2012. Arealstatistikk: Eiendommer og utmark. R 14/2012. Skog og

landskap. Ås.

Nærings- og handelsdepartementet. 2007. Regjeringen landserer handlingsplan for kultur og

næring [Pressemelding, Nr: 47, 2007], Tilgjengeleg fra

http://www.regjeringen.no/nb/dokumentarkiv/stoltenberg-ii/nhd/Nyheter-og-

pressemeldinger/pressemeldinger/2007/regjeringen-lanserer-handlingsplan-for-

k.html?id=474102.

http://www.regjeringen.no/nb/dokumentarkiv/stoltenberg-ii/nhd/Nyheter-og-pressemeldinger/pressemeldinger/2007/regjeringen-lanserer-handlingsplan-for-k.html?id=474102



24

Nærings- og handelsdepartementet, Komunal - og regionaldepartementet & Kultur- og

kirkedepartementet. 2007. Handlingsplan Kultur og næring. Nærings- og

handelsdepartementet. Oslo.

Perkins, Harvey C. 2006. Commodification: re-resourcing rural areas. I Handbook of Rural

Studies. Redigert av: P. Cloke, T. Marsden & P. Mooney. SAGE Publications. London.

Reiselivsbedriftenes Landsforening & Norges Skogeierforbund. 2004. Forprosjekt om

Utvikling av utmarksbaserte reiselivsbedrifter - markesmuligheter, mål, strategier og

forslag til verdikjedeprogram. Reiselivsbedriftenes Landsforening og Norges

Skogeierforbubd. Oslo.

St.meld. nr. 17. 1998 - 1999. Verdiskaping og miljø - muligheter i skogsektoren.

Landbruksdepartementet. Oslo.

St.meld. nr. 19. 1999 - 2000. Om norsk landbruk og matproduksjon.


25

_____________________________

bygda som vare

- den nye rurale økonomien og grendene

- VELKOMEN TIL DEN nye økonomien, sa verten. Han synte meg rundt på det

han kalla «køynnbuloftet», ei ærverdig kornbu frå 1700 talet som stod midt i tunet og no var

omgjort til pub og soveloft. Han trivest godt både med og i den nye økonomien kunne han

fortelje, men legg til at det lyt vere på hans eigne premissar.

- Det er dette som er det nye, seier han.

- No handlar det om å utnytte nisjane i marknaden og levere varer og tenester som folk etterspør.

- Når starta du med dette då?, spør eg.

- Det er fleire år sidan no, det starta med litt spekemat og eit lite gardsutsal. Så hadde eg alle

desse bygningane som eg ikkje visste korleis eg skulle ivareta…. Ikkje vil eg rive dei heller, ja om eg så

ville så hadde eg neppe fått lov, det er jo verneverdige bygningar alt i hop. Så eg tenkte, det er kanskje

her framtida ligg.

- Ja det er kanskje det, seier eg, og tenker at han har fått til eit produkt som eg kan kjenne

eg likar.

- Det er då det dei seier.

- Dei?, spør eg.

- Ja alle rådgivarane og dei på fylket og slike, seier han, før han rekker meg ei snei av ei

spekepølse han meiner eg bør smake på.

- Og så er det spanande. Legg han til.

2

26

I takt med kapitalismen sin ibuande hang til stadig å endre seg følgjer også grendene

og grendefolket med på endringane. Dei følgjer med gjennom delvis å respondere på

marknaden og andre ytre påverknadar som gjer det føremålstenleg å tilpasse seg og dei gjer

det delvis ved berre å følgje sin eigen vilje. Og endringane kan me lese i landskapet, både det

materielle fysiske landskapet og det sosiale og mentale landskapet, me kan lese det i røynslene

åt dei som lever i og med landskapet og i forteljingane dei fortel. Alle endringar, anten dei er

knytt til arealbruk, arbeid, kapital eller teknologi, er kopla saman med skiftande økonomiske

og kulturelle forhold. På same måte som økonomiske eller kulturelle skift kan skape grunnlag

for teknologisk eller institusjonell nyskaping kan også sjølve nyskapinga stimulere til

betydelige økonomiske eller kulturelle endringar. Slik må framveksten av «den nye bygda»

forståast. Oppkomsten av den nye bygda heng saman med at den gamle bygda forsvinn eller

endrar seg og med det – er det heilt rett som verten min sa – med det følgjer den nye økonomien.

Skilnaden mellom det nye og det gamle ligg i relasjonen mellom produksjon og

forbruk, hevdar Paul Clocke (1993). Den ligg i at dei rurale områda i aukande grad har vorte

gjenstand for forbruk og ikkje einast produksjon (Cloke 1993; Lowe et al. 1993). Dei britiske

geografane Brian Ilbery og Ian Bowler (1998) meiner den nye økonomien vaks fram der den

Det velkjente postkortet frå 1932, «Seterjentens fridag», kan stå som ein illustrasjon på at småskala

gardsforedling ikkje er eit nytt element i landbruket. Legg berre merke til skiltet, ekte geitost til salgs,

som er spikra fast til vindskia i bakgrunnen. (Normanns Kunstforlag, ukjent fotograf)

27

gamle feila, og omtalar den mesta som om den grodde utav hjulspora etter det

produktivistiske landbruket. Kanskje kan ein sjå slik på det? Men sjølv undrar eg på om den

nye økonomien eigentleg er så ny? Kanskje er den snarare berre re-introdusert, eller kanskje

heller re-vitalisert. For går ein attende nokre år finn ein at gardsutsal slett ikkje var uvanleg.

På setrane har ein fått kjøpt rømme, smør og brunost heilt fram til i dag. Og sjølv etter at

mjølkebilen og dyretransporten starta kome til gards, har enkelte likevel halde på tradisjonen

om å selje delar av produkta sine frå kjellardøra sjølv om mattilsynet kanskje ikkje har likt det

like godt i den seinare tida.

Ein annan ting er om den gamle økonomien eigentleg kan seiast å ha feila, slik Ilbery

og Bowler antyder. For me ser då at den klassiske vareøkonomien, med konsummjølka og det

normalsalta meierismøret, sel som aldri før. Me ser då at samstundes som me etterspør

eksklusive spesialprodukt og identitetsmarkerande opplevingar på gardsbutikkane så

oppsøkjer me også supermarknadane i byanes utkantar på jakt etter billig mat som ikkje er

tenkt nokon anna rolle enn å gjere oss mette.

Assisterande generalsekretær i Småbrukarlaget, John Petter Løvstad, brukar ofte seie;

«… dette er då ikkje nytt!», når nokon snakkar om ruralt reiseliv eller småskala gardsforedling

som om det er den nye økonomien. Gjerne leverer han også ei levande historie om korleis det

var å køyre Gudbrandsdalen på 60-talet. Overalt stod det skilt som tilbaud husrom og mat.

Norsk landbruk sin historie og dei norske agrare grendene sin økonomi har vore prega av

fleirsysleri og sesongbaserte aktivitetar. Bygdefolket har vore fleksible og teke dei

moglegheitene som har bydd seg i grendene, alle har dei freista å spe på skrinne inntekter med

ulike bidrag til hushaldsøkonomien. Alle formar for løn har vore kjærkomne anten den har

kome i form av skillingar eller kaloriar. Nokre vekers arbeid på sildoljefabrikken for å ta unna

toppane av sild om seinhausten hjelpte godt på når kystbonden enno hadde rekninga frå

felleskjøpet liggande ubetalt i skatollet. Ein månad eller to i skogen på kaldaste vinteren medan

snøen enno låg meterdjup og kjerring og ungar bar turrhøy frå høyløe til fjøs i gnistrande

måneskinet, kunne utgjere skilnaden mellom armod og velstand gjennom året i skogs- og

fjellbygdene. Nokre betalande ferdafolk på overnatting og ei moltemyr var begge deler likt

skatta i fleirsyslerihushaldet i dei før-produktivistiske agrare grendene.

kommodifisering

Tilsynelatande godt etablerte rurale strukturar, anten me snakkar om fysiske strukturar som

landskapet og omgivnadane eller me snakkar om produktive prosessar og sosiale relasjonar,

så har alt dette jamt vore i endring. Det har endra seg frå den gamle til den nye bygda – frå

den gamle økonomien til den nye – og stadig fleire ting har vorte gjort til ei vare. Ikkje berre

er gulrota ei vare som vert selt på marknaden, men no har også gulrotopptakinga vorte ei vare.

Dei siste åra har det å selje gardsarbeidet, eller rettare selje opplevinga av å gjere gardsarbeid,

vorte mogleg. Held me oss til gulrota ei stund til kan me tenke oss at ideen om å vere del av

noko ekte, autentisk eller opphavleg når ein står bøygd i ein haustvåt gulrotåker, er med på å

28

oppgradere gulrota til noko meir enn einast ei gulrot. Det gir tilleggsverdiar som ligg utanpå

eller rettare utanfor sjølve gulrota, tilleggsverdiar som vert servert saman med den i form av

ei forteljing om opplevinga av å ha teke opp si eiga gulrot9. Det skjer altså det faglitteraturen

kallar ei kommodifisering av det rurale – rural kultur og rurale relasjonar og praksisar. Dette

kapittelet skal handle om det, det skal handle om kommodifiseringa og om kva

kommodifiseringa gjer med grendene og grendefolket. Ved å drage vekslar på teori om

modernitet, post-modernitet og det rurale, og ved å hente døme frå megamjølkebruk,

småskala nisjemat, kontraurbanisering, bygdeturisme og jaktkomers, vil eg drøfte kva

kommodifiseringa gjer med oss. Kva gjer det med relasjonane grendefolket imellom og ikkje

minst; kva gjer det med relasjonane mellom grendefolket og folk som kjem utanbygds frå –

relasjonane mellom «oss» og «dei andre»?

forbruket

Sjølve omgrepet kommodifisering er i litteraturen gjerne nytta på to måtar. Den eine referer til

omdanninga av ein ting til ei vare (commodity) – då snakkar delar av litteraturen helst om

kommoditisering (commoditization) eller altså varedanning. Den andre forståinga av omgrepet,

som sjølvsagt heng saman med den fyrste, refererer til dei større sosiale prosessane i det at

stadig fleire ting, ja endå menneskelege relasjonar, idear og folk vert gjort om til ei vare. Felles

for begge desse forståingane er likevel at sjølve kommodifiseringsprosessen vert sett som

symptomatisk for korleis kapitalismen trenger seg stadig lenger inn og opptek ein jamt større

plass i folks daglege virke (Cloke, Crang & Goodwin 2005)

Skal ein forstå kommodifiseringa kan ein gjere som Harvey Perkins (2006a) eller

Michael Woods (2005, 2011), nemleg å gå til ein mykje brukt artikkel av Steven Best (1989) i

tidsskriftet Current Perspectives in Social Theory. Best snakkar om tre stadium, og presenterer

dei som ein slags progresjon der me går frå det han kallar (1) «the society of the commodity»

(varesamfunnet) til (2) «the society of the spectacle» (skodespelsamfunnet) og deretter til (3) «the

society of the simulacrum» (simuleringssamfunnet).

På det fyrste stadium, varesamfunnet eller the society of the commodity, er vara sin

bytteverdi spegla opp mot bruksverdien. Ein ting vert ei vare i det bytteverdien overgår

bruksverdien, ein transformasjon som altså innanfor marxistisk teori vert omtala som

kommoditisering eller kommodifisering. Kommodifiseringa understøtta marknads-

økonomien og gjorde at gulrota vart viktigare som handelsvare for bonden enn som mat for

bondefamilien. Gulrota gjekk, altså for bonden, frå å vere mat til å verte ei matvare. Den gjekk

frå det å vere maten bondefamilien åt til å verte det som skaffa maten bondefamilien kunne

ete. Me opplevde altså det Inge Krokan alt i 1942 døypte «det store hamskiftet» (Krokann

1982). Bøndene ikledde seg den nye tida med nykjøpte slåmaskiner og separatorar og starta

selje smør og rømme til ein jamt veksande marknad i byane og industristadane under fossane.

9 Her må det nemnast at dette gulrotdømet er nytta einast som eit tenkt døme, eg kjenner ikkje til noko konkret

tilfelle der gulrotopptaking vert selt som oppleving.

29

Hamskiftet hadde konsekvensar langt utover einast bøndene. Etter kvart såg me det

Best (1989) kallar ein transformasjon over i skodespelsamfunnet eller the society of the spectacle.

Ideen hadde Best frå den franske filosofen og forfattaren Guy-Ernest Debord som i 1967 utgav

boka «La Société du spectacle» (The society of the spectacle på engelsk (Debord 1977)). Her leverte

han ein skarp kritikk av det moderne samfunnet. Me lever i eit samfunn prega av isenesette

liv, hevdar Debord (1977), og meiner me omgir oss med gjenstandar og folk utan anna formål

enn å projisere oss sjølve gjennom dei. I dette samfunnet har gulrota gått igjennom enno ein

transformasjon. No er den ikkje lenger einast ei matvare anna enn den fylles med ideen om

autentiske opplevingar i det me ser bonden bøye seg i åkeren å legge opp stablar av ferske

gulrøter som blenkjer så fint i den lave haustsola rett utom døra til den sørvendte

gardsbutikken.

Alt som skjer og alt me oppnår i livet vert gitt symbolske verdiar utan nokon direkte

referansar til det faktiske innhald (Debord 1977). Kommodifiseringa, sett i lys av

skodespelsamfunnet, forklarar Perkins (2006a), er eit produkt av ein livsstil der me forbrukar

ei verd laga av andre heller enn å produsere vår eiga. I dette massekonsumet ligg den sosiale

kontrollen, den vert vedlikehalden og styrka gjennom eit stadig eskalerande forbruk med den

konsekvens at det pasifiserer og avpolitiserer oss. Opiumet er ikkje lenger Gud, for å halde oss

til den marxistiske retorikken, men kommodifiserte formar for fritid og underhaldning. For

Vekeblader og livsstilsmagasin deltek aktivt i transformasjonen av gulrota og andre varer frå

materialitet til symbol. (Faksimile frå matmagasinet Terra Smak, mai 2011).

30

det er berre tilsynelatande, seier Debord (1977), at konsumet stettar folk sine behov, i

røyndomen går me kollektivt inn i ein ny form for deprivasjon. Me spelar eit skodespel – eit

spectacle – der me ber på ein konstant attrå etter mål som einast skaper kjensle av tomheit. Ved

overgangen til skodespelsamfunnet går me frå det Marx ein gong kalla havesyke, altså frå det

å vere mesta sjukelg opptekne av å ha eller eige ting, til det Debord (1977) no kallar appearing.

Me opplever ein glidande overgang frå «having» til «appearing», seier han og meiner at me går

inn i ein tilstand der imaget tek makt over det materielle objektet og redusert det til einast å

fungere som pidestallar for eksponering av eigen identitet. Eller som Steven Best seier det

sjølv: «… the universalization of the commodity form is to be seen as the reduction of reality to

appearance, its subsumption to commodity form, its subsequent commodification» (Best 1989: 32).

Den siste transformasjonen Steven Best (1989) trekker fram, «the society of the

simulacrum», eller simuleringssamfunnet, er tungt inspirert av arbeidet til ein anna fransk filosof,

nemleg Jean Baudrillard (1983b, 1983a). Her tek kommodifiseringa eit steg vidare inn i ei slags

hyper-verkelegheit. No har gulrota fått enno ein eigenskap, i tillegg til å vere både ei matvare

og ei oppleving har den no også vorte representasjonar. No vert den sett på bordet når gjestane

kjem – gjerne rå som snaks eller køyrt gjennom ein hurtigmiksar og gjort til smoothies – for å

fortelje besøket, eller ein tilsynelatande tilfeldig ukebladjournalist, at; her i huset er me sunne

og friske menneskjer, før dei legg til noko slikt som «.. du skulle bare vite hvor mye meir harmonisk

livene våre er blitt etter at vi begynte med rawfood» (Teigeland 2011). Alt er kulissar, alt er symbol

og ingenting er ekte.

Slik Baudrillard skildrar det post-moderne samfunnet, skildrar også Best

simuleringssamfunnet til å vere basert på eit ytterlegare eskalert konsum samt avansert

informasjonsteknologi. Paul Cloke (1993) forklarar det som at i dette samfunnet skjer byttet

eller utvekslinga på eit nivå av teikn, bilete og informasjon. Kommodifiseringa handlar ikkje

lenger einast om å selje ting i form av eit bilete eller ei førestilling, men det er ein abstrakt

absorbering av objektet inn i biletet eller førestillinga og på den måten kan sjølve utvekslinga

skje i semiotisk forstand. Det nye konsumet er no eine og aleine organisert kring teikn, og

består av varer utan verken materialitet, form eller basis i realitetane. Det nye konsumet er eit

konsum av hyper-verkelege varer utan anna bruksverdi enn bytteverdien.

kommodifisering av det rurale

Sjølv om omgrepet kommodifisering kan vere noko komplisert og tungt med alle sine post-

moderne abstraksjonar vil eg likevel tru det er et nyttig omgrep for den som ønskjer å forstå

dei endringane grendene har vore og er utsett for i dag. For det er nett innanfor dette nye

forbruket at grunnlaget for mykje av dei nye satsingane i bygdene ligg. Det er her du finn

idébasen for småskala nisjeprodukt i landbruket. Det er dette nye forbruket Eivind Jakobsen

(2003) ved Statens institutt for forbruksforskning og andre ekspertar snakkar om når dei

hevdar at mat ikkje berre er mat, men også fylt med innhald som natur og kultur. Det er frå

tenkjarar som Baudrillard og Debord og fleire til, at ideen har spreidd seg. Ideen som har fôra

retorikken og gitt oss trua på at om bøndene berre lærer seg å stimulere forbrukarane sin

hunger etter distingverande symbolprodukt, då vil marknaden syte for både rikdom og

31

velstand (Flø 2009, 2010). Sjølv om dåverande landbruksminister Lars Sponheim kanskje ikkje

eingong veit kven Baudrillard er, var det likevel lett å høyre eit visst post-moderne

gjennomslag i talen han heldt på den Nasjonale kongress for økologisk landbruk på Hamar i

november 2003. «Dette er vegane…», sa han og heldt fram ein smørpakke frå ei eller annan

sæter i Nord-Trøndelag. Han snakka om nisjeprodukt som Skjåkskinka og ost frå Den blinde

ku og meinte «Dette er ein av hovudvegane ut av uføret vi har hamna i» (Sponheim 2003). Og

representantar for bøndene sjølve støtta opp under det. Dei lente seg på økonomen Erik

Reinert (1997) og rapporten som etter kvart fekk namnet «Reinert-rapporten» og såg

framveksten av nye marknadar som ein måte å få verdiskapinga attende til næringa (Flø 2003).

Også marknadsøkonomar som arbeidde med spesialprodukt, risiko og forbrukaråtferd gav til

kjenne sin optimisme med formuleringar som: det er «vanskelig å ikke få en ’før flodbølgen’ følelse

når en analyserer markedet» (Jensen 2003: 11).

Sjølv om flodbylja har latt vente på seg, såg me likevel ei rekkje nye produkt vekse fram

og verte talrike utover på 2000 talet. Godt hjelpa av nye teknologiske løysingar på

produksjonssida så vel som på distribusjonssida såg me ein jamn auke i diversifiseringa, både

i talet på produkt som kom på marknaden og ikkje minst også i korleis me tenkte marknad.

For i marknaden kunne me no sjå forbrukarar som ikkje lenger berre såg på smør som smør,

men som meinte noko smør var betre enn anna – sjølv om andre meinte at einast innpakninga

gjorde skilnaden. Og nettopp innpakninga vart via stor merksemd. Produkta skulle no ikkje

berre pakkast inn i økologisk berekraftig lokalpapir, men det skulle også forteljast historier.

Ein ting var at bonden tok steget og lærte seg å kinne på nytt, men kanskje opplevde ho det

som enno meir framandt å skulle opptre som historieforteljar bak torgkjerra i småbyanes

sentrumsallmenningar der ho prøvde å freiste stadig meir smakskompetente

middelklasseforbrukarar med morrsnabb og lefse. Sjølv om nokre mistreivst med tanken på å

sjå seg sjølv i den nye bonderolla, vaks andre på det dei opplevde som givande. Den direkte

kontakta med forbrukarane og det kollegiale samhaldet med andre bønder som ein opplevde

på Bondens Marknad var både kompetansehevande og meiningsskapande. I tillegg gjorde det

landbruket synleg og fekk byfolk til å sjå bøndene med litt andre auger.

Landbruksbyråkratar, tilsette og tillitsvalte i bondeorganisasjonane samt ein og annan

meinig medlem, henta inspirasjon frå kontinentet. Dei henta inspirasjon frå land med

«tradisjonar», land med fleire ostetypar enn det er kommunar her heime, frå land som har

skapt namn som Parmaskinke, Champagne og Roquefort. Dei vitja regionar som Provence,

Pyreneene og Toscana der sjølve regionnamnet er meir som eit omgrep å rekne, eller som «…en

merkevare som automatisk gir assosiasjoner til mat, mangfold og kvalitet», slik prosjektet Kortreist

Mat frå Rogaland Landbruksselskap formulerar det sjølve i ein rapport frå ein tur dit. «Chianti,

Brunello, florentinsk biff, sienesisk svin og Citta Slow er med på å forsterke […] ‘følelsen’ av å være noe

unikt, også i verdenssammenheng» (Kortreist Mat 2004: 1).

Dei reiste til Alpane og såg byfolk feriere på gardane. Dei såg gode døme på velutvikla

gardsturisme i tett integrasjon med matkultur og velfrisert kulturlandskap. Dei såg ein

velværemarknad som er i ferd med å vekse seg større enn kurs og konferanse (Bergsli 2009),

32

dei såg at gardsbruka var sentrale aktørar i det nye rurale reiselivet (Stenvik 2008). Og dei kom

heim med ny glød og held fram det flittige arbeidet dei alt hadde starta.

Medan me kunne vitne ost og poteter, sauer og hestar, uthus og sel verte omskapt til

noko meir enn kva det eingong var og selt som pakkar på marknaden, såg me også at til liks

med ideen om skodespelsamfunnet – the society of spectacle – vart eit stadig breiare spekter

av aktivitetar tilbydd mot betaling kring om i bygdene. I Sjoa samla dei seg, unge like som

gamle, alle sette dei seg i gummiflåtar og let seg rive med av straumen til ei oppleving dei

hevda å ville hugse for resten av livet. På Giske hang dei 300 – 400 hestekrefter attpå RIB’en

før dei la i veg ut moloen. Sjølv om aktiviteten fekk det noko missvisande namnet «havrafting»

var det ikkje snakk om å drive som ein kraftlaus flåte kring på det opne havet, slik namnet

tilseier, tvert om er det 40 knop i storbåra som gir den største gleda. Og etterpå kan ein nyte

ein kollegial samankomst i rustikke omgivnadar med lokalt slakta lam på tallerkenen, lam som

aldri hadde mista Alnes fyr or syne i livet. I Rondane kan du melde deg på familievennlege

rideturar og oppleve fjellet frå hesteryggen på dagtid og slå deg til ro på stølar der vertskapet

har reda sengene med kvite sengklede i svale tømmersel. Du kan kvile deg i solveggen

morgonen etter og sjå borna spring nakne i det feite doggvåte graset. Du kan sjå dei drikke

lunka ferskmjølk av ein kopp gitt av vertsbudeia som for anledninga har ikledd seg

tradisjonsstakk og snakkar tre språk flytande. Eller du kan la deg pakke inn i reinsskinn og

plasserast på ein slede og oppleve reinen som trekkdyr i 30 speik på Finnmarksvidda og ete

turka reinshjarte i ein røykfylt lavo akompagnert av modernisert tradisjonsjoik.

Alt slektar det på tradisjonelle aktivitetar i det rurale, det slektar på det folk pleidde

gjere, på det som tradisjonelt har vore del av ein slitsam kvardag, men også

«rekreasjonsarbeidet» eller kvardagsrekreasjonen, kring om i dei rurale grendene. Det slektar

på tradisjonelle aktivitetar som no er kommodifisert og omforma, eller «… transformert til

opplevingar som skal seljast til turistar», som Harvey Perkins (2006a: 246) formulerer det.

Aktivitetar vedlikehaldne og vidareutvikla gjennom ei salig blanding av «hype», førestillingar

og ny teknologi. Det er ungdomane sin farlege leik i flomstore elver med sjølvlaga

tømmerflåtar og gutungane sitt vågemot med tjuvlånte færingar når lågtrykka let båra vekse

mot land, som no er kopiert og re-introdusert med gummibåtar og påhengsmotorar som gir

større fart og fryktfylt spenning mesta utan risiko. Alt med pengar som viktigaste drivkraft.

33

reklame, folk og det rurale blikkfang

Kommodifiseringa inneheld også meir abstrakte komponentar. For ikkje berre vert rekreative

aktivitetar og fartsfylt spetakkel kommersialisert, men også fråveret av aktivitetar vert gjort til

omsetjelege varer. Stilla, estetikken, utsikta og den friske lufta vert på same måte transformert

og omsett til konsum for profitt, anten direkte i form av inngangspengar til eit eventuelt

Kommodifiseringa av det rurale gjer både produsenten og konsumenten til viktige bidragsytarar i

konstruksjonen av meiningsinnhaldet i det rurale. (Her frå Visit Norway si nettside

(www.visitnorway.com)).

34

oppbygd utsiktspunkt eller indirekte gjennom bileta og språket nytta i marknadsføringa. Og

nettopp marknadsføring kan vere eit kritisk punkt i debatten om kommodifiseringa av det

rurale. For kommodifiseringa bidreg til delvis å gjenskape, men også nyskape

meiningsinnhaldet med det som vert kommodifisert. Det skjer i prosessen der produsent og

konsument møtest og det involverer dei begge like mykje (Bell 2006; Crouch 2006; Perkins

2006a). Det skjer i kampen om merksemda, i kampen om å ville bli sett i hopen av tilbydar, det

skjer i strevet etter attraktivitet – etter å samsvare med dei forventingane konsumentane har

om det rurale, forventingar skapt og forma av lag på lag med kulturell påverknad (Woods

2011).

Fotografar, grafikarar, tekstforfattarar og stilistar, alle driver dei aktivt og presenterer

grendene og det rurale. Dei framstiller røyndomen slik dei meiner kunden vil ha den, dei

flyttar den nyaste traktoren ut av biletet og let den gamle stå. Dei leier mjølkekyra inn på

setervollen, dei vaskar og steller ho og børstar både rompa og panna slik at ho framstår like

lytefri som ein pin-up modell i sportsbilreklamane. Bondekulturen og bygde-Noreg skal seljast

for millionar og då lyt grendene pyntast. Tekstforfattarane fortel om Norskekysten som

strekker seg frå det idylliske Sørlandet til eit vilt og utemja møte mellom sjø og land i nord.

Dei fortel om sandstrender og livlege kystbyar, om blomstrande fiskevær og restaurerte

rorbuer i rurale idyllar. Alle bidreg dei til konstruksjonen av ein simulert ruralitet som inngår

i den kontinuerlige definisjonen av kva det rurale er og kva det skal vere.

Korleis folk forstår og oppfattar det rurale er gjerne informert og påverka av korleis ein

stad er marknadsført, hevdar Michael Woods (2011) og kviler seg på Paul Cloke (1993) sin

studie av brosjyrar og reklamemateriell for ulike attraksjonar i det rurale England. Både

språket, symbolikken og heile det visuelle innhaldet i marknadsføringsmaterialet – alt det den

Fjord, fjell, og markblomster dannar rammene for trendy versjonar av rurale jonsokkidyllar, det heile

toppa med ein stilisert Ferguson TE20 i logoen. (Her frå nettsida til moods of norway

(www.moodsofnorway.com)).

35

kommodifiserte bygda representerar – er avkopla frå dei materielle realitetane som gjeld for

staden som vert portrettert. Harvey Perkins (2006a) på sin side, trekker fram ein artikkel av

geografen Georg Hughes (1991) som gjennom ei analyse av marknadsføringsmateriale for

«Scottish Tourist Board» syner at reklamen skaper eit «... frisert og nærast malerisk mytisk bilete

av det skotske høglandet, totalt forskjellig frå det utarma og undertrykte høglandet historia fortel om»

(Perkins 2006a: 252).

Det er langt frå einast reiselivet som kan skuldast for å fordreie den rurale røyndomen.

Øl-, tobakk- og klesindustrien har også vore flittige brukarar av rural symbolikk, gjerne også

tett knytt opp til maskulinitet og det enkle og barske livet i øydemarka (Law 1997; Bye 2010).

Her heime er det kanskje nordfjordingane i Moods of Norway som, sidan etableringa i 2003,

har vore tydlegast i sin bruk av rural symbolikk i si marknadsføring. Moods sin strategi har

snarare vore å kontrastere den barske maskuliniteten med ein slags kreativ galskap der fjord,

fjell og markblomster dannar rammene for trendy versjonar av rurale jonsokkidyllar.

Også bygdutviklinga har fått smake på den kreative galskapens søtsaker. Fargerike

aktørar som Hans Christian Medlien, som gjorde seg landskjent med ein fjernsynssendt jippo

der folk reiste kring om i verda å hengde opp skilt som peika i retning Næroset som hadde

utnemnt seg sjølv til fristat og teke merkevarenamnet ’Lucky Næroset’, gjorde sitt inntog i

Bygdeutviklinga fyrst på 2000-talet. «Vi må slutte med å syte og klage over hvor elendig det kunne

bli om barneskolen vår ble nedlagt, og heller tegne lyse, positive framtidsbilder. Vi må skape noe positivt

ut av denne situasjonen. Vi må finne på noe utradisjonelt, vi må ...... rett og slett lage vår egen stat??!!!»

fortel Medlien om bakgrunnen for ideen (TV2 2003). På vestlandet gjekk ei gruppe Strilar

saman frå sirklane kring «Humørbonden» Geir Styve, som i årevis hadde reist land og strand

rundt å holdt foredrag om galskap, humor, mot og fantasi, og laga «Humørbygda» med eigen

«Humørvimpel» og det heile (Nationen 2007). Og kven veit, personleg meiner eg det tykkjest

fornuftig å tru at det verkar. For visst er det mogleg. Stadig betre infrastruktur, særleg innan

transport og kommunikasjon, har gjort det lettare å leve i utkantgrendene for den som har

fleksibilitet nok til det eller for den som kan få gjort inntektsbringande arbeid ved hjelp av ei

datamaskin og eit velfungerande breiband og mobilnett.

Årrekkjer med reklame og marknadsføring har fyrt godt under fetisjiseringa av rurale

klisjear og mytar. Rekkevidda til dei materielle objekta har blitt utvida med kommodifiseringa

til å omfatte de fleste aspekta av menneskjes liv i industrialiserte land. Det finst mesta ingen

ønskje eller behov som ikkje alt er knytt til eit eller anna objekt produsert for profitt. Eller for

å seie det med Mark Gottdiener (2000: 9); «… forbrukarsamfunnet er fetisjisering sett i system».

Marknadsføring er dermed tett knytt opp til det Torstein Veblen (2005) alt i 1899 kalla

«conspicuous consumption» og som eg vel å omsetje til iaugefallande konsum, eit konsum der vara

har symbolverdi og ber i seg ei sosial meining og formar basisen for eit statushierarki tufta på

sosiale distinksjonar.

36

post-moderne ruralitet

Slik går kommodifiseringa av det rurale, den går etter «streken» som Steven Best (1989) dreg

opp – den går frå varesamfunnet via skodespelsamfunnet til simuleringssamfunnet. Det

reiselivet John Petter Løvstad fortel om – det som tilbaud ei seng og litt mat til svoltne og

trøytte ferdafolk langs etter Lågen – var reiselivet før rikdomen, det var reiselivet før

masseturismen og før Visit Norway og andre hadde stappa grendene fulle av kommodifiserte

representasjonar av det rurale. Det var eit reiseliv der ein tilbydar berre leiger ut ei seng til ein

verdi som overgår den direkte nytteverdien av å la den stå tilgjengeleg for eventuelt andre

medlemmar av hushaldet.

Vareøkonomien, eller den kommodifiserte økonomien, skapte også moglegheit for ny

bruk av bygningar og areal som ikkje lenger hadde same bruksverdi som før. Me såg

frittståande kårstover og gamle trønderlån verte innreia til feriebustadar etter kvart som

sjølingane helst ville ha hus som egna seg til å verte gamle i. Me såg hamnehagar verte omgjort

til campingplassar og utrangerte sjøbuer røyse seg i ny drakt med gardiner i vindauga. Og

etter kvart som standarden og tilbodet betra seg vaks også meirverdien inn i reiselivet.

Gjennom å kunne tilby utsikt, vakkert kulturlandskap eller eit vikingspel i ny og ne og

gjennom eit breitt utval av tema for kontemplasjon og tradisjon, vart grendene viktige

bidragsytarar til «the society of the spectakle» og dermed også til passifiseringa og

depolitiseringa av samfunnet (Woods 2011).

Ved hjelp av enkle teknologiske hjelpemiddel var steget kort over til

simuleringssamfunnet (the society of the simulacrum). Snart sat ikkje turisten stille på

terrassen og såg på sola som gjekk ned i vest, snart vart det viktigare å feste solnedgangen på

minnebrikka og få lagt den ut på facebook saman med eit fyndig “tweet” på 140 teikn. Bildet

har vorte viktigare enn opplevinga, hevdar sosialantropologen Tord Larsen (2009), og referer

til ei historie som Sissel Henriksen skreiv i Klassekampen den 17. oktober i 1998:

To venninner møtes på gaten. Den ene triller sin lille datter i barnevogn, og venninnen

bøyer seg over barnet; «Nei, så nydelig en unge». «Å, bare vent til du for se bildene av

henne», sier mora (Larsen 2009: 365).

Det er ikkje tingen i seg sjølv, heller ikkje sjølve opplevinga, som er gjenstand for vår

merksemd. Derimot er det kopien av det i biletet, i fiksjonen, i målinga, sitatet,

dokumentasjonen eller erindringa (Larsen 2009). Tingen høyrer heime i eit tilbakelagt stadium

saman med omgrep som orginalitet og autensitet. Det gjesten søkjer i det rurale er symbol som

kan fortelje historia slik han ønskjer den fortalt.

nye rurale ressursar

Dei siste 10 til 15 åra har me altså sett ei grunnleggande endring i måten me tenker på bygda.

Eg har tidlegare kopla denne endringa saman med den kulturelle vendinga i bygdesosiologien

og argumentert for at denne tenkjemåten også har praktiske implikasjonar for bydeutviklina

37

(Flø 2009, 2010). Frå å ha handla om «hard-core» verkemiddel som infrastruktur,

distriktsutjamning, kanaliseringspolitikk og differensiert arbeidsgivaravgift har me kunne

vitne ei aukande interesse for dei kulturelle faktorane sin betyding for utviklinga i distrikta.

Nett denne dreiinga er det som vert kalla den kulturelle vendinga i bygdesosiologien, ei

vending som kom med nettopp den post-moderne teori sin inntog i bygdesosiologien, ein

disiplin som inntil då hadde vore mest opptatt av materialitet og tungt dominert av politisk

økonomisk tenking (Cloke 2006). Det hjelp lite med bru om folk berre brukar den til å køyre

flyttelasset derifrå, kunne folk seie no, og meinte at det ein treng er optimisme og bulyst. Folk

må få kjensler for staden, dei treng stoltheit og tru på at det går an å få til ting her, var den nye

retorikken.

Med den kulturelle vendinga kom også interessa for den moderne, eller rettare den

post-moderne, forbrukaren. Landbruket og dei agrare grendene gjekk for alvor inn i den post-

produktivistiske tida og frå no av skulle det produserast spesialprodukt for middelklassa og

kollektive gode som biologisk mangfald og vakre landskap. Med Venstrestatsråd Sponheim i

sjefsstolen i Landbruks- og matdepartementet vart bønder og skogeigarar gitt seglingsvind

gjennom den nye leia som var staka ut i Landbruks- og matmeldinga frå 1999 (St.meld. nr. 19

1999 - 2000) og Skogmeldinga frå 1998 (St.meld. nr. 17 1998 - 1999). Bønder og skogeigarar lyt

ta heile gardens ressursar i bruk, var instruksen frå meldingane. Utmark så vel som innmark

skulle kommodifiserast. Gode som hittil hadde vore mesta som fellesgode å rekne skulle no

gjerast om til kapitalaggregerande varer. Med tillagde verdiar og identitetsskapande opplevingar

skulle det bøtast på jamt lågare prisar på poteter og tømmer. Kommodifiseringa av bygdene,

eller det Harvey C. Perkins (2006a) omtalar som «re-resourcing» av det rurale, synleggjorde

nye resursar og eksemplifiserte kjennsgjerninga om at ein ressurs er ein ressurs fyrst når me

finn måtar å utnytte den på. Landskapet og ruraliteten vart altså ein ressurs fyrst då me evna

å omsetje det til substansielle gode for oss menneskjer (Gibbs & Bromley 1989). Med «gode

historier» og solskinsbileter på glansa papir vart bygde-Noreg presentert til liks som ei vare

og grendene tok steget inn i det verten min så presist omtala som «den nye økonomien».

For visst kan prosessen me har vore vitne til, frå ein gong då sist på 90 talet og fram til

i dag, sjåast på som ein overgang frå gamal til ny økonomi - ein overgang frå ein materielt

orientert produksjon til eit symbolorientert konsum. Michael M. Bell (2007) snakkar også om

ein slags overgang, ein overgang som referer til ulike forståingar av kva det rurale er og kva

det representerer. Med omgrepa «the first» og «the second rural» argumenterer han for ein

overgang frå ei einskapleg forståing til ei fleirfaldig (plural) forståing av det rurale (the rural

plural). Bell argumenterer for å sjå på framveksten av «the second rural», eller den britisk

dominerte «post-modernitets-inspirerte» forståinga av det rurale, som ein framvekst av ei

parallell forståing heller enn som ein rein overgang der noko gamalt vert forlate til fordel for

noko nytt.

Sjølv om Bell har gode intensjonar om at me bør legge av oss det epistemologiske skiljet

mellom den modernistiske og den post-modernistiske forståinga av det rurale stadefestar han

ved nettopp å skrive artikkelen i fyrste omgang, at det finst eit slikt skilje. Eit skilje som gjer

seg utslag både i folks forståing av det rurale og i den politikken som vert ført for framtidig

38

utvikling i bygdene – eit skilje som ikkje einast er med på å definere kva det rurale er, men

også kva det rurale skal bli.

Anten ein snakkar næringspolitikk eller arkitektur vil dette skiljet gjere seg gjeldande,

sameleis om ein snakkar landskapsforvalting eller lokalt kulturliv. Skiljet mellom den

modernistiske eller den post-modernistiske forståinga av det rurale er med på å prege

debatten og inngår med andre ord i kampen om det rurale både institusjonelt og diskursivt.

Medan den modernistiske forståinga er godt forankra i distriktspopulismens (Jupskås 2008)

markante tenkarar frå sist på 60-talet, særleg Ottar Brox (1966), men også Gunnar Skirbekk

(1969), som meinte at folk på lokalplanet må få rett og makt til å bestemme over sin eigen

kvardag utan å vere bunden av kapitalmakt, profittkrav og ein sentralistisk stat eller av

politiske parti. Så er den post-modernistiske forståinga av det rurale Noreg informert av fleire

og enkeltvis langt mindre tydelege aktørar. Med referanse til eksistensfilosofi og

personalpsykologi gjekk no bygdeforskarar, private konsulentar, reklamefolk og

prosjektleiarar på statlege og fylkeskommunale lønningslister ut og mana bygdene til å setje

seg sjølve i førarsetet for eiga utvikling (Lønning 2000, 2007), bygdene og bygdefolket må

«tenke positivt», dei må «løfte i flokk» og «ta livet av Bygdedyret» var mantraet (Styve 2011).

mjølk, gulrot og kjøt - etablerte landbruksprodukt

Sjølv om enkelte forbruksforskarar sin omtale av det nye forbruket lett kunne skape eit

inntrykk av at folk no einast ville ha økologisk villsaufilet på tallerkenen, stabla i høgda og

servert med gode historier, såg me likevel at folk flest enno åt kjøtkakene sine utan anna

meining enn eit ønskje om å verte mette (Døving 2003). På same måte kunne ein lett leiast til

å tru at framtida ikkje overlèt nemneverdig plass åt dei som berre ville produsere mjølk,

gulrøter og flesk slik dei alltid hadde gjort. Men i skuggen av spesialprodukta som

landbruksministrane stadig lyfte fram – i skuggen av alle smakskåringane og alle dei fargerike

bileta i mat- og livsstilsmagasina, i skuggen av lokal småskala produksjon og

historieforteljarar med blanksjermhuve på skolten – vaks også trua på det konvensjonelle

landbruket. Etter mykje missnøye og «bondebråk» framover på 1990-talet stilna bråket av etter

å ha nådd eit klimaks på landsmøtet i Bondelaget i 1996 (Rye 2000). Frå midten av 2000-talet

vaks gradvis optimismen i næringa att og godt hjelpt av aukande prisar på verdsmarknaden

og trua på ei raud-grøn regjering toppa den seg i 2008 for igjen å dale noko i 2010 (Vik & Rye

2006; Vik 2008; Logstein 2010). Rett nok var avgangen i talet på bruk stor også i heile denne

perioden, men samstundes skjedde det ei intensivering og ei utviding hjå dei som bestemte

seg for å satse. Det kan synast som eit paradoks at parallelt med framveksten av det som gjerne

vert kalla det post-produktivistiske landbruket, fekk også den produktivistiske ideologien ny

næring. Me såg med andre ord dei same tre strukturelle kjenneteikna som Brian Ilbery og Ian

Bowler (1998) meiner karakteriserer det produktivistiske landbruket. Me såg ei intensivering,

ei konsentrering og ei spesialisering av delar av landbruket, ikkje berre her til lands anna en

over heile den vestlege verda. Me såg ei tiltakande argro-industrialisering understøtta av

teknologisk så vel som organisatorisk innovasjon. Særleg mjølkesektoren på New Zealand kan

39

sjåast på som eit godt døme på nett denne typen utvikling (Le Heron & Roche 1999), men det

same skjedde i Europa så vel som i USA, Canada og store delar av den vestlege verda elles.

Besetningar med hundrevis, ja endå tusenvis, av mjølkekyr veks fram og me ser ei

enorm intensivering av drifta med tilhøyrande utfordringar knytt til vatning,

gjødselhandtering og avrenning. Der fleire mindre bruk vert erstatta med eitt stort, ser me

betydelege landskapsendringar som følgje av arrondering og fjerning av tre og busker som

tidlegare har tent som bytemarkeringar og leplanting mellom alle dei mindre bruka.

Omfattande folkelege protestar tvinga miljøvernminister Nick Smith til å gripe inn å stogge planane om

supermjølkebruket i Mackenzie bassenget på den new zealandske sørøya i januar 2010. Vedtaket var

grunngjeve med at «the fragile and iconic nature» og «the high level of public interest» tilsa at planane

måtte stoggast (Smith 2010).

Oppskaleringa av verdas landbruk har implikasjonar, ikkje berre på naturmiljøet og

estetikken, men også på lokalsamfunna og på folket som bur der. Det har implikasjonar som

røyver ved folk sin identitet og ved kva slags bygder og landbruk folk vil ha. Professor Hugh

Campbell ved forskingssenteret CSAFE på New Zealand, skriv om korleis «tidsånda» slo inn

og stogga planane om eit supermjølkebruk i Mackenzie bassenget på den new zealandske

sørøya (Campbell 2010). Folket ville ikkje ha eit supermjølkebruk med 22 000 mjølkekyr stua

saman i det som på folkemunne vart kalla «european style cubical farm», midt i «the

heartland» – eller i landskapet der kiwien finn sin identitet (Law 1997).

Det var forteljinga om det reine new zealandske landbruket som var truga. Forteljinga

om «the high country farmer», eller «the southern man», sitt ekstensive beitebaserte sauehald,

ei driftsform som symboliserte eit landbruk i pakt med naturen, omgitt av ein ikonisk estetikk

som ein heil nasjon identifiserer seg med. Ein tilsvarande situasjon såg me også i Midt-England

våren 2011 (Flø 2011b, 2011a). Eit postboksfirma med adresse i Nord London ville etablere eit

mega-mjølkebruk med over 8000 mjølkekyr, noko som ville ha blitt Europas største, fordelt på

40

fire fjøs ved Nocton i Lincolnshire, men då planane vart kjent for lokalbefolkninga mobiliserte

dei til motstand. Etter kvart som motstanda vaks laut politikarane på bana å stogge prosjektet.

Som sagt, oppskaleringa av landbruket har implikasjonar, implikasjonar som mange

ikkje likar og ressurssterke oppegåande folkelege rørsler tek til motmæle.

grotteost, parmaskinke og rucolasalat - nye landbruksprodukt

Framveksten av alle småskala nisjeprodukta som kom med det post-produktivistiske

landbruket sist på 90-talet, verka annleis, om ikkje akkurat motsett. Dette var, og er, en type

varer som definerer seg både inn under Best (1989) sitt «the society of commodity» og til ei

viss grad inn under «the society of the spectacle». Det kan seiast at denne diversifiseringa fyrst

og fremst sørva ei velståande urban middelklasse, kanskje ikkje like mykje her til lands som

elles i Europa og i Nord-Amerika, men like fullt var tendensen synleg også her heime. Lykelen

til suksess for denne typen produkt dreiar seg kring merkevarebygging og

marknadsføringsstrategiar i kombinasjon med ettertrakta førestillingar og eksotisme. Nye og

ukjente produkt gjerne i kombinasjon med opplevd kvalitet og sosial status, stilfulle

omgivnadar og eit inntrykk av eksklusivitet, var gjerne sausa saman med symbol som spelte

på alt frå kulturell kapital til eit ønskje om betre helse og miljø.

Somme av nisjeprodukta er som nemnt også avhengig av at bulkprodukta eksisterer,

dei er avhengige av masseprodukta – avhengig av å ha noko å skilje seg ifrå (Flø 2003; Storstad

2007). For det er nett i kontrast til massane at det kvalitative skiljet ligg, det er i kontrasteringa

til dei konvensjonelle produkta meirverden ligg. Det er nett ved indirekte å peike på til dømes

det ikkje-økologiske ved ei konvensjonell potet at den økologiske poteta oppstår. For nett ved

å hevde at mi potet er økologisk påstår eg indirekte at naboen si potet ikkje er det, eg påstår at

mi potet har eit kvalitativt fortrinn framfor den ikkje-økologiske poteta og hevdar nett det er

grunnlaget for at du skal føretrekke mi potet framfor naboen si.

Karakteristisk for denne typen nisjeprodukt er den konstante referansen til det moralsk

gode i produktet. Produkta plasserer seg inn i eit sett moralpolitiske debattar med klare

standpunkt om godt og vondt. Dei er lokale i motsetnad til globale, dei er økologiske i

motsetnad til konvensjonelle eller dei er handlaga i motsetnad til industriprodusert. Det skjer

med andre ord ei hierarkisk klassifisering utifrå eit sett verdiar eller strøymingar som finst i

samfunnet. Nett som følgje av ei slik klassifisering har det også vore ei betydelig spenning

mellom det økologiske og det konvensjonelle landbruket sameleis mellom småskala

landbruket og bulkproduksjonslandbruket (Flø 2003; Storstad 2007). Ei spenninga som til dels

har vorte fôra av aukande kjøpekraft blant ei veksande miljømedviten middelklasse, særleg i

og kring dei store og middelsstore byane (Coombes & Campbell 1998; Perkins 2006a).

Sjølv om det lenge såg ut til at det gamle slagordet «small is beautiful» (Schumacher

1973) var i ferd med å få eit solid fotfeste når det gjaldt folk sin forståing av landbruk og

matproduksjon, såg ein at etter kvart som nisjemarknadane vaks så vaks også kapitalen sin

interesse for nisjeprodukta. Profittutsiktene, særleg på den europeiske og den nord

amerikanske marknaden, lokka dei multinasjonale kapitalinteressene inn i også den

«alternative» marknaden (Buck, Getz & Guthman 1997; Tovey 1997; Campbell & Liepins 2001).

41

Og snart var store føretak med røter i California, New Zealand og delvis også Europa, rådane

på den økologiske marknaden. Utviklinga stod i grell kontrast til etoset som det økologiske

småskalalandbruket var tufta på (Kjeldsen & Ingemann 2010) og var vanskeleg å svelgje for

mange av dei «tradisjonelle» økobøndene. Framover frå fyrst på 2000-talet vart det hevda at

det økologiske landbruket etter kvart hadde utvikla seg til å verte ein modifisert versjon av

det konvensjonelle landbruket som det ein gong stod i krass kontrast til. Økolandbruket var

konvensjonalisert, vart det hevda (Buck, Getz & Guthman 1997; Hall & Mogyorody 2001), det

kopierte den same utviklinga som det konvensjonelle landbruket hadde vore igjennom og

resultatet vart dei same sosiale, teknologiske og økonomiske kjenneteikna som det i

utgangspunktet opposisjonerte mot. Likevel hevdar Hugh Campbell og Ruth Liepins (2001) at

det er nettopp gjennom «økologiseringa» av dei store føretaka at dei verkelege miljø og

helsegevinstane finst.

Ironisk nok kan ein seie at kommodifiseringa av det økologiske landbruket og koplinga

til dei globale kapital- og marknadskreftene, kjem i ei tid der fleire av dei same interessene

arbeidar aktivt for å utnytte profittpotensialet som måtte ligge i å utnytte genteknologien til

det fulle innan mat- og fiberproduksjon. Og etter kvart som utviklinga utspelar seg vil

meningsinnhaldet ved det rurale og dei rurale næringane også endre seg.

trendy liv i rurale kulissar – kontraurbanisering

Framstillinga av det rurale har fått auka merksemd etter kvart som kampen om folket har

tilteke. For dei konkurrerer med kvarandre, grendene. Dei konkurrerer om alle som seier dei

ein dag vil flytte heimatt – småbarnforeldra og middelklassedøtrene som ber på draumen om

ein dag å kunne bu landleg i den rurale idyll. Dei konkurrerer om alle som seier dei kan tenkje

seg å bidra til å bygge grendene og som drøymer om vibrerande småstadar med sunne og

trygge oppvekstvilkår for borna der alle kjenner alle med namn.

Sjølv om kontraurbanisering, som fyrst var beskrivi av den amerikanske sosiologen

Brian J. L. Berry (1976), eigentleg einast refererer til ei utvikling der folketalsveksten i rurale

områder overgår veksten i byane, har likevel bruken av omgrepet vorte nytta stadig meir til å

beskrive fenomenet der folk flyttar ut av byane og inn i grendene. Det at omgrepet originalt

inkluderte både immigrasjon, rural til rural migrasjon og den naturlege folkeveksten som

følgje av fødselsoverskot, ser ut til å ha kome i skuggen av interessa for urban til rural

migrasjon. Gjennom ei rekkje «tilbakeflyttarprosjekt» som Blilyst, Hardangerlokk og

Framtisfyket Sogn og Fjordane, berre for å nemne nokre, har kontraurbaniseringa utvikla seg

til å handle mest om dei ressurssterke og høgt utdanna bygdeungdomane og kampen om å

lokke dei heimatt.

I enkelte land, særleg England og delvis også USA, har me også sett ei betydeleg

tilstrøyming av urbane menneskjer til rurale lokalsamfunn. Denne utviklinga har dels vore

sett saman med byane sine vekstsmerter og dels den stadige auken i folk som innehar det som

vert kalla frie yrkjer (Bell 1994, 2007). Den utprega fleksibiliteten desse yrkja gir, kombinert

med den infrastrukturelle utviklinga både innan transport og kommunikasjonsteknologi, gjer

det mogleg å «flykte» frå dei trongbudde byane og busette seg i landlege omgivnadar for den

42

som måtte ønskje det. Likevel finn me lite av denne typen kontraurbanisering her til lands.

Kanskje skuldast det at byane våre rett og slett er for gode? Kanskje skuldast det at det er for

kort veg til bymarka og at bylufta er for rein til at ein finn bygda meir attraktiv enn byen?

Kanskje skuldast det at det urbane lokalsamfunnet har like mykje å tilby som

grendesamfunna? Eller kanskje er det slik at den ruraliteten andre lands kontraurbane søker

finn me nordmenn like gjerne i byane? Kanskje er tomtene i bustadområda som omkransar

byane våre passe store til at kvar og ein av oss opplever å ha armslag nok? Eller er det slik at

vår utprega hyttekultur er med på å demme opp for kontraurbaniseringa, og at me «shoppar»

ruralitet når me ønskjer det og dermed ikkje treng å flytte på bygda for å leve ut våre rurale

draumar? Kanskje opplever me at byane våre er vel så trygge og sunne som bygdene? Og at

me dermed ikkje treng Mariann Villa (2000, 2005) si Livsfasebygd i stor nok utstrekning til at

det vert signifikante utslag på Statistisk sentralbyrå sine flyttestatistikkar. Eg kjenner eg lett

kan støtte Erling Berge og Jone Ullenes (2011) når dei hevdar at dei norske byane knapt kan

kallast storbyar i internasjonal forstand. Kanskje er det også grunnen til at me heller ikkje

opplever trongen sterkt nok til å realisere vår dragning mot den rurale idyll.

Det kan uansett tykkjast vere stor avstand mellom folk sine draumar og det dei faktisk

realiserer. Skal me tru det folk sjølve fortel til Norsk Monitor si undersøking i 2005 er nemleg

27 % av befolkninga interessert i å kjøpe småbruk (Blekesaune, Haugen & Villa 2007). Skulle

berre delar av desse realisere draumane sine vil me om ikkje så lenge endeleg kunne snakke

om ei kontraurbanisering også i Noreg. Men det er vel med dei som med så mange av oss – at

det vert liksom berre med tanken.

Ideen om den urbane småbarnsfamilien som set og ventar på den rette augneblinken

til å realisere draumen om småbruket, relaterer seg både til Best (1989) sitt «the society of

commodity» og til ei viss grad «the society of the spectacle». Når bygdene gjer seg lekre for

unge nyutdanna urbane som ønskjer å flytte til eller tilbake til bygda for å realisere ein

postmoderne livsstil, gjerne innan landbruket, med livskvalitet som stikkord, stadfestar dei

også det veterinær, frilandsjournalist, forfattar og «riksprovokatør» Anne Viken skriv i Syn og

Segn. Nemleg at; «Norsk distriktsmarknadsføring har eit snev av elitisme over seg» (Viken 2009: 47).

I sin bitande kritikk av Sogn og Fjordane sin satsing på til- og tilbakeflyttarar, hevdar Viken at

marknadsføringa av distriktet ikkje lenger handlar om motkultur og det unike, men om

kommersialisering av naturressursar og bustadar. Den politiske motkulturen er erstatta med

glatt medkultur, puddersnø og snøbrett. Dei tilbyr «… pudderdyrka omgivnadar for deg som

ønskjer å gå rett inn i leiarstillingar og leve fritt som fuglen med ei friluftsprega fritid» (Viken 2009:

46). Er du sporty, flytt til «framtidsfylket» Sogn og Fjordane, er bodskapen. Med andre ord; er

du ressurssterk og har overskot, flytt til distriktet. På linje med middelmåtige reiselivsbedrifter

prøver bygde-Noreg å selje seg ved hjelp av statsfinansierte reklamepakkar som spelar på lett

underhaldning linka til friluftsliv og avslapping.

43

På mange måtar kan ein seie at den forma for kontraurbanisering som vert drøfta her,

altså urban til rural migrasjon, kviler på eit ønskje om folk i grendene. Men kontraurbanistane

sjølve ber også på eit ønskje, eit ønskje om å involvere seg i Thorstein Veblen (2005) sitt

iaugefallande konsum. Me ser det når dei pralar med rikdom og smak, når dei bygg store

arkitektteikna hus med vindauge utan gardiner og når dei set seg til i fjøresteinane og et

grissini ein heilt vanleg yrkjedag og utspelar sine trendy liv i rurale kulissar10. I tillegg kvilar

kontraurbaniseringa på antiurbane strøymingar og romantiserte kjensler for ein stilisert rural

idyll (Perkins 2006a), ein idyll forvalta og dyrka gjennom prosjektmakarane sin bodskap om

at me alle skal leve ut våre draumar om det lukkelege livet på landet.

Den skotskføydde professoren i offentleg politikk, John Rennie Short (1991) hevdar at

mange av dei ny-rurale tilflyttarane er ukjende med realitetane som gjeld for landbruket og

det rurale næringslivet. For dei kjem det som eit sjokk, hevdar han, at det dei trudde einast

10 Jamfør essayet “utanfor folkeskikken” som opnar denne avhandlinga.

Kontraurbanistane sitt iaugefallande konsum vert synleg når dei utspelar sine trendy liv i rurale

kullissar og set seg til i fjøresteinane og et grissini på heilt vanlege yrkjedagar (Faksimile frå Dagbladet

Søndag 1. mai (2005))

44

var rein og grøn idyll faktisk kan vere både støyande, skittent og brutalt og somme tider luktar

det også vondt. Nokre eks-urbane freistar å reinvaske deira nye omgivnadar ved til dømes å

etterspørje tiltak frå lokale myndigheier som kan bidra til å regulere det dei ser som

forureinande aktivitetar (Perkins 2006a). Her gryr det til konflikt mellom bønder og andre som

lever og verkar i grendene og dei ny-rurale, ei konflikt om kva det rurale er og kva det skal

vere. Britiske geografar og samfunnsforskarar omtalar gjerne denne konflikten som ei konflikt

sentrert kring «the contested meanings of the rural» (Cloke & Little 1997). Det føregår altså ein

kamp, ein kamp om makt og middel til å definere det rurale og dermed også kva lei utviklinga

skal gå i grendene.

rekreasjon og turisme

Det er særleg innan turisme og reiselivet me finn at alle av Steven Best (1989) sine tre stadia

sameksisterer. Her finn me både «the society of the commodity» og «the society of the

spectacle», i tillegg finn me her også «the society of the simulacrum», alt på ein og same tid.

Me finn turistar som kundar i butikkar og på kafear og me finn dei som overnattande gjestar

på campingplassar. Me finn dei på raftingflåtane og på kvalsafari og me finn dei vandrande

langs etter vegane i det dei festar det visuelle inntrykket som omgir dei på smarttelefonen sin

minnebrikke og postar det på facebook. Me finn det i det dei ikler seg islendar og

blankskjermhuve for å simulere lofotfiskarar og me finn det i forteljinga om kvar turisten har

vore og om kva han har vore med på. Me finn det i det dei betalar seg inn kunstig oppbygde

tidtrøyteparkar – som «Wild West Park» eller liknande – som spelar på illusjonen om barske

revolvermenn og livslystne kvinner. Med romantisk nostalgi vert dei lokka til å ta steget inn i

ein historisk periode som for lengst er over og som heller aldri har eksistert slik den her vert

fortalt. Det er representasjonar av representasjonar – symbol på symbol – knapt utan

forankring i realitetar.

Reiselivet er spekka med tilbod som spelar på romantisk nostalgi om historiske periodar som for

lengst er over og som heller aldri har eksistert slik dei vert fortalt. (Her frå nettsida til Wild West City

i New Jersey, USA (http://www.wildwestcity.com)).

45

Likevel finst det eit skilje mellom naturlege og semi-naturlege attraksjonar på den eine

sida og kunstige på den andre, hevdar Michael Pretes (1995) i sin artikkel om

julenisseindustrien i Rovaniemi. «Skilnaden», seier han, «går ikkje på det naturlege versus det

menneskjeskapte, men på om attraksjonen har utgjort ein faktisk funksjon før den vart gjort til

turistattraksjon eller ikkje» (Pretes 1995: 4).

bygda og dei andre sitt blikk

Antropolog og rektor ved Høgskulen for landbruk og bygdenæringar Dag Jørund Lønning,

nyttar eksistensfilosofi og metaforen «å sitja i førarsetet i eige liv» for å illustrera det rom me

menneskje har til å velja korleis me ønskjer å leva liva våre og kva verdiar som skal leggjast til

grunn (Lønning 2007). I ein kronikk i Bergens Tidene (Lønning 2011) hevdar Lønning vidare

at «Me lever i ei tid som dyrkar urbanitet forstått som nytande konsum, som det å vera tilskodar, som

Refleksjonane budalsbonden Arve Olav Sæter kjem med til bladet Jakt og Fiske illustrerer den

ideologiske spenninga mellom den nye og den gamle bygda. (Faksimile frå Jakt og Fiske nr 3, 2010).

46

det å bli underhalden», og at grendene «speglar» seg i «byen sitt bilete». Sjølv om eg nok trur

Lønning overdriv by - land skiljet i og med at han tykkjest meine at det nytande konsumet

einast høyrer til i byen, eller urbaniteten som han skriv, har han likevel eit underliggande

poeng som eg kjenner at eg kan støtte han i. For i vårt strev etter å gjere oss lekre for «dei

andre» – i tydinga turistar, tilreisande og potensielle tilbakeflyttarar – gløymer me kvarandre,

me gløymer bygdefolket og dei som bur der og som alltid har budd der og som tenkjer seg å

halde fram med å bu der. Me overser og ignorerer kvardagslivet åt bygdefolket og formar

bygdene etter det me trur dei andre vil ha.

I ein artikkel i Jakt og Fiske (2010) fortel Budalsbonden Arve Olav Sæter at; «Mange

tilflyttere drar sin vei […], jeg kunne kanskje tenkt meg litt mer fokus på oss som tross alt blir her. Og

helst med overskriften; En vanlig familie på landet». Med det illustrerer han den ideologiske

spenninga – ikkje berre mellom den nye og den gamle økonomien, men like mykje mellom

den nye og den gamle bygda – spenninga mellom grunnleggande syn på kva bygda er og kva

den skal vere. Han set ord på sine eigne kjensler av å ikkje bli sett og kanskje endatil ikkje bli

verdsett med det han og hans like bidreg med til bygda og bygde-Noreg.

elgjakta

Korleis passar då den norske elgjakta inn i dette bilete? Elgjakta er å betrakte som ein aktivitet

som ikkje berre har utgjort, men enno utgjer ein betydeleg funksjon. Den fungerer både som

regulator og forvaltar av viltstamma og som ein sentral bidragsytar til bygdas sosiale liv. Den

bidreg med mat til hushaldet i tillegg til betydelege inntekter for grunneigarar kring om i

grendene. Høgskolen i Hedmark gjorde i 1999 ein litteraturgjennomgang der dei såg på ei heil

rekkje freistnadar på å rekne ut jaktas økonomiske verdi og kom fram til at elgjakta aleine

grovt rekna bidreg med inntekter på mellom 572 og 739 millionar kroner årleg (Henriksen &

Storås 1999). Og skal me tru Reiselivsbedriftenes Landsforening og Norges Skogeierforbund

(2004) si eiga utrekning, vart det omsett for mellom 800 og 850 millionar kroner i jakt og

tilhøyrande tenester i 2003.

Men kanskje like viktig er elgjakta sin sosiale og kulturelle funksjon. Ikkje berre er den

viktig som identitetsmarkør for bygdas menn (Bye 2003), den grip også tydeleg inn som ei

årviss kulturell hending i lokalsamfunnet og engasjerer langt utover einast dei børseberande

mannlege jegerane. Jakta er kultur og i enkelte grender kan ein sjå mesta alt som kan krype og

gå av den mannlege befolkninga og ei og anna kvinne, delta på haustens store hending11. Jakta

er kjøt, kjensler og kameratskap12, den er resursforvalting i praksis og forvalting av den

stadeigne kollektive moralske etos13 – alt på ein og same tid.

11 Sjå meir om dette i Kap. 6 «bygdedyret og elgen» 12 Sjå meir om dette i Kap. 5 «kjøt, kjensler og kameratskap» 13 Sjå meir om dette i Kap. 7 «sex, sprit og storokse»

47

Internasjonalt kan det synast som jakt har vore noko stemoderleg handsama av

samfunnsforskarane. Kanskje kan det, som Brent Lovelock (2008) påpeikar, henge saman med

at jakta er lite synleg i samfunnet. Ikkje berre utgjer den ei smal og relativt ubetydeleg nisje i

økonomisk forstand, den skaper heller ikkje nemneverdig store fysiske inngrep i landskapet.

Samanlikna med fleire andre aktivitetar som til dømes alpine skiaktivitetar med sine

skibakkar, gondolbaner og vidstrakte parkeringsplassar eller hyttefelta som legg under seg

stadig større delar av grendenes beste utmarksbeiter, er det gjerne berre eit og anna jakttårn

beskjedent plassert i skogbrynet som signaliserer at her er det tilrettelagt for jakt. Det er også

mogeleg å tenkje seg at klassestrukturane i jaktautøvinga kan spele inn. Til forskjell frå her til

lands og nokre få andre unntak, er ikkje jakt nemneverdig populært blant den utdanna

middelklassa som driv og bestemmer forskinga. Jakt, påpeikar Lovelock (2008), kan sjåast på

som ukomfortabel og utilgiveleg, då det involverer både våpen og blod, og til sist også

dreping. For det er som den amerikanske sosiologiprofessoren Jan E. Dizart seier; «Nice people

don’t hunt» (2003: 58). Dei føretrekker helder og sitje på fine caféar med eit glas raudvin og å

reise på gourmetturar til Toscana saman med vinklubbvenene sine.

grunnar til jakt

Sett frå vinbarane i Firenze kan nok den norske elgjakta, og for så vidt det meste anna jakt,

framstå noko unødvendig. For den som ikkje kjenner elgjakta kan den tykkjest både brutal og

primitiv, og til dels verke som ein anakronisme som for lengst skulle ha utlevd seg sjølv under

moderniteten. Men folk jaktar – så spørsmålet vert; kvifor?

Alt i 1976 gjennomførte Stephen Kellert (1976, 1978) ein studie der han kartla dei

amerikanske jegerane sine haldningar til jakta samstundes som han kategoriserte jegerane i

tre hovudkategoriar utifrå eigenrapporterte grunngjevingar for å jakte. Den største kategorien

jegerar er dei han kalla «utilitarian» eller kjøtjegerar. 43,8 prosent av jegerane i utvalet vart

definert som kjøtjegerar. Kjøtjegerane såg på viltet med eit slags nytteperspektiv. Tilnærminga

til jakta var, i følgje Kellert, ikkje ulik den tilnærminga bønder har til avling. Dei såg på

viltressursane som ein fornybar ressurs som jegerane kunne hauste, og meininga med jakta

var primært å skaffe kjøt. Den andre gruppa Kellert definerte var «naturjegerane». Dei var

vesentleg yngre enn kjøtjegerane, noko han tolka som ein trend som indikerte at denne gruppa

ville vekse framover. Men førebels var dette den minste av dei tre gruppene med 17,7 prosent.

Naturjegerane var også gjennomgåande høgre utdanna og hadde ein høgre «knowledge-of-

animal» skår enn dei to andre gruppene. Den siste gruppa var dei han kalla «dominionistic

hunters», eller sportsjegerane, som utgjorde 38,5 prosent av jegerane. Karakteristisk for denne

gruppa var den sterke urbane tilknytinga samt eit betydelig innslag av militær bakgrunn. Det

agrare haustingsperspektivet var nærast fråverande hjå denne gruppa samstundes som

naturkunnskapen var betydeleg lågare enn for begge dei to andre gruppene.

Kellert (1976, 1978) sine tre kategoriar ser ut til å ha stått seg overraskande bra i

forskinga om jakt og jegerar. Også Marc Boglioli (2009), som har gjennomført ei omfattande

studie av jegerar i Vermont, meiner å finne att Kellert sine kategoriar i sitt eige materiale,

48

samstundes går han vesentleg djupare i sin søken etter grunnar for å jakte og meiner å finne

at jakta ber på ein historisk kontinuitet. Den ber i seg eit vitnesbyrd om noko evig, om noko

som er eldre enn oss og om noko som vil overleve oss. «Jakta er arven frå forfedrane våre», skriv

Boglioli (2009: 50), arven frå generasjonar som har forma våre relasjonar til det stadeigne

landskapet. Og skjønar me ikkje kva han meiner kan ein tur innom ei av fjellbygdene våre her

heime hjelpe oss på veg. Her ligg gardstuna med dei godt vedlikehaldne bygningane spreitt

fint utover i det velarronderte jordbrukslandskapet. Frå fjellet og mesta heilt innåt dyrkamarka

vitnar forkrøpla småbjørker og tette fòrer av småfetrakk om eit aktivt beitebruk i utmarka. Her

og der kan ein sjå svære bukkegevir tilsynelatande tilfeldig spikra opp på uthusveggane, dei

fleste like vêrbitne som veggen dei heng på, men alle vitnar dei om ein relasjon mellom folk

og villrein som går lenger attende enn nokon kan hugse. Fjellet set tydlege spor heilt inn på

tunet og fortel historia om nærleik mellom innmark og utmark i fjellandbrukets kvardag. Det

er denne relasjonen dei søkjer, det er denne nærleiken til det dei ser som opphaveleg og mesta

evig dei søkjer seg til, jegerane, kvar einaste haust.

Å hauste av naturens ressursar gir ei kjensle av tilfredsheit, det gir ei kjensle av å vere

uavhengig eller sjølvhjelpen. Nett det å vere sjølvhjelpen, eller sjølvberga, vert eksplisitt trekt

fram av Boglioli (2009). Sjølvberging er «a compelling consern» blant jegerane i Vermont, seier

han (2009: 54) og låner dermed eit uttrykk frå Unni Wikan (1990) når han beskriver korleis

sjølvberginga inngår i jegerane si verdsforståing. Han fortel om ein kvinnelig jeger frå New

Haven Mills som uttrykker uro for at me alle har blitt så avhengige av så mange ting i det

moderne samfunnet. Og nett denne avhengigheita ønskjer ho å redusere. Gjennom å vite at ho

meistrar å skaffe seg mat ved å jakte, vert denne kjensla redusert. Ho referer til at det skjer eit

kompetansetap i samfunnet og at nettopp ved å jakte, sanke og dyrke, syter ho for å

oppretthalde kompetansen om å leve utan tilgang på alle varer og tenester som følgjer det

moderne samfunnet.

Sjølv om Jan E. Dizard antyder at sjølvberginga er ein illusjon, eller «a myth of self-

sufficiency» (2003: 90), er det likefult ein fruktbar illusjon som hjelper jegeren til å rasjonalisere

jakta. Kanskje hjelp det også til å motverke Marx sin framandgjering, motverke kjensla av å

vere fråkopla fruktene av arbeidet ein gjer i det kapitalistiske samfunnet. Det er i alle fall slik

eg les Linda Marie Bye (2003; 2009) sitt poeng, der ho framheld at unge rurale menn gjerne

kan gjere «feminint» inntektsgivande arbeid, eller kvinnfolkarbeid, i barnehagen eller på

sjukeheimen så lenge dei kan leve ut sin maskulinitet i fritida. Det jamt meir androgyne, eller

«inkjekjønna» arbeidslivet, opnar altså for at fritida vert gitt ei sterkare betyding i høve til den

kjønna identiteten.

Jakt er hovudsakleg ein fritidsaktivitet i moderne kapitalistiske samfunn, det er ein

aktivitet som folk utøver når livet ikkje er knytt opp i forpliktingar knytt til arbeidet. Dei kallar

det «hobbyen min», jegerane, og dei tek ut ferie og ryddar tid til jakta. Dei legitimerer utgiftene

sine med å samanlikne kva anna folk brukar på sydenturar, og dei koplar av frå jobben. Når

jegerane fortel om kvifor dei jaktar, kontrasterer dei gjerne jakta med arbeidet eller det daglege

orket, hevdar Boglioli (2009). Dei går frå jobben til jakta, dei går frå samfunnet og ut i naturen

49

– frå innomhus til utomhus. Dei går frå det kaotiske til det fredfylte, frå folkemassane til

einsemda eller frå kollegaene til venene (Boglioli 2009: 62).

Slik eg les Boglioli sine jegerar og deira forteljingar om eigne grunnar for å jakte, er det

eit argument for å attreise ei tapt gjensidigheit mellom menneskje og natur, dei forklarar jakta

med å referere til tilstandar ved moderniteten – eller til manglar i det moderne livet, manglar

som har fjerna menneskjet frå naturen. Og nett denne fjerninga ønskjer dei sjølve å ikkje vere

ein del av. Dei jaktar for å knyte seg oppatt til naturen, for å gjenopprette relasjonen mellom

menneskje og natur. Og i den grad Dizard har rett i at dette er ein illusjon, så er jegerane sine

freistnadar på gjenoppretting ei simulering, det er ei simulering av det dei ser som den

opphavlege menneskje - natur relasjonen. Sjølv om kjøtet, som mat, er viktig i jakta, kan likevel

ikkje jakta reduserast til å handle om pengar eller nødvendigheit (Dizard 2003). Den handlar

heller ikkje om sport og moro, sjølv om moro for så vidt er ein sentral del av jakta, derimot

handlar jakta om meistring. Den handlar om det å vere i stand til å handtere stresset som

oppstår i sekunda før den avgjerande fallsituasjonen og den handlar om å vere hjelpen i

fråveret av det moderne samfunnet. Den handlar om å orke slitet og om å sjølv bestemme over

eiga skjebne. Den handlar om alt ein kan hauste om ein berre evnar å bruke klokskapen kvar

og ein av oss er utstyrt med.

jakt som vare

Når ein les om jakt som næring i dag, ser det ut til at det særleg er jakt som reiselivsprodukt

som får den største merksemda. Sjølv om det for berre får år sidan, fram til om lag midten på

90-talet, gjerne var kjøtet som var ressursen i storviltjakta (Sødal 1985; Mattsson 1989; Sødal

1989), kan det no synast som om det er opplevinga som i stadig større grad framstår som

produktet (Henriksen & Storås 1999; Storås et al. 2001; Reiselivsbedriftenes Landsforening &

Norges Skogeierforbund 2004).

Slik sett kan ein seie at også jakta gjennomgår Steven Best (1989) sine tre stadium – den

går frå varesamfunnet via skodespelsamfunnet til simuleringssamfunnet. Jakta går frå å vere

kjøt og kjøtverdi til å verte oppleving. Den går frå å vere ei vare målt i kilo kjøt til å bli ein

omsetjeleg markør for status og ei oppleving av å vere del av noko større. Ein går frå å

kommodifisere kjøtet til å kommodifisere kultur, jakta går frå å vere ei materiell vare til å verte

eit skodespel og konsum av ein simulert autentisitet, men aller fyrst var jakta einast eit magert

tilskot til naturalhushaldet. Fyrst då viltstammene byrja vekse vart kjøtet ei omsetjeleg vare og

etter kvart som grendene byrja å preparere seg for gjestane sitt blikk såg me eit jamt veksande

innslag av at også jakta som aktivitet vart gjort til vare. Jakta vart gjort til «spectacles» – eller

kulturell «performance» – i takt med kommodifiseringa av natur, landskap og det rurale.

Motoren i denne transformasjonen, hevdar Perkins (2006a), er marknaden. Med framveksten

av eit stadig meir kjøpekraftig jegerkorps vart også jaktreiser til eksotiske destinasjonar som

Sør-Afrika, Romania og Kasakhstan, for å nemne nokre få, jamt meir populære. Me såg eit

veksande jakttilbod på eksotiske dyreslag, ville så vel som halvtame, og jakta tok steget over i

ein «hyper-realitet» og vart til jakt på representasjonar meir enn på kjøt.

50

Kanskje heng det saman med den tidlegare omtalte «stemoderlege» handsaminga som

jakta har vore utsett for av samfunnsforskarane, men eg opplever det som noko underleg at

jakta som kulturell «performance» og konsum av «hyper-realitet» er relativt fråverande i

eksisterande litteratur om jakt og særleg jaktturisme. I antologien «Tourism and the

consumption of wildlife» redigert av Brent Lovelock (2008) skil ein mellom omgrepa

«consumptive» og «non-consumptive» turisme. Der jakt og fiske høyrer inn under «consumptive»

turisme medan til dømes safari og naturfotografering høyrer inn under «non-consumptive»

turisme. Lovelock og fleire av dei andre bidragsytarane til antologien kviler seg på eit arbeid

av Johannes Bauer og Alexander Herr (2004), som skil mellom det å fange eller å drepe dyr og

det å berre betrakte dei same dyra.

Skiljet mellom «consumptive» og «non-consumptive» villmarksturisme er nok

brukbart for å skilje mellom turistar som gjere «uttak» av materielle ressursar – eller kjøt – frå

naturen og turistar som ikkje tek ut materialitet, men det har etter mitt syn liten relevans i høve

til eventuelle kulturelle implikasjonar turismen har på til dømes jakta. I særskilde fall er det

også mogeleg å tenke at nett eit slikt skilje kan føre til faktiske blindgater i forvaltinga av

haustingskulturar innan villmarksturismen. Fang og slepp kan vere eit døme på nett ei slik

blindgate. Sterke aktørar i norsk reiseliv har arbeida hardt for å innføre ein kultur, særleg

innanfor elvefiske etter laks, der fiskaren skal setje ut att laksen etter å ha «køyrt» den inn. Ved

å setje ut att laksen og gi den høve til å fullbyrde sin reise mot gyteplassen og kanskje også

lykkast med å produsere nye lakseborn, søkjer ein å nærme seg eit «non-consumptive»

laksefiske. Likevel tykkjes det vere sterk motstand mot fang og slepp. Både tilhengarar og

motstandarar av fang og slepp hevdar begge moralske og etiske synspunkt i debatten. Der

tilhengarane meiner at; «.. å sette fisken tilbake til vassdraget slik at den kan leve videre og føre genene

videre, er mer etisk høyverdig enn å avlive fisken for å spise den» (Norske lakseelver 2003), meiner

motstandarane at; «Fang- og slipp konseptet representerer et brudd med norsk fangsttradisjon. Fisking

blir med dette en ren sport eller underholdning, frigjort fra den opprinnelige hensikt, å skaffe mat»

(Rådet for dyreteeikk 1998). Der tilhengarane av fang og slepp har eit

ressursforvaltingsperspektiv legg motstandarane seg altså på eit kulturforvaltingsperspektiv

i debatten. Og kanskje er det nett dette kulturforvaltingsperspektivet ein lett mister taket på

når ein går ut ifrå at nokre aktivitetar er «consumptive» medan andre er «non-consumptive».

Slik sett kan det synast som at jaktturismelitteraturen ikkje er villig til å gå like langt i

si forståing av konsum, eller forbruk, som den ruralsosiologiske tradisjonen gjer. For sjølv om

eg kan forstå skiljet Bauer og Herr gjer, og sjølv om skiljet også kan fungere etter formålet

deira, meiner eg likevel at det er ei overforenkling, ei overforenkling som i beste fall kan

tykkjest vere noko naiv. Rett nok spelar omgrepet «consumptive» i denne samanhengen på

haustinga – det å trekke noko ut av naturen – eller det å forbruke eller fortære i ordets absolutte

tyding. Men ved å hevde at til dømes naturfotografering er «non-consumptive» plasserer ein

seg samstundes utanfor den nyare ruralsosiologiske litteraturen som hevdar at også det å nyte

landskapets estetikk må betraktast som konsum. For det å betrakte er ikkje ei så enkel og

nøytral handling som det kan synast som. Den britiske antropologen Simone Abram (2003)

hevdar at det å betrakte er å; «... aktivt organisere det ein ser, for alt me ser er sosialt organisert og

51

strukturert gjennom måten me fortolkar det visuelle stimulus». Slik sett koplar ho seg på Michel

Focault (1976) sitt omgrep «gaze» – glane – og forståinga om at det å sjå er ei makthandling der

kollektive sosiale normer definerer både kva me forstår og trekker ut av det me ser og kva me

evnar å registrere frå det me ser. Sjølv om Foucault var mest opptatt av korleis me såg på

sinnssjukdom, eller rettare korleis me ikkje såg sinnssjukdom, som følgje av at symptoma ikkje

var forstått av samfunnet til å vere relatert til sjukdom, kan likevel den same logikken nyttast

på korleis me ser viltet og jakta, eller i Abram sitt tilfelle; korleis me ser det rurale.

elgjaktkulturen

Jakta, og særleg elgjakta, kan altså ikkje reduserast til einast å omfatte uttaket av kjøt frå

naturen, den må også definerast i høve til den stadeigne kulturelle praksisen som skjer under

jaktutøvinga. For jakt er praksis, jakta skjer før, under og etter fellinga. Jakta er det som skjer

når jegerane samlast på koia og planlegg dagens fyrste drev, det er det som skjer på

radiosambandet under drevet og det er slaktinga like mykje som fellinga. Jakta er det sosiale

samspelet med andre jegerar, grunneigarar og grenda. Jakt er kultur!

Nett det var også utgangspunktet då dei fire knektane; Arne Birketveit, Ånund

Brottveit, Andreas Hompland og Olaf Aagedal, gjekk til Norges forskingsråd med søknad om

Den norske elgjakta er folkeleg og vektlegg haustingsmotivet. Med sterk forankring i den norske

bygdekulturen ber den også i seg ein skepsis mot kommersialisering, hevdar fleire av bidragsytarane

til artikkelsamlinga Jakta på elgjaktkulturen (Brottveit & Aagedal 1999). Foto: Svein Egil Økland.

52

støtte til prosjektet «elgjakt som lokalt fellesskapsrituale» i 1996 (Brottveit & Aagedal 1999).

Hovudproduktet frå dette prosjektet er artikkelsamlinga; Jakta på elgjaktkulturen som teiknar

eit breitt bilete av den folkelege norske elgjakta. Me vert presentert for mange av

førestillingane og verdiane som er med på å prege den norske elgjakta. Her får me ta del i

elgjakta som overgangsrituale (Birketveit 1999) og jaktleiaren sin kamp for å berge æra

(Hompland 1999), samstundes som me får lære at kjøt frå elg som beitar i eplehagen er ein

tvilsam kategori når det kjem til vurdering av smak (Døving 1999).

Jakt er så mykje, det er så mykje meir enn einast kjøt og spenning – jakta er menneskjet

sin søken etter autentisitet (Ortega y Gassett 1995), og den er spekka med moral og sterke

kjensler. Elgjakta opphevar tida, skriv Aagedal (1999) og hevdar den knyt notida saman med

urtida. Den inngår i ein folkelege haustingstradisjon, og det materielle utbyttet, altså kjøtet,

representerer menneskjets avhengigheit til og samspel med naturen. Jakta vert avstumpa om

ein tek kjøtet vekk frå den og me vil få vanskar med å akseptere den som ein del av ein kulturell

kontinuitet. Fjernar me kjøtets betydning transformerar me jakta, me omdannar den til å verte

noko anna enn kva den er. Me tek den ut av den kulturelle kontinuiteten og plasserer den inn

i ein ny kontekst, me tek den ifrå nokon og gir den til nokon andre. Me tek den ut ifrå den

haustingsbaserte bondekulturen og plasserer den inn i ein opplevingsbasert sportskultur.

tilgangsideologi

I spørsmålet om kven som skal ha tilgang til elgjakta her i landet finn ein ulike ideologiar. Kvar

av desse ideologiane representerer ulike grunnstrøymingar i samfunnet og alle kvilar dei seg

på etablerte politiske skiljelinjer. Også her vil eg støtte meg på Olaf Aagedal (1999) og hans

inndeling i tre hovudkategoriar. Den fyrste kallar han bygdejaktideologien; den vektlegg at dei

som bur i bygda eller har tilknyting til bygda, sjølve skal ta del i jakta. Bygdejaktideologien

har vakse fram i takt med praksisen, den har utvikla seg i lag med den veksande elgstamma

og tilpassa seg det som til ei kvar tid var den mest hensiktsmessige måten å organisere jakta

på.

Den andre ideologien Aagedal nemner, er sosialdemokratiseringsideologien. Her er

jakttilgang meir som ein borgarrett å rekne, ein er meir oppteken av at dei som ønskjer å jakte

og som er kvalifiserte, må få høve til det. Her er ikkje bygdetilknyting relevant som krav,

snarare tvert om.

Den siste av Aagedal sine tre tilgangsideologiar er kommersialiseringsideologien. Den står

i sterk kontrast til sosialdemokratiseringsideologien ved at den understrekar grunneigaren sin

jaktrett enno sterkare enn til og med bygdejakideologien. Kommersialiseringsideologien er

også den som har fått sterkast politisk merksemd dei siste åra, særleg gjennom dei to

stortingsmeldingane om jordbruk og skogbruk som kom sist på 90-talet (St.meld. nr. 17 1998 -

1999; St.meld. nr. 19 1999 - 2000). Her er det uttrykt eit sterkt ønskje om at elgjakta i større grad

skal seljast på marknaden. Forsvararane av kommersialiseringsideologien hevdar at den vil

både gjere det mogeleg for grunneigarane å tene pengar på jakta samstundes som det vil lette

tilgangen til jakt for folk flest..

53

Mellom desse ideologiane ligg det spenningar, spenningar som både handlar om ulike

syn på grunnleggande rettigheitsprinsipp og om ulike syn på kva jakta er og kva den skal vere.

fem sider av same sak

Megamjølkebruk, småskala nisjemat, kontraurbanisering, bygdeturisme og jaktkommers er

fem sider av same sak. Det er alt ein del av den nye økonomien og alt formar det den nye

bygda. Det er alt ein del av den pågåande kommodifiseringa i samfunnet – i byen so vel som

på bygda – og alt har implikasjonar, implikasjonar som får materielle så vel som kulturelle

utslag.

Det er desse utslaga som er mi hovudinteresse, eller rettare; reaksjonane på desse

utslaga. For å forstå reaksjonane lyt ein fyrst sjå utslaga og seinare anerkjenne dei som

relevante for reaksjonane. Det var det han gjorde Nick Smith, den New Zealandske

miljøvernministeren, då han stogga supermjølkebruket i McKenzie bassenget. Det var også

det dei britiske politikarane gjorde då dei greip inn og stogga Nocton Dairy Ldt. sine planar

om eit megamjølkebruk i Lincolnshire. Dei anerkjende relevansen i motstanda, dei såg og

forstod motargumenta og dei var tilsynelatande samde i at etableringa av dei gigantiske

mjølkebruka ville ha uheldige utslag. Men ser politikarane, prosjektleiarane, og alle andre som

fattar vedtak – ja, for den del også forskarane som gir råda – ser me kva implikasjonar satsinga

på småskala nisjemat kan ha? Ser me kva kontraurbaniseringa kan føre med seg og kva

implikasjonar auka satsing på ruralt reiseliv og jaktkommersialisering kan ha for andre enn

oss sjølve?

I eit essay i boka «Revealing Rural Others» hevdar Susanne Seymour, Philip Lowe, Neil

Ward og Judy Clark (1997) at dei finn tydlege teikn på at maktrelasjonane i grendene er i ferd

med å endre seg, «..primarily because of the growing role of the countryside as a place of consumption

and a decline in agricultural production imperatives» (1997: 71). Bønder og andre som har budd og

verka i grendene i generasjonar opplever at deira «standing» er redusert, at deira praksis i

aukande grad vert utfordra av andre; av naboane, besøkande og tilfeldig forbipasserande. Dei

opplever at media ignorer dei – ja enda fordømmer dei – og at ulike interessegrupper, gjerne

utanbygds frå, køyrer «kampanjar» mot dei. Tradisjonelle rurale interesser vert utfordra med

nye aspekt knytt til livskvalitet som nykomarar og andre sjølve søker i det rurale, som rein

natur, stillheit, estetikk og villmark, aspekt som har høg standing i den offentlege debatt og

vert livleg forfekta av «det offisielle menneskjet», eller av «buktalaren som snakkar i offentlegheitas

namn», for å sitere den franske stjernesosiologen Pierre Bourdieu (2012). «Dei er ressurssterke og

snakkar for og i staden for gruppa dei vender seg til», hevdar Bourdieu vidare i same foredrag, «..dei

snakkar for og i staden for alle og dei snakkar som representantar for det universelle».

Innan ruralsosiologien har me dei seinare åra, frå ein gong tidleg på 90 talet og fram til

i dag, sett stadig fleire viktige forsøk på og nettopp gripe tak i og å forstå einskildindivid sine

identitetsprosjekt, opplevingar og røynsler i det rurale (ingen nemnt ingen gløymt). Me ser at

forskarane i stadig større grad erkjenner sin eigen privilegerte posisjon i forskinga og til liks

med andre post-moderne forfattarar prøver også ruralsosiologane å tilsidesette seg sjølv frå

54

representasjonane sin utstråling og å formidle mangfaldet av stemmer som finst i det rurale.

Likevel skal me ha i minne det Trevor J. Barnes og James S. Duncan (1992) nemner, nemleg at;

me treng å vere varsame med kor langt me kan hevde å ha forlate våre eigne førestillingar

(representasjonar) og interesser i forskinga, gitt at det mesta alltid er forskarane sjølve som har

initiert og definert forskingsprosjekta. Det er me sjølve og venene våre som bestemmer kven

og kva grupper og tema det skal forskast på.


Aagedal, Olaf. 1999. Jakta på elgjaktkulturen. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: Å.

Brottveit & O. Aagedal. Abstrakt forlag. Oslo.

Abram, Simone. 2003. The rural gaze. I Country visions. Redigert av: P. Cloke. Pearson.

Harlow.

Barnes, Trevor J. & James S. Duncan. 1992. Writing worlds: discourse, text and metaphor in

the representation of landscape. Routledge. London.

Baudrillard, Jean. 1983a. In the shadow of the silent majorities. Semiotext(e). New York. NY.

---. 1983b. Simulations. Semiotext(e). New York. NY.

Bauer, Johannes & Alexander Herr. 2004. Hunting and fishing tourism. I Wildlife tourism.

Impacts, management and planning. Redigert av: K. Higginbottom. Common Ground

Publishing and co-operative research centre for sustainable tourism. Altona.

Bell, David. 2006. Variations on the rural idyll. I Handbook of Rural Studies. Redigert av: P.

Cloke, T. Marsden & P. Mooney. SAGE Publications. London.

Bell, Michael M. 1994. Childerley. University og Chicago Press. London.

---. 2007. The two-ness of rural life and the ends of rural scholarship. Journal of Rural Studies

23 (4):402-415.

Berge, Erling & Jone Ullenes. 2011. Bostadens kultur og den urbane habitus. Sosiologisk

Årbok (3 - 4):44 - 86.

Bergsli, Marie 2009. Dypdykk i Wellness-begrepet - notat i forbindelse med forarbeidet med

NCE Fjell i 2008. Mimir AS. Larvik.

Berry, Brian J. L., red. 1976. Urbanization and counter-urbanization. Sage Publications. Beverly

Hills, CA.

Best, Steven. 1989. The Commodification of Reality and the Reality of Commodification: Jean

Baudrillard and post-modernism. Current Perspectives in Social Theory 19:23 - 51.

Birketveit, Arne. 1999. Elgjakt som overgangsritual. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: O.

Aagedal & Å. Brottveit. Abstrakt forlag. Oslo.

55

Blekesaune, Arild , Marit S. Haugen & Mariann Villa. 2007. The Dream of a Small-holding.

Paper presentert på konferansen XXII ESRS Congress, 20. - 24. august, Wageningen.

Norsk senter for bygdeforskning.

Boglioli, Marc 2009. A Matter of Life and Death - Hunting in Contemporary Vermont. University

of Massachusetts Press. Boston. MA.

Bourdieu, Pierre. 2012. Slik skapes offentlige debatter. Januar 2012. Le Monde Diplomatique

(Norsk utgave).

Brottveit, Ånund & Olaf Aagedal, red. 1999. Jakta på elgjaktkulturen. Abstrakt forlag. Oslo.

Brox, Ottar. 1966. Hva skjer i Nord-Norge? En studie i norsk utkantpolitikk. Pax. Oslo.

Buck, Daniel, Christina Getz & Julie Guthman. 1997. From Farm to Table: The Organic

Vegetable Commodity Chain of Northern California. Sociologia Ruralis 37 (1):3-20.

Bye, Linda Marie 2003. Masculinity and rurality at play in stories about hunting. Norsk

Geografisk Tidsskrift 57 (3):145.

---. 2009. 'How to be a rural man': Young men's performances and negotiations of rural

masculinities Journal of Rural Studies 25:278-288.

---. 2010. Bygdas unge menn - en studie av bygdemenns forhandlinger om og utfordringer av

rurale maskuliniteter. Avhandling til grada Ph.D., Geografisk institutt, NTNU,

Trondheim.

Campbell, Hugh. 2010. Dairy Expanion in New Zealand. Otago Daily Times, 23.02.

Campbell, Hugh & Ruth Liepins. 2001. Naming Organics: Understanding Organic Standards

in New Zealand as a Discursive Field. Sociologia Ruralis 41 (1):22-39.

Cloke, Paul. 1993. The contryside as commodity: new rural spaces for leisure. I Leisure and the

environment. Redigert av: S. Glyptis. Belhaven. London.

---. 2006. Conceptualizing rurality. I Handbook of Rural Studies. Redigert av: P. Cloke, T.

Marsden & P. H. Mooney. Sage Publications. London.

Cloke, Paul, Philip Crang & Mark Goodwin, red. 2005. Introducing Human Geographies. 2 ed.

Hodder Arnold. London.

Cloke, Paul J. & Jo Little. 1997. Contested countryside cultures: otherness, marginalisation

and rurality. Routledge. London.

Coombes, Brad & Hugh Campbell. 1998. Dependent Reproduction of Alternative Modes of

Agriculture: Organic Farming in New Zealand. Sociologia Ruralis 38 (2):127-145.

Crouch, David. 2006. Tourism, consumption and rurality. I Handbook on Rural Studies.

Redigert av: P. Cloke, T. Marsden & P. Mooney. SAGE Publications. London.

Dagbladet Søndag. 2005. Tilbake til Flø. Pål V. Hagesæther og Nina Hansen, 01.05.

Debord, Guy. 1977. Society of the spectacle. Black & Red. Detroit. MI.

Dizard, Jan E. 2003. Mortal stakes : hunters and hunting in contemporary America. University of

Massachusetts Press. Amherst. MA.

Døving, Runar. 1999. Når skogens konge smaker ku. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: O.


---. 2003. Folk spiser fortsatt kjøttkaker. I Den politiserte maten. Redigert av: E. Jacobsen, R.

Almås & J. P. Johnsen. Abstrakt forlag. Oslo.

56

Flø, Bjørn Egil. 2003. Økologisk landbruk - frå konfrontasjon til koalisjon. I Den politiserte

maten. Redigert av: E. Jacobsen, R. Almås & J. P. Johnsen. Abstrakt forlag. Oslo.



---. 2011a. Meir, større og færre. Klassekampen, 15.02.

---. 2011b. Oppskalering av landbruket. Dag og Tid, 10.07.

Foucault, Michel. 1976. The birth of the clinic. Tavistock. London.

Gibbs, Christopher J. N. & Daniel W. Bromley. 1989. Institutional Arrangements for

Management of Rural Resources: Common-Property Regimes. I Common Property

Resources. Ecology and Community-based Sustainable Development. Redigert av: F.

Berkes. Belhaven. London.

Gottdiener, Mark. 2000. New forms of consumption: consumers, culture, and

commodification. Rowman & Littlefield. Lanham, MD.

Hall, Alan & Veronika Mogyorody. 2001. Organic Farmers in Ontario: An Examination of the

Conventionalization Argument. Sociologia Ruralis 41 (4):399-322.

Henriksen, Hege & Torstein Storås. 1999. Elg som økonomisk ressurs - en

kunnskapsoversikt. R 13/99, Høgskolen i Hedmark. Elverum.

Hompland, Andreas. 1999. Jaktleiarens tapte ære. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: Å.


Hughes, George. 1991. Tourism and the geographical imagination. Leisure Studies 11 (1):31-

42.

Ilbery, Brian & Ian Bowler. 1998. From agricultural productivism to post-productivism. I The

geography of rural change. Redigert av: B. Ilbery. Longman. Essex.

Jacobsen, Eivind. 2003. Mat som diskurs. I Den politiserte maten. Redigert av: E. Jacobsen, R.


Jakt & Fiske. 2010. Jegeren - gull verdt for bygda. Liv Turid Storli, Nr. 3/10.

Jensen, Thor Øivind. 2003. Hva hindrer moderne norske forbrukere å velge økologisk?

Kritisk blikk på markedsføring og distribusjon. I Den nasjonale kongress for økologisk

landbruk 2003. Redigert av: T. Cottis. Høgskolen i Hedmark. Elverum.

Jupskås, Anders Ravik. 2008. Populisme på norsk. En typologi med belegg fra

partilederdebatter 1973-2005. Avhandling til grada Master, Institutt for

statsvitenskap, Universitetet i Oslo, Oslo.

Kellert, Stephen. 1976. Perceptions of Animals in American Society. Transactions of the North

American Wildlife and Natural Resources Conference (41):533 - 544.

---. 1978. Attitudes and characteristics of hunters and antihunters. Transactions of the North


Kjeldsen, Chris & Jan Holm H. Ingemann. 2010. The Danish organic movement from social

movement to market mainstream and beyond …? I Interrogating Alterity. Redigert av:

D. Fuller, A. E. G. Jonas & R. Lee. Ashgate. Burlington, VT.

Kortreist Mat. 2004. Studietur Toscana, Italia. Rogaland Landbruksselskap. Suldal.

Krokann, Inge. 1982. [1942] Det store hamskiftet i bondesamfunnet. 3 utg. Samlaget. Oslo.

57

Larsen, Tord. 2009. Den globale samtalen. Om dialogens muligheter. Scandinavian Academic

Press. Oslo.

Law, Robin. 1997. Masculinity, Place, and Beer Advertising in New Zealand: The Southern

Man Campaign. New Zealand Geographer 53 (2):22-28.

Le Heron, Richard & Michael Roche. 1999. Rapid Reregulation, Agricultural Restructuring,

and the Reimaging of Agriculture in New Zealand. Rural Sociology 64 (2):203-218.

Logstein, Brit. 2010. Trender i norsk landbruk 2010. Frekvensrapport. R-04/10, Norsk senter

for bygdeforskning. Trondheim.

Lovelock, Brent, red. 2008. Tourism and the consumption of wildlife. Hunting, shooting and

sport fishing. Routledge. Abingdon.

Lowe, Philip, Jonathan Murdoch, Terry Marsden, Richard Munton & Andrew Flynn. 1993.

Regulating the new rural spaces: the uneven development of land. Journal of Rural

Studies 9 (3):205-222.

Lønning, Dag Jørund. 2000. Gøy på landet?: landbruk i ei postmoderne tid. Samlaget. Oslo.

---. 2007. Fridomen til å skapa: alternative historier om nyskaping og bygdeutvikling.

Avhandling til grada Dr.philos, Universitetet for miljø- og biovitskap, Ås.

---. 2011. Å verdiskapa eller bli verdiskapt? Bergens Tidene (Kronikk). 06.02.

Mattsson, Leif. 1989. Viltets jaktvärde: en ekonomisk analys. R-86/89, SLU. Umeå.

Nationen. 2007. Trør til der andre ikkje tørr. Bjarne Bekkeheien Aase, 08.09.

2003. Stortingets Næringskomitee. Høringsuttalelse til St. meld. nr. 12 (2002-2003) om

dyrehold og dyrevelferd. 19.02.

Ortega y Gassett, José 1995. Meditations on Hunting. Wilderness Adventures Press. Belgrade.



Pretes, Michael. 1995. Postmodern tourism: The Santa Claus Industry. Annals of Tourism

Research 22 (1):1-15.

Reinert, Erik S. 1997. Det tekno-økonomiske paradigmeskift - konsekvenser for norsk

distrikts- og ressursbaserte næringer. 1/97, Norsk investorforum.




Skogeierforbubd. Oslo.

Rye, Johan Fredrik. 2000. Hvorfor bråker bøndene når de har det så bra? R-03/00, Norsk

senter for bygdeforskning. Trondheim.

Rådet for dyreteeikk. 2011. Sportsfiske – “Fang og slipp” [uttalelse], April 1998 [sitert 20.12.

2011]. Tilgjengeleg fra http://www.radetfordyreetikk.no/1998/04/sportsfiske-fang-og-

slipp/.

Schumacher, Ernst Friedrich. 1973. Small is beautiful: a study of economics as if people

mattered. Blond & Briggs. London.

http://www.radetfordyreetikk.no/1998/04/sportsfiske-fang-og-slipp/

http://www.radetfordyreetikk.no/1998/04/sportsfiske-fang-og-slipp/

58

Seymour, Susanne, Philip Lowe, Neil Ward & Judy Clark. 1997. Environmental 'Others' and

'Elites'. I Revealing Rural 'Others'. Representations, Power and Identity in the British

Countryside. Redigert av: P. Milbourne. Pinter. London.

Short, John R. 1991. Imagined Contry: environment, culture, and society. Routledge. London.

Skirbekk, Gunnar. 1969. Truth and preconditions: an interpretation of Heidegger's theory of

truth. Vol. nr 4, Stensilserie. Instituttet. Bergen.

Smith, Nick. 2010. Minister calls in Mackenzie Basin dairy discharge consents. Ministry for

the Environment. Wellington.

Sponheim, Lars. 2003. Tale for Den nasjonale kongress for økologisk landbruk. 05.11. Hamar.





Stenvik, Erik. 2008. Kulturlandskap, miljøverdier og næringsutvikling. Rapport fra studietur

til Sveits 1. – 6.september 2008. Fylkesmannen i Nord-Trøndelag. Steinkjer.

Storstad, Oddveig. 2007. Naturlig, nært og trygt - en studie av hvordan forbrukertillit til mat

påvirkes av produksjonsmåte og matskandaler. 8/07, Norsk senter for

bygdeforskning. Trondheim.

Storås, Torstein, Hege Gundersen, Hege Henriksen & Harry P. Andreassen. 2001. The

economic value of moose in Norway. Alces 37 (1):97 - 104.

Styve, Geir. (2011) Humørbonden. I Humørbonden - du må starte med det du har, der du er.

Redigert av: G. Styve. Eige forlag.

Sødal, Dag Petter. 1985. Elg-økonomi: rapport fra et forprosjekt. R-1/85, NLH. Ås.

---. 1989. Økonomisk verdsetting av elgjakt. R-1/89, NLH. Ås.

Teigeland, Siw Ch. 2011. Linn Stokke - vegetarianer og raw food-entusiast. Tara Smak (2).

05/11.

Tovey, Hilary. 1997. Food, Environmentalism and Rural Sociology: On the Organic Farming

Movement in Ireland. Sociologia Ruralis 37 (1):21-37.

TV2. 2003. Næroset - bygda som ikke vil dø. 12.12.

Veblen, Thorstein. 2005. [1899] The theory of the leisure class: an economic study of

institutions. Aakar Books. Delhi.

Vik, Jostein. 2008. Trender i norsk landbruk 2008. Frekvensrapport. R-13/08, Norsk senter for


Vik, Jostein & Johan Fredrik Rye. 2006. Trender i norsk landbruk 2006. Frekvensrapport. R-

11/06, Norsk senter for bygdeforskning. Trondheim.

Viken, Anne. 2009. Den store image-strabasen. Syn og Segn (2):40 - 48.

Villa, Mariann. 2000. Livsfasebygda - når sosialt behov endrar seg. I Bygdeforskning gjennom

20 år. Redigert av: R. Almås, M. S. Haugen & J. P. Johnsen. Tapir akademisk forlag.

Trondheim.

---. 2005. Bygda som bustad. Avhandling til grada Dr.polit, Institutt for sosiologi og

statsvitenskap, Norges teknisk-naturvitenskapelige universitet, Trondheim.

59

Wikan, Unni. 1990. Managing turbulent hearts: a Balinese formula for living. University of

Chicago Press. Chicago. IL.

Woods, Michael. 2005. Rural Geography. SAGE. London.

---. 2011. Rural. Routledge. Abingdon.

61

_____________________________

refleksiv ruralitet

- om dominans, kollektiv handling og lokal elgjaktkultur

SELANE PÅ DEN litt slitte militærbroka hekk ned langs sida og sette sagging

inn i ein heilt ny samanheng. Den svarte hettegenseren og baseballcapen med ein stor T i

fronten fekk han til å likne meir på ein amerikansk gatekriminell enn på ein arbeidsam

maskinkøyrar frå ei skogsbygd i Nord Østerdalen.

- Er du Ranger tilhengar? spør eg, og siktar til capen. Han ser på meg med eit oppsyn

som får meg til å forstå at han ikkje har ein ide om kva eg snakkar om.

- Capen altså. Den T’en… står ikkje den for Texas Rangers? Han tek av seg skuggehuva og

ser på den.

- Det anar eg ikkje, eg fann den berre i ein tømmerbil eg kjøpte for nokre år sidan. Han held

huva i handa, snur på den og studerer den på ein måte som får meg til å tru at han eigentleg

aldri har tenkt retteleg over korleis den ser ut.

- Den er vel grei nok, funkar til mitt bruk. Seier han og set den på skolten att, smiler og

rekker fram handa.

- Tom, seier han.

- Bjørn, seier eg og tenkjer det er heilt greitt å sleppe noko meir snakk om amerikansk

baseball.

Eg hadde oppsøkt Tom for å snakke om kommersialisering av elgjakta. Ein annan

elgjeger hadde rådd meg til å ta ein prat med han.

3

62

- Snakk med Tom, hadde han sagt.

- Tom er ein som kanskje kan fortelje deg korleis dei ikkje-jordeigande elgjegerane opplever dette

med kommersialisering. Lite ante eg då at samtala om kommersialisering av elgjakt skulle kome

til å handle like mykje om normer, dominans og bygdesamhald som om kommersialisering av

elgjakt.

Medan mange av jamaldringane i bygda har reist derifrå har Tom budd her heile livet.

Han er likevel ikkje aleine om det i grenda og opplever å ha eit stort nettverk av kompisar og

«sjelefrendar» som han sa. Mange av dei som vart att var dei som skulle ta over gardar. Dei vart

drivande anten på jorda eller i skogen, men dei fleste er som han.

- Frifantar og lausarbeidarar, seiar han og ler. Så vert han med eitt alvorleg.

- Det er like mykje eit val det [det å bli]. Sjølv om det i dag liksom er det å ta utdanning og få

seg gode stillingar som blir verdsett, ser eg ikkje anna enn at dei fleste berre flyttar papir. Så ler han

brått høgt.

- Vel, eg flyttar nok kanskje meir papir sjølv, seier han, før han forklarar.

- Eg starta opp i skogen, som maskinkøyrar for mange år sidan, etter kvart fekk eg mi eiga maskin

og seinare også ein tømmerbil. No har eg i tillegg eit par trailerar som går over det meste av Sør-Noreg,

pluss litt i Sverige og Finland med nettopp papp og papir.

Han er i midten av trettiåra, gift og to små born. Det han har av formell utdaning utover

grunnskulen er stort sett nokre kurs i «kroneteljing» som han sa.

- Eg har alltid vore interessert i økonomi og det å kunne telje pengar og å forstå skilnaden på

debet og kredit er ikkje dumt for den som driv eit slikt firma som mitt, meiner han. Sjølv køyrer han

sjeldnare bilane no etter at dei fekk born, det meste av tida brukar han i førarsetet på

skogsmaskina. Kona er den som held orden på logistikken for bilane.

Tom fortel om sine eigne motiv ved å fortsette å bu her, om kvifor han aldri reiste. Han

fortel om det å vere knytt til staden og dei stadeigne måtane å gjere ting på. Om at han ikkje

passar i byen og om at han ikkje forstår korleis folk greier å få gjort ting der. Han treng plass,

seier han, plass til å setje frå seg ein bil og til å kunne skru opp ein skuter og la den stå

oppskrudd til han får nye deler i posten, utan at det generar naboen. Han treng å kjenne folk

som kan skaffe ting og som han veit kan ordne ting for han. Og ikkje minst treng han naturen.

Alt dette fortel han når han tilsynelatande snakkar om elgjakta og det at no skal jakta seljast til

utanbygdsjegerar som er villige til å betale for jakta som oppleving. Det er ei utvikling han

liker dårleg. Tom ser på jaktkommersialiseringa som eit trugsmål, ikkje berre mot hans eigen

tilgang til elgjakta, like mykje er den eit trugsmål mot sjølve jakta og slik han vil jakta skal

vere. Han ser på kommersialiseringa av jakta som ein del av noko større, som ein del av ein

aukande tendens der det som er hans vert gjort til anna manns. Og han snakkar om den som

ei utvikling som trugar heile totaliteten i det livet han har valt å leve.

63

stadeigen ruralitet – sosialisert praksis eller refleksivt livsprosjekt?

Mitt mål med dette arbeidet er å betre forstå dei sosiale mekanismane bak Tom og andre sin

relative motstand til kommersialiseringa av elgjakta. Eg har sett at det finst ei motstand, den

er kanskje ikkje like sterk og einsidig som eg fyrst trudde, men den er der14. Eg har sett at

motstanda heller ikkje er reint destruktiv, men snarare ei konstruktiv forhandling om den

framtidige utviklinga av den stadeigne elgjaktkulturen. Ei forhandling som føregår etter kjente

stiar i grendesamfunna og kvilar på uformelle normer og reglar utvikla og forma gjennom tiår

med sosial tilpassing til etablerte stadeigne maktstrukturar. Men strukturane er i endring og

endringane utfordrar normene og våre moralske oppfatningar om kva som er legitime rettar

og krav i det moderne bygde-Noreg og dei utfordrar forståinga av kva det rurale er.

sosialisert praksis

Når Tom snakkar om elgjakta og om det livet han har valt å leve tek han, til liks med mange

av dei andre eg har snakka med i løpet av dette arbeidet, gjerne turen attende fleire slektsledd.

Han snakkar om bestefar sin og om far sin, og han snakkar om kva som har gjort han til den

han er. Han snakkar om staden han bur på og om korleis «..me gjer ting her», om korleis han

og hans «sjelefrendar» er og om kva som skil dei frå andre på andre stadar. Det er med Tom

som det er med mange av hans like, at dei andre stadane han snakkar om er lite konkrete. Dei

er kjenneteikna av å vere stadar som er annleis og det er lettast å skildre annleisheita ved å

kalle berarane av denne annleisheita for byfolk, vestlendingar, nordlendingar eller noko anna

meir eller mindre diffust, men likevel med ei referanse til ein annan stad enn her.

Når Tom snakkar om seg sjølv og om kven han er og om korleis han har blitt slik han

er, og når han snakkar om annleisheita åt dei andre, gir det meg assosiasjonar til Bourdieu og

omgrepet habitus15. Han snakkar om oppveksten sin og om at han vaks opp her, saman med

folka som bur her no. Han snakkar om alle som har lært han alt han kan, men eigentleg ikkje

om korleis han har lært det. Slik eg forstår Tom og hans forteljing om korleis han har blitt den

han er, er det fordi han er innsosialisert til å bli slik. Slik sett er han på linje med Bourdieu sin

forståing som vektlegg nett den før-refleksive preginga av vår subjektivitet og den tidlege

innsosialiseringa av vår måte å oppleve og å vere i verda på. Bourdieu seier – slik eg evnar å

forstå han – lite om korleis denne forma for sosialisert subjektivitet faktisk vert produsert i

nære sosiale relasjonar. Han tilkjennegir rett nok at den tidlege sosialiseringa kan kaste lys

14 Les meir om korleis motstanda artar seg i kapittel 5, 6 og 7. 15 Omgrepet habitus vart utvikla av Pierre Bourdieu tidleg på 60-talet ein gong og seinare vidareutvikla

i hans kanskje mest kjente arbeid “La Distinction” frå 1979. I fylgje Berge og Ullenes (2011) nyttar Bourdieu her

omgrepet om internaliserte former for klassevilkår og dei føringane dette medfører for ein person i ein gitt

klasseposisjon. I «The State Nobility» er det vidare generalisert til «.. generative schemata of classifications and

classifiable practices that function in practice without acceding to explicit representations and that are the product

of the embodiment, in the form of dispositions, of a differential position in social space» (Bourdieu 1996: 2). Ein

gitt habitus er såleis knytt til ein posisjon i samfunnet og kan tenkast å manifestere seg i nærmast kroppsleggjorde

disposisjonar for bestemte handlingar.

64

over korleis me investerer i eit felt16 av sosiale relasjonar (Bourdieu 1999: 172). Det skjer fyrst

og fremst ved at dei symbolske tydingane vert sosialt oppmuntra, hevdar Bourdieu. Gjennom

mesta umerkelege overføringar, projiseringar og identifiseringar festar dei spesifikke

disposisjonane seg i agentane17 som kroppslege før-refleksive disposisjonar retta mot å

investere seg sjølv i det sosiale og å søkje vørdnad i det sosiale spelet. Utover dette rettar

Bourdieu sin teori lite merksemd mot korleis slike indre motivasjonsstrukturar vert generert

og knytt til eit fortolkande sjølv.

Det har vore gjort spreidde forsøk på å vidareutvikle habitusomgrepet til å femne om

eit meir fortolkande sjølv, særleg med utgangspunkt i dei fenomenologiske aspekta ved

Bourdieu (McNay 1999; Crossley 2001). Eit viktig utgangspunkt her har vore omgrepet om

den praktiske sans, ein slags inkorporering av ei form for generative disposisjonar som gjer det

mogleg for oss å handle korrekt utan å følgje oppsette reglar i det sosiale. Desse disposisjonane

set oss altså i stand til å tilpasse oss delvis modifiserte kontekstar og å konstruere situasjonen

som ei meiningsfull heilheit, «.. i en praktisk utøvelse av en nesten kroppslig foregripelse av feltets

immanente tendenser» (Bourdieu 1999: 145). Habitus er med andre ord ikkje einast eit produkt

av ei inkorporering av feltets spelereglar, me evnar også å føregripe desse spelereglane

gjennom ei spontan og mesta instinktiv oppfatning av feltet som ei forståeleg verd, «…der det

finst meiningar og verdiar, som det er bryet verdt å investere energi i» (Bourdieu & Wacquant 1999:

113). Sidan denne meininga vert generert innanfor eit bestemt materielt handlingsfelt – eit

habitat – kjenner også habitus seg heime. Habitus kjenner seg heime i det habitatet den vert

produsert i og der den bur og lever. «Og når habitus går inn i ein relasjon med ei sosial verd som

den er produktet av, så har habitus det som fisken i vatnet og verda blir oppfatta som noko som kjem av

seg sjølv, som noko sjølvsagt» (Bourdieu & Wacquant 1999: 113). Så når Bourdieu søker å forklare

meining eller intensjonalitet leitar han altså i relasjonen mellom agenten og feltet og ikkje i

møtet mellom det før-refleksive og det refleksive. Meininga finst i den gjensidige tilpassinga

som på nærast magisk vis vert generert i relasjonen mellom felt og habitus. Meininga vert

dermed også uløyseleg knytt til denne relasjonen og i tilfelle der denne tilpassinga vert

forstyrra, forstyrrar det også meininga.

Så når Tom møter meg ikledd ei slitt militærbrok med selane hengande ned langs sida,

ein enkel svart hettegensar og ei skuggehuve med ein T i fronten, ein T han tilsynelatande ikkje

viste kva stod for, var han tilnærma lik dei andre lokale mannfolka i tilsvarande alder og

posisjon som eg har snakka med i samband med dette arbeidet. Den mesta funksjonelle

tilnærminga til skuggehuva, at den «funkar», og måten han studerte den på etter at eg hadde

ymta frampå om Texas Rangers, det rolege kroppsspråket då han snudde huva i hendene og

forklaringa om at han berre hadde funne den i ein bil for ei tid sidan, var alt ein del av Tom

16 Felt er eit anna av Bourdieu sine kjerneomgrep og refererer til den settinga der agenten med sin sosiale

posisjon er plassert. 17 Ein interessant detalj som kan nemnast her er Bourdieu sin bruk av agent. Agenten er nettopp ein

person som opptrer på vegne av andre og omgrepet signaliserer dermed langt mindre autonomi enn til dømes

Giddens sitt aktøromgrep.

65

sin situerte habitus. Det var ein habitus han deler med sine «sjelefrendar», ein habitus der

symbolske tydingar vert overført og forvalta innanfor Tom og hans venner sitt sosiale felt.

Klesstilen og veremåten hans var ikkje meir kryptisk for meg anna enn at eg antok, berre ved

å sjå han, at Tom var ein arbeidssam Nord Østerdøl. Og eg tenkjer; hadde eg møtt Tom i

Brattørgata i Trondheim, eller i ei eller anna bakgate i kva for by som helst, hadde eg truleg

tenkt annleis om han.

Men det var langt meir enn einast klesstilen og veremåten som fortalde noko om Tom

og hans like sin habitus. Også meiningane, haldningane og måten dei språkleg biletsette

forteljingane sine på, fortalde meg at dei høyrde til innanfor eit stadeige sosialt felt som dei

delte og forvalta saman med kompisar og kjenningar i bygda. Dei snakka om «oss» og om

korleis «me gjer ting her», alt med implisitte referansar til seg sjølve og dei dei omgås – til deira

sosiale felt. For meininga ligg i relasjonen, som Bourdieu seier, meininga ligg i samspelet

mellom Tom og sambygdingane. Den ligg i den symbolske tydinga det har å til dømes nøre

opp ein nying under elgjakta eller å skru opp ein skuter og identifisere feilen som gjer at den

ikkje kjem opp i maks turtal. Den ligg i den sosiale organiseringa rundt fordelinga av kjøtet –

mellom jegerar, grunneigarar og forgreiningane kjøtnettverket skaper både innover og utover

bygda18.

refleksivt livsprosjekt

Han har valt dette livet, sa Tom. Han har valt det til tross for at det er «… utdaning og [det] å få

seg gode stillingar som blir verdsett», og han er ikkje aleine om det. Han trivest i grenda og med

dei moglegheitene grendelivet kan tilby han – han har det rett og slett som fisken i vatnet, for

å drage enno ein parallell til Bourdieu. Slik sett kan kanskje Tom og hans «sjelefrendar» sine val

forståast som langt meir autonome og sjølvstendige enn kva Bourdieu sin teori legg opp til.

Kanskje kan det forståast som del av eit refleksivt livsprosjekt heilt på linje med den forståinga

som ofte vert presenterer når ein skal forklare kvifor unge småbarnsfamiliar flyttar frå

krevjande karrierejobbar i byen og buset seg i tilsynelatande idylliske rurale grender.

For til forskjell frå Bourdieu, presenterer dei post-, høg- eller sein-modernistiske

tenkjarane som Ulrich Beck, Anthony Giddens og Scott Lash (1994) argument om at det skjer

ei auka individualisering i kjølvatnet av seinmoderniteten. Tunge strukturelle

endringsprosessar i samfunnet skaper eit skilje mellom tid og rom, hevdar Giddens (1991: 20).

Og moderniteten etablerer mekanismar som flyttar det sosiale livet ut av lokalsamfunnet, og

gjer at folk sine identitetsprosjekt vert langt mindre prega av lokale diskursar, normer og

praksisar enn i det gamle samfunnet. Dermed er menneskja ikkje berre meir autonome, men

også dømt til autonomi i sein-moderniteten. Dei er nøydd å ta stilling til alle dei eksisterande

sosiale roma som dei vert eksponert for og kan ikkje la seg passivt lede inn i fastsette strukturar

for å utforme eigen identitet. Dei er med andre ord tvinga til å velje frå eit breitt spekter av

18 Les meir om nyingen og kjøtnettverket i kapittel 5 og 7.

66

moglege identitetar eller eventuelt skape nye individuelle identitetar. Dermed vert

identitetskonstruksjonen ein refleksiv prosess – identitet vert sjølv-identitet.

kulturell motstand og ein refleksiv stadeigen ruralitet

Personleg kjenner eg at eg har mest lyst til å forstå Tom og venene hans sine identitetsprosjekt

som ein kombinasjon av både eit innsosialisert habitus og eit refleksivt prosjekt i eit sein-

moderne samfunn. Eg kjenner at eg kanskje ikkje er komen så mykje lenger enn at eg kan seie

at sjølvet og vår eigen identitet, altså kven me er, er eit resultat både av den stadeigne sosiale

konteksta – situert i tid og rom – og parallelle autonome identitetsprosjekt gjerne fråkopla

lokalsamfunnet og dei geografisk nære sosiale relasjonane ein omgir seg med i eit

bygdesamfunn. Men det betyr likevel ikkje at Tom og venene hans som vel å knyte identiteten

sin opp til lokalsamfunnet og dei stadeigne meinings- eller verdisystema, nødvendigvis er

mindre autonome av den grunn. Det betyr heller ikkje at dei nødvendigvis ligg under for

sterkare sosialdeterministiske krefter enn den urbane småbarnsfamilien som vel å flytte til

bygda. Det betyr berre at dei trivst med det dei gjer og med dei vala dei har gjort.

Eg ser at Tom og venene hans jamt reflekterer kring eigen habitus, dei reflekterer kring

det dei gjer og søkjer å forankre praksis og veremåte i stadeigne symbol som kan fungere som

representasjonar for den dei er og den dei vil vere. Ein refleksjon som også kan tykkjast kome

som eit resultat av dei utfordringane dei møter i det sosiale feltet dei er ein del av. For når Tom

og fleire av dei andre jamaldringane hans snakkar om det livet dei lever er det ikkje utan

referansar til dei liva andre lever. Dei er då mobile, dei les då aviser og føljer då med på kva

som skjer utanfor det sosiale feltet dei meiner å høyre til. Dei har ikkje valt å verte

maskinkøyrarar, snikkarar og «lausarbeidande frifantar», for å bruke Tom sine eigne ord, berre

fordi dei har følgt straumen og den leia lokalsamfunnet har staka opp for dei. Dei har ikkje

droppa høgare utdaning einast fordi dei ikkje har vore flinke nok på skulen eller fordi dei ikkje

har hatt råd til å studere, dei kan like gjerne ha gjort det fordi dei har ønskja det19. Det er ingen

grunn til å tru at dei ikkje skulle ha eit like så aktivt forhold til dei vala dei har gjort som andre

jamaldringar kring om i landet – i bygdene så vel som i byane – dei har delvis følgt leia staka

opp av det sosiale feltet dei er ein del av og delvis følgt sin eigen refleksive fornuft.

Men eg ser også at dei er i ein situasjon der dei stadig vert utfordra på kven dei er. Dei

er i ein situasjon der dei har knytt mykje av livs- og identitetsprosjektet sitt opp til symbolske

aktivitetar og objekt som er særleg sensitive for pågåande strukturelle endringar. Ved nettopp

å velje å bli buande i eit område som gjennomgår vidtrekkande endringar, økonomiske så vel

som sosialt, møter dei stadige utfordringar i utforminga av eigen identitet. Dei kan ikkje lenger

forvente å følgje i fotspora til sine foreldre og besteforeldre, dei kan ikkje forvente å få seg

arbeid som tømmerhoggarar eller arbeidarar på det lokale sagbruket. Dei er med andre ord

direkte kopla opp mot og konfrontert med dei større samtidige endringane som skjer i

19 Det må seiast her at det var langt frå alle av Tom sine likesinna i grenda som einast hadde

grunnskuleutdanning, fleire av dei hadde gjennomført både vidaregåande skule og høgare utdaning.

67

samfunnet lokalt så vel som regionalt, nasjonalt så vel som globalt. Dei er som Olve Krange og

Ketil Skogen skriv, «… tvinga til å reflektere over sine eigne behov og ønskjer for framtida» (2007:

217). Eg vil argumentere for at kontroversane kring kommersialiseringa av elgjakta kan

forståast i lys av desse sosiale endringane og den innverknaden det har på dei rurale jegerane

sine liv i dei norske skogs og fjellbygdene.

Mange av jegerane eg har snakka med kan neppe seiast å vere direkte mobile. Sjølv om

dei har reist mesta like mykje som meg og sjølv om dei til dels også lever av å køyre land og

strand rundt, er det likevel berre her dei kan tenkje seg å bu. Dei er sterkt knytt til staden og

lokalsamfunnet og opplever at det er her dei kan utfolde seg og vere den dei meiner å vere.

Slik sett kan dei verke tilsynelatande utdaterte i sin sterke binding til staden. For nettopp

denne stadeigne bindinga skal ha forsvunne i dagens samfunn, «… places we occupy are no more

than temporary stations», seier den polsk-engelske sosiologen Zygmunt Bauman (1992: 695),

som ser ut til å meine at med den generelle moderniseringsprosessen følgjer også ein logisk

undergraving av den strenge lokalsamfunnskjensla. I den post-moderne tidsepoken er kultur

forstått som ei feiring av forbruket med individuelle livsstilsval og mobilitet som post-

modernitetens grunnleggande element. Etter kvart som kapitalismen held fram si utrøyttelege

vandring vert også banda mellom det kapitalistiske føretaket og lokalsamfunnet ytterlegare

svekka og dei som vel å bli att i lokalsamfunnet vert tilsvarande meir sårbare for dei same

prosessane. «For selskapet står fritt til å flytte», seier Bauman retorisk, «men konsekvensane av

flyttinga vert att på staden. Og berre den som står fritt til å flytte frå staden kjem seg fri frå

konsekvensane» (1998: 8 - 9). Det å likevel vere knytt til staden, det å vere ein «stayer», har altså

vorte eit teikn på marginalisering og jamgodt med eit stempel som tapar i det moderne eller

post-moderne samfunnet.

Den norske offentlege debatt har då også verkeleg demonstrert sin omsut for desse

«bygdetaparane». Etter kvart som den rurale arbeidsmarknaden har vorte vanskelegare har

me kunne lese om dei unge mennene utan høgare utdanning som vil tape på

arbeidsmarknaden (Magnussen 1995). Og det er ikkje berre på arbeidsmarknaden dei taper.

Høgrøysta samfunnsdebattantar og velmeinande bygdeforskarar har i lang tid hevda at

bygdas unge menn er taparar også på «kjærleiksmarknaden» (Dagbladet 2001, 2003). Og ein

av den norske bygdesosiologiens nestorar, Ottar Brox, gjekk i 2001 ut i Nationen og åtvara mot

«hillbillytilstander», og syner til forhold i indre Finnmark, der ungdom livnærer seg på foreldra,

sosialen og tilfeldige strøjobbar (Nationen 2001). Linda Marie Bye (2010) skildrar ein offentleg

debatt som framover på 2000-talet teikna eit bilete av bygdas unge menn som mesta viljelause

amøbar utan evne til å ta styring over eigne liv. Det var mangel på tiltak, arbeidslyst og vit, ja

kanskje endatil mangel på moral, som gjorde at dei vart verande, medan alle oss kloke og

rettskaffande menneska me reiste og inntok ny-moderniteten.

Det kan sjå ut som mobilitet i aukande grad har vorte verdsett som eit mål i seg sjølv

under «ny-moderniteten» (Bauman 1992). Likevel syner fleire empiriske studiar at det å høyre

til på ein stad framleis har sterk overlevingskraft (Friedman 1996, 1997; Savage, Bagnall &

Longhurst 2005). Rett nok finn fleire ungdomsforskarar at den sosiale og romlege mobiliteten

68

har utfordra den tradisjonelle koplinga mellom identitet og stad, men på ingen måte fjerna

den (Wiborg 2004; Paulsgaard 2006; Krange & Skogen 2007).

I artikkelen «Reflexive tradition: Young working-class hunters between wolves and

modernity», av Olve Krange og Ketil Skogen (2007), gjer forfattarane det til eit poeng at dei

rurale jegerane dei har studert opplever at livet dei lever er utfordra av betydelege

samfunnsendringar. Dei er rett nok arbeidarklasse menn og jegerar til liks med fedrane sine,

men likevel lever dei eit liv som skil seg frå det livet fedrane levde. Med sin

skogsarbeidaridentitet står dei overfor ein betydeleg større risiko for å ende opp som

marginaliserte i ein urban kontekst, hevdar Krange og Skogen. I byen ville dei opplevd å ha

trongare økonomiske kår enn kva dei har på bygda og dei ville opplevd å hatt ein langt

vanskelegare tilgang til jakt, fiske og friluftsliv.

Nettopp derfor har dei altså valt å busette seg i heimbygda. Dei ordna seg arbeid, hus

og familie, og kjenner seg ikkje marginalisert. Men sett frå ny-modernitetens verdimessige

ståstad, der arbeid, karriere og ei fancy urban leilegheit er viktige markørar for om ein person

er vellukka, er det lett å ty til merkelappen marginalisert når ein skal omtale bygdemannen.

Dei rurale jegerane har utvikla fleksible maskuline identitetar (Bye 2010), og dei tek seg like gjerne

arbeid i barnehagen som på bilverkstaden etter at sagbruket nedbemanna. Saman med kvinner

i alle aldrar fyller dei behovet for ufaglært arbeidskraft i offentleg så vel som i privat sektor

(Krange & Skogen 2007; Bye 2010). Så forståinga om at dei opplever depresjon og

identitetskrise om dei rurale næringsstrukturane endrar seg, ser altså ikkje ut til å stemme for

dei mennene Bye (2009, 2010) og Krange og Skogen (2007) har studert. Snarare er det slik at

dei har blitt tvinga til refleksivitet, ikkje til den autonome varianten av refleksivitet som

Giddens forfektar, men heller ein bevist identitetsforvalting tett knytt opp til dei føringane

som ligg innanfor deira sosiale felt. Livet dei lever kan sjåast på som ei motstand mot Bauman

sin forståing av immobilitet. Sagt på ein annan måte; det er nettopp gjennom immobilitet –

gjennom det å bli – at Tom og dei andre rurale jegerane unngår marginaliseringa. Jakta og

friluftslivet er grunnleggande element i deira konstruksjon av kontinuitet i livet, gjennom jakta

vert dei ein del av den stadeigne skogsarbeidarkulturen – dei vert ein del av staden og stadens

historie. Jakta er både identifisering med det kollektive nivået og eit viktig element i

utforminga av eigen sjølvforståing. Og det var midt oppi dette at jakta no skulle

kommersialiserast, den skulle seljast til jegerar utanfrå, til jegerar som hadde gjort karriere og

som hadde flytta og som aldri hadde budd her.

Lat oss no forlate Tom og venene hans, lat oss forlate individet og sjå på kollektivet; lat

oss sjå på grenda og grendesamfunnet – lat oss sjå på det sosiale feltet individet inngår i.

grendesamfunnet

Vegen svingar seg langs elva før den strekker seg opp mot eit skar og rettar seg ut og let grenda

openberre seg framom meg og avdekkje sin uomtvistelege skogs- og fjellbygdidentitet. Eg

køyrer til sides på ein gardsplass framom eit mjølkefjøs. Plassen ligg litt høgre enn resten av

grenda og gir fin utsikt. Her ligg gardsbruka og dei einslege husa spreitt kring om i landskapet

69

og vitnar om utflyttinga frå klyngetuna som fylgde utskiftinga og dei endra bruksstrukturane

opp gjennom tidene og bygdefolkets ulike tilknyting til jord- og skogbruket. Driftsbygningane

fortel meg at nokre her har valt å satse på jordbruket til ulike tider, medan andre har lete det

vere. Eg ser fjøsar frå 50-talet og fleire langt eldre, nokre tilsynelatande uforandra frå slik dei

ein gong vart bygt medan andre har vorte utvida med både tilbygg og tårnsiloar i ettertid,

andre har sett opp nye driftsbygningar like attmed dei gamle – typiske langstrekte 70-, og 80-

talsfjøs med to tårnsiloar på eine enden og mjølkerom plassert inn til båsfjøset – medan

gamlefjøset har vorte omgjort til ungdyrfjøs eller reiskapshus. På avstand ser det meste

velhalde ut og fortel at det nok bur folk på gardane, men ein kontroll gjennom kikerten fortel

at det neppe er husdyr i alle fjøsa. Andre igjen har utvida enno ein gong, nokre kanskje så seint

som fyrst på 2000 talet.

Innimellom gardsbruka står enkle hus tilsynelatande utan anna tilknyting til

jordbruket enn at dei ein gong fekk utskilt ei tomt frå eit av gardsbruka, nokre eldre og andre

nyare, men mesta alle ser ut til og vere bebudd. Eg ser nye og gamle bygningar om ein annan,

eg ser dobbelgarasjar og anneks, eg ser hus med karnapp, arker og store vindauge. Eg ser store

SUV’ar og små drivstoffgjerrige «bybilar», eg ser lastebilar og traktorar, skogsmaskiner og

plenklypparar og eg ser folk gå mellom husa og langs etter vegane. Eg ser gamle, vaksne, unge

og born – eg ser grenda.

For det er omtrent slik dei ser ut, grendene. Dei vitnar om ulike liv i relativt like

omgivnadar. Dei vitnar om ulike individuelle val og om ulike menneskjer som lever innanfor

omlag same naturgitte forhold og same geografiske område og dei vitnar om ulike

individuelle interesser. Men kan me likevel seie at dei har noko meir til felles enn einast det

geografiske romet som grenda utgjer?

I grendesamfunnet inngår ei rekkje personar med ulike relasjonar og ikkje minst ulike

interesser og ressursar. Det består av ei varierande mengde personar gjerne med

usymmetriske interesser knytt til dei forskjellige sakene ein søkjer å samarbeide om, og sist

men ikkje minst set deltakarane på ulike mengder ressursar som kvar av dei kan legge inn i

samhandlinga. Dei fleste grendesamfunn er likevel små nok til at ein relativt lett vert kjent

med kvarandre. Her treffest folk i ulike samanhengar og ein veit kven som er kven og kvar dei

bur, ein veit kven som er i slekt og kva dei einskilde jobbar med. Dei geografiske avstandane

er små nok til at ein lett kan oppsøke kvarandre og gjerne finst det fleire parallelle sosiale

situasjonar der fleire av grendefolket alt er engasjert i større eller mindre samarbeidsrelasjonar.

Frå gamalt av utgjorde gjerne grenda dei ytre rammene for mykje av det sosiale livet

til grendefolket, både i yrkje og fritid – i den grad det gjekk ann å skilje mellom yrkje og fritid

i det gamle samfunnet. I grendene fanst bearkretsane, dei utgjorde maskinsamarbeidet,

vêrringen, dugnadskretsen og jaktvaldet. Godt granneskap var ein viktig grunnkapital for den

einskilde, granneskapet kunne vere avgjerande for både suksessar og fiaskoar i livet. Eit godt

granneskap auka effektiviteten og reduserte risiko og transaksjonskostnadar i det daglege, for

å nytte nokre omgrep frå den økonomiske sosiologien.

70

grenda og granneskapet i det moderne bygde-Noreg

Men finst grendene i dag? Lat meg leike med tanken om å stille dette spørsmålet til mine

kollegaer innan bygdeforskinga. Eg har nemleg ei sterk kjensle av at svaret dei ville gitt meg

til ei viss grad ville ha vore kontekstavhengig. Hadde eg spurt på lunsjromet på

Bygdeforskning ville nok dei fleste svare «ja vist finst det grender», men hadde eg stilt

spørsmålet under ein fagleg sesjon på ein sosiologisk konferanse ville nok fleire kome opp

med referansar til Ulrik Beck, Anthony Giddens og Scott Lash (1994) som saman med ei heil

rekkje andre, hevdar at det i det seinmoderne eller høgmoderne samfunnet har skjedd ei

svekking av kollektiv identitet, stadkjensle og klassemedvit.

Resonnementet til desse knektane er langt frå nytt, det har på mange måtar prega

bygdesosiologien i generasjonar. Ved berre eit enkelt søk kan ein spore dette attende til Georg

Simmel (1950) då han studerte urbanisme i det tidlege 1800 talet og til Louis Wirth (1938) som

begge meinte at modernisering og urbanisering ville øydelegge dei personlege og varige

relasjonane som kjenneteiknar dei rurale samfunna og erstatte dei med fragmenterte, flyktige

og upersonlege band.

Amerikanaren Roland Warren (1978) landserte i 1963 sin teori om «The Great Change»

der han hevda at dei rurale samfunna vil verte meir differensierte og den einskilde vil i stadig

større grad lenke seg opp mot større system som ligg utanfor lokalsamfunnet. Dette vil svekke

dei lokale banda som ein gong femna om mesta alt som skjedde i lokalsamfunnet. Over tid vil

dette også svekke verdien av lokalsamfunnet i folk sine daglegliv og det som til slutt tel er det

som skjer utanfor lokalsamfunnet. Samstundes med Warren sin store endringsteori kom også

teorien om «The Mass Society» (Shils 1972) som i motsetnad til Warren såg endringa som ein

fordel for lokalsamfunnet. I følgje A. E. Luloff og Jeffrey C. Bridger (2003: 205) leverte mass

society tesen eit sterkt argument for å forlate det territorielle som har vore vanleg for

definisjonen av eit lokalsamfunn og heller studere korleis folk vert innlemma i eit felles

verdisystem med trådar ut mot eit større samfunn. For skal me tru mass society teorien er ikkje

lokalsamfunn (community) lenger eins med det lokale samfunnet (the local society).

Eg får lyst å svare slik far min pleidde gjere når eg hadde lagt meg i selane og framsett

eit nokolunde samanhengande og etter mitt syn godt argument, men som han likevel tykte

ganske enkelt ikkje var relevant. «Ja ja, alt det der er då vel og bra». For me veit då likevel at

grendene finst. Me veit at det finst grendesamfunn kring om i landet der det kollektive

medvitet eksisterer og der relasjonane er både varige og personlege. Me veit at «vi kjensla»,

som Reidar Almås (1995) kallar det, finst. Me veit at folk samlast på grendehusa kring om, at

dei går på besøk til kvarandre, at dei låner verktøy og arbeidshjelp av kvarandre, at borna i

grenda leikar i lag. Me ser det kvar gong me vitjar grendene. I skrivande stund er det berre

dagar sidan eg var i ei slik grend og held foredrag der heile grenda hadde gått mann av huse

for å vere med på bygdemobiliseringsmøte med tilhøyrande grendefest. Folket ute i grendene

er i stadig sosial interaksjon med kvarandre, dei har jamleg kontakt og dei veit mykje om

grannane sine. Det er som Olve Krange skriv i si avhandling; «Du skrev om Oslo City og leste

postmoderne teorier om at tegnene ikkje lenger hadde referanse til noe utenfor seg selv [.....] Du dro til

Oslo City, og oppdaget at de postmoderne teoretikerne hadde lite å lære deg...» (Krange 2004: 9-10).

71

Nei da, eg seier ikkje at teoretikarane ikkje kan lære meg noko. Eg seier berre at

grendesamfunnet finst. Kanskje er det endra og kanskje vil endringa halde fram lenge enno,

kanskje må me rekne med at endringa til og med vil skyte fart, men likevel så finst altså

grendene. Og så lenge grenda finst må den også reknast med i bygdeutviklinga.

det svekka lokalsamfunnet

Ein prominent aktør i forteljinga om det svekka lokalsamfunnet er den amerikanske

statsvitaren Robert Putnam. Gjennom ei serie artiklar og bøker (1993b, 1993a, 1995, 1996, 2001)

har han argumentert sterkt for at moderne lokalsamfunn er utarma på sosial kapital og

dermed sterkt svekka for å møte dei trugsmåla lokalsamfunna er utsett for, dei er lens for

kapitalreservar – sosial-kapital reservar. For Putnam er sosial kapital grunnlaget for å bygge

det sivile samfunn, det er grunnlaget for eit fungerande organisasjonsliv og dermed også evna

til å bygge eit sosialt samfunn med sunne sosiale institusjonar.

Forsvinn tilliten og gjengjeldingsnorma og dei tette nettverka for engasjement i

lokalsamfunnsarbeidet, forsvinn også folk sine gjensidige forpliktingar overfor kvarandre. Då

forsvinn også kapasiteten til kollektivt samarbeid for felles beste - lokalsamfunnet sitt

viktigaste verktøy for suksess; grendesamfunnets kollektive kapasitet. Resepten Putnam skriv

ut for å rette på uføret er nærast naiv i all sin enkelheit. «We must» seier Putnam «resolve to

become reconnected with our friends and neighbors» (Putnam 2001: 414). Han ville rett og slett

bygge opp att dei lokalsamfunnsrelevante relasjonane som han nettopp hevdar me har mista,

eit argument som gav gjenklang hjå både akademikarar og politikarar – særleg i USA. Denne

enkle tilnærminga til eit såpass komplekst sosialt og økonomisk problem gav ikkje berre

næring til ei heil rekkje nye lokalsamfunnsutviklingsprogram over heile USA, men også til

Putnam sin eigen popularitet. Så populær vart Putnam at han endatil vart invitert til Det kvite

hus av dåverande president Bill Clinton (Portes 1998). I dag kan me høyre omgrepet nemnt

nærast over alt i verda, anten det er snakk om bygdeutvikling i ein eller anna avkrok i Finnland

eller gjenoppbygginga av Irak.

Eit anna perspektiv på sosial kapital og som eit slags motstykke til Putnam sitt

perspektiv – som argumenterer for at sosial kapital vert skapt ved at folk deltek – er målbore

av den svenske statsvitaren Bo Rothstein (Rothstein 2005). Rothstein snur Putnam på hovudet

og meiner tvert om at me deltek fordi me har sosial kapital. Derfor, hevdar Rothstein, treng

me å bygge universelle institusjonar som folk opplever å kunne stole på (Rothstein 2005: 27).

Med det perspektivet vert altså det politiske systemet og samfunnets politiske elite ansvarlege

for eit eventuelt fall i nivået av sosial kapital i samfunnet.

Omgrepet sosial kapital stammar eigentleg frå James Coleman (1988) som hevdar at

folk sine handlingar vert forma, omforma og korrigert av den sosiale konteksta dei føregår

innanfor. Normer, tillit, sosiale nettverk og organisasjonar er viktige for at ikkje berre

samfunnet, men også økonomien, skal fungere (Coleman 1988: 96). Både Coleman og Putnam

definerer sosial kapital utifrå den funksjonen den har i samfunnet. Dei framheld at den sosiale

kapitalen består av heilt spesifikke særtrekk som inngår i det sosiale og tilrettelegg for

72

særskilde handlingar. Eit av kriteria for at ein kan seie at sosial kapital eksisterer , hevdar

Coleman (1988: 96), er at ein ved hjelp av den oppnår noko ein elles ikkje ville greidd.

Jules Pretty (2003) trekker fram sosial kapital som sjølve grunnlaget for det lokale

forvaltningskollektivet. Det er særleg fordi omgrepet evnar og femne kring ideen om at sosiale

band mellom menneskjer og eksistensen av sosiale normer er kritisk for berekraftige samfunn.

Og, seier Pretty, heilt sidan 1798 då presten Thomas Malthus (2001) skreiv sin legendariske

«An Essay on the principle of population» og via biologen Garrett Hardin (1968) sin tese om

allmenningens tragedie og fram til i dag har, byråkratar og politikarar så vel som folk flest,

vore samde om at naturressursar treng å vernast mot dei destruktive, men likevel svært så

rasjonelle, eigenskapane åt menneskja. Er ressursane i tillegg eigd i fellesskap er me verkeleg

fortapt. Felleseige er i følje historieforteljarane sjølve «vondtet» og utløyser ei direkte interesse

hjå oss til å opptre som gratispassasjer, det stimulerer til overforbruk og underinvestering og

endar til slutt i ressursutarming. Over heile verda feste denne forteljinga seg og vart det

rådande perspektivet på forvaltingsutfordringar knytt til felles fornybare ressursar (Bromley

& Cerena 1989; Feeny et al. 1990). Teorien fekk altså verdi som eit politisk verktøy.

Sjølv om Hardin – både i 1968 artikkelen og seinare i artikkelen Extensions of The Tragedy

of the Commons (Hardin 1998) – jamstilte statleg eige med privat eige, såg likevel dei nyliberale

økonomane på skrivebordsmodellen hans av «røyndomen» som eit prov dei kunne nytte for

å bygge sine argument. Ikkje berre var det private eigarskapet bra for verdas kapitalforvaltarar

i seg sjølv, det vart også fortalt fram som løysinga på mange av dei miljøproblema me stod

overfor. Internasjonalt såg me ei omfattande privatisering av ressursar som tidlegare hadde

vore både eigd og forvalta i fellesskap av ulike brukarar då aktørar som verdsbanken og

verdas handelsorganisasjon stilte krav om reformering av eigedomsregime som kriterium for

å mota hjelp (Brohman 1996; Rapley 2004; Davis 2006).

metodisk individualisme - individ og handling

Omgrepet sosial kapital er altså logisk nok tufta på James Coleman sin versjon av rational

choice teorien (Coleman 1986, 1988, 1990). Her ligg også kimen til mykje av kritikken som har

vore retta mot omgrepet. Jeffrey Alexander (1992) går i ein artikkel i tidsskriftet Theory and

Society til frontalangrep på Coleman og meiner at trass hans forsøk på å inkludere det sosiale

i aktørens handlingar er det likevel bilete av ein avsondra, uavhengig og nærast asosial

einskildaktør som heng att. Kanskje er den kraftigaste kritikken mot Coleman og andre

rational choice teoretikarar retta mot teoriens påstått manglande evne til å forklare kollektive

handlingar samt den tette kopling til metodisk individualisme.

Ein konsekvens av metodisk individualisme er det Peter Hedstöm og Charlotta Stern

(2008) omtalar som nettopp «Coleman’s micro-macro graph». Med det refererer dei til James

Coleman (1986, 1990) sin grafiske framstilling av makro orienterte rational-choice sosiologar

sin måte å forklare samanhengar på makronivået. Metodisk individualisme krev at når ein

skal forklare samanhengen mellom A og D (i figur 3.1) må forklaringa gå frå makro til

mikronivået (A --> B) for så å gå opp att på makronivået (C --> D).

73

Fleire rational-choice teoretikarar og metodisk individualistar vert gjerne skulda for

omfattande reduksjonisme noko også Jon Elster eksplisitt gjer seg til talsmann for. Han

argumenterer nemleg for at samfunnsteori må reduserast til individpsykologi på same måte

som naturfaglege teoriar reduserer biologi til kjemi og kjemi til fysikk (Elster 2007).

Samstundes åtvarar han mot det han kallar premature-, crude- og speculative- reduksjonisme.

For tidleg (premature) reduksjonisme skjer om ein søkjer å gå frå eit høgre til eit lågare

nivå før dei naudsynte måleteknikkane, omgrepa eller teoriane er på plass. Rå (crude)

reduksjonisme skjer når ein søkjer å forklare særskilde handlingar i biologiske termar heller

enn å forklare kapasiteten eller tendensen som i det gitte tilfellet kan eller ikkje kan nyttast

eller realiserast for slik handling. Spekulativ (speculative) reduksjonisme oppstår når ein

produserer det Elster kallar «just-so» (slik er det berre) forteljingar, forteljingar som skaper eit

inntrykk av korleis den gitte handlinga kunne ha oppstått utan å syne at den faktisk oppstod

slik.

Figur 3.1: Colemans mikro – makro framstilling (frå Coleman (1990: 8))

Sjølv om Elster (2007) hevdar at metodisk individualisme er «trivielt sant» er det likevel

ikkje eit program det herskar full semje om, snarare tvert om. Slektskapen mellom metodisk

individualisme og den nyklassiske avgjerdsteorien sin naive framstilling av den rasjonelle

aktør har utsett heile rational-choice retninga for sterk og omfattande kritikk. Ein kritikk som

botnar i det empiriske faktum at me stadig kan vitne at folk er irrasjonelle og at me til tider

heilt opplagt gjere irrasjonelle val. Folk kan vere både altruistiske og sjølvdestruktive og fleire

av oss kan vel lett kome opp med situasjonar der me har gjort ting me ikkje greier å finn eit

einaste argument for korleis det skal vere nyttig for oss.

Mange har også vore opptekne av våre evner til faktisk å handle kollektivt i situasjonar

der kortsiktig nyttemaksimering tilseier at ein strengt tatt ikkje skulle samarbeide. Det er nett

A D

B C

A: Relevante føresetnadar gitt av omgivnadane eller andre aktørar B: Individuelle orienteringar eller grunnar til handling C: Individuell handling D: Det sosiale utkome

Makro

Mikro

2

3 1

74

denne typen kritikk rational-choice teoretikarane sjølve også har vore mest opptekne av.

Mellom anna vinnar av Sveriges Riksbanks økonomipris til minne om Alfred Nobel i 2009,

Elinor Ostrom og heile det omfattande og tverrfaglege forskingsmiljøet som har vekst opp

kring ho, har synt oss at; trass rational-choice teorien og ikkje minst Mancur Olson (1965) sin

relativt pessimistiske prognoser for vilkåra for kollektiv handling i større grupper, evnar

likevel folk å samarbeide (Ostrom 1990; Ostrom, Gardner & Walker 1994; Ostrom 2000, 2005).

Sjølv relativt store grupper oppnår mål som krev omfattande samarbeid mellom aktørar.

Jon Elster som har brukt storparten av si akademiske karriere til nett å påpeike

veikskapar med rational-choice tilnærminga, men som likevel sluttar seg til den som «den beste

blant alternativa», antek at folk orienterar seg etter ulike strategiar når dei tek stilling til om kor

vidt dei skal yte innsats for produksjon av kollektive godar (Elster 1989a). Slik sett skil han seg

frå Olson som grovt sett hevdar at alle er nyttemaksimerande egoistar. Nokre er, i følgje Elster,

egoistar og vil lett velje gratispassasjerstrategien medan andre er «kvardags kantianarar» og

vil alltid samarbeide, så lenge dei veit at det vil vere det beste for alle. Andre igjen er motivert

av ei rettferdsnorm (norm of fairness) som fortel at ein skal samarbeide om dei fleste andre

også samarbeider.

Enkelte20 hevdar at det skjedde ei interessant nyorientering hjå Elster då bøkene «The

Cement of Society» (1989a) og «Nuts and Bolts» (1989b) kom ut. Dette trass det at Elster har

vore oppteken av aktørane sine moglegheiter til å nytte høvelege midlar og korleis aktørar

ikkje alltid har lykkast med det, lenge før «The Cement...» kom ut. Det irrasjonelle har vore

like mykje Elster sin primære interesse som det rasjonelle. For som Elster sjølv seier kan

rational choice formulerast slik: «Om du ønskjer å oppnå Y, gjer X.» (Elster 1989a: 98). Me treng

med andre ord kunnskap om kva aktøren ønskjer å oppnå (Y) før me kan vurdere om X, eller

ei eventuell anna handling, er rasjonell for nettopp å oppnå Y. I tillegg er det også stor interesse

knytt til om Y faktisk vert oppnådd og ikkje minst om det er handlinga X som førte til at Y vart

oppnådd. Ein har heller ikkje full oversikt over konsekvensane av alle handlingane våre og

me kan lett risikere at ved å gjere X oppnår me Z i staden og ikkje Y slik me hadde tenkt. Ein

annan mogelegheit er at ein kan vere ute av stand til å gjere X og dermed kanskje ikkje i stand

til å oppnå Y i det heile. Poenget er at både rasjonelle og irrasjonelle handlingar peikar fram

mot ein målsetnad som er uavhengig av sjølve handlinga. Irrasjonelle handlingar er dermed

ikkje vesensforskjellige frå rasjonelle handlingar, for begge desse typar handlingar er sterkt

utfallsorientert.

20 Elster sin utvikling kom mellom anna som eit resultat av ei empirisk studie han gjorde om

lønnsforhandlingar i Sverige. Arve Hjelset (1993) trekkjer fram Lars Mjøset (1991) som ironiserer nett kring Elster

sitt renommé som ”lenestolfilosof” og gjer eit poeng av at når Elster endeleg skriv ei bok basert på eit empirisk

arbeid og ikkje berre basert på nokre bøker han nyleg har lese så endar det i ei nyorientering i Elster si tru på

”rational choise” teorien sin forklaringskraft.

75

implikasjonar for rasjonaliteten

Når det gjeld Elster sitt normomgrep derimot, er det snakk om ein vesensforskjellig karakter.

Normorienterte handlingar er ikkje utfallsorientert. Det er altså ikkje slik at normorienterte

handlingar er irrasjonelle, det er rettare å omtale dei som ikkje-rasjonelle. For som Elster seier:

«The simplest social norms are of the type ’Do X’ or ’Don’t do X’, more complex social norms say, ’If

you do Y, then do X’, or ’If others do Y, then do X’. Still more complex norms might say, ’Do X if it

would be good if everyone did X» (Elster 1989a: 98).

På denne måten syner han at normative handlingar ikkje syner til noko utover

handlinga i seg sjølv. I staden for å vise til konsekvensen (Y) av handlinga X, seier han rett og

slett «gjer X» eller «gjer ikkje X». Arve Hjelseth (1993), som har inspirert mykje av tankane

mine til denne framstillinga, gjer eit poeng av at Elster i boka Nuts and Bolts (Elster 1989b: 13)

hevdar at rasjonelle handlingar er viktigare (more fundamental) enn normorienterte handlingar.

Dermed, hevdar Hjelseth, gjer Elster dei normorienterte handlingane om til ein restkategori

med sekundær betyding. Når Hjelseth samanliknar Elster sitt normomgrep med

normomgrepet til Amitai Etzioni (1988), som i motsetnad til Elster ser dei normative og

affektive handlingane som grunnleggande, finn han at Etzioni framstiller dei normative og

affektive handlingane som viktige og avgjerande for dei midlane ein nyttar for å oppnå mål

og då ofte moralske mål. Dermed, hevdar Hjelseth, set Etzioni moral opp som eit alternativ til

nytte og normer som eit alternativ til rasjonalitet. Om Hjelseth gjer ei rett tolking her, vil det

seie at Etzioni opprettheld skiljet mellom mål og middel, noko som kontrasterer Elster sin ide

om at normative handlingar er eit mål i seg sjølv og at normer er internalisert i oss og utgjer

grunnlaget som mogleggjer våre handlingar. Hjelset forklarar dette skiljet mellom dei to med

deira ulike forhold til metodisk individualisme og med at «Elster fastholder dette programmet

[metodisk individualisme] selv om han definitivt har forlatt den ortodokse ”rational choice” teorien»

(Hjelseth 1993: 237).

Etzioni er meir på linje med mange av rational choice kritikarane og dei meir holistisk

orienterte normsosiologane i tradisjonen etter Durkheim og Parsons. Han tek ein posisjon han

kallar «radical individualism», ei liberalfilosofisk retning som stammar attende til den britiske

Whig-rørsla, forløparen åt det som seinare vart det britiske «Liberal party». For Etzioni

representerer ikkje metodisk individualisme som forskingsprogram nokon målsetjing i seg

sjølv. Kollektive og korporative aktørar kan ikkje reduserast til individ, hevdar han, men dei

må forståast på eigne primissar då dei representerer ein logikk som ikkje kan reduserast til

individuell motivasjon. I den samanheng kan det vere fruktbart å skule til Dag Østerberg

(1986) sin viktige påpeiking om at mange sitt forsvar for metodisk individualisme eigentleg

handlar om ontologi og ikkje om metodologi. Det å slutte seg til læresetninga «berre individ kan

handle» betyr ikkje at ein samstundes må slutte seg til metodisk individualisme.

Dette fører oss tilbake til James Coleman (1990) som påstår å ha eit relativt pragmatisk

forhold til metodisk individualisme. Ved å vise til Weber og «Den protestantiske etikk og

kapitalismens ånd», syner han oss at ei av dei mest fruktbare sidene ved nytteteoretiske

forklaringar er at dei er eigna til nett å forklare samanhengar på makro nivå (Coleman 1990:

76

6-10). Det er forklaringa som er det sentrale, og den bør vise til ei formidling på eit lågare nivå

enn det som vert forklart, men ein treng ikkje nødvendigvis å gå heilt ned på individnivået.

Går me attende til Colemans mikro – makro framstilling (Figur 3.1), kan me seier at B

inneheld normene og verdisystemet i eit samfunn. Desse er avleia frå samfunnets etiske,

moralske eller religiøse strukturar (A). Normene ligg altså i samfunnet og inngår i måten

individet oppfattar seg sjølv og sin eigen situasjon på.

Om me framleis held oss til figur 3.1 og ser på dei tre nummererte ledda (1, 2 og 3) er

det, etter mitt syn, mogeleg å argumentere for at skiljet mellom individualisme og holisme kan

overvinnast. Dei tre ledda utgjer nemleg ei fullstendig samfunnsvitskapleg forklaring, der 1)

forklarar korleis einskildaktøren sin handlingsorientering – som tru, preferansar og liknande

– er influert av dei sosiale omgivnadane som aktøren inngår i. Den andre kausale

samanhengen 2) forklarar forholdet mellom aktøren sine preferansar og dei faktiske

handlingane. For så å ta steget opp att på makro nivå 3) der det sosiale utkomet som me søkjer

å forklare kjem til syne. Coleman (1990) sin mikro – makro framstilling er med andre ord

fullstendig god nok til å gjennomføre kompliserte og presise samfunnsvitskaplege analyser.

Framstillinga skaper også eit logiske resonnement som lett let seg forstå av vanlege

folk. Strengt tatt er det denne handlingsmodellen som typisk ligg i botnen for slik me vanlegvis

tenker handling. Når me seier at me kan forstå kvifor folk gjer slik eller slik, ligg det implisitt

ein idé om eit intendert mål med handlinga samt ein idé om den handlande sin forståing av

korleis forholdet mellom handling og mål heng saman og om konteksta det vert handla

innanfor og dei direktiva omgivnadane gir handlingane.

normer og reglar i det sosiale

Sidan vår rasjonalitet er avgrensa både av våre evner til å skaffe oss oversikt over situasjonen

me handlar innanfor og av våre evner til å forstå situasjonen, er det også vanskeleg for oss å

kalkulere eit fullstendig sett av strategiar for handling. Om ein ikkje heilt forstår kva som skjer

er det også vanskeleg, for ikkje å seie umogeleg, å ta gjennomtenkte grep om situasjonen. For

å handtere slike ulike og relativt kompliserte situasjonar som me møter, hevdar

evolusjonspsykologane at me (menneskje) har utvikla ein evne – lik den me finn for språk – til

å lære normer og generelle sosiale reglar (Cosmides & Tooby 1992 i Ostrom 1998), rett og slett

for å forenkle valsituasjonen i dagleglivet. Prøving og feiling er ei primærkjelde like mykje for

læring av individuelle ferdigheiter som for læring av felles normer og reglar, som bidreg til å

auke ei gruppe av individ sine fellesgodar. Den menneskelege natur er, med andre ord, ein

komplisert miks av eigeninteresser og ei særskild evne til å etablere felles interne normer for

sosial samhandling samt ein eigenskap til å underkaste seg reglar så sant dei er forstått som

legitime (Ostrom 1998, 2005). Og gjennom heuristiske reglar, utvikla over tid ved stadig

gjentekne situasjonar, aukar me også vår kompetanse til å handtere og til å skreddarsy våre

handlingar til situasjonane me møter. Me utviklar ein slags «beste respons» strategi som vert

betre og betre til meir røynsle me får (Ostrom 2000). I tillegg til denne instrumentelle

heuristikken lærer me også gjennom adopsjon. Me lærer både reglar og normer gjennom å ta

77

til oss dei reglane og normene folka kring oss nyttar (Coleman 1990; Ostrom 1998, 2000, 2005;

Elster 2007). Samstundes er det viktige skilnadar mellom normer og reglar i det sosiale.

Når me knyt oss opp til verdisystemet som omgir oss i samfunnet og justerer våre

handlingar deretter, er det normene me knyt til oss. Me utviklar våre eigne preferansar, basert

på det kringliggande verdisystemet og dei moralske leksene livet har lært oss, og let normene

bli internalisert i oss. Det er dette Sue Crawford og Elinor Ostrom (1995) refererer til som ein

deltaparameter som vert lagt til eller trekt frå dei objektive kostnadane ved ei handling. Styrken

i forpliktinga til ei særskild type handling utgjer storleiken i deltaparameteren. Sidan normer

vert formidla og lært innan rammene av eit sosialt miljø, varierer dei også betydeleg. Dei

varierer både mellom kulturar og mellom ulike individ innan same kultur. Dei varierer i høve

til forskjellige situasjonar og endatil i høve til når ein situasjon utspelar seg i tid. Det er i denne

prosessen habitus etablerer seg, som eit endepunkt i læringa av korleis me ter oss i det sosiale.

Når ei gruppe menneskjer har utvikla ei felles forståing av at heilt særskilde handlingar

må, eller eventuelt ikkje må, utøvast i ein gitt situasjon snakkar me om reglar. Den som måtte

kome til å bryte dei sosiale reglane vil verte utsett for sanksjonar frå resten av gruppas

medlemmar. Å skilje mellom reglar og normer er ikkje nødvendigvis lett. Særleg vanskeleg

kan det vere å skilje normer som er internalisert og delt av mange og som er med på å definere

passande handlingar i eit vidt spekter av situasjonar, frå reglar som ein meir eller mindre

medvite har godteke eksisterer for heilt særskilde situasjonar. Vincent Ostrom (1980) gir oss i

det høve ei rettesnor for korleis me analytisk kan skilje normer frå reglar. Normer er generelle,

seier han, og dei passar til ei heil rekkje situasjonar, medan reglar derimot kan sjåast på som

«artefakter» relatert til særeigne handlingar i heilt spesifikke situasjonar. Elinor Ostrom (2005)

går litt meir teknisk til verks når ho skal skilje mellom reglar og normer og hevdar at reglar er

normer som krev at det er definert ein særleg posisjon i samfunnet for overvaking og

sanksjonering.

sosiale kjernerelasjonar - gjengjelding, tillit og rykte

Ei heilt essensiell norm i det sosiale er gjengjeldingsnorma. Ei norm som av fleire vert halde

fram som ei «basisnorm» som vert lært i alle sosiale samfunn (Homans 1961; Blau 1964; Becker

1990). Spelteoretikarar ser på gjengjeldingsnorma som ei norm med referanse til ei heil rekkje

sentrale strategiar som kan nyttast i sokalla «sosiale dilemma» situasjonar (Ostrom 1998, 2000,

2005). Felles for gjengjeldingsnorma er at aktørar tenderar til å reagere positivt på andre

aktørar sine positive handlingar, samstundes reagerer ein negativt på andre sine negative

handlingar. Enkelt sagt er dette i slekt med den ny-testamentlege læresetninga21, også kalla

den gylne regelen; «Alt som de då vil at andre skal gjera mot dykk, det skal de òg gjera mot dei; for so

er lovi og profetane» (Matteus 7,12). Vil du at nokon skal gjere deg ei beine skal du fyrst gjere

ein annan ei beine. Den som vil vere med, eller samarbeide om du vil, vil då gjengjelde beina.

Gjengjeldingsnorma kan også i enkelte tilfelle stå så sterkt at det er grunn til å tru at endatil

21 Ei liknande læresetning finn ein også hjå dei aller fleste religionar.

78

den som eigentleg ikkje vil vere med på samarbeidet likevel vel å gjengjelde ei handling heller

enn å la vere, for det å gjengjelde går på den enkelte si ære. Gjengjeldingsnorma ligg tett opp

mot æresomgrepet og den innverkar på den einskilde sin sosiale status i gruppa. Å gjengjelde

ei handling bygg opp under vedkomande sitt rykte og tillita i det sosiale spelet. Det handlar

om å halde lovnadar, om å stille opp for andre og om å gjere opp for seg. Det handlar om å

vise at ein er villig til å utføre handlingar som på kort sikt kostar meir enn det gir, men med

det for auga at lønsemda vil syne seg på lang sikt. På den måten bygg ein tillit – ein bygg tillit

ved å vise seg verdig den tilliten ein vert gitt og ved å gi andre høve til å vise tillit.

Den som har tillit frå andre og samstundes stolar på rykta som fortel at dei andre også

er truverdige, vil lettare kunne inngå i relativt kompliserte sosiale bytterelasjonar. Ei heil

rekkje laboratorieforsøk og feltstudiar22 syner også at tillit og rykte er sentrale element i sokalla

sosiale dilemma situasjonar. Så lenge ein opplever at ein kan avgrense deltakarane til å einast

femne om dei som har rykte på seg om å halde lovnadar og om å gjengjelde positive

handlingar positivt, vil sjansen auke for at gruppas medlemmar vågar å investere det som

trengst for faktisk å greie å løyse dilemmaet. Elinor Ostrom (1998) sjølv held fram trekløveret

gjengjelding, rykte og tillit som kjernerelasjonane i det sosiale (jmf. Figur 3.2). Det er avgjerande

for det ho kallar «nivået» for samhandling og dermed også for nivået på utbyttet frå

samhandlinga.

Figur 3.2: Elinor Ostrom sine kjernerelasjonar i det sosiale (frå Ostrom (1998: 13)).

Tillit vil påverke handlingane våre og gjere dei til eit resultat av korleis me forventar

at dei andre vil handle. Forventningane vil vere avhengig av faktorar som til dømes våre

tidlegare røynsler frå samarbeid, både generelt og spesifikt med dei aktuelle partnarane me

står overfor i valsituasjonen. Forventningane våre vil også kunne vere avhengig av andre

kjenningar sine røynsler frå liknande samarbeid, røynsler som igjen har vorte formidla til oss

som forteljingar – forteljingar som formar vår tillit.

22 Dette har vore sentralt i mykje av arbeidet som har vore gjort ved Workshop in Political Theory and

Policy Analysis ved Indiana University der professor Elinor Ostrom var Co-Director i ei årrekkje.

GJENGJELDING

RYKTE

TILLIT SAMHANDLINGSNIVÅ NETTO UTBYTTE

79

Kjennskapen til våre partnarar sine interesser i situasjonen vil også påverke våre

forventningar, ein kjennskap som kan ha blitt formidla anten indirekte via andre eller direkte

frå dei aktuelle partnarane. Dette fører oss over til eit anna kjernepunkt i sosiale relasjonar,

nemleg kommunikasjonen mellom deltakarane i det sosiale.

kommunikasjon

Ein av kjernekritikkane til mange av dei mest kjente spelteoretiske dilemmaa har vore retta

mot at dei ikkje har opna for kommunikasjon mellom deltakarane. Då biologen Garret Hardin

(1968) publiserte sin etter kvart så vidgjetne artikkel «The Tragedy of the Commons», vart den

møtt med stor interesse. Hans dramatiske bilete av den totale miljømessige og økonomiske

ruin fanga både vitskapsfolk og politikarar verda over. Raskt vart dette det konvensjonelle

perspektivet i synet på korleis felles fornybare ressursar skulle forvaltast.

Figur 3.3: Ein enkel illustrasjon av grenda som sosialt system (frå Ostrom (1998: 15)).

Men det vart også møtt med rettmessig kritikk. Folk er langt betre i stand til å

samarbeide enn det Hardin antyder, hevda kritikarane (Sjå mellom anna: Feeny et al. 1990;

Ostrom 1990; McCay 1996). Mellom anna kunne kommunikasjon ha vore med på å løyst det

GJENGJELDING

RYKTE

TILLIT SAMHANDLINGSNIVÅ NETTO

UTBYTTE Ansikt-til-ansikt kommunikasjon

Forhandlings-kostnadar

Gruppe-storleik

Det stadeigne kollektive normsystemet

Symmetriske interesser og ressursar

Lang tidshorisont

Historisk informasjon

80

sosiale dilemmaet og forhindra tragedien i det Hardin så missvisande kallar allmenningen23.

Kommunikasjon set oss nemleg i stand til å justere oppfatningane om kvarandre, det hjelper

oss til å identifisere ulike interesser og forventningar knytt til situasjonen og bidreg til å auke

eller redusere tillita til den eller dei me samhandlar med. I boka «Rules, Games and Common-

Pool Resources» syner Elinor Ostrom, Roy Gardner og James Walker (1994) nettopp korleis

kommunikasjon kan endre ein situasjon fullstendig. Særleg er den direkte kommunikasjonen,

den som forgår ansikt til ansikt (jmf. «Ansikt-til-ansikt kommunikasjon» i Figur 3.3.), viktig.

Laboratorieeksperiment syner at sjølv enkle former for kommunikasjon, som til dømes

elektronisk kommunikasjon via datamaskiner, aukar våre evner til samarbeid. Likevel er enkle

kommunikasjonsmiddel på langt nær like effektiv som ansikt-til-ansikt kommunikasjon

(Ostrom, Walker & Gardner 1992). Moglegheiter til å sjå den eller dei ein snakkar med set oss

i stand til å vurdere situasjonen betre, og det gjer oss sikrare i våre vurderingar.

Kommunikasjon ansikt-til-ansikt, kan sjåast på som sjølve basisverktøyet når det gjeld

å utvikle felles forståingar for normer og reglar i samfunnet (jmf «det stadeigne kollektive

normsystem» i Figur 3.3.). Språket, anten det er verbalt eller kroppsleg, er eit av dei viktigaste

elementa i det sosiale og utgjer ei viktig kjelde til å forstå ulike situasjonar. Gjennom språket

kan me vere konkrete, me kan spørje direkte om ting me lurer på eller me kan fiske oss fram

til opplysningane me treng utan at vedkomande me frettar ut eigentleg er klar over kva som

skjer. Språket er sofistikert og rikt og fortel langt meir enn einast det som vert sagt. Saman med

korleis me kler oss og ter oss formidlar språket både klasse, utdanning, nasjonalitet og

regionalitet ja endatil lokalitet. Alt effektivt formidla i ansikt-til-ansikt relasjonen.

inkamineringsgjerdet - eit illustrerande døme på krav om symmetri

Lat oss prøve å ta ned desse relativt teoretiske omgrepa og freiste å teikne ein kvardagsleg

situasjon som kan illustrere grendesamfunnets sosiale rom. For mange år sidan, nærare

bestemt på Bygdeforskning sitt 20 års jubileum i 2002, høyrde eg eit foredrag med Ottar Brox

(2002). I foredraget var han innom eit eksempel frå sitt heimlege Senja, nemleg

«inkamineringsgjerdet», det gjerdet som krinsar om heile grenda og held beitedyra ute frå

innmarka, skiljet mellom innmark og utmark – mellom utmarksbeite og slåttemark – og som

frå gamalt av har vore skjøtta i fellesskap, eller som eit sameige mellom bruk, med felles

vøledagar kvar vår.

Frå gamalt av hadde alle grunneigarar, fiskarar og småbønder som dei var, felles

interesse i å vedlikehalde gjerdet og dermed unngå å få eigne eller andre sine beitedyr inn på

innmarka som ville ha rasert neste vinters fôrforråd. Lat oss sei det tilsaman var ei 8 – 10 bruk

i Brox si heimbygd24 og at alle for så vidt hadde anna produktivt arbeid som dei gjerne hadde

23 Det er verdt å merke seg at mange av kritikarane har påpeika at det Hardin omtalte som allmenning

snarare er å rekne for ein såkalla ’open acsess’ eller ein uregulert ressurs (res nullis) heller enn ein faktisk

allmenning der tilgangen er delt mellom grupper av aktørar som definerer reglar for bruken. 24 Det må nemnast her at Ottar Brox ikkje gjekk inn på detaljane i sitt konkrete døme frå heimbygda, så

herifrå vil nok mitt døme truleg avvike noko frå Brox si heimbygd i Torsken kommune på Senja.

81

meir lyst å gjere på «vøledagen», eit arbeid som endatil overgjekk marginane av det dei kunne

få att frå arbeidsinnsatsen dei la ned i arbeidet med å vøle gjerdet. Og at dermed alle ville ha

tent på å vere gratispassasjerar og flyte på at andre fiksa gjerdet medan dei sjølve gjorde noko

anna. Likevel held det felles vedlikehaldsarbeidet fram år etter år. For samstundes var nemleg

verdien for kvar einskild bonde av å delta i vølearbeidet for å fikse gjerdet til beitesesongen,

høgre enn kostnadane av å delta.

I utgangspunktet var Brox si forteljing ei forteljing om ein situasjon ikkje ulik dei

situasjonane Elinor Ostrom (1990) skildrar i boka «Govering the Commons». Trass at det var

ein usikker og relativt kompleks sosial situasjon, har den vore stabil over lang tid. Folka som

inngjekk i situasjonen hadde kjent kvarandre lenge, dei kjente foreldra og kanskje også

besteforeldra til dei som deltok (Jmf. «historisk informasjon» i Figur 3.3.) og forventa også at

dei sjølve og etterkomarane og endatil dei andre deltakarane sine etterkomarar, ville delta og

ha framtidig interesse i å oppretthalde samarbeidet framover (Jmf. «Lang tidshorisont» i Figur

3.3.). Brox skisserte altså ein situasjon som ein kan forvente ville lede til samarbeid,

hovudsakleg fordi kvar av deltakarane hadde interesse av at inkamineringsgjerdet vart

vedlikehalde. Og så lenge arbeidet vart fordelt på alle og alle ytte sin skjerv oversteig fordelane

ulempene ved å eventuelt ikkje vedlikehalde gjerdet. Han skisserte ein situasjon der ei lita og

oversiktelig gruppe personar inngår i eit samarbeid, ein situasjon der det enkelt let seg gjere å

etablere ansikt til ansikt kommunikasjon og der interessene og ressursane til kvar einskild

deltakar er relativt like (Jmf. «systematiske interesser og ressursar» i Figur 3.3.). Han skisserte

ein situasjon der det enkelt let seg gjere å etablere praktiske ordningar omkring vedlikehaldet

av inkamineringsgjerdet som vart oppfatta som rettferdige og tok høgde for eventualitetar.

Legg også merke til at dei alt praktiserte felles «vøledagar», ei ordning som hjelpte dei i

arbeidet med å overvake kven som eventuelt ikkje deltok. Dermed la dei også til rette for

lettare å utøve moralsk funderte uformelle sanksjonar som direkte irettesetting, bygdesnakk

og stille ignorering.

usymmetri og skiftande interesser

Men det skulle ikkje vare, Brox si forteljing enda ikkje her – snarare tvert om – for poenget var

nettopp at i takt med at samfunnet endra seg endra også grunnlaget for eit velfungerande

samarbeid om vølinga av inkamineringsgjerdet seg. Symmetrien, interessene, tidshorisonten

og kanskje endatil moglegheita for ansikt til ansikt kommunikasjon endra seg. Nokre av

fiskarbøndene trakka i sjøstøvlane for godt og overlèt jorda til ein av naboane som hadde sagt

seg villig til å sveipe over med ein fôrhaustar ein gong for året. Andre forlèt bygda til fordel

for attraktive stillingar i byen medan nokre så vidt held husa i god nok stand til at dei fungerte

som feriebustad eit par veker om sumaren. Og attende stod eit par sauebønder, den eine som

hadde valt å gå i land og satse på det jordiske på full tid og den andre som enno ikkje hadde

bestemt seg for når han skulle avvikle. For kvart år som gjekk vart det stadig færre som møtte

på vøledagane om våren for å bøte på vinterens herjingar med eit stadig meir nedsliti

inkamineringsgjerde. Og for kvart år som gjekk vaks asymmetrien mellom grunneigarane sine

ressursar og interesser for å vedlikehalde gjerdet og dei einaste som nytte godt av det heile var

82

sauene som kunne gasse seg i grønegras på sine tjuvturar gjennom eit stadig meir holete

gjerdet.

Brox si forteljing syner oss korleis strukturelle endringar utanfor lokalsamfunnet – altså

overlokale eller eksogene endringar – kan innebere betydelige skift i tilsynelatande solide

sosiale institusjonar på lokalplanet og rokke ved grunnlaget for ei framtidig utvikling i (i Brox

sitt tilfelle) sauenæringa på Senja. Endringar i symmetrien mellom medlemmane i det sosiale

får konsekvensar for samarbeidet – konsekvensar for det samarbeidet var meint å oppnå –

konsekvensar som openberrar seg i eit holete inkamineringsgjerde. Det er mogeleg å tenkje

seg at den eine bonden som valte å satse på sau finn det rimeleg og sjølv ta ansvaret for å

vedlikehalde gjerdet, men det fordrar i så fall at han evnar å bere dei økonomiske kostnadane

knytt til det eller i det minste arbeidsbelastninga det inneberer. Gjer han ikkje det, krev det

omfattande forhandlingar mellom grunneigarane som etter gjerdelova har eit delt ansvar om

å vedlikehalde gjerdet og resten av bygdefolket som opplever ulempene med at sauen beitar

rosenknuppar i hagane på forsumaren. Og kva veit folk flest om gjerdelova? Veit dei nok til å

forstå at også den utflytta samfunnsforskaren som lever det gode liv i Sør-Noreg 50 veker i

året, men som droppar innom barndomsheimen nokre fineversdagar om sumaren, fortsatt,

etter lova, er like pliktig til å vedlikehalde gjerdet som den unge bonden som satsar på

sauehald i grenda? Eller kanaliserer dei misnøya til einast å nå sauebondens øyrer?

Uansett er det sauebonden som er her, heile året, og det er han det er lettast å nå når

irritasjonen melder seg. Det er han som får klagene, det er han som må sjå sine eigne sauer

ligge på dørhellene åt naboane å lorte og tygge drøv.

elgjakta som eit stadeige sosialt system

Lat oss forlate Brox sitt inkamineringsgjerde på Senja og sjå nærare på det som er mitt

hovudanliggende; nemleg elgjakta. Sjølv om ein lett kan få inntrykk av at elgjakta er sjølve

uraktiviteten i bygde-Noreg, er den – slik me kjenner den i dag – av relativt ny dato25. Likevel

ber den i seg vel så sterke kulturelle føringar som mange langt eldre tradisjonelle aktivitetar26.

Elgjakta har utvikla seg frå å vere ein individuell aktivitet for dei få og sære til å bli en kollektiv

allemannsaktivitet. Den har utvikla seg frå Mikkjel Fønhus karakteren «Gaupa» sin einsame

og mesta besett jakt etter «Rauten» i romanen «Trollelgen» (Fønhus 1921) til det

bidragsytarane til artikkelsamlinga «jakta på elgjaktkulturen» (Brottveit & Aagedal 1999)

beskriv som ein mesta altomfattande bygdeaktivitet som mobiliserer langt utover einast dei

børseberande jegerane.

25 Les meir om det i Kap. 6 «bygdedyret og elgen» 26 Les meir om det i Kap. 5 «kjøt, kjensler og kameratskap»

83

jakta og jaktretten – ein introduksjon til den tidlege formelle biten

Sjølv om både Gulatingslova og Frostatingslova omhandlar jakt og fangst, vert likevel

Jagtloven av 20. mai 1899 rekna som vår fyrste rettelege jaktlov. Den oppheva alle tidlegare

lovreglar som stort sett gav ålmenta fri tilgang til jakt utan hund på alt vilt bortsett frå elg,

hjort og bever, og fastsette grunneigars einerett til all jakt og fangst på sin eigedom – med

unntak av jakt på rovdyr som då fortsatt skulle vere fri for alle, også på privat grunn. I følgje

Odd Kjos-Hanssen (1983) var noko av motivet bak den nye jaktlova sin favorisering av

grunneigaren å kome den utbreidde tjuvjakta, i forhold til jakttidsrammene som dei tidlegare

lovreglane hadde hatt som einaste reguleringsverktøy, til livs. Den parlamentariske

landbrukskommisjonen som utarbeida lovforslaget til Jagtloven av 1899, meinte nemleg at

jakta lei av eit manglande ansvarsforhold, noko som for ein stort del skuldast ålmentas frie tilgang

til jakt i forhold til grunneigarane når det gjeldt småviltjakt utan hund. Vidare vert det også

uttrykt ein mistanke om at det føregjekk krypjakt på elg i ly av den ålmenne tilgangen til

småviltjakt utan hund.

Då lovforslaget vart fremja i Stortinget vart det slege fast at ein hadde tre val i høve

viltlovgjevinga; blanda jakt, grunneigarprinsippet eller det kommunistiske prinsippet. Av

desse var grunneigarprinippet det einaste reelle alternativet då det kommunistiske prinsippet

hadde vore prøva i Sveits med det resultat at det nærast hadde utrydda alt vilt (Hovland 2002).

Lovforslaget vart også støtta av Norges Jeger- og fiskerforbund som vart skipa i 1871 og hadde

fleire framståande medlemmar. Mellom annan hevda Forstmeister og forfattar av ei rekkje av

dåtidas fremste faglitteratur om viltforvalting, Jacob Bøchmann Barth, at dersom ein ikkje legg

jaktretten til grunneigaren, er det små moglegheiter for å kome krypskytinga til livs (Kjos-

Hanssen 1983). Med referanse til dei gamle norske lovene, som landbrukskommisjonen meinte

tala for å gi grunneigaren jaktretten – ein noko tvilsam konklusjon i høve Odd Kjos-Hanssen

(1983) – og behovet for eit klarare ansvarsforhold i forvaltinga, vart ålmenta sin formelle

tilgang til jakt kraftig redusert med den nye lova, med unntak av i allmenningane. I åra som

følgde vart lova revidert fleire gongar, mellom anna i 1932 då ålmentas frie jakt på rovdyr og

rovfugl også vart oppheva, og kvar gong vart grunneigarretten ytterlegare styrka.

Naturleg nok førte det til missnøye i mange kretsar med at grunneigarane fekk

jaktretten til det matnyttige viltet i 1899 og missnøya vart ikkje mindre med at også retten til å

felle rovdyr vart innskrenka. Kjos-Hanssen (1983) antek også at nett denne missnøya var noko

av årsaka til at Arbeidernes jeger- og fiskerforbund vart skipa i 1932 under mottoet “Jakt og

fiske, hvermanns rett”. Nett denne misnøya med jaktlova førte til at det i 1937 vart nedsett ein

ny lovkomité som hadde innstillinga klar i 1939 (Christensen 1967). Her vart det peika på at

det var ønskjeleg å betre den ikkje-jordeigande delen av befolkninga sin tilgang til jakt og eit

av tiltaka var å stimulere til samanslåing av større jaktfelt på frivillig basis. Krigsutbrotet i 1940

utsette den vidare handsaminga av innstillinga fram til 1951 utan at det såg ut til å ha svekka

motsetningane mellom grunneigarinteressene og ålmentas moglegheit til jaktdeltaking. Fleire

kontroversielle spørsmål vart drøfta i tida fram mot den nye jaktlova av 1951. Mellom anna la

Arbeidernes jeger- og fiskerforbund fram eit forslag for justisdepartementet om

ekspropriasjon av jaktretten, eit forslag som rett nok ikkje fekk støtte frå departementet. Men

84

likevel vart det presisert at den eineretten som vart tillagt grunneigarane i 1932 ikkje vart

allment respektert og dermed heller ikkje handheva på ein tilfredsstillande måte (Christensen

1967).

I den nye jaktlova som vart vedtatt den 14. desember 1951 vart det innført eit sokalla

rovviltkort. Noko som var grunna i at det framleis var eit sentralt politisk mål og halde talet

på rovvilt nede, men like mykje var det ein klar modifikasjon av den omstridde eineretten til

rovviltjakta som vart tilkjent grunneigarane i 1932. Frå no av vart det opp til kommunane å

utskrive rovviltkort og i følgje Odd Kjos-Hanssen (1983) var det slett ikkje uvanleg at slike kort

no vart gitt til personar som hadde spesialisert seg på rovviltjakt, i realiteten jakt på raudrøv.

Ein annan vesentleg endring som kom med den nye jaktlova i 1951 var opphevinga av

forfølgjelsesretten. Det var eit mykje omstridt prinsipp som også den parlamentariske

landbrugskommisjonen hadde foreslått å fjerne i 1899, men som stortinget då gjekk imot.

Derfor heitte det fram til 1951 at; den som hadde støtt på elg i eit område der han hadde loveleg

rett til å jakte, kunne forfølgje dyret og felle det på anna manns grunn. Men med den nye

jaktlova av 1951 vart altså denne retten innskrenka. Jakta skulle no berre skje på rettshavar sin

grunn, og jegeren hadde no einast rett til å forfølgje såra vilt. I praksis reduserte truleg dette

dei minste grunneigarane og dei ikkje-jordeigande jegerane som jakta på små grunneigarar

sine rettar, sin mogelegheit for jaktutbytte.

For å freiste å betre ålmentas tilgang til jakt vart det i §§ 25 – 27 i den nye jaktlova, gitt

forordningar om sams jaktområder. Her vart det lagt opp til, anten frivillig (§ 25) eller ved

tvang (§ 27), å kunne slå saman eigedomar til samanhengande jaktområder og dermed også

kunne drive jaktkortsal til ålmenta og rasjonell viltpleie over eit større areal. Delvis heng dette

saman med at også jaktlova av 1951, til liks med den førre jaktlova, understreka at viltet i fri

tilstand ikkje tilhøyrer nokon som eigedom. Men like mykje kan det sjåast som eit ønskje om

å betre dei ikkje-jordeigande sin tilgang til jakta. Paragrafane om sams jaktområde viste seg å

vere lite anvendelige og vart i følgje Kjos-Hanssen (1983) aldri nytta i praksis. § 29 derimot,

om innføringa av lisensjakt for elg, hjort og rådyr – og som kanskje var ei av dei viktigaste

nyskapingane i jaktlova av 1951 – var til gjengjeld langt meir brukt. Prinsippet her var det

same som hadde vore praktisert for villreinjakta sidan 1930 og bygger på det sokalla

arealbegrensingsprinsippet (Skavhaug 2005), og skulle sikre at ein oppnådde minstearealet for

jakt på elg, hjort og rådyr.

Jaktlova av 1951 la i grove trekk opp rammene også for dagens elgforvalting. Den

sokalla matrikkeljakta vart oppheva og frå no av skulle myndigheitene regulere det årlege

uttaket av elg i kvart einskild område. Kvar grunneigar skulle ha sin rettmessige del av

fellingsrettane i området i forhold til kor stort areal vedkomande eigde.

jakta og jaktretten i praksis – den uformelle biten

Johan L. Hirsch, som var direktør ved Aas høiere landbrugsskole og leiar av den

parlamentariske landbrugskommisjonen under utarbeidinga av lovforslaget til Jagtloven av

1899, uttalte til Landmandsposten i samband med lovarbeidet at: «Norge ikke er et land af junkere

og proprietærer, men et land af smaabønder […] den største del af jagtmarkerne er saa udparceleret, at

85

det aldrig vil blive tale om at samle meir end en ren ubetydelighed som store rigmandsjagtmarker»

(Landmandsposten 1899: 135). Akkurat her røyver han nok med noko av kjernen. For ein ting

er kva det formelle lovverket føreset, ein annan ting er kva som skjer i praksis. Praksisen finn

sine vegar gjennom lovverk, eigedomsstruktur og kultur. Den praktiske elgjakta vert forma i

møte mellom formelle lover og landskapets fysiske strukturar og den vert forma i møtet med

seg sjølv. Når Hirsch held fram sin refleksjon kring lovforslaget i Landmandsposten hevdar

han at: «Smaabrugerne er så intimt forbundet med arbeiderne på land og i by ved slægtskabs- og andre

forhold, at det aldrig vil være forbundet med nogen vanskelighed at få adgang til jagt for skikkelige

menneskjer, selv om de er frå byen og ikke eier en lap jord». Han argumenterer for at sosiale og

kulturelle forhold framleis vil gjere seg sterkt nok gjeldande i småbrukarnoreg til at ikkje-

jordeigande, både på bygda og i byen, fortsatt vil få tilgang til jakta sjølv om grunneigarane

vert tilkjent jaktretten – så sant dei er skikkelige menneskjer vel å merke.

Det er vanskeleg å finne gode kjelder på korleis den praktiske jakta faktisk vart fordelt

mellom grunneigarar og andre i fyrste halvdel av 1900 talet. Men utifrå ordskiftet kring

utviklinga av jaktlovgivinga frå 1899 og framover til etter 1951 kan det likevel synest som at

mykje av motstanda mot styrkinga av grunneigarretten hadde sitt tyngdepunkt hjå

arbeidarklassa i byane meir enn hjå den ikkje-jordeigande bygdebefolkninga. Sjølv om

freistnaden på å gjere småviltjakt utan hund til ein eksklusiv grunneigarrett i 1730 skapte så

kraftig motstand at forslaget måtte trekkast attende (Berge & Haugset 2013) har nok likevel

Hirsch mykje rett når han hevdar at vanlege folks tilgang følgjer, og delvis også i framtida vil

følgje, slektsband og personlege nettverk inn mot bygdesamfunna, i alle fall for storviltjakta.

For særleg etter at tettleiken av storvilt byrja å ta seg opp utover siste halvdel av førre

århundre27 var nok den vanlege vegen inn i storviltjakta for ikkje-jordeigarar nettopp gjennom

kjenningar og grannar og andre personlege relasjonar som slektskap og liknande. Dersom

verken grunneigaren sjølv eller nokon andre i nær familie såg seg syn med å delta på elgjakta

var det alltids ein nabo eller ein kven annan i grenda som kunne jakte i hans stad. Slik er det

til dels også i dag, bygdas eigne folk har rett nok ikkje noko monopol på elgjakta, men studien

til Sigurd Rysstad og Odd Gåsdal (1999) syner at det i 1997 framleis var grunneigarar og

bygdefolk som dominerte elgjakta.

Dette stadfestar også forteljingane dei eldre jegerane i mitt materiale gav meg. Sjølv om

elgjakta, før den enorme veksten i elgtalet frå 70-talet og utover, kunne vere rekna som både

ineffektiv og tidkrevjande prioriterte bønder og skogeigarar likevel å bruke tid på jakta.

Nettopp fordi det var lite elg samanlikna med i dag, gav det gode forhold for laushundjakt og

områder som i dag kan vere delt opp i både to og tre jaktfelt utgjorde då gjerne eitt samla

27 Tiårs perioden frå 1975 til kring 1985 tykkjest vere ei viktig periode i så måte. Det finst fleire

forklaringar på denne framveksten, men innføringa av flatehogst ser ut til å vere ei forklaring som dei fleste sluttar

opp om. I tillegg kan det relativt store omfanget av skogbrannar i perioden 1969 til 1978 også ha spela inn. Begge

desse faktorane kan ha hatt betyding for beitetilveksten som igjen har vore positivt for elgstamma. Også

framveksten av ei meir aktiv forvalting av elgstamma og innføringa av retta avskyting frå 1967 har nok også

innverka på bestandsutviklinga.

86

jaktfelt og gav hunden fritt spelerom til å arbeide med elgen. Før dei store elgstammene var

det gjerne snakk om berre eit par tre dyr som skulle fellast mot 15 – 20 kanskje til og med

nærare 30 elg i same området i dag. Det gjorde at «jobben» var meir overkomeleg og at

skogeigaren og hans næraste familie evna å handtere alt arbeidet med jakta, slaktinga,

transporten og kjøtarbeidet, aleine. Likevel såg me at i enkelte områder inviterte samstundes

grunneigarane med seg ikkje-jordeigande jaktinteresserte sambygdingar på den årlege

elgjakta. Så sjølv om nokre grunneigarar dreiv jakta utelukkande for eiga maskin, delte andre

villig vekk ressursen med resten av bygda.

Medan debatten som følgde dei ulike lovarbeida omhandla jaktretten anten som eit

reint privat gode eller som eit offentleg gode, teikna etter kvart jakta seg i praksis til å likne

meir på eit klubb gode og til dels også eit posisjonelt gode ute i grendene28. Sjølv om retten til

å jakte formelt vart lagt til grunneigar som då juridisk hadde fullt høve til å ekskludere

deltakarar frå jakta, synte det seg i praksis at ekskluderingsretten ikkje nødvendigvis vart

nytta meir aktivt enn at dei fleste jaktinteresserte mannfolka i grendene kom seg med på jakta

om dei berre spurte seg litt føre. Dei fann ordningar ikkje berre for deltakinga i jakta – altså

opplevinga – men også for delinga av jaktutbyttet – altså kjøtet. Og dei forhandla seg fram til

måtar å fordele rettar og plikter på, som alle partar stort sett kunne innfinne seg med. Slik sett

staka grunneigarane og grendene sjølve ut eit tredje alternativ til kven som fekk tilgang til

elgjakta. Eit mellomalternativ som stod i motsetnad til den absolutte private grunneigarretten

og det statlege eller offentlege eigarskapet som Arbeidernes jeger- og fiskerforbund lobbyerte

for.

- Kjennskap og venskap, sa ein skogeigar frå Østerdalen, det var det som gjaldt.

- Hjå oss vart det meste av jakta utført av dei tilsette, funksjonærar og skogsarbeidarar, fortel

skogeigaren vidare før han legg til.

- Dei tilsette fekk jakte gratis mot at dei avsåg eitt lår til oss, men dei som ikkje var tilsett måtte

betalte litt. Me snakkar her om seint 60-talet og tidleg 70-talet og det var ikkje snakk om at me hadde

inntekter på jakta den tida, for det var berre ein symbolsk pris dei betalte.

Dei gjorde som Hirsch antyda, dei vurderte skikkelegheita til folka som spurte frampå

og så lenge dei ikkje hadde nokon grunn til å tvile på at det var rettelege folk, gjekk det stort

sett greitt. Nokre kom via tiltrudde jaktlagsleiarar som over tid hadde opparbeida seg tillit nok

til at dei vart gitt uformell rett til å rekruttere jegerar sjølve etter dei behova laget hadde for å

greie å gjere «jobben». Som oftast var jaktlagsleiarane grunneigarar, særleg i områda med fleire

mindre utmarkseigedomar. Hjå dei større grunneigarane, dei som hadde eigedomar store nok

til å dele den opp i fleire jaktfelt var gjerne jaktlagsleiarane tiltrudde sambygdingar eller folk

som var tilsette hjå skogeigaren og der jakta mesta gjekk inn som ein del av arbeidsinstruksen.

28 Her må eg få presisere at eg ikkje meiner at godet i seg sjølv har endra karrakter, men berre at den

praktiske organiseringa av jakta kan innebere at godet inneheld element som får den til å tilsynelatande ha endra

karrakter.

87

Også her kunne behovet for folk vere stort til tider og etter kvart som elgstamma vaks vart

også behovet for jegerar større.

jakt og jakttilgang – reproduksjon av stadeigen lokal habitus

Til grunn for tilgangspraksisen i grendene låg nettopp grunneigarretten. Ved å gi

grunneigaren retten til å ekskludere vart det også etablert eit – i dei aller fleste tilfella – nært

eller lokalt mynde; nemleg grunneigarane sjølve. Grunneigarane stod formelt sett fritt til å

organisere og utforme elgjakta slik det måtte passe dei best, men i praksis er det grunn til å tru

at den, i alle fall delvis, også vart utforma i samarbeid eller i samhandling med grenda og

grendefolket – altså av ikkje-grunneigarar så vel som av grunneigarar.

Elgjakta har utvikla seg gradvis. Som nemnt har den utvikla seg frå ein Fønhus variant

av einstøingen som kjempa sin innbitne kamp i Vassfaret, til å bli den folkelege

bygdeaktiviteten som me kjenner i dag. Kanskje er det rettare å seie den har utvikla seg stegvis,

snarare enn gradvis. For mykje av endringane kom med endringane i skogbruket. Dei kom

med flatehogsten som skapte gode beiteforhold for elgen og la, saman med retta avskyting og

organiseringa av jakta i etablerte jaktvald og lag, mykje av grunnlaget for den enorme veksten

som me såg i elgstamma frå litt utpå 70-talet og fram til slutten på 90-talet.

I takt med auken i talet på elg kom også skogskadane. Når vinteren kledde opp

lyngplantane – som elgen aller helst føretrakk – i eit metertjukt snødekke, vart furuforynginga

skadelidande. I områder der elgtettleiken var stor vart det rekna ut at nær 3,5% av det

tilgjengelige skogsarealet hadde gått tapt for furuproduksjon på grunn av beitetrykket

(Solbraa 1998). I tillegg vart også beiteskadane på innmarka betydeleg for fleire bønder. I

denne samanheng vart også behovet for effektivitet i elgjakta tilsvarande større. Dei lokale

jegerane vart sett på som ein viktig ressurs i så måte. Skogeigarane med større skogeigedomar

– og dermed også betydelege økonomiske interesser i skogsdrifta – var opptatt av å opprette

og vedlikehalde gode relasjonar til dyktige jaktlagsleiarar. Ryddigheit, dugleik og arbeidsvilje

var viktige eigenskapar – kall det gjerne kapital – for den som ville vere ein attraktiv jeger på

«marknaden». Om jegerane og jaktlaget synte seg å vere effektive, om dei evna å ta ut tett opp

mot den tildelte kvota og var ryddige og ikkje dreiv med «feilskyting» – altså at dei tok ut dei

rette dyra i høve kvota – vart dei føretrekte som jegerar også året etter. Den dyktige

jaktlagsleiarane fekk i stor grad tillit og mynde til å bemanne jaktlaga med dei jegerane dei

sjølve ønska. Og det var i jaktlagsleiaren si interesse å syte for at jegerane på laget gjorde

jobben. For skogeigaren retta seg til jaktlagsleiaren som var den som laut stå til ansvar for

jobben laget gjorde. Ineffektivitet, rot og uro gjekk på jaktlagsleiaren si ære og gav dermed ein

tydeleg motivasjon for jaktlagsleiaren til å disiplinere jaktlagsmedlemmane.

I områder der skogeigedomane var mindre og der jakta var organisert i samarbeid

mellom fleire grunneigarar, utgjorde gjerne grunneigarane sjølve ein betydeleg del av

jaktlaget. Men også her gjorde den veksande elgstamma sitt til at det etter kvart oppstod behov

for fleire jegerar. Rekrutteringa til jaktlaga gjekk då gjerne via dei einskilde grunneigarane.

Ofte var det slekt eller venar av grunneigarane som vart invitert til å vere med på dei ulike

88

jaktlaga, og typisk var det praktisk om jegerane budde lokalt. Det letta koordineringa og opna

for moglegheita til å organisere ein- eller halvdagsjakt innimellom dei daglege

arbeidsoppgåvene. Fleire av dei eldre grunneigarane og jegerane i mitt materiale fortel at

disiplineringa av dei einskilde jegerane til tider kunne vere vanskeleg her. Ekskludering eller

utestenging neste år, var ikkje eit like opplagt alternativ i slike lag. For det fyrste hadde

grunneigarane ein utvilsam jaktrett og det å stenge ute ein grunneigar frå å jakte på sin eigen

rett var berre ikkje eit alternativ. Samstundes var det å kritisere framferda til ein av jegerane

som jakta på ein grunneigar sin rett også ein kritikk av den grunneigaren som eigde jaktretten.

Somtid kunne dette vere vanskelege sosiale situasjonar å løyse, særleg om jegeren jakta for ein

grunneigar som sjølv ikkje deltok på jakta. Ein eldre grunneigar og jeger som tidlegare hadde

vore jaktlagsleiar på eit slikt jaktlag fortel om korleis han brukte løyse slike dilemma.

- Det kunne vere vanskelig å gå til grunneigaren å be han om å ta affære.

- Korleis då?

- Nei det var ei ekstra runde, fyrst måtte situasjonen forklarast og så måtte grunneigaren snakke

med jegeren … ja det var ikkje alltid effektivt.

- Kva gjorde du då?

- Me prøvde å snakke om situasjonen i jaktlaget, gjerne rundt bålet og slikt. Det var ofte meir

effektivt, det å få med seg resten av jegerane og dermed etablere ei felles forståing for korleis jakta skal

utøvast… det var kanskje minste motstands veg, men det fungerte for oss i alle fall.

Danninga av jegerane skjedde altså kring bålet, det skjedde gjennom lågmælt prat

kring nyingen under jaktpausane. Og her vart også jakta danna. Her la ein kriteria for korleis

den lokale jakta skulle utøvast, her etablerte ein prosedyrane for praksisen som etter berre få

år vart sett på som tradisjonen. Her presiserte ein at skogen «skal få kvile» midt på dagen, her

definerte ein sams forståing om skyteavstandar og skapte praksisen som la grunnlaget for den

stadeigne elgjaktetosen. Her la ein arbeidsmoralen, dugleiken og sjølvkontrollen inn som

viktige dygder for den gode elgjegeren og danna grunnlaget for kva ein lokal elgjeger er og

kva den lokale elgjakta skal vere. Her knytte ein banda attende til skogsarbeidarkulturen og

gjorde jakta til noko større enn einast jakt. Her sat grunneigar so vel som den eigedomslause

elgjegeren samla kring den same nyingen og dei drakk den same kaffien. Dei delte

forteljingane og røynslene, dei delte gledene og sorgene og let høyre eins frustrasjonar. Her

skjedde forhandlingane om kven dei er og her skjedde innsosialiseringa av kva den lokale

elgjakta er. Slik endrar jakta seg frå det den var til det den blir, slik skjer danninga av den

stadeigne elgjakta.

Men det skjer ikkje berre kring nyingen og på koia, det skjer også heime i grendene.

Det følgjer kjøtet ut frå skogen og til kjøtfordelinga mellom tårnsiloane i grendene, og det blir

med heim på kjøkenbenkane til jegerhushaldet. Det vandrar vidare langs kjøtnettverket til

studenthyblane, dei kvitmåla sørlandshusa og forstadane til byane og andre stadar der slekta

og venene har busett seg. Det reiser over kommunegrensene og til andre landsdelar og det

89

følgjer dei relasjonelle ringane til elgbygda og utgjer forteljinga om elgjakta så vel som

elgbygda.

elgbygdhabitusen

Når jaktlagsleiarane og eventuelt andre jegerar gjer sine disiplinerande framstøyt overfor

vørdlause jegerkompisar verkar det like mykje kollektivt som individuelt. Like mykje verkar

den sosiale sanksjoneringa på dei andre jegerane som på den som vert mønstra. Sameleis

verkar også rosen og godsnakket, alt er stimulans til den rette framferda. Rett og gale vert rost

og risa, og det er gjennom kvarandre me lærer korleis me best skal te oss. Til liks med Tom og

hans like sin utvikling av ein lokal habitus, som eg skriv om innleiingsvis i dette kapittelet,

vert også elgjegerane skapt gjennom ei før-refleksiv preging av eigen subjektivitet.

Innsosialiseringa av jegeren sin måte å oppleve og å vere i elgskogen på har skjedd over år

med deltaking på jakta og alt som høyrer til. Dei symbolske tydingane vert sosialt oppmuntra

gjennom umerkelege overføringar, projiseringar og identifiseringar. Dei spesifikke

disposisjonane festar seg i jegerane, eller i det Bourdieu (1999) kallar agentane, som kroppslege

før-refleksive disposisjonar retta mot å investere seg sjølv i det sosiale og å søkje respekt i det

sosiale spelet.


Alexander, Jeffrey C. 1992. Shaky Foundations: The Presuppositions and Internal

Contradictions of James Coleman's Fundations of Social Theory. Theory and Society 21

(2):203 - 217.

Almås, Reidar. 1995. Bygdeutvikling. Det Norske Samlaget. Oslo.

Bauman, Zygmunt. 1992. Soil, Blood and Identity. The Sociological Review 40 (4):675 - 701.

---. 1998. Globalization: the human consequences. Polity Press. Cambridge.

Beck, Ulrich, Anthony Giddens & Scott Lash. 1994. Reflexive modernization : politics, tradition

and aesthetics in the modern social order. Polity Press in associaton with Blackwell

Publishers. Cambridge.

Becker, Lawrence C. 1990. Reciprocity. University of Chicago Press. Chicago. IL.

Berge, Erling & Anne Sigrid Haugset. 2013. Local ideas about rights of common in the

context of a historical transformation from commons to private property. I Centre for

Land Tenure Studies Working Paper. WP 13/2013, Norwegian University of Life

Sciences. Ås.

Berge, Erling & Jone Ullenes. 2011. Bostadens kultur og den urbane habitus. Sosiologisk Årbok

(3 - 4):44 - 86.

Blau, Peter M. 1964. Exchange and power in Social Life. Wiley. New York. NY

90

Bourdieu, Pierre. 1996. The state nobility: elite schools in the field of power. Polity Press.

Cambridge.

---. 1999. Meditasjoner. Meditationes parcaliennes. Pax. Oslo.

Bourdieu, Pierre & Loïc J. D. Wacquant. 1999. Den kritiske ettertanke. Grunnlag for

samfunnsanalyse. Samlaget. Oslo.

Brohman, John. 1996. Popular development: rethinking the theory and practice of

development. Blackwell. Oxford.

Bromley, Daniel W. & Michael M. Cerena. 1989. The Management of Common Property

Natural Resources: Some Conceptual and Operational Fallacies. I World Bank

Discussion Paper. DP - 57. Washington, D. C.


Brox, Ottar. 2002. Sauen i utkantbygdenes næringsliv: Konflikter og muligheter. (Foredrag)

Bygdeforskning i 20 år. 05.11. Trondheim.

Bye, Linda Marie. 2009. 'How to be a rural man': Young men's performances and

negotiations of rural masculinities Journal of Rural Studies 25:278-288.



Trondheim.

Christensen, Helge. 1967. Lovgivningen om viltstell og jakt med kommentarer - Jaktloven

(1951). Aschehoug. Oslo.

Coleman, James S. 1986. Social theory, sosial research, and theory of action. American Journal

of Sociology 91 (6):1309-1335.

---. 1988. Social Capital in the Creation of Human Capital. American Journal of Sociology 94

(Supplement):95-120.

---. 1990. Fundation of Social Theory. Harvard University Press. MA.

Cosmides, Leda & John Tooby. 1992. Cognitive Adaptions for Social Exchange. I The Adapted

Mind. Evolutionary Psycology and the Generation of Culture. Redigert av: J. H. Barkow, L.

Cosmides & J. Tooby. Oxford University Press. New York. NY.

Crawford, Sue E. S. & Elinor Ostrom. 1995. A Grammar of Institutions. American Political

Science Review 89 (September):582-600.

Crossley, Nick. 2001. The Phenomenological Habitus and its Construction. Theory and Society

30 (1):81 - 120.

Dagbladet. 2001. Sender bygdegutter på sjekkekurs. Birgitte Fahlvik Hoff, 24.02.

---. 2003. Ungkarene norske jenter ikke vil ha. Per Lars Tonstad, 10.02.

Davis, Diana K. 2006. Neoliberalism, environmentalism, and agricultural restructuring in

Morocco. Geographical Journal 172 (2):88-105.

Elster, Jon. 1989a. The Cement of Society: A Study of Social Order. Cambridge University Press.

Cambridge.

---. 1989b. Nuts and bolts for the social sciences. Cambridge University Press. Cambridge.

---. 2007. Explaining Social Behavior - More nuts and bolts for the social sciences. Cambridge

University Press. New York. NY.

91

Etzioni, Amitai. 1988. The Moral Dimension: Toward a New Economics. The Free Press. New

York. NY.

Feeny, David, Fikret Berkes, Bonnie McCay & James Acheson. 1990. The Tragedy of the

Commons: Twenty-two years later. Human Ecology 18 (1):1-19.

Friedman, Jonathan. 1996. Cultural Identity and Global Process. Sage. London.

---. 1997. Simplifying complexity: assimilating the global in a small paradise. I Siting culture:

the shifting anthropological object. Redigert av: K. F. Olwig & K. Hastrup. Routledge.

London.

Fønhus, Mikkjel. 1921. Troll-elgen. Aschehoug. Kristiania.

Giddens, Anthony. 1991. Modernity and self-identity : self and society in the late modern

age. Polity. Cambridge.

Hardin, Garrett. 1968. The Tragedy of the Commons. Science 162 (3859):1243 - 1248.

---. 1998. Extensions of "The Tragedy of the Commons". Science 280 (5364):682-683.

Hedström, Peter & Charlotta Stern. 2008. Rational Choice and Sociology. I The New Palgrave

Dictionary of Economics. Redigert av: S. N. Durlauf & L. E. Blume. Palgrave Macmillan.

Basingstoke.

Hjelseth, Arve. 1993. Rasjonalitet og metodologisk individualisme. Sosiologisk tidsskrift 1

(3):229-244.

Homans, George C. 1961. Social Behavior: It's Elementary Forms. Harcourt, Brace, & World.

New York. NY.

Hovland, May Britt. 2002. Jakt som ny utmarksnæring? Institusjonelle tilhøve relatert til jakt i

Trøndelag. Avhandling til grada Cand. polit., Geografisk institutt, Norges teknisk-

naturvitskaplege universitet, Trondheim.

Kjos-Hanssen, Odd. 1983. Utviklingen av Norsk viltlovgivning. Stavanger Museums Årbok

93:53 - 67.

Krange, Olve. 2004. Grenser for individualisering: ungdom mellom ny og gammel

modernitet. Avhandling til grada Dr.polit, Institutt for sosiologi og

samfunnsgeografi, Universitetet i Oslo, Oslo.

Krange, Olve & Ketil Skogen. 2007. Reflexive tradition: Young working-class hunters

between wolves and modernity. Young. Nordic journal of youth research 15 (3):215 - 233.

Luloff, A. E. & Jeffrey C. Bridger. 2003. Community Agency and Local Development. I

Challenges for Rural America in the Twenty-First Century. Redigert av: D. L. Brown & L.

E. Swanson. Penn State Press. PA.

Magnussen, Tone. 1995. Fri for arbeid: Om unge vaksne i bygdesamfunn og deira handtering

av undersysselsetjing. NF-rapport 8/95, Nordlandsforskning. Bodø.

Malthus, Thomas Robert. 2001. [1798] An Essay on the principle of population. Electric Book Co.

London.

McCay, Bonnie J. 1996. Common and Private Concerns. I Rights to nature: ecological, economic,

cultural, and political principles of Institutions for the Environment. Redigert av: S. Hanna,

C. Folke & K.-G. Mäler. Island Press. Washington DC.

McNay, Lois. 1999. Gender, Habitus and the Field. Pierre Bourdieu and the Limits of

Reflexivity. Theory, Culture and Society 16 (1):95 - 117.

Mjøset, Lars. 1991. Kontroverser i Norsk sosiologi. Universitetsforlaget. Oslo.

92

Nationen. 2001. Bygda skaper taparklasser. Hans Ola Oustad, 19.02.

Olson, Mancur. 1965. The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory og

Groups. Cambridge University Press. New York. NY.

Ostrom, Elinor. 1990. Governing the Commons. The Evolution of Institutions for Collective

Action. Cambridge University Press. Cambridge.

---. 1998. A Behavioral Approach to the Rational Choice Theory of Collective Action:

Presidential Adress. The American Political Science Review 92 (1):1-22.

---. 2000. Collective Action and the Evolution of Social Norms. The Journal of Economic

Perspectives 14 (3):137-158.

---. 2005. Understanding Institutional Diversity. Princeton University Press. Princeton. NJ.

Ostrom, Elinor, Roy Gardner & James Walker. 1994. Rules, Games, and Common-Pool Resources.

University of Michigan Press. Ann Arbor. MI.

Ostrom, Elinor, James Walker & Roy Gardner. 1992. Covenants With and Without a Sword:

Self-Governance is Possible. The American Political Science Review 86 (2):404-417.

Ostrom, Vincent. 1980. Artisanship and Artifact. Public Administration Review 40 (July-

August):309-317.

Paulsgaard, Gry. 2006. Identitetskonstruksjoner - hvor langt rekker de? Tidskrift for

ungdomsforskning 6 (1):67 - 88.

Portes, Alejandro. 1998. Social Capital: Its Origins and Applications in Modern Sociology.

Annual Review of Sociology 24:1-24.

Pretty, Jules. 2003. Social Capital and the Collective Management of Resourses. Science 302

(5652):1912 - 1914.

Putnam, Robert D. 1993a. Making Democracy Work: Civic Traitions in Modern Italy. Princeton

University Press. Princeton. NJ.

---. 1993b. The Prosperous Community: Social Capital and Public Life. American Prospect 4

(13):35-42.

---. 1995. Bowling Alone: America's Declining Social Capital. Journal of Democracy 6 (1):65-78.

---. 1996. The Strange Disapperance of Civic America. American Prospect 7 (24):34-48.

---. 2001. Bowling alone: the collapse and revival of american community. Simon & Schuster.

New York. NY.

Rapley, John. 2004. Globalization and inequality: neoliberalism's downward spiral. Lynne

Rienner. Boulder, CO.

Rothstein, Bo. 2005. Social traps and the problem of trust. Cambridge University Press.

Cambridge.

Rysstad, Sigurd & Odd Gåsdal. 1999. Jaktform og jaktdeltakelse - På sporjakt etter

drivjaktkulturens rasjonale. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: Å. Brottveit & O.

Aagedal. Abstrakt forlag. Oslo.

Savage, Michael, Gaynor Bagnall & Brian Longhurst. 2005. Globalization and belonging. Sage.

London.

Shils, Edward. 1972. The Intellectuals and the Powers, and Other Essays. University of Chicago

Press. Chicago. IL.

93

Simmel, Georg. 1950. The Metropolis and Mental Life. I The Sociology of Georg Simmel.

Redigert av: K. H. Wolff. The Free Press. New York. NY.

Skavhaug, Svein. 2005. Historiske tilbakeblikk på vilt- og fiskeforvaltningen i Norge.

Direktoratet for naturforvaltning. Trondheim.

Solbraa, Knut. 1998. Elg og Skogbruk, biologi, økonomi, beite, taksering, forvaltning. Notat,

Skogbrukets Kursinstitutt. Biri.

Warren, Roland. 1978. The Community in America. 3 ed. Rand McNally. Chicago. IL.

Wiborg, Agnete. 2004. Place, Nature and Migration: Students' Attachment to their Rural

Home Places. Sociologia Ruralis 44 (4):416-432.

Wirth, Louis. 1938. Urbanism as a Way of Life. American Journal of Sociology 44 (1):1 - 24.

Østerberg, Dag. 1986. Fortolkende sosiologi. Universitetsforlaget. Oslo.

95

_____________________________

om studieområdet og metoden

DETTE ARBEIDET er samansett av fleire mindre studiar i ulike

grendesamfunn. Alle er tufta på kva eg har sett og høyrt, eller rettare; kva eg har forstått av

det eg har sett og høyrt. Eg har snakka med bygdefolk, grunneigarar så vel som jegerar og

andre som berre bur i bygdene, om elgjakta. Eg har vore på jakt saman med eit «bygdejaktlag»,

eg har lege på koia og prata skit og ete flesk steikt på bålet og drukke beksvart kaffi av ein lekk

trekopp. Eg har snakka med reiselivsoperatørar som organiserer storviltjaktopplevingar i

eksotiske omgivnadar i Russland så vel som i Sør-Afrika, og eg har snakka med norske jegerar

som har vore på slike reiser. Og alle har dei gitt meg historier, historier om kultur; jaktkultur.

Eg har lytta og observert og eg har gjort intervju; kvalitative intervju. Og eg har lært ting eg

ikkje kunne frå før. Eg har fått innsyn i praksisar og kulturar eg trudde eg kjente betre enn eg

gjorde, og eg har forstått at enno er det langt fram til eg kan seie å kjenne jaktkulturen fullt ut.

Eg har prøvd å formidle noko av det eg såg, høyrde og tenkte og eg har prøvd å forstå.

Eg har prøvd å forstå samanhengane mellom folk sine handlingar og haldningar og eg har

gjort mitt beste for å skaffe meg innsikt i kva som skjer innanfor eit felt der stadeigne verdiar

og kulturelle praksisar vert utfordra av ytre så vel som indre faktorar. Men enno står mykje

att. Enno kunne eg sikkert skrive fleire forteljingar, enno kunne eg sikkert gjort fleire analyser

og refleksjonar som ville ha bidrege til ei djupare forståing av elgjakta og elgjaktkulturen, eller

av lokalsamfunna og dei kollektive prosessane som utspelar seg kring dei stadige endringane

som skjer ute i grendene. Men inntil vidare er dette det eg har.

4

96

korleis vil du gjere dette då?

Det var bror min som stilte meg spørsmålet. Eg hadde nett fått tilslaget på dette prosjektet og

hadde laga meg ei lita skisse der eg trakk opp dei fyrste tankane og ideane om kva eg ville

studere. No sat eg heime på Flø saman med bror min og fortalte om planane mine. Eg såg han

tykte det var interessant, men eg såg også at han stussa litt.

- Korleis vil du gjere dette då?, spurte han. Og der og då meinte eg å ha ein klar idé.

- Eg trur eg vil arbeide litt slik som antropologane ofte arbeidar, sa eg, og meinte at eg ville

arbeide etnografisk. For poenget var å trenge så djupt eg evna inn i det den amerikanske

sosiologen Arthur L. Stinchcombe (2005) kallar «the sequences of actions and their context»

(2005 :1). Eg ville leite etter korleis vanlege folk sine haldningar og handlingar føls åt og korleis

dei inngår i den konteksten dei er ein del av og på den måten søke å forstå dei i sine heimslege

omgivnadar.

- Eg tenkjer i utgangspunktet at eg vil finne eit par tre slike typiske elgbygder og berre reise dit

å sjå kva som skjer, sa eg.

- Heilt slik på måfå?

- Nei ikkje akkurat det, eg tenkjer at ulike lokalsamfunn gir ulikt grunnlag for kor trugande

kommersialiseringa er. For eg trur nok at enkelte elgbygder opplever kommersialiseringa annleis enn

andre.

Det var slik eg tenkte. Eg ville vitje grender i Nord-Østerdalen med ulik

eigedomsstruktur. Teoretisk meinte eg det var grunn til å tru at kontroversane kring

kommersialiseringa av elgjakta ville utspele seg annleis i områder der ein større grunneigar

sat på disposisjonsretten til større samanhengande jaktområder enn der fleire mindre

grunneigarar samarbeidde om organiseringa av elgjakta.

Etter samtala med bror min skreiv eg mine fyrste notatar i ei flunkande ny notatbok

som seinare fekk tittelen Feltdagbok I skrive på framsida, det var då metodearbeidet starta. Før

alt feltarbeidet var ferdig hadde eg fem slike bøker, nokre meir rotete enn andre, men alle vitna

dei om eit forskingsarbeid under stadig utvikling. Det er ikkje alltid det som kjem på papiret i

feltdagboka som er det avgjerande, kanskje er det heller ikkje alltid det som er poenget. Av og

til er poenget med eit feltdagboksnotat like gjerne det som går føre seg i hovudet på den som

skriv notatet, truleg kan nettopp fyrste sida i Feltdagbok I illustrere det. «Etnografisk studie av

fire lokalsamfunn» og strekpunkta «To grunneigarlagsvald» og «To einegrunneigarvald», er nok

ikkje det mest informative. Og når ein i tillegg ser ei mesta uforståeleg teikning som ser ut til

å illustrere to ulike typar vald med omsyn til grunneigarstrukturen, vitnar nok det om at det

kanskje gjekk føre seg større tankar i skallen til forfattaren enn kva han evna å få ned på

papiret. Uansett, feltdagbøkene har vore med meg alt frå då eg starta å tenke ut korleis eg

skulle gjere arbeidet og gjennom heile prosessen. Mest aktivt vart dei nytta under sjølve

datainnsamlinga – det var nok også derfor dei fekk namna Feltdagbok I - V – der eg kvar kveld

har skrive korte eller lengre refleksjonar i etterkant av intervjua. Ikkje minst nytta eg

feltdagboka mykje under mine åtte dagar saman med eit lokalt elgjaktlag. Men dei gjev også

97

eit godt inntrykk av korleis arbeidet mitt har utvikla seg frå det som kanskje fyrst var meir

som ei rein studie av elgjakt og kommersialisering av elgjakta til å verte ei studie av den

praktiske forvaltinga av elgjaktkulturen.

Den fyrste sida i Feltdagbok I fortel at ein i alle fall kan vone at det gjekk føre seg større tankar i skallen

åt forfattaren enn kva han evna å få ned på papiret.

I dette kapittelet vil eg skissere delar av grunnlaget for den metodikken eg har nytta i

arbeidet. Eg vil snakke om metodevala mine og om kva som har inspirert meg til dei vala eg

har gjort. Eg vil gjengi korleis eg tenkte i forkant av feltarbeidet, og prøve å skildre korleis eg

gjekk fram under sjølve feltarbeidet. Vidare vil eg fortelje om dei gongane eg skifta retning,

dei gongane eg endra planane, dei gongane feltarbeidet tok uventa retningar og alle dei

gongane eg laut improvisere.

98

men før det

Før eg går inn på metodedrøftinga knytt til arbeidet i elgbygdene, la meg seie litt om korleis

det heile starta. Denne avhandlinga vert innleia av eit essay frå mi eiga heimbygd, eit essay

som på mange måtar representerer starten på mi interesse for kommodifiseringa, eller kanskje

snarare for den nye bygda og for dei sosiale prosessane framveksten av den nye bygda fører

med seg29.

På Flø følgde eg ei sak, i staden for å gjere eit tilfeldig eller strategisk utval av bebuarane

og intervjue kvar av dei med ein på førehand definert plan for intervjuet i form av ein

intervjuguide, så følgde eg altså saka; eg let sjølve saka i kombinasjon med tilfeldigheitene

styre meg frå den eine personen til den andre. Eg freista å vere lydhøyr for kva dei fortalte

meg der og då, for så og ta det med meg vidare til neste person. Eg brukte ingen lydopptakar

eller anna elektroniske hjelpemiddel under sjølve samtalane, heller ikkje hadde eg nokon

notatblokk eller papirer med ein intervjuguide eller liknande då eg snakka med folk på Flø.

Derimot hadde eg ei av desse hendige mp3 musikkmaskinene, som også kunne fungere som

ein liten diktafon, i lomma der eg snakka inn utsegnene mest mogeleg ordrett frå min eigen

hugs like etter at samtalane var avslutta. Eg opplevde dette både praktisk og enkelt, og sidan

samtalane jamt over var svært korte, mellom 15 til 25 minutt, var det slett ikkje vanskeleg å

memorere kva som var sagt rett etter at praten var avslutta.

Eg hadde til då eigentleg aldri arbeida på denne måten før – ja no meiner eg ikkje det

med diktafonbruken, men altså det med å følgje saka og arbeide utan intervjuguide eller utan

å ha gjort noko form for utval på førehand. Ikkje hadde eg lese så mykje om denne måten å

arbeide på heller, anna enn at eg har forstått at det kan ha vore ein arbeidsmåte mange truleg

likevel må har nytta for nettopp å få oversikt over eit saksfelt. Når det gjeld måten mine

informantar vart rekruttert på i essayet Utanfor folkeskikken, kan det kanskje vere nærliggande

å samanlikne det med den sokalla snøballmetoden (Biernacki & Waldorf 1981; Noy 2008). Ei

metode sosiologar fyrst og fremst har nytta når ein har studert sensitive spørsmål der det

gjerne også har vore vanskeleg å rekruttere tilstrekkeleg utval før studien starta, eller i studie

av sosiale nettverk og i studiar med ukjent univers (Vassenden & Andrews 2007). Men i mitt

tilfelle frå Flø gjaldt det definitivt ikkje eit ukjent univers og det var heller ikkje typiske sosiale

nettverk eg studerte i seg sjølv, med mindre eit lite bygdesamfunn kan betraktast som eit

sosialt nettverk sidan alle på ein eller annan måte samhandlar med kvarandre i større eller

mindre grad. Derimot liknar det meir på studie av sensitive spørsmål. Eg meiner, det å snakke

kritisk om sambygdingar kan vere sensitivt og også det å uttrykkje skepsis til nykomarane sin

veremåte og livsstil kan innebere ein viss sosial risiko i ei lita transperent grend som Flø.

Som det går fram av essayet vart eg altså klar over eit skifte i synet på nykomarane då

eg snakka med kompissen min og kona hans, eit skifte frå å ha vore relativt begeistra for

nykomarane til å etter kvart uttrykkje ein viss skepsis. Og sidan dei ikkje ville seie så mykje

meir, var neste steg å gå ein tur etter vegen å sjå kven eg kunne få i tale i eit forsøk på å kome

29 Les meir om det i «fortale – opphavet, nokre tankar om skrivestil og ei lesarrettleiing».

99

nærare saka. Det var nokså tilfeldig kven eg trefte etter vegen, så slik sett var ikkje dette

nødvendigvis snøballmetoden i rein teknisk forstand. For då eg trefte «Losen» gjorde eg ikkje

det fordi kompisen min på nokon måte fortalde meg at eg burde snakke med han. Eg hadde

heller ingen grunn til å tru at «Losen» på nokon måte skulle vere samd med kompissen min

sine vurderingar om nykomarane. Det var med andre ord ingen ting som peika meg i retning

«Losen» etter at eg hadde snakka med kompisen min fyrst. Sameleis råka eg også på «Ulven»

på slump i det han stod ute på trappa og såg i veret – og «Raffen» han kom berre forbi på

sykkel. Slik var det også for alle dei andre eg snakka med i samband med dette arbeidet. Ingen

av informantane peika direkte på kvarandre eller utgjorde noko bestemt nettverk av

«utegangarar» eller anna som skulle tilseie at eg nett ville treffe dei.

Her er sjølvsagt stor uvisse knytt til denne måten å velje ut informantar på, både

metodeteknisk og etisk30. Nett det kunne eg ha sagt mykje om, men her vil eg heller trekke inn

ei anna uvisse – som også fyrst og fremst gjeld for essayet Utanfor folkeskikken og ikkje like

mykje for «elgjaktessaya» som resten av denne avhandlinga bygger på – nemleg uvissa knytt

til det å vere kjent i det lokalsamfunnet ein studerer. For sidan eg er oppvaksen på Flø og sjølv

har ei historie der – ei historie også mine informantar kjenner og har sine eigne oppfatningar

om – så kan det ha påverka dei data eg fekk. Eg meiner, sidan slekta mi bur der og sidan fleire

av mine næraste kjenningar også bur og verkar i lokalsamfunnet, er det grunn til å tru at

informantane også plasserer meg inn som del av dei lokale nettverka og kanskje endatil tillegg

meg posisjonar som eg sjølv ikkje nødvendigvis er klar over at eg vert tillagt. Eit døme på det

kan vere då «Raffen» så tydeleg flagga sin skepsis til nykomarane og like etter refererte til

moldhaugane som bror min hadde liggande på eit av beitestykka sine. Det er rimeleg å anta

her at nett det at eg var bror til den same bonden som hadde opplevd å verte sett etter i korta

av nettopp nykomarane, så kunne han lett tru at eg også delte hans syn på nykomarane.

Kanskje var nettopp det grunnen til at han var så openmunna i høve sitt syn på nykomarane.

Det same kan også gjelde for fleire av dei andre eg snakka med, altså at dei antok at eg hadde

ei føreåt innteken haldning til nykomarane. Ei haldning skapt av min relasjon til min eigen

bror og dermed enda dei opp med å snakke meg etter munnen. Samstundes kan nett det også

ha vore sjølve føremonen; altså nett fordi informantane tok for gitt at eg var plassert på den

eine sida i, lat oss kalle det debatten om nykomarane, så let dei meg lettare få sjå kvar dei sjølve

stod. Det at bror min har vorte «uthengt» i lokalavisa av nykomarane kan altså ha gitt mine

informantar grunn til å tru dei kunne stole på at eg var på deira side i saka. Ein kan lett tenkje

seg at om eg hadde kome her som utanforståande og prøvd å arbeide på same måten ville eg

kanskje fått heilt andre data. Det gjer like fullt ikkje mine data mindre gyldige av den grunn,

sameleis vil eg heller ikkje seie at dei data ein utanforståande ville ha fått heller ikkje ville ha

vore mindre gyldige; dei ville berre vore annleis.

30 Les meir om dei metodetekniske og etiske vurderingane i avsnittet «etiske vurderingar og lagring av

data».

100

om studieområda og metoden

Men så tilbake til studiane av «elgbygdene». Som det går fram av samtala med bror min var

min spontane tanke at eg ville «arbeide litt slik som antropologane ofte arbeidar», og det skulle vise

seg at den spontane tanken held seg oppe også etter at eg hadde tenkt nøyare igjennom

metodevalet. Eg er samd med Arthur L. Stinchcombe (2005) når han framheld at ein

etnografisk inngang er veleigna om ein ønskjer å trenge djupare inn i sekvensane av

handlingane og handlingane sin kontekst for å få kunnskap om sjølve handlingane slik dei

oppstår i sine naturlege omgivnadar. Altså, som eg sa innleiingsvis, at etnografien er veleigna

om ein leitar etter korleis vanlege folk sine haldningar og handlingar føls åt og korleis dei

inngår i den konteksten dei er ein del av – som til dømes det heimslege bygdesamfunnet. Like

mykje er metodevalet også tufta på eit anna poeng som Stinchcombe trekker fram, nemleg at

det samfunnsvitskapen teoretiserer kring er skilnadar (differences) og, når me evnar å

handtere det, også avstandar (distances) (2005:11). Avstandar er, i følgje Stinchcombe,

skilnaden mellom skilnadane. Årsakar skaper skilnadar, og når me freistar å gi

årsaksforklaringar etterstrevar me altså å forklare skilnaden mellom eit sett av observasjonar

(the effect) i forhold til eit anna sett av observasjonar (the cause). Nett derfor tek også

Stinchcombe til orde for å velje ut studieområder, eller «what to study» som han sjølv skriv,

med det for augo å maksimere nett dei nyttige avstandane (useful distances).

Det var også utgangspunktet då eg gjorde mine før omtalte «fyrste notatar» i

Feltdagbok I. Eg ville nemleg studere ulike typar grender og ulike typar jaktvald. Eg ville

studere jaktvald der sjølve valdet – eller det samanhengande forvaltingsområdet – strekkjer

seg over eigedomane til fleire (les mange) grunneigarar, eller jaktrettshavarar. Og eg ville

studere jaktvald der ein stor (les få) grunneigar forvalta så godt som heile jaktvaldet. Eg ville

med andre ord studere ulike case.

elgbygdene i nord-østerdalen

Køyrer du Oslo – Trondheim, noko enkelte av oss gjer rett så ofte, har vel du òg hasta gjennom

dei tunge skogane langs Glomma. Kanskje køyrer du alt for fort også, for me gjer ofte det; me

køyrer for fort til faktisk å sjå det landskapet me fer igjennom. Frå Rena og nordover held ein

vanlegvis langs Glomma på Riksveg 3, og passerer Evenstad, Koppang og Atnosen på vegen

mot Alvdal og Tynset. Altfor skjeldan tek me av ved Atna og held over Sollia mot vakre

Folldal, og enno sjeldnare tek me austover ved Koppang og svingar nord langs Storsjøen og

opp forbi Åkrestrømmen og Otnes, der me kan sjå over mot lidene på Lomnes før me held

vidare oppetter rendalsgrendene. For ikkje å snakke om å halde enno lenger austover ved

Åkrestrømmen og inn mot Isteren og opp langs Femunden før me svingar over mot Tolga eller

Os, det gjer me mesta aldri.

Men neste gong du køyrer Oslo - Trondheim; så slakk litt av; prøv ein annan veg og ta

deg tid. Sjå deg rundt og prøv å merke kva som er bak og innimellom skogen. For uansett kva

veg du vel, vil du køyre gjennom store skogområder som alle ber tydeleg preg av skogskultur.

Her ser du små enkle torp plassert i bråe glenner i den tunge granskogen og du ser staslege

våningshus med påkosta detaljar i to fulle etasjar pluss loft som fortel oss at også her har det

101

vore skilnad på folk. Du ser burøysingsbruk og små plassebruk, og du ser høyløene plassert

nær elver og vassfar som alle vitnar om aktiv utnytting av dei næringsrike elveengene i

området.

Høyløe plassert nær opp mot elvedeltaene vitnar om viktigheita av elveengene i området. (Dette bilete

er frå Trysil og har ingenting med mine aktuelle studieområder å gjere).

Skulle det skje at du kjem her siste veka i september eller fyrst i oktober vil du, om du

tek deg tid til å stogge, også merke at her går folk med kniv i beltet. Gløtter du inn

sidevindauga på bilane framom nærbutikkane ser du jaktradioar liggande i framsetet og

oransje skuggehuver på dashbordet. Og lyttar du inn på praten åt karane ved bensinpumpene

merkar du fort at elgjakta er i gong. For den engasjerer, elgjakta her. Den grip inn i

kvardagslivet og let seg merke for den som er var nok.

utveljing av studieområde – ei forstudie

Det var denne sort bygder eg ville studere; eg ville studere bygder der elgjakta var viktig. Ikkje

einast i kroner og ører, men viktig også som eit stadeige kulturelt fenomen. Eg ville studere

grender der elgjakta inngår som eit sentralt element i forminga av kven folk er, grender der

elgjakta er noko meir enn einast ein ressurs med potensiale til å akkumulere kapital for

jaktrettshavaren. Eg ville studere «Elgbygda».

Det var våren 2005 at eg fyrst gong vitja elgbygdene i dette ærendet. Det var min fyrste

tur og eg hadde ingen annan intensjon enn å sjå meg om og gjere meg kjent. Eg ville sjå

grendene og lokalsamfunna, eg ville sjå landskapet og bygningane og eg ville snakke med

folk. Kanskje ville dette fyrste besøket også hjelpe meg til å bestemme kva for bygdesamfunn

102

og kva for jaktfelt eg til slutt skulle studere. Men mest av alt ville eg eigentleg berre vere her

og tenke – tenke gjennom korleis eg skulle gripe ann dette arbeidet.

På førehand hadde eg gjort avtalar med nokre få grunneigarar. Dei fyrste eg vitja heldt

til langt nord i Nord-Østerdalen og det skulle vise seg at dei høyrde til det same jaktvaldet.

Dei budde langt frå kvarandre og eigedomane deira låg på kvar sin ende av jaktvaldet, men

etter omorganiseringa av valdstrukturen – som eg straks skal kome tilbake til – var dei no altså

del av det same jaktvaldet, eller storvaldet som det også vert kalla. Den tredje grunneigaren eg

hadde avtale med høyrde til noko lengre aust og var med i eit jaktvald som grensa opp mot

valdet til dei to fyste grunneigarane. Innanfor kvart av storvalda som desse grunneigarane

høyrde til hadde fleire synt jamt større interesse for å leige ut elgjakta i sine respektive jaktfelt.

Andre igjen delte framleis jakta rundhanda med sine sambygdingar.

Den siste grunneigaren eg hadde avtale med var å rekne som ein av dei større

skogeigarane i Nord-Østerdalen og typisk heldt han då også til noko lengre sør i dalføret enn

dei andre. Han sat på ein eigedom som strekte seg over to jaktvald. Det eine eit valdsamarbeid

med ein av kommuneskogane medan det andre var eit valdsamarbeid med eit par tre andre

mindre og middels store private grunneigarar.

mot ei driftsplanbasert forvalting

Men før eg presenterer sjølve casane kjenner eg at eg treng å nemne den omfattande

omorganiseringa av valdstrukturen som skjedde fram mot 2006. For det høyrer med til historia

at åra før eg gjorde dette feltarbeidet, altså framover mot midten av 2000-talet, gjekk det føre

seg ei omfattande omorganisering av vilt- og fiskeforvaltinga i Noreg. I samband med

innføringa av det som skulle få namnet «den driftsplanbaserte forvaltinga» av storvilt og då

også elg, såg me at samarbeidet grunneigarane imellom var i ferd med å verte langt meir

omfattande enn kva det før hadde vore – i alle fall med tanke på vilt- og fiskeforvaltinga. For

i kjølvatnet etter Skogmeldinga (St.meld. nr. 17 1998 - 1999) og Landbruksmeldinga (St.meld.

nr. 19 1999 - 2000), som båe kom ved inngangen til 2000 talet, vart det peika på behovet for å

ta grep i høve til forvaltinga av storviltet i Noreg. Betre planarbeid og utvida samarbeid vart

sett på som lykelen, både med tanke på å redusere beiteskader på skogen, ei betre og sunnare

elgstamme og for å evne å utnytte jaktresursane betre til næringsutvikling.

Dette var for så vidt ikkje nye tankar, for alt i statsbudsjettet for 1996 (St. prp. nr. 1 1995-

96) vart det trekt fram at det var trong om ei styrking av den lokale vilt- og fiskeforvaltinga.

Og arbeidet som vart sett i gong etter at Direktoratet for naturforvalting avslutta sitt prosjekt

«Lokal forvaltning av de utnyttbare vilt- og fiskeressursene» (Dervo & Østdahl 2000), vart også

kopla til det sokalla «Forenklingsprosjektet» – ei vidareføring av prosjektet «Et enklere Norge»

forankra i programmet «Fornyelsen av offentlig sektor» (NOU 2000: 22) - der målet var å

rydde opp i det konglomeratet av føreskrifter som fantes både nasjonalt, fylkesvist og

kommunalt.

103

For vilt- og fiskeforvaltinga vart det langsiktige hovudmålet å arbeide for at den

praktiske forvaltinga, i den grad det var hensiktsmessig, skjedde mest mogeleg på lokalt nivå.

Ambisjonen var at innan 2006 skulle kommunane vere etablert som offentleg forvaltingsorgan

for vilt- og fiskeforvaltinga og saman med rettshavarane skulle dei overta det praktiske og

finansielle ansvaret for forvaltinga. Eit krav i så måte var at rettshavarane – eller

grunneigarane altså – måtte organisere seg i fellesorgan for vilt- og fiskeområder og gå saman

om felles forvalting etter driftsplanar. Ein ønskja også å involvere brukarane i den praktiske

forvaltinga i større grad enn kva før hadde vore tilfelle, i alle fall formelt, og på den måten

drage vekslar på, og kanskje også formalisere, kunnskapen som fanst lokalt.

Øvst: Før omorganiseringa – bestod området av fleire små vald, der kvart av dei kunne ha ein eller

fleire jaktrettshavarar.

Nedst: Etter omorganiseringa – vart det etablert eitt stort vald med tilhøyrande utmarkslag.

Jaktrettshavarane som tidlegare høyrde til eitt vald har no meldt seg inn som medlem i utmarkslaget.

(Illustrasjonen er henta frå Jerstad, Solbraa & Knutsen (2003)).

104

Dermed gjekk startskotet for ein totalt ny valdstruktur i elgskogen og ei formalisering

av ei rekkje nye lagssamarbeid i utmarka. Rett nok var det somme stadar berre snakk om ei

re-formalisering og kanskje også ei re-definering av lagssamarbeid som eigentleg eksisterte og

som hadde eksistert lenge, sjølv om det kanskje enkelte stadar hadde lege nede etter at den

tradisjonelle utmarksbruken hadde minka ute i grendene. I tillegg vart fleire av dei større

private eigedomane involvert i eit langt nærare samarbeid med dei kringliggjande

eigedomane enn kva som før hadde vore vanleg.

Men nok om det. Lat oss no gå attende til feltarbeidet mitt og den fyrste forstudien då

eg bestemte meg for kva case eg ville studere.

bygdejaktlaget

Målet med forstudien var som sagt å verte kjent med området og orientere meg om kva som

skjedde lokalt i høve til kommersialiseringa av elgjakta. Derfor via eg også mykje tid på å

freiste å finne grunneigarar og lokalsamfunn som var inne i ein eller annan form for prosess

for å få til meir organisert utleige av elgjakta. Tre tydelege casar krystalliserte seg gradvis i

løpet av forstudien; den fyrste var eit jaktvald relativt langt nord i Nord-Østerdalen. Det var

også det same jaktvaldet som dei to grunneigarane eg fyrst vitja høyrde til. Begge dei to

grunneigarane kunne fortelje meg at av dei til saman 14 jaktfelta som var med i valdet var 3

felt utleigd til reine utanbygdslag i 2004. Av dei resterande 11 jaktfelta hadde 4 innført

ordningar med gjestejegerar som kjøpte seg inn på laget anten på åremål eller for enkeltår eller

berre for nokre dagar. Dei resterande 7 jaktlaga var det som dei to grunneigarane omtala som

«reine bygdejaktlag». Det var også her eg for fyrste gong vart introdusert for omgrepet

bygdejaktlag, sjølv om eg intuitivt forstod omgrepet godt nok til å handtere det i normale

kvardagslege situasjonar, vekte det likevel interessa mi for å freiste å finne ut kva som

eigentleg ligg i omgrepet. Kva er det som gjere eit jaktlag til eit bygdejaktlag? Er det noko meir

enn einast den geografiske plasseringa av bustaden åt jegerane? Har det noko med praksisen

å gjere, altså har det noko med det bygdejaktlaget eller den einskilde bygdejegeren gjer som

dei andre jaktlaga eller jegerane ikkje gjer?

Der og då freista eg å grave litt i dette spørsmålet. Den fyrste grunneigaren meinte det

berre handla om kvar jegerane budde, men etter å ha tenkt seg om kom han på at fleire av dei

laga han hadde definert som bygdejaktlag også hadde jaktlagsmedlemmar som ikkje budde

verken i bygda eller i nokon av dei andre nærliggande bygdene. Endatil det laget han sjølv

jakta på hadde med ein jeger frå Bergen i tillegg til ein gudbrandsdøl. Også den andre

grunneigaren var vag på nett korleis han ville definere eit bygdejaktlag og sende meg vidare

til ein av jegerane på sitt jaktlag som han meinte nok kunne svare betre på dette enn kva han

sjølv kunne.

Før eg oppsøkte jegeren tenkte eg at eg laut lage meg ein slags intervjuguide, eller i alle

fall prøve å førebu meg litt meir på kva eg eigentleg leita etter, så eg sette meg til ved eit bord

som var stilt opp som ein liten kaféavdeling like innom inngangen på den lokale

daglegvarebutikken. Kvinna som dreiv butikken, eller kanskje like mykje kafeen, vart etter

kvart nysgjerrig på framandkaren som sat der og grubla over ei notatbok og tok til å frette meg

105

ut om kva eg dreiv på med. Eg sa som sant var at eg lurte på kva som kjenneteikna eit jaktlag

som folk her omtalte som eit bygdejaktlag.

- Kven er desse jegerane som utgjer bygdejaktlaget? Og meldinga ho gav var kanskje nærare

essensen enn kva nokon av dei andre så langt hadde vore.

- Det er vel dei som høyrer til her det, sa ho med stor overtyding før ho tilsynelatande

meinte seg ferdig med det og vendte attende til arbeidet med å fylle varehyllene i butikken.

Og nettopp det å høyre til kunne kanskje vere lykelen her, altså det å kjenne identitet

til staden. For sjølv om den eine grunneigaren ikkje sjølv kom på å nemne det så kom det meg

for øyre seinare at både «bergensaren» og jegeren som vart omtala som «gudbrandsdølen»

begge hadde tilhøyrigheit til bygda. Bergensaren var onkel åt ein av grunneigarane i bygda og

hadde vakse opp her og budd i bygda fram til han som attenåring tok seg jobb som matros på

ein Jebsens båt fyrst på 60-talet. Sameleis hadde gudbrandsdølen tidlegare vore gift med ei

jente frå bygda og hadde budd i bygda ei kort periode på 80 talet. Då hadde han arbeida i

skogen saman med ein av entreprenørane som den tida hadde stått for det meste av

tømmeruttaket i store delar av dalføret.

Etter samtalane med dei to fyrste grunneigarane, kvinna på butikken og den eine

jegeren eg vart råda til å ta ein prat med, gjorde eg tre intervju til – eitt med enno ein grunneigar

og eitt med to jegerar som begge kan kallast eigedomslause31. I tillegg hadde eg fleire lause

samtalar med kvinna på butikken, samtalar som ved fleire høve også inkluderte tilfeldig

forbipasserande kundar anten på butikken eller på den improviserte kafeen ved sida av kassa

i butikken. Ingen av desse samtalane er analysert etter nokon vitskaplege metodar anna enn

at dei har bidrege til å hjelpe meg som forskar til å skaffe meg oversikt over bygdas sosiale felt

som ein kanskje kan kalle det. Det som kom ut av desse samtalane var like fullt at eg vart jamt

meir klar over at saka i dette tilfellet, eller casen for å bruke ein meir korrekt vitskapleg

terminologi, var bygdejaktlaget. Eg konkluderte med at eg laut prøve å kome meg med eit

bygdejaktlag på elgjakt ein gong, og på den måten kome djupare inn i materien for å freiste å

nøste ut bygdejaktlagets karraktertrekk. Eg trong å sjå korleis bygdejaktlaget veks fram som

noko eige og distinkt forskjellig frå andre jaktlag; eg trong å finne kva som gjer ein jeger til ein

bygdejeger og eit jaktlag til eit bygdejaktlag. Mitt mål var å få bli med eit jaktlag, altså eit

bygdejaktlag, frå nett denne bygda. Men det skulle viste seg lettare tenkt enn gjort.

elgbygda

Den andre casen som utkrystalliserte seg fant eg i det andre lokalsamfunnet eg vitja under

denne forstudien. Det var ei lita og tydeleg avgrensa grend, sjølv om den hadde

gjennomgangstrafikk var det kor som er ikkje nok til å halde liv i det som etter den vêrslitte

pegasushesten på verkstaddøra å døme eingong hadde vore ein Mobil stasjon. Grenda var

31 Når eg seier eigedomslause, både her og elles i denne avhandlinga, meiner eg eigedomslaus i den

forstand at dei ikkje eig utmarkseigedomar med jaktrett på elg. Det betyr sjølvsagt ikkje at dei ikkje eig noko anna

eigedomar av verdi eller at dei på nokon annan måte er fri frå materiell eigedom.

106

prega av jord- og skogbruk og husa om lag 180 innbyggjarar, inkludert bebuarane i det vesle

bustadfeltet som låg litt tilbaketrekt i ei skråning bak den gamle bensinstasjonen. Elles låg

fleire einskilde hus spreitt kring mellom gardsbruka, truleg utskifta frå dei forskjellige bruka

framover på 50- og 60-talet ein gong.

For ein bygdeforskar var det relativt tydeleg å sjå at fleire av dei enno aktive

gardsbruka her snart ville stå overfor betydelege investeringsbehov, i alle fall dei få

igjenverande mjølkebruka, då dei fleste var prega av eldre og tilsynelatande tungdrivne

driftsbygningar. Elles såg det ut til å vere kombinasjon som prega jordbruket her, litt mjølk og

nokre få sauer og kanskje nokre kjøtfe i tillegg. Skogen har nok betydd mykje for bøndene her

oppgjennom tida, men i følgje grunneigaren var det berre så som så med lønsemda i skogen

om dagen. Det var også noko av grunnlaget for at grunneigaren eg vitja hadde, saman med

dei tre andre grunneigarane på jaktfeltet der, leika med ideen om å prøve «..å få nokre kroner ut

av jaktressursen».

- Javel?

- Ja me driv å planlegg utleige.

- Utanbygds..? Altså tenker dokke å selje jakta til utanbygdsjegrar?

- Ja, det er enno berre planar og litt lause tankar, men det heller vel mot det, sa grunneigaren

før han presiserte at dette enno ikkje var kjent i grenda.

- Du må love meg å ikkje bere dette ut på bygda enno. Me har ikkje orientert resten av jegerane

om det og me vil helst vere dei fyrste som fortel dei det.

- Kor konkret er desse planane no då? spurte eg og tenkte at eg kanskje hadde ein case her.

- Me vonar å få det til før jakta i haust, i så fall må det meste vere klart no før sumaren.

Grunneigaren var tilsynelatande ukomfortabel med at han hadde røpa planane til meg

og presiserte igjen at eg ikkje måtte fortelje dette til nokon enno. Eg lova han at eg ikkje skulle

øydelegge opplegget deira.

Jaktlaget bestod, i følgje grunneigaren, av tre av dei fire grunneigarane til jaktfeltet –

den fjerde hadde aldri vore interessert i sjølve jakta, men deltok i kjøtdelinga og var for så vidt

involvert i jakta gjennom at han stilte med plass for henging av kjøt og slike ting – i tillegg

deltok mellom fire eller fem andre bygdefolk på det han omtala som kjernejaktlaget. Med det

meinte han dei jegerane som var mest aktiv dei fyrste par vekene av jakta. Om det var att dyr

på kvota seinare på hausten brukte dei gjerne å invitere nokre ekstra jegerar – særleg dei litt

yngre – for det var gjerne dei som hadde «tid og ork» til å forlenge jakta, som han sa.

Sjølv undra eg meg på korleis han og dei andre grunneigarane forventa initiativet deira

ville verte motteke av dei andre jegerane. Han la ikkje skjul på at han var usikker på det, men

trudde likevel det skulle kunne ordne seg. Eg på mi side derimot, eg tenkte berre at her har eg

funne ein case og vona dei snart ville gå ut med planane sine slik at eg kunne starte å snakke

med folk om det. Og i august ringde eg grunneigaren igjen og då kunne han fortelje meg at

dei alt i juni hadde informert jaktlaget og resten av bygda om at dei ville selje jakta eksklusivt

til gjestande jegerar til hausten. Dermed var det klart for meg å starte feltarbeidet.

107

storkarane

Ettersom dei fyrste avtalane mine begge hadde peika mot kva eg meinte var funn av gode

forskbare case, var også sjølvtilliten stor då eg svinga inn på eigedomen åt ein av dei større og

meir kjente skogeigarane i Østerdalen. Eg var no komen lengre sør enn kva eg hadde vore

tidlegare, og dermed hadde eg også nærma meg nokre av landets største samanhengande

privateigde skogeigedomar. Fleire av dei var tildels gamle skogeigedomar som har vore i

slekta i generasjonar, rett nok hadde dei fleste endra seg litt frå tid til annan, for som han sa

den eine av skogeigarane, «… det ligg til skogeigedomens natur det… det at den ikkje er statisk».

Heile tida kjøper ein noko og sel noko anna, ein arronderer og gjer makebyter og nokre gongar

taper ein også pengar på transaksjonane, men helst ønskjer ein å tene ein slant kvar gong. Og

så høgg ein. Det som eitt år kan sjå ut mesta som villmark for eit utrent auge kan i løpet av

nokre ettermiddagar verte transformert til å likne eit industriområde, der skogsmaskinene et

seg veg gjennom den hogstmogne skogen.

Eg kjente meg trygg på at eg nok skulle finne ein case å studere her. Eg var fast bestemt

på at eg ville ha med korleis dei større skogeigarane tenkte kring sal av elgjakta i dette arbeidet,

eg ville vite kva rasjonalitet dei la i botnen for dei vala dei gjorde og korleis dei såg på

moglegheitene for å gjere betre «butikk» på elgen og elgjakta enn kva dei hittil hadde gjort.

Dermed gjekk den fyrste samtala fort inn i sporet av forretningstenkinga åt skogeigaren og

korleis vedkomande tenkte kring prising, marknad og den praktiske organisering samt sjølve

produktutviklinga. Det var tydeleg at det var det skogeigaren òg meinte var vesentleg. Han

var – ikkje uventa sjølvsagt – både veltalande og engasjert og den fyrste samtala gjekk mesta

utan at eg trong stille spørsmål. Sant og seie hadde eg nok med å henge på og vere med på alt

han fortalte. Han gjekk fort frå eitt poeng til eit anna og eg fekk ei klar oppfatning om at her

hadde eg å gjere med ein ordhag informant som snakka lett og utvungent om mange spørsmål

som på ulike måtar burde vedkome saka.

Mot slutten av samtala ivra han for at eg burde snakke med eit par andre større

skogeigarar. Det var skogeigarar som han meinte kanskje tenkte annleis enn kva han sjølv

gjorde, men som på kvar sin måte representerte ulike typar skogeigarar kvar med sine

individuelle tilnærmingar til elgjakta som ressurs, eller kanskje snarare produkt, i det han

meinte utgjorde ein stadig større del av den nye økonomien for den moderne skogeigar.

Dermed var det berre for meg å kontakte kvar av dei to andre skogeigarane han

nemnte. Den eine av dei var bortreist då eg ringde han, men var klar på at dette kunne han

stille opp. Den andre av dei ville helst snakke med meg andlet til andlet før han bestemte seg

om han ville vere med på dette eller ikkje. Og to dagar etter fekk eg eit kort møte med han

heime på garden. Han fortalte mykje godt den same historia som den fyrste skogeigaren. Han

snakka om det han kalla den nye skogsøkonomien, ein økonomi der nye produkt gradvis

hadde vorte viktigare, relativt sett. Og om kva det vil seie å vere skogeigar. Han snakka om

samfunnsansvar og om å skape arbeidsplassar og om å forvalte i eit langt perspektiv. Og

medan han snakka kom han stadig meir på glid før han til slutt sa seg villig til å delta.

108

bygdejaktlaget, elgbygda og storkarane

Tre case krystalliserte seg altså under denne forstudien. Eg var bestemt på å prøve å kome meg

med på eit lokalt elgjaktlag. Eg ville studere kva som gjer eit jaktlag til eit bygdejaktlag; kva

det er som knyt jakta og jegerane til bygda og korleis denne knytingen slår ut i praksis under

sjølve jakta?

Samstundes ville eg sjå nærare på dei sosiale prosessane som utspelar seg i ei lita bygd

– som eg skulle ende opp med å kalle Elgbygda – når nokre av dei lokale grunneigarane

bestemmer seg for å følgje råda frå landbruksdepartementet og alle dei velmeinande

rådgivarane om å kommersialisere elgjakta. Kva prosessar vert sett i gang og kva omsyn tek

grunneigarane til dei eigedomslause lokale jegerane sine eventuelle ønskjer om å ha tilgang til

elgjakta lokalt? Sameleis ville eg søkje å finne ut kva legitimitet kommersialiseringsbehovet

har lokalt; finst det forståing for at bønder og skogeigarar treng å spe på dei jamt fallande

inntektene sine gjennom å ta heile gardens ressursar i bruk?

Vidare ville eg studere korleis storgrunneigarane tenkjer kring utleige av elgjakta.

Nettopp storgrunneigarane i Nord-Østerdalen er blant dei private skogeigarane med lengst

røynsle i nettopp å leige ut elgjakta her til lands. Lenge før landbruksdepartementet og faglaga

starta oppmode grunneigarane til å «ta heile gardens ressursar i bruk» har dei store

skogeigarane drive utleige av jakta. Kanskje har dei ikkje vore flinke nok til å utnytte det fulle

betalingspotensialet som har lege i marknaden og kanskje har dei heller ikkje vore dei beste til

å «pakke» produktet sitt slik at det har treft dei mest betalingsvillige kundane, men like fullt

har dei fleste funne minnelege ordningar der behovet for uttak og prising har vore

tilfredsstillande for både skogeigaren og truleg også for jegerane. Dei siste åra har endå

jaktutleige vorte ein jamt viktigare del av økonomien for skogeigarane. Ikkje berre har

elgstamma vakse jamt framover frå 70-talet og til fyrst på 2000-talet med tilsvarande auke i

uttaket, men også etterspurnaden og betalingsviljen har endra seg etter kvart som folk flest –

eller i alle fall den jamt veksande middelklassa – har fått økonomi nok til å bruke dei stadig

fleire fridagane sine til å ligge på jakt i elgskogen.

Sjølv om den siste casen, altså storgrunneigarane, var den som kanskje virka mest rett

fram, var det like fullt der eg opplevde å gjere dei største feila. Rett nok sleit eg med å kome

meg med på eit bygdejaktlag, ja faktisk sleit eg så mykje med å finne eit jaktlag at eg etter kvart

var villig til å fråvike intensjonen om at jaktlaget absolutt skulle ligge innanfor det same

lokalsamfunnet som eg vitja då eg var på den fyrste forundersøkinga. Og då grunneigaren,

etter mitt siste mesta desperate forsøk med å annonsere i avisa etter eit villig jaktlag, ringde

meg og spurte om eg ville vere med deira jaktlag, var det berre slumpelukka som gjorde at

dette faktisk var ein av grunneigarane frå det same storvaldet som eg fyrst hadde vitja.

Også lokalsamfunnet der dei fire grunneigarane planla å legge jakta ut for sal var eit

stort uvissemoment som gnog meg heile sumaren fram til eg i august endeleg fekk melding

om at no var bygda informert. Heile førsumaren gjekk eg å tenkte på korleis eg skulle gå fram

i fall dei ikkje rakk å realisere planane sine til hausten? Korleis skulle eg gjennomføre eit

feltarbeid om kommersialisering av elgjakta i fall bygdesamfunnet og jegerane på jaktlaget

ikkje var blitt informert om at det faktisk eksisterte planar om kommersialisering, og det utan

109

å røpe at eg viste at slike planar låg føre? Spørsmålet var om jegerane ville bli informert tidsnok

til at eg fekk gjort feltarbeid før eg laut reise ut på mitt planlagde utlandsopphald? Eller ville

alt berre koke vekk i kålen og sete meg att med berre ein hypotetisk

kommersialiseringssituasjon? Alt dette var spørsmål som gnog meg og låg å kverna i hovudet

på meg om kveldane og fekk meg mesta til å miste nattesvevnen.

Kanskje var det også årsaka til at casen med storgrunneigarane var den eg brukte minst

tid til å grunne på. Kanskje var det nett på grunn av at det virka så ukomplisert og beinkløyvt

som gjorde at eg slurva med planlegginga og ikkje var klar nok på kva eg ønska å få ut av

intervjua med storgrunneigarane. For som eg skriv i essayet «Sex, sprit og storokse» (Kap. 7)

så hadde eg tøtsja innpå det eg etter kvart skulle forstå dette arbeidet ville handle om. Men

der og då evna eg ikkje å følje opp dei agna informantane gav meg, eg evna ikkje å gå inn på

korleis skogeigarane handterte gjestar som bar med seg ein annan elgjaktetos enn kva dei

sjølve og sambygdingane vurderte til å høyre heime i elgskogen. Eg hadde så vidt skrapa i

overflata, men utan å kome i djupna. Eg hadde så vidt vore innom kva slags folk skogeigarane

leigde ut elgjakta til, men utan å grave der funna låg. Eg fekk ingen forteljingar om korleis

skogeigarane tenkte om ulike elgjaktkulturar eller om kva moralske vurderingar dei sjølve

gjorde seg kring elgjaktkundane sin framferd i skogen. Det til tross for at forteljingane

eigentleg låg mesta oppe i dagen.

Truleg handlar det mest om at eg eigentleg ikkje var medviten nok om kva eg var på

leit etter. For eigentleg vart ikkje det klart nok for meg før etter at eg var godt i gang med

analysen av datamaterialet frå den fyrste casen min. Det var fyrst etter at eg hadde snakka

med Ruth, Edvart og dei andre som er presentert i essayet «Bygdedyret og elgen» (Kap. 6), at

eg vart klar over kva eg eigentleg leita etter. Men tabben min var at eg reiste rett frå «elgbygda»

til storgrunneigarane og gjorde intervjua der utan å ha reflektert nok over kva eg hadde funne

i elgbygda. Eg var med andre ord for dårleg førebudd og intervjua med skogeigarane vart

også deretter. Likevel tok det lang tid før eg forstod at datamaterialet ikkje var dekkande nok

sett i forhold til kva fenomen eg var i ferd med å studere. Fyrst etter at eg hadde reist til

Dunedin på New Zealand for å gjennomføre det lova utlandsopphaldet mitt og fyrst etter at

eg hadde skrive ferdig essayet «Bygdedyret og elgen» og lest ei heil rekkje artiklar og bøker

som alle var meir eller mindre relevant for det eg heldt på med, gjekk det opp for meg at

datamaterialet frå skogeigarane ikkje var nemneverdig godt eigna til å skrive eit essay som

ville stå seg saman med essayet eg nett var ferdig med. Der sat eg då, på den andre sida av

jorda, og kjente på ei gnagande kjensla av missmot. Eg hadde planlagt å lese meg opp og å

analysere materialet frå storgrunneigarane og vonleg skrive ferdig mitt andre essay. I tillegg

skulle eg studere det New-Zealandske opplevingsbaserte reiselivet på nært hald, særleg jakt-

og fiske segmentet. Og det var nett på ei slik utfart at eg trefte dei fire tyske kompisane Stefan,

Heinz, Uwe og Gert. Dei hadde hengt opp kvar si hengekøy like utom bildøra på ein

parkeringsplass ved breidda av Hawea River like nord om Wanaka på den new-zealandske

sørøya. Der planla dei å bruke nokre timar på fisking og no venta dei berre på at sola skulle

bryte igjennom det stadig tynnare skydekket, for sol er ein føresetnad om seigthfishing skal bli

vellukka.

110

Det tilfeldige møtet med dei fire tyske kompisane gav meg eit innblikk i ei heilt anna

verd enn den eg kjente frå før. Dei fortalte meg at dei nyttar størsteparten av feriane sine til å

reise kringom i verda for å jakte. Ja litt fiske hadde det òg vore, men mest var det jakta som

drog. Då dei høyrde at eg kom frå Noreg kunne dei fortelje meg at dei få år før også hadde

vore der på jakt. Det synte seg raskt at dei fire tyske kompisane hadde leigd elgjakt nett med

ein av dei same skogeigarane som eg sjølv hadde intervjua for berre nokre månadar sidan.

Der og då tenkte eg ikkje mykje verken på metode eller intervjuteknikk anna enn at eg

nok var meir enn alminneleg interessert i det dei kunne fortelje. Heldigvis hadde eg med meg

den hendige vesle mp3 musikkmaskina mi som også kunne fungere som ein lydopptakar og

då eg spurte dei om å få ta opp samtala var det heilt uproblematisk for alle fire. Og kanskje

var det ein erfaringsbasert og mesta umedviten lærdom etter årevis med intervjurøynsle som

slo inn og gjorde at intervjuet vart rett så bra. Trass det faktum at eg ikkje på nokon måte var

førebudd så gjekk intervjuet så og seie etter boka. Intervjuet føregjekk mesta som ei vanleg

samtale der eg rett og slett vart presentert for deira historie. Dei fortalte meg om sine

opplevingar og dynamikken mellom dei var god. Situasjonen var avslappa på alle måtar og

eg kan vanskeleg sjå at intervjuet hadde vorte betre om eg hadde vore betre førebudd, snarare

tvert om. På same måte som for essayet «utanfor folkeskikken» trur eg at om eg hadde

førebudd meg med ein intervjuguide og eit klassisk intervjuopplegg, ville faren ha vore stor

for at eg hadde drege intervjuet ut av informantane sine spor og inn i mitt eige. Eg kunne fort

enda opp med å grave i tema og idear som stamma frå mine føreåt intekne haldningar og

fordomar snarare enn rett og slett å møte dei med ei open og genuin nysgjerrigheit. For dei

overraska meg, det må eg innrømme, eg var uførebudd på det meste av det dei fortalde og dei

fortalde villig. Eg ville aldri kunne ha kome opp med nokon av dei temaa dei sjølve drog opp

i fall eg skulle vere den som definerte kva intervjuet skulle omhandle. Her kan ein sjølvsagt

innvende at om eg hadde hatt ein open nok guide som gav rom nok åt informanten til sjølve

å definere det dei ville snakke om og om eg i tillegg hadde hatt rikeleg med tid og rom til å

rekruttere informantar etter som eg kom over dei ville resultatet vorte det same, og kanskje

var det nett det eg i praksis hadde. I alle fall var det litt det som skjedde. Eg trefte dei fire

kompisane tilfeldig og eg starta samtala med dei utan å ha den ringaste ide om at dei ville

kunne gi meg verdiful informasjon om elgjakt i Nord Østerdalen. Det ville med andre ord vere

umogeleg for meg å planlegge eit feltarbeid med det for augo at eg skulle treffe dei eller andre

som kunne gi meg tilsvarande informasjon, men då det skjedde måtte eg berre utnytte det

etter beste evne. Og nettopp det meiner eg også at eg gjorde.

Etter samtala med tyskarane var neste steg å finne ut kva eg hadde av data som kunne

stå seg opp mot den forteljingane dei hadde gitt meg. Og som eg skriv i essayet «sex, sprit og

storokse» så brukte eg timar og dagar over intervjua med skogeigarane utan å sjå anna enn

alle dei misstaka eg hadde gjort under det fyrste intervjuet. Eg evna ikkje å følgje opp dei

ledetrådane dei gav meg og alle dei hinta som tydelegvis hadde vorte gitt meg, anna en at eg

glatt let dei passere som innskote leddsetningar i ei heilt anna forteljing. Men no var eg altså

blitt gjort kjent med den ufortalte forteljinga, eg var gjort kjent med det skogeigarane ikkje

111

fortalde, men som eg no kunne sjå at dei gjerne kunne ha fortalt om eg hadde vist at det var

det eg var ute etter. Dermed vart det klart for meg at dette måtte eg undersøkje nærare.

Noko av det fyrste eg gjorde etter at eg kom heim att frå «utlendigheita» var å oppsøkje

skogeigarane igjen. Og den fyrste eg vitja var skogeigaren som hadde leigt ut jakta til nett dei

fire tyske kompisane. Denne gongen gjorde eg ingen formelle førebuingar anna enn å reise dit

med intensjon om å høyre hans versjon av forteljinga. Målet var ikkje å leite etter om det

tyskarane fortalte var sant eller ikkje, men snarare å høyre korleis han hadde opplevd det å ha

dei som kundar. Og historia han gav meg opna opp vegen inn til det eg no viste eg eigentleg

ville studere.

Sameleis intervjua eg mannen som hadde fått ansvaret for å fungere som jaktlagsleiar

og som var sett til å guide dei fire tyskarane, i tillegg til to av dei andre nordmennene som

hadde vore med tyskarane på jakta. Eg tok også kontakt med dei to andre større skogeigarane

eg hadde intervjua i fyrste omgang, for å sjekke om dei hadde tilsvarande røynsler med sine

gjestande jegerar, noko dei begge kunne stadfeste, om enn ikkje like outrert. Alt i alt gav dette

gjenbesøket meg innblikk i det eg eigentleg ville studere; nemleg om korleis det sosiale – som

moral, normer og sosiale reglar – er med på å regulere kommersialiseringsprosessane i

elgskogen.

Den viktigaste lærdomen frå denne hendinga er likevel kor viktig det er å ha tid nok

til å kunne følgje slike spor. Eg var heldig som hadde fast stilling som forskar på

Bygdeforskning ved sidan av dette arbeidet, det gav meg tid og fleksibilitet nok til å

gjennomføre enno ei intervjurunde. Det gav meg moglegheit til å justere opplegget mitt og til

å følgje opp dei oppdagingane eg gjorde i samtala med dei fire tyske kompisane, og til å

undersøkje det eg enno ikkje hadde oppdaga at eg ville undersøkje.

datamaterialet

I samband med hovudstudien, som har danna grunnlaget for dei tre «empiriske» essaya mine32

har eg totalt snakka med nær 50 personar. Også her må eg legge til at i tillegg til desse har eg

hatt korte samtalar med mange fleire folk utan at eg kan gjere greie for verken kven dei er eller

kor mange dei var. Det gjeld folk eg har møtt på butikken, bensinstasjonen eller andre tilfeldige

stadar og ikkje minst alle dei som har gitt meg husrom. På sett og vis har alle vore viktige

informantar utan at eg i ettertid kan isolere kva informasjon dei har bidrege med anna enn at

alle samtalar har vore med på å danne inntrykket mitt av bygdene og bygdesamfunna som eg

har gjort studiane i. Alle har dei på ulike måtar gitt meg informasjon om grendenes sosiale liv

og om elgjakta. Dei har fortalt meg om korleis skogeigarane er og om kor viktig skogen og

skogskulturen er i området, og dei har fortalt om elgjakta. Dei har fortalt meg om østerdølen

sitt lynne og om Jacob Breda Bull som eg, på ein bensinstasjon på Koppang, vart fortalt at eg

måtte lese om eg skulle forstå østerdølen. Alle desse samtalene har vore viktige for meg i

arbeidet med å knekke dei sosiale og kulturelle kodene. For ein må ikkje gløyme at det meste

32 Kapittel 5, 6 og 7

112

av dette var nytt for meg, eg er ikkje oppvaksen i denne delen av landet og i den grad kulturen

er prega av naturen så er skilnaden mellom ytre søre Sunnmøre og fjellbygdene i Nord-

Østerdalen himmelvid.

Nokre av dei eg møtte tilfeldig inngjekk også i det meir formaliserte datamaterialet

mitt på den måten at eg etter ei kort samtale med dei fant ut at dei kunne ha interessante ting

å fortelje meg som kunne bidra til å gi utdjupande informasjon om det eg studerte. Eit døme

på det er då eg møtte Signe33, søstera til Bjarne – senioren på jaktlaget som eg var med på – ho

dukka opp då kjøtet skulle fordelast etter jakta. Eg kom i prat med ho og forstod at ho kunne

gi meg verdiful informasjon om kjøtnettverket som kunne sette lys på kjøtet sin funksjon i

elgjakta. Derfor vart me samde om at eg skulle kome innom ho dagen etter og snakke meir om

nettopp det. Slik har mange av desse møta fungert som ein viktig rekrutteringsarena for

informantar til denne studien. På same måte har eg rekruttert informantar gjennom at andre

informantar har tilrådd meg å snakke med den eller den, eller ved at dei har snakka om

personar som har vore involvert i prosessar eller hendingar som eg sjølv har tenkt kunne vere

interessant å få vite meir om.

Nokre kallar denne rekrutteringsmetoden for snøballmetoden (Gullestad 1984; Tjora

2011), men eg personleg vil heller sjå det som ei metode alle folk tenderar til å nytte seg av om

ein ønskjer å følgje ei sak ein enno ikkje meiner å kjenne. Ein snakkar med nokon og går vidare

til neste som ein trur kan kjenne saka. Av og til vert ein peika vidare til neste person medan

ein snakkar med den førre og slik held ein på til ein har evna å skaffe eit visst overblikk over

saka. Av og til kan det vere hensiktsmessig å snakke med personar ein trur kan ha eit anna

syn på korleis røyndom er, for då å få servert ei anna side av saka. Somme tider er det kanskje

ikkje alltid sjølve saka som er det interessante heller, men snarare korleis folk posisjonerer seg

i høve til saka eller kvarandre. Alt dette handlar om det sosiale feltet knytt til ei sak og alt dette

er sosiologi.

Slik prøvde eg å arbeide då eg samla dataa34 som utgjer basisen for dette arbeidet. Etter

forstudien min gjorde eg nokre få avtalar om intervju. Fyrst i «Elgbygda» der eg gjorde

datainnsamlinga for essayet «bygdedyret og elgen» (Kap 6). Her hadde eg 5 intervjuavtalar og

kvart av intervjua gav meg nye idear om andre som eg også burde snakke med. Nokre av dei

fyrste informantane peika til og med på kvarandre og fleire peika også på enno andre i grenda

dei meinte kunne ha viktig informasjon å kome med. Alt i alt intervjua eg 17 personar i

Elgbygda. Og fleire av dei snakka eg også med fleire gongar. Gjenbesøka var ofte korte og

meir meint som utdjupingar av ting dei alt hadde vore innom, eller det kunne vere

oppfylgingar av ting eg hadde fått has på gjennom samtalane med andre som eg gjerne ville

ha deira sin versjon av.

Sameleis gjorde eg ei rekkje intervju med skogeigarane i samband med det eg meinte

skulle vere casen som skulle utgjere grunnlaget for det andre essayet mitt. Her snakka eg også

33 Les meir om det i kapittelet «kjøt, kjensle og kameratskap”. 34 Det skulle ikkje vere naudsynt, men røynslene fortel meg at det kan vere eit poeng å presisere at på

nynorsk skriv ein data i bunden form fleirtal som dataa med dobbel a.

113

med folk som jakta eller på ein eller annan måte var involvert i elgjakta på skogeigarane sine

eigedomar. Som nemnt tidlegare utnytta eg ikkje dette materialet sitt fulle potensiale, sjølv om

eg til saman gjorde 12 intervju, noko som absolutt skulle vere nok til ei kvalitativ studie. Eg

evna ikkje der og då å finne noko som eg kunne bruke til å stå saman med det eg hadde gjort

i essayet «bygdedyret og elgen». Sjølvsagt kunne eg nok ha fått noko meir ut av det materialet,

men truleg ville det blitt for stort sprik mellom det eg såg på i dei andre casane mine til at det

ville stå seg i avhandlinga. Og då eg støtte på tyskarane på New Zealand såg eg eit anna spor

å følgje. Så det som utgjer datagrunnlaget for essayet «sex, sprit og storokse» (Kap. 7) er

dermed, i tillegg til gruppeintervjuet med dei fire tyskarane, tre større skogeigarar i Nord-

Østerdalen og fire lokale jegerar som alle hadde vore involvert i jakta saman med tyskarane.

Eg kontakta også tre norske jegerar som hadde vore minst ein gong på jaktreiser til utlandet. I

tillegg gjorde eg tre telefon- eller Skype-intervju med personar som organiserer jaktreiser, eitt

norsk firma, eitt Russisk firma og eitt Sør-Afrikansk firma. Ingen av desse tilleggsintervjua er

nytta direkte i essayet, men alle har like fullt vore med på å gi meg ei forståing av ei bransje

og eit segment innanfor jakta eg elles viste lite om.

Når det gjeld det siste feltarbeidet eg gjorde var det svært ulikt dei to andre. Her skulle

eg altså vere med eit jaktlag, eller rettare eit bygdejaktlag, på elgjakt (Kap. 5 «kjøt, kjensler og

kameratskap»). Som nemnt såg det lenge ut til at eg skulle få problem med å kome meg med

på eit lokalt jaktlag. Fyrst etter eit nærast desperat siste forsøk der eg annonserte i avisa etter

eit jaktlag som kunne tenke seg å ha med ein forskar fekk eg heldigvis napp hjå ein av

grunneigarane og jaktlagsleiarane i nett det same storvaldet som eg fyrst hadde håpa på å få

bli med i. Metoden min her var altså annleis enn for dei andre studiane. Her var det

observasjonar i et tettare og meir avgrensa miljø som gjaldt. Eg møtte grunneigaren og

jaktlagsleiaren dagen før jakta og gjekk saman med dei fleste av dei totalt 11 jegerane i jaktlaget

innover mot koia. I løpet av dei 8 dagane jakta varte snakka eg med alle jegerane og eg budde

saman med dei på koia og eg sat på post og deltok i alt det daglege arbeidet som om eg var

ein fullverdig medlem av jaktlaget. Rett nok bar eg ikkje rifle, i ettertid lyt eg innrømme at eg

er usikker på om det var eit klokt val eller ikkje. Kanskje var det einast med på å markere at

eg var «annleis» og det er mogeleg at ei rifle ville gjort meg meir til ein fullverdig del av

jaktlaget enn kva notatblokka og lydopptakaren gjorde. Likevel kan eg ikkje sjå at verken

opptakaren eller min hang til jamt å notere ned tankar og situasjonar la nemneverdig band på

jegerane sin vilje til å uttrykke seg.

114

med lydopptakar, notatblokk og dagbok i felt

Under feltarbeidet samla eg dataa i form av ein kombinasjon av lydopptak, notisblokk og

feltdagbok. På feltarbeidet som danna grunnlaget for kapittel 6 «bygdedyret og elgen», og for

så vidt også kapittel 7 «sex, sprit og

storokse», var det i all hovudsak

lydopptakar som vart nytta, i alle fall

under dei fyrste fem intervjua som var

avtalt på førehand. Under intervjua –

både dei fyrste fem og alle dei seinare

intervjua, anten dei vart tatt opp eller

ikkje – sat eg alltid med notatblokka.

Ikkje fordi eg tvilte på teknologien eller

var redd eg skulle miste opptakaren før

eg var ferdig med feltarbeidet, men

fordi det hjelpte meg i å tenke. Det gav

plass til å skrive ned korte beinveges

refleksjonar som eg gjorde meg medan

informanten snakka, det kunne vere alt

frå teoretiske refleksjonar til meir

praktiske idear som dukka opp.

Samstundes gav det meg

moglegheit å skrive ned utsegner som

eg intuitivt meinte ville kunne ha større

verdi for meg enn andre ting av det dei

sa. I tillegg hjelpte det meg til å halde

styr på tema som eg ønskte å kome

attende til seinare i samtala. Tema som informanten kom innom, men som kanskje berre kom

som ei leddsetning eller stikkord til det informanten nett dreiv å fortalte, vart notert ned og

underskreka med tanke på å kome attende til det seinare.

I tillegg erfarte eg at desse notatane også var til stor hjelp då eg skreiv oppsummeringa

av dagen i feltdagboka. Kvar kveld gjorde eg ei oppsummering av dei intervjua og samtalane

eg hadde gjort i løpet av dagen. Like mykje som ei oppsummering fungerte denne øvinga også

som ei klargjering for det vidare feltarbeidet. Det hjelpte meg til å krystallisere dei tinga eg

ønskte å følgje opp seinare i feltarbeidet og førte meg djupare inn i saka som eg studerte.

Bilde over her syner ei av sidene i notatblokka, frå intervjuet med elgenka Ruth, her ser

me at Ruth seier at «elgjakta har teke over alt her». Medan Ruth held fram med å fortelje ser me

frå notatane mine at eg stussar på kva ho meiner med «alt», eg strekar under «alt» og legg til

kommentaren «kva då?». Dette for å kome attende til det seinare i intervjuet. Vidare ser me at

ho påstår at «alle jaktar», her har eg skrive inn kommentaren «menn» med ein tydeleg plan om

å kome attende også til det. Rett nok kjem ho sjølv inn på det seinare i intervjuet utan at eg

trong å spørje spesifikt om det, då ho startar med oppteljinga av alle mannfolka som jaktar. I

Notatblokka er eit nyttig hjelpemiddel under intervju

og samtalar med folk, det hjelper forskaren til å halde

styr på tankar og beinveges refleksjonar.

115

den samanheng legg ho også til at i tillegg til alle mannfolka finst det også fire kvinner i grenda

som jaktar. Frå notatblokka kan me også sjå at det var her ideen om å undersøkje om det finst

ei norm om at alle menn skal delta på jakta oppstår, då eg spør meg sjølv om det nettopp

kanskje finst ei «norm om at menn skal jakte her?»

I andre samanhengar, og særleg under dei meir konkrete gjennbesøka eg gjorde med

fleire av informantane mine, nytta eg berre notatblokka. Sidan eg då oftast var ute etter meir

konkrete opplysningar, opplysningar som eg berre ville sjekke ut, så fungerte notatblokka

godt nok til å notere ned dei svara informantane gav meg direkte i notatblokka utan å gå vegen

om lydopptakaren.

Under deltakinga på sjølve jakta saman med det lokale elgjaktlaget, kapittel 5 «kjøt,

kjensler og kameratskap», veksla eg aktivt mellom å bruke notatblokka og lydopptakaren om

ein annan. På sjølve koia kunne eg ta opp lange gruppesamtalar under frukosten eller om

kveldane når me sat å drøste framom varmen. Dette skapte fleire timar med lydopptak som

eg seinare delte opp og tok ut særskilde sekvensar av som eg tok med tilbake til sjølve

analysearbeidet. Samstundes brukte eg notatblokka og skreiv ned små sekvensar av det som

vart sagt, både om temaet dei snakka om og særskilde utsegner som kom opp. Desse notatane

var særleg nyttige for å leite fram att dei mest interessante sekvensane i desse timelange

lydopptaka i etterkant. I tillegg vart lydopptakaren nytta til å ta opp konkrete samtalar med

dei einskilde jegerane. Kvar gong det oppstod interessante diskusjonar, anten på koia eller i

slaktarhuset framom gardsplassen, prøvde eg å ta fram lydopptakaren så raskt råd var. Eg

plasserte den mest mogeleg sentralt mellom deltakarane i diskusjonen, og av og til vart eg

berre ståande med den i handa medan jegerane diskuterte. Eg var lenge usikker på om det å

brått vifte med lydopptakaren ville legge ein dempar på diskusjonsviljen, men det synte seg

at etter berre eit par gongar greidde jegerane lett å ignorere den.

Det vanskelegaste var likevel å gjere opptak medan eg gjekk saman med dei forskjellige

jegerane til og frå elgposten. Det var ei regntung veke og opptakaren var neppe solid nok til å

tåle røffe vêrforhold. Difor laut mykje av dei tinga me snakka om medan me gjekk, i stor grad

reproduserast i notatblokka etter mitt eige minne, anten på posten eller etter at me var tilbake

på koia. I tillegg vart også feltdagboka viktig under dette arbeidet. Eg ser at enkelte dagar

kunne ein dags oppsummering få eit omfang på over 10 handskrivne B5 sider, sjølv om det

dei fleste dagane ligg på mellom 3 og 5 sider.

etiske vurderingar og lagring av data

Min måte å arbeide på utfordrar dei «forskingsetiske normene» på fleire områder, og særleg

gjeld det omsynet til dei folka eg har snakka med. Ein ting er dei eg hadde gjort intervjuavtale

med på førehand, dei vart alle orientert om prosjektet og fekk all den naudsynte informasjonen

som trongst for å danne seg eit klårt bilete av kva forskinga går ut på samt kva følgjer det

måtte ha for den einskilde å delta i prosjektet. Dei vart orientert om at det var frivillig å delta

og at dei når som helst kunne trekke seg frå prosjektet og dei vart gitt god tid til å vurdere om

116

dei ville vere med på prosjektet eller ikkje. Men i tilfelle der eg har rekruttert informantar meir

på impuls, der ligg eg tettare opp til dei forskingsetiske grensene. For ofte har folk kome bort

til meg og starta snakke med meg uoppmoda, utan at eg har hatt oversikt over kva informasjon

dei hadde om sjølve ærendet mitt i grenda. I slike tilfelle kan det vere tvilsamt å nyttiggjere

seg av informasjonen eg får, for alle deltakarane i eit forskingsprosjekt bør informerast om

prosjektet og dei rettane dei har som informantar.

Eit døme på ein slik situasjon er kvinna i butikken, ho som leverte den eine forløysande

setning «Det er vel dei som høyrer til her det», då eg sat å grubla over kva eit bygdejaktlag var for

noko. Utan at eg hadde gitt ho informasjon om prosjektet mitt eller om min inngang til temaet

så starta ho uoppmoda å snakke til meg. Informasjonen ho gav meg var nyttig for arbeidet

mitt vidare, og sjølv om det i dette konkrete tilfellet var relativt harmlaus informasjon ho gav

meg illustrerer det like fullt kor delikate dei etiske grenseoppgangane kan vere i det praktiske

feltarbeidet.

Dama på butikken var ikkje aleine om å kome inn i prosjektet på denne måten. Eg

snakka med folk på bensinstasjonane, på kafeane og på butikkane. Eg møtte folk på

skytebanene og på dei plassane eg leigde meg rom og mange gav seg til å snakke med meg

om temaet utan at det på nokon måte var planlagt frå mi side.

Eg merka at ordet gjekk i grendene, dei aller fleste viste kven eg var før eg presenterte

meg. Grendefolket snakka seg imellom om «han forskaren» som var i grenda og som dreiv å

studerte elgjakt og «forholdet mellom bygda og elgjakta», som dei sa. Ordet gjekk framom

meg, og då dei møtte meg var fleire godt informert om kva eg dreiv på med. Men som sagt

det var ikkje eg som hadde informert dei og dermed hadde eg liten eller ingen kontroll på kva

informasjon dei eigentleg sat på om det arbeidet eg gjorde. Utfordringa for meg i slike høve

var fyrst og fremst å hugse på å informere dei om prosjektet og å spørje om lov til å bruke

informasjonen dei gav meg i analysane og arbeidet mitt. Vanlegvis greidde eg å smette inn

den informasjonen relativt tidleg i samtalane, medan eg andre gongar laut vente til sist i

samtala før eg slapp til å informere dei om prosjektet og om deira rettar i so måte.

Andre gongar fekk eg aldri gitt den informasjonen eg strengt tatt er forplikta til å gi

etter dei forskingsetiske retningslinene. Så spørsmålet er om desse dataa då kan nyttast?

Personleg valte eg i slike høve å ikkje bruke informasjonen som data, men snarare som spor

for å finne data om det spesifikke spørsmålet som eg grunna på. Dømet med kvinna som dreiv

butikken syner også korleis eg har nytta slike kjelder, det ho sa der sette meg på sporet om

korleis eg skulle nærme meg spørsmålet om bygdejaktlaget.

Nøyaktig kor mykje data eg har fått frå informantane som har vore rekruttert på denne

måten er vanskeleg å seie, sjølv om det berre er nokre få gongar eg direkte har nytta sitat og

informasjon dei har gitt meg har det like fullt vore med på å danne det heilskaplege bilete av

saka som eg til slutt set att med. Og slik sett har informasjonen vore nytta som data, uavhengig

av om det kjem fram i tekstane eller ikkje.

Ein annan ting som følgjer i kjølvatnet av den måten eg arbeida på, er den relativt store

opninga dette gir for sjølvrekruttering. Det er mogeleg å tenkje seg, ja det skjedde då fleire

gongar også, at folk kom bort til meg og sa at dei gjerne ville snakke med meg. Dei hadde

117

høyrt at eg var i bygda og at eg dreiv å snakka med folk om «elgjakt og slikt». Det kunne vere

andre eg hadde intervjua som hadde snakka med vedkomande og meinte at dei burde ta

kontakt med meg, eller vedkomande kunne ha tenkt det ut sjølv. I slike situasjonar prøvde eg

etter beste evne å finne ut om vedkomande hadde ein særskild agenda for å snakke med meg

– ein slags politisk eller kanskje ein kan seie «bygdepolitisk» agenda – der dei ønskja å forfekte

eit spesielt syn for å snakke fram eigne interesser i den bygdepolitiske diskursen. Det er ei

vanskeleg øving, men eg meiner eg har greidd å synleggjere dei ulike informantane sin

posisjon i den bygdepolitiske debatten så godt det let seg gjere.

Eg har gjennom heile datainnsamlinga lova informantane mine anonymitet35. Årsaka

til det ligg ikkje berre i at eg i utgangspunktet trudde eg ville kome inn på fleire og hardare

personkonfliktar enn kva eg faktisk gjorde, like mykje ligg det i at det ikkje er noko poeng i å

identifisere personane for å gripe det vitskaplege poenget med dette arbeidet. Samstundes

tilseier alle mine tidlegare røynsler at lovnaden om anonymisering gjer intervjusituasjonen

meir tillitsfull enn om den ikkje vert gitt. Og eg fekk fleire personlege forteljingar som ikkje

eignar seg spreidd ut i det offentlege. Berre eit fåtal av desse forteljingane har vore relevante

for det eg har studert, men ofte er det noko som ligg til djupintervjuet sin natur at ein lett vert

personleg. Då skal det vere ei klar tryggheit for informantane å vite at det dei fortel meg ikkje

skal kunne sporast attende til den som seier det. Derfor er alle namna nytta i desse tekstane

fiktive, sameleis er stadnamn og namna på grendene også tekne ut av datamaterielet.

Me har vorte opplærde til at samfunnsforskarar som gjer denne typen studiar gjerne

skal love anonymitet til sine informantar. Og som nemnt finst det mange gode grunnar for det.

Likevel ligg det også nokre interessante forskingsetiske dilemma her. For sjølv om det ikkje er

eit metodeteknisk krav at ei «replika-studie» treng gjennomførast med nøyaktig dei same

informantane, kan det like fullt vere viktig å legge til rette for at ein i alle fall kan verifisere at

studien faktisk har blitt gjennomført. Sett i lys av alle oppslaga om forskingsjuks som har kome

til overflata i det siste kan det vere gode grunnar til å sjå forskarane litt nærare etter i saumane.

Eg har sjølv leita etter måtar å oppfylle dette på, som eg også ser som eit idealkrav til god

forskingsetikk, og undersøkt med Norsk samfunnsvitskaplege datateneste (NSD) om korleis

ein skal kunne gjere ein eventuell kommisjon, eller andre, i stand til å undersøke at studien

faktisk er blitt gjennomført. NSD svarar at dei vil lagre sjølve datamaterialet elektronisk slik at

det er tilgjengeleg for andre forskarar som ønskjer å vurdere kvaliteten på dataa og jamføre

dei med analysane forskarane har gjort. Vidare refererte NSD til Den nasjonale

forskningsetiske komité for samfunnsvitenskap og humaniora (NESH) og presiserte at;

«..personidentifiserbare opplysninger (som personlister, intervjumateriale og feltnotater som ikke lar seg

anonymisere) skal oppbevares forsvarlig i en tidsbegrenset periode, og slettes så snart de har tjent sitt

opprinnelige formål». NESH på sin side hevdar at NSD si vurdering her er korrekt utifrå dei

35 Anonymisering inneberer meir enn einast at namn og andre personeintydige kjenneteikn er fjerna, ein

lyt også fjerne andre kjenneteikn som indirekte kan føre til at informantane vert identifisert.

118

vurderingane dei forskingsetiske komiteane har gjort, og rår forskarane til å sjølv oppbevare

ei liste med namn på dei ein har intervjua i samband med arbeidet. Lista må då oppbevarast

separat frå det anonymiserte datamaterialet og ikkje-elektronisk.

I mitt tilfelle er no alle lydopptak, e-postar, SMS’ar og andre ikkje anonymiserbare spor

sletta. Dei skrivne tekstane, i form av transkriberte delar frå intervjua og feltdagboksnotatar,

er anonymisert. Namn, telefonnummer og vegskildringar er svarta ut og enkelte stadar

erstatta med alias, slik at andre ikkje skal kunne identifisere kven eg har intervjua eller i kva

for grender eg har vore og gjort feltarbeid. Vidare er alt materiale no skanna og vil, i samråd

med NSD, bli sendt elektronisk til dei for oppbevaring der etter at dette arbeidet er godkjent.

Vidare har eg ei liste med namn over alle informantane eg hadde intervjuavtalar med. Lista er

forsvarleg lagra – separat frå det no elektroniske datamaterialet – ved Norsk senter for

bygdeforskning. Denne lista vil ligge føre til avhandlinga er godkjent og disputasen vel

gjennomført.

Datamaterialet mitt vart samla i ei rekkje ulike format. Eg hadde timesvis med

lydopptak, fem fullskrivne feltdagbøker og fleire meir eller mindre tettpakka notatbøker.

Mykje av arbeidet i fyrstninga gjekk ut på å «pare» dei ulike datatypane til kvarandre slik at

lydopptaka, dagboksnotatane og dei sporadiske notatane mine vart knytt til dei rette

informantane og dei rette casane. Eg nytta mykje tid på å høyre igjennom lydopptaka, eg lytta

til dei kvar for seg og merka meg sekvensar som eg tenkte kunne nyttast. For kvart av

lydopptaka skreiv eg ned korte omtalar og stikkord for kva dei ulike sekvensane gjekk ut på.

Desse stikkorda fungerte i stor grad som ein slags lykel inn til datamaterialet, ein lykel som eg

hadde stor nytte av kvar gong eg laut vende tilbake til lydopptaka for å leite etter meininga

med dei ulike utsegnene.

Sidan sjølve lydopptaka ikkje er anonymiserbare vart det for meg viktig å slette alle

opptaka etter at dei ulike tekstane var ferdigskrivne. Dermed set eg no att med delvis

transkriberte intervju pluss ei rekkje koder og stikkord om kva tema informantane elles var

innom. I tillegg har eg feltdagbøkene og alle notatblokkene. Dette er nok tilsynelatande rotete

data for alle andre enn meg sjølv. Særleg notatbøkene er ei underleg blanding av stikkord og

refleksjonar gjort under intervju, ei rekkje lause tankar som berre måtte skrivast ned i løpet av

feltarbeidet. Ein og annan handlelapp og nokre lause telefonnummer her og der. I tillegg er

det her dei aller fleste observasjonane er nedteikna pluss korte samtalar med fok eg har treft.

Likevel, altså trass det tilsynelatande rotet, har desse vore nokre av mine viktigaste kjelder til

informasjon når det gjeld innskrivinga av meg sjølv og mine eigne umiddelbare tankar under

feltarbeidet. Som nemnt er eg av den oppfatning at mykje av retninga eit forskingsarbeid tek

stammar frå desse bråe vala ein gjer, anten det er under intervjuet eller når ein berre observerer

det som skjer.

bokeleg lærdom og tilhøvet mellom teori og praksis

Det var dette det enda opp i, ønskje mitt om å «arbeide litt slik som antropologane gjer». Eg enda

opp med å snakke med folk, og eg oppdaga at like mykje som at folk er ulike vert også dei

119

sosiale relasjonane mellom folk ulike. Me møtes, utvekslar nokre famlande ord og fraser – seier

nei takk til kaker og ja takk til kaffi. Kvar kjem du frå?, spør dei og du svarar. Det vert utveksla

nokre ord om vêret og om køyreforholda før me omsider er klar for å kome til saka. Og det er

i desse samtalane – samtalane om saka – at dataa vert skapt. Det er desse samtalane i

kombinasjon med alt eg ser og høyrer som vert grunnlaget for den forståinga eg sjølv får av

saka og for analysane eg gjer.

Eg snakka med ein kompis av meg om måten eg arbeida på, og særleg om

arbeidsmåten min i samband med essayet «sex, sprit og storokse» (Kap. 7). Kompisen min, ein

tidlegare journalist som no arbeidar på Høgskulen i Volda meinte det likna mykje på slik

journalistar plar arbeide, og truleg har han mykje rett i det. Journalistikken og sosiologien har

likevel lenge hatt ein noko tvilsam relasjon. Chicago skulen, og særleg Robert Park, låg tett

opptil journalistikken både i metodikken og skrivestilen. I følgje Rolf Lindner (1996) vart både

Parker og fleire andre Chicago-skule-forskarar også kritisert for det, samstundes kan nett det

vere noko av suksessen til Chicago skulen og forskarane der. Den Amerikanske sosiologen

Jack D. Douglas (1976) er enno meir eksplisitt når han argumenterer for ein meir

undersøkande, rufsete og utfordrande forskingsstil etter modell av nettopp den undersøkande

journalistikken. Og eg vil tru det er grunn for å hevde at samfunnsforskarar, særleg når ein

arbeidar kvalitativt, kan ha mykje å lære av slik journalistane arbeidar. Me snakkar trass alt

om ei gruppe fagfolk som i løpet av si karriere gjerne gjer fleire tusen intervju, og truleg ligg

dei fleste journalistar langt over det nokon sosiolog nokon gong kjem i nærleiken av når det

gjeld talet på intervju. Sjølv hugsar eg at då eg skreiv mitt essay til det obligatoriske

doktorgradskurset i vitskapleg metode, rekna eg ut kor mange intervju eg sjølv hadde gjort i

løpet av mine fyrste 10 år i oppdragsforskinga. Då fant eg at medrekna dei 151 intervjua eg

gjorde i samband med hovudfagsarbeidet36 mitt så hadde eg gjennomført nær 400 kvalitative

intervju så langt i mi karriere. Eg vil tru dette er eit relativt høgt tal samanlikna med mange av

mine fagfeller og kanskje er også det noko av årsaka til at eg etter kvart våga å prøve meg på

ei meir journalistisk metode.

Den journalistiske tilnærminga er intuitiv, kjapp og aktiv. Journalisten er ikkje redd for

å spørje, verken om det som kan framstå som dumt eller mesta naivt og heller ikkje for å stille

same spørsmålet fleire gongar. Utstyrt med notisblokk og av og til også ein lydopptakar gjer

journalisten kjappe og konkrete intervju. Ho leitar etter kjernen i saka og går raskt inn på

temaet. Ho brukar kontaktnettet sitt og er, i følgje Susan A. Ostrander (1993), ikkje redd for å

nytte seg av tilfeldige møter med folk som kan ha verdiful informasjon om saka ho

undersøkjer, og ho improviserer. Den journalistiske informasjonsinnhentinga er heilt på linje

med det som Manuel Castells (1996) hevdar karakteriserer vårt samtidige samfunn der

36 Dei 151 intervjua i samband med hovudfagsarbeidet (Flø 1998) var alle delte intervju der om lag

halvdelen av intervjuet utgjorde eit strukturert intervju medan andre halvdel var eit kvalitativt intervju som i

kvart tilfelle varte minst ein halv time. Intervjua vart gjort saman med min med student Hilde Bjørkhaug

(Bjørkhaug og Flø 1998)

120

informasjonen flyt fritt og raskt gjennom den virtuelle rykteflommen. Eg vil tru at den

journalistiske metodikken kan vere fruktbar for den som ønskjer å få tak i den umiddelbare

empirien som ligg der og som ikkje alltid er like lett å fange om ein tviheld på den luksusen

det er å alltid skulle vere godt førebudd og vente på at folk aktivt skal sette av tid til å snakke

med ein vilkårleg forskar. Samstundes er den fleksibel, den gir rom for raske skift og er var for

opningar inn mot tema forskaren i utgangspunktet ikkje viste om.

Kanskje er den journalistiske metoden det næraste ein oppdragsforskar kan kome det

å arbeide «litt slik antropologisk». Knappe tidsrammer, fleire parallelle prosjekt og

oppdragsgivarar som krev jamleg merksemd, gjer det vanskeleg å kombinere årelange

feltstudiar blant «the native» med det kvardagslege arbeidet som følgjer med ein fast jobb i eit

oppdragsforskeri. Likevel er det antropologien eller snarare etnografien og den Chicago-skule

inspirerte sosiologien, som har vore min største inspirasjon i dette arbeidet. Det er det som har

motivert meg til å dele opp feltarbeidet i fleire etappar og til å vende attende til informantane

mine for å undersøkje nærare oppdagingar eg har gjort meg undervegs.

etnografi og chicagoinspirasjon

Antropologisk feltarbeid har ofte vorte kalla etnografi. Direkte omsett tyder det rett og slett å

skrive om folk og opphavleg var då også etnografi «folkeforsking» i tydinga forsking på ulike

folkeslag. Forløparane her var misjonærane og oppdagarane og forteljingane dei bar med seg

heimatt frå sine reiser i framande kulturar (Eriksen 1998). Etter kvart fekk desse

observasjonane ei meir systematisk form, då antropologar og etnologar starta kartlegging av

ulike folkeslag sine særeigenskapar37.

Der dei fyrste antropologane og etnologane orienterte seg mot framande kulturar, og

dermed også reflekterte mykje kring språk, slektskap og religion, gjekk chicagoskulens

disiplar frå 1920-talet i større grad inn i eigen kultur og reflekterte meir om formell

metodeutvikling. På mange måtar kan ein kanskje sei at mykje av grunnlaget for korleis ein

gjer slike studiar i dag vart lagt av dette særs velorganiserte og kreative forskingsmiljøet ved

sosiologisk institutt på Chicago universitetet. Det var bylivets mange aspekt, og særleg byens

sokalla overgangssoner, som opptok Chicago-sosiologane. Her studerte dei arbeidslause,

heimlause, alkoholikarar, gjengungdomar og andre i utkanten av det aksepterte sosiale livet,

og sjølv om dei nyttiggjorde seg av fleire ulike metodar og gjerne også i kombinasjon med

kvarandre var kanskje deltakande observasjon å rekne som ein av deira hovudmetodar. Då

William Foote Whyte publiserte sin Street Corner Society i 1943, publiserte han også det som,

i det minste for sosiologar, har vorte ståande som ein idealmodell for korleis eit feltarbeid skal

gjerast. Whyte levde saman med ungdomsgjengen han studerte. Han flytta formeleg inn i eit

av Bostons italienske slumstrok og måten han presenterte sine data på – ut ifrå eit perspektiv

37 Det høyrer med til historia her at i sin mest ekstreme form hadde denne tidlege forskinga eit

kolonialistisk og til dels også rasistisk islett, utan at me skal gå djupare inn i det her.

121

som inkluderte hans eigen relasjon til ungdomane – gjorde feltarbeidet hans til noko heilt nytt

i sosiologien so vel som i antropologien.

Det som kanskje har inspirert meg mest – reint personleg – med fleire av studiane frå

Chicagoskulen, er den merksemda og respekten forskarane synte for dei ein forska på. Tidleg

i arbeidet med dette prosjektet las eg fleire av dei klassiske arbeida frå forskarar som sorterte

under nettopp Chicagoskulen, eg las i sofaen og i senga og på kafear og på flyplassar. Og

meiner at ein fellesnemnar for alle er ikkje berre at dei skriv lett og godt, men dei tek lesaren

med inn i deltakarane sine eigne forståingar og freista å formidle korleis det inngår i den

samhandlinga dei er involvert i. For i likskap med Chicago-forskarane har eg òg vore

interessert i kollektiv handling og eg har alltid hatt tru på å vere empirinær.

etnografien og om å kome bakom dei rutineprega handlingane

1960- og 70-talet kan seiast å ha vore sjølve storheitstida til, symbolsk interaksjonisme,

grounded theory og etnometodologien. Norman K. Denzin og Yvonna S. Lincoln (1998) kallar

denne perioden for den modernistiske fasa, sidan den var prega av sosialrealisme, naturalisme

og det å skildre særskilde delar av livet. Å setje seg sjølv i den andre sin stad vart meir som ei

læresetning i denne perioden, ei læresetning som stamma frå sosialpsykologien og Georg

Herbert Mead og som handlar om å søke å gripe ståstaden den ein forskar på ser verda ifrå.

Det inneberer med andre ord at forskaren opparbeider seg ei årvakenheit og ei interesse for å

sjå ting frå den andre sin ståstad. Dermed vart også det å studere menneskjer og fenomen i dei

situasjonane dei inngår i ein logisk følgje av den symbolske interaksjonismen.

Der symbolsk interaksjonisme og grounded theory - som begge delvis har vokse ut av

Chicago skulen - sluttar seg til Meads identifiseringsperspektiv, er etnometodologien meir

opptatt av kva folk gjer. Der symbolsk interaksjonisme gjerne studerer ytringar som ei

spegling av informantens perspektiv ser det ut som at etnometodologien i større grad freistar

å finne ut kva ytringane gjer. Etnometodologane er med andre ord meir opptekne av kva

innverknad ytringa har på samhandlinga mellom folk enn av kva den representerer for den

som ytrar seg. Sentralt for etnometodologane står spørsmålet om korleis kvardagskunnskapen

oppstår og tek form og korleis folk sin kvardagsverden vert styrt av ureflekterte

bakgrunnsforventingar og implisitte reglar. Det handlar altså om å trenge bak den

kunnskapen som vert tatt for gitt og å finne ut kva reglar som ligg til grunn for våre

kvardagslege og mesta rutineprega handlingar. Typisk er det gjerne fyrst når det kjem eit skift

eller eit brot i samhandlinga at slike reglar vert synlege for oss. Derfor ville eg studere jaktlaget

og samspelet mellom jegerane og bygda (Kap. 5 «kjøt, kjensle og kameratskap») i nettopp

denne brytningsperioden då så stor merksemd vart retta mot utleige av jakta som næringsvei

for grunneigarar kring om i elgbygdene. Det var derfor det var så interessant for meg å få

gjennomført studien av jaktfeltet der grunneigarane ville selje jakta til eit utanbygds jaktlag

(Kap. 6 «bygdedyret og elgen»). Det ville resultere i eit brot med den fleirårige tradisjonen der

jakta i det aktuelle feltet vart utøvd av dei lokale jegerane, og dermed kunne det avdekke dei

mesta skjulte reglane for samhandlinga kring elgjakta i grenda. Sameleis er det brotet på

folkeskikken og dei stadeigne måtane å oppføre seg på, som opprørar den lokale skogeigaren

122

i møtet med dei fire tyske jaktkompisane (Kap. 7 «sex, sprit og storokse) og som også gjer den

østerdalske elgjaktetos synleg.

postmodernismen og refleksiv konstruktivisme

Både Grounded Theory og symbolsk interaksjonisme kan seiast å vere prega av ein slags

mjukvariant av positivisme i og med at begge retningane i stor grad rettar merksemda mot

røyndomen (Jmf. Schwandt 1998). Sameleis hevdar Pierre Bourdieu og Loïc Wacquant (1993)

at det same for så vidt også gjeld for etnometodologien. Men symbolsk interaksjonisme har

også ei refleksiv retning som står i kontrast til dei meir positivistiske retningane i det dei

vektlegg at folk går inn i aktiv sjølvreflekterande åtferd. Folk møter ei verd som dei må fortolke

snarare enn einast eit sett av åtferdsmessige stimuli som dei er tvinga til å respondere på (Jmf.

Blumer 1969). Frå kulturstudiane, eller cultural studies som er merkelappen på retninga som

vaks fram frå den britiske Birminghamskulen på 1970 talet, kjem også ei større vektlegging av

korleis samhandlande individ knyt sine røynsler saman med dei kulturelle framstillingane av

den røyndomen dei erfarer. Her ser ein at både forskaren og den utforska sine handlingar og

språk må lesast ut frå ein samanheng som inkluderer kjønn, eksistensialitet, biografi og klasse.

I mitt tilfelle er truleg også ruralitet ein relevant samanheng. Her ilegg dei lokale jegerane eit

mangfaldig sett av eigenskapar, dugleikar og dygder til det å vere ein lokal jeger og dermed

også til definisjonen av bygdejaktlaget som noko anna enn dei andre jaktlaga (Jmf. Kap. 5 «kjøt,

kjensler og kameratskap»).

ein variant av eit antropologisk feltarbeid

I utgangspunktet treng det ikkje vere store skilnaden mellom eit antropologisk og eit

sosiologisk feltarbeid. Ofte kan ein høyre at skilnaden mellom antropologien og sosiologien

går på nærleiken til den kulturen ein studerer, der antropologen studerer fjerntliggande

stammesamfunn studerer sosiologen gjerne heimlege kulturar i eige land. Men etter mitt syn

er dette eit missvisande skilje. Mykje av dei beste antropologiske arbeida eg har lese er gjort

av norske antropologar som nettopp studerer norske lokalsamfunn. For sjølv om ein studerer

kulturar eller subkulturar i det norske samfunnet betyr ikkje det at ein nødvendigvis endar i

«heimeblind» fella. Rett nok påpeikar Mariann Gullestad (1984) at ein sjeldan oppnår same

grad av holistisk perspektiv når ein studerer lokalsamfunn i Noreg som når ein studerer

landsbyar eller stammesamfunn andre stadar. Og kanskje er det eit avgjerande skilje for kor

nært ein kjem folk sin heimesfære når ein studerer heimlege kulturar kontra når ein studerer

til dømes inuittar i Arktis. Kanskje er det slik at kontakta med den ein forskar på fort vert

avgrensa til det konkrete forskingstemaet og at ein då sjeldan opplever den sterke kulturelle

annleisheita som katalyserar observasjon og analyse ved det eksotiske feltarbeidet, men eg er

usamd i at ein dermed også manglar den naudsynte avstanden mellom den ein forskar på og

seg sjølv. Uansett lyt forskaren, om han er innfødt eller ikkje, innta ein bestemt ståstad i høve

til dei folka og kulturane han studerer. For det er som Gullestad (1996) seier at oppgåva er å

gjere greie for denne ståstaden så godt råd er. Gullestad sin poengtering av tydeleggjering av

eigen ståstad kan tilsvare Bourdieus poengtering av behovet for ei deltakande objektiviering

123

der forskaren også gjer seg sjølv til gjenstand for ei sosioanalyse (Bourdieu & Wacquant 1993:

s55). Nett derfor har eg også prøvd å skrive inn meg sjølv i dette arbeidet. Eg har etter beste

evne freista å skrive inn min eigen sosiale involvering i forskingstemaet, i jakta og i ruraliteten

og dei sosiale relasjonane mellom meg og dei eg har forska på.

den sosiale dynamikken i feltarbeidet

Forsking, og særleg den intervju- og observasjonsbaserte kvalitative forskingsmetoda, er ein

sosial prosess. Det involverer sosial kontakt mellom forskar og den utforska, og berre det at

forskaren er tilstade vil kunne påverke situasjonen og skape hendingar som elles ikkje ville

skjedd. Det er ikkje berre ord og nøytrale formuleringar uttrykt som spørsmål på eit kvitt papir

som er verktyet i det personlege intervjuet, derimot er det forskaren som eit komplett

menneskje i møtet med den utforska. Det er kroppsspråk og personleg kjemi og det er evne til

å lytte og å respondere på det den utforska fortel. Det er alder og klednadens klasseindikasjon

i kombinasjon med ordbruk og dialekt, det er evna til å respondere på kjønna og stadeigen

feltkoder som alt på kvar sin måte pregar relasjonen mellom den intervjua og intervjuaren.

Det meste av dette skjer på eit umedvite plan, men forskaren bør likevel freiste å

identifisere korleis hans eller hennar eigen karakter og veremåte pregar intervjuet eller

samspelet mellom forskaren og den utforska.

Det er liten tvil om at min eigen rurale bakgrunn og mine erfaringar frå alle dei ulike

situasjonane eg har vore i gjennom alle dei åra eg har forska på bygdefolk og det rurale har

spela inn og prega relasjonen mellom meg og dei eg har forska på. Berre det å kunne snakke

litt bil eller traktor med mine informantar har fleire gongar synt seg å vere viktig. Ikkje slik at

eg trur det hadde redusert kvaliteten på dataa om eg ikkje hadde vist skilnaden på ein

stempelring og ein simring. Og ikkje trur eg akkurat det er så viktig å vite skilnaden heller,

men snarare trur eg det viktigaste er å evne å vise interesse for slike eller liknande skilnadar

om informanten skulle, av ein eller annan grunn, kome til å snakke om det. Det handlar om å

vere ærleg interessert i dei tinga informantane er interessert i og kanskje skulle kome til å

snakke om, sjølv om det ikkje akkurat er direkte knytt til det som kan seiast å ha sosiologisk

interesse.

Av og til kan ein også kome i situasjonar der det kan vere nyttig å faktisk inneha nokre

ferdigheiter – eller skils som ungdomen seier – som syner seg å vere relevant for den verden

informantane opererer innanfor. Eit døme på det frå mitt eige feltarbeid her var då jaktlaget

skulle skjere ned den fyrste av skrottane. Altså skrotten av elgkalven som ungguten Peder

skaut alt fyrste dagen38. Sjølv om fleire av jegerane på jaktlaget var flinke slaktarar, var dei

likevel berre passe kompetente som kjøtskjerarar. Og under diskusjonen om korleis dei skulle

38 Jmf. kap 5 «kjøt, kjensler og kameratskap».

124

stykke opp dyret kjende eg at eg – som tidlegare kjøtskjerar og pølsemakarlærling – kanskje

burde kome med nokre råd. Basert på råda eg gav spurte dei meg også om kvar eg hadde

desse råda frå. Kanskje tykte dei det var litt løye at ein akademikarjypling frå ytre søre

Sunnmøre skulle ha greie på slikt, så eg måtte innrømme at eg hadde arbeida nokre år hjå ein

slaktar heime. Det skjedde eit underleg skift i måten jaktlaget relaterte seg til meg etter den

hendinga, kanskje kompenserte denne ferdigheita litt for at eg mangla rifle39. For etter dette

vart dei mindre forklarande i måten dei snakka til meg på, dei tok meir forgitt at eg faktisk

kunne noko – ikkje berre om kjøtskjering, men kanskje også om jakt – og dei gjekk meir rett på

sak og eg fekk også eit inntrykk av at dei endatill starta snakke fortare til meg.

Uansett er det interessant å erfare at ofte når ein er på feltarbeid og skal intervjue folk

om det dei arbeidar med anten det er i fritida eller i arbeidslivet, så kan det synast som

informanten har eit behov for å plassere forskaren i relasjon til temaet. Derfor er det slett ikkje

uvanleg at det også er ein liten bolk der den intervjua også intervjuar intervjuaren – altså at

forskaren vert intervjua. Det handlar ikkje berre om kvar ein kjem ifrå i tydinga geografisk,

men like mykje handlar det om kvar ein kjem ifrå meir sosialt og kulturelt. Det kan synast som

den intervjua ønskjer å nærast kvalitetssikre forskaren og finne ut om han eller ho faktisk er i

stand til å handtere den informasjonen ein får på ein måte som ivaretek informanten sine

interesser.

På mange måtar kan dette likne på tilfellet i den innleiande forteljinga mi, altså

forteljinga frå Flø der «Raffen», og kanskje også andre, tillegg meg ein posisjon som dei ikkje

berre trur eg har, men også endatil meiner eg bør ha. Når informanten lærer å kjenne forskaren,

eller når dei meiner å kjenne forskaren, let dei lettare ut meiningar som dei kanskje hadde

stengt inne om dei ikkje opplevde å kunne stole på forskaren. På den andre sida kan nett slike

relasjonar også føre til at informanten held tilbake informasjon. Altså at dei på grunn av sin

kjennskap til deg som forskar meiner å vite kvar du står i ei sak.

Den kjennskapen kan vere forankra i noko så basalt som kjønn. Altså at forskarens

kjønn kan medføre at informanten let vere å gi deg informasjon som kan skape grunnlag for

ein annan konklusjon enn ein kan trekke om ein fekk den informasjonen.

Lat oss ta eit banalt døme på korleis slike ting typisk kan slå ut. Olve Krange (2004),

har studert bygdemenn i mykje av det same området som der eg har gjort mine studiar. Han

har studert bygdemenn som mykje godt liknar på dei same informantane som eg har i mitt

materiale. Krange fortel om korleis hans uformelle og noko rufsete personlege stil var med på

å «myke» opp relasjonen mellom forskar og utforska. Flanellsskjorte og snusleppe plasserte

forskaren inn i den rurale konteksten og gjorde akademikaren til likeman med

skogsarbeidaren. Dette meiner Krange var eit viktig verktøy for å nå tak i dei data han fekk.

Kanskje har han rett i det, personleg må eg innrømme at eg og har tenkt litt av den

same tanken. Rett nok er det ikkje så mykje klednaden og tobakksbruken nødvendigvis, men

39 Jmf. diskusjonen om at eg valte å ikkje bere rifle under deltakinga på jakta.

125

kanskje vel så mykje sjargongen og språkbruken når ein snakkar med folk. Men poenget er at

dataa Krange fekk var likevel kjønna. Han var og er mann og han kledde seg opp – eventuelt

ned – i ein maskulin rural klednad og inntok ein rufsete stil heilt i tråd med hans eigne føreåt

inntatte idear om korleis menn på staden opptrer. Dermed fekk han også maskulint koda data.

Går me til ei anna avhandling, Linda Marie Bye (2010) sin «Bygdas unge menn», kan me lese

om mykje godt den same filosofien i tilnærminga til sine informantar. Ho gjorde medvitne val

om å kle seg i praktiske og friluftsprega kle som ullgenser og fjellreven brok. Ho hadde

praktiske «markasko» og valte å møte informantane med lite eller ingen sminke. Ho gjorde

med andre ord mykje godt det same som Krange og for så vidt også eg sjølv gjorde, ho kledde

seg etter sine eigne forståingar om den rurale klednaden, likevel fekk ho tak i ein type

informasjon som neppe korkje eg eller Krange fekk. Bye fortel om eit møte med ein av sine

informantar, møtet var heime i stova til informanten og på veggen hekk det fleire broderi.

Kanskje kom det som eit forsøk på å mjuke opp situasjonen litt eller kanskje kom det som eit

direkte resultat av at Bye rett og slett var interessert; men ho spurte informanten om kven som

hadde brodert. Informanten svara gledeleg at det var det han sjølv som hadde gjort.

Samstundes understreka han at ingen av kompisane kjente til hans interesse for brodering. For

Bye var dette sjølvsagt som gull å rekne, sidan ho nett studerte unge bygdemenn sin utforming

av maskulinitet.

Denne og anna informasjon som Bye fekk under sitt feltarbeid, fekk ho truleg gjennom

eigenskapen av å vere kvinne. Medan eg og Krange har fått vår informasjon gjennom

eigenskapen av å vere menn. Rett nok trur eg ikkje korkje Krange, Bye eller mine eigne funn

skil seg så vesentleg frå kvarandre, men det er nok rimeleg å anta at ein del av dei skilja som

likevel finst der skriv seg frå den kjønna situasjonen.

Eit anna interessant skilje mellom det å vere mannleg eller kvinneleg forskar handlar

om kva forskaren evner å observere og korleis ein opplever situasjonar som ein kjem opp i på

feltarbeid. Både observasjonane ein gjer og opplevingane ein har i situasjonen, er med på å

prege korleis dataa vert analysert og handsama. I artikkelen «Feltarbeidets kjønnede farer»

(Bye 2005, 2010) fortel Bye om eit møte med ein av sine informantar. Det var ein mørk og kald

vinterkveld og ho var bedt om å møte opp på verkstaden som mannen dreiv. Verkstaden låg

for seg sjølv langs ein stille sideveg og då mannen som ho hadde intervjuavtale med viste seg

å vere aleine på verkstaden den kvelden opplevde Bye, naturleg nok, situasjonen som

potensielt trugande. Den typiske verkstaddekorasjonen med «kallenderpiker» og alt som

høyrer til – og som i ein anna situasjon kanskje einast hadde vore som ein karikatur å rekne –

vart no med på å prege både intervjuet og analysen på ein heilt særskild måte.

Eg må innrømme at eg nok kan ha oversett ein del av desse artefaktane, eller kva ein

skal kalle det, under mitt eige feltarbeid. Og som mann er det nok andre ting enn

kallenderpiker som hadde fanga mi interesse. Ja det er ikkje det at eg ikkje kan seie å ha ei viss

interesse for kallenderpiker, men snarare at eg nok ikkje har registrert dei på same måte som

Bye gjorde, rett og slett fordi det kanskje har gjort eit anna type inntrykk på meg som mann,

enn kva det nok gjorde på Bye som kvinne.

126

Alt i alt er det ei rekkje faktorar som påverkar den sosiale situasjonen som eit kvalitativt

intervju og deltakande observasjonen er. Det påverkar både forskaren og den utforska på ulikt

vis og set sitt preg på dataa, anten ein vil eller ikkje. Å vende blikket mot eigen «situering»

som mellom anna kjønn, kjensle og klasse er viktig for å vurdere dataa sin kvalitet. Å utvikle

ein kameratsleg tone i møtet mellom forskar og utforska kan lett føre til at ein utviklar ei

blindheit for kva som vert fortalt eventuelt kva som ikkje vert fortalt (Bye 2005). At begge

partane i forskingsrelasjonen er menn kan føre til at ein lever opp til ein type nærleik som er

forventa av menn.

Personleg trur eg like fullt det beste ein kan gjere er å vere mest mogeleg seg sjølv, eg

trur ikkje det er noko stort poeng å kle seg verken opp eller ned. Eg trur informantane fyrst og

fremst responderer på veremåten åt forskaren og forskaren sine evner til å syne interesse for

det informanten fortel. Samstundes kan ein gjere eit poeng utav situasjonar der ein opplever

at det sosiale mellom forskar og utforska har spelt ei rolle. Elles kan det nok òg vere tilfelle der

ein ikkje har evna å registrere at det sosiale har innverka på dataa ein set att med. I så fall er

det viktig at forskaren skriv nok om seg sjølv og sin måte å arbeide på i artiklar og rapportar

slik at lesaren og andre kan vurdere i kva grad eigenskapar ved forskaren kan ha påverka

resultata av forskinga. Og nett det har eg etter beste evne prøvd å gjere i dette arbeidet. Både

her i metodekapittelet, men også i dei empiriske tekstane. Noko av grunnlaget for både

skrivestilen min og den måten eg presenterer arbeidet på kviler nett på filosofien om å skildre

situasjonen på ein mest mogeleg tru måte.

Dei åtte dagane saman med elgjaktlaget opplevde eg også ein anna ting som eg ikkje

har opplevd like tydeleg under dei meir intervjubaserte feltarbeida mine. For her skjedde det

fleire gongar at eg høyrde eller observerte noko som utløyste beinveges teoretiske refleksjonar

hjå meg som forskar. I motsetnad til det meir intervjubaserte feltarbeida, der ein gjerne har ein

klårare plan for kva tema ein skal innom i løpet av intervjuet, prega desse refleksjonane

retninga på feltarbeidet mitt. Ofte vart desse refleksjonane og ideane som eg fekk der og då

styrande for korleis eg følgde opp spor og hint som dei eg forska på la ut. I alle dei empiriske

essaya mine (Kap. 5, 6 og 7) – og kanskje mest i kapittel 5 – har eg prøvd å skrive inn dei

situasjonane der dette har skjedd. Eg er heilt overtydd om at eit kvalitativt feltarbeid er prega

av kva forskaren har lest av teoretiske og for så vidt også empiriske arbeid tidlegare, det

forskaren observerer vert kontinuerlig heldt opp mot den forkunnskapen forskaren har om

det ein studerer. Eg tenkjer det somtid kan vere nyttig å skrive inn desse refleksjonane og dei

sosiale situasjonane ein opplever i framskrivinga av det empiriske materialet og at det ikkje

alltid er tilstrekkeleg med eit separat metodekapittel, eller eit kort og kompakt metodeavsnitt

i ein artikkel, for å teikne eit korrekt bilete av relasjonen mellom forskaren og den utforska.

127

kvalitetssikring av eit kvalitativt materiale

Kvalitativ forsking kan ikkje vurderast ut frå same krav som kvantitativ forsking. Til det er

dataa forskinga produserer for forskjellig. Det er ikkje utbreiinga av fenomena som er

hovudinteressa for den kvalitative forskaren, men snarare fenomenet sitt innhald og tyding.

Dermed lyt ein også nytte andre kriterier for å vurdere forskinga sin kvalitet.

Den kvantitative forskinga vert vurdert utifrå validitet, reliabilitet og objektivitet (Denzin

& Lincoln 1998:186). Kort sagt kan ein seie at validitet kan delas i to kategoriar – intern og

ekstern validitet. Intern validitet handlar om i kva grad forskaren sine funn verkeleg kartlegg

det fenomenet ein søkjer å utforske, medan ekstern validitet gjeld i kva grad funna kan

generaliserast til andre samanhengar som liknar på den samanhengen den gjennomførte

studien er føretatt innanfor. Sameleis kan ein seie at reliabilitet gjeld i kva grad forskaren sine

funn kan repliserast eller reproduserast av ein annan forskar, medan objektivitet gjeld om

funna er fri for førehandsmeining eller ikkje.

Ei rekkje forskarar har teke til orde for å bytte ut dei kvantitative termane om validitet,

reliabilitet og objektivitet med andre kriterier, meir tilpassa den kvalitative metoden sin

eigenart. Mellom anna føreslår Egon Guba og Yvonna Lincoln (1994) å erstatte intern validitet

med kredibilitet og ekstern validitiet med overførbarheit. Sameleis vil dei erstatte reliabilitet med

avhengigheit og objektivitet med bekreftbarheit. Eg veit ikkje om eg heilt ser poenget med desse

øvingane i omgrepsbruk, men eg må innrømme at eg nok hallar til å meine at det til sjuande

og sist handlar om truverd. Det handlar om pålitelegheit (reliabilitet), om gyldigheit (validitet)

og om generaliserbarheit.

pålitelegheit

Pålitelegheit handlar om den interne logikken gjennom heile forskingsprosjektet. I ein

positivistisk tradisjon er idealet nøytrale eller objektive observatørar. Forskaren sitt personlege

engasjement i tematikken vert der sett på som støy som lett vil kunne påverke resultatet.

Innanfor den fortolkande tradisjonen derimot har ein innsett at ein fullstendig nøytralitet ikkje

kan eksistere. Og dermed har ein søkt å utnytte forskaren sitt engasjement som ein ressurs.

Men for at det skal kunne gjerast treng forskaren å greie ut om sin eigen posisjon i relasjon til

temaet det vert forska på og korleis det vil kunne påverke forskingsarbeidet. Det viktigaste er

ikkje å gå ut i felten utan noko form for fagleg eller kvardagsleg førehandsforståing, men

derimot å vere open for å justere denne forståinga undervegs.

Sjølv har eg vore ein aktiv jeger i heile mitt vaksne liv. Eg har jakta og fiska mange ulike

stadar i landet og eg har opplevd at prisinga og tilgangen til både jakt og fiske har vore, og

enno er, eit potensielt konflikttema i grendene. Eg ser kor høgt dei eigedomslause jegerane i

grendene verdset det å ha tilgang til jakt i heimeområda sine, eg ser at prisen kan vere høg for

enkelte, særleg for dei yngste. Men samstundes ser eg òg behovet grunneigarane har for å bøte

på dei fallande inntektene frå dei tradisjonelle landbaserte primærnæringane. Eg har med

andre ord inga haldning til om kor vidt grunneigarar skal organisere elgjakta slik at dei kan

hente inn nokre ekstra kroner, eller om dei skal la det vere for å sleppe til dei lokale jegerane.

Derimot er eg interessert i korleis det skjer, som ein sosial prosess, ute i grendene. Eg vil vite

128

om grunneigarane tek omsyn til dei eigedomslause jegerane sine behov for jakttilgang, eller

for den del kvarandre sine behov. Samstundes vil eg vite om dei lokale eigedomslause jegerane

tek omsyn til grunneigarane sine behov for auka innkome. Men aller mest er eg interessert i

sjølve prosessen og kva som skjer med elgjakta i ein slik prosess. Og sjølv om eg innleiingsvis

kan ha skapt eit inntrykk av at eg er kritisk til det eg omtalar som det kulturelle skiftet, både i

det akademiske fagområdet rurale studiar og i det praktiske feltet bygdeutvikling, så har eg

likevel ikkje eit ønske om å fryse utviklinga. For elgjakta, like som bygdene, er og vil halde

fram med å vere i utvikling. Eg har eit kritisk blikk på kommersialiseringa av elgjakta, men eg

er ikkje kritisk i den forstand at eg meiner den ikkje bør skje. Snarare er eg kritisk nettopp fordi

eg trur det kritiske blikket kan hjelpe oss til å sjå alternativa – hjelpe oss til å unngå å hamne

der me ikkje vil.

I kapittel 6 «bygdedyret og elgen» vil lesarane møte Arve og Olav Jon, to

eigedomslause jegerar i Elgbygda. Dei to kompisane hadde begge ei sentral rolle i «spelet» om

kommersialiseringa av jakta i det feltet dei brukte å jakte. I det fyrste intervjuet med dei var eg

mest opptatt av Arve sitt forhold til garden som onkelen hans no dreiv, og den avtala far til

Arve hadde gjort med bror sin som eigentleg utgjorde Arve sin uformelle inngangsbillett til

elgjakta. Då me etter kvart kom inn på prisen på jakta vart samtala handlande mest om

prinsippa for prising og lite eller ingenting om kva dei eigentleg betalte eller kva dei eventuelt

kunne vere villige til å betale for jakta. Nett dette kan takast som eit typisk døme på korleis

forskaren sine forkunnskapar om den saka han forskar på kan resultere i at ein lett kan utelate

viktige delar i datainnhentinga. Det var eigentleg ingen som hadde sagt det før, men eg forstod

at her betalte jegerane berre ein slikk eller ingenting for å jakte. Kvar eg hadde den

informasjonen frå er vanskeleg å seie anna enn at eg truleg baserte meg på mine eigne røynsler

frå tilsvarande grender frå før. Det var fyrst medan eg skreiv feltdagboksnotatane mine om

kvelden at eg oppdaga at eg faktisk ikkje hadde den informasjonen. Dermed var neste oppgåve

å undersøkje det, sjølvsagt synte mi gjetting seg å vere rett, men som sagt eg hadde ikkje sjekka

denne føreåtforståinga mi med nokon av mine informantar før.

Denne forteljinga kan stå som døme på situasjonar der eins eigne føreåtforståingar fort

kan skape grunnlaget for feilslutningar om ein ikkje er medviten nok til å faktisk sjekke det

ein trur er sant. Tenkjer ein etter, finn ein at ein dagstøtt stør seg på denne typen

føreåtforståingar av røyndomen. Somtid stemmer dei og somtid stemmer dei ikkje, men berre

sjeldan evnar me å sjekke sanningsgehalten i våre eigne føreåtforståingar. I det daglege sosiale

livet greier ein seg tåleleg bra utan å til stadigheit sjekke opp alle samanhengar som ein berre

trur noko om, men i forskinga må ein etterstreve å heile tida sjekke om det ein trur om ei sak

faktisk stemmer overeins med røyndomen. Utfordringa er derimot å vere medviten nok til at

ein evnar å identifisere skiljet mellom det ein trur og det ein veit.

Den Britiske sosiologen Clive Seale (1999) påpeikar at det er viktig at forskaren klargjer

skiljet mellom kva informasjon som kjem frå dataa direkte og kva som kjem frå forskaren sine

eigne analysar. Sjølv har eg valt å gjere det ved å bruke direkte sitat frå dei eg har intervjua. I

tekstane mine er sitata sett i kursiv og merkte med anten hermeteikn (doble vinklar) eller

129

sitatteikn (-). Sitat sett i hermeteikn er alle henta frå lydopptak og mest mogeleg ordrett gitt

att. Rett nok er sitata omsett til eit slags munnleg nynorsk, hovudsakleg for å lette lesinga, men

likevel utan å rokke ved sjølve utsegna. Sitat merka med sitatteikn er i stor grad henta frå

notatane mine og ikkje nødvendigvis ordrett gitt att, men like fullt med det same substansielle

innhaldet. Andre stadar har eg nytta ord og uttrykk som informantane sjølve har nytta midt

inne i mine eigne setningar. Dei er då sett i kursiv og merkte med hermeteikn. Somtid har eg

fortalt med eigne ord kva informantane har sagt med meg, i slike tilfelle vert det eksplisitt

nemnt i teksta.

I tillegg har eg søkt å ta vare på dei refleksjonane eg sjølv gjorde meg under sjølve

datainnsamlinga. Det kan vere teoretiske refleksjonar eller tankar om korleis eg såg føre meg

at ting hang saman. I tekstane mine refererer eg fleire stadar til dette, for dermed å gi lesaren

ein ide om kva som har førte meg i dei ulike retningane under feltarbeidet.

Spørsmålet om pålitelegheit referer eigentleg til spørsmålet om ein annan forskar ville

ha høyrt og sett det same som meg, og dermed kome fram til dei same konklusjonane. Altså

ville resultatet ha blitt det same om ein annan forskar gjorde same jobben? Eg trur det er

umogeleg å svare ja på det spørsmålet så lenge ein snakkar om eit kvalitativt forskingsopplegg.

Så lenge ein snakkar om kvalitative djupneintervju eller observasjon er det mest truleg at både

dataa dei ulike forskarane til slutt endar opp med og dei analysane forskaren gjer, vil skilje seg

frå kvarandre. Det treng ikkje alltid vere store skilnadar, men likevel vil skilnadane vere store

nok til at ein ikkje nødvendigvis kan trekke dei same konklusjonane. Røyndomen er rett og

slett for kompleks til det. Ikkje berre ville det nødvendigvis måtte gjerast i ei anna tid, og

dermed også vere påverka av andre strøymingar i samtida og nære hendingar som ville skapt

andre forteljingar. Men også den einskilde forskaren sine forståingar og teoretisk så vel som

meta-empirisk balast, vil vere ulik og dermed også prege arbeidet ulikt. Derfor meiner også

dei to amerikanske sosiologane Leonard Schatzman og Anselm M. Strauss (1973) at, for

kvalitative studiar som kvilar på intervju eller observasjonar som mine, er sjølve spørsmålet

om pålitelegheit feil stilt. Dei tek til orde for heller å spørje om ein annan forskar ville ha gjort

oppdagingar som empirisk eller logisk gjer mine ugyldige. Sjansane er store for at ein annan

forskar, med eller utan same analytiske rammeverk og perspektiv, ville utvikle eit anna

analytisk skjema, andre omgrep og andre metaforar. Me er med naudsyn ulikt selektive når

me observerer og lyttar, og dermed tek ein ulike vegar gjennom sjølve feltarbeidet så vel som

når ein arbeidar seg gjennom dataa etterpå. Dermed vil alle uavhengig utvikla data og

analysar bli ulike. Den eine av studiane kan på sin side vere både solid og påliteleg utan at det

nødvendigvis svekkjer den andre. Om dei ikkje står i klar motsetnad til kvarandre må dei

snarare reknast som supplementære eller komplementære.

Uansett, er det viktigaste ein forskar kan gjere; å skrive klart og forståeleg om korleis

han har kome fram til resultata sine. Forskaren bør etterstreve å gjere skildringane sine mest

mogeleg «naturtru» og «komplett», som Fredrik Barth (1994) skriv. Sjølv opplever eg det som

eit problem når eg les vitskaplege publikasjonar, eg opplever at litt for mange empiriske

130

føresetnadar forsvinn frå analysane og samanlikningane til at eg fullt ut evnar å forstå det som

er søkt formidla.

gyldigheit

Gyldigheit er knytt til om dei svara ein finn i forskinga svarar på dei spørsmåla ein freistar å

stille. Sjølv om dette kan høyrast nokså liketil ut, er det innan den fortolkande tradisjonen ei

relativt komplisert affære. Steinar Kvale (1997) meiner kvalitativ forsking kan vurderast

gjennom kvaliteten i handverket og gjennom det han kallar kommunikative og pragmatiske

former for gyldigheitsvurdering.

kommunikativ gyldigheit

Kommunikativ gyldigheitsvurdeing inneberer å overprøve gyldigheita av tolkingar og

observasjonar gjennom dialog med andre. Gyldig kunnskap oppstår når motstridande

oppfatningar vert drøfta, og det er gjennom argumenta kvar av deltakarane kjem med under

drøftinga at ein bestemmer kva som er ein gyldig observasjon og tolking. Kvale (1997:172)

nemner tre ulike forum der ei tolking kan gyldigheitsvurderast innanfor. Det fyrste er overfor

dei personane forskaren fortolkar, altså dei utforska. Kan dei gå god for den tolkinga forskaren

gjer? I følgje Katrine Fangen (2004:196) «..strides de lærde om dette kan regnes som

validisering». Men eg tykkjer like fullt det er interessant, for i mitt eige tilfelle, i samband med

feltarbeidet eg gjorde saman med jaktlaget (Kap. 5), fekk eg eit sterkt behov for å

«kvalitetssikre» forteljinga mi med nokre av jegerane som var med på jaktlaget. Det var fyrste

gongen eg hadde gjort denne typen datainnsamling, altså deltakande observasjon, og eg var

sant å seie litt usikker på om eg hadde fått tak på det vesentlege. Eller i alle fall om jegerane

sjølve meinte det eg hadde fått tak på var vesentleg for dei. Derfor bad eg to av dei om å lese

fyrsteutkastet av kapittelet «kjøt, kjensle og kameratskap» og gi meg tilbakemeldingar på om

det var noko eg hadde missforstått eller om dei hadde andre oppfatningar kring det eg hadde

skrive. Alt same kvelden som eg sende teksta til dei på e-post ringde den eine av dei til meg.

Jau da, han kunne gå god for dette meinte han, og tykte eg hadde gjort ei god skildring av

«elgjakta som sjølve bygdejakta», som han sa. Også den andre av jegerane svara meg på e-post

nokre dagar etter og sa seg mykje godt samd med jegeren som hadde ringt meg. Nett teksta i

kap. 5 er relativt grei å teste på denne måten. Her gjekk det meste føre seg innanfor rammene

av jaktlaget, det skjedde på koia og på elgpostane, og bortsett frå Signe og eit par andre som

opptrer i den teksta, var alle medlemmar av det same laget og alle hadde vore med på mesta

alt som eg skildrar.

Sjølv om eg har latt nokre av mine informantar lese teksta mi, er eg like fullt i tvil om

at det kan kallast ein gyldigheitsjekk. Når eg tenker meg om i ettertid trur eg eigentleg ikkje

det var gyldigheita som soleis eg ønska å sjekke heller, snarare trur eg at eg berre ville teste

reaksjonane på tolkinga. Eg må innrømme at eg ikkje veit kva eg ville ha gjort om tolkinga mi

hadde møtt sterk kritikk. Kjenner eg meg sjølv rett, hadde eg nok mest truleg brukt

reaksjonane som nye data, snarare enn å justert tekstane mine i retning av reaksjonane dei

hadde kome med. Kanskje kunne reaksjonane gitt meg utfyllande informasjon om

131

samanhengane som hendingane oppstod i. I så fall ville reaksjonane bidrege til tjukkare

forteljingar og eit enno rikare materiale.

Ein underliggande årsak til at eg let dei to jegerane lese teksta mi var nok mest at eg

ville teste om den var leseleg for dei, altså om eg evna å skrive fram forteljinga på ein måte

som gjorde at dei kjente seg att i det eg skreiv. Så kan ein spørje seg om det skal vere eit mål

for akademiske tekstar, altså om det skal vere eit kriterium at informantane, eller den ein

forskar på, skal kunne følgje argumentasjonen i ei vitskapleg tekst. Sjølv meiner eg ikkje det

treng vere eit mål, men i nett dette arbeidet har eg likevel sett det opp som eit mål. Som eg

også nemner innleiingsvis, har eg ønskja å skrive lett og forståeleg, men utan å dermed

redusere den vitskaplege kvaliteten på arbeidet. På mange måtar trur eg også det kan gjere at

endåtil mine fagfellar forstår betre det eg skriv enn om eg hadde skrive meir i tråd med den

vitskaplege artikkelsjangeren. I alle fall kjenner eg sjølv at mange akademiske tekstar vert i

overkant tunge å forstå, sjølv for ein som har vore på feltet i mange år og er alminneleg opplest

på faglitteratur. Eg kjenner at eg somtid kan slite med å henge med på ei tekst, det kan vere

ein jungel av fagterminologiar, eit hav av referansar som bryt opp argumentet og gjer det

vanskeleg å få grep om kva forfattaren eigentleg freistar å seie, eller det kan vere tillærte

formuleringar som kan ha mista sin formidlingsevne fordi det mesta har gått inflasjon i

formuleringane.

Dette fører meg også over på dei andre to empiriske essaya mine. Dei let seg

vanskelegare «teste» på same måten som eg gjorde med kapittelet «kjøt, kjensle og

kameratskap». Men her var eg tryggare på metodikken og eg kjende meg sikrare på

forteljingane. Likevel har eg latt fleire andre elgjegerar og bygdefolk få lese tekstane, altså folk

som verken kjenner grendene der eg har gjort feltarbeidet eller informantane eg har snakka

med. Tilbakemeldingane frå dei har vore at dei kjenner seg att i forteljingane eg fortel, og at

dei opplever casane mine som både verkelege og truverdige. Tilsvarande tilbakemeldingar

har eg også fått etter at desse tekstane vart publisert. Ei interessant tilbakemelding som eg har

fått frå fleire av desse ikkje-akademiske lesarane er at mange har påpeika at dei sosiale

prosessane som eg skildrar, einast kan fungere i tilfelle der grunneigarane og dei som vil

kommersialisere elgjakta faktisk bur i det lokalsamfunnet der elgjakta går føre seg. Det er

sjølvsagt eit heilt vesentleg poeng, eit poeng som eg også kjem litt attende til i det siste

kappittelet. Men det at dei fleste ikkje-akademiske lesarane les den konklusjonen ut av essaya

mine, utan at eg eksplisitt skriv det like tydeleg, fortel meg også at tekstane fungerer etter

hensikta. Uansett, poenget med å fortelje dette her er at eg, utan eigentleg å ha hatt Kvale

(1997) sine validitetskriterier i tankane, har nytta meg av også det andre forumet for

gyldigheitsvurdering som han trekker opp, nemleg det allmenne publikum. Eg har likevel ikkje

gjort det med tanke på å teste gyldigheita på det eg har gjort, men snarare altså for å teste om

eg faktisk formidlar det eg ønskjer å formidle.

Ein annan arena for å oppnå ein kommunikativ prosess med det allmenne publikum er

gjennom foredrag, radio og TV intervju og gjennom populærvitskaplege tekstar som

kronikkar i aviser eller lengre essayistiske tekstar i magasiner og debatt-tidsskrift. Her kan ein

132

oppleve at reaksjonane frå lesarar eller tilhøyrarar kan vere prega av at ein har sterke partiske

interesser i saka. Her lyt forskaren ta i betraktning posisjonen den som responderer har når

han skal vurdere korleis han vil stille seg til reaksjonane.

Slik eg forstår Kvale (1997), opplever eg at han er samd med meg i at ingen av desse to

fyrste foruma kan seiast å halde som noko grunnleggande form for gyldigheitsvurdering av

akademiske arbeid, derfor trekker Kvale fram eit tredje forum: det vitskaplege miljøet. Det består

av forskarar som har metodisk og teoretisk kompetanse på det aktuelle området som vert

handsama, altså fagfellar. Dei vurderer arbeidet i ulike fasar av prosessen. Ein vanleg gang i

eit alminneleg vitskapleg arbeid i dag er kanskje fyrst dei nære kollegaene til forskaren, dei

stiller opp med råd om metode, teori og alternative tolkingar av funn og liknande. Etter kvart

som arbeidet tek form stiller gjerne forskaren på konferanse med eit paper basert på dataa, her

kan han få innspel som han vonleg tek med seg vidare i arbeidet før eit fyrste utkast vert sendt

til eit tidsskrift eller ein bokredaktør, som då igjen sender manuskriptet til fagfellevurdering.

Basert på råda frå fagfellane vil forfattaren få høve til å justere eller skrive om manuskriptet

før det til slutt vert trykka som eit ferdig arbeid.

Alternative kvalitetssikringssystem er på plass også for rapportar eller avhandlingar

som denne, nokre kan kanskje vere lettare å kome igjennom enn andre, men ei eller annan

form for kontroll av kvalitet ligg til dei fleste formane for vitskaplege publikasjonar.

Noko av bakgrunnen for den kommunikative gyldigheita er Jürgen Habermas (1984)

sitt ideal om herredømefri kommunikasjon for å oppnå semje om tolkinga. I den kommunikative

prosessen søkjer ein, gjennom samtalar mellom kompetente partnarar, å oppnå ei gjensidig

forståing. Ei fare med slike prosessar er likevel at det kan oppstå situasjonar der partane i

samtala ikkje er jambyrdige. Habermas presiserer også at ein lyt skilje mellom jambyrdige

situasjonar og situasjonar der den eine parten påtvingar den andre sine eigne meiningar.

Dermed kan ein, i praksis, sjå ei fara ved det akademiske kriterium, nemleg at ein, i alle fall i

teorien, kan skape ei konsensuseffekt. Bourdieu (1992) har på ein overtydande måte skildra

korleis ei kvar omgrepsutvikling er eit resultat av ein stadig pågåande kamp om definisjonane.

All forsking treng å ta omsyn til den forskinga som alt er gjort, ny kunnskap treng å relatere

seg til allereie eksisterande kunnskap, eller til ortodoksien. Ny, eller heterodoks kunnskap –

kunnskap som bryt med ortodoksien – kan fort bli vanskeleg å oppnå i ein Habermas inspirert

kommunikativ prosess. Målet om å oppnå semje mellom forskarane kan slik sett vere eit

uheldig mål. Slik eg les Kvale forstår eg det som at han er samd i dette, og at han eigentleg

snakkar om det akademiske kriterium som eit diskursivt spel mellom motstandarar og ikkje

einast som ein dialog mellom partnarar.

pragmatisk gyldigheit

Den andre av gyldigheitstypologiane Kvale snakkar om er; pragmatisk gyldigheit. Pragmatisk

gyldigheit er «verifisering i bokstavelig forstand» (Kvale 1997:173), altså å gjere sant. Sagt med

andre ord handlar det her om å vurdere kunnskapen utifrå om den kan bidra til endringar

133

eller forbetringar. I mitt konkrete tilfelle kan ein spørje om den kunnskapen som eg presenterer

i dette arbeidet vil kunne bidra til å gjere kommersialiseringa av elgjakta mindre konfliktfylt?

Vil arbeidet mitt medføre at spørsmålet om kommersialisering får eit utfall som vert oppfatta

som meir rettvis for dei involverte partane, anten det er dei ulike grunneigarane, dei

eigedomslause jegerane eller dei andre innbyggarane i bygda, enn om eg ikkje produserte

denne kunnskapen?

Dette er eit vanskelege spørsmål, men det har vore eit mål å produsere nyttig

kunnskap. Eg ønskjer at grunneigarar og jegerar kring om i grendene skal sete att med ei

kjensle av at dei har lært noko av å lese arbeidet mitt, eg vil at arbeidet mitt skal bidra til å

auke deltakarane i kommersialiseringsprosessane kring om i grendene sin innsikt i kva

prosessar som er i spel når ein ønskjer å starte opp med å kommersialisere elgjakta.

Samstundes vil eg tru at også kommersialiseringsmotstandarane skal kunne sjå at det kan

finnast minnelege ordningar som i enkelte situasjonar kan gjere kommersialiseringa mindre

smertefull for enkelte. Kanskje kan også forvaltinga og bygdeutviklarane få inspirasjon til å gå

i seg sjølv og tenke over si eiga rolle som endringsaktørar gjennom råda dei gir og prosjekta

som vert starta opp ved hjelp av offentlege og private pengar.

Men prosjektet mitt er likevel ikkje eit aksjonsforskingsprosjekt, det er fyrst og fremst

ei avhandling. Kor som er trur eg at grunneigarorganisasjonane – som til dømes skogeigarlaget

og bondelaget – til liks med Norges jeger og fiskerforbund, vil alle få noko att for å lese arbeidet

mitt. Kor vidt det vil lede til at aktørar involvert i kommersialiseringa av elgjakta faktisk

endrar sine handlingar er vanskeleg å seie. Men det ligg ting i mitt arbeid som kan nyttast som

råd til dei involverte, eller i alle fall som grunnlag for mogelege justeringar av tilnærminga dei

har til kommersialiseringsprosessen. Arbeidet teiknar opp og drøftar ulike aktørar sine

referanserammer knytt til elgjakta og syner korleis elgjakta inngår i grendesamfunnet sitt

sosiale liv på ein måte som både utfyller og utvider andre forskarar sitt arbeid. Den syner det

gjensidige forholdet mellom grunneigar og jeger og korleis elgjakta inngår i grendefolket sin

identitet. Det syner korleis prislogikken kan innverke på prisaksepten og til sist også sjølve

elgjakta. Og det syner at grunneigarar og lokale elgjegerar ber på mykje godt den same

stadeigne elgjaktetosen. I tillegg syner det korleis det sosiale inngår i sjølve utforminga av

elgjaktkommersen, korleis det sosiale pregar sjølve kommersialiseringa og korleis den vert

forma lokalt. Dette og meir til er relevant kunnskap for dei som både ønskjer å utvikle elgjakta

kommersielt og for dei som vil ta vare på den lokale elgjaktkulturen, men om dei vil bruke det

er ikkje berre opptil meg, like mykje – og kanskje meir – er det opp til dei.

Uansett, eg gjer min del av arbeidet. Eg søkjer å skrive allment forståeleg, men likevel

akademisk interessant, om temaet. Eg held foredrag, deltek på debattmøter, skriv kronikkar

og stiller opp til radio, TV og avis-intervju for å snakke om elgjakt og bygdeutvikling. Kvar

gong nokon kontaktar meg for å snakke om temaet, svarar eg etter beste evne. Men til sjuande

og sist handlar det om korleis grendene kollektiv evnar å nytte og kanskje endatil utvikle mitt

arbeid vidare.

134

generaliserbarheit

Spørsmålet om generalisering handlar i stor grad om forskingsfunn frå ei studie også kan

gjelde for andre populasjonar og utval, eller om kor vidt forskingsfunn frå ei studie er nyttig

om ein ønskjer å forklare andre tilsvarande situasjonar. Særleg for kvalitative case studiar har

spørsmålet om generaliserbarheit vore heftig diskutert. Her handlar spørsmålet om i kva grad

ein kan utvide gyldigheita åt casestudiar til å gjelde meir enn einast dei casane eller den eine

casen ein har studert. Den amerikanske professoren i psykologi Robert E. Stake (1994) snakkar

om tre formar for generalisering knytt til case studiar; naturalistisk, statistisk og analytisk

generalisering.

Den naturalistiske generaliseringa er basert på personlege røynsler og kviler ofte på

stilleteiande kunnskap om korleis ting er. Her vurderer lesaren eller tilhøyraren sjølv i kva

grad det som kjem fram i casane kan generaliserast. «The reader comes to know some things

told, as he or she had experienced them», seier Stake (1994: 240). Og kanskje er det det eg sjølv

har vore vitne til når bygdefolk og jegerar som har lese tekstane mine. Det at dei støttar opp

om skildringane mine og meiner å kjenne seg att i det eg skriv, kan gi eit signal om at dei

grendene og det jaktlaget eg har skildra ikkje er meir forskjellige frå andre case enn at folk i

andre grender og på andre jaktlag ser det eg skriv som også å gjelde for andre tilsvarande case

enn einast dei eg har studert. I den samanheng kan ein seie at noko av det casestudiane mine

då har bidrege med er mellom anna å gjere den stilleteiande kunnskapen eksplisitt og konkret.

Det er likevel eit poeng her at det ikkje einast treng vere vanlege bygdefolk og jegerar

som kan gjere denne typen vurdering av generalisering av mitt arbeid. Like mykje er dette ei

vurdering også fagfellar nyttar når dei les akademiske tekstar. Men alle er avhengige av

relativt gode og omfattande skildringar av sjølve casane. I det jamt meir vanlege formatet for

akademiske tekstar, den vitskaplege journalartikkelen, er det knapt med plass til å gi

utfyllande og gode skildringar av casane og dermed svekker ein også grunnlaget for ei slik

vurdering. Også det at ein i den internasjonale forskingsverda kommuniserer med andre

forskarar som har lite føreåtkunnskap om det sosiale og kulturelle livet i til dømes norske

grender og lokalsamfunn, stiller ytterligare krav til sjølve skildringa av casane.

Den andre generaliseringa Stake (1994) snakkar om, er den statistiske generaliseringa.

Til forskjell frå den naturalistiske generaliseringa er den både formell og eksplisitt. Den høyrer

fyrst og fremst heime i den kvantitative forskingstradisjonen og vert uttrykt i

konfidensintervall for effektparametrar eller sokalla koeffisientar og andre statistiske termar.

Derfor let eg nett denne forma for generalisering ligge i denne samanheng og går heller over

til den tredje av Stake sine formar for generalisering; den analytiske generaliseringa.

Den analytiske generaliseringa involverer ei grunngiven vurdering av i kva grad funna

frå ei studie kan nyttast som ei rettleiing for kva som kan kome til å skje i en annan situasjon

(Kvale 1997). Den er tufta på ei analyse av likskap og ulikskap mellom situasjonar og er

vesensforskjellig frå den naturalistiske generaliseringa, i og med at den baserar seg på det som

vert kalla ein assertorisk logikk, altså at ein her einast påstår at det ein skildrar er slik det er

utan dermed å hevde at det ikkje kunne ha vore annleis. Om ein kan overføre det til også å

gjelde andre case krev at ein må analysere likskapane og ulikskapane mellom casane. Om det

135

argumentet skal førast av forskaren sjølv eller av lesaren er eit ope spørsmål og sjølvsagt kan

forskaren gjere det, men det er slett ikkje – og bør nok heller ikkje vere – eit krav for ei kvalitativ

studie.

Av rettleiaren min vart eg gjort merksam på at omgrepet analytisk generalisering også

vert nytta på ein annan måte i litteraturen. I ein av standardreferansane innan

metodelitteraturen – i boka Case Study Research. Design and Methods av Rogert K. Yin (2014) –

dreg forfattaren opp ein parallell til den populære Pulitzer-pris vinnande boka The Soul of a

New Machine, av den amerikanske litteraturjournalisten Tracy Kidder (1981). Boka utspelar seg

på 70-talet og omhandlar utviklinga av ei ny minidatamaskin, eigentleg ein mikroprosessor,

og kapplaupet mellom to selskap; Data General Corporation (DGC) og Digital Equipment

Corporation (DEC). Kidder følger utviklingsarbeidet ved DGC som tek stor risiko under

arbeidet. Poenget til Yin er at boka er eit utmerka døme på ei case studie. Samstundes

illustrerer den også case studienes fundamentale utfordring, i fylgje Yin, nemleg å definere

eininga for analysen. Og han spør; er «case»’et minidatamaskina eller er det dynamikkane som

skjer i den vesle gruppa av utviklingsingeniørar som arbeidar med å få fram

minidatamaskina? Svaret på det spørsmålet, seier Yin, er essensielt for å forstå korleis

casestudien relaterer seg til eit breiare kunnskapsfelt. Altså skal kunnskapen frå denne

casestudien generaliserast inn mot feltet teknologi eller inn mot feltet sosiale gruppedynamikkar?

Personleg er eg så heldig at då eg studerte mikroelektronikk på ingeniørskulen vart eg

tilrådd å lese nett denne boka. På det tidspunktet hadde eg ingen formell skulering i

samfunnsfagleg metode, og spørsmålet om kva ei casestudie var låg langt utanfor det eg evna

å tenke på den gongen. Likevel hadde eg ingen vanskar med å sjå at boka kunne forståast på

både den eine og hin måten, men fyrst av alt var den for meg eit døme. Det var eit døme på

kor effektiv ein organisasjon kan vere når ein let innovasjonar vekse opp nedanfrå og kvar av

ingeniørane får høve til å etablerer eigarskap til ideen. Samstundes var det også eit døme på

kor kynisk ei bedrift kan utnytte sine tilsette sin innsatsvilje. Analogien til soppdyrking var

slåande; hald arbeidarane i mørkret dag og natt, gi dei rikeleg med dårleg mat og sjå kor alt

veks. Poenget er at sjølv utan formell skulering i samfunnsfagleg metode trong eg ikkje at

forfattaren eksplisitt presiserte for meg kva for delar av denne forteljinga som kunne

generaliserast på eine eller hin måten, eg trong ikkje forfattaren si hjelp til å forstå boka.

Motsett, slik eg forstår Yin, trur eg tvert om det hadde svekka mi evne til sjølvstendig å

identifisere kva relevans Kidder si bok har for andre innovasjonsprosessar om han hadde

presisert i kva grad forteljinga hans skulle ha relevans inn mot teknologifeltet eller

gruppedynamikkfeltet.

Sameleis har eg vore varsam med å presisere kva felt mine forteljingar skal ha relevans

for. Skal elgforteljingane mine forståast einast som forteljingar om korleis kommersialiseringa

skjer eller skal dei forståast som kva som skjer ved kommersialiseringa? Etter at dei tre

elgjaktforteljingane mine har vore på trykk har eg motteke ulike reaksjonar frå lesarar.

Reaksjonar som fortel meg at lesarane har forstått tekstane mine både som skildringar om

korleis og om kva. Eg ser at med mine tekstar i bakhovudet har lesarane evna å sjå det som skjer

i kvar einskild sine heimlege elgskogar med andre auger. Det er ulike delar av forteljingane

136

mine som har relevans i ulike elgskogar, eller elgbygder om du vil. Derfor har eg altså, så langt

i mitt eige arbeid, ikkje eksplisitt argumentert for at det eg finn i dei tre empiriske casane mine

kan generaliserast, korkje på eine eller hin måten.


Barth, Fredrik. 1994. Manifestasjon og prosess. Universitetsforlaget. Oslo: Original edition,

1966.

Biernacki, Patrick & Dan Waldorf. 1981. Snowball Sampling: Problems and Techniques of

Chain Referral Sampling. Sociological Methods & Research 10 (2):141-163.

Blumer, Herbert. 1969. Symbolic interactionism: perspective and method. University of California

Press. Berkeley, Calif.

Bourdieu, Pierre. 1992. Texter om de intellektuella. Brutus Östlings bokförlag Symposion.

Stockholm.

Bourdieu, Pierre & Loïc Wacquant. 1993. Den kritiske ettertanke. Grunnlage for samfunnsanalyse.

Samlaget. Oslo.

Bye, Linda Marie. 2005. Feltarbeidets kjønnede farer. En refleksiv analyse av kjønn,

hetroseksualitet og sted. Nordisk Sämmhallsgeografisk Tidsskrift (39):25 - 43.



Trondheim.

Castells, Manuel. 1996. The rise of the network society. Blackwell. London.

Denzin, Norman K. & Yvonna S. Lincoln. 1998. The Landscape of qualitative research. Theories

and issues. Sage. Thousand Oaks, CA.

Dervo, Børre K. & Torbjørn Østdahl. 2000. Lokal forvaltning av utnyttbare vilt- og

fiskeressurser - status for 1998 og 1999. Oppdragsmelding 657, NINA. Lillehammer.

Douglas, Jack D. 1976. Investigative Social Research: Individual and Team Field Research SAGE.

Beverly Hills, CA.

Eriksen, Thomas Hylland. 1998. Små steder - store spørsmål. Innføring i sosialantropologi.

Universitetsforlaget. Oslo.

Fangen, Katrine. 2004. Deltagende observasjon. Fagbokforlaget. Bergen.

Flø, Bjørn Egil. 1998. Institusjonelle ordningar rette mot forvalting av rurale ressursar -

Sikfisket i Femund. R 4/98, Senter for bygdeforskning. Trondheim.

Guba, Egon G. & Yvonna S. Lincoln. 1994. Competing Paradigms in Qualitative Research. I

Handbook of Qualitative Research. Redigert av: N. K. Denzin & Y. S. Lincoln. Sage.

Thousand Oaks.

137

Gullestad, Mariann. 1996. Hverdagsfilosofer: verdier, selvforståelse og samfunnssyn i det moderne

Norge. Universitetsforlaget. Oslo.

Gullestad, Marianne. 1984. Kitchen-table society. A case study of the family life and friendships of

young working-class mothers in urban Norway. Universitetsforlaget. Oslo.

Habermas, Jürgen. 1984. The Theory of Communicative Action - Reason and Rationalization of

Society. Vol. I. Beacon Press. Boston.

Jerstad, Kurt, Knut Solbraa & Svein Knutsen. 2003. Målrettet elgforvaltning bedre

ressursutnytting. Landbruksforlaget. Oslo.

Kidder, Tracy. 1981. The soul of a new machine. Back Bay Books. New York.




Kvale, Steinar. 1997. Det kvalitative forskningsintervju. Ad Notam Gyldendal. Oslo.

Lindner, Rolf. 1996. The reportage of urban culture: Robert Park and the Chicago Scool. Cambridge

University Press. Cambridge.

NOU 2000: 22. 2000. Om oppgavefordelingen mellom stat, region og kommune, red

Kommunal- og regionaldepartementet. Statens forvaltningstjeneste. Oslo.

Noy, Chaim. 2008. Sampling Knowledge: The Hermeneutics of Snowball Sampling in

Qualitative Research. International Journal of Social Research Methodology 11 (4):327-344.

Ostrander, Susan A. 1993. “Surely you're not in this just to be helpful”: Access, Rapport, and

Interviews in Three Studies of Elites. Journal of Contemporary Ethnography 22 (1):7-27.

Schatzman, Leonard & Anselm M. Strauss. 1973. Field Research. Strategies for a Natural

Sociology. Nijhoff. Haag.

Schwandt, Thomas A. 1998. Constructivist, interpretivist approaches to human inquiry. I The

Landscape of Qualitative Research. Redigert av: N. K. Denzin & Y. S. Lincoln. Sage.

London.

Seale, Clive. 1999. The Quality of Qualitative Research. Sage. London.

St. prp. nr. 1. 1995-96. Den kongelige proposjon om statsbudsjettet medregnet folketrygden

for budsjetterminen 1. januar - 31. desember 1996. Finans- og tolldepartementet. Oslo.




Landbruksdepartementet.

Stake, Robert E. 1994. Case Studies. I Handbook of qualitative research. Redigert av: N. K.

Denzin & Y. S. Lincoln. Sage. Thousand Oaks.

Stinchcombe, Arthur L. 2005. The Logic of Social Research. The University of Chicago Press.

London.

Tjora, Aksel. 2011. Kvalitative forskningsmetoder i praksis. Gyldendal akademisk. Oslo.

Vassenden, Anders & Therese Andrews. 2007. Snøballen som ikke ruller. Utvalgsproblemer

i kvalitativ forskning. Sosiologisk tidsskrift 15 (2):151-163.

Yin, Robert K. 2014. Case Study Research. Design and Methods. 5 ed. SAGE Publicatons.

London.

139

_____________________________

kjøt, kjensler og kameratskap40

- om reglar, normer og kulturell danning

- EG MÅ FÅ be om ordet. Arvid, leiaren for jaktlaget røyste seg. Både stemma og

framtoningen fortalde oss at han skulle seie noko viktig. Etter reaksjonen på dei andre

elgjegerane forstod eg også at dette ikkje var eit vanleg innslag under middagane på koia. Men

kanskje var ikkje dette ein vanleg middag heller, det var trass alt felt elg den dagen. Ein av

unggutane på laget, Peder, hadde felt ein elgkalv på Langmyre under morgondrevet. Eit friskt

og fint dyr som no hekk i slaktarhuset og godgjorde seg. Og guten? Ja han var stolt som ein

hane kan du skjøne. Dei andre på laget kunne fortelje meg at det var tredje elgen til Peder

sidan han starta å jakte for fire år sidan.

- Du var uheldig i fjor, Peder, sa jaktlagsleiaren. Peder sjølv vrei seg på stolen, tyktest

kjenne seg utilpass av å verte minna på fjoråret. Det var fyrste gong han fekk elg på post aleine,

åra før hadde han sete saman med meir erfarne jegerar som han kunne støtte seg til og som

kunne hjelpe han med å ta avgjersler. Den fyrste elgen han fekk var lett å ha med å gjere, den

kom roleg inn og stod stille med breisida til på under 50 meters hald. Sverre, som sat saman

med han på post hadde berre nikka varsamt til Peder som gjorde alt rett. Han gjorde nesten

alt rett i fjor òg, men om det var nervane eller noko anna som spelte han eit puss er vanskeleg

å sei. Den elles så presise skyttaren hadde sett skotet for langt att og dyret gjekk langt etterpå.

40 Dette essayet har stått på trykk i artikkelsamlinga «Bygdeutviklingas paradoks» (Bringslid 2012).

5

140

Peder laut tilkalle hundeførar og resten av laget for ettersøk. To tre timar seinare fant dei elgen

som var dårleg treft, men likevel avliden.

Heile laget hadde stilt opp for Peder då.

- Det er i slike situasjonar du veit du har kompisar, fortalde Peder meg då me var på veg

inn til koia dagen før. Arvid som har vore jaktlagsleiar i alle år, tok Peder føre seg og

oppmuntra han og støtta han. Dei reiste innom skytebana og testa kikertsiktet og gjort alt som

kunne gjerast for å halde motet oppe hjå ein ung og urøynd elgjeger som nett var vorten utsett

for det unemnelege.

- Alle kan vere uheldige, hadde dei sagt, kompisane. Dei hadde bedyra han at - ..så lenge

situasjonen var rett bedømt.., noko ingen hadde grunn til å tvile på, - ja, då kan du ikkje lastast.

- I år derimot, held jaktlagsleiaren fram, i år var du heldig Peder, i tillegg var du overmodig.

Trykket Arvid la på ordet overmodig og alvoret i stemma, gjorde det larmande knyst i den vesle

koia. Den elles så lattermilde og lette stemninga vart snudd til ei tettpakka togn. Peder stivna

til og skuffelsen formeleg la seg utanpå kroppen hans. Alle såg me ein ung gut si verd vende

seg frå stolt glede til tungboren skam på mindre enn ein augneblink. Han hadde lyst som ei

sol og hausta respekt frå dei andre på laget, men no var alt snudd til ei uendeleg skuffelse.

- Du seier det var 150 meter, held Arvid fram, Ikkje berre er 150 for langt, men me har målt og

det var 190! Du seier den stod stille. Eg stod i kanten av Langmyre då det small. Eg såg kalven då den

datt, Peder. Den gjekk! Den gjekk rett nok roleg, men den gjekk!.[.. ] Du sette jakta på spel for oss andre

Peder. Me har sett av desse dagane til jakt, me vil ikkje ha dei spolert av dårlege vurderingar - ei kvote

på 16 elg krev at me er effektive [...] Eg og Bjarne har diskutert dette; me trur framleis på deg Peder. Du

er ung og du skyt godt, det veit me, du var uheldig i fjor og dumdristig i år. Me vil alle oppleve å vere

uheldige, me vil alle oppleve å gjere feilvurderingar. Alle jegerar vil oppleve det, før eller seinare - du

gjorde det før, lat oss vone du ikkje gjer det seinare også. [....] Skål for Peder og skål for eit fint slakt.

bygdejaktlaget

Det skulle ta lang tid før eg forstod at denne offentlege reprimanden som jaktlagsleiaren kom

med under denne elles så hyggeleg fellesmiddagen på koia, delvis kunne forklarast attende til

endringane som følgjer i kjølvatnet av auka kommersialisering av elgjakta. Det skulle ta lang

tid før eg forstod at det som eigentleg skjedde var bygdejaktlaget sin definering av seg sjølv

og at det i følgje dei andre medlemmane på jaktlaget ikkje kunne ha skjedd ti år før. Det skulle

ta lang tid før eg forstod at det var understrekinga av den rurale jegeren sin ny-seriøsitet, at

det var markeringa av plikta bygdejegeren ber på overfor lokalsamfunnet, grunneigarane og

resten av jaktlaget. Det var den kulturelle danninga av bygdejaktlaget eg vitna. Ein liten bit av

den langsame overgangen frå einast å vere eit jaktlag til det å verte eit bygdejaktlag.

For i takt med kommersialiseringa av elgjakta har også bygdejaktlaget vakse fram.

Ikkje berre har det kome som omgrep og som noko me seier i kvardagen når me skal omtale

det lokale jaktlaget som «høyrer til» i grenda og skilje det frå dei stadig meir talrike

«utanbygdslaga», det har også vakse fram i bygdejegerane sin kollektive medvit som noko

141

særskilt kulturelt. Som noko som skil dei og jaktlagkompisane frå dei andre og gjer dei lokale.

Som noko som definerer korleis dei skal gjere ting, korleis dei skal te seg i møte med elgen,

kvarandre, grunneigarane og bygda.

Elgjakta er ei oppgåve på lik linje med arbeid, og jegerane går også til oppgåva med same seriøsitet og

arbeidsetikk. (Foto: Jan Inge Karlsen)

I dette essayet vil eg ta lesaren med på elgjakt, eg vil la lesaren få sjå det eg såg og

kanskje også forstå litt meir enn kva eg forsto. Eg vil gjenfortelje opplevingane og dele

refleksjonane mine frå åtte dagar på koia saman med eit elgjaktlag frå ei bygd i Nord-

Østerdalen. Eg vil leite etter kva det vil sei å vere eit lokalt elgjaktlag i ei bygd der ein stadig

større del av elgen vert felt av jegerar som ikkje er busett der – eg vil leite etter kva eit

bygdejaktlag er og kva det vil seie å vere ein bygdejeger. Korleis knyt bygdejaktlaget og dei

lokale jegerane seg opp til bygda og kva betyr det lokale og den stadeigne konteksta for

bygdejegeren? Korleis er bygda og bygda si historie med på å prege praksis og moral åt det

lokale elgjaktkollektivet?

bill. merk; forskar søker bygdejaktlag

- Er det du som vil forske på elgjakt? Klokka var kvart på 9 ein søndags morgon og eg sat

i bilen på veg for å berge nokre molter til julekvelden då telefonen ringde. I fleire månadar

hadde eg prøvt å kome meg med eit bygdejaktlag på elgjakt. Eg fant fort ut at det ikkje var

142

enkelt, det tyktes vere lettare om eg var villig å stille som vanleg jeger, men som forskar – nei

det såg mesta ut til å vere vonlaust. Eg hadde bedt eit par skogeigarar og nokre grunneigarlag

om dei kunne snakke frampå for meg, men sett vekk frå eit lag som jakta med laushund og eit

utanbygdslag som ville tene pengar på å ha meg med var det lite suksess. Men no hadde eg

altså ein mann på tråden som lurte på om det var eg som ville forske på elgjakt. Eg sakka farta

og såg meg ut ei busslomme litt lenger framme.

- Javist, det er det. Kva gjeld det?

- Du kan få vere med oss om du kan stadfeste at du er stødig og ikkje fer med noko tull.

- At eg ikkje er nokon Lindberg meiner du?

Han var ikkje heilt med på det med Lindberg, men då eg nemnde selfangstinspektøren

og alt oppstyret han skapte på 80 talet etter at han kom heim frå ein tur med selfangstskuta

Harmoni av Tromsø demra det for han.

- Ja akkurat, sa han då

- me vil ikkje ha noko slikt.

Eg fortalde han om far min som hadde mønstra på ishavet som fjortenåring og om min

eigen oppvekst som nabo til pels- og ishavsbygda Brandal på Sunnmøre og om kor hardt

motstanden mot selfangsten hadde råka der. Han bad meg møte opp heime hjå han om

ettermiddagen den 24. september.

Det var eit typisk blanda jaktlag med grunneigarar og ikkje grunneigarar. Sjølv om

Arvid hadde forsikra meg om at dette var eit «bygdejaktlag» var likevel nokre av jegerane

utanbygds frå. Men alle tyktes ha ein eller annan lokal relasjon utan at eg greidde å identifisere

den umiddelbart. Elles var dei ein fin aldersmiks frå 20 til litt over 70 år og i fylgje Arvid var

dette definitivt eit bygdejaktlag.

elgbygda

Med sine mellom 350 - 400 innbyggarar fordelt kring om på nokre store og fleire små

gardsbruk samt enno fleire enkelthus her og der spreidd kring om mellom gardane, strekker

bygda seg eit par tre kilometer i nord - sør retning etter elvedalen. Det er stort sett ei ganske

så typisk bygd for denne delen av landet. Ved hjelp av eit lite bustadfelt frå kring slutten på

70-talet som ligg litt trekt opp bak skulen og resten av sentrum har grenda greidd å behalde

både skule og butikk i tillegg til enkelte småføretak som skaper eit inntrykk av at dette framleis

er ei levande bygd. Noko nybygging ser det elles ut som det har vore jamt utover på både 80

og 90 talet og fram til i dag, sjølv om det også her er ei noko usunn alderspyramide med litt

for få unge i høve til talet på eldre.

Dei fleste pendlar dagstøtt til og frå arbeid, anten til kommunesenteret eller til ei av

nabokommunane. Tradisjonelt er det jord- og skogbruk som har utgjort basisen for

næringsverksemd i grenda. Enno driv om lag 20 av dei opphavlege 80 gardsbruka med

143

husdyr, mest sau, men også storfekjøt og mjølk. Skogbruk er eit vesentleg supplement til

jordbruksinntekta, sjølv om skogarealet varierer mykje for dei forskjellige gardane. To av

skogeigarane er markert større enn dei andre med mellom 15 000 og 25 000 mål produktiv

skog, i tillegg finn me nokre som kan kallast relativt store med mellom 8000 og 10 000 mål

pluss ei rekkje mindre skogeigarar med alt frå 700 til 5000 mål. Det samla arealet skog som

høyrer til bygda er litt under 250 000 mål produktiv skog, i tillegg litt over 150 000 mål med

mindre produktivt terreng som myrar, høgt liggande «skrapskog» og meir fjelliknande

terreng. Jaktvaldet utgjer til saman 14 elgjaktfelt med ei samla kvote på tett opp mot 200 elg.

introduksjonen

Det fyrste som slo meg då eg svinga inn på tunet og såg Arvid stå på trappa var at eg hadde

bomma på kleskodeksen Sjølv var eg kledd opp i GoreTex og viste der og då at eg hadde gjort

meg skuldig i å ignorere fagfellar sin kunnskap, kunnskap som dei har formidla til meg

gjennom fleire vitskaplege artiklar og som eg tydelegvis ikkje evna å omsetje til praksis. For

den klassiske rurale jegeren er ingen utstyrssnobb, han arbeidar gjerne i kjeldress anten

arbeidet skal gjerast i fjøset eller i skogen (Bye 2003; Krange & Skogen 2007a; Bye 2009).

- Nei, so gale er det ikkje, sa Arvid som møtte meg i ein dongerikjeldress med

firmanamnet åt ein lokal byggmeister på ryggen

- Eg er berre ikkje heilt klar enno.

For vist skulle det Gore Tex på, det var meldt ei regntung veke og han var ferdig med

å gå søkkvåt kring på jakta. Men han kunne likevel stadfeste at han ikkje var villig til «...å legge

ti-tusenvis av kroner i jaktdressar», som han sa. Han heldt seg til dei rimelege merka og meinte

dei var gode nok. Han trudde ikkje eg kom til å skilje meg nemneverdig frå resten av laget og

la til at det «neppe er kleda du kjem til å dumme deg ut på.» Dermed avslørte han vel ei viss frykt

for at eg kunne skjemme ut både meg sjølv og han.

For han tok ein sosial risiko, Arvid, ved å invitere meg med på jaktlaget. Dei andre på

laget var nok berre måteleg interessert i å ha med ein ’observatør’ på elgjakta. Og kanskje var

nettopp observatørstatusen det som skulle danne grunnlaget for korleis resten av laget

relaterte seg til meg i fyrstninga. Under presentasjonen av meg fortalte Arvid om

selfangstinspektør Odd Lindberg, det slo meg at han må ha lese seg opp på historia. Forteljinga

til Arvid gjekk nemleg langt utover det vesle eg fortalde han på telefon og i hans versjon var

min tilknyting til selfangst langt tettare enn kva tilfellet var, men eg let det gå med det. Dermed

enda eg opp med det kameratslege tilnamnet Odd, eit tilnamn eg for så vidt levde godt med

og som eg også sjølv må ta delansvaret for å ha lagt opp til.

ein seniors førjaktrefleksjonar

Etter kvart som timane gjekk såg skepsisen mot den sunnmørske elgjaktinspektøren ’Odd’ ut

til å forvitre. Enkelte hadde rett nok intervjua meg grundig, kanskje like mykje av rein interesse

144

som av ærleg skepsis, om kva eg ville med dette opphaldet og kva som skulle kome ut av det,

men dei fleste tyktest likevel vere avslappa i høve nykomlingen.

Etter kvart som folk hadde fått seg mat og installert seg på koia, som rett nok var meir

kva eg ville ha kalla eit hus, sat dei fleste å drøste i varmen frå omnen. Bjarne, som i sitt 73’ende

år var den absolutte senioren på laget, presenterte kvar av dei einskilde jegerane for meg. For

kvar av kompisane leverte han også små anekdotar, filosofiske refleksjonar delvis motivert av

minner frå år tilbake og delvis av tankar om utfordringane elgjakta står framfor. For kvar

einskil av jegerane fortalte han kvar dei kom ifrå og kva relasjon dei hadde til bygda og laget.

Godt over tre firdelar av dei har eit absolutt slektskapsforholdet til bygda medan nokre berre

har kome med fordi dei har vore kompisar eller kjenningar med nokon på laget. Jaktlaget har

rett og slett vekst fram organisk utifrå det nettverket medlemmane på laget har hatt. Og etter

kvart som elgstamma har vokse har også arbeidsbyrda vokse og behovet for fleire jegerar like

eins. Og far har rekruttert son og soneson med.

- Me har ofte hatt tre generasjonar frå same familie med samstundes, fortel Bjarne. Han

snakkar om jegerane gjennom fleire generasjonar og presenterer Steinar som sonen til

Johannes.

- Johannes jakta heilt til den dagen han fylte 80, fortel han.

- Fyrst då la han frå seg børsa.

Måten Bjarne sa det på fekk meg til å tenke at det også var hans mål - å få vere med på

dette eventyret saman med kompisane til han fyller 80, minst.

- Han var sterk han Johannes, seier Bjarne og fortel om ein hardtarbeidande tømmerfløtar

og skogsarbeidar.

- Han aldri var sjuk. Var det arbeid som skulle gjerast var det ikkje tid til å legge seg sjuk, fortel

Bjarne.

Sjølv merkar eg at eg kjenner att dei same forteljingane frå oppveksten heime på

Sunnmøre. Forteljingane om arbeidsmoral og dugleik som grunnlag for både individuell og

kollektiv suksess. Eg tenker på Ingar Kaldal (2000) som skriv om kor viktig arbeidet har vore

i slike typiske skogsområder, for utforminga av samfunnet sin kollektive identitet. Og eg

tenker på det Linda Marie Bye (2003; Bye 2009, 2010) har synt oss; at for unge rurale menn kan

fritidsaktivitetar som jakt, snøskuter og motormekking delvis ha teke over mykje av den same

rolla som arbeidet hadde i jord- og skogbruksgrendene, med tanke på identitets- og

maskulinitetsutforming. Eit perspektiv ikkje ulikt det den canadiske sosiologen Robert A.

Stebbins (1992) kallar «The serious leisure perspective» i eit forsøk på å skildre det han meinte

å sjå der arbeidsløyse, meir ferie og fritid og tidleg pensjonstilvære skapte store mengder tid

som ikkje var fylt med inntektsgivande arbeid. Folk søkjer då til fritidsaktivitetane og legg

tilsvarande seriøsitet i det som dei elles brukte leggje i arbeidet.

- Steinar har vore med på elgjakta sidan han var smågut, han har mykje av far sin i seg, fortel

Bjarne vidare, eit ørlite smil avslører at han minnest noko.

- Han var så influensasjuk her eit år at han knapt kunne stå opprøyst, men jakte skulle han.

145

- For ikkje å smitte oss andre insisterte han på å ligge i uthuset, ei trekkfull plankebu som brukte

stå der slaktarhuset står i dag. All kommunikasjon med oss andre på laget gjekk over walkietalkie.

Eg ser bort på Steinar som har fått med seg kva me snakkar om, han ser lurt på oss og

ler stille. Så lenge det var arbeid som skulle gjerast – eller sagt på ein annan måte; så lenge det

var elg som skulle skytast var det ikkje tid til å legge seg sjuk. Steinar si handling det året, eller

snarare Bjarne si forteljing om Steinar si handling, plasserte elgjakta inn saman med arbeidet.

Elgjakta er ei oppgåve på lik linje med arbeid og krev også same seriøsitet og arbeidsetikk.

Den som har vakse opp med ein far som aldri la seg sjuk så lenge det fanst tømmer som skulle

fløtast kan då ikkje legge seg til sengs midt under elgjakta.

- No er det Steinar som har med sin son, held Bjarne fram og nikka i retning Johan, ein

storvoksen mann i 30 åra som set bøygd over eit sett jaktradioar han har fått i oppdrag å

programmere.

- Johan er ein av dei som verkeleg står på.

- Står på?, spør eg

- Ja ein av dei som er her fyrst og fremst for å jakte kan me sei.

- Men er ikkje alle her for å jakte då?

- Jauda, men det er ikkje alle som legg like mykje innsats i det.

Han fortel at folk, «…også her på laget», som han seier, har forskjellige mål for jakta.

Medan nokre fyrst og fremst er her for «samhaldet», er andre her for «kjøtet».

- Så Johan er her altså for kjøtet? spør eg.

- Nei, han er her for jakta, korrigerer Bjarne

- Han er her fyrst og fremst for jakta.

Bjarne røyser seg og går på kjøkenet og vert vekk ei lita stund. Han let meg få tenke

etter kva han nett hadde meint med det å vere her for jakta. Det var definitivt ikkje det same

som å jakte for kjøtet, det sa han seg også usamd i. Eg tenker på den amerikanske økologen

Stephen Kellert (1976) sine tre kategoriar jegerar frå 70 talets USA og lurer på om det kan vere

ein knagg å henge dette på. Men eg finn at rett nok snakkar Kellert om nettopp kjøtjegeren som

den typiske rurale representanten i, lat oss kalle det det amerikanske jegerkorpset, men han

gir ingen plass til dei som er her for samhaldet – og kva med dei som er her for jakta? Eg tenker

på eit foredrag eg høyrde med Garry Marvin41 ein gong, der han snakka om skiljet som den

amerikanske forfattaren og jegeren Allen Morris Jones (1997) gjer i boka med den

iaugefallande tittelen «A Quiet Place of Violence». Jones skil nemleg mellom jakta som prosess

og jakta som prosjekt. Med prosjekt refererer han til intensjonen jegeren har, altså intensjonen

om å finne viltet og å snike seg innpå det eller det å ligge i skjul å vente for til slutt då endeleg

å skulle avlive dyret. Med prosess derimot refererer han til måten jegeren gjer prosjektet på,

41 Garry Marvin har seinare skrive om det same skiljet i boka til Sarah Pilgrim og Jules Prettey red. (2010)

Nature and Culture – rebuilding lost connections.

146

altså til sjølve utføringa. Så når prosjektet er å skyte ein elg er ikkje måten prosjektet vert

realisert på likegyldig – tvert om er det heilt essensielt. For tydlegare å understreka kva han

meinar dreg Jones ein parallell til ein annan interessant fritidsaktivitet – nemleg fjellklatring –

der er prosjektet å nå fjelltoppen, men for fjellklatraren er det langt frå einaste formålet med

sjølve klatringa. I so fall kunne klatraren like gjerne leige eit helikopterløft opp på fjelltoppen

og ned att, men alle skjønar at det ville vere meiningslaust – då ville det ikkje vere ein klatrar

som stod på toppen, berre ein helikopterturist.

Sjølv om prosessen er viktig er likevel ikkje prosjektet uvesentlig. Om klatraren ikkje

hadde eit prosjekt om å nå toppen, ville ho neppe ha klatra. Ein kan seie at prosjektet er sjølve

krafta i prosessen, det som held prosessen i gang. Det er målet om å få elg som held jakta i

gang, men det er ikkje jakta aleine. Ein kan seie som José Ortega y Gassett (1995) i boka

Meditations on Hunting; «ein jaktar ikkje for å drepe, snarare er det motsett, ein drep for å ha

jakta».

Så, når Bjarne fortel at enkelte på laget jaktar for kameratskap og andre for kjøt, kjenner

eg at eg tvilar på Bjarne, eg kjenner at eg trur at til liks med Johan er alle der fyrst og fremst

for å jakte.

- Jauda, seier Bjarne, han smiler når han høyrer korleis eg har tenkt.

- Dokke kan å gjere det komplisert.

For han hadde berre meint at Johan var meir «ivrig», ivrigare enn mange av dei andre.

Og han var ikkje aleine, særleg blant dei yngste var det ein større iver, men i tillegg til denne

naturlege ungdomlege iveren var dei, som Bjarne sa; «meir seriøs på ein måte». Og nettopp

denne seriøsiteten skulle vise seg å verte meir og meir interessant for meg desse åtte dagane i

elgskogen.

etter talen

Etter Arvid sin disiplinerande tale tok det om lag eitt minutt før stemninga var tilbake til der

den var før han tok ordet. Det var eit langdrygt minutt der enkelte gjorde tapre forsøk på å

etablere samtaletema og snarast råd få opp att stemninga. Men etter kvart kunne ein merke at

skrålet vaks til om lag der det hadde vore. Gradvis kom også Peder inn att i den sosiale

ordvekslinga, utan at hans bragder lenger var eit tema.

Sjølv vart eg sitjande uforståande til heile scenen. Kva var dette? Kvifor hadde Arvid

valt å gjere denne offentlege irettesettinga, denne audmjukinga av den unge elgjegeren? Då

Johan og Stian, ein lyslugga mann fyrst i 40-åra som eg enno ikkje hadde helsa rettleg på,

røyste seg for å ta eg ein røyk, bestemte eg meg for å vere med dei om ikkje anna for å kjøle

meg ned i den kalde haustlufta.

- Ja, kva får forskaren ut av det?, spør Stian med eit lurt smil.

- Er dette vanleg?, spør eg.

- Har denne typen offentleg irettesetting skjedd før?

Nei dette var eit spesielt tilfelle erkjente begge. Sjølv om det hadde hent at det hadde

vore det dei kalla «oppstrammingar» før også, så var dette eit særskilt tilfelle.

147

- Men det måtte til, seier Johan.

Han verka nesten irritert og eg let vere å spørje kva han meinte, ga han berre tid, for

det verka som den elles så tagale Johan hadde lyst å seie noko.

- Me har hatt rot kvart einaste år i det siste, både skadeskyting og feilskyting. Og dei to siste åra

har me ikkje eingong klart å fylle kvota, fortel han.

Eg tenker tilbake til tidlegare same dag, til då me nett var ferdig med slaktinga og

hadde fått hengt opp elgskrotten. Medan dei fleste av oss hadde samla seg i porten på

«slaktarhuset» og stod å leska oss på kald øl og varm kaffi om ein annan, hadde ei lita gruppe

danna seg borte ved koia og stod i alvorsam prat.

- Jauda, det var det me snakka om, kunne Johan fortelje.

Dei tre karane, Johan og Stian i tillegg til Kjell, den tredje av dei Bjarne hadde omtalt

som ein av dei som «fyrst og fremst var her for å jakte», hadde samla seg om Bjarne og Arvid og

gjort det klart at dei meinte Arvid måtte reager. Dei hadde utfordra Jaktlagsleiaren og bedt

han om å bruke autoriteten sin og sanksjonere.

For det måtte altså til. Dei to elgjegerane som no hadde sløkt røyken og trekt bort på

plattingen framom slaktarhuset for å betre kunne «sjå i veret» og vurdere forholda for

morgondagen, var altså samde om at jaktlaget ikkje kunne akseptere meir «rot». Dei hadde

ikkje råd til å kaste vekk dyrebar tid på ettersøk. Og det var det å fylle kvota som gnog dei.

Det var ikkje det at tida dei brukte på ettersøk gjekk utover den tida dei kunne sete på post og

oppleve spenninga og gleda ved jakta, nei det var rett og slett ineffektivt i forhold til det å

rekke å fylle kvota. Eg tenkte; kva betyr dette? Og høyrer meg sjølv spørje;

- Betyr det at dokke eigentleg kan definerast som klassiske kjøtjegerar?

- Definerast!, formeleg spyttar Stian ut og gir meg med det klar beskjed om at

defineringa lyt eg ta meg av sjølv.

- Det betyr at elgjakta handlar om å gjere ting rett!

- Kva, rett…?

- Altså me har visse standardar og dei skal oppretthaldast.

- Standardar?, spør eg igjen.

Det handlar altså om å gjere ting «rett», om å oppretthalde «standardar» og forvalte sitt

eige rykte. Eg kjem i hug noko eg hadde lese av den svenske antropologen Ann-Kristin Ekman

(1991) ein gong. Om at det i eit lokalsamfunn finst eit sett av tradisjonelle dygder – eit

verdisystem som i stor grad reflekterer stadens historie og utgjer dei moralske omgrepa rett

og bra. Når Stian snakar om at ting skal gjerast rett handlar det om å vere dyktig og flink,

dygder som har stått sterkt i skogsarbeidarkulturen og som lever i dei lokale forteljingane om

kva folket her har å slekte på. Stian sin gnagande uro for at kvota ikkje vert fylt, er i slekt med

Bjarne si forteljing om den arbeidsame bestefaren til Johan. Den er i slekt med forteljinga om

den hardtarbeidande og dyktige «elgbygdingen», han som ikkje legg seg sjuk sjølv om han

skulle kome til å få litt feber. Den er i slekt med forteljinga om den pålitelege «elgbygdingen»,

ei forteljing som implisitt også ber i seg eit bod om den «upålitelege andre».

148

- Elgjakta er hausting og forvalting. Det er kjekt, det er kameratskap og me har det artig, men

det gir oss ikkje rett til å vere likesæle med omsyn til etikken, fortel Stian vidare.

- Kva er standarden då?, spør eg.

- Standarden er at ein ikkje tek sjansar. At ein held tilbake skotet når ein kjenner seg usikker.

- Korleis sikre at kvar einskild jeger gjer det då?

- Nei det er ein måte det, det er å gjere slik som no nettopp. Det skal gjere vondt å gjere feil,

avsluttar Stian før me går inn att til resten av laget.

skogsøkonomien

Arvid sjølv kunne seinare fortelje meg at han nok ville ha sanksjonert utan at Johan og dei

andre hadde bede han om det, men han ville kanskje «… gjort det på ein meir diskré måte». Han

innrømmer at dei tre karane hadde overtalt han til å bruke noko sterkare lut enn kva han fyrst

hadde tenkt.

- Dei har rett i at det har vore litt mykje tull dei siste åra, seier Arvid og stadfestar det Johan

hadde fortalt meg tidlegare på kvelden. Det hadde vore ein trend dei siste åra med at talet på

uhell hadde gått opp. Det var ikkje berre ungguten Peder som var uheldig i fjor, også ein av

dei eldre jegerane hadde rota. Sverre, altså far til Johan, hadde sendt ei kule via ein

ungfurutopp og lukst att i låret på ei elgkyr, kunne Arvid fortelje. Og det var berre

slumpelukka som hadde berga John, ein eldre bror av far til Kjell, frå ei liknande affære. Kula

hadde kome i ubalanse av kvist og hadde gått flatt inn i dyret, men den hadde råka i ryggen

og lamma elgen momentant slik at John fekk sett eit avlidingsskot i hovudet frå der han sat.

- To ettersøk og eitt nesten-ettersøk på eitt år. Det er i overkant.

- Var det derfor du valte å gi Peder offentleg reprimande?, spør eg.

- Ja. Det kan ha vorte vel tøft for Peder, seier Arvid og avslører ei viss uro for korleis

ungguten takklar irettesettinga.

- men eg merka folk var byrja å snakke om det – det gjaldt fleire enn berre Johan og dei - eg såg

ganske enkelt ikkje anna råd.

- Du skjønar, seier Arvid og tek sats før han startar å forklare,

- Når me driv elgjakt så gjer me ikkje det berre for underhaldning, det er ikkje berre for moro.

Me gjer dette også for å hauste ein verdifull ressurs.

- Kjøtet?

- Ja, kjøtet. I tillegg er me her for å gjere ein jobb. Me er her for å ta ut dei dyra som skal takast

ut og syte for at det er balanse mellom talet på elg og tilgangen til beite gjennom vinteren. Er det for

mykje elg gjennom vinteren i forhold til beitetilgongen går det utover skogen. Du veit skogskadane i

dette landet er i dag berekna til opp mot 60 millionar kroner som følgje av elg.

- Men det er då dei færraste her på laget som er skogeigarar, eller…?, seier eg

- Vel, nokre av oss er då det, smiler Arvid og signaliserar at han tolkar innspelet mitt som

ein freistnad på å provosere han.

149

- Du veit, sjølv om det er mange her – fleirtalet faktisk – som ikkje er skogeigarar, er alle likevel

involvert i skogøkonomien på ein eller annan måte. Då eg gjekk på skule brukte me å gange opp

tømmerverdien med minst 20 prosent for å få ut samfunnsverdien i næringskjeda. Me snakkar om

entreprenørar og transportørar og alle som arbeidar innanfor trebearbeidande verksemder i området her,

alle er involvert i skogøkonomien.

- Du meiner folk tenker slik?, spør eg

- Eg meiner skogen, og for så vidt også jordbruket, står framleis sterkt i folk sin medvit, ja.

svarar Arvid og tykkjest vere sikker i si sak.

Og han er ikkje aleine om å meine det. Både grunneigande og eigedomslause elgjegerar

snakkar om skogen, dei snakkar om kor viktig skogen er her – ikkje berre økonomisk, men

også kulturelt. Dei snakkar om banda til skogen og skogsarbeidarkulturen. Og dei snakkar om

nyingen, dette bålet som eg tidlegare har skrive om (Flø 2011c), og som ikkje eingong treng

vere ein «nying» reint teknisk, men berre eit vanleg bål. Eit bål som jaktlaget kan samle seg

kring i skogen. Dei snakkar om det, eller det å samlast kring nyingen, som det skulle ha vore

ei heilag rite – ei rite som ikkje må brytast. Men i botnen er det like mykje samhald dei snakkar

om og om det å ta seg tid. Ved å knyte det spesifikt opp til nyingen knyt dei det også opp til

noko større. Dei knyt det opp til arven frå skogsarbeidarkulturen og til samhald mellom

arbeidsfolk, grannar og bygdefolk. Forteljinga om nyingen symboliserar det østerdalske

skogskulturetoset og inngår i skapinga av det stadeigne elgjaktetoset (Flø 2011c). Som dei

fleste «rural performance», som Stuart Marks (1991) kallar det, demonstrerar nyingen

potensen i den stadeigne historia og inngår som ein vesentleg aktør i struktureringa av

framtida. For det er det nyingen representerer som er det viktige, det er kva dette vesle bålet

symboliserar – kva det fortel når eit heilt jaktlag set samla kringom det midt i skogen – det er

det som er viktig. Den fortel om ro, samhald og arv, alle viktige element i den lokale jegeren

si moralske forteljing om seg sjølv og om elgjakta. Og så lenge skogeigar og den eigedomslause

bygdejegeren set kring same nying inngår dei begge i den same fellesskapen.

For jakta er fellesskap, fridom og likskap, og den vert fortalt fram som det av både

skogeigarar og eigedomslause (Flø 2011c). Den er forteljinga om andre kapitalformer enn dei

som gjeld i «det andre» livet, forteljinga om at «kula er demokratisk» som ein formulerte det, den

gjer med andre ord ikkje skilnad på kor tjukk pengepungen er åt den som trekkjer av. Det er

din eigen dugleik som jeger som tel på jakta, ikkje utdaningsnivået eller om du er rik eller

fattig.

skyttarlut og kjøtnettverk

Fram mot slutten på 1990 talet og fyrst på 2000 talet vart om lag all elg i området her felt av

jaktlag som bestod av ei blanding lokale grunneigarar og ikkje grunneigarar i tillegg til nokre

ikkje-lokale som tilfeldigvis hadde ein eller fleire relasjonar til lokalsamfunnet – relasjonar som

hadde opna for deltakinga i jakta. Jegerane betalte sjeldan noko nemneverdig for å delta i jakta.

I fylje fleire av mine informantar var regelen generelt at jaktlaget delte på fellingsavgifta –

150

mellom 3 og 400 kroner for eit vakse dyr og om lag det halve for kalv. I tillegg brukte kvar

einskild jeger å kjøpe det han ville ha av kjøt utover «skyttarluten» av grunneigarane,. Det var

nemleg vanleg her at skytaren fekk eit lår av den elgen han sjølv skaut. «Det var vår måte å takke

for hjelpa på», sa ein av grunneigarane med meg. Einaste ulempa han såg med det, var at det

kunne gjere jegeren «kjøthungrig», som han sa. På grunn av eit sterkt ønskje om å få kjøt kunne

ein verte driven til å ta sjansar som innebar skadeskyting. Derfor gjekk fleire av jaktlaga her

over til å la skyttarluten verte fordelt på heile laget framover på 90 talet. Resten av kjøtet tilfall

framleis grunneigarane.

- Det var mindre kjøt før, fortel Arvid og tenker på den tida dei berre hadde tre – fire dyr

på kvota mot dagens 16. For elgstamma har vakse kolossalt, ikkje berre her anna enn over heile

landet. Likevel trur Arvid elgkjøtet framleis er rekna for å vere ettertrakta.

- Det er ikkje berre til eige bruk heller, dei fleste familiane har mange som skal ha elgkjøt i løpet

av jakta, fortel Arvid.

Det slo meg at Arvid til liks med mange av dei andre i Elgbygda snakka mykje om

kjøtet.

- Dei hevdar det, sa han då eg konfronterte han med at eg trudde kjøtet var vorte mindre

viktig no når dei fleste av oss har råd til å kjøpe all den maten me ønskjer.

- Men eg trur likevel at ingen på laget her ville ha jakta om det ikkje vart kjøt utav det. Han

trur meininga med elgjakta er tufta på kjøtet. Det får meg til å tenke på Edvard, ein godt vaksen

grunneigar eg snakka med i ei anna grend ikkje langt frå her, og hans forsvar for kjøtprising

av elgjakta til forskjell frå prising av opplevingar (Flø 2008). I ei tid der postmoderne teori har

lært oss at symbolikken har fått forrang for materialiteten (Baudrillard 1983b; Harvey 1990) er

altså kjøtet likevel essensielt for jakta i Elgbygda. Dette vert særleg stadfesta av dei som set

heime under elgjakta. Her vert det teikna eit tydeleg bilete av at kjøtet er viktig både som

bidrag til hushaldsøkonomien og som symbol i form av den rolla elgkjøtet spelar som gåve og

som lokal identitetsmarkør.

Signe, ei kvinne seint i 60 åra som driv eit lite bruk saman med sin eldre bror Bjarne,

som me alt har helsa på, kan fortelje at dei har tett på tretti folk som meir eller mindre fast

mottek elgkjøt frå dei.

- Alle syskena skal ha, seier ho og fortel at dei var ni born til saman men no er dei berre

seks att. Ein av dei bur på sørlandet, men kjem alltid oppover i løpet av jakta får å få med seg

litt kjøt heimatt.

- Det er då kjekt han kjem, seier Signe og meiner at

- han har rett på litt kjøt, og legg til;

- i alle fall så lenge me har så mykje.

Eg tok kontakt med Ellen, dottera til Signe si yngre søster. Ellen bur i Trysil og brukar

ofte å køyre innom tanta og onkelen når ho fer forbi, eller som ho seier;

- Ofte køyrer eg eins ærend, men brukar liksom å seie at eg for forbi. Dei likar ikkje å føle at me

passar på dei.

151

- Du inngår i tanta di sitt kjøtnettverk, seier eg for liksom å kome til saka.

- Ja det var det ja.. Ho tenker seg litt om før ho seier;

- Du veit eg er gift med ein elgjeger?

- Ja vel?, seier eg.

- Vi har meir enn nok elgkjøt, men eg greier ikkje seie nei takk. Eg har prøvt å takke nei, men då

har ho berre flira og sagt at me treng å smake litt ordentlig elg også og ikkje berre den seige

trysilelgen.[…] Det er ikkje like mykje kjøt no etter at eg trefte mannen min, ofte berre ei steik eller ein

filet eller noko, men eg har likevel eit inntrykk av at det er viktig for tante.

Eg trur kjøtnettverket og skikken med å ville dele kjøt med slekt og vennar også kan

ha samanheng med det den godt vaksne elgjegeren Bjarne, altså bror til Signe, kallar «vår

einaste overskotsvare». For i denne delen av landet – eit stykke oppe i Nord-Østerdalen – finn

eg nemleg mykje av det same som eg fant då eg studerte utmarksbruken i grendene kring

Femund (Bjørkhaug 1998; Flø 1998; Sandlund et al. 2004). Eg finn generelt lågare

gjennomsnittleg inntekt enn elles i landet og eg finn hushald der fisk, bær og viltkjøt utgjer ein

betydeleg del av hushaldets økonomi. Eg kom på intervjubesøk og såg ti-literspann med

nyplukka blåbær stå på trappa i påvente av å skulle verte råsaft. Kari, som arbeidar deltid på

skulen og tek sporadiske omsetjingsarbeid på oppdrag, kunne fortelje meg at det ikkje var

tradisjon som var grunnen til at ho laga moltesyltetøy. Heller ikkje gjorde ho det fordi ho tykte

smaken var betre eller at det skulle gi ho ei meir ekte oppleving av livet, nei ho laga syltetøy

fordi ho meinte det var billig. I alle fal så lenge mor hennar held sukkeret. At mor hennar bar

på ho elgkjøt var «… eit kjærkome kosttilskot» til ein elles ris og potetbasert diett for ho og hennar

6 år gamle son.

Eg fant hushald som enno nytta matressursane dei fant i naturen på same viset som me

gjorde heime då eg sjølv vaks opp på 70 talet. Me safta og rørte og kokte og salta. Fisk, bær og

kjøt, var verdsett og skatta og om ikkje det reelt sett lønte seg, så hjelpte det uansett på vårt

moralske sjølvbildet. For nøysemd var ein av bygdas sentrale dygder, so også i Elgbygda. Ein

skal nyttiggjere seg av «.. gratisressursane» som let seg hauste. Også her fant eg studentar og

skuleelevar som, til liks med meg då eg sjølv var student, vart sendt tilbake på studenthybelen

med kjølebaggar fulle av blåbær, molter og viltkjøt. Det er som Bjarne seier; dei haustbare

ressursane er småbrukarens «… einaste overskotsvare», for småbruka aggregerar ikkje inntekter

nok til at ein har råd til å sende kjøpekjøt i skreppa åt studentspirane.

Det at kjøtet også er ei gåve, uansett om mottakaren opplever å ha trong om det eller

ikkje, er viktig som meir enn einast ei gåve. Det at det vert gitt til nokon og at vedkomande tek

det med, kan sjølvsagt forståast innanfor rammene av «de symbolske goders økonomi»

(Bourdieu 1996b) eller som «uavhendelige gaver» (Lien 2001), men eg vil snarare trekke fram

kva konsekvensar dette har for elgjakta og elgjaktkulturen, sjølve opphavet for kjøtet.

Kanskje er det fleire som opplever det likt som Stein, bror til Johan og yngste son til

Steinar og minst tredje generasjon eigedomslaus elgjeger når han ein dag kjem seg med på eit

lag. Han fortel at; «.. det er litt kult å kome tilbake på hybelen med ei svær elgsteik. Då er det berre å

invitere til fest». Han trur derimot ikkje det ville ha blitt det same om han hadde fått med seg

152

ein okseflatbiff heim til hybelen, og legg til: «... for elg er liksom ein del av meg det». Elgsteika som

Stein serverar til sine studentvener i byen er altså den materielle representasjonen av kven

Stein er. Ved å ta med seg elgkjøtet til universitetsbyen tek han også med seg si eiga historie

og syner den fram for sine vener der. Han tek med seg bror sin, far sin og sin gamle bestefar –

tre generasjonar elgjegerar – og han tek med seg mor. Han knyt band attende til der han høyrer

til, attende til bygda og slekta – attende til mor, for han veit det var ho som la steika i skreppa.

Når søskena til Signe og Bjarne kvar haust kjem innom barndomsheimen og får med

seg litt elgkjøt heimatt, gjer dei neppe det berre fordi det er billig. Det er grunn til å tru at dei

like gjerne gjer det fordi elgkjøtet er det som enno bind søskena til barndomsheimen. Og når

Ellen set seg til bordet heime i Trysil ein dag, så fortel ho kanskje mannen sin og dei tre borna

at «i dag er det ordentleg kjøt på bordet, for i dag er det nemleg elgkjøt heimafrå». Og kanskje

vil borna juble og snakke om gammelonkel Bjarne og om kor kjekt det er å vere med «tante»

Signe å lage pølse.

Kjøtet bind Elgbygdas relasjonelle ringar42 saman. Når jegeren ber kjøtet til gards bind

han ikkje berre seg sjølv til hushaldet han bind samstundes hushaldet til elgjakta. Kjøtet

involverar hushaldet i elgjakta og gjer den relevant også for dei som ikkje ber gevær eller set

på koia å sjauar. Når Signe deler ut kjøt til slekta styrkar ho banda til bygdas mange «skuggar»

(Ekman 2006), banda til folk som på ulike måtar føl med kva som skjer i bygda og som grip

inn i sjølve organiseringa og utgjer bygdas meir eller mindre uformelle nettverk.

ein lys levande indianar og utanbygdsjegerane

- Du vert med Kjell i dag, sa Arvid. Saman med Bjarne og Johan hadde han planlagt

dagen alt i går kveld etter middagen.

- Det er ein litt vanskelig post, men det gode med den er at det går ann å prate litt der. Han

hadde nemleg tenkt ut det Arvid, at eg skulle få høve til å snakke med jegerane litt aleine. Om

me berre snakka lågt nok meinte Arvid at litt prat ikkje trong spolere sjansane for å få elg. Kjell

meinte det var ein god post, men ein laut vere konsentrert og rask. For som han sa; «posten er

trong, og elgen kjem fort og heilt utan varsel».

- Er det derfor dei har gitt den til deg då?, spør eg.

- Nei det brukar å gå på rundgang, seier Kjell før han legg til;

- Men det er klart ein set ikkje dei ferskaste på ein slik post.

- Kvifor ikkje?

- Det må handlast raskt her…, bedømme dyret og så situasjonen og.. ja.. i det heile tatt.

- For det er det som er problemet, seier Kjell etter ei lita pause.

- Dei fleste har eigentleg temmeleg lite erfaring.

42 Uttrykket «Elgbygdas relasjonelle ringar» er her inspirert av Ann-Kristin Ekman sin artikkel

Skuggbyn – under ytan på en avfolkingsby (Ekman 2006), der ho illustrerar den sosiale stratifiseringa i bygda

Ängersjö i Härjedalen som «ringar på vattnet» eller som sirklar.

153

- Kven då?, spør eg og tenker at med unntak av Peder og kanskje ein til, består mesta

heile laget nettopp av svært røynde jegerar.

- Utanbygdsjegerane, svarar Kjell.

Dermed er Kjell i gang med å karakterisere utanbygdsjegerane. Utan at det har vore

tema for nokon av samtalane eg har registrert desse fyrste dagane av jakta så dukkar altså

utanbygdsjegerane opp, som eit problem, i samband med ein trong elgpost som krev erfaring

og raske vurderingar.

- Dei er her ei veke eller to og det er stort sett det einaste dei er i skogen i løpet av eit år, fortel

Kjell og hevdar dei fleste utanbygdsjegerane ikkje «kjenner» skogen. Medan han sjølv derimot,

han er «oppvaksen i skogen». Han fortel om eit lag som var på nabofeltet nokre år «dei var heilt

håpelause». Ein av jegerane der hadde endatil gått seg vill eit år, han fant ikkje heim att til koia.

Tilfeldigvis hadde han støtt på Sverre som kunne fylje han nesten heilt til døra.

- Etter det trur eg heile laget vart utstyrt med GPS, ler Kjell.

- Men du sa problemet?

- Problemet?

- Ja, at dei hadde lite erfaring sa du.

- Nettopp, seier Kjell idet han hever høgre handa til tinningen som eit slags signal på at

eg hadde spora han inn att.

- Det gjekk mesta ikkje eitt år utan at me måtte ta ut dyr som gjekk att i skogen etter dei.

- Skadeskotne meinar du?

- Ja, det kunne sjå fælt ut. Ein gong heilt fram mot jul fant me ei kyr utan underkjeve. Ho var

mager kan eg fortelje deg.

Medan Kjell held fram si framstilling om alle uferdene åt utanbygdsjegerane dei siste

åra, det vere seg forteljingar om skadeskyting, fyll og respektlaus framferd, tenkjer eg på kva

Kjell eigentleg hadde meint med å «kjenne skogen» og med det å vere «oppvaksen i skogen».

- Det er eigentleg Stian sitt uttrykk. Innrømmer Kjell i det eg spør kva han meiner med «å

kjenne skogen».

- Eg trur han tenker slik at me som har erfaring og som driv med all mogleg slags jakt heile tida

er .. me har budd her heile livet – me har vore med fedrane våre, brødrane, onklar og andre vaksne. I

ungdomen starta me gå aleine eller i lag med kompisar.. då lærte me oss ting.. og no liksom berre veit

me instinktivt korleis me skal bevege oss.

- Bevege dokke?

- Ja altså korleis me skal gå for ikkje å lage for mykje uro i skogen – i forhold til vind og slikt...

og det å kunne sjå ferske trakk og vite kva som er framfor oss før me ser det.

- Slik som indianarane i cowboyfilmane?

- Ja men det er ikkje tull altså, ein lærer då litt av alle tima ute… og ikkje minst då eg brukte

vere med morfar. Han hadde sikkert minst femogtjue vintrar med skogsarbeid bak seg, dei låg månadsvis

på skogen.

154

Brått stoppar Kjell opp og ser rett på meg.

- Sjå på meg, seier han,

- Ikkje sjå opp eller tilsides no.

- Kva då?, spør eg og ser meg raskt rundt.

- Kom igjen, eg skal teste noko, seier han

Eg ser på han

- Kan du fortelje meg kva slags fugl som heng over tretoppane rett sør om oss?

Eg tenkte å ta ein råsjans og tippe på ein rovfugl av eit slag, men eg innrømma i staden

at eg ikkje hadde lagt merke til nokon fugl i det heile og rista på hovudet.

- Kan du peike ut retning der det står ein feia trelegg, og kor lenge er det sidan den var feia?

Når det gjaldt feia treleggar såg eg så mange på veg innover mot posten at eg må ha

slutta å registrere dei, så også her laut eg melde pass43.

- Der kan du sjå, du har nettopp møtt ein lys levande østerdalsindianar, ler Kjell før han like

fort vert alvorleg att.

- Det er å kjenne skogen – det å lese og forstå den – ein vert meir glad i det ein kjenner, det ein

greier å lese og forstå. Og det ein vert glad i tek ein også betre vare på.

Det skjedde lite på posten vår bortsett frå ei kyr og ein kalv som passerte heilt att i

kanten på den smale glenna. Kjell fekk ikkje dyret klart av vegetasjonen og held dermed att

skotet. Til gjengjeld var det aktivitet på radiosambandet då enkelte andre hadde meir enn nok

å gjere. Det vart rapportert om to fellingar alt før det vart skikkelig dag. Og medan Kjell følgde

aktivt med, vart eg sjølv sitjande å tenke over kva han eigentleg hadde sagt.

Han presenterte seg sjølv og sine lokale jegerkollegaer mesta som om dei sat inne med

ein slags særeigen tradisjonell kunnskap om skogen, ein kunnskap som må lærast langs

ættespor og lokale praksisar – etter same mal som urinvånarar i stammesamfunn. Det må

lærast frå far til son, frå eldre til yngre og gjennom timar i skogen saman med jamaldringar.

Manglar ein denne opplæringa vil ein rote seg vekk i skogen og måtte utrustas med

elektroniske hjelpemiddel for å finne vegen heim. Men enno verre er det nok at mangel på

kunnskap – og gjerne då lokal kunnskap – også vil gi seg utslag i at ein ikkje berre er mindre

glad i, men også mindre i stand til å ta vare på skogen.

lokal ideologi - kjøt og ny-seriøsitet

Tilbake på koia om kvelden same dag hekk det tre nye skrottar saman med kalven frå dagen

før. Under småpraten etter opphenginga av skrottane kom det fram at Kjell ikkje berre hadde

43 For den som eventuelt føler ein set med litt lite elgskogkompetanse, er det kanskje på sin plass og

nemne at ein feia trelegg referer til merka på treet som kjem når elgoksen fjernar basten av geviret på sumaren og

startar gjere seg klar til haustens mange ”plattingdansar”.

155

fått status som autorisert indianar, han hadde også «slept utanbygdsjegeren ut av sekken» som

Johan sa. Dei hadde nemleg snakka om det før jakta starta, før dei vart samde om å ta meg

med, at eg nok var ute etter korleis dei ser på den tiltakande kommersialiseringa av elgjakta.

- Ja, seier eg nølande

- .. det er for så vidt relevant, men fyrst og fremst er eg her for å forstå dokke som jegerar. Eg

innrømma at eg trudde deira sjølvforståing kan vere påverka av og for så vidt også kan

forståast i kontrast til nettopp utanbygdsjegerane. Dermed var diskusjonen i gong endå før eg

fekk lagt opptakaren på bordet.

Dei snakkar om at spørsmålet er ikkje for eller mot kommersialisering, men snarare

korleis kommersialiseringa skjer. Den «..må ivareta det særeigne med elgjakta her», seier dei. Sjølv

om elgjakta vert kommersialisert må det ikkje skapast eit klasseskilje på jakta.

- Vi har alltid jakta saman her, rik som fattig, seier Stian og ser på meg som om eg er med

i diskusjonen.

Dei andre støttar opp om Stian og hevdar at prisen har mykje å sei og dermed er dei

attende til det Arvid hadde sagt med meg før, nemleg at elgkjøtet er viktig.

- Det må vere ein anstendig kilopris på denne aktiviteten elles set me att berre med

sportsjegerane, meiner Kjell og legg til at går det sport i jakta vil det verte «meir konkurranse

og mindre fellesarbeid».

Og nettopp at fellesskap og kameratskap er viktig vert støtta av mange. Steinar trekte

fram at fellesskapet strekk seg ut og forbi laget og kompisane.

- Det er eit fellesskap med heile bygda, seier han og hevdar at nettopp det kan forsvinne

om ein sel for mykje av jakta utanbygds.

For sjølv om elgjaktlaga i denne regionen er sterkt dominert av elgjegeren i tydinga ein

mannlege jeger med gevær44, betyr ikkje det at elgjakta stoggar der. Som eg har nemnt

tidlegare strekkjer elgjakta seg langt inn i bygda, ikkje berre som eit framhald av den

maskuline sosialiseringa på koia når medlemmar frå ulike jaktlag møtes på butikken, på jobb

eller kanskje utfor porten på den kommunale barnehagen. Den strekkjer seg også inn i dei

kvinnelege sfærar, til borna og dei gamle og den strekkjer seg ut av bygda – til dei kvitmåla

stovene på Sørlandet og gråbeinsgårdane i studentbyane. Og det er kjøtet som er tråden som

syr det heile saman. Ikkje berre utgjer kjøtet ein lykel i samanbindinga av det maskuline og

det feminine, mellom nære og fjerne og mellom slekt og venar, men bygdefolket sjølve ser

også ut til å vere medvitne rolla kjøtet har. Dei skisserar ei framtidig utvikling i retning mot at

jakta kan verte avsondra frå bygda, om kjøtet forsvinn.

- Korleis då?, spør eg.

Det er ’østerdalsindianaren’ Kjell som tek byrden med å forklare meg samanhengen.

- Det fungerar annleis når du jaktar ein stad der du ikkje bur. Du vert meir aleine med alt.

Stian er tydeleg ivrig og bryt inn.

44 Til forskjell frå elgjakta i områder som til dømes Agder og ”dalstroka innafor” (Hompland 1999) der

klappjakt eller drivjakt er vanleg, involverer elgjakta i Østerdalen stort sett einast jegerar med gevær. (Gåsdal &

Rysstad 1999).

156

- Me har vore å jakta hjort i Sogn og eitt år på Hitra også, poenget er at me har ikkje mykje med

bygda å gjere når me er der.

- Kva er grunnen til det?, spør eg.

- Nei sei det..? Me kjenner ingen der og .. ja du veit.

- Nei, sa eg - det veit eg nettopp ikkje? Eg ville få dei til å forklare korleis og på kva måte

dei samhandlar med bygda på når dei jakta elg her heime.

- Ja det kan no vere på mange måtar det. Slik som me då for eksempel; me fraktar skrottane ned

til bygda når det er tid for deling - då dukkar det opp folk.

- Kva folk er det då?, spør eg

- Det er all slags folk – bygdefolk., seier plutseleg Arvid. Hittil hadde Arvid prøvd å vere

minst mogeleg involvert i diskusjonar og samtalar der han såg at eg, forskaren, dreiv å samla

informasjon. Eg hadde lenge tenkt at Arvid såg på seg sjølv meir som ein formidlar av

informantar enn som ein som også sjølv var relevant som informant. Derfor hadde eg hittil fått

lite utav han, enda han definitivt var ein mann som evna å setje ord på det han tenkte.

- Då kjem dei – gamlejegerane, seier han og nemner spesifikt Johannes, far til Steinar og

bestefar til Johan.

- Så kjem kjerringane våre, seier Bjarne, noko som utløyser tendensar til latter. Ein latter

som det tok tid før eg forstod opphavet til. Fyrst trudde eg det var eit utslag av

«mannehurven» og at det låg ein slags seksuell undertone der, eit eller anna i retning av at

karane som no hadde våre på koia nokre dagar ønskte å signalisere krafta i eigen potens. Men

etter kvart gjekk det opp for meg at latteren kom av at det var Bjarne som nytta uttrykket

«kjerringane våre», han som nettopp bur saman med systera si og som heller aldri har vore gift.

Dei skisserte altså ei sosial hending, eller ei samling, når kjøtet kjem til gards. Sjølv

vitna eg samlinga og såg at det stemte. Eg såg at bygdefolket kom og at dei deltok både i

delinga av kjøtet og i den uformelle praten. Eg såg at skal denne samlinga skje føreset det minst

tre ting: at jakta skjer lokalt, at jegerane er lokale og sist, men ikkje minst; kjøt.

Johan, som hadde ivra etter å få snakke om utanbygdsjegerane då denne diskusjonen

starta, hadde sete stille lenge, men no tok han ordet.

- Den store skilnaden ligg i måten me tilnærmar oss jakta på – altså kva forhold me har til jakta,

seier han. I det den djupe og klare stemma hans let, stilnar dei andre og vert sitjande å vente

på kva meir han ville seie.

- Elgjakt er som ein profesjon, me overvakar og kartlegg beite og me fôrar gjennom dei hardaste

vekene på vinteren. Me lagar forvaltingsplanar og me går på elgjakt. Forstår du?, seier han og ser på

meg.

- Nei, seier eg - ikkje heilt, kva meiner du?

- Det er mykje meir enn ei veke med artig.

- Kva er det då?, spør eg, og veit eg høyrest tungnæm ut. Aller helst ville eg spørje om

han meiner elgjakta er meir alvor enn leik, men finn ingen måte å spørje på som ikkje vil verke

leiande.

- Som eg sa, det er ein heilårsgeskjeft og det er seriøst.

157

- Seriøst..?, sa eg

- Det uttrykket brukte Bjarne òg her hin dagen, kva meiner dokke når dokke seier at elgjakta er

seriøs? Eg ser bortpå dei andre og tenkjer ’Er dei alle like seriøse? Deler dei alle synet til Johan?’

Det teikna seg eit tilsvarande bilete som det Bjarne hadde skissert alt kvelden før jakta

starta. For det var særleg dei unge som målbar seriøsitet perspektivet. Sjølv om dei eldre lett

følgjer dei på det med at elgjakt er meir enn «berre artig» er det likevel nokre nyansar i forhold

til korleis dei forstår seriøsiteten. Når Bjarne siterar ein kjenning av han som eingong sa at «då

dei introduserte retta avskyting forsvann også moroa frå jakta»45, ligg der også eit likt lag med alvor

som skjemt i det sitatet. Dei eldre jegerane ser ut til å forstå seriøsitetbiten til å vere alt dette

«nye» som har kome inn i jakta. Det gjeld særleg dei nye reglane knytt til

viltforvaltingsområder og det at alle skal ha godkjente forvaltingsplanar. Mange ser dette som

«stress og mas» slik også 90 år gamle Karl Mobråten gjer når han uttalar seg til Jakt og Fiske;

«Elgjakta blei rett og slett itte no’ moro lenger. … Det blei stress og mas på jakta. Alt handlet om å få

elgen. Det var ingen tid til å kose seg rundt bålet. Vi sto omtrent langs veien og åt brødskiva vår» (Jakt

& Fiske 2011).

Dei yngre derimot, dei såg alt dette «nye» som element som gjorde jakta meir

interessant. Det heva kravet til dugleik og gjorde jakta meir meiningsfull.

- No er det liksom vits å bli betre, sa Stian og sende tankane mine attende til Robert A.

Stebbins (1979, 1992) og hans omgrep «serious leisure» .

For elgjakta er ein seriøs fritidsaktivitet. For både Stian, Johan, Kjell og sikkert mange

mange fleire unge og middelaldrande rurale menn er elgjakta seriøs. Dei snakkar alle om

elgjakta på same måten som mange av mine kollegaer og kjenningar snakkar om jobben. Dei

snakkar om alt dei har å gjere, om kor stor kvota er og om alt arbeidet som gjenstår før hundane

er så gode som dei vil ha dei. Og dei snakkar om all innsatsen dei legg i forvaltingsarbeidet.

Dei snakkar om det å bli betre, om å flikke på elgjaktkarrieren. Dei vil bli kjent som habile

jegerar, som jegerar det går ann å stole på. Og dei snakkar om at dei kanskje må trå til å gjere

ein innsats, ta på seg leiarverv og slikt. Ikkje minst snakkar dei om prestasjonane, om kor

dyktige dei har vore i konkrete jaktsituasjonar så vel som i forvaltingsarbeidet. Og dei snakkar

om elgjaktas unike etos, eit etos som ligg tett opp mot skogsarbeidarkulturen og den stadeigne

historia (Flø 2011c).

Dei er seriøse og seriøsiteten ser ut til å vere ny. Den har vekst fram i kjølvatnet av at

kvotene har vorte stadig større og jegerane sjølve har vore villige til å «satse» på elgjakta. Og

dei brukar seriøsiteten i posisjoneringa av seg sjølve i konkurranse med utanbygdsjegerane

om det som er elgjaktas knappleiksgode – lokale jaktfelt. For sjølv om det finst rikeleg med elg

er det likevel berre ei avgrensa mengde jaktfelt i heimbygda deira. Og for kvar gong eit jaktfelt

45 Retta avskyting vart innført tidleg på 70 talet og betydde at fellingsløyva spesifiserte kjønn og alder på

dyra som vart tildelt jaktvaldet.

158

vert leigt ut til utanbygds, krympar terrenget der den lokale jegeren har tilgang. For ein ting

har den gamle og den nye elgjegeren til felles – dei vil høyre til der dei jaktar.


Baudrillard, Jean. 1983. Simulations. Semiotext(e). New York. NY.

Bjørkhaug, Hilde. 1998. Institusjonelle ordninger rettet mot forvaltning av rurale ressurser -

Eiendomssystemer, naturvern og lokalbefolkning i Femundsregionen. R 5/98, Senter


Bourdieu, Pierre 1996. De symbolske goders økonomi. I Symbolsk makt. Redigert av: P.

Bourdieu. Pax. Oslo.

Bringslid, Mary Bente. 2012. Bygdeutviklingas paradoks. Scandinavian Academic Press. Oslo.







Trondheim.

Ekman, Ann-Kristin. 1991. Community, Carnival and Campaign: Expression of Belonging in

a Swedish Region, SSSA. Almqvist & Wiksell International. Stockholm.

---. 2006. Skuggbyn - under ytan på en avfolkningsby. Om stratifierin, sociala relationes och

överlevnad. Bebyggelsehistorisk tidskrift Leva och bo (51):67 - 88.



---. 2008. Bygdedyret og elgen - ei stiavhengig analyse av næringsutvikling i elgskogen. I Den

nye bygda. Redigert av: R. Almås, M. S. Haugen, M. Villa & J. F. Rye. Tapir.

Trondheim.



Gåsdal, Odd & Sigurd Rysstad. 1999. Jaktform og jaktdeltakelse - På sporjakt etter

drivjaktkulturens rasjonale. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: O. Aagedal & Å.

Brottveit. Abstrakt forlag. Oslo.

Harvey, David. 1990. The Condition og Postmodernity. Blackwell publishing. Oxford.



Jakt & Fiske. 2011. 90 og still going. Gina Aakre og Stian Nybru, Nr. 6/11.

159

Jones, Allen M. 1997. A quiet place of violence: hunting and ethics in the Missouri River

Breaks. Spring Creek Pub. MT.

Kaldal, Ingar. 2000. Skog, arbeid og dagligliv i kvinners og mens fortellinger fra Trysil og

Nord-Värmland etter 1930. I Skogsliv. Kulturella processer i nordiska skogsbygder.

Redigert av: I. Kaldal, E. Johansson, B. Fritzbøger & H. Snellman. Historiska media.

Lund.



Krange, Olve & Ketil Skogen. 2007. Kodebok for den intelektuelle middelklassen. Nytt Norsk

Tidsskrift (3):227 - 242.

Lien, Marianne E. 2001. Likhet og verdighet. Gavebytter og integrasjon i Båtsfjord. I Likhetens

paradokser, antropologiske undersøkelser i det moderne Norge. Redigert av: H. Lidén, M.

Lien & H. Vike. Universitetsforlaget. Oslo.

Marks, Stuart A. 1991. Southern hunting in black and white : nature, history, and ritual in a

Carolina community. Princeton University Press. Princeton, NJ.


Pilgrim, Sarah & Jules Prettey, red. 2010. Nature and Culture - rebuilding lost connections.

Earthscan. London.

Sandlund, Odd Terje, Erling Berge, Bjørn Egil Flø, Tor F. Næsje, Randi Saksgård & Ola

Ugedal. 2004. Whitefish Fisheries in Mountainous Southeastern Norway. Mountain

Research and Development 24 (1):67-75.

Stebbins, Robert A. 1979. Amateurs: On the margin betwwen work and leisure. Sage Publications.

Beverly Hills, CA.

---. 1992. Amateurs, professionals and serious leisure. McGill-Queen's University Press. Buffalo.

NY.

161

_____________________________

bygdedyret og elgen46

– ei stiavhengig avalyse av næringsutvikling i elgskogen

HAN ER EIN AV dei største einskildgrunneigarane i grenda og formann i det

lokale grunneigarlaget. Sjølv er han liten av vekst, ikkje vidare større enn meg og helsar frå

kjøkentrappa med eit venleg smil og ei krus kaffi i handa. To viltre dachs og ein norsk grå

helsar òg, kvar på sin måte. Eit kremt fortel dei at nok er nok, og dei tuslar lydig over

ganggolvet for å finne plassane sine.

Eg var komen for å gjere eit intervju om kommersialisering av elgjakta, eit tema eg

meiner har potensial til å verte eit av dei nye stridstema i Bygde-Noreg. For når bønder og

skogeigarar vert oppfordra frå høgaste hald til å gjere bygdekulturen om til næring, er det

grunn til å tru at endå dei mest sjølvmedvitne bygdefolka vil kjenne uroa gnage i mellom

golvet. Derfor spør eg i denne artikkelen om kommersialiseringa vil medføre sosiale eller

kulturelle endringar i bygdesamfunna.

ein instruks til grunneigarane

Landbruksmynde la på siste halvdel av 90-talet fram det som mesta kan kallast ein instruks til

grunneigarane. Dei to stortingsmeldingane Skogmeldinga (St. meld. nr: 17 1998 - 1999) og

Landbruks- og matmeldinga (St. meld. nr: 19 1999 - 2000) kjem båe med klåre oppfordringar til

næringa om å utnytte vilt- og fiskeressursane betre. Landbruksminister og venstrestatsråd

46 Dette essayet har stått på trykk i artikkelsamlinga «Den nye bygda» (Almås et al. 2008)

6

162

Sponheim via dette mykje merksemd i si periode som landbruksminister frå 2001 – 2005.

Bønder og grunneigarar bør nytte ”heile gardens ressurstilfang”, lét mantraet. Dei skulle lære

seg til utmarksentreprenørar og byrje å tene pengar på utmarka, og utleige av jakt og fiske

stod sentralt i så høve.

Fyrste åra var det vanskeleg å få auge på konkrete endringar, men gløtta ein på dørar

til grunneigarorganisasjonane såg ein at dei var i full gang med å legge tilhøva til rette for

framtida. Landbruks- og matmeldinga (St. meld. nr: 19 1999 - 2000) påpeika særleg at landets

utmarksareal for ein stor del var oppdelt i små eigedomar og dermed eigna seg dårleg som

jakt- og fiskeområde. Det var dette grunneigarane var i ferd med å gjere noko med. Godt støtta

opp av faglaga som kunne tilby fagleg kompetanse og rådgjeving om grunneigarorganisering,

vart det på få år etablert meir enn 200 nye utmarkslag i landet. I tillegg vart fleire av dei

eksisterande laga omorganisert og arrondert på måtar som passa betre det komande regimet.

Grunneigarane sjølve danna altså nye samanslutningar og laga større samanhengande

viltforvaltingsområde og jaktfelt. Dermed gjorde dei utmarka meir jakteffektiv og betre egna

til næringsverksemd basert på viltressursane.

Samstundes som dei lokale grunneigarlaga førebudde seg i det stille, gjorde moder-

organisasjonane framstøyt på det politiske planet. Norges Skogeierforbund, saman med

Reiselivsbedriftenes Landsforening, hyra nemleg inn eit konsulentfirma for å levere ei

vurdering av inntektspotensialet som låg i kommersialiseringa av jakt og fiske. Tala dei kom

opp med var svimlande. Ifylgje rapporten Forprosjekt om Utvikling av utmarksbaserte

reiselivsbedrifter (Reiselivsbedriftenes Landsforening & Norges Skogeierforbund 2004) skal det

vere mogleg å hente inn omlag 8 milliardar kroner frå sokalla utmarksbasert reiseliv kring om

i den norske utmarka. Det skulle med andre ord vere mogleg å doble inntektene frå jakt og

fiske i høve til 2003-tala.

Rapporten fekk dei eigedomslause jaktinteressene til å kvesse knivane. Representert

ved Norges Jeger- og Fiskerforbund (NJFF) klargjorde dei seg til forsvar for ålmentas tilgang

til «fornuftig prisa» jakt og fiske. Informasjonssjef Espen Farstad i NJFF gjekk høgt ut og kalla

rapporten ei «krigserklæring» frå grunneigarane, «dette fortrenger den lokale jegeren» hevdar

han til Aftenposten og framheld vidare at «Norges Skogeierforbund gir blaffen i tradisjoner

og norsk kultur» (Aftenposten 29.11.2004).

elgjakta – den lokale folkejakta

Sjølv er eg oppvaksen i havgapet på det «elgfrie» nordvestlandet i den vesle bygda Flø på ytre

søre Sunnmøre. Forutan sel og kval og ei og anna brugde var det ikkje snakk om storviltjakt

der før i 1968 då eg vitna far min felle den fyrste hjorten i bygda. Likevel har elgjakta, for meg

som for dei fleste jaktinteresserte unggutar, stått fram som sjølve Jakta. Denne myteomspunne

jakta på dette nærast forhistorisk utsjåande dyret, har etablert seg som ein institusjon i vår

jaktkultur og kan synast å representere noko av det norskaste norske. Nett denne tunge

mytiske børa som elgjakta ber på var noko av hovudgrunnen for å velje ei sokalla elgbygd som

studieområde. Eg ville undersøkje kva som skjer i eit bygdesamfunn når ei gruppe

163

grunneigarar ønskjer å oppfylle instruksane frå landbruksministrane og selje bygdekulturen

på den opne marknaden.

ein nylaga tradisjon

Ein skulle tru eit såpass tungt forankra kulturelt fenomen som elgjakta hadde lange historiske

røter i bygdene. Men strengt tatt kan elgjakta seiast einast å ha knappe 30 års historie som ein

folkeleg aktivitet i bygdene. Slik me kjenner den i dag, har den langt sterkare kulturelle band

enn det den relativt korte historia som ”alle-menns-aktivitet” skulle tilseie.

Einar, ein 74 år gamal elgjeger frå ei lita grend høgt oppe i Nord-Østerdalen, kunne

fortelje at han har felt fleire elgar dei siste 15 åra som elgjeger enn han gjorde dei fyrste 41 åra

han jakta. Den fyrste elgen skaut han i 1949, han var då 18 år og hevdar at;

- Då var det spesielt at det kom eit elgslakt til gards. Dei kom frå kvar gard kringom for å studere

slaktet og kommentere kor godt det var treft.

I dag er det einast skadeskyting og anna uferde som lokkar folk frå bygda til å studere

slaktet, fortel Einar vidare,

- då kjem dei for å sjå kvar villskotet råka.

Figur 6.1: Felte elg frå 1930 til 2005

Statistikken stadfestar det Einar fortel. Det var fyrst mange år etter siste verdskrig at

elgstamma verkeleg byrja å ta seg opp (sjå figur 1). Frå ei årleg felling på mellom 1000 og 1500

elg fram til etter siste krig, passerte fellingstala 10 000 fyrst på siste halvdel av 70-talet. I dag

reknar me ei årleg felling på nærare 40 000. Frå slutten av 70-talet og fram til i dag har altså

elgjakta gått frå å vere ein eksklusiv ressurs berre få fekk ta del i, til å verte sjølve folkejakta

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

1930

1935

1940

1945

1950

1955

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

År

Tale

t p

å f

elt

e e

lg

164

kring om i dei norske bygdene. Med så få elg som vart felt før siste halvdel av 70-talet, er det

ikkje løye at bygdefolket vart forvitne når det kom elgslakt til gards.

Einar kan fortelje at dei på «hans vald», altså jaktfeltet han har jakta i sidan 1971, hadde

løyve på tre dyr fyrste året han kom der. Likevel vart det felt berre eitt dyr, ei elgku, det året.

Til samanlikning felte dei 15 elg på same valdet hausten 2005. Me veit at nyhende sin verdi

endrar seg omvendt proporsjonalt med frekvensen på hendinga. Den som skal sjå til kvart eit

elgslakt som vert frakta til gards i dag, rekk knapt å gjere anna om hausten. Dette tyder likevel

ikkje at bygdesamfunnet som soleis er likegyldige til elgjakta. Røyndomen er, som eg skal vise,

snarare tvert om.

ein altomfattande kollektiv aktivitet

Eg svinga inn framom det som ein gong hadde vore ein Mobil-stasjon, men som no var omgjort

til brukthandel med opningstid måndag og torsdag mellom 12 og 17. Eg hadde intervjuavtale

med Ruth som på telefon hadde definerte seg sjølv som elgenkje.

- Eg elskar elgjakta, til helga reiser eg og venninna mi til syden ei veke. Det har vi gjort kvart

år under elgjakta sidan 1999.

Ruth sjølv er fyrst i 60-åra, og kom frå nabobygda og hit som 20-åring.

- Det er over førti år sidan eg flytta oppi her og det verka på langt nær som den (elgjakta) var

like viktig då, det var sjølvsagt snakk om den då også, men det kan sjå ut som om den har teke over alt

oppi her dei siste tjue åra.

At små lokalsamfunn kan vere dominerte av elgjakta trudde eg sant å seie var langt

meir ein myte enn realitet. Likevel kan det sjå ut som eg her har funne eit slikt lokalsamfunn.

Denne vesle grenda ligg i utkanten av ein av dei kommunane som utmerkar seg som dei

mørkaste felta i Statistisk Sentralbyrå (SSB) sitt kart over talet på menn over 16 år som jaktar

(sjå figur 2).

Ifylgje statistikken skal meir enn 30 prosent av alle menn i kommunen ha vore på jakt

sesongen 2004/05. Eg hadde likevel ei sterk kjensle av at prosenten var enno høgre her oppe i

denne vesle utkantsgrenda.

- Å, det er lang meir, sa Ruth.

- Lat oss telje over då. Dermed gjekk Ruth gjennom kvar einaste husstand i grenda. Godt

hjelpt av den lokale bygdeboka la ho for dagen ein imponerande kjennskap om kvar einskild

av dei omlag 180 innbyggarane i grenda. Ho visste nøyaktig kven som dreiv med elgjakt, og

endåtil kva jaktlag kvar av dei var med på.

165

Figur 6.2: Prosentdel av den mannlige befolkninga over 16 år som deltok på jakt sesongen 2004/0547

Av totalt 87 menn i grenda mellom 18 og 88 år var 64 av dei elgjegerar. 32 av dei var

med på eit av dei fem jaktlaga som høyrde til i grenda, 19 jegerar var med i jaktlag lengre sør

i kommunen eller i ei av nabokommunane, medan 13 jegerar reiste lengre vekk. Berre 23 menn

mellom 18 og 88 år var ikkje med på elgjakta. I tillegg kunne Ruth fortelje at også fire kvinner

var med, mellom anna hennar eiga dotter. Det fortel oss at denne vesle bygda med knappe 180

innbyggarar fostrar nær 70 elgjegerar, derav fire kvinner. Seinare sjekka eg opplysingane frå

Ruth med formannen i grunneigarlaget, han kunne stadfeste at Ruth hadde heilt rett med

unnatak av at ho hadde plassert to av jegerane på feil jaktlag.

47 Kjelde: SSB: http://www.ssb.no/emner/10/04/10/jeja/

166

Tabell 6.1: Menn over 18 år busett i «Elgbygda», fordelt etter alder og elgjaktdeltaking. I tillegg deltek

fire kvinner frå Elgbygda på den lokale elgjakta.

A

lder

sgru

pp

er

Men

n b

use

tt i

gren

da

Men

n s

om

jakt

ar e

lg

Men

n i

loka

le ja

ktla

g

Men

n i

jakt

lag

uta

no

m g

ren

da

Men

n s

om

ikkj

e ja

ktar

80 + 8 0 0 0 8 70 – 79 9 7 7 0 2 45 – 69 38 34 17 17 4 35 – 44 13 12 5 7 1 25 – 34 10 9 2 7 1 18 – 24 9 2 1 1 7

Totalt 87 64 32 32 23

Ruth fortalde vidare, noko både formannen i grunneigarlaget og eit styremedlem i det

lokale skyttarlaget kunne stadfeste, at av dei 23 mannfolka som ikkje jakta elg var 10 over 70

år. Men ifylgje Ruth var fleire av desse tidlegare jegerar som hadde slutta på grunn av

alderdom. Fire andre var forhindra frå å delta som eit resultat av sviktande helse eller

handikap. Uansett gjorde både Ruth og grunneigarlagsformannen eit poenget av at dei einast

greidde å kome opp med sju menn, i det sjiktet dei omtala som den «eldre garde», som aldri

hadde jakta elg. Også av dei yngre, altså dei mellom 18 og 25 år, trudde Ruth at det var til

saman sju som ikkje var med på noko jaktlag.

- Ein driv då med idrett, på landslaget eller slik ... i alle fall på høgt nivå, han har sikkert uansett

nok med det.

Vidare spekulerte ho fole på kva grunn dei andre hadde. Også formannen i

grunneigarlaget uttrykte undring over kvifor dei yngste ikkje var med på elgjakta, men han

slo seg til ro med at; «Dei står truleg på vent ..., ingen av dei kjem direkte frå gard og då brukar ein

gjerne å ha litt tyngre for å kome med på eit jaktlag».

Styremedlemmen i skyttarlaget, på si side, var meir i tvil om det og meinte at han aldri

hadde sett nokon av dei omtalte ungdomane på skytebana. Eg spurte han om han tykte det

var løye at dei ikkje pleidde å vere på skytebana. Svaret kom noko nølande;

- Ja ..., eller altså ... eg meiner dei er då unge friske gutar ... sant?

167

Han vart tydeleg ståande å grunne på kva det skulle ha seg. Det synest å eksistere ei

normativ forventning om at menn skal jakte. Om nokon vel å ikkje gjere det, vert det leita etter

forklaringar på kvifor ein bryt med den stadeigne kollektive skikken. Det er ingen teikn på at

det vert eksplisitt sanksjonert mot dei som ikkje deltek i jakta. Snarare er det ein del av bygdas

kollektive danning der unge gutar vert oppmuntra og stimulerte i retning av jaktinteresse. I ei

grend som dette, der omlag tre fjerdedelar av alle mannfolka i bygda er aktive elgjegerar i

tillegg til fire kvinner, ligg det ei forventning om at unge gutar skal vere interesserte i jakt.

Ein av informantane mine kunne fortelje at fleire av medlemmane på jaktlaget av og til

pleidde å ta med sønene sine. Helst etter at sønene var konfirmert, men somtid også før. Sjølv

hadde han fått spørsmål frå andre i jaktlaget om han ikkje hadde tenkt å ta med son sin på

elgpost ein dag.

- Vil du gjere det då?, spør eg.

- Eg trur ikkje eg har noko val, svarar han, ... om du vil at borna dine skal føle at dei høyrer til

her, må du dyrke fram jaktinteressa ... for du er liksom ikkje ein del av dette samfunnet om du ikkje er

med på eit jaktlag.

ein forskar i elgbygda

Eg var, med andre ord, definitivt komen til Elgbygda. Det var torsdag 1. september 2005 og

enno var det 25 dagar att til elgjakta. Året før hadde fire grunneigarar snakka frampå om å sjå

nærare på inntektsmoglegheitene som ligg i utmarka. Og i juni 2005 varsla dei at dei ville legge

elgjakta ut for sal. Den skulle seljast ’eksklusivt’ til utanbygds jegerar, hadde eg fått høyre.

I bygda der «... elgjakta har teke over alt», for å sitere Ruth, hadde eg venta å finne sterk

og høgrøysta motstand mot kommersialiseringa. Eg såg for meg hissige innlegg i lokale og

regionale aviser, ja eg frykta endå å finne opprivande bygdekranglar og sterke personlege

feidar. I staden fann eg at motstanden vart uttrykt gjennom lågmælt prat over eit smalt stykke

kjøpeswissroll på den lokale kafeen.

Eg hadde intervjuavtale med berre fem personar fyrste gong eg kom til bygda. Utover

det tenkte eg å la dei andre informantane mine utpeike seg undervegs, til eg meinte å ha dei

intervjua eg trong. Kall det gjerne snøballmetoden, men sjølv vil eg helst samanlikne det med

improvisasjon i jazzen. Det handlar om å vere lydhøyr overfor det som vert fortalt, og om å

kunne ta seg turar ut i det sosiale bygderomet når den du intervjuar sender deg dit. Av og til,

når situasjonen kravde det, tok eg òg turen attende til dei eg hadde intervjua før, for på den

måten freiste å skape ein dynamikk i datamaterialet. Det fyrste intervjuet var alltid eit langt

djupneintervju som lét informanten reflektere relativt fritt kring tematikken elgjakt,

bygdesamfunn, jaktutleige og gjestejegerar. Dei gongane eg kom att for oppfylgingsintervju

var intervjua langt meir konkrete og hadde gjerne heilt spesifikke spørsmål.

168

Da eg meinte å ha nok informasjon og intervjua ikkje gav meg meir nytt, gjekk eg

systematisk igjennom intervjua for å vurdere om materialet mangla særskilde «typar» av

informantar som var relevante for temaet. På basis av denne gjennomgangen henta eg inn

ytterlegare to informantar. Til saman er dette arbeidet basert på intervju og gjentekne samtalar

med i alt 17 personar i eitt og same grendesamfunn. Langt nær alle er sitert i denne artikkelen,

men dei har like fullt vore med på å gi meg som forskar den tjukke forståinga av

kompleksiteten i lokalsamfunnet.

Materialet vart innsamla over to periodar; fyrste gongen hausten 2005, andre gongen

våren 2006 då eg var tilbake som observatør på eit møte med grunneigarar og jegerar i eit av

jaktfelta i grenda. I samband med det andre besøket hadde eg fleire samtalar og gjorde fleire

intervju med personar eg hadde vitja fyrste gongen.

elgbygda

Den vesle grenda med dei knappe 180 innbyggarane ligg bortgøymt nord og aust for

kommunesentrumet. Eit lite bustadfelt, som etter byggestilen å sjå stammar frå midten av

1970-talet, ligg vakkert og sørvendt til i ei skråning nord for det som kan kallast sentrum i

grenda. Det er her du finn skulen, bedehuset, samt den nedlagde bensinstasjonen og butikken

som deler lokale med kafeen. Elles er grenda spreitt bebygd med gardsbruk og enkle

bustadhus om ein annan. Dei fleste innbyggarane her pendlar dagstøtt ut frå grenda på arbeid,

anten til kommunesenteret eller til nabokommunen ein dryg halvtime vidare nord for grenda.

Tradisjonelt er det jord- og skogbruk som har utgjort basisen for næringsverksemd i

grenda. Enno driv 10 av dei opphavlege 18 gardsbruka med husdyrproduksjon anten det er

sau, mjølk eller storfekjøt. Skogbruk er eit vesentleg supplement til jordbruksinntekta, sjølv

om skogarealet varierer mykje for dei forskjellige gardane. Den største grunneigaren i grenda,

Ola, som viste seg å verte ein av hovudpersonane i denne forteljinga, har 19 000 mål skog

derav om lag 10 000 sokalla produktiv skog, medan den minste skogeigaren sit på knappe

2500 mål. Dei fleste grunneigarane ligg nært opp til gjennomsnittstalet på 6200 mål. Det samla

arealet skog og utmark som høyrer til grenda, er noko over 100 000 mål. Dette utgjer fem

elgjaktfelt med ei samla kvote på 47 elg (i 2005).

å selje bygdekulturen

Eigentleg kan ein seie at elgjakta har vore praktisert som om den var eit fellesgode. Til trass

for at alle formelle juridiske institusjonar tilseier at jaktretten fylgjer eigedomsretten, og

dermed tilfell grunneigaren, har grunneigarane delt elgjakta villig vekk med resten av bygda.

Dei har late slekt, venner og bygdefolk elles få delta på elgjakta. Var du fyrst inne på eit jaktlag,

kunne du rekne det som sikkert at du også hadde tilgang året etter. Det var sett på som relativt

enkelt å kome seg med på lokale jaktlag. Fleire av jaktlagsleiarane gav endå uttrykk for at dei

kunne ha bruk for nokre fleire jegerar på laget, særleg av den sorten som var villige til å jakte

sesongen ut. Når grunneigarane no prøver å fylgje landbruksmynde sine instruksar og

169

signaliserer at dei ikkje lenger vil dele jaktretten med dei eigedomslause i lokalsamfunnet, er

spørsmålet om dei uformelle institusjonane i bygdesamfunnet er samkøyrde med det formelle

lovverket. Vil bygda tillate det, og har bygda eventuelt sanksjonsmakt nok til å stogge det?

kjeppar i hjulet

Det var Ruth som fyrst informerte meg om at det ikkje kom til å verte store endringar i årets

elgjakt. Sjølv om grunneigarane i Olafeltet hadde annonsert utleigejakt alt tidleg på året hadde

planane enno ikkje realisert seg.

- Ifylgje Ivar (ektemannen) er det visst dei same karane som skal jakte der (i Olafeltet) i år

også, fortel Ruth og legg til at grunneigarplanane sprakk visst innanfrå.

- Eg trur det var Arnold som trekte seg.

Det sa seg sjølv at den neste eg laut oppsøke var Arnold. Den 53 år gamle jegeren og

grunneigaren såg på meg med mørke auge.

- Dei kan ikkje berre stenge ute lokalbefolkninga og selje jakta til høgstbydande, …det er ikkje

slik vi bruker å gjere det oppi her, sa han.

Med «dei» refererte han til dei tre andre grunneigarane han deler jaktfeltet med og som

lenge hadde snakka om å få til nokre inntekter på elgjakta. Planen var at heile Olafeltet skulle

seljast til høgstbydande til inntekt for grunneigarane. Det skulle vere eit reint utleigefelt der

jaktlaget hadde eksklusiv jakt. Den langsiktige planen var, om dei fekk til dette, at fleire av dei

andre jaktfelta i grenda ville kome etter og gjere det same. Planen vart presentert som eit

pilotprosjekt som resten av grunneigarane skulle kunne lære av.

På det stadiet var Arnold relativt positiv til det heile. Sjølv fortel han at «... for meg var

ikkje det så ille, der og då, eg var eigentleg litt lei heile jakta». Dermed såg det lenge ut til at Arnold,

saman med dei tre andre grunneigarane i Olafeltet, var villig til å gå inn for forslaget.

ein kaffi og eit kakestykke

Men innan ei veke var gått hadde altså Arnold skifta meining. Frå å ha vore positiv til

kommersialiseringsplanen nekta han no å vere med på den. Han hadde nemleg blitt

påspandert eit kakestykke på den lokale kafeen av ein nevø og ein kompis, som båe var fast

på jaktlaget.

For å freiste å skaffe meg eit klårast mogleg bilete av kva som skjedde under samtala

mellom dei tre, oppsøkte eg like godt dei to kompisane til Arnold. Me avtalte å møtast på

kafeen.

- Han (Arnold) er onkelen min, fortel Arve. Arve er 30 år og hevdar tilgangen til jakt er

det einaste som held han att i bygda.

- Me var nok overraska … det (forslaget om å leige ut elgjakta) kom som lyn frå skyfri

himmel.

170

- Vi trefte han (Arnold) ein dag og inviterte han like godt på kafé for ein prat, skyt Olav Jon

inn før han held fram;

- Vi hadde ikkje vanskeleg for å bli einige.

Både Arve og Olav Jon høyrer til kategorien eigedomslause jegerar, i den forstand at

dei ikkje er grunneigarar i utmarka og dermed heller ikkje har jaktrettar slik grunneigarar gjer.

Til gjengjeld har dei båe to vore faste medlemmar av jaktlaget i Olafeltet i mange år. Sjølve

jaktfeltet ligg til eigedomen der far til Arve ein gong hadde odel, ein odel han sa frå seg til

fordel for den yngre broren sin, altså vår mann Arnold. Verken Arve eller nokon andre sa det

eksplisitt, men for meg synest det som om det var nett denne fråsagde odelen som låg i botnen

som eit uuttalt argument for å få Arnold til å skifte meining i saka.

Då Arnold overtok garden var det ifylgje Arve ei semje mellom dei to brørne at far til

Arve skulle få tilgang til elgjakta. Då faren døydde for nokre år tilbake, etter lengre tids

sjukdom, har Arve truleg oppfatta det som at han ”ervde” denne retten. Det kan sjølvsagt ha

med det å gjere at Arve har jakta på faren sin plass i jaktlaget i nærpå ti år. Det ser òg ut som

at Arnold deler denne oppfatninga, i alle fall kan det synast slik når han overfor meg skal

forklare kvifor han skifta meining.

- Dei er ikkje meir enn éin generasjon frå gardsbruk nokon av dei (Arve og Olav Jon) og det

vil vere urimelig å stenge dei ute.

Litt seinare held han fram;

- Rett nok treng vi (bønder og skogeigarar) pengar, men det gjer då heile bygda … ikkje minst

treng bygda folk og dei folka må ha ein grunn til å bu her.

La oss forlate Arve og onkel Arnold for ei stund, og sjå litt på korleis elgjakta er

organisert i grenda. Kva betaler dei lokale jegerane for å jakte og kva ligg til grunn for

prispolitikken?

organisering og prisar i elgbygda

Det er Ivar som lyt hjelpe meg å greie ut om prispolitikken på dei forskjellige jaktfelta i grenda.

Ivar er gift med Ruth, elgenkja som plar reise til syden når jakta startar. Han er det næraste me

kjem ein profesjonell jeger i bygda. Seinhaustes er han innom dei fleste jaktfelta på «oppsopjakt»

som han kallar dei siste vekenes innsats for å fylle kvotene. Det er få som har like god oversikt

over kva som skjer i dei forskjellige jaktlaga som nettopp Ivar.

- Prisen som jaktlaga her betaler er mikroskopisk … sjølv i dei austlegaste allmenningane våre

betaler folk langt meir.

171

Når eg spør Ivar kva allmenningar han siktar til med «dei austlegaste allmenningane

våre», tek han fram Engerdal statsallmenning, som er Sør-Noregs austlegaste allmenning, som

døme. Det er ein av landets rimelegaste allmenningar på elgjakt for lokalbefolkninga, eit

jaktlag der betaler om lag 2000 kroner i grunnavgift for kvar tildelt elg og ein kilopris på 58

kroner (2005-satsar). For kvar felte elg vert grunnavgifta trekt frå kiloprisen.

Samanliknar me med ordningane for dei fem jaktfelta i grenda vår, syner det seg raskt

at elgjakta på det næraste er gratis. Rett nok er det svært varierande korleis kvart jaktlag er

organisert med tanke på pengar og betaling. Felles for alle dei fem jaktlaga er likevel at med

kvart tildelte fellingsløyve følgjer ei fellingsavgift på mellom 200 og 500 kroner alt etter om det

er kalv eller vakse dyr. Denne avgifta vert i heilskap dekt av grunneigarane som igjen krev

beløpet attende frå jegerane på laget. Berre på eitt av laga betaler jegerane noko dei kallar ei

’deltakaravgift’, som i det tilfellet er på 500 kroner for kvar jeger. Deltakaravgifta går til å

dekke utgiftene til mat og koieleige som laget har. Ingenting av deltakaravgifta går til

grunneigarane.

Fyrst når elgen er skoten og kjøtet skal fordelast, har grunneigarane høve til å ta inn litt

pengar. På alle dei fem laga tilfell kjøtet grunneigarane, rett nok har to lag det slik at skyttaren

får eitt lår av kvar elg dei feller. Elles er det vanleg at jegerane, då hovudsakleg ikkje-

grunneigarane, kjøper kjøt av grunneigarane. Prisen ligg på om lag 50 kroner kiloen og i tillegg

er det vanleg at grunneigarane sel kjøt til andre også, både innanbygds og utanbygds.

lokal betalingsvilje

Eg oppsøkjer Arve og Olav Jon igjen for å spørje om det er gratisjakt dei krev. Men svaret er

unisont, dei krev fyrst og fremst tilgang. Sjølvsagt handlar det om pris også, men dei

aksepterer båe det dei omtalar som «fornuftige prisar». Om grunneigarane sel jakta på den opne

marknaden, vil det innebere at prisane kjem til å «skyte i veret», som dei uttrykker det.

Ved å gå litt djupare inn i kva dei legg i «fornuftige prisar», samanliknar dei prisane med

det Statskog tek for elgjakta på eigedomane sine og set det som eit slags tak.

- Så lenge dei held prisane sånn cirka på det Statskog tek så er det greitt, vi er ikkje heilt blakk

ser du (latter).

Eg prøver å presse Arve på det med farens «rett» til jakt gjennom broren, men han

avfeiar det med at så lenge prisen er «folkeleg» vil han ikkje protestere på det. Eg bestemmer

meg for å oppsøkje dei fire andre ikkje-grunneigarane i jaktlaget for å spørje dei nettopp om

betalingsviljen. Det eg finn er heilt i tråd med Arve og Olav Jon. Så lenge prisane og prinsippet

om prising ligg innanfor det som er vanleg for allmenningar og kommuneskogar kring om,

aksepterer dei det. Det ser med andre ord ikkje ut som at ikkje-grunneigarane på jaktlaget vil

sette seg imot å betale for elgjakta.

Men den endelege vissheita om det skulle me fyrst få våren 2006. Då inviterte nemleg

grunneigarane alle jegerane til møte om framtida for Olafeltet. Medlemmane i jaktlaget fekk

172

personlege brev i posten der dei vart bedne om å møte. Eg skal kome tilbake til dette møtet,

men la meg fyrst få fortelje litt om bygdefolket og oppfatningane deira om korleis elgjakt skal

prisast.

prising av opplevingar og det brukelege

Då Arnold sette seg imot dei tre andre grunneigarane i Olafeltet, vart planane effektivt stogga.

Sidan Arnold sin skogteig gjekk så godt som midt gjennom Olafeltet, ville feltet verte umogleg

å jakte på om han ikkje vart med. Dei andre grunneigarane har heller ingen formelle

maktmiddel dei kan bruke for å eventuelt tvinge Arnold til å føye seg. Om dei hadde hatt slike

middel, er det likevel ikkje sikkert dei ville ha nytta dei.

Etter kvart som ordet gjekk på bygda, fekk også Arnold eksplisitt støtte frå fleire andre

grunneigarar i bygda. To av grunneigarane på nabofeltet hadde ifylgje handelsmannen «..

kome med støtteerklæringar til Arnold». Slik handelsmannen sjølv hugsar det hadde dei hevda at

Arnold hadde «berga bygdas respekt for grunneigarstanden». Men ifylgje Edvard, den eine av

grunneigarane, hadde dei ikkje meint det nett så sterkt.

- Klart at det må vere lov å tene pengar på elgjakta, men Ola gjekk for langt... det er beint fram

ikkje rettferdig... det vi sa der (på kafeen) var berre at vi var samde med Arnold.

Då eg spør Edvard om korleis ein på ein rettferdig måte skal greie å tene pengar på

elgen, får eg eit kontant svar;

- Det er kjøtprisen som må ligge til grunn, hevdar han. Slik prising av oppleving vil berre føre

til at du tek jakta frå bygdefolket.

Slik Edvard forstår «prising av oppleving» går det på at grunneigarane skulle ta seg betalt

for naturopplevinga som elgjakta gir og opplevinga av kameratskap mellom jegerane i

jaktlaget.

Edvard si forståing av kva prising av oppleving tyder, er fullt på linje med rådande

forbruksforsking og eksisterande kunnskap om det som gjerne vert kalla den postmoderne

forbrukar. Denne forståinga pregar også dei fleste kurshefta og informasjonsmateriellet om

opplevingsbasert reiseliv. Ein finn gjerne ei lang, lang liste med opplevingar som er nemnt å

høyre til «vara» som grunneigaren, eller snarare «tilbydaren», leverer. I slike brosjyrar heiter

det at ”kunden” betalar for opplevinga og at dei ”produkta” som han eller ho vil ha med seg

heim skal «symbolisere» både kunden og sjølve opplevinga som kunden hadde. På den måten

skal tilbydaren kunne ta seg enno betre betalt for sjølve produktet.

Eg tok med meg omgrepet «opplevingsprising», og forhøyrde meg i bygda om korleis

folk stilte seg til ein slik prispolitikk. Tilbakemeldinga var ikkje til å ta feil av.

Opplevingsprising høyrer ikkje heime i Elgbygda!

173

Dei eldste var klårast imot det, nokre av dei stilte endå spørsmål om kven som skulle

betale når opplevinga var dårleg? Altså når det sludda som verst og karane krangla i jaktbua?

Og sikta til det same som Einar, den 74 år gamle jegerveteranen, nemner når han trekker fram

den gjensidige nytta mellom jeger og grunneigar som ifylgje han hadde lege i botnen for

organiseringa av elgjakta i alle år.

- Du må hugse på at elgen gjer stor skade på skogen.... vi er avhengige av å felle minst nitti

prosent av kvota kvart år... det kan vere litt av ein jobb det.

Det verka å vere full semje i grenda om at den einaste legitime prispolitikken i bygda

var kjøtprisen. Vektlegginga av kjøtprisen ville, ifylgje den 53 år gamle mjølkebonden og

revisoren Johannes, innebere eit;

- ... vern om jaktkulturen vår. (...) det vil sikre haustingsmotivet som det drivande motivet for

elgjakta.

vegen mot ei løysing – eit møte og nokre kompromiss

Den unisone støtta til Arnold frå andre grunneigarar, som verserte i bygda, gjorde kjenneleg

inntrykk på Ola. Ola var ikkje berre formann i grendas grunneigarlag og den som sat på den

største utmarkseigedomen i grenda, men han var også den som åtte ideen om utleigejakt. Han

fortel at dei alle fekk ein lærdom om si eiga bygd i løpet av denne saka:

- … me lærte mykje om kor viktig elgjakta var for bygda då det stod på.

Ola fortel vidare at;

- ... me forstod det var best å gjere om på planane … me hadde rett og slett forrekna oss … me,

eller i alle fall eg, hadde ikkje budsjettert med at elgjakta var så heilag her oppe. Du kan seie det var

naivt, men vi var vel litt yr av all blesten som liksom … ja, låg i lufta på den tida.

Resultatet, altså ordninga slik den vart gjennomført hausten 2006, vart eit resultat av

folk sine evner til å vere lydhøyre overfor det som skjer i bygda og på same tid folk sine evner

til å inngå kompromiss. Rammene for den nye ordninga vart fastlagt på det tidlegare nemnde

møtet mellom grunneigarane og jegerane, våren 2006.

Det var tydeleg å sjå at Ola og dei andre grunneigarane hadde lytta til bygda. Alt i

innleiinga slo Ola fast at ingen av lagets jegerar skulle stengast ute frå elgjakta. Vidare la han

til at;

- ... ingen av oss skal vere nøydd å betale for opplevinga.

174

Ola la vekt på behovet skog- og jordbruket hadde for inntektsauke. På ein skjemtefull

måte synleggjorde han at dei i salen som skåra høgst på skattelista, neppe henta inntekta frå

det som vaks på jorda. Innleiinga falt i god jord, den bar på ein var balanse mellom skjemt og

alvor, og latteren sat lett hjå tilhøyrarane. Dermed brast det som eventuelt var av is mellom

grunneigarane og dei eigedomslause, og det var duka for ein konstruktiv diskusjon om korleis

jakta skulle organiserast.

Når dei eigedomslause jegerane vart lova tilgang, viste det seg å vere på to vilkår. Det

fyrste vilkåret var at dei laut vere villige til å godta «Engerdalmodellen» altså den same

prismodellen som Ivar fortalde om tidlegare då han refererte til «allmenningane austafor». Mot

ei grunnavgift på 2000 kroner for kvar elg som seinare vart trekt frå kiloprisen på 58 kroner,

skulle jegerane få sleppe til på same måten som før. I tillegg vart det presisert at jegeren ikkje

hadde kjøpeplikt, dermed var det mogleg for jegerar å jakte utan å måtte kjøpe kjøtet. I slike

tilfelle tilfall kjøtet grunneigarluten som igjen vart delt mellom grunneigarane utifrå nærare

fastsette reglar.

Utifrå dei opplysningane eg sat inne med etter runda mi kring om i grenda var det

ikkje overraskande at dette vilkåret var relativt lett å akseptere for jegerane. For det fyrste var

det klart innanfor ramma av det dei kalla ein «fornuftig pris». For det andre var det tufta på ein

prispolitikk som var knytt i hop med kjøtverdien. Dermed braut det ikkje med det lokale

meiningsinnhaldet i elgjakta, altså matauken. Det truga ikkje den norske jaktkulturen, tvert

om sikra det at haustingsmotivet framleis vart det drivande motivet for elgjakta.

Det andre vilkåret skapte meir debatt. Det inneheldt kravet om at jaktlaget laut ta imot

gjestejegerar. Det var ein tydeleg skepsis til det å ha med seg «framandfolk» på jakt. Mange

spørsmål dukka opp. Kunne ein stole på dei? Det var trass alt snakk om jakt og skarp

ammunisjon. Og ikkje minst, ville det verte like triveleg i jaktbua? Etter to timar fram og tilbake

vart det bestemt at dei skulle prøve eitt år fyrst, for å sjå korleis det fungerte.

Gjestejakta vart prisa med ein «inngangsbillett» på 3000 kroner per veke. I tillegg

følgjer ein fastpris for kvar elg ein feller. Fyrste året, altså i 2006, var prisen 3000 kroner for

kalv/ku/ungokse og 6000 kroner for vaksen elgokse. Om gjestejegerane ønskte å kjøpe kjøt,

fekk dei det til 70 kroner kiloen.

gjensidig respekt i det sosiale spelet

Jaktsesongen 2006 aggregerte Olafeltet 107 000 kroner. Då må det leggast til at kvar av

grunneigarane som deltok på jaktlaget, betalte lik pris med dei lokale ikkje-grunneigarane for

å jakte. Rett nok treng ikkje grunneigarane kjøpe kjøtet, då dei stort sett får nok gjennom

grunneigarluten. Men ordninga er likevel viktig som eit symbol på ein slags likskap mellom

grunneigar og ikkje-grunneigar.

Nett denne ideen om likskap og gjensidig respekt mellom grunneigar og ikkje-

grunneigar kan sjå ut til å ha vore viktig i denne bygda frå langt tilbake. Sjølv gamle Einar

trakk fram dette då han hevda at: «Slikt gjer ein berre ikkje oppi her, for her er det liksom ikkje

forskjell på om ein eig jord eller ikkje».

175

Lat meg få avslutte denne forteljinga med nettopp «jegerveteran» Einar, og særleg vil

eg be lesaren rette merksemda mot den fyrste delen av utsegna over, altså: ”Slikt gjer ein berre

ikkje oppi her ...”. Her er me ved kjernen av det denne historia fortel oss. Det handlar rett og

slett om kva som er brukeleg og ikkje i lokalsamfunnet. Kall det eit slags sett av lokale skikk

og bruk-reglar om du vil. For uansett kor mange landbruks- og matministrar som held festtalar

om utvikling av utmarksnæringar, og uansett kor sterkt jaktretten er forankra i både

eigedomsretten og viltlova, må grunneigaren likevel ta omsyn til dei sosiale reglane i bygda.

Dette betyr ikkje at grunneigarane er låst av eit brautande bygdedyr som set seg imot

alle tilløp til endring i bygda. Det uformelle overvakings- og sanksjoneringssystemet vil ligge

der i overflata og vakte på at endringane skjer i overeinsstemming med den stadeigne

kollektive moralen. Dei uformelle institusjonane, delvis styrka av eit eigedomssystem som set

einskildgrunneigarar i stand til å trenere heile prosessen, sikrar ei sosialt rettferdig utvikling

av elgjakta kring om i norske skogs- og fjellbygder. Dei nære og uformelle banda mellom folk,

typisk for tette transparente bygdesamfunn, skapar låg terskel for kommunikasjon og høg

terskel for brot på dei lokalt definerte sosiale spelereglane.

Det sokalla bygdedyret vil bremse på farta i kommersialiseringa av elgjakta, det vil

sikre at bygdesamfunna rekk å tilpasse seg utviklinga. Så lenge bygdesamfunnet treng elgjakta

både sosialt og kulturelt, vil elgjaktas status verte hegna om som ein lokalt forankra folkeleg

aktivitet.


Aftenposten. 29.11.2004. Skogeierne vil selge elgjakta til rikinger. Einar Haakaas.


bygda. Tapir. Trondheim.




Skogeierforbund. Oslo.

St. meld. nr: 17. 1998 - 1999. Verdiskaping og miljø - muligheter i skogsektoren.


St. meld. nr: 19. 1999 - 2000. Om norsk landbruk og matproduksjon.


177

_____________________________

sex, sprit og storokse48

- marknaden i møte med den østerdalske elgjaktetos

DEI HEKK I KVAR si hengekøy under eit totaratre ved breidda av Hawea

River. Dei venta på solskinet, kunne dei fortelje. For som flugefiskar på New Zealand er det

berre ein ting som tel, og det er «sight fishing», og til dét trengst sol frå klår himmel. Å smyge

seg langs breidda av ei ginklår elv etter brunaurar i femkilosklassa får fiske til å likne på jakt.

Det var også derfor dei var komne hit, desse fire kompisane frå München. Einaste gongane dei

fiska, var når dei kunne få «jakte» på fisken. For det er jegerar dei er, påstår dei, og ikkje så

mykje til fiskarar.

Så var det også fyrst då me kom inn på temaet jakt, at eg skjøna at dette tilfeldige møtet

med Stefan, Heinz, Uwe og Gert opna ei dør inn til ei verd eg ikkje viste om. Dei kunne fortelje

om ein kollisjon mellom ein kontinental eller kanskje snarare ein slags global eller ikkje-

stadeigen jaktkultur og ein stillfaren østerdalsk skogskultur.

- Me spanderer rundt fire veker i året på jaktreiser, kunne Uwe fortelje.

- Og mellom 12 000 og 15 000 euro [100 000–130 000 norskekroner] kvar av oss, la Stefan

til. Eit år hadde dei også vore i Noreg, noko den hittil så fåmælte, men langt frå lågmælte Gert

lakonisk karakteriserte som eit «sozialdemokratische hölle».

48 Dette essayet har stått på trykk i artikkelsamlinga «Rurale brytninger» (Haugen & Stræte 2011)

7

178

jaktentertainment – kultur og ukultur på jaktmarkene

Dei er neppe unike, dei tyske kompisane. Internett, ein brukbar søkemotor og litt ringekreditt

på ein IP-telefonkonto set deg rimeleg og raskt i stand til å finne turoperatørar innan jakt- og

fiskereiser over heile verda som kan skreddarsy pakkar for deg, og som strekkjer seg langt i å

stette alle dei ønska og behova du enn måtte ha.

Her finn du tilbydarar som lokkar med jakt på dyr som må definerast som tame snarare

enn ville. Du finn store private grunneigarar som driv eigne oppdrettstasjonar for artar som i

vill tilstand ikkje har vore jaktbare på mesta hundre år. I Sør-Afrika kan du besøke Shingani

Safaris eller eit anna av dei mange viltreservata og jakte ulike typar antiloper, løver, nashorn

eller bavianar. Alle er dei ala opp av oppdrettarar og sleppte «fri» i store innhegningar til

fornøyelse for den einskilde kunden. På Kamsjatka kan du jakte på verdas største elgoksar på

dagtid og leve som oligark på kveldstid medan du drikk Dom Pérignon i badestampen saman

med kvinner du ikkje eingong spør kva heiter. I Alaska flyg dei deg så langt inn i villmarka

du ønskjer med fellingslisens på både grizzly og ulv i lomma.

Telefon og internett set deg rimeleg og lett i kontakt med tilbydarar over heile verda som kan skreddarsy

jaktopplevingar tilpassa nett dine ønskjer og behov. Her to Austerrikarar saman med jaktresort eigaren

og ein avliden vaksen Kudu okse i Sør Afrika. (Foto: Hunting Legends Africa).

Det finst tilbydarar som gir deg det du vil ha av trofé, sprit og horer, om du berre

betalar. Regelen er: Har du pengar nok, finst det knapt grenser for kva og korleis du får jakte.

Du kan skyte antiloper og villsvin med pil og boge, du kan prikkskyte fjellgeiter over fjelldalar

på over 1000 meters hald, utan eingong å måtte hente dei. Du kan stå på lasteplanet på ein

fullrigga pickup og skyte hare, possum, wallabee og kaninar nattetid, i lyset frå ti–tolv «rabbit

179

lights» og kalle det «good sporting» før du dumpar alt i ei hole for nedgraving morgonen etter.

Mesta alt er lov for den som er reisande i «jaktentertainment».

Sjølv om det er knapt med vitskaplege publikasjonar som beskriv jaktkultur, og sjølv

om dei få som finst, for det meste handsamar jakt som ein del av folk si identitetsutforming,

finst det likevel nok til å seie at det er langt frå det eg her beskriv som «jaktentertainment», og

til det ein kan kalle ein meir generell jaktkultur både i Europa, USA og elles i den vestlege

verda. Truleg er avstanden enno større til jaktkulturar ein finn i Afrika og Asia, og til

urinvånarsamfunna i til dømes Amazonas, Alaska, Canada eller nord i Sibir, der jakt framleis

inngår som ein naudsynt del av hushaldet.

Sjølvsagt finn me jaktformer og praksisar med tilhøyrande kulturelle kodar som me

reagerer på og til dels også harselerer med og lagar vitsar om. Nokre kan vel enno hugse

korleis kongen vår fekk gjennomgå for det som vart framstilt som jakt på «tamfasan» i Sverige

for nokre år sidan (Dagbladet 1998). Og når me no fyrst er i Sverige, kan eg vel også få minne

om då svenskekongen tok med seg eit knippe grevar og finanstoppar til Cifare i Bratislava på

nettopp fasanjakt. Frå klokka åtte om morgonen og fram til tre på ettermiddagen rakk fylgjet

å skyte 450 fasanar, utan eingong å ta dei med heim (Expressen 2008 a). Me kjenner også dei

mesta tallause parodiane og den meir seriøse kritikken av den britiske revejakta. Typisk for

desse delvis humoristiske, men også alvorsame reaksjonane er ei sterk rotfesting i klasse. Det

kjem også til syne når den politisk radikale og profilerte forfattaren Jan Guillou, som sjølv er

jeger, kritiserer svenskekongen og hevdar at «folkliga jägare avskyr den här överklassjakten»

(Expressen 2008 b).

Me finn også andre jaktformer som nok er like «avskydde» av folkelige jegerar, men

som på ingen måte kan kallast ”overklassejakt”. Eit døme på det er praksisen kring

villsvinjakta som me finn mellom anna i Australia, New Zealand og delar av USA. Villsvinjakt

med eit koppel hundar og ein kniv vil fortone seg som ein brutalitet som overgår dei fleste

sine moralske grenser. For den uinnvidde kan eit søk på YouTube vere opplysande, gjerne

med søkeorda «Otago Boar Hunting», men lat meg få åtvare mot sterke sener. På same måte

finn ein tilsvarande sterke sener om ein søker på «seal clubbing» eller «seal hunt», ei type sener

som var viktige hjelpemiddel for grupper som Greenpeace og andre i kampen for å stogge den

kommersielle selfangsten. Til sist kan ein skrive «Norwegian Hunters Kill Endagered

Wildlife» (skrivefeilen skal vere med) inn i søkefeltet på YouTube og sjå filmsnutten som

opprørde kiwiane i mars 2010. I beste sendetid på TV3-nyheitene kunne me sjå ein gjeng unge

vestlendingar herje rundt på den new zealandske sørøya og endatil skyte ei av dei freda og

mesta ikoniske kererūduene.

Poenget er at der det finst kultur, finst det også ukultur. Det pågår ein kontinuerlig

kamp om kva som er kulturens «rette» innhald, og det vil alltid vere praksisar og ulike

særtrekk som fell utanfor det den store massen sluttar seg til. Det dannar seg subkulturar med

større eller mindre fråvik frå kjernens moralske grunnhaldning, og som kanskje endå fråvik så

mykje frå samfunnets formelle lover og reglar at det ikkje eingong toler å verte sett offentleg.

Medan den britiske revejakta no er sett i skammekroken, er det få som kritiserer den engelske

bonden som Garry Marvin (2003) skriv om. Ein tidleg morgon tek han med seg børse og hund

180

til ein av sine faste postar for å prøve å få has på rakkaren av ein rev som herjar med dei

nyfødde lamma om vårane. Reven er ein «illegitimate killer» (Marvin 2000); den angrip

bonden sine lam og gjer med det bonden om til ein «legitimate killer» – ein som har legitim

rett til å drepe reven.

Kevin Morse, ein kalkunjeger eg møtte utanfor Brattleborough i Vermont hausten 2009,

var også ein «legitimate killer». Han forvalta sin legitimitet med omhug:

- Skyt aldri meir enn du rekk å ete opp før neste jaktsesong, sa han og understreka dermed

at han jaktar for matauk. Viltet skal etast, meinte han, og understreka at han vart sint når han

las om overklassejakta som går føre seg enkelte stadar i Europa. Dermed posisjonerte den 43

år gamle amerikanske bilmekanikaren seg heilt på linje med opinionen i Noreg og Sverige som

kritiserte sine respektive kongar for fasanjakt.

- Jakt er nærkontakt med naturen og respekt for skaparverket, heldt Kevin fram og fortalde

om far sin og alt han hadde lært av han. Ikkje berre hadde han lært alt om sjølve jakta, han

hadde også lært å sette pris på naturen – «Guds skaparverk» – på einsemda, stilla og alt det

vakre i naturen.

Møtet med Kevin er nok meir representativt for den nordamerikanske jegerstanden

enn mange av avartane ein kan finne på YouTube. Det fortel også at det me gjerne lett tenker

på som ein særnorsk jaktetos, femnar langt utover Noregs grenser. Det kjem også fram i

Kristian S. Bjørkdahl (2005) si masteroppgåve, der den norske og den nordamerikanske

jaktetosen vert handsama som eitt. Og når Marc Boglioli (2009), frå nettopp Vermont, skriv om

«Ethics, Emotions, and Satisfactions of the Hunt», fortel han om ein jaktetos tilsynelatande

identisk med den me kjenner her heime. Han fortel om dei same kulturelle kodeksane som

fleire av bidragsytarane til essaysamlinga Jakta på elgjaktkulturen (Brottveit & Aagedal 1999)

fortel om, kodeksar som gjer at ein jeger kan lesast heim att. Reglar og kodar som har festa seg

hjå den einskilde jeger, reglar om korleis ting skal gjerast. Anten du ligg nedgraven bak

kamuflasje i utkanten av eit jorde på Smøla og ventar på grågåsa ein tidleg augustmorgon,

eller du klatrar i stupbratte og haustvåte vestlandsfjell etter kronhjorten i september, gjer du

det på måtar som kan lesast til ein stad. Anten du sit med ryggen mot ein furulegg og ventar

at elgen skal kome kryssande over myra ein blank og stille haustdag i oktober, eller du kjempar

mot nordvest og sludd over Bratthøa ein sein augustmorgon med von om å rekke storbukken

nord under Hogna, ber du på kulturelle kodeksar som er førande for kva og korleis du gjer

ting. Om du ligg ein godvêrsdag i februar og duppar i ein 16 fots plastbåt innom Folla og

ventar på at storkobben skal kome til skjergarden og fordøye frukosten, eller om du slepp

setteren din ein septembermorgon når sola varmar den haustkalde bakken så du formeleg kan

sjå vitringa der Rondane hildrar framom deg, finst der heimslege kjenneteikn ved måten du

gjer det på, og ved haldningane til det du gjer.

Alt ber i seg forteljingar om tradisjonar og historie, forteljingar som strekkjer seg lenger

tilbake enn jakta sjølv. Det ber i seg forteljingar om eigedomsstruktur, klassedeling, landskap

og klima. Kort sagt: Det ber i seg forteljingar om jaktkultur – forteljingar om korleis me skal te

oss i møte med viltet, naturen og staden. Forteljingar som me kjenner og som me sjølve

gjenfortel og forsterkar gjennom vår praksis og omtale av jakta og gjennom vår deltaking år

181

etter år. Det er forteljingar om ein særeigen kultur med sine eigne kapitalformer – skapt,

foredla og slipt i det sosiale møtet mellom jegerar, grunneigarar, grendefolk og det norske. Det

er forteljingar om den raske avlivinga, om viltet som ikkje skal li. Det er forteljingar om å lese

naturen og om å forstå samanhengane. Det er forteljingar om slitet og dei tunge børene, om

dei heroiske handlingane og om hendingar som har gitt namn til stadar. Det er forteljingar om

dei kalde og regntunge dagane og om sjølvkontroll i møtet mellom jeger og vilt, forteljingar

om viltforvalting og om slakting og kjøt. Det er moralske forteljingar om korleis ting skal vere,

og om kvifor det skal vere nett slik det vert fortalt. Det er forteljingar om korleis me gjer ting

her, og om korleis me ikkje gjer det her. Det er forteljingar om kva som er på sin plass, og kva

som ikkje er det – kva som er «in place» og kva som er «out of place» (Cresswell 1996).

Det er dette norske landbruksstyresmakter meinte grunneigarane skulle verte flinkare

til å utnytte kommersielt. Sist på 1990-talet la dei fram det eg tidlegare har kalla ein instruks

til grunneigarane (Flø 2008). Dei to stortingsmeldingane skogmeldinga (St. meld. nr: 17 1998 -

1999) og landbruks- og matmeldinga (St. meld. nr: 19 1999 - 2000) kjem båe med klåre

oppfordringar til næringa om å utnytte vilt- og fiskeressursane betre. Venstrestatsråd

Sponheim vigde dette mykje merksemd i sin periode som landbruksminister 2001–2005.

Bønder og grunneigarar bør nytte «heile gardens ressurstilfang», lét mantraet. Dei skulle lære

seg til utmarksentreprenørar og byrje å tene pengar på utmarka, dei skulle selje meir av jakt-

og fiskerettane som dei disponerte, og lære seg å ta betre betalt for rettane.

Grunneigarorganisasjonane og faglaga starta straks arbeidet med å søke å fylle instruksen og

legge tilhøva til rette for framtida. Innan kort tid kunne dei tilby bønder og skogeigarar fagleg

kompetanse og rådgjeving om grunneigarorganisering. Fyrst 2000-talet såg me ei omfattande

etablering av nye utmarkslag, samstundes som fleire av dei allereie eksisterande laga vart

omorganiserte og arronderte på måtar som passa det komande regimet betre. Grunneigarane

sjølve gjorde utmarka meir «jakteffektiv» og betre eigna til næringsverksemd basert på

viltressursane.

eit sosialdemokratisk helvete

Og hit var dei altså komne – dei fire tyske kompisane – ein haustdag i 2004. I nær 25 år har dei

reist kring i verda, og dei har prøvd det meste. Elg har dei jakta både på Kola og i Alaska, men

dei kunne lite om måten jakta var driven på i Nord-Østerdalen.

Dei vart henta på Gardermoen av ein mann som kalla seg Inge, noko dei gjorde eit vist

humoristisk poeng utav. Eit poeng eg ikkje forstod før etter samtala med dei, då det gjekk opp

for meg at Inge er eit vanleg kvinnenamn i Tyskland. Det viste seg etter kvart at Inge også

skulle få ei svært sentral rolle overfor tyskarane. Ikkje berre var han sjåføren deira, han var

også utnemnd av skogeigaren som jaktlagsleiar, og dei fire kompisane fekk streng beskjed om

å forhalde seg til han.

- Me fekk beskjed om å betrakte han som eit overordna befal, kunne Stefan fortelje.

Skogeigaren hadde også henta inn nokre fleire jegerar som kunne utgjere eit tett

182

samarbeidande jaktlag – noko dei tyske kompisane hadde lite røynsle med. Dei vart fortalt at

dei trong å ha med tre andre jegerar pluss ein hund i elgskogen.

- Først trudde me dei var guidar, fortel Stefan,

- Men etter kvart forstod me at dei skulle jakte på linje med oss.

I løpet av den halvanna timen eg sat hjå dei fire tyske kompisane, fortalte dei om det

dei opplevde som eit rigid og regelstyrt system, eit system som ikkje baud på same fleksibilitet

som dei elles var vane med på sine mange jaktreiser omkring i verda. Her låg det strenge

avgrensingar på alkoholkonsumet. Som då Inge sette hardt mot hardt overfor Uwe og gav

beskjed om anten å avslutte drikkinga for kvelden eller å verte sitjande att på koia neste dag.

Eller som då den same Inge innførte forbod mot snaps til frukost. Eit forbod det rett nok fanst

delte meiningar om i dei fire hengekøyene under totaratreet, der særleg Stefan gav inntrykk

av å vere relativt sympatisk til alkoholreglane. Ein sympati som også var tema for ei

tilsynelatande humoristisk ordveksling på tysk mellom dei fire kompisane, ei ordveksing som

mine skrale språkkunnskapar ikkje evna tyde annleis enn at dette i ettertid ikkje var verre enn

ein artig kuriositet. Men uansett endra ikkje det på opplevinga av regelstyrt rigiditet i eit norsk

«sosialdemokratisk helvete».

- I tillegg laga nordmennene reglar for det det ikkje fanst reglar for i utgangspunktet. sa Uwe.

Han såg ut til å vere både oppgidd og kanskje også litt fasinert over alle dei skikkane

som nordmennene hadde insistert på. Kvar dag måtte dei tilbringe timar ute i skogen framom

eit bål, drikke litervis med tynn kokekaffi og ete kalde brødskiver med det dei omtalte som

«karamell».

- Vi var der fyrst og fremst for å jakte, ikkje for å studere lokal kultur, sa Heinz, som kunne

fortelje om ein gong dei måtte bruke ein heil dag på eit museum i Zimbabwe og høyre om

korleis dei lokale stammene hadde samarbeidd om å fangste ei eller anna slags antilope langt

tilbake i tid.

- Det er vår hittil mest keisame dag nokosinne, kunne Uwe underskrive, til lett latter frå dei

andre.

sex, sprit og storokse

Stefan kunne også fortelje at det hadde skjedd ei misforståing mellom han og skogeigaren då

dei avtala jakta. Då dei kom der, synte det seg at dei hadde løyve på berre ein okse.

- Jakta ville ha vore over alt andre dagen – etter at Gert skaut den fyrste oksen, skyt

Heinz inn.

- I am hunter!!, rallar Gert på dårleg engelsk frå hengekøya, han har opna sin andre

sekspakning med Speigths, og utsiktene for vellukka fiske ser ut til å forvitre i ein rus av øl.

Det tok skogeigaren meir enn tre dagar å ordne opp i misforståinga, og i mellomtida laut dei

fire kompisane jakte kalv, noko ingen av dei var nemneverdig interesserte i.

183

- Nei, det er kjerringjakt, konstaterte Uwe, og Heinz utdjupa at dei fyrst og fremst var

ute etter trofé, og at «kjøtjakt» berre var passe interessant for dei. Uansett var det vanskelig for

dei å forstå kvifor det tok så lang tid for skogeigaren å ordne ein ekstra okse til dei.

Trass Gert sin brutale omtale av Noreg og den norske elgjakta som eit

sosialdemokratisk helvete, og den elles relativt lite flatterande beskrivinga av sine

opplevingar, vågde eg likevel å spørje om dei ikkje kunne tenke seg å reise attende til Noreg

på elgjakt. Det hadde dei ingen planar om, men i fall det skulle vere aktuelt, måtte dei finne

ein «meir profesjonell tilbydar», ein som kunne levere «... litt meir, kva skal eg kalle det ..?

Tilleggsprodukt ..?», som Stefan sa. For det var kanskje det som gjorde dei minst tilfreds med

opphaldet i Noreg – fråværet av ekstra leveransar.

Då Stefan hadde snakka med skogeigaren om elgjakta og det jaktfeltet dei skulle leige,

hadde han forstått det slik at dette ikkje var noka fysisk krevjande jakt, noko det synte seg å

heller ikkje vere. Alle røynsler frå liknande turar kringom i verda tilsa at slike «avslappande»

jaktreiser også gjerne vert prega av ein del festing. Skogeigaren hadde endatil vitsa om

badestampen som høyrde til koia, og Stefan meinte det var grunnen til at han alt tredje dagen

tok kontakt med skogeigaren og meinte dei like gjerne kunne ta festen med ein gong, sidan

dei no var overlatne til kalvejakt;

- Me venta på at han skulle få ut fingeren med den ekstra oksen, og sidan Inge var så strikt med

spriten, tenkte me det var like greitt å fylle badestampen med ein gong.

Dermed ringde han skogeigaren og bad han skaffe horer og litt ekstra sprit.

Skogeigaren på si side gjorde lite anna ut av det enn å seie at det fylgde verken sprit eller horer

med den vara dei hadde kjøpt. Med det resultat at Stefan straks presiserte at han ville betale

for ekstraleveransen om han berre hjelpte dei med å skaffe det. Dessverre greidde ikkje Stefan

å gjengi svaret skogeigaren gav han, men han skjøna at han hadde trakka over ei moralsk

grense hjå skogeigaren ved i heile tatt å be om slike tenester.

spørsmål

Møtet med dei fire tyske kompisane gjorde meg nysgjerrig, det fekk meg til å undrast på

korleis dei lokale utleigarane av elgjakt som eg hadde intervjua nokre månadar før, handterer

denne typen kundar. Korleis manøvrerer dei mellom den stadeigne kollektive moralen (Flø

2008) og eigne privatøkonomiske interesser? Korleis imøtekjem dei ønskjer, og korleis reagerer

dei på praksisar som går utover det som er vanleg – ønskjer og praksisar som bryt med det

som vert sett på som skikken på staden. Kort sagt: Korleis handterer dei mangel på folkeskikk?

For det var særleg eitt inntrykk som sat att hjå meg etter møtet med dei fire kompisane:

Dei var av eit anna slag – dei var av ein annan type enn alle dei østerdalske elgjegerane eg

kjenner. Mitt subjektive inntrykk av tyskerane var at dei var uvørdne, og at heile framtoninga

deira var prega av ein råare maskulinitet enn den eg kjenner frå den norske bygdejegeren.

Med unnatak av Stefan var dei sant å seie vanskelege å like.

Dei snakka om den newzealandske ”bunny hunt” som om det skulle vere

leirdueskyting og ikkje jakt på levande dyr. Dei fortalte om tre antiloper som den eine av dei

184

hadde felt med berre eitt skot – og dei prala av det. Dei la ut om langskot på 5–600 meter og

om ståandeskyting frå småbåt mot hjort som sprang i sjøkanten. Dei hadde ingen tanke for

konsekvensane av skadeskyting eller for risikoen for vådeskot som lett fylgjer slik røff

handtering av ei jaktrifle. Dei hadde lite av den jaktkulturelle danninga eg sjølv fann då eg

vitja eit jaktlag av lokale elgjegerar i Nord-Østerdalen. Dei synte lite omsorg for viltet og

reflekterte knapt kring viltet som ressurs verken økonomisk eller symbolsk eller deira eiga

rolle som forvaltarar.

Eg greidde ikkje sleppe mi eiga nysgjerrigheit på korleis norske jegerar, grunneigarar

og grendefolk møter denne typen betalande gjestar i elgskogen. Korleis reagerer «Elgbygda»

på framferd som i beste fall kan kallast udanna av stadeigne normer og reglar? Korleis tek

lokalsamfunnet imot dei ulike typane av kundar som fylgjer i kjølvatnet av auka

kommersialiseringsiver i Elgbygda? Og endeleg: Vil jakta endre karakter som fylgje av auka

kommersialisering og kundar som tek med seg ein annan jaktkultur inn i elgjakta?

på leit etter svar

Eg brukte dagar over datamaterialet mitt etter møtet med dei fire tyskarane. Eg leita meg

gjennom hundretals sider med transkriberte intervju, men fann mest berre halve setningar og

ei og anna meir eller mindre relevant ytring. Eg hadde spurt grunneigarane om kva slags folk

dei leigde ut jakta til, og dei hadde fortalt meg det. Dei hadde svara at det var mest lokale folk

og jegerar frå grendene kringom der. Nokre var meir langvegsfarande og kom frå Oslo, Olden

eller Ofoten. Eit par grunneigarar – båe det me kan kalle store grunneigarar – hadde også

fortalt at dei hadde utalandske kundar. Men ingen hadde sagt noko om det eg nett hadde fått

innsyn i. Dei sa ingen ting om kulturkollisjonar, dei sa lite om eigne reaksjonar på framferda

til gjestane. Rett nok fortalte dei at dei føretrekte lokale jegerar og jegerar frå grendene kringom

i regionen framfor langvegsfarande gjestar, men dei hadde grunngitt det dårleg. Dei hadde

gitt få karakteristikkar av korleis dei gjestande jegerane var, samanlikna med dei lokale eller

dei meir regionale. Dei var gnitne på ”fargane” og sparsame med orda når dei snakka om det

å sørve internasjonale og langvegsfarande kundar – og reisande i jaktentertainment.

Det viste seg endå at eg hadde intervjua nett den same skogeigaren som Stefan, Heinz,

Uwe og Gert hadde vore med. Men det einaste han hadde sagt var: «Det kan skje at ein er uheldig

med nokre kundar, men på det jamne går det bra ... det var no ... nei, danskane er dei enklaste ... dei tek

seg tid og ... ja, du veit ... Elles hender det at ... ja, dei fleste er vel greie. Viktigaste er at me slepp for

mykje skadeskyting og uro i skogen og ... ja, så at dei betaler og gjer opp for seg og at eg slepp for mykje

ekstra».

Som intervjuar skulle eg, i teorien, ha fylgt opp dei aller fleste spora som informanten

her la ut for meg. Eg skulle ha fylgt opp stikkorda han gav og bede han utdjupe og forklare.

Eg skulle ha bede han fortelje om når han hadde vore «uheldig», eller om dei «enkle

danskane», eg burde spurt han om kvifor det er viktig å «ta seg tid», og fortalt han at eg

nettopp ikkje «veit». Eg skulle spurt kva som skjer med dei som ikkje er «greie», i det minste

burde eg spurt om kva det ville seie å vere grei. Eg burde fått tak på slike historier som eg no

185

veit han sat inne med, men som han på det tidspunktet ikkje delte med meg. Men det er i

teorien; i praksis lét det seg ikkje gjere. Det einaste eg greidde å ta tak i, var det siste sporet

han gav, det at han ville sleppe «for mykje ekstra». Han fortalde om behovet for å ha andre

næringsaktørar i lokalsamfunnet som kunne tilby tenester der han mangla kapasitet og

kompetanse. Men han sa lite eller ingenting om dei moralske utfordringane ein utleigar møter.

Der var ingenting i dette intervjuet som fortalte meg korleis han handterte gjestane sine brot

på «skikk og bruk» i elgskogen. På same måte som styresmaktene, faglaga og andre

underkommuniserte også skogeigaren eksistensen av kulturforskjellar i debatten om

kommersialisering av elgjakta.

Etter kvart som eg bladde i intervjuutskriftene, gjekk det opp for meg at eg laut avlegge

eit gjenbesøk. Eg trong å snakke om røynslene deira, om korleis dei handterte brot på elgjaktas

uskrivne reglar – reglane om korleis ein gjer elgjakt i Elgbygda.

nye intervju og nøsting i elgjaktkulturen

Seinsumaren 2007 reiste eg austover att for å snakke meir med fleire av dei same informantane

eg hadde intervjua godt og vel eit år før (vinteren 2005/06 og framover våren 2006). Totalt

gjorde eg ni intervju under dette gjenbesøket – to skogeigarar og to av jegerane som hadde

vore med på jaktlaget til dei tidlegare omtalte tyske kompisane. Eg intervjua tre andre jegerar

som brukte å jakte på tilgrensande jaktfelt – deriblant ein styremedlem i den lokale jeger- og

fiskarforeininga i tillegg til ein styremedlem i det lokale skyttarlaget. Intervjuet med desse tre

jegerane vart gjort i gruppe. Eg gjorde også intervju med to personar frå lokalsamfunnet som

ikkje jakta, men som viste seg likevel å kjenne til elgjakta gjennom jaktande familiemedlemmar

og andre. Med unntak av to personar hadde eg tidlegare intervjua alle informantane då eg var

der fyrste gongen.

Alle er ikkje siterte her, men inntrykka og det eg har lært frå intervjua og samtalene

med alle, har likevel vore med på å prege mi totale forståing av både bygda, elgjakta og den

stadeigne kulturen knytt til elgjakta og forholdet mellom skogeigar og ikkje-skogeigar i

lokalsamfunnet.

Eg starta med å gå opp spora etter dei fire tyske kompisane, og tok kontakt med den

same skogeigaren som dei hadde leigd med, og bad om å få snakke med han om korleis han

handterer eventuelle brot på ”elgjaktkulturen”, som eg sa.

another side of the story

Han hadde gitt meg ein time «mellom to møte», sa han. Fyrst var han berre slik måteleg

interessert, men då eg fortalde kven eg hadde møtt på New Zealand, skifta han.

- Lat meg gi deg another side of the story, sa han.

- Dei var eit underleg fylje, men slett ikkje unike. Han hadde hatt nokre «slike» kundar

– Folk som trur dei kan gjere kva dei vil.

186

- Fyrst slo dei seg vrange og skulle ha ein okse til, eg prøvde å forklare dei at jakta var i gang og

felta utleigde og kvotene fordelte, men det lét seg ikkje forklare – dei meinte eg berre kunne sleppe innpå

ein okse til – som om eg dreiv ein eller annan slags elgfarm. Seinare skulle dei ha meg til å skaffe dei

horer ... som om eg var ein annan hallik.

Skogeigaren stadfesta det meste av det dei fire tyskarane hadde fortalt meg. Rett nok

var forståinga ulik dei imellom, men dette er inga øving i å avdekkje sanninga, men snarare

ein freistnad på å finne ut korleis oppfatningar påverkar den sosiale røyndomen. Vel så

interessant er det at gjenbesøket fekk fram forteljingar om andre kundar som hadde opprørt

skogeigaren like mykje som våre fire kompisar. Han fortalde om eit spansk firma som hadde

leigt hjå han ein gong. Dei hadde rigga seg til og arrangert skytekonkurranse midt i skogen.

Ein annan gong måtte han avbryte jakta til eit lag etter at det vart rapportert om «krigsliknande

tilstandar». Då hadde ein av jegerane der «tømt magasinet» etter ei elgkyr i fullt firsprang over

ei myr på meir enn 200 meters hald.

- Dei var endatil nordmenn, sa han og la til;

- Vestlendingar, som du.

grenser for snobberi

Etter kvart som samtala med skogeigaren nærma seg den tilmålte timen, kjende eg at her låg

langt meir materiale enn kva eg kunne greie å få fram på tida som var att. Eg hadde derfor

vanskar med å skjule gleda då han tok fram telefonen for å utsette det avtalte møtet. Han må

ha funne samtala vår givande for sin eigen del òg.

Han tok mesta sats etter at han var ferdig med telefonsamtala, det var som han på ein

måte ville starte på nytt, starte framafrå og fortelje meg – denne villfarne vestlendingen som

så tydeleg ikkje kjende det østerdalske lynnet – kva elgjakt var for noko.

- Jakta har årringar oppi her. Den har utvikla seg til å bli det den er, fordi me alle har vore med

på å skape den. Skogeigar og skogsarbeidar har saman skapt elgjakta, og den er vår felles eigedom, det er

me som bestemmer korleis den skal utvikle seg vidare.

Med det starta han ei forteljing, han starta ein monolog som vara i over tjue minutt, der

eg som intervjuar berre slapp inn med eit og anna oppfylgjande spørsmål her og der. Fyrst og

fremst var dette hans forteljing – hans forteljing om å vere skogeigar i dag. Han fortalde om

grunnressursane, om skogen og om elgen. Han fortalde om seg sjølv som forvaltar og om at

han forvalta langt meir enn einast eigne private ressursar. Han forvalta fellesressursar som

heile samfunnet hadde eigarskap i, ressursar som lett kunne øydast om han ikkje synte

varsemd. Han snakka om biologiske ressursar, om genressursar og drog parallellar til

Indonesia og Brasil som prov på at ein kvar skogeigar kunne lage øydemark kring seg «om

grådigheita vert for stor». Han fortalde om eigedomane sine, om dei stadig skiftande

eigedomsgrensene og om relasjonen til lokalsamfunnet, om gjensidigheita mellom

skogeigaren og lokalsamfunnet. Han snakka om tillit og om gjengjelding og om det å kjenne

187

kvarandre. Han snakka om respekt for det som har vore, og om at kommersialiseringa av jakta

må skje i takt med tradisjonar. Og han sa: «Det finst grenser, grenser for snobberi».

nyingen, likskap og den stadeigne elgjaktetos

- Duften av fersk ved

er noe av det du seinest vil glømme

når slørene trekkes for.…

- Hans Børli, kjenner du til han? Eg må innrømme at eg ikkje forstod at han nett hadde

deklamert byrjinga av eit dikt, for det passa liksom så godt inn i forteljinga hans. Han snakka

om nyingen, dette bålet som både skogeigarane og jegerane snakka om, og som ikkje eingong

trong vere ein «nying» reint teknisk, men berre eit vanleg bål som jaktlaget kunne samle seg

kring i skogen. Dei snakkar om det, eller det å samlast kring nyingen, som det skulle ha vore

ein heilag rite – ein rite som ikkje må brytast. Men i botnen er det like mykje samhald dei

snakkar om, og om det å ta seg tid. Ved å knyte det spesifikt opp til nyingen knyter dei det

også opp til noko større. Dei knyter det opp til arven frå skogsarbeidarkulturen og til samhald

mellom arbeidsfolk, grannar og bygdefolk. Forteljinga om nyingen symboliserer den

østerdalske skogskulturetosen og inngår i skapinga av den stadeigne elgjaktetosen. Som dei

fleste «rural performances», som Stuart Marks (1991) kallar slike ritualliknande førestillingar,

demonstrerer nyingen potensen i den stadeigne historia og inngår som ein vesentleg aktør i

struktureringa av framtida. For det er det nyingen representerer, som er det viktige. Det er kva

Nyingen knyt elgjakta opp til noko større, den symboliserer den østerdalske skogskulturetosen og

inngår i skapinga av den stadeigne elgjaktetosen. (Foto: Jan Inge Karlsen).

188

dette vesle bålet symboliserer – kva det fortel når eit heilt jaktlag sit samla kringom det midt i

skogen – det er dét som er viktig. Det fortel om ro, samhald og arv; alle viktige element i den

lokale jegeren si moralske forteljing om seg sjølv og om elgjakta. Og så lenge skogeigaren og

den eigedomslause bygdejegeren sit kring nyingen, inngår dei båe i den same fellesskapen.

For jakta er fellesskap, fridom og likskap, og den vert fortalt fram som dét av både

skogeigarar og eigedomslause. Den er forteljinga om andre kapitalformer enn dei som gjeld i

«det andre» livet, forteljinga om at «… kula er demokratisk», som Inge formulerte det. Den gjer

med andre ord ikkje skilnad på kor tjukk pengepungen åt den som trekkjer av, er. Det er

ferdigheitene dine som jeger som tel på jakta, ikkje utdaningsnivået eller om du er rik eller

fattig. Det var også det Inge reagerte sterkast på med dei fire tyske kompisane: snobberiet

deira.

- Dei trudde dei eigde oss ... Dei trudde me var tenarane deira. Den andre av dei tre

nordmennene på jaktlaget kunne stadfeste den same arrogansen som Inge snakka om, og

meinte det var

- typisk for denne sorten.

For som skogeigaren hadde sagt: Dei var ikkje unike dei fire tyske kompisane, og det

var heller ikkje fyrste gongen Inge og dei to andre jegerane hadde fungert som guidar og

jaktkompisar for gjestande jegerar; anten det er utlendingar eller små grupper av nordmenn

som har trunge nokre ekstra jegerar for å danne eit heilt lag, så har Inge og kompisane stilt

opp. Ofte har dei ikkje jakta meir enn kanskje ei helg eller berre nokre dagar.

- Vanlegvis er dei ikkje så vanskelige som desse, fortel Inge og hevdar at dei fleste er både

interesserte og «villige til å lære» korleis jakta føregår her. Dei fleste av denne «sorten» betaler

bra, ifylgje Inge, noko også båe skogeigarane eg snakka med, kunne stadfeste

- Dei har like mykje i månadslønn som eg har i året – men det tel ikkje i elgskogen, dei fleste

forstår det, fortel Inge.

- Men ikkje alle?, spør eg.

- Nei ikkje alle, held Inge fram:

- Nokre legg ikkje frå seg stormannsfaktene, dei har ikkje skjønt at me er like oppi her.

At det eksisterer ei forteljinga om likskapen «oppi her», er ikkje ukjent; det har Ketil

Skogen og Olve Krange (2003; 2007a) påvist før, men det gjer det ikkje til eit mindre paradoks

av den grunn. For nettopp oppi her finst då utvilsamt klasseskilja, både historisk og i dag, og

kanskje er dei også tydlegare her enn mange andre stadar i Bygde-Noreg. Det er her du finn

dei verkeleg store skogeigarane i landet, dei som har vore skogeigarar i generasjonar, og som

set i posisjonar med makt, og som har høve til å utøve den om dei må. Likevel eksisterer altså

forteljinga om likskap, i alle fall under elgjakta. For her kan du altså høyre forteljingar om den

store skogeigaren som møter på elgjakt i arbeidskjeledress av bevernylon. Eller om jegerar som

kan stikke innom skogeigaren når det måtte vere ein vanleg ettermiddag for å kjøpe

småviltkort og vert sitjande med støvlane på ved kjøkenbordet og drikke beksvart sur

189

termoskaffi. Det er forteljingar om det ujålete bygdesamfunnet der det er andre kapitalformer

enn pengar og eigedom som rår i det sosiale spelet.

Det er denne forteljinga, dette likskapsbiletet, som vert utfordra når pengesterke – eller

kanskje snarare betalingsvillige – gjestar kjem til Elgbygda og krev sørvis for pengane. Så lenge

dei er «villige til å lære», som Inge sa, og så lenge dei syner interesse og respekt for dei lokale

og deira praksis og kunnskap, går møtet med den stadeigne kollektive moralen bra. Så lenge

dei set pris på råda og lokalkjennskapen Inge eller dei andre jegerane kan tilby, og så lenge dei

set pris på forteljingane dei får servert ved nyingen, så lenge dei evnar å merke arven frå

skogsarbeidarkulturen i kvar kjeft kokekaffi dei tek, går møtet greitt. Då får gjestane ei kjensle

av opplevd autentisitet og elgjakta ein aura av historie, og notida vert knytt opp til ideen om

fortida.

det er her me bur

Det var sjølvsagt meir enn einast dyre- eller jaktetiske aspekt som låg bak fordømminga av

vestlendingen som tømte magasinet etter ei elgkyr, eller av våre tyske kompisar sitt ønske om

selskap i badestampen. I forteljingane låg det også ein referanse til nabofelta og dei

kringliggande jaktvalda og til resten av lokalsamfunnet.

- Det skal dei ikkje få på meg, sa skogeigaren medan han refererte til resten av

lokalsamfunnet som ikkje skulle kunne skulde han for å halde seg med «udugelege jegerar og

folk som var farlege i skogen». For kva ville folk tenke om han lét gjestane sine herje rundt i skogen

til sjenanse både for andre jegerar og for bygdefolk elles? Kva ville folk tru og tenke om han

skulle starte å lange sprit, for ikkje å snakke om horer, etter skogsbilvegane? Skogeigaren, som

dei fleste andre bygdefolk, er, som han sa, «avhengig av å ha eit godt forhold til resten av samfunnet

her».

- For det er her eg bur, sa han. Han sa ikkje at det er her borna hans går på skule. Han sa

heller ikkje at mor hans bur her, eller at det var her han har sine næraste vener. Han sa berre

at «det er her eg bur».

Dei nære og uformelle banda mellom folk, typiske for tette, transparente

bygdesamfunn, skaper særskilde spelereglar for det rurale næringslivet. Om så skogeigaren

skulle vise seg å vere likegyldig til det moralske aspektet ved å ha framande kvinner i

badestampen, eller om han ikkje gjorde seg noko av at det gjekk skadeskoten elg kring i skogen

etter herjande vestlendingar, ville han likevel måtte stå til rette for bygdefolket. For

bygdefolket fylgjer med, jegerar så vel som ikkje-jegerar. Elgjakta er tema på butikken og på

kommunehuset. Det er tema på skulen og på den lokale trevarefabrikken, blant elektrikarane

og røyrleggarane og endatil i barnehagen. Overalt i Elgbygda snakkar dei om elgjakta. Dei

høyrer på VHF’en og på rykte, og når ryktet veks seg stort nok, tek nysgjerrigheita og samvitet

affære.

Då det small som verst frå vestlendingen framunder Slaktertjønnan, gjekk to av

jegerane på nabovaldet på besøk til skogeigaren. Dei fortalde kva dei hadde høyrt, og lurte på

om han viste noko. Sjølvsagt viste han noko; dei var ikkje i tvil om at han hadde fått nyss i det

190

før dei kom der. Men det var ikkje derfor dei gjekk, dei gjekk dit mest for å fortelje at dei også

visste. Dei gjekk dit for at skogeigaren skulle forstå at dei meinte det måtte verte slutt på slik

oppførsel, og at «slikt må få konsekvensar». «Me kan ikkje la ting flyte ut», meinte den eine av dei.

For då vil «jakta endre seg fortare enn me ønskjer», åtvara han.

Dei snakka om jakta som noko dei – i tydinga «dei lokale jegerane, skogeigarane og

bygdefolket» – i fellesskap har forma. Dei har forma elgjakt frå slik den var, til kva den er i dag.

Dei har forma den frå dårleg til bra. For «hittil», sa den eine av dei og sikta til endringane

elgjakta har vore igjennom, «hittil har det – i all hovudsak – vore i positiv retning». Med det tenkte

han særleg på innskjerpinga av alkoholbruken og meir generelt det han omtalte som ei

«profesjonalisering» av jegeren – altså at heile jakta hadde vorte «sett i system», som han sa, og

at jegerane hadde vorte «meir seriøse på ein måte». Ein styremedlem i den lokale jeger- og

fiskarforeininga snakka også om at endringar skjer, og at dei har skjedd heile tida. Han kom i

tillegg med eit anna viktig poeng: Endringane har hittil «skjedd på våre premissar». Han meinte

at dei sjølve, i betydinga «både dei lokale jegerane og dei nasjonale jegerinteressene gjennom Norges

jeger- og fiskerforbund», hadde vore pådrivarar og stått for mange av endringane. Han kunne

fortelje at dei aktivt hadde arbeidd med haldningar i fleire år, særleg i høve til skadeskyting.

- Det kunne vere Texas her til tider, sa han og meinte at det no hadde betra seg betydeleg:

- Men mange stadar i landet har dei kome mykje kortare enn oss.

Det er altså det dei sjølve har bygd opp, som no er truga. Det er det Elgbygda i

fellesskap har arbeidd målmedvite med, som no vert utsett for press av folk som kjem frå

stadar der dei har «kome mykje kortare» med haldningsarbeidet enn her. Det lokale fellesskapet

fryktar at det dei har bygd opp, skal falle saman. Dei fryktar eit tilbakefall til det som ein gong

var, og krev at dei med formelt mynde tek ansvar.

Og skogeigarane tek ansvar; det er trass alt jakta det er snakk om, jakta med «årringar»,

jakta som «vi alle har vore med på å skape … vår felles eigedom», for å bruke hans eigne ord.

Skogeigaren er heilt på linje med resten av Elgbygda i korleis jakta skal vere, han treng ikkje

overtalast, sanksjonerast eller trugast. Men han veit at han vil verte det om han ikkje skjøttar

si rolle som utøvande forvaltar av den stadeigne jaktetosen. Han veit også at prosessen med å

tene pengar på elgjakta vil lide tilbakeslag om han tillet uvørden framferd i elgskogen. Han

veit at det er lite eller ingenting å tene på å utfordre Elgbygda og Elgbygda sin jaktetos. Og om

det så var, vil han likevel vegre seg for å gjere det – for jaktetosen er like mykje hans.

191


Bjørkdahl, Kristian Svendsen. 2005. The Wild Ember Within - A Study of the Hunting Ethos

in Norway and the USA. Avhandling til grada Master, Senter for miljø og utvikling,

Univeritetet i Oslo, Oslo.

Boglioli, Marc 2009. A Matter of Life and Death - Hunting in Contemporary Vermont.

University of Massachusetts Press. Boston. MA.


Cresswell, Tim. 1996. In place/out of place : geography, ideology, and transgression.

University of Minnesota Press. Minneapolis. MN.

Dagbladet. 1998. Slakter kongens fasanjakt. Thomas Ergo, 25.11.

Expressen. 2008 a. Kungen i jaktslakt. Johan T Lindwall, 02.02.

---. 2008 b. Folkliga jägare avskyr den här överklassjakten. Annsofie Näslund & Ola

Hellblom, 03.02.

Flø, Bjørn Egil. 2008. Bygdedyret og elgen - ei stiavhengig analyse av næringsutvikling i

elgskogen. I Den nye bygda. Redigert av: R. Almås, M. S. Haugen, M. Villa & J. F.

Rye. Tapir. Trondheim.






Marvin, Garry. 2000. The Problems of Foxes: Legitimate and Illegitimate Killing in the

English Contryside. I Natural Enemies: People-Wildlife Conflicts in Anthropological

Perspective. Redigert av: J. Knight. Routledge. London.

---. 2003. A passionated pursuit: foxhunting as performance. The Sociological Review 52 (s

2):46 - 60.

Skogen, Ketil & Olve Krange. 2003. A Wolf at the Gate: The Anti-Carnivore Alliance and the

Symbolic Construction of Community. Sociologia Ruralis 43 (3):309-325.

St. meld. nr: 17. 1998 - 1999. Verdiskaping og miljø - muligheter i skogsektoren.


St. meld. nr: 19. 1999 - 2000. Om norsk landbruk og matproduksjon.


193

_____________________________

skogs- og fjellbygdene

– mellom kommodifisering og kulturell endring

KVA TYDER ALT dette? Kva har eigentleg dette arbeidet lært meg og kva

lærdom vil eg at lesaren skal ta med seg etter å ha lest dette arbeidet? Lenge var eg i tvil om

eg i det heile skulle vere eksplisitt på det. For ved fleire høve har det slått meg kor mykje folk

greier å forstå utav det eg skriv utan at eg fortel dei korleis dei skal forstå det, ja av og til

opplever eg at dei faktisk evnar å forstå meir enn kva eg sjølv har forstått. Som eg skriv både

i «fortala» og innleiingsvis i essayet «kjøt, kjensler og kameratskap» så opplever eg ofte at folk

evnar å «forstå litt meir enn kva eg [sjølv] forstod». Eg trur det heng saman med omgrepet

abduksjon, altså eit fenomen der omgrep, teoriar og metafor vert overført frå ein diskurs til

ein annan og nett i denne overføringa ligg det også ei kjelde til kreativitet, i vitskapen like

mykje som i dagleglivet (Josephson & Tanner 1994). Abduksjon set oss i stand til å gjere heilt

nye teoretiske kombinasjonar og dermed også skape eit potensiale for teoretiske innovasjonar,

hevdar Geoffrey Hodgson (1993) og kvilar seg på filosofen Charles Sanders Peirce. Abduksjon

er, slik eg forstår Peirce (Wiener & Peirce 1958), ei form for logisk samspel mellom det

observerte og dei hypotesane som gjeld for observasjonen, ideelt sett søkjer ein å finne den

enklaste og mest sannsynlege forklaringa. I eit abduktivt resonnement, til forskjell frå det

deduktive resonnementet, garanterer ikkje premissane for konklusjonen, men berre for eit

samspel mellom fleire forklaringar. På den måten kan alt eksisterande, men tidlegare separate

idear, verke gjensidig fruktbare på kvarandre gjennom overføringar mellom ulike kontekstar.

Bruken av metaforar, val av forteljarstil og teoretiske vinklingar i dette arbeidet indikerer ikkje

8

194

ei overtyding om universelt gyldige teoriar eller vinklingar, men heller at det kan fungere som

det Hodgson kallar «metateoretiske retningsliner for å forstå det spesifikke» (Hodgson 1993 s. 10-

17).

I dette siste kapittelet vil eg gå igjennom det eg har skrive, eg vil oppsummere og freiste

å trekke det heile saman og seie noko om kva alt dette eigentleg fortel oss. Eg vil fyrst og fremst

ta for meg dei tre empiriske essaya og raskt drage ut essensen frå kvart av essaya. Denne

øvinga vil nok for lesaren verke som ei gjentaking av essaya, men vonleg også som ei

presisering av det eg ser som dei viktigaste momenta i kvart av essaya. Seinare vil eg trekker

opp dei generelle implikasjonane eg meiner essaya samla har for spørsmålet om

kommodifiseringa av elgen og elgjakta i skogs og fjellbygdene. Her vil eg – i tråd med ei

abduktiv tilnærming – ta utgangspunktet i korleis andre har forstått det eg har skrive. Eg vil

sjå om andre si forståing kan utdjupe mi eiga forståing av materialet og eventuelt løfte fram

alternative måtar å lese essaya mine på. Eg vil vere tydlegare og meir eksplisitt på kva eg sjølv

meiner mitt eige arbeid tyder og samanstille det med tydingar andre gir det. Til slutt vil eg

trekke empirien gjennom det teoretiske rammeverket frå kapittel 3 og syne korleis teori om

kollektiv handling, forvaltings- og allmenningsteori kan bidra til å korrigere arbeidsmåten vår

når bygdene skal losast over i den nye økonomien. Ved å gjere det kan dette siste kapittelet

også bidra til ei forståing som stikk djupare enn kva ein vanleg lesar kan sjå av eiga kraft. På

den måten kan eg synleggjere korleis institusjonar veks fram nedanfrå og etablerer kategoriar

og kulturelle normer som formar tankar og meiningar om elgjakta, elgjaktkulturen og om kva

det vil seie å leve saman i grendene. Men før eg gjer alt dette vil eg raskt minne lesarane om

den kontekstuelle røyndomen kring kommodifiseringa av det rurale, elgen og elgjakta.

omstridt rural kultur

Rundt milleniumskiftet kom det to nye stortingsmeldingar som skulle få mykje å seie for dei

agrare grendene kring om i landet. Landbruksmeldinga – Om norsk landbruk og

matproduksjon (St. meld. nr 19 1999 - 2000) – saman med Skogmeldinga – verdiskaping og

miljø - muligheter i skogsektoren (St. meld. nr 17 1998 - 1999) – bar begge i seg tydlege spor

etter den kulturelle vendinga (Mormont 1990; Cloke 1997; Phillips 1998) som ein kjende frå

bygdesosiologien og for den del heile samfunnsfaget også, frå dei siste ti åra før meldingane

kom. I begge meldingane vart bønder og skogeigarar oppfordra til å «ta heile gardens ressursar

i bruk» som det heitte i festtalane. Og særleg etter at venstremannen Lars Sponheim sette eg i

landbruksministerstolen i 2001 vart det lagt betydeleg vekt på å utvikle tilleggsnæringar i

landbruket basert på gardens ressursar. Samstundes vart betydelege midlar lagt inn i nye

bygdeutviklingsprogram som skulle skape bulyst i grendene og utvikle dei rurale grendene

til å ta steget inn i den nye økonomien (Sponheim 2003). Me såg ei markant auke i aktivitet og

satsing på mellom anna kontraurbanisering, småskala landbruksprodukt, grøn omsorg, ruralt

reiseliv og utmarksbasert næringsutvikling.

Alt dette bidrog til å skyte fart på endringsprosessane i bygde-Noreg. Sjølv tok det tid

før eg såg desse endringane retteleg. Og som eg skriv innleiingsvis i dette arbeidet, var det

195

fyrst då eg kunne lese om mi eiga heimbygd, Flø på ytre søre Sunnmøre, at det gjekk opp for

meg at endringane hadde implikasjonar på korleis me forstår bygdene og for kva bygda er og

kva den skal vere. Frå å ha vore ei bygd tungt forankra i jordbruk og fiskeri var den no i ferd

med å bli ein «rekreativ koloni» for urbane nykomarar som tydleg braut med den lokale

folkeskikken ved å sette seg til i fjøresteinane og dampe sigar på heilt vanlege yrkjedagar. Dei

gjekk etter vegane berre for å gå, dei bygde seg hus som tydleg braut med byggeskikken og

markerte sin ståstad godt utanfor den stadeigne folkeskikken. Dei kom der med andre

preferansar for korleis bygda skal sjå ut og tok til å fjerne jarnskraml som var lagt ut i

sandhavren for å gjere torva meir motstandsdyktig for storebåra. Det som skjedde på Flø kan

sjåast på som ein strid om den lokale kulturen, den rurale kulturen var med andre ord

omstridt. Arbeidet mitt kan plasserast inn i tradisjonen som fleire av bidragsytarane til

antologien Contested countryside cultures: otherness, marginalisation and rurality (Cloke & Little

1997) etablerte. Det er ei studie av me og dei andre, kan ein kanskje seie. Ei studie av korleis dei

andre, i tydinga vanlege bygdefolk, relaterer seg til alt det me, i tydinga ekspertar og autoriserte

bygdeutviklarar, hevdar bygdene treng å gjere for å møte dei framtidige utfordringane ein står

overfor. Samstundes er det ei studie av korleis «dei andre» lagar sine eigne institusjonar utan

å tenke for mykje på «våre» formelle regelverk.

For endringane i bygdene skjer ikkje utan ei viss motstand, eller kanskje kan me heller

seie; utan ei viss korrigering. I tilfelle Flø såg eg at korrigeringane skjedde på det uformelle

planet, det skjedde ved at folk snakka saman. Det skjedde ved at folk snakka om og med

kvarandre og ved at dei gjennom større eller mindre sanksjonar signaliserte kva som var

akseptable brot på folkeskikken og dei uformelle institusjonane og kva som var uakseptabelt.

Mange har spurt meg; kva skjedde på Flø, korleis gjekk det? Spørsmålet er absolutt på

sin plass. For essayet «utanfor folkeskikken» er eit stillbilete frå 2006. Det er eit uttrekk av ei

historie som naturleg nok strekkjer seg lenger i tid enn kva som vert fortalt her. I skrivande

stund er eg også i gong med å fortelje framhaldet, og eg kan røpe så mykje at Flø har endra

seg. Bygda har endra seg mykje på desse ti åra, sameleis som den også endra seg mykje på dei

ti åra før dette stillbiletet vart fortalt. Men endringane har ikkje skjedd einast på verken

nykomarane eller dei opphavlege bebuarane sine premissar, derimot har dei skjedd på

fløfolket sine felles premissar.

kollektiv handling og felles forvalting av lokal kultur

Nett det fører meg over til den andre teoretiske retninga som eg har nytta for å forstå det eg

har observert. Ja, ikkje berre for å forstå det eg har sett, men også for korleis eg ser, altså for

metoden eg har nytta meg av i arbeidet.

Inspirert at teori om kollektiv handling, forvaltingsteori og teoriar om allmenningar

har eg leita etter korleis relativt transparente sosiale samfunn, som bygdesamfunna ofte er,

forhandlar om den stadeigne kulturelle utviklinga. Eller sagt på ein annan måte; korleis dei

forvaltar den lokale kulturen. Dette kunne eg gjort ved å gå enno tettare inn i mi eiga

heimbygd, men av ulike grunnar valte eg å heller finne eit anna case å studere og for så vidt

også eit anna tema enn kontraurbanisering og nykomarar, nemleg elgjakta og

196

kommodifiseringa av elgjaktkulturen i nokre grender i Nord-Østerdalen. Spørsmålet eg hadde

med meg til elgbygdene er i slekt med dei same trendane som har vore støtta av

bygdesosiologane og heile det sertifiserte rådgivingsapparatet og som seinare vart gitt

institusjonell styrke gjennom mellom anna dei to nemnte stortingsmeldingane (St. meld. nr 17

1998 - 1999; St. meld. nr 19 1999 - 2000) som Sponheim ervde av sin forgjengar i

landbruksministerstolen, Bjarne Håkon Hanssen. For no skulle det stimulerast til meir sal av

storviltjakt. Hyllemeter med rapportar, timesvis med foredrag og side opp og side ned i

avisene, var spekka med bodskapen om at no må grendene vite å snu seg. Dei må ta steget inn

i den nye økonomien. Framtida for skogs- og fjellbygdene ligg i å legge til rette for tilfeldige

gjestar som ønskjer å konsumere ruraliteten og jaktkulturen på staden, var bodskapen alt bar

i seg.

Men elgjegerane er vare for endringane. Elgjegerane, til liks med heile elgbygda –

grunneigarar som ikkje-grunneigarar – er vare for kva implikasjonar kommodifiseringa av

elgjakta og det rurale kan ha. Nett derfor dryger det med omlegginga til denne, etter

ekspertane si vurdering, så løfterike økonomien. Jau da, det skjer. Sakte, men sikkert, kjem

meir og meir av elgjakta inn i ein stabil pengeøkonomi. Sakte, men sikkert, vert meir og meir

av elgjakta selt mot betaling. Og sakte, men sikkert, finn ein ordningar for prising og omsetjing

av elgjakt som grunneigarar så vel som resten av grendesamfunnet kan leve med. Men korleis

skjer det?

det sosiale og dei sosiale prosessane

Nett det er kjernespørsmålet for dette arbeidet. Korleis styrer bygdefolket – grunneigarar som

ikkje-grunneigarar, elgjegerar som ikkje-elgjegerar – kommersialiseringa av elgjakta til å finne

ei form dei kan leve med? Eg har ønskja å finne ut korleis eit lokalsamfunn i fellesskap kan

bidra til å forme den nye bygda og den nye elgjakta. Målet har vore å forstå korleis grende- og

bygdesamfunnet som eit sosialt system grip inn i utviklinga av grenda, og dermed også kunne

seie noko om korleis utvikling skjer.

Det er her eg meiner forvaltings- og allmenningsteorien til mellom anna Elinor Ostrom

(1990, 2005b) er relevant, sjølv om eg aldri har sett den vore brukt slik før. Eg skal kome

attende til dette, men lat meg fyrst få lov å grovt presentere kvart av dei tre empiriske essaya

mine «kjøt, kjensler og kameratskap» (Kap. 5), «bygdedyret og elgen» (Kap. 6) og «sex, sprit

og storokse» (Kap. 7), og trekke ut nokre sentrale empiriske funn frå dei og syne korleis dei

heng saman.

kjøt, kjensler og kameratskap - om reglar, normer og kulturell danning

Det fyrste av dei tre empiriske essaya mine – «kjøt, kjensler og kameratskap» – tek lesarane

med på elgjakt. Formålet mitt med dette essayet var å undersøkje kva det vil seie å vere eit

lokalt elgjaktlag. Eg ønska å seie noko om kva eit bygdejaktlag er og kva det vil seie å vere ein

bygdejeger. Eg ønska å skildre korleis dei lokale jegerane knyt seg sjølve og elgjakta opp til

bygda og den lokale historia og korleis det pregar praksisen og moralen åt det lokale

elgjaktkollektivet.

197

Essayet startar med at jaktlagsleiaren gir ein av dei unge jegerane ei kraftig reprimande

under middagen på koia. Ei reprimande eg hadde store vanskar med å forstå der og då, men

som eg seinare meiner delvis kan forklarast attende til endringane som følgjer i kjølvatnet av

auka kommersialisering av elgjakta. Det var understrekinga av den rurale jegeren sin ny-

seriøsitet og markeringa av plikta bygdejegeren ber på overfor lokalsamfunnet, grunneigaren

og resten av jaktlaget. Det var med andre ord den kulturelle danninga av bygdejaktlaget eg

vitna, det var danninga av bygdejaktlaget i kontrast til dei stadig fleire utanbygdslaga. Den

unge jegeren hadde tydelegvis «sett jakta på spel» gjennom å ta ein litt for stor sjanse. For «jakta

handlar om å gjere ein jobb», seier dei lokale jegerane. Dei skal fylle kvota og utøve

forvaltingsoppdraget som er ein del av «kontrakten» mellom jeger og jaktrettshavar. Og det

er gjennom å gjere jobben effektivt og godt at dei styrkar sin posisjon i kampen om dei lokale

jaktfelta. For sjølv om det er rikeleg med elg i Nord-Østerdalen er det likevel knapt om jaktfelt,

særleg no når det bankar stadig fleire utanbygdes jaktlag på døra åt skogeigarane. Det er i

kampen om jaktfelta at dei lokale jaktlaga lyt stå fram som kvalitativt betre enn jaktlaga dei

konkurrerer med. Derfor treng dei å oppretthalde nokre «standardar», seier dei. Jakta er alvor

i elgbygda, og dei lokale jegerane gjer fyrst og fremst ein jobb for skogeigaren så vel som for

elgbygda, og dei forventar at jobben vert gjengjelda med at dei får tilgang til elgjakta også

neste år og åra som kjem.

Sjølv om elgjakta som tradisjon er ein relativt nylaga tradisjon er den likevel ikkje nyare

enn at me i dag finn jegerar som kan titulere seg som tredje- og kanskje også fjerdegenerasjon

elgjererar. Far har rekruttert son og soneson med på jaktlaget og ånda frå tidlegare bragder er

med i forteljingane som definerer den stadeigne elgjaktkulturen. Dei trekker band attende til

skogsarbeidarkulturen og det som var før elgjakta vart ein altomfattande kulturell aktivitet i

elgbygda. Dei fortel historier om brorskap mellom jamningar i skogen og dei samlast om

nyingen som ei forlenga arm attover i den stadeigne historia som strekkjer seg lenger enn

elgjakta slik me kjenner den i dag. Dei lokale jegerane har aningar frå skogen og

skogsarbeidarkulturen, dei har vakse opp i den og lært seg å kjenne og bli glad i den. Og det

ein er glad i forvaltar ein også med kjærleik, fortel dei. Dei fôrer elgen på vinteren, og med det

held dei skogskadene nede og elgen vekk frå vegane. Dei gjer teljingar fleire gongar om året

og leverer tala til forvaltarane og dei deltek i utforminga av lokale forvaltingsplanar og dei tek

ut overskotsdyr om hausten. Alt dette gjer dei i tett samarbeid med grunneigarane og

jaktrettshavarane og dei gjer det for å vedlikehalde jakta og jaktkulturen som ein stadeigen

kollektiv aktivitet i elgbygda.

bygdedyret og elgen - ei stiavhengig analyse av næringsutvikling i elgskogen

Det andre av dei tre empiriske essaya mine – «bygdedyret og elgen» – ber nok på ein enklare

bodskap enn essayet før. Formålet med essayet var å skildre ein faktisk situasjon der ei gruppe

grunneigarar stod på trappene til å kommersialisere elgjakta på sitt eige jaktfelt. Eg ville finne

ut korleis kommersialiseringsinitiativet vart motteke av dei lokale jegerane – grunneigarar

som ikkje-grunneigarar – og korleis dei ulike aktørane arbeida for å få gjennomslag for sine

ulike interesser.

198

Utgangspunktet var enkelt, eit av utmarkslaga ønska å legge elgjakta på jaktfeltet sitt

ut på den opne marknaden. Men dei møtte motstand. Dei møtte ei motstand som i alle fall den

eine av grunneigarane ikkje hadde rekna med. Han hadde nok vore blenda av råda han

opplevde å få frå dei rådgivande myndigheitene og dermed for lite var for kva reaksjonar det

ville skape lokalt.

Samstundes stod den lokale motstanden i skarp kontrast til den larmande aggresjonen

ein høyrde frå dei autoriserte våpendragarane åt dei eigedomslause jegerane i mellom anna

Norges jeger- og fiskerforbund. Her vart den uttrykt gjennom lågmælt prat over eit smalt

stykkje kjøpeswissroll på den lokale kafeen. Dei eigedomslause jegerane nytta sine uformelle

band til grunneigarar og andre som hadde innflytelse på prosessen. Dei drog i uformelle

avtalar mellom far og onkel som hadde tatt kvarandre i handa i samband med ei

gardsovertaking og dei spelte på kjensler om rett og galt. Dei spelte på kva som hadde vore

vanleg skikk og bruk i bygda oppgjennom tidene og til slutt vart det for mykje for den eine av

grunneigarane som erklærte at han ikkje kunne vere med på opplegget.

Året etter var det duka for ei ny runde, men no hadde grunneigarane lært. Dei hadde

høyrt på motstandarane og den generelle «stemninga» i bygda. No erklærte formannen i

grunneigarlaget at ingen skulle betale for opplevinga. Men det vart ikkje lova gratisjakt, men

derimot kom dei opp med eit prissystem tett knytt opp til kjøtvekta og ei ordning der det

lokale jaktlaget tok inn betalande gjestejegerar. Dermed låg det eit grunnlag for kompromiss

og grenda greidde å finne ein farbar veg vidare som også generert inntekter til dei hardt prøva

grunneigarane.

sex, sprit og storokse - marknaden i møte med den østerdalske elgjaktetos

Det tredje og siste essayet har eit noko anna bodskap enn dei førre. Der dei andre to essaya

vektlegg dei lokale jegerane og særleg dei eigedomslause jegerane sin skepsis til

kommersialiseringa av elgjakta og dei strategiane og handlingane dei vel, går eg her nærare

inn på skogeigarane og deira forhold til kommersialiseringa. For det er ikkje slik at

grunneigarane strevar etter å få lagt mest mogleg av jakta ut på den frie marknaden, det er

ikkje slik at grunneigarane skit i jakta berre dei får pengane eller at dei går inn for å øyde den

lokale jaktkulturen til fordel for nokre sølvpengar. Tvert om, vektlegg også grunneigarane at

elgjaktkulturen er bygdesamfunnet sin felles eigedom. Den er utforma og vedlikehalden i

fellesskap og det er i fellesskap den også skal utformast vidare. Elgjaktkulturen er tufta på ei

felles forståing av den stadeigne elgjaktetos som lett vert synleg når den vert utfordra. Og det

er nett ei slik utfordring essayet fortel om, det fortel om reaksjonane åt grunneigarane, dei

lokale jegerane og elgbygda når skogen vert innteken av representantar med ein annan

jaktetos og ein annan kultur enn den stadeigne.

For elgjakta har «årringar oppi her», seier storskogeigaren. Nye ringar fell kring ringane

frå førre året og alle er dei rotfesta i den stadeigne kollektive moralen som ligg til elgbygda og

elgbygdas historie. Dei har skapt den saman, skogeigarane og dei lokale elgjegerane. Dei har

sete i hop kring den same nyingen og dei har sete kring den lenge, aktivt har dei delteke i

skapinga av den felles elgjaktkulturen som dei båe er så tydeleg glade i. Og no ser

199

grunneigarane det som naudsynt å søkje å få noko meir pengar ut av elgjakta. Jau da, dei ser

behovet dei eigedomslause jegerane òg, dei ser at bønder og skogeigarar treng å finne nye

kjelder for inntekter etter kvart som lønsemda i primærnæringane har gått jamt attende. Dei

er ikkje imot det. Dei er ikkje imot at ein og annan utanbygdsjeger skal få lov å jakte i deira

heimlege skogar . Og ikkje er dei imot å sjølve skulle betale litt meir for elgjakta heller. Dei er

berre opptatt av at det vert gjort på «rette» måten. Kommersialiseringa «..må ivareta det særeigne

med elgjakta», seier dei, og refererer til den gamle forteljinga om likskap som ser ut til å råde i

dei østerdalske grendene – likskapen mellom skogeigaren og dei andre.

elgkommersen – ei moderne skamløyse

Essaya kan sikkert alle forståast på ulike måtar. Etter sin lesing av det fyrste essayet – «kjøt,

kjensler og kameratskap» - meiner antropologen Tord Larssen at essayet skildrar sentrale

moderniseringsprosessar i byde-Noreg om dagen (Larsen 2013). Gamle praksisar vert utfordra

av nye skikkar som bryt med dei sosiale forpliktingane og betydingane elgen og elgjakta

inngår i. I den tradisjonelle elgjakta som no vert ivareteken av bygdejaktlaget, seier Larsen

vidare, er heile bygda tilstades, dei er vitne til fordelinga av kjøtet og deltek i den uformelle

praten om elgjakta og dermed også utforminga av elgjaktpraksisen.

Eg følgjer Larsen godt i hans forståing av essayet, samstundes meiner eg også dei to

andre essaya skildrar det same, kvart frå sitt utkikspunkt. Medan eg står saman med jegerane

og jaktlaget i det fyrste essayet så går eg kring om i elgbygda saman med resten av bygdefolket

i det andre. I det siste essayet set eg meg ned saman med skogeigaren og skildrar elgbygda

slik den ser ut frå det perspektivet.

Sett frå tre ulike perspektiv, skildrar eg korleis den tradisjonelle jakta både er eit

uttrykk for og ei forlenging av dei sosiale relasjonane som utgjer elgbygda. Dei ulike

perspektiva gjer at eg, nett som Larsen skriv, er i stand til å sjå at kjøtet ber i seg ein bodskap

om dei som har «produsert» det og dei relasjonane det inngår i. Når studenten Stein serverer

elgsteik til sine studentvenar på hybelen i byen er slekta og heimbygda bokstaveleg tala

inkarnert i elgsteika. Slik sett står elgkjøtet, for Stein, i sterk kontrast til kva steik som helst han

måtte ha kjøpt i ein kjøledisk. Kjøtet i kjøledisken er lausrivet frå relasjonane og betydinga som

elgkjøtet heimafrå ber på. På same måte er også utanbygdsjaktlaga lausrivne og autonome

samanlikna med dei lokale elgjaktlaga. Ikkje berre er dei geografisk avskorne frå heimtraktene,

men også sjølve jakta dei driv er ein aktivitet i seg sjølv og den er avskoren frå alt anna liv og

sosiale relasjonar som jegerane inngår i. Den «står for seg selv», skriv Larsen (2013 :307). Jakta

er styrt av eit sett nye eksplisitte reglar og dei nye jegerane sin framandheit overfor naturen

kjem til uttrykk i deira manglande evne til å finne fram i skogen og bruken av GPS. Når

elgjakta vert selt til utanbygdes jaktlag bryt ein også etablerte bytterelasjonar mellom

grunneigarar, eigedomslause jegerar og bygda. Ein innfører ei differensiering mellom

jegeridentiteten og andre identitetar, og tømer elgen og elgjakta for tradisjonelle tydingar.

Larsen (2013) tek til orde for at denne «lausrivinga» kan skildrast gjennom nærast

erotiske termar. For bygdefolket set inne med ei slags «blygheit» som vert krenka når den

stadeigne og kontekstbundne praksisen vert gjort allment tilgjengeleg, og dermed kan

200

lausrivinga forståast mesta som prostitusjon eller utruskap. Kanskje var det nett den forståinga

som kom til uttrykk då «elgsosiologen» Olaf Aagedal vart intervjua av Aftenposten: «Da

pengesterke "hjorte-lorder" ble forsøkt hentet til Vestlandet i 1995, fikk deres norske

hjelpemenn raskt tilnavnet "hjorte-halliker". Når skogeierne planlegger salg av elgjakt til

rikinger, risikerer de å få blomstrende tilnavn, ifølge Aagedal» (Aftenposten 2004).

Kommersialiseringa av elgjakta kan altså forståast som ei moderne skamløyse som

krenker elgjaktas binding til stadeigne sosiale relasjonar og statusar. Og nett i ei slik forståing

vert motstanda rasjonell, dei lokale elgjegerane ønskjer å oppretthalde bindinga til det lokale,

dei ønskjer at jakta framleis skal vere knytt til bygda og bygdas sosiale relasjonar. Og dei ser

på seg sjølve og på bygdejaktlaget som viktige bidragsytarar til å vidareføre elgjakta som ei

kulturell hending som involverer bygda og gjer elgjakta relevant for fleire enn einast

grunneigarane og dei børseberande elgjegerane.

å arbeide saman som menneskjer

Kato Nykvist, politisk redaktør i avisa Nationen, skriv i ein kommentar til essayet «bygdedyret

og elgen» at det skildrar dei eigedomslause jegerane – bygdefolk utan eige jaktterreng – sine

kjensler av kommersialiseringa som eit trugsmål. «Fløs studie [...] viste at et utmarkslags ønske

om å leie ut jakta til utenforstående skapte splid i bygda», skriv han (Nationen 2009). Det

Nykvist legg vekt på i sin framstilling av essayet er at planane om kommersialisering fyrst

vart reversert som følgje av lokal motstand, men at det året etter vart oppnådd semje «der en

kombinasjon av jegeravgifter, kjøttpris og åpning for gjestejegere, genererte over 100 000

kroner i inntekt på valdet. Bygdefolket fikk fortsatt jakte til en rimelig pris, samtidig begynte

grunneierne å tjene på det» (Nationen 2009). Nykvist gjer her ei grei oppsummering av sjølve

forteljinga, men likevel seier han lite om det som ligg implisitt i forteljinga.

I ein tidlegare kommentar derimot, går Nykvist litt djupare; «I en av artiklene,

«Bygdedyret og elgen», beskriver bygdeforsker Bjørn Egil Flø nettopp den vanskelige

overgangen til den tjeneste- og opplevelsesbaserte bygda. Grunneiere som helt i tråd med

rådende utmarkspolitikk prøver å utnytte elgjakta kommersielt, møter sterk motstand fra

bygdefolk. Men i stedet for å sette konflikten inn i et bygdedyrsperspektiv, mener Flø at

bygdefolkets motstand kan ses som et høyst rasjonelt forsvar av de kollektive rettighetene i

bygdesamfunnet. Det er altså grenser for kommersen på bygdene» (Nationen 2008). Nett etter

formålet med essayet les Nykvist det som ei skildring av ein praktisk sosial prosess der nokre

grunneigarar ønskjer å leige ut elgjakta mot betaling. Det syner, som Nykvist også seier, kor

vanskeleg overgangen til den teneste- og opplevingsbaserte bygda er i praksis. For sjølv om

jaktretten utvilsamt ligg til grunneigarane, er likevel elgjakta og elgjaktkulturen, som

immateriell ressurs, ein fellesressurs. Den er skapt og vert vedlikehalden av dei lokale jegerane

som framleis ønskjer at jakta skal oppretthalde si binding til bygda og bygdas kultur. Ein kan

med andre ord seie at jaktretten er ein privat ressurs, medan elgjaktkulturen er meir som ein

allmenningsressurs å rekne. Den er ikkje eigd av jaktrettshavarane aleine og ikkje er den fri og

open for alle, tvert om er den omgitt av sofistikerte reglar om eigarskap og om retten til å delta

201

i utforminga av den. Og det er dei reglane som vart utfordra då ei lita gruppe grunneigarar

ønskte å selje jakta til utanbygdes jaktlag.

I skarp kontrast til dei larmande protestane frå profilar som Espen Farstad

(informasjonssekretær i NJFF) og andre våpendragarar i kampen om elgjakta og

elgjaktkulturen, var framgangsmåten åt dei lokale «elgbygdingane» lågmælt og var. Saman

definerte dei kven som skulle ha tilgang til elgjakta og korleis tilgangen skulle verte gitt.

Gjennom å snakke med og om kvarandre, gjennom å la det uformelle ordet gå kring i bygda,

let dei kvarandre merke kva kvar og ein tykte. Dei sette grensene og etablerte normene for

akseptabel kommodifiseringsgrad. Saman definerte dei kor stor del av jegermassen i

elgbygdas skogar som skulle kome utanfrå og kor «reindyrka», i tydinga kor stor del

utanbygds v.s. innanbygds jegerar, jaktlaga skulle vere. Dei gjorde det saman med

sambygdingar, saman med dei dei lever og arbeidar med som menneskjer. Dei gjorde det ved

å samarbeide.

eit kulturelt minne om noko felles

I botnen for samarbeidet ligg ein grunnleggande aksept for den med-samarbeidande sine

interesser, og nett i den aksepten ligg også interessenes legitimitet. For dei eigedomslause ser

behovet for at jord- og skogbrukarar treng å bøte på inntektene sine med nokre fleire kroner

enn kva ein kan forvente veks ut av jorda slik tidene har blitt i vår oljesmurde økonomi i dag.

Dei opplever kommersialiseringa som «rimeleg nok» så det er ikkje kommersialiseringa i seg

sjølv som er trugsmålet, men berre måten den vert gjort på. For «det er greitt», seier dei, om det

berre «vert gjort på rette måten».

Også jaktrettshavarane anerkjenner dei eigedomslause sine interesser for å ha tilgang

til elgjakt. Dei ser at jakttilgangen er viktig for at mange av dei bur i elgbygdene og dei ser at

dei også har gjort seg fortent til den. I årevis har dei delteke på elgjakta, fleire har fylgt i fotefara

etter fedrane og alle har dei arbeida hardt for å halde talet på elg på eit forvaltingsmessig

fornuftig nivå. Dei har vinterfôra og dei har talt, aktivt har dei teke del i arbeidet og forvaltinga

av elgen.

I Elgbygda finst det eit kulturelt minne om jakta som ei fellesgode. Her fortel ein

historier til kvarandre og til besøkande forskarar om korleis jakta i utmarka vart utført før den

vart interessant for både grunneigarane og for folk flest. Dei fortel om tider då berre dei få

særlingane kunne ta seg tid til å renne etter elgen. Men dei som gjorde det kunne likevel oppnå

ein status få andre vart unna. For det er ikkje berre i Fønhus sin diktarverd at karrakterane

som Gaupa finst. Det er ikkje berre i den mytiske villmarkslitteraturen ein finn einsame menn

som kjempar sine stille kampar i villmarka, dei finst også i forteljingane frå røyndomen. Den

kanskje mest kjende av dei finn me i Vågå, eller kanskje snarare i Jotunheimen. Enno lever

forteljingane om reinsjegeren og fritenkjaren Jo Gjende som enkelte også meiner kan ha vore

modell for Ibsen sin Per Gynt. Litt nærare mitt studieområde finn me dei to konkurrentane

Stor-Hans og Jo-Larsa som i praksis delte Femundsmarka mellom seg fram til Jo-Larsa forlèt

denne verda og Stor-Hans fekk heile «riket» for seg sjølv. Men kring om i grendene fanst det

også langt mindre kjende profilar som levde sine meir eller mindre villmarksliv i utmarka.

202

Fleire av mine informantar nemner desse personane, dei fortel om sine oldefedre eller gjerne

den eine broren åt oldefaren; han som verken var gift eller hadde gard. Dei fortel om han som

berga seg ved å ta strøjobbar hjå storgrunneigaren mot å få jakte og bu i skogen hans, eller om

han som hadde vore vekke frå bygda i lengre tid før han kom att og slo seg til i ei bu langt

vekk frå folk.

Det er vanskeleg for meg å stadfeste om desse historiene er sanne eller ikkje, truleg

betyr akkurat det lite, for så lenge dei eksisterer kan ein også anta at historiene har den same

sosiale effekten som om dei var sanne. For «Berre langsamt vart utmarka til Kongens allmenning

....», skreiv professor Erling Berge i ein e-post til meg for ei tid sidan. «Rett nok har elgen i

prinsippet alltid vore grunneigaren sin rett å jakte», held Berge fram «men oppover i historia var det

store utmarksstrekningar som aldri eintydig var "eigde" og der også storviltjakta var allemannsrett».

Det er i desse utmarksstrekningane «frifantane» har funne sin plass. Frifanten har funne sin

plass i ei utmark ingen heilt viste kven eigde og han har jakta på ein ressurs knapt nokon andre

såg som ein ressurs. For det fanst lite elg sist på 1800 talet, den var på det jamne mesta som

utrydda å rekne og ingen «riktig» mann kunne legge til å gå dagevis etter ein tilfeldig elg som

måtte dukke opp. Nei det var for særlingane det å drive på med slikt. Men etter kvart som det

vaks til med elg vart kunnskapen og kompetansen åt desse særlingane viktig for

grunneigarane. Dei kjende elgskogen, dei hadde hundar som fungerte som laushundar og dei

viste korleis ein skulle gå fram for å få felt ein elg.

Ein eldre slektningane åt ein av storgrunneigarane i området minnest frå barndomen

ein gamal mann som dei vaksne hadde fortalt hadde «kome frå skogen» og fått arbeid som ein

slags viltforvaltar og «elglos» hjå onkelen hans. «Han hadde elghund og visste kvar viltet stod i

skogen», fortalte han og det var ferdigheiter meir enn gode nok til å få fast arbeid på sine eldre

dagar. Etter kvart som elgstamma vaks meldte også behovet for fleire mann seg.

Grunneigarane måtte på bygda for å finne jaktvillige bygdefolk som kunne hjelpe til med jakta,

for i takt med talet på elg vart også ulempene synlege. Skogsskadane vart eit betydelig

problem for skogeigarane og det aktualiserte elgjakta og gjorde uttaket viktig. Slik etablerte

ordningane seg, ikkje berre for deltakinga i jakta, men også for delinga av utbyttet. Og dei

forhandla seg fram til måtar å fordele rettar og plikter på, som alle partar kunne tole. Slik staka

grunneigarane og grendene ut leia som skapte det kulturelle minnet om elgjakta som eit

fellesgode.

prosedyrar for jaktdeltaking og fordeling

Dei har gjort det på ulike måtar frå grend til grend. Kvart jaktlag har funne sine eigne måtar å

gjere det på. Dei har laga seg eigne prosedyrar og reglar for korleis jakta og jaktas herlegdomar

skal fordelast. Og innimellom har dei justert prosedyrane litt, alt etter kva røynsler dei har

gjort seg med prosedyrane. Alt i alt er både dei lokale jegerane og grunneigarane relativt

nøgde med korleis det er og korleis det har vore. Og det er slett ikkje løye, for dei har skapt

det sjølve. Prosedyrane for fordelinga av jakta, kjøtet og endatil opplevingane er stort sett

skapt av grunneigarane i lag med dei lokale eigedomslause elgjegerane. Dei har skapt det

saman, vi har alle «… vore med på å skape… vår felles eigedom», som den eine av storskogeigaren

203

sa med meg. Rett nok er det ikkje ei like tydeleg jegerdeltaking i utformingane av prosedyrane

for jaktdeltaking og kjøtfordeling hjå dei store grunneigarane. Dei har noko lengre røynsle

med sal av jakt dei, dei har kome litt lenger enn fleire av grunneigarlaga som organiserer dei

mindre grunneigarane. Dei følgjer mykje godt dei same prinsippa som kommuneskogane og

allmenningane i nærleiken. Dei har ei fastsett mengde jaktfelt som jaktlaga kan søke på, gjerne

på åremål – 4 - 5 år i slengen – men er det eit lag som ikkje har jakta i området før, får laget

gjerne eit «prøveår» før dei signerar åremålskontrakt. Prisinga er stort sett basert på eit 2-pris

system, der det vert betalt ein grunnpris per fellingsrett på førehand – mellom 3500 og 5500

kroner, alt etter kjønn og alder – og etter felling betales ein kilopris for kjøtet differensiert i

høve til slaktevekta på dyret. I gjennomsnitt låg den prisen på nær opp til 70 kr i 2007. Jegerane

vert også «premiert» for å skyte små dyr gjennom at til mindre dyret er, innanfor kvar alder

og kjønnskategori, dess lågare er kiloprisen. Her finst det sjølvsagt skilnadar innanfor kvar av

grunneigarane sine områder, men i all hovudsak er det rådande prinsippet at; jakt selt til dei

lokalt baserte jaktlaga, følgjer om lag same prising og fordelingsprinsippet som

kommuneskogen i området.

Alt i alt, er dette godt forankra prinsipp som dei lokale jegerane seier seg nøgd med.

Dei gjeldane prosedyrane for tilgang til elgjakt og fordeling av kjøtet i dei ulike områda som

eg har sett nærare på, ser ut til å vere lite omstridt. Dei gongane det har vore ei viss usemje å

spore mellom grunneigarar og jegerar, har ein likevel evna å finne løysingar som dei båe kan

leve med. Og det same ser ut til å skje no.

Kanskje er ideen om likskap mellom jeger og grunneigar avgjerande for evna til å finne

løysingar som dei alle kan leve med og finne formålstenleg? Ved at dei store skogeigarane har

«snobba» nedover, og ved at folket i grendene ser at dei mindre grunneigarane og bøndene

eigentleg ikkje har det så fett, så legg det eit grunnlag for samtalar mellom rettigheitshavarane

og dei lokale elgjegerane. Ved at både dei lokale eigedomslause elgjegerane, dei store

skogeigarane så vel som dei mindre bøndene, har tilnærma same preferansar for kva elgjakta

er og kva den skal vere, er det låge kostnadar knytt til forhandlingane om prosedyrane. Ja,

ikkje berre prosedyrane, men også heile den stadeigne kollektive moralen knytt til elgjakta

eller det østerdalske elgjaktetos om du vil.

møter

For dei møtest elgjegerane, elgbygda er ikkje større enn at dei møtest. Alle sambygdingar som

har interesser for elgjakta møtest av og til, og dei snakkar saman. Dei snakkar saman medan

ungane spelar fotball og medan dei står i kassa på den lokale butikken, dei snakkar saman når

dei gjer arbeid i lag og når dei går på besøk åt kvarandre. Og ofte snakkar dei litt elgjakt også.

Slik har dei forvalta elgjaktetoset innanfor grendesamfunnet og slik forvaltar dei også

framtidas elgjaktetos. For hugs kva han sa skogeigaren i forteljinga «sex, sprit og storokse»;

«For det er her eg bur», sa han. Med det refererte han til staden som eit sosialt system, han

refererte til dei nære og uformelle banda mellom sambygdingar som pregar relasjonane

mellom grunneigarane og resten av bygda. Banda vev næringslivet saman med det sosiale

livet og gjer at aktørane lettare ser korleis endringar i det eine også påverkar det andre.

204

- Me er avhengige av gode relasjonar til lokalsamfunnet, sa den eine av

storgrunneigarane eg snakka med.

- Ein skogeigedom endrar seg heile tida, me kjøper og sel skogparsellar og me gjere makebyte,

legg han til og meiner at for å kunne fortsette med det treng skogeigarane tillit lokalt. Dei treng

å ha eit godt forhold til lokalsamfunnet, dei treng å ha eit godt forhold til naboar, bygdefolket

og dei lokale politikarane for å kunne forvalte eigedomen sin på ein hensiktsmessig måte,

forklarar dei meg. Og her inngår det å sleppe lokale jegerar til på elgjakta til fornuftige prisar

som eit viktig verktøy. Dette fortel at også lokalbefolkninga set på ressursar, dei set på

ressursar som er med på å skape ei jambyrdigheit som går utover den symbolske handlinga

det er å skyve det skitne frukostserviset til sides for å skrive ut eit småviltjaktkort i all hast.

Den vare framferda sikrar ikkje berre at skogeigedomen varer som eit økonomisk berekraftig

føretak, men også at elgjakta og elgbygda varer ved.

Også dei mindre skogeigarane ser nytten i å halde ein god tone med dei lokale jegerane.

For til sjuande og sist handlar det om å forvalte ei viltstamme og til det trengst dugande

jegerar. Det trengst jegerar som er villige til å legge ned den arbeidsinnsatsen som må til for å

ta ut den naudsynte mengda elg frå skogen. Og det kan vere ein omfattande jobb. Særleg når

snøen kjem tidleg og det fyk kramsnø mellom treleggane, då kan elgposten opplevast som

noko langt anna enn ein dugande stad for rekreasjon. Slike dagar stiller nok elgjakta svakt i

konkurransen med sydenturen om kva som er den mest hensiktsmessige måten å nytte

feriedagane på.

forskinga syner veg mot den nye økonomien

Mykje har vore skrive om elg. Mykje har vore skrive om skogskader, trafikkskader og andre

ulemper som har kome i kjølvatnet av den veksande elgstamma. Og mykje har vore skrive om

moglegheitene for å gjere næring ut av elgen.

Sist på 80 talet og litt utpå 90 talet vart mykje av merksemda retta mot å få til ei optimal

forvalting av elgstamma som både gav maksimering av kjøtverdi samstundes som det

minimaliserte ulempene med mange dyr. Typisk var denne forskinga styrt av ei

naturvitskapleg vinkling gjerne med utgangspunkt i miljø som Norsk institutt for

naturforskning (NINA), som også hadde eit stort prosjekt kalla «Elg-Skog-Samfunn» frå sist

på 80- til fyrst på 90-talet (Sæther et al. 1992). Også ressursøkonomane ved det som den gongen

heitte Norges landbrukshøgskole (NLH) bala med tankar om korleis ein best kunne

optimalisere skog- og elgforvaltinga i høve til ressursutnytting (Sødal 1985, 1989). I alle desse

10 - 15 åra kan det synast som produktet knytt til elgjakt i all hovudsak var kjøtet. Det var

mengda og kvaliteten på kjøtet som var produktet frå elgen og det låg ei underliggande

forståinga av at jegerane kjøpte kjøt når dei kjøpte elgjakt. Lengre utpå 90-talet skifta forståinga

meir i retning av at no var clouet å få til gode kanalar for mottak og omsetjing av viltkjøt for å

utnytte kjøtproduksjonspotensialet som fanst i skogen. Det vart sett i gong arbeid med

viltmottak fleire stadar i landet, men dei fleste hadde kort levetid. Fyrst på 2000 talet tok dei

få som har lykkast som viltmottak å finne ei form som var berekraftig som forretningside.

205

Alle desse åra var elg og elgjakt som reiselivsprodukt knapt nemnt – vel det var vel

nemnt av og til, men helst i leddsetningar og som parentesar til det verkelege produktet – for

det var kjøtet som var produktet. Det var eigentleg fyrst på siste halvdel av 90-talet og med

prosjektet «Kommersialisering av utmarksressurser - elgjakt som eksempel» ved NLH, at det

vart gjort noko seriøst på det å tenke elgjakt som produkt, med dei sosiale implikasjonane det

kunne ha. Dessverre kom det lite publikasjonar ut av dette prosjektet, men det som kom var

interessant nok. Her drøftar Gåsdal og Rystad (2002) i kva grad elgjakta kan definerast som ei

sokalla common pool gode, altså som ei fellesgode, og trekker opp dilemmaet med å gjere ei slik

fellesgode om til ei inntektskjelde (Gåsdal & Rysstad 1999). Det er mykje bra og interessant i

det dei to knektane gjere her. Sjølv om eg tykkjer dei overdriv det økonomisk perspektivet i

framstillinga si er det likevel blant dei fyrste arbeida som søkjer å sjå elgjakta som noko anna

enn kjøt og kjøtverdi. Omlag samstundes kom artikkelsamlinga til Ånund Brottveit og Olaf

Aagedal (1999) – Jakta på elgjaktkulturen – som verkeleg løyser opp i det fastlåste biologi og

ressursøkonomiske perspektivet hjå våre heimlege elgforskarar. Med fleire bidrag av høg

antropologiske kvalitet løfta dei elgjakta inn i det kulturelle feltet som no hadde starta prege

samfunnsfaget.

Elgjakta fekk dermed ei noko anna forståing. Den vart forstått som noko meir enn berre

å skulle gå ut i skogen å hente kjøt som om det var bjørkeved. Elgjakta vart kultur og dermed

langt meir komplisert å kommersialisere enn bjørkeveden, men samstundes vart den også ei

meir verdiful vare å kommersialisere. Med denne «oppdaginga» tok elgjaktforskinga nye

steget inn i mellom anna det som hittill mesta utelatande hadde vore eit utanlandsk

forskingstema, nemleg «outdoor adventure tourism» (Hall & Weiler 1992; Sung, Morrison &

O'Leary 1996).

Fleire forskarar kom no på banen med eit optimistisk og utviklingsretta perspektiv. Det

vart lagt mykje vekt på å framstille potensialet for næringsutvikling med utgangspunkt i

oppleving. Jakt- og fisketurisme vart framstilt, frå forskarhald, som eit viktig middel for å

utvikle bygdene (Mattsson 1989; Aas & Skurdal 1996; Storås et al. 2001; Willebrand 2009;

Matilainen & Keskinarkaus 2010). Og no var det ikkje lenger kjøtet som skulle seljast, men

opplevinga. Det vart gjennomført ei rekkje studiar om marknadspotensialet og om haldningar

til kommersialisering og tilrettelegging for jakt- og fisketurisme, både her til lands og i våre

naboland Sverige og Finnland (Norges Bondelag & Norges skogeigerforbund 2005;

Willebrand 2009; Matilainen & Keskinarkaus 2010; Stensland 2011).

Personleg har eg hatt stor sans for det eg har lese frå desse forskarane. Men eg har

samstundes sete med ei kjensle av at det er noko som manglar i framstillingane deira, utan at

eg heilt har klart å sette fingeren på kva det er. For det er ikkje noko med det dei skriv i

artiklane sine, heller ikkje med det dei seier i debattinnlegga sine eller i eventuelle

medieintervju. Nei, det er måten dei seier det på som får meg til å reagere. Eg reagerer på at

dei er så skråsikre på bygdenes vegne. Dei er så sikre på resepten dei skriv ut og dei er så

kraftig avvisande til den som måtte tvile på medisinen. Nett denne måten kjem, etter mitt syn,

også tydeleg fram i eit oppslag i forskning.no for ei tid tilbake under tittelen «Eldre menn

stopper bygdeutviklingen» (forskning.no 2014):

206

«Lokale stemmer, og da ofte mannlige jegere og fiskere, har stor innflytelse på hvordan

de lokale ressursene skal brukes», seier seniorforskar ved NINA Øystein Aas. Han meiner at

det også er grunnen til at det ikkje har blitt så mykje kommersialisering av jakt og fiske som

ein hadde ønskja. «I praksis prioriteres deres [dei mannlege jegerane] matauk framfor

næringsutvikling i bygda», held han fram og støttar seg mellom annan på ei avhandling han

nyleg hadde vore opponent til i Sverige.

Det var Anders Kagervall, ved Sveriges lantbruksuniversitet, sin avhandling Aas

hadde vore opponent til. Han har nemleg gjort ei undersøking blant ålmenta, og særlig dei

interessegruppene som har blitt påverka av kommersialiseringa, der han har spurt om deira

haldning til å utvikle jakt- og fisketurisme (Kargervall 2014). Kagervall hevdar i si doktorgrad

at bygdefolket er for dårleg informert. Dei veit rett og slett ikkje kor mykje pengar det er å tene

på å leige ut lokale jakt- og fiskeressursar til gjestar utanfrå. Derfor vert også resepten

Kagervall skriv ut; å informere betre om potensialet. Det Kagervall – og fleire med han – seier,

er at om berre folk flest var like kloke og opplyste som ekspertane, så ville dei skjønt kva som

var det beste for dei sjølve så vel som for bygda. Då ville dei skjønt det fornuftige i å omfamne

den nye økonomien.

Det er ikkje meininga å henge ut verken Øystein Aas eller Anders Kagervall her, for

me er litt slik oss forskarar. Me er som nyfrelste som nett har sett lyset og let oss hyre som

emissærar og set ut på ei reise gjennom bygdene berande på vår eiga tolking av ei «sanninga»

mellom to permar. Derfor meiner eg det er grunn til å kome med påminninga som eg avsluttar

kapittel 2 med, nemleg at me treng å vere varsame med kor langt me kan hevde å ha forlate

våre eigne førestillingar (representasjonar) og interesser i forskinga, gitt at det mesta alltid er

forskarane sjølve som har initiert og definert forskingsprosjekta. (Barnes & Duncan 1992).

Det er ikkje einast det me skriv i våre vitskaplege publikasjonar som er viktig når me

skal vurdere forskinga sin sokalla «impact». Også framstillinga i den offentlege debatten lyt

takast med i vurderinga. Ja ikkje berre framstillinga, men også framtoninga innverkar på

korleis bodskapen vere motteken og ein kan fort sjå at motstand mot bodberaren smittar over

på bodskapen. Måten me løftar vårt vitskaplege arbeid inn i den offentlege debatt er

avgjerdande for den gjenklangen og responsen forskinga vår får på grasrota. Dette fører meg

over på omgrepet kulturell motstand som eg fyrst vart kjent med gjennom arbeidet til Olve

Krange og Ketil Skogen (Skogen & Krange 2003; Krange & Skogen 2007a, 2007b, 2011). I ein

glitrande kronikk i klassekampen (Skogen & Krange 2007) og seinare i boka Ulvekonflikter

(Skogen, Krange & Figari 2013) gir dei ein tydleg og fullstendig gjennomgang av omgrepet,

også i norsk språkdrakt, og syner korleis den kulturelle motstanden kan spele seg ut i praksis.

Eg ser ikkje vekk i frå at den iherdige misjoneringa for kommersialisering av det rurale og den

aktive ignoreringa av innhaldet i den lokale motstanden kan skape djupe sår mellom oss og

dei andre på vegen inn i framtida.

rurale endringar

Men uansett kva både Kagervall eller nokre eventuelle «gamle gretne gubbar» ute i grendene

måtte meine, så skjer det endringar i skogs- og fjellbygdene om dagen. Det skjer endringar –

207

sakte, men sikkert – og stadig fleire av grendene våre, som tidlegare har vore fast forankra i

primærnæringsøkonomien, er prega av å gradvis bli transformert til rekreative koloniar for

middelklassen. Dei går frå å produsere varer for eksport ut av bygda til å by seg fram for ei

jamt meir pengesterk gruppa av vellukka representantar for ei jamt veksande middelklasse

(Cloke 1993; Perkins 2006; Aasetre 2010; Flø 2012, 2013)49.

Sjølv om sørvisnæringane med reiselivet i spissen har vore sett på som ein

redningsplanke for dei agrare grendene som lenge har slitt med å halde hovudet over vatnet,

etter kvart som dei har kjent uttynninga jamt sterkare på kroppen, har ein også kunne

registrere at det ikkje einast er ei ønska utvikling (Øian 2013). For det følgjer også eit skifte i

maktrelasjonar med desse endringane, ikkje berre endrar dei sosiale relasjonane mellom folk

seg (Seymour et al. 1997; Woods 2003; Flø 2013), men også sjølve landskapet vert endra (Van

Der Ploeg et al. 2000; Soliva et al. 2008). Det går frå å vere eit landskap der folk bur og arbeidar

til å bli eit landskap for rekreasjon og fritid.

Fleire forskarar har studert jaktkommersialiseringa i lys av desse endringane, og her

vil eg trekke fram den svenske forskaren Yvonne Gunnarsdotter, som eg tykkjer har levert

viktige bidrag til å identifisere grunnlaget for den lokale motstanden mot kommersialiseringa

(Gunnarsdotter 2005, 2006; Gunnarsdotter & Juliusdottir 2007). Her heime må eg innrømme å

ha stor sans for det arbeidet antropologen Hogne Øian har drive med i det siste. Øian (2013)

kvilar seg mellom anna på ei finsk studie (Saarinen 2005) og ei studie frå Island (Sæþórsdóttir,

Hall & Saarinen 2011) når han hevdar at det ofte er i dei mest fjerntliggande utkantane at me

finn dei grendesamfunna som tydlegast profilerer seg som villmarks-reiselivs-destinasjonar.

Akkurat det er eit empirisk spørsmål som kanskje ikkje nødvendigvis treng vere like klart i

Noreg som i Finland eller på Island, men uansett er poenget til Øian at han meiner å sjå at

omgrepa villmark og villmarksoppleving stadig oftare vert nytta i marknadsføringa og at nett

det er noko dei lokale kjenner seg lite att i. Dei reagerer med ein slags ambivalens på denne

vendinga, for å bruke eit uttrykk som refererer til the cultural turn i ruralsosiologien (Cloke

1997). På den eine sida kjenner dei seg stolte over at heimstaden deira vert sett på som

spektakulær og unik, men på den andre sida er dei framande til forståinga av heimstaden sin

som urørt.

Eg kjenner godt att det både Gunnarsdotter og Øian skildrar frå mitt eige materiale.

For kva anna har dei gjort der sidan dei var fødd då – informantane mine – enn nettopp brukt

naturen? Dei har levd i og med naturen i generasjonar og den er ikkje urørt anna enn dei har

gjort den til «sin» gjennom nettopp bruken. Dei er del av heimstaden sin og av naturen, dei

har trakka seg stiar og rydda seg bålplassar i naturen og dei har forma den gjennom skogsdrift

og beiting og sjølve har dei også blitt forma av den. Slik er deira relasjon til naturen, i alle fall

dei fleste som eg har treft i samband med dette arbeidet og som aktivt tek del i elgjakta.

Dermed tykkjer eg Øian (2013) har eit viktig poeng når han hevdar at villmarksperspektivet

49 Dette drøftar eg grundigare i Kapittel 2.

208

som reiselivet dyrkar kan bli oppfatta som eit trugsmål mot dei lokale då særskilde vitale

kulturelle og sosiale aspekt ved landskapet vert gjort irrelevant og til dels også fornekta. I

tillegg vil eg utvide Øian sitt poeng og hevde det ikkje berre er villmarksperspektiver, men

heile kommersen som vert oppfatta som eit trugsmål. Det er like mykje overgangen frå matauk

til oppleving, overgangen frå hausting til sport og frå alvor til leik.

For motstanden mot kommersialisering av elgjakta handlar ikkje berre om at det vil

koste nokre kroner meir å delta på elgjakta, dei fleste av mine informantar var forresten villige

til å betale litt meir for jakta enn kva som hadde vore vanleg før. Dei såg behovet for at dei

lokale bøndene og skogeigarane trong å spe på inntektene sine frå landbruket. Så motstanden

stikk djupare enn som så. Det handlar heller ikkje om at det kjem ein og annan utanbygdsjeger

til elgskogen, eller om at dei lokale vil ha elgjakta for seg sjølv, dei fleste lokale laga har då

endatil knytt til seg fleire jegerar med relativt svake band til lokalsamfunnet. Nei, det handlar

om kjensler og identitet, og om kva elgjakta er og kva den skal vere. Det handlar om forvalting

av elgjaktkulturen, om kommersialisering og om motstand.

til gjenstand for det sosiale

Lat oss gå tilbake til utgangspunktet for dette kapittelet og spørsmålet om kva alt dette tyder?

Kva har alt dette lært meg? Det har lært meg at dei lokale jegerane – grunneigarar så vel som

ikkje-grunneigarar – er vare for at elgjakta vert lausriven frå lokalsamfunnet om den vert for

hardt kommersialisert. Det har òg lært meg at den lokale elgjakta og elgjaktkulturen kan

studerast som eit uformelt allmennings gode. Det er eit allmennings gode som bygdefolket og

dei som høyrer til innanfor den lokale elgjaktkulturen har etablerte uformelle rettar til. Men

rettane kan synast svake, gjennom nettopp det at dei er uformelle, og nett no vert styrken i dei

uformelle rettane i elgbygda testa i møte med den offisielle satsinga på det opplevingsbaserte

utmarksreiselivet, ei satsing som har fått autorisert makt gjennom stortingsmeldingar og seriar

av sentralt finansierte program som skal løfte fram utmarksentreprenørane.

Kvar av dei tre elgjaktessaya mine fortel om sosiale prosessar. Dei fortel om korleis det

sosiale grip inn i den praktiske forvaltinga av den stadeigne elgjaktkulturen. Og syner korleis

dei uformelle institusjonane, normene og dei sosiale reglane, inngår i forminga av

elgjaktkommersialiseringa og forvaltinga av den lokale elgjaktkulturen. For det er nett

forvalting av den lokale elgjaktkulturen eg meiner dei tre essaya fortel om. Dei fortel om den

kollektive prosessen som skjer ute i elgbygdene i desse dagar. Dei fortel om forhandlingar om

den lokale elgjaktkulturen og om avveginga mellom individuelle- og kollektive interesser for

kva elgjakta er og kva den skal vere. Nett derfor meiner eg også det teoretiske rammeverket

som eg trekker opp i kapittel 3 er relevant, det er relevant for å forstå den sosiale dynamikken

og danne seg eit bilete av korleis dei uformelle institusjonane, dei lokale normene og reglane,

verkar inn på kommersialiseringsprosessen.

Blar du deg attende til Figur 3.3 (side 79) vil du sjå ein enkel modell som kan illustrere

grenda som eit sosialt system. Modellen er inspirert av Elinor Ostrom (1998) og utgjer mykje

godt grunnmodellen for hennar tenking om «den tredje vegen» i governance teorien – det

209

sjølvorganiserte lokale forvaltingskollektivet – ein slags mellomveg mellom privatisering og

statleg kollektivisering. Eg vil no raskt trekke arbeidet mitt gjennom denne modellen og syne

relevansen av den knytt til kommodifiseringa av elgjakta.

Ostrom listar opp eit sett viktige faktorar som trengst for å få det sjølvorganiserte lokale

forvaltingskollektivet til å fungere. Ein av dei er den lange tidshorisonten. Det at folk har levd i

lokalsamfunnet lenge og at dei ønskjer å halde fram med å leve her er avgjerdande for den

individuelle interessa i å oppretthalde lokalsamfunnet som eit levedyktig samfunn.

Tidsperspektivet den einskilde har kan med andre ord ha innverknad på korleis vedkomande

involverer seg i det sosiale livet på staden. Det er eit spørsmål om både kjensla av å høyre til

og om grunnlaget for å ville engasjere seg i lokalsamfunnets velferd framover i tid. Veit ein at

ein skal leve saman med dei andre menneskja i lokalsamfunnet ei tid vil det også vere rasjonelt

å te seg overfor sine sambygdingar på ein måte som ikkje øydelegg for vidare samhandling.

Ein bygger tillit og etablerer relasjonar som forenklar kvardagen og gjer samhandling

mogeleg. «For det er her eg bur», sa skogeigaren i samband med at han ikkje kunne starte å lange

sprit og horer til sine gjestande jegerar. Det ville svekke forholdet hans til resten av bygda,

meinte han. Med det refererte han nettopp til staden som eit sosialt system, han refererte til

dei nære og uformelle banda mellom sambygdingar som pregar relasjonane mellom

grunneigarane og resten av bygda. Banda vev næringslivet saman med det sosiale livet og gjer

at aktørane lettare ser korleis endringar i det eine også påverkar det andre. «Me er avhengige av

gode relasjonar til lokalsamfunnet», sa den eine av storgrunneigarane eg snakka med. «Ein

skogeigedom endrar seg heile tida, me kjøper og sel skogparsellar og me gjere makebyte», la han til og

meinte at for å kunne fortsette med det treng skogeigarane tillit lokalt. Dei treng å ha eit godt

forhold til lokalsamfunnet, dei treng å ha eit godt forhold til naboar, bygdefolket og dei lokale

politikarane for å kunne forvalte eigedomen sin på ein hensiktsmessig måte, forklarar dei meg.

Og her inngår det å sleppe lokale jegerar til på elgjakta til fornuftige prisar som eit viktig

verktøy. Det er med andre ord den lange tidshorisonten skogeigaren har til lokalsamfunnet

som motiverer hans involvering i kjernerelasjonane i det sosiale50.

Ein annan viktig faktor i modellen i Figur 3.3 er gruppestorleiken. Etter Mancure Olssons

(1965) vidgjetne bok; The logic of collective action, vart gruppestorleiken eit viktig tema for

fleire kollektiv-handlings-teoretikarar. Mellom anna hevdar Mary Douglas (1987) med styrke

at kollektiv handling kan vere like vanskeleg i små grupper som i store. Uansett vil eg ikkje

her gå inn i den debatten, men berre poengtere at det i mitt tilfelle her, fyrst og fremst handlar

om å få til ansikt-til-ansikt kommunikasjon. Eit hav av eksperimentelle studiar syner at det vert

vesentleg lettare å oppnå semje om felles reglar når ein kan sjå kvarande i augo (Bowles &

Gintis 2005; Kahan 2005; Ostrom 2005a). Det hjelp med andre ord å vere saman med dei ein

forhandlar med, og grendene er ikkje større enn at folka i grendene kjenner kvarandre. Dei

møtest privat like som profesjonelt og dei snakkar saman når dei møtes. Dei kryssar kvarandre

sine nettverk dagleg og relaterer seg til kvarandre på fleire plan og dei er vevde saman på

50 Jmf. Figur 3.2 s 78.

210

måtar som strekkjer seg utover sine klasser og sosiale lag og dei møtest. Desse møta – ansikt-

til-ansikt - utgjer sjølve basisverktøyet når det gjeld å utvikle felles forståingar for normer og

reglar i samfunnet (jmf det stadeigne kollektive normsystem i Figur 3.3). Her formidlar ein historisk

informasjon om kvarandre og om korleis ting har vore. Og alt går gjennom språket, anten det

er verbalt eller kroppsleg, så er språket eit av dei viktigaste elementa i det sosiale og utgjer ei

viktig kjelde til å forstå ulike situasjonar. Gjennom språket kan me vere konkrete, me kan

spørje direkte om ting me lurer på eller me kan fiske oss fram til opplysningane me treng utan

at vedkomande me frettar ut eigentleg er klar over kva som skjer. Språket er sofistikert og rikt

og det fortel langt meir enn einast det som vert sagt. Saman med korleis me kler oss og ter oss

formidlar språket både klasse, utdanning, nasjonalitet og regionalitet, ja endatil lokalitet. Alt

effektivt formidla i ansikt-til-ansikt relasjonen. Alle dei tre essaya fortel om korleis haldningar

så vel som normer og moral vert formidla mellom sambygdingane. Dei fortel om korleis

kommodifiseringa vert forma gjennom det sosiale samspelet mellom bygdefolk. For det er i

dette samspelet ein forhandlar om det stadeigne kollektive normsystemet elgjakta inngår i.

Sjølv om grunneigarane – altså dei som set på jaktretten – har betydeleg større ressursar som

følgje av at dei har denne formelle retten, ser forhandlingskostnadane i elgbygda ut til likevel

å vere låge. Ein av dei viktigaste grunnane til det er truleg at partane i forhandlinga har relativt

symetriske interesser for korleis elgjakta skal vere. For skogeigarane så vel som dei

eigedomslause jegerane ser ut til å dele eit felles elgjaktetos som dei båe er like glade i.

Desse strukturane i grendesamfunna sviv kring kjernerelasjonane for all menneskeleg

samhandling, nemleg gjengjelding, rykte og tillit og dannar grunnlaget for samhandlings-

nivået i grenda og utgjer basisen for det ein samla sett får ut av samarbeidet. Eller sagt på ein

annan måte; det er dette som bestemmer korleis kommodifiseringa av elgjakta vert i

elgbygdene med tida. Og kanskje kan forskarar og andre som ivrar for at grendene skal gjere

meir næring ut av elgjakta, ta inn over seg at dei sosiale prosessane lyt få tid til å arbeide. For

fyrst då kan ein finne omforeinte løysingar for korleis ein skal evne å stake ut farleia i ei verd

som elles ser ut til å gå med full skjering på propellen i eit farvatn me ikkje heilt kjenner.

ei viktig avgrensing

Kollegaer som eg har presentert dette arbeidet for har fleire gongar presisert at eg må gjere det

klart for lesarane at det eg skildrar einast gjeld i situasjonar der dei som ønskjer å

kommersialisere elgjakta bur i grenda. Det kan dei ha mykje rett i, men samstundes har eg like

fullt latt vere å eksplisitt presisere det i essaya mine. Eg registrerar at fleire av mine lesarar nett

tenkjer den tanken sjølve, dei treng ikkje meg til å forklare dei det. Når jegeren frå Meråker

sender meg e-post (sjå utklipp frå e-post under) og ber meg om å utdjupe, spør han eigentleg

ikkje om samanhengen – den har han funne ut sjølve – han ber einast om ei stadfesting.

For det er klart, dei uformelle institusjonane fungerer best når alle partar er gjort til

gjenstand for det sosiale. Det er då overvakingssystemet fungerer best, og det er då

sanksjonane er mest sofistikert. Dei vare og finstilte måtane å gi uttrykk for usemje på, det å

liksom skulle informere skogeigaren om den utilbørlige framferda til nokre gjestande

211

vestlendingar, var langt meir enn informasjon. Det var like mykje ein måte å fortelje

skogeigaren at framferda var registrert, gjennom det å liksom informere sa dei også «me følgjer

med på kva som skjer», dei sa «me ser kva som skjer, og me likar det ikkje». Det var med andre ord

like mykje ei åtvaring dei gjekk med, jegerane på nabojaktfeltet, som med informasjon.

Men det er ikkje einast overvakinga og sanksjonsfara frå bygdefolket som motiverer

grunneigarane til å tøyme kommersialiseringa av elgjakta. Dei kan også ha ei direkte

eigeninteresse i å styre elgjaktkulturen i ei retning som fell godt i hop med den retninga resten

av bygda også ønskjer. Dei fleste grunneigarane eg har snakka med uttrykkjer nett sin omsut

for å ta vare på elgjaktkulturen og dei stadeigne elementa som elgjakta knyt til seg. Men det

føreset sjølvsagt at grunneigaren kjenner kulturen og kva som gjer den lokal, det føreset at han

er medvitne om kva som skil den frå elgjakta andre stadar, og det føreset at han verdset

skilnaden.

Lesarane er fullt ut i stand til å forstå behovet for at grunneigarane treng å bu i lokalsamfunnet

for at det uformelle forvaltingssystemet skal fungere. Her ein e-post frå ein jeger i Meråker i Trøndelag

som opplever at eigarane av AS Meraker Brug ikkje tek tilstrekkeleg omsyn til dei uformelle lokale

reglane.

Den som deltek i skapinga av elgjaktkulturen kjenner den også best. Ikkje slik at ein

kan identifisere alle kjenneteikna ved den og definere kva den lokale elgjaktkulturen er. Slike

øvingar er ikkje berre vanskelege, men truleg også umogeleg. Noko dåverande kulturminister

Hadia Tajik sin freistnad på å svare Christian Tybring-Gjedde sitt spørsmål, om korleis ho ville

definere norsk kultur, syner (Stortinget 2012). For kultur er neppe konkret definerbart, derimot

kan ein snakke om det i meir abstrakt form og på den måten nærme seg ei abstrakt forståing

212

av kva kultur er, men nøyaktig å sei kva og korleis noko er kultur er vanskeleg. Like fullt, dei

som er ein del av ein kultur, dei som er med og utviklar kulturen, dei som ber kulturen vidare

frå dag til dag veit det intuitivt, sjølv om dei aldri er i stand til å definere den. Ein lyt altså vere

ein del av kulturen for å kjenne den, og spørsmålet vert då i kva grad ein jaktrettshavar som

mesta aldri er tilstade i elgbygda kan kjenne kulturen og vere ein del av den.

Poenget er; eg trur jegeren frå Meråker har heilt rett. Eigarane av AS Meraker Brug let

seg neppe like lett tøyme som dei jaktrettshavarane eg har møtt under mitt feltarbeid. Og

neppe er dei like villige til å skape eit inntrykk av symetriske forhandlingsrelasjonar heller. Til

det er interessemotsetnadane for store, trur eg. Samstundes trur eg også dei skogeigarane som

eg har snakka med i dette arbeidet, lett vil kunne gå lengre i sin kommersialiseringsiver på

eigedomar som dei måtte ha utanfor det lokalsamfunnet dei bur i. I slike tilfelle vert fort

forvaltinga av elgjaktkulturen løfta ut av folkeskikken og inn i jussen. En går frå ein finslipt

sosial forvaltingssituasjon der eit vidt spekter av uformelle reglar og normer får verke, til eit

komplekst juridisk system tungt prega av formalitetar, fagleg skjønn og rettspraksis. Dette kan

ein sjølvsagt bruke som eit argument for lokalt eigarskap til jord og skogressursar, men då lyt

ein samstundes hugse at det er ikkje det eg har studert. Eg har studert korleis det uformelle

normsystemet grip inn i forvaltinga av elgjaktkulturen i områder der jaktrettshavar og

jegerane er grannar i eit bygdesamfunn. Og eg finn at dei, gjennom lågmælte diskusjonar

andlet til andlet med kvarandre, evnar å finne løysingar som partane kan semjast om. På den

måten bidreg folkeskikken til at ein finn løysingar på potensielle motsetnadar i lokalsamfunna

og unngår djupe og opprivande konfliktar som kan ha langt sterkare negative ringverknadar

på den lokale økonomien enn kva ein eventuelt evnar å hente inn på ei rask kommodifisering

av elgjakta. Og kven kan vel ha større interesse av sunn og berekraftig utvikling i grendene

enn nett dei som bur, lever og verkar der?

ei sakte vandring mot fleirnivå forvalting?

Det er gjennom samarbeid det skjer, gjennom samarbeid mellom grunneigarar og

eigedomslause brukarar, forvaltar elgbygdene utviklinga av elgjakta og elgjaktkulturen i

fellesskap. Det er altså gjennom fellesforvalting – eller co-managenment som det heiter på

engelsk – av ein kultur som folk har eit forhold til og som dei har hatt eit forhold til lenge, at

framtida for bygdesamfunna i praksis vert forvalta.

Truleg har også denne fellesforvaltinga blitt til i eit rom delvis skapt av slik

jaktlovgivinga har utvikla seg frå sist på 1800 talet og fram til i dag. Det har nok neppe vore

eit mål for dei som har utforma jaktlovgivinga, snarare meir som ein utilsikta konsekvens.

Men likevel trur eg det er i feltet mellom jegerane, jaktvaldet og dei kommunale viltnemndene

at mykje av grunnlaget for den praksisen eg har funne i elgbygdene har utvikla seg. Gradvis

har me gått mot det ein i faglitteraturen kallar «multi-level governance», eller fleirnivå

forvalting som det kan omsetjast til på norsk.

Fleirnivå forvalting, som Andrew Gamble seier i forordet til boka Multi-level governance

(Bache & Flinders 2004), er ein måte å tenke om politikkutforming på som strekkjer seg langt

213

utover einast dei formelle institusjonane og dei politiske vedtaksprosedyrane. For her tel ein

også med dei uformelle institusjonane og avgjerder fatta langt utanfor dei sentrale politiske

korridorane. Sameleis er omgrepet polycentricity, eller polysentralitet, som Elinor og Vincent

Ostrom (McGinnis 1999; Wagner 2005; Ostrom 2010) har utvikla, mykje godt likt det Ian Bache

og Matthew Flinders skildrar som fleirnivå forvalting, slik eg forstår omgrepa. Begge skildrar

parallelle og uavhengige avgjerdssystem der fleire ulike lokalt organiserte einingar deltek i

produksjonen av fellesgode. Aktiviteten er lite regulert av overordna styringssystem og

tydeleg prega av eigenutvikla reglar.

Slik fungerer delvis også elgjakta kring om i elgbygdene. I takt med endringane i

jaktlovgivinga finn dei lokale sine eigne måtar å organisere elgjakta på, dei lagar eigne reglar

som fell utanpå reglane definert i lovgivinga og saman finn ein fungerande ordningar som

stettar behovet for lokale tilpassingar. Det kan synest som at elgforvaltinga gradvis er i ferd

med å finne forma si og den fungerer truleg betre no enn kva den har gjort nokon gong før.

Akkurat det er kanskje ikkje overraskande, for lover tilpassar seg folk og vil vanlegvis fungere

betre over tid. Men denne gradvise utviklinga skjer ikkje av seg sjølv, men den kjem einast om

lovgjevinga gir rom for det. Og ser ein på utviklinga frå den fyrste jaktlova som kom i 1899 og

framover har den gjennomgått fleire revisjonar og kvar gong har jaktlovgivinga blitt betydeleg

endra. Særleg er det endringane som kom på 90-talet som har lagt grunnlaget for det eg meinar

å sjå som ei sakte vandring mot ei fleirnivå forvalting. For slik viltlova som vart vedtatt i 1981

la opp til, skulle det etter § 4 fyrste ledd nr. 3, som hovudregel vere ei statleg viltnemnd i kvar

kommune. Men gjennom ei midlertidig lovendring i 1988 vart det mogleg å legge viltnemndas

mynde og arbeidsoppgåver til kommunen (Skavhaug 2005). Ved lovendringa i 1992 vart

ordninga med statlege viltnemnder oppheva og kommunen kom inn som viltorgan. Saman

med retta avskyting og meir autonomi i fastsetting av fellingskvotar la ein dermed grunnlaget

for gangen over mot ei fleirnivå forvalting i elgforvaltinga. Men enno meir autonomi og lokal

mynde kom med drifts- eller bestandsplankravet på 2000-talet. No vart valda større og me såg

eit langt meir utbreitt samarbeid mellom utmarkseigarar enn kva me før hadde sett. Frå mitt

eige materiale kan det sjå ut som at dei eigedomslause jegerane også i større grad vart tatt med

inn i det praktiske forvaltingsarbeidet i denne perioden. Jegerane deltok i innsamling av data

for forsking og bestandsplanlegging, dei samla underkjevar og leverte «sett elg» skjema, dei

fôra gjennom vinteren og gjennomførte teljingar. Under jakta gjorde jaktlaga makebyte etter

kva dyr som var på dei ulike jaktfelta. Og om eitt felt hadde mykje ungoksar ståande i sitt

område samstundes som dei berre hadde ku att på kvota, bytte dei med eitt anna felt som

hadde ku, men ikkje ungoksar. Storvalda vart fleksible og stimulerte til samarbeid også under

sjølve jakta.

Samstundes har nok også reglane om human jakt og retta avskyting lagt føringar for

korleis den lokale jaktkulturen har utvikla seg. Saman med den generelle tidsånda om

dyrevelferd og human avliving har nok jaktlovgivinga og det eg registrerar som «ny-

seriøsiteten» hjå jegerane arbeida i same retning. Dei overvakings- og sanksjonerings-

mekanismane eg skildrar i tekstane mine er rett nok svake, men likevel tilsynelatande sterke

nok til at dei fungerer. I samspelet mellom den formelle jaktlovgivinga og dei lokale uformelle

214

reglane evnar ein å unngå den sokalla «crowding out» effekten samstundes som ein dreg nytte

av sokalla «altruistic punishment» effektar (Ostrom 2005a). Dei lokale aktørane her – både

jegerane, grunneigarane og resten av elgbygda – overvakar elgjakta og sanksjonerer mot brot

på stadeigne reglar og normer og ein unngår passive åskodarar som trekker seg tilbake og

forventar at ein utanforståande autoritet skal gripe inn overfor uregelmessigheiter under

elgjakta. Her ligg det til rette for vidare forsking. Og enno viktigare vert det å sjå nærare på

vilkåra for ei fungerande fleirnivå forvalting om ein jamt større del av dei som set på den

formelle jaktretten bur vekke frå elgbygda.

For medan eg har studert lokalsamfunn der skogeigarar bur i grenda har grendene fått

jamt fleire fråverande skogeigarar. Ikkje berre har lokale grunneigarar flytta ut, men nye

utanbygdes eigarar kjøper i dag opp eigedomar langt frå der dei bur og verkar. Begge delar

kan ha betyding for korleis elgjakta og elgjaktkulturen utviklar seg. Det kan ha betyding for

lokale sin tilgang og for kommersialiseringsgrada av elgjakta så vel som andre

utmarksrelaterte aktivitetar. Det kan ha konsekvensar for grunnlaget for det lokale sin evne til

å fungere som forvaltingseining. For korleis vert vilkåra for den uformelle forvaltinga av

utmarksrelaterte aktivitetar i slike områder? Vil dei lokale uformelle institusjonane verke i eit

regime der grunneigar ikkje bur og verkar i lokalsamfunnet? Eller treng ein å formalisere det

som i dag skjer uformelt for å lykkast med å skape næringsutvikling i utmarka utan at ein

samstundes endrar meir enn kva ein ønskjer å endre? Her ligg forskingsspørsmåla oppe i

dagen for den som er interessert i den framtidige forvaltinga av utmarkas herlegdomar.


Aas, Øystein & Jostein Skurdal. 1996. Resident and non-resident fishing in a rural area in

Norway: sport and subsistence – conflicts or coexistence? . Nordic Journal of Freshwater

Research 72:45 - 51.

Aasetre, Jørund. 2010. En rekreativ koloni: Bygdeutvikling på middelklassens premisser.

Plan (5):56 - 62.

Aftenposten. 2004. Skogeierne vil selge elgjakta til rikinger. Einar Haakaas, 29.11.

Bache, Ian & Matthew V. Flinders, red. 2004. Multi-level governance. Oxford University Press.

Oxford.

Barnes, Trevor J. & James S. Duncan. 1992. Writing worlds: discourse, text and metaphor in

the representation of landscape. Routledge. London.

Bowles, Samuel & Herbert Gintis. 2005. Social Capital, Moral Sentiments, and Community

Governance. I Moral sentiments and material interests: the foundations of cooperation in

215

economic life. Redigert av: H. Gintis, S. Bowles, R. Boyd & E. Fehr. MIT Press.

Cambridge, Mass.


Cloke, Paul. 1993. The contryside as commodity: new rural spaces for leisure. I Leisure and the

environment. Redigert av: S. Glyptis. Belhaven. London.

---. 1997. Country backwater to virtual village? Rural studies and ‘the cultural turn’. Journal of

Rural Studies 13 (4):367-375.

Cloke, Paul & Jo Little. 1997. Contested countryside cultures: otherness, marginalisation and

rurality. Routledge. London.

Douglas, Mary. 1987. How institutions think. Routledge & Kegan Paul. London.

Flø, Bjørn Egil. 2012. Arealpress i utmark. PLAN (3 - 4/2012):76 - 79.



forskning.no. 2014. Eldre menn stopper bygdeutviklingen. forskning.no 2014 [cited

12.05.2014 2014]. Tilgjengeleg frå: http://forskning.no/fangst-fisk-jakt-og-fangst-

okonomi/2014/05/eldre-menn-stopper-bygdeutvikling. Jakobsen, Siw Ellen.

Gunnarsdotter, Yvonne. 2005. Vad händer i bygden när den lokala älgjakten möter

jaktturismen? I Viltvård, älgar och jaktturism. Redigert av: S. Åkerberg. Nyheternas

tryckeri. Umeå.

---. 2006. Hunting tourism as Ecotourism – Conflicts and Opportunities. I Ecotourism in

Scandinavia: Lessons in Theory and Practice. Redigert av: S. Gossling & J. Hultman. Cabi

Publishing. Oxfordshire.

Gunnarsdotter, Yvonne & Magnfridur Juliusdottir. 2007. Culture, cultural economy and

gender in processes of place reinvention. I Place Reinvention in the North - Dynamics

and Governance Perspectives. Redigert av: T. G. Nyseth, B. Nordregio. Stockholm.

Gåsdal, Odd & Sigurd Rysstad. 1999. Elgjakt som fellesgode og inntektskilde. Tidsskrift for

samfunnsforskning 40 (4):467 - 490.

---. 2002. Moose hunting as a recreational common pool good. Paper presentert på

konferansen The 5th international moose symposium, Lillehammer. UMB.

Hall, C. Michael & Betty Weiler. 1992. Special interest tourism. Belhaven Press. London.

Hodgson, Geoffrey M. 1993. Economics and evolution: bringing life back into economics.

Polity Press. Cambridge.

Josephson, John R & Michael C Tanner. 1994. Conceptual analysis of abduction. I Abductive

Inference: Computation, Philosophy, Technology, Cambridge University Press, New York.

Redigert av: J. R. Josephson & S. G. Josephson. Cambridge University Press.

Cambridge.

http://forskning.no/fangst-fisk-jakt-og-fangst-okonomi/2014/05/eldre-menn-stopper-bygdeutvikling


216

Kahan, Dan M. 2005. The Logic of Teciprocity: Trust, Collective Action, and Law. I Moral

sentiments and material interests: the foundations of cooperation in economic life. Redigert

av: H. Gintis, S. Bowles, R. Boyd & E. Fehr. MIT Press. Cambridge, Mass.

Kargervall, Anders. 2014. On the conditions for developing hunting and fishing tourism in

Sweden. Avhandling til grada PhD, Institutionen för vilt, fisk och miljö, Sveriges

lantbruksuniversitet, Umeå.

Krange, Olve & Ketil Skogen. 2007a. Kodebok for den intelektuelle middelklassen. Nytt

Norsk Tidsskrift (3):227 - 242.

---. 2007b. Reflexive tradition: Young working-class hunters between wolves and modernity.

Young. Nordic journal of youth research 15 (3):215 - 233.

---. 2011. When the lads go hunting: The ‘Hammertown mechanism’ and the conflict over

wolves in Norway. Ethnography 12 (4):466-489.

Larsen, Tord. 2013. Et dobbelt syndefall? Etterord om moral og klassifikasjon. I

Bygdeutviklingas paradoks. Redigert av: M. B. Bringslid. Scandinavian Academic Press.

Oslo.

Matilainen, Anne & Susanna Keskinarkaus. 2010. The economic role of hunting tourism –

examples from Northern areas. 64, University of Helsinki. Seinäjoki.


McGinnis, Michael D., red. 1999. Polycentricity and Local Public Economies. Readings from

the Workshop in Political Theory and Policy Analysis. The University of Michigan

Press. Ann Arbor.

Mormont, Marc. 1990. Who Is Rural? or, How To Be Rural: Towards a Sociology of The

Rural. I Rural restructuring : global processes and their responses. Redigert av: T.

Marsden, P. Lowe & S. Whatmore. David Fulton Publisher. London.

Nationen. 2008. Kampen om bygdas sjel. Kato Nykvist, 24.05.

---. 2009. Den verdifulle jakta. Kato Nykvist., 21.09.2009.

Norges Bondelag & Norges skogeigerforbund. 2005. Markedet for jaktopplevelser. Oslo.

Olson, Mancur. 1965. The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory og

Groups. Cambridge University Press. New York.

Ostrom, Elinor. 1990. Governing the Commons. The Evolution of Institutions for Collective

Action. Cambridge University Press. Cambridge.



---. 2005a. Policies That Crowd out Reciprocity and Collective Action. I Moral sentiments and

material interests: the foundations of cooperation in economic life. Redigert av: H. Gintis, S.

Bowles, R. Boyd & E. Fehr. MIT Press. Cambridge, Mass.

---. 2005b. Understanding Institutional Diversity. Princeton University Press. Princeton.

217

---. 2010. Polycentric systems for coping with collective action and global environmental

change. Global Environmental Change 20 (4):550-557.



Phillips, Martin. 1998. The restructuring of social imaginations in rural geography. Journal of


Saarinen, Jarkko. 2005. Tourism in northern wildernesses: nature-based tourism

development in northern Finland. I Nature-based Tourism in Peripheral Areas:

Development or Disaster? Redigert av: M. C. Hall & S. Boyd. Channelview

Publications. Clevedon.




Skavhaug, Svein. 2005. Historiske tilbakeblikk pa vilt- og fiskeforvaltningen i Norge.




---. 2007. Når makta møter motstand. Klassekampen, 13. desember

Skogen, Ketil, Olve Krange & Helene Figari. 2013. Ulvekonflikter: en sosiologisk studie.

Akademika. Oslo.

Soliva, Reto., Katrina Ronningen, Ioanna Bella, Peter Bezak, Tamsin Cooper, Bjørn Egil Flø,

Pascal Marty & Clive Potter. 2008. Envisioning upland futures: Stakeholder responses

to scenarios for Europe's mountain landscapes. Journal of Rural Studies 24 (1):56-71.

Sponheim, Lars. 2003. Tale for Den nasjonale kongress for økologisk landbruk. 05.11. Hamar.

St. meld. nr 17. 1998 - 1999. Verdiskaping og miljø - muligheter i skogsektoren.


St. meld. nr 19. 1999 - 2000. Om norsk landbruk og matproduksjon.


Stensland, Stian. 2011. Angling tourism and landowner based management of Atlantic

salmon stocks in the Trondheim fjord region of Norway. (PhD Thesis), Norwegian

University of Life Sciences, Ås, Norway. Avhandling til grada PhD, Institutt for

naturforvaltning, UMB, Ås.

Stortinget. 2012. Skriftlig spørsmål fra Christian Tybring-Gjedde (FrP) til kulturministeren. I

Dokument nr. 15:381 (2012-2013) Stortinget. https://www.stortinget.no/no/Saker-og-

publikasjoner/Sporsmal/Skriftlige-sporsmal-og-svar/Skriftlig-sporsmal/?qid=55722.



http://www.stortinget.no/no/Saker-og-publikasjoner/Sporsmal/Skriftlige-sporsmal-og-svar/Skriftlig-sporsmal/?qid=55722


218

Sung, Heidi H., Alastair M. Morrison & Joseph T. O'Leary. 1996. Definition of adventure

travel: Conceptual framework for empirical application from the providers’

perspective. Asia Pacific Journal of Tourism Research 1 (2):47-67.

Sæther, Bernt-Erik, Knut Solbraa, Dag Petter Sødal & Olav Hjeljord. 1992. Sluttrapport Elg-

Skog-Samfunn. I Forskningsrapport. 28, NINA. Trondheim.

Sæþórsdóttir, Anna Dóra, C. Michael Hall & Jarkko Saarinen. 2011. Making wilderness:

tourism and the history of the wilderness idea in Iceland. Polar Geography 34 (4):249-

273.



Van Der Ploeg, Jan Douwe, Henk Renting, Gianluca Brunori, Karlheinz Knickel, Joe

Mannion, Terry Marsden, Kees De Roest, Eduardo Sevilla-Guzmán & Flaminia

Ventura. 2000. Rural Development: From Practices and Policies towards Theory.

Sociologia Ruralis 40 (4):391-408.

Wagner, Richard E. 2005. Self-governance, polycentrism, and federalism: recurring themes in

Vincent Ostrom's scholarly oeuvre. Journal of Economic Behavior & Organization 57

(2):173-188.

Wiener, Philip P. & Charles S. Peirce. 1958. Values in a universe of chance: selected writings of

Charles S. Peirce. Stanford University Press. Stanford.

Willebrand, Tomas. 2009. Promoting hunting tourism in north Sweden: opinions of local

hunters. European Journal of Wildlife Research 55 (3):209-216.

Woods, Michael. 2003. Deconstructing rural protest: the emergence of a new social

movement. Journal of Rural Studies 19 (3):309-325.

Øian, Hogne. 2013. Wilderness tourism and the moralities of commitment: Hunting and

angling as modes of engaging with the natures and animals of rural landscapes in

Norway. Journal of Rural Studies 32 (0):177-185.

219

_______________________________

litteraturliste

Aagedal, Olaf. 1999. Jakta på elgjaktkulturen. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: Å.


Aas, Øystein & Jostein Skurdal. 1996. Resident and non-resident fishing in a rural area in

Norway: sport and subsistence – conflicts or coexistence? . Nordic Journal of

Freshwater Research 72:45 - 51.

Aasetre, Jørund. 2010. En rekreativ koloni: Bygdeutvikling på middelklassens premisser.

Plan (5):56 - 62.

Abram, Simone. 2003. The rural gaze. I Country visions. Redigert av: P. Cloke. Pearson.

Harlow.

Aftenposten. 2004. Neppe stort marked. Einar Haakaas, 29.11.

---. 2004. Skogeierne vil selge elgjakta til rikinger. Einar Haakaas, 29.11.

---. 2004. Snobbejakt på elg truer norske likhetsidealer. Einar Haakaas, 01.12.

Alexander, Jeffrey C. 1992. Shaky Foundations: The Presuppositions and Internal

Contradictions of James Coleman's Fundations of Social Theory. Theory and Society 21

(2):203 - 217.

Almås, Reidar. 1995. Bygdeutvikling. Det Norske Samlaget. Oslo.


bygda. Tapir. Trondheim.

Bache, Ian & Matthew V. Flinders, red. 2004. Multi-level governance. Oxford University Press.

Oxford.

220

Barnes, Trevor J. & James S. Duncan. 1992. Writing worlds: discourse, text and metaphor in the

representation of landscape. Routledge. London.

Barth, Fredrik. 1994. [1966] Manifestasjon og prosess. Universitetsforlaget. Oslo.

Baudrillard, Jean. 1983a. In the shadow of the silent majorities. Semiotext(e). New York. NY.

---. 1983b. Simulations. Semiotext(e). New York. NY.

Bauer, Johannes & Alexander Herr. 2004. Hunting and fishing tourism. I Wildlife tourism.

Impacts, management and planning. Redigert av: K. Higginbottom. Common Ground

Publishing and co-operative research centre for sustainable tourism. Altona.

Bauman, Zygmunt. 1992. Soil, Blood and Identity. The Sociological Review 40 (4):675 - 701.

---. 1998. Globalization: the human consequences. Polity Press. Cambridge.

Beck, Ulrich, Anthony Giddens & Scott Lash. 1994. Reflexive modernization : politics, tradition

and aesthetics in the modern social order. Polity Press in associaton with Blackwell

Publishers. Cambridge, Eng.

Becker, Lawrence C. 1990. Reciprocity. University of Chicago Press. Chicago.

Bell, David. 2006. Variations on the rural idyll. I Handbook of Rural Studies. Redigert av: P.

Cloke, T. Marsden & P. Mooney. SAGE Publications. London.

Bell, Michael M. 1994. Childerley. University og Chicago Press. London.

---. 2007. The two-ness of rural life and the ends of rural scholarship. Journal of Rural Studies

23 (4):402-415.

Berge, Erling & Anne Sigrid Haugset. 2013. Local ideas about rights of common in the

context of a historical transformation from commons to private property. I Centre for

Land Tenure Studies Working Paper. WP 13/2013, Norwegian University of Life

Sciences. Ås.

Berge, Erling & Jone Ullenes. 2011. Bostadens kultur og den urbane habitus. Sosiologisk Årbok

(3 - 4):44 - 86.

Bergsli, Marie 2009. Dypdykk i Wellness-begrepet - notat i forbindelse med forarbeidet med

NCE Fjell i 2008. Mimir AS. Larvik.

Berry, Brian J. L., red. 1976. Urbanization and counter-urbanization. Sage Publications. Beverly

Hills, CA.

Best, Steven. 1989. The Commodification of Reality and the Reality of Commodification: Jean

Baudrillard and post-modernism. Current Perspectives in Social Theory 19:23 - 51.

Biernacki, Patrick & Dan Waldorf. 1981. Snowball Sampling: Problems and Techniques of

Chain Referral Sampling. Sociological Methods & Research 10 (2):141-163.

221

Birketveit, Arne. 1999. Elgjakt som overgangsritual. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: O.


Bjørkdahl, Kristian Svendsen. 2005. The Wild Ember Within - A Study of the Hunting Ethos

in Norway and the USA. Avhandling til grada Master, Senter for miljø og utvikling,

Univeritetet i Oslo, Oslo.

Bjørkhaug, Hilde. 1998. Institusjonelle ordninger rettet mot forvaltning av rurale ressurser -

Eiendomssystemer, naturvern og lokalbefolkning i Femundsregionen. R 5/98, Senter


Bjørkhaug, Hilde & Bjørn Egil Flø. 1998. Institusjonelle ordningar retta mot forvalting av

rurale ressursar. Frekvensrapport. ISS, Noregs teknisk- naturvitskaplege universitet.

Trondheim

Blau, Peter M. 1964. Exchange and power in Social Life. Wiley. New York.

Blekesaune, Arild , Marit S. Haugen & Mariann Villa. 2007. The Dream of a Small-holding.

Paper presentert på konferansen XXII ESRS Congress, 20. - 24. august, Wageningen.

Norsk senter for bygdeforskning.

Blumer, Herbert. 1969. Symbolic interactionism: perspective and method. University of California

Press. Berkeley, CA.

Boglioli, Marc 2009. A Matter of Life and Death - Hunting in Contemporary Vermont. University

of Massachusetts Press. Boston. MA.

Bourdieu, Pierre. 1992. Texter om de intellektuella. Brutus Östlings bokförlag Symposion.

Stockholm.

---. 1996. De symbolske goders økonomi. I Symbolsk makt. Redigert av: P. Bourdieu. Pax.

Oslo.

---. 1996. The state nobility: elite schools in the field of power. Polity Press. Cambridge.

---. 1999. Meditasjoner. Meditationes parcaliennes. Pax. Oslo.

---. 2012. Slik skapes offentlige debatter. 01/2012. Le Monde Diplomatique (Norsk utgave).

Bourdieu, Pierre & Loïc Wacquant. 1993. Den kritiske ettertanke. Grunnlage for


Bourdieu, Pierre & Loïc J. D. Wacquant. 1999. Den kritiske ettertanke. Grunnlag for


Bowles, Samuel & Herbert Gintis. 2005. Social Capital, Moral Sentiments, and Community

Governance. I Moral sentiments and material interests: the foundations of cooperation in

economic life. Redigert av: H. Gintis, S. Bowles, R. Boyd & E. Fehr. MIT Press.

Cambridge, Mass.

222

Bringslid, Mary Bente. 2012. Bygdeutviklingas paradoks. Scandinavian Academic Press. Oslo.

Brohman, John. 1996. Popular development: rethinking the theory and practice of development.

Blackwell. Oxford.

Bromley, Daniel W. & Michael M. Cerena. 1989. The Management of Common Property

Natural Resources: Some Conceptual and Operational Fallacies. I World Bank

Discussion Paper. DP - 57. Washington, D. C.


Brox, Ottar. 1966. Hva skjer i Nord-Norge? En studie i norsk utkantpolitikk. Pax. Oslo.

---. 2002. Sauen i utkantbygdenes næringsliv: Konflikter og muligheter. (Foredrag)

Bygdeforskning i 20 år. 05.11. Trondheim.

Buck, Daniel, Christina Getz & Julie Guthman. 1997. From Farm to Table: The Organic

Vegetable Commodity Chain of Northern California. Sociologia Ruralis 37 (1):3-20.



---. 2005. Feltarbeidets kjønnede farer. En refleksiv analyse av kjønn, hetroseksualitet og sted.

Nordisk Sämmhallsgeografisk Tidsskrift (39):25 - 43.



---. 2010. Bygdas unge menn - en studie av bygdemenns forhandlinger om og utfordringer

av rurale maskuliniteter. Avhandling til grada Ph.D., Geografisk institutt, NTNU,

Trondheim.

Campbell, Hugh. 2010. Dairy Expanion in New Zealand. Otago Daily Times, 23.02.

Campbell, Hugh & Ruth Liepins. 2001. Naming Organics: Understanding Organic Standards

in New Zealand as a Discursive Field. Sociologia Ruralis 41 (1):22-39.

Castells, Manuel. 1996. The rise of the network society. Blackwell. London.

Christensen, Helge. 1967. Lovgivningen om viltstell og jakt med kommentarer - Jaktloven (1951).

Aschehoug. Oslo.

Cloke, Paul. 1993. The contryside as commodity: new rural spaces for leisure. I Leisure and

the environment. Redigert av: S. Glyptis. Belhaven. London.

---. 1997. Country backwater to virtual village? Rural studies and ‘the cultural turn’. Journal

of Rural Studies 13 (4):367-375.

---. 2006. Conceptualizing rurality. I Handbook of Rural Studies. Redigert av: P. Cloke, T.

Marsden & P. H. Mooney. Sage Publications. London.

Cloke, Paul, Philip Crang & Mark Goodwin, red. 2005. Introducing Human Geographies. 2 ed.

Hodder Arnold. London.

223

Cloke, Paul J. & Jo Little. 1997. Contested countryside cultures: otherness, marginalisation and

rurality. Routledge. London.

Cohen, Anthony P. 1985. The symbolic construction of community. Routledge. London.

Coleman, James S. 1986. Social theory, sosial research, and theory of action. American Journal

of Sociology 91 (6):1309-1335.

---. 1988. Social Capital in the Creation of Human Capital. American Journal of Sociology 94

(Supplement):95-120.

---. 1990. Fundation of Social Theory. Harvard University Press. MA.

Coombes, Brad & Hugh Campbell. 1998. Dependent Reproduction of Alternative Modes of

Agriculture: Organic Farming in New Zealand. Sociologia Ruralis 38 (2):127-145.

Cosmides, Leda & John Tooby. 1992. Cognitive Adaptions for Social Exchange. I The Adapted

Mind. Evolutionary Psycology and the Generation of Culture. Redigert av: J. H. Barkow,

L. Cosmides & J. Tooby. Oxford University Press. New York.

Crawford, Sue E. S. & Elinor Ostrom. 1995. A Grammar of Institutions. American Political

Science Review 89 (September):582-600.

Cresswell, Tim. 1996. In place/out of place : geography, ideology, and transgression. University of

Minnesota Press. Minneapolis. MN.

Crossley, Nick. 2001. The Phenomenological Habitus and its Construction. Theory and Society

30 (1):81 - 120.

Crouch, David. 2006. Tourism, consumption and rurality. I Handbook on Rural Studies.

Redigert av: P. Cloke, T. Marsden & P. Mooney. SAGE Publications. London.

Dagbladet. 1998. Slakter kongens fasanjakt. Thomas Ergo, 25.11.

---. 2001. Sender bygdegutter på sjekkekurs. Birgitte Fahlvik Hoff, 24.02.

---. 2003. Ungkarene norske jenter ikke vil ha. Per Lars Tonstad, 10.02.

Dagbladet Søndag. 2005. Tilbake til Flø. Pål V. Hagesæther og Nina Hansen, 01.05.

Davis, Diana K. 2006. Neoliberalism, environmentalism, and agricultural restructuring in

Morocco. Geographical Journal 172 (2):88-105.

Debord, Guy. 1977. Society of the spectacle. Black & Red. Detroit. MI.

Denzin, Norman K. & Yvonna S. Lincoln. 1998. The Landscape of qualitative research. Theories

and issues. Sage. Thousand Oaks, CA.

Dervo, Børre K. & Torbjørn Østdahl. 2000. Lokal forvaltning av utnyttbare vilt- og

fiskeressurser - status for 1998 og 1999. Oppdragsmelding 657, NINA. Lillehammer.

Dizard, Jan E. 2003. Mortal stakes : hunters and hunting in contemporary America. University of

Massachusetts Press. Amherst. MA.

224

Douglas, Jack D. 1976. Investigative Social Research: Individual and Team Field Research SAGE.

Beverly Hills, CA.

Douglas, Mary. 1987. How institutions think. Routledge & Kegan Paul. London.

Døving, Runar. 1999. Når skogens konge smaker ku. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: O.


---. 2003. Folk spiser fortsatt kjøttkaker. I Den politiserte maten. Redigert av: E. Jacobsen, R.


Ekman, Ann-Kristin. 1991. Community, Carnival and Campaign: Expression of Belonging in a

Swedish Region, SSSA. Almqvist & Wiksell International. Stockholm.

---. 2006. Skuggbyn - under ytan på en avfolkningsby. Om stratifierin, sociala relationes och

överlevnad. Bebyggelsehistorisk tidskrift Leva och bo (51):67 - 88.

Elster, Jon. 1989. The Cement of Society: A Study of Social Order. Cambridge University Press.

Cambridge.

---. 1989. Nuts and bolts for the social sciences. Cambridge University Press. Cambridge.

---. 2007. Explaining Social Behavior - More nuts and bolts for the social sciences. Cambridge

University Press. New York C. NY

Eriksen, Thomas Hylland. 1998. Små steder - store spørsmål. Innføring i sosialantropologi.

Universitetsforlaget. Oslo.

Etzioni, Amitai. 1988. The Moral Dimension: Toward a New Economics. The Free Press. New

York.

Expressen. 2008. Kungen i jaktslakt. Johan T Lindwall, 02.02.

---. 2008. Folkliga jägare avskyr den här överklassjakten. Annsofie Näslund & Ola Hellblom,

03.02.

Fangen, Katrine. 2004. Deltagende observasjon. Fagbokforlaget. Bergen.

Feeny, David, Fikret Berkes, Bonnie McCay & James Acheson. 1990. The Tragedy of the

Commons: Twenty-two years later. Human Ecology 18 (1):1-19.



---. 2003. Økologisk landbruk - frå konfrontasjon til koalisjon. I Den politiserte maten. Redigert

av: E. Jacobsen, R. Almås & J. P. Johnsen. Abstrakt forlag. Oslo.

---. 2006. Utanfor folkeskikken - ei forteljing om nye bygdefolk. Syn og Segn (2):6-15.

---. 2008. Bygdedyret og elgen - ei stiavhengig analyse av næringsutvikling i elgskogen. I

Den nye bygda. Redigert av: R. Almås, M. S. Haugen, M. Villa & J. F. Rye. Tapir.

Trondheim.

225



---. 2011. Meir, større og færre. Klassekampen, 15.02.

---. 2011. Oppskalering av landbruket. Dag og Tid, 10.07.



---. 2012. Arealpress i utmark. PLAN (3 - 4/2012):76 - 79.

---. 2012. Kjøt, kjensle og kameratskap - om reglar, normer og kulturell danning. I

Bygdeutviklingas paradoks. Redigert av: M. B. Bringslid. Scandinavian Academic Press.

Oslo.



forskning.no. 2014. Eldre menn stopper bygdeutviklingen. forskning.no 2014 [cited

12.05.2014 2014]. Tilgjengeleg frå: http://forskning.no/fangst-fisk-jakt-og-fangst-

okonomi/2014/05/eldre-menn-stopper-bygdeutvikling. Jakobsen, Siw Ellen.

Foucault, Michel. 1976. The birth of the clinic. Tavistock. London.

Friedman, Jonathan. 1996. Cultural Identity and Global Process. Sage. London.

---. 1997. Simplifying complexity: assimilating the global in a small paradise. I Siting culture:

the shifting anthropological object. Redigert av: K. F. Olwig & K. Hastrup. Routledge.

London.

Fønhus, Mikkjel. 1921. Troll-elgen. Aschehoug. Kristiania.

Gibbs, Christopher J. N. & Daniel W. Bromley. 1989. Institutional Arrangements for

Management of Rural Resources: Common-Property Regimes. I Common Property

Resources. Ecology and Community-based Sustainable Development. Redigert av: F.

Berkes. Belhaven. London.

Giddens, Anthony. 1991. Modernity and self-identity : self and society in the late modern age.

Polity. Cambridge.

Gottdiener, Mark. 2000. New forms of consumption: consumers, culture, and commodification.

Rowman & Littlefield. Lanham, MD.

Guba, Egon G. & Yvonna S. Lincoln. 1994. Competing Paradigms in Qualitative Research. I

Handbook of Qualitative Research. Redigert av: N. K. Denzin & Y. S. Lincoln. Sage.

Thousand Oaks. CA.

Gullestad, Mariann. 1996. Hverdagsfilosofer: verdier, selvforståelse og samfunnssyn i det moderne

Norge. Universitetsforlaget. Oslo.



226

Gullestad, Marianne. 1984. Kitchen-table society. A case study of the family life and friendships of

young working-class mothers in urban Norway. Universitetsforlaget. Oslo.

Gunnarsdotter, Yvonne. 2005. Vad händer i bygden när den lokala älgjakten möter

jaktturismen? I Viltvård, älgar och jaktturism. Redigert av: S. Åkerberg. Nyheternas

tryckeri. Umeå.

---. 2006. Hunting tourism as Ecotourism – Conflicts and Opportunities. I Ecotourism in

Scandinavia: Lessons in Theory and Practice. Redigert av: S. Gossling & J. Hultman. Cabi

Publishing. Oxfordshire.

Gunnarsdotter, Yvonne & Magnfridur Juliusdottir. 2007. Culture, cultural economy and

gender in processes of place reinvention. I Place Reinvention in the North - Dynamics

and Governance Perspectives. Redigert av: T. G. Nyseth, B. Nordregio. Stockholm.

Gåsdal, Odd & Sigurd Rysstad. 1999. Elgjakt som fellesgode og inntektskilde. Tidsskrift for

samfunnsforskning 40 (4):467 - 490.

---. 1999. Jaktform og jaktdeltakelse - På sporjakt etter drivjaktkulturens rasjonale. I Jakta på

elgjaktkulturen. Redigert av: O. Aagedal & Å. Brottveit. Abstrakt forlag. Oslo.

---. 2002. Moose hunting as a recreational common pool good. Paper presentert på

konferansen The 5th international moose symposium, Lillehammer. UMB.

Habermas, Jürgen. 1984. The Theory of Communicative Action - Reason and Rationalization of

Society. Vol. I. Beacon Press. Boston. MA.

Hall, Alan & Veronika Mogyorody. 2001. Organic Farmers in Ontario: An Examination of

the Conventionalization Argument. Sociologia Ruralis 41 (4):399-322.

Hall, Michael C. & Betty Weiler. 1992. Special interest tourism. Belhaven Press. London.

Hardin, Garrett. 1968. The Tragedy of the Commons. Science 162 (3859):1243 - 1248.

---. 1998. Extensions of "The Tragedy of the Commons". Science 280 (5364):682-683.

Harvey, David. 1990. The Condition og Postmodernity. Blackwell publishing. Oxford.


Hedström, Peter & Charlotta Stern. 2008. Rational Choice and Sociology. I The New Palgrave

Dictionary of Economics. Redigert av: S. N. Durlauf & L. E. Blume. Palgrave

Macmillan. Basingstoke.

Henriksen, Hege & Torstein Storås. 1999. Elg som økonomisk ressurs - en

kunnskapsoversikt. R 13/99, Høgskolen i Hedmark. Elverum.

Hjelseth, Arve. 1993. Rasjonalitet og metodologisk individualisme. Sosiologisk tidsskrift 1

(3):229-244.

Hodgson, Geoffrey M. 1993. Economics and evolution: bringing life back into economics. Polity

Press. Cambridge.

Homans, George C. 1961. Social Behavior: It's Elementary Forms. Harcourt, Brace, & World.

New York. NY.

227



Hovland, May Britt. 2002. Jakt som ny utmarksnæring? Institusjonelle tilhøve relatert til jakt

i Trøndelag. Avhandling til grada Cand. polit., Geografisk institutt, Norges teknisk-

naturvitskaplege universitet, Trondheim.

Hughes, George. 1991. Tourism and the geographical imagination. Leisure Studies 11 (1):31-

42.

Ilbery, Brian & Ian Bowler. 1998. From agricultural productivism to post-productivism. I The

geography of rural change. Redigert av: B. Ilbery. Longman. Essex.

Jacobsen, Eivind. 2003. Mat som diskurs. I Den politiserte maten. Redigert av: E. Jacobsen, R.


Jakt & Fiske. 2010. Jegeren - gull verdt for bygda. Liv Turid Storli, Nr. 3/10.

---. 2011. 90 og still going. Gina Aakre og Stian Nybru, Nr. 6/11.

Jensen, Thor Øivind. 2003. Hva hindrer moderne norske forbrukere å velge økologisk?

Kritisk blikk på markedsføring og distribusjon. I Den nasjonale kongress for økologisk

landbruk 2003. Redigert av: T. Cottis. Høgskolen i Hedmark. Elverum.

Jerstad, Kurt, Knut Solbraa & Svein Knutsen. 2003. Målrettet elgforvaltning bedre

ressursutnytting. Landbruksforlaget. Oslo.

Jones, Allen M. 1997. A quiet place of violence: hunting and ethics in the Missouri River Breaks.

Spring Creek Pub. Bozeman. MT.

Josephson, John R & Michael C Tanner. 1994. Conceptual analysis of abduction. I Abductive

Inference: Computation, Philosophy, Technology, Cambridge University Press, New York.

Redigert av: J. R. Josephson & S. G. Josephson. Cambridge University Press.

Cambridge.

Jupskås, Anders Ravik. 2008. Populisme på norsk. En typologi med belegg fra

partilederdebatter 1973-2005. Avhandling til grada Master, Institutt for

statsvitenskap, Universitetet i Oslo, Oslo.

Kagervall, Anders. 2014. On the conditions for developing hunting and fishing tourism in

Sweden. Avhandling til grada PhD, Institutionen för vilt, fisk och miljö, Sveriges

lantbruksuniversitet, Umeå.

Kahan, Dan M. 2005. The Logic of Teciprocity: Trust, Collective Action, and Law. I Moral

sentiments and material interests: the foundations of cooperation in economic life. Redigert

av: H. Gintis, S. Bowles, R. Boyd & E. Fehr. MIT Press. Cambridge, Mass.

Kaldal, Ingar. 2000. Skog, arbeid og dagligliv i kvinners og mens fortellinger fra Trysil og

Nord-Värmland etter 1930. I Skogsliv. Kulturella processer i nordiska skogsbygder.

Redigert av: I. Kaldal, E. Johansson, B. Fritzbøger & H. Snellman. Historiska media.

Lund.

228



---. 1978. Attitudes and characteristics of hunters and antihunters. Transactions of the North


Kidder, Tracy. 1981. The soul of a new machine. Back Bay Books. New York. NY.

Kjeldsen, Chris & Jan Holm H. Ingemann. 2010. The Danish organic movement from social

movement to market mainstream and beyond …? I Interrogating Alterity. Redigert av:

D. Fuller, A. E. G. Jonas & R. Lee. Ashgate. Burlington, VT.

Kjos-Hanssen, Odd. 1983. Utviklingen av Norsk viltlovgivning. Stavanger Museums Årbok

93:53 - 67.

Kortreist Mat. 2004. Studietur Toscana, Italia. Rogaland Landbruksselskap. Suldal.






---. 2007. Reflexive tradition: Young working-class hunters between wolves and modernity.

Young. Nordic journal of youth research 15 (3):215 - 233.

---. 2011. When the lads go hunting: The ‘Hammertown mechanism’ and the conflict over

wolves in Norway. Ethnography 12 (4):466-489.

Krokann, Inge. 1982. [1942] Det store hamskiftet i bondesamfunnet. 3 utg. Samlaget. Oslo.

Kvale, Steinar. 1997. Det kvalitative forskningsintervju. Ad Notam Gyldendal. Oslo.

Larsen, Tord. 2009. Den globale samtalen. Om dialogens muligheter. Scandinavian Academic

Press. Oslo.

Law, Robin. 1997. Masculinity, Place, and Beer Advertising in New Zealand: The Southern

Man Campaign. New Zealand Geographer 53 (2):22-28.

Le Heron, Richard & Michael Roche. 1999. Rapid Reregulation, Agricultural Restructuring,

and the Reimaging of Agriculture in New Zealand. Rural Sociology 64 (2):203-218.

Lien, Marianne E. 2001. Likhet og verdighet. Gavebytter og integrasjon i Båtsfjord. I Likhetens

paradokser, antropologiske undersøkelser i det moderne Norge. Redigert av: H. Lidén, M.

Lien & H. Vike. Universitetsforlaget. Oslo.

Lindner, Rolf. 1996. The reportage of urban culture: Robert Park and the Chicago Scool.

Cambridge University Press. Cambridge.

Logstein, Brit. 2010. Trender i norsk landbruk 2010. Frekvensrapport. R-04/10, Norsk senter


229

Lovelock, Brent, red. 2008. Tourism and the consumption of wildlife. Hunting, shooting and sport

fishing. Routledge. Abingdon.

Lowe, Philip, Jonathan Murdoch, Terry Marsden, Richard Munton & Andrew Flynn. 1993.

Regulating the new rural spaces: the uneven development of land. Journal of Rural

Studies 9 (3):205-222.

Luloff, A. E. & Jeffrey C. Bridger. 2003. Community Agency and Local Development. I

Challenges for Rural America in the Twenty-First Century. Redigert av: D. L. Brown & L.

E. Swanson. Penn State Press. Philadelphia. PA.

Lønning, Dag Jørund. 2000. Gøy på landet?: landbruk i ei postmoderne tid. Samlaget. Oslo.

---. 2007. Fridomen til å skapa: alternative historier om nyskaping og bygdeutvikling.

Avhandling til grada Dr.philos, Universitetet for miljø- og biovitskap, Ås.

---. 2011. Å verdiskapa eller bli verdiskapt? Bergens Tidene (Kronikk). 06.02.

Lågbu. Roar, Linda Aune-Lundberg, Anne Snellingen Bye, Geir Inge Gundersen & Geir-

Harald Strand . 2012. Arealstatistikk: Eiendommer og utmark. R 14/2012. Skog og

landskap. Ås.

Magnussen, Tone. 1995. Fri for arbeid: Om unge vaksne i bygdesamfunn og deira

handtering av undersysselsetjing. NF-rapport 8/95, Nordlandsforskning. Bodø.

Malthus, Thomas Robert. 2001. [1798] An Essay on the principle of population. Electric Book Co.

London.



Marvin, Garry. 2000. The Problems of Foxes: Legitimate and Illegitimate Killing in the

English Contryside. I Natural Enemies: People-Wildlife Conflicts in Anthropological

Perspective. Redigert av: J. Knight. Routledge. London.

---. 2003. A passionated pursuit: foxhunting as performance. The Sociological Review 52 (s

2):46 - 60.

Matilainen, Anne & Susanna Keskinarkaus. 2010. The economic role of hunting tourism –

examples from Northern areas. 64, University of Helsinki. Seinäjoki.


McCay, Bonnie J. 1996. Common and Private Concerns. I Rights to nature: ecological, economic,

cultural, and political principles of Institutions for the Environment. Redigert av: S.

Hanna, C. Folke & K.-G. Mäler. Island Press. Washington DC.

McGinnis, Michael D., red. 1999. Polycentricity and Local Public Economies. Readings from the

Workshop in Political Theory and Policy Analysis. The University of Michigan Press.

Ann Arbor.

McNay, Lois. 1999. Gender, Habitus and the Field. Pierre Bourdieu and the Limits of

Reflexivity. Theory, Culture and Society 16 (1):95 - 117.

230

Mjøset, Lars. 1991. Kontroverser i Norsk sosiologi. Universitetsforlaget. Oslo.

Mormont, Marc. 1990. Who Is Rural? or, How To Be Rural: Towards a Sociology of The

Rural. I Rural restructuring : global processes and their responses. Redigert av: T.

Marsden, P. Lowe & S. Whatmore. David Fulton Publisher. London.

Nationen. 2001. Bygda skaper taparklasser. Hans Ola Oustad, 19.02.

---. 2007. Trør til der andre ikkje tørr. Bjarne Bekkeheien Aase, 08.09.

---. 2008. Kampen om bygdas sjel. Kato Nykvist, 24.05.

---. 2009. Den verdifulle jakta. Kato Nykvist., 21.09.2009.

Norges Bondelag & Norges skogeigerforbund. 2005. Markedet for jaktopplevelser. Oslo.

NOU 2000: 22. 2000. Om oppgavefordelingen mellom stat, region og kommune, red

Kommunal- og regionaldepartementet. Statens forvaltningstjeneste. Oslo.

Noy, Chaim. 2008. Sampling Knowledge: The Hermeneutics of Snowball Sampling in

Qualitative Research. International Journal of Social Research Methodology 11 (4):327-344.

Nærings- og handelsdepartementet. 2007. Regjeringen landserer handlingsplan for kultur og

næring. [Pressemelding, Nr: 47, 2007], 25.06. 2007. Tilgjengeleg fra

http://www.regjeringen.no/nb/dokumentarkiv/stoltenberg-ii/nhd/Nyheter-og-

pressemeldinger/pressemeldinger/2007/regjeringen-lanserer-handlingsplan-for-

k.html?id=474102.

Nærings- og handelsdepartementet, Komunal - og regionaldepartementet & Kultur- og

kirkedepartementet. 2007. Handlingsplan Kultur og næring. Nærings- og

handelsdepartementet. Oslo.

Olson, Mancur. 1965. The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory og Groups.

Cambridge University Press. New York. NY.


Ostrander, Susan A. 1993. “Surely you're not in this just to be helpful”: Access, Rapport, and

Interviews in Three Studies of Elites. Journal of Contemporary Ethnography 22 (1):7-27.

Ostrom, Elinor. 1990. Governing the Commons. The Evolution of Institutions for Collective Action.

Cambridge University Press. Cambridge.



---. 2000. Collective Action and the Evolution of Social Norms. The Journal of Economic

Perspectives 14 (3):137-158.

---. 2005. Policies That Crowd out Reciprocity and Collective Action. I Moral sentiments and

material interests: the foundations of cooperation in economic life. Redigert av: H. Gintis, S.

Bowles, R. Boyd & E. Fehr. MIT Press. Cambridge, Mass.

---. 2005. Understanding Institutional Diversity. Princeton University Press. Princeton. NJ.

---. 2010. Polycentric systems for coping with collective action and global environmental

change. Global Environmental Change 20 (4):550-557.

231

Ostrom, Elinor, Roy Gardner & James Walker. 1994. Rules, Games, and Common-Pool

Resources. University of Michigan Press. Ann Arbor. MI.

Ostrom, Elinor, James Walker & Roy Gardner. 1992. Covenants With and Without a Sword:

Self-Governance is Possible. The American Political Science Review 86 (2):404-417.

Ostrom, Vincent. 1980. Artisanship and Artifact. Public Administration Review 40 (July-

August):309-317.

Paulsgaard, Gry. 2006. Identitetskonstruksjoner - hvor langt rekker de? Tidskrift for

ungdomsforskning 6 (1):67 - 88.



Phillips, Martin. 1998. The restructuring of social imaginations in rural geography. Journal of


Pilgrim, Sarah & Jules Prettey, red. 2010. Nature and Culture - rebuilding lost connections.

Earthscan. London.

Portes, Alejandro. 1998. Social Capital: Its Origins and Applications in Modern Sociology.

Annual Review of Sociology 24:1-24.

Pretes, Michael. 1995. Postmodern tourism: The Santa Claus Industry. Annals of Tourism

Research 22 (1):1-15.

Pretty, Jules. 2003. Social Capital and the Collective Management of Resourses. Science 302

(5652):1912 - 1914.

Putnam, Robert D. 1993. Making Democracy Work: Civic Traitions in Modern Italy. Princeton

University Press. Princeton. NJ.

---. 1993. The Prosperous Community: Social Capital and Public Life. American Prospect 4

(13):35-42.

---. 1995. Bowling Alone: America's Declining Social Capital. Journal of Democracy 6 (1):65-78.

---. 1996. The Strange Disapperance of Civic America. American Prospect 7 (24):34-48.

---. 2001. Bowling alone: the collapse and revival of american community. Simon & Schuster. New

York. NY.

Rapley, John. 2004. Globalization and inequality: neoliberalism's downward spiral. Lynne

Rienner. Boulder, CO.

Reinert, Erik S. 1997. Det tekno-økonomiske paradigmeskift - konsekvenser for norsk

distrikts- og ressursbaserte næringer. 1/97, Norsk investorforum.



232


Skogeierforbund. Oslo.

Rothstein, Bo. 2005. Social traps and the problem of trust. Cambridge University Press.

Cambridge.

Rye, Johan Fredrik. 2000. Hvorfor bråker bøndene når de har det så bra? R-03/00, Norsk

senter for bygdeforskning. Trondheim.

Rysstad, Sigurd & Odd Gåsdal. 1999. Jaktform og jaktdeltakelse - På sporjakt etter

drivjaktkulturens rasjonale. I Jakta på elgjaktkulturen. Redigert av: Å. Brottveit & O.

Aagedal. Abstrakt forlag. Oslo.

Rådet for dyreteeikk. 2011. Sportsfiske – “Fang og slipp” [uttalelse], April 1998 [sitert 20.12.

2011]. Tilgjengeleg fra http://www.radetfordyreetikk.no/1998/04/sportsfiske-fang-og-

slipp/.

Saarinen, Jarkko. 2005. Tourism in northern wildernesses: nature-based tourism

development in northern Finland. I Nature-based Tourism in Peripheral Areas:

Development or Disaster? Redigert av: M. C. Hall & S. Boyd. Channelview

Publications. Clevedon.

Sandlund, Odd Terje, Erling Berge, Bjørn Egil Flø, Tor F. Næsje, Randi Saksgård & Ola

Ugedal. 2004. Whitefish Fisheries in Mountainous Southeastern Norway. Mountain

Research and Development 24 (1):67-75.

Savage, Michael, Gaynor Bagnall & Brian Longhurst. 2005. Globalization and belonging. Sage.

London.

Schatzman, Leonard & Anselm M. Strauss. 1973. Field Research. Strategies for a Natural

Sociology. Nijhoff. Haag.

Schumacher, Ernst Friedrich. 1973. Small is beautiful: a study of economics as if people mattered.

Blond & Briggs. London.

Schwandt, Thomas A. 1998. Constructivist, interpretivist approaches to human inquiry. I The

Landscape of Qualitative Research. Redigert av: N. K. Denzin & Y. S. Lincoln. Sage.

London.

Seale, Clive. 1999. The Quality of Qualitative Research. Sage. London.

Sennett, Richard. 2012. Together. The Rituals, Pleasure and Politics of Cooperation. Yale

University Press. New Haven. CT.




Shils, Edward. 1972. The Intellectuals and the Powers, and Other Essays. University of Chicago

Press. Chicago. IL.

233

Short, John R. 1991. Imagined Contry: environment, culture, and society. Routledge. London.

Simmel, Georg. 1950. The Metropolis and Mental Life. I The Sociology of Georg Simmel.

Redigert av: K. H. Wolff. The Free Press. New York. NY.

Skavhaug, Svein. 2005. Historiske tilbakeblikk på vilt- og fiskeforvaltningen i Norge.


Skirbekk, Gunnar. 1969. Truth and preconditions: an interpretation of Heidegger's theory of truth.

Vol. nr 4, Stensilserie. Instituttet. Bergen.



---. 2007. Når makta møter motstand. Klassekampen, 13. desember

Skogen, Ketil, Olve Krange & Helene Figari. 2013. Ulvekonflikter: en sosiologisk studie.

Akademika. Oslo.

Smith, Nick. 2010. Minister calls in Mackenzie Basin dairy discharge consents. Ministry for

the Environment. Wellington.

Solbraa, Knut. 1998. Elg og Skogbruk, biologi, økonomi, beite, taksering, forvaltning. Notat,

Skogbrukets Kursinstitutt. Biri.

Soliva, Reto., Katrina Ronningen, Ioanna Bella, Peter Bezak, Tamsin Cooper, Bjørn Egil Flø,

Pascal Marty & Clive Potter. 2008. Envisioning upland futures: Stakeholder

responses to scenarios for Europe's mountain landscapes. Journal of Rural Studies 24

(1):56-71.

Sponheim, Lars. 2003. Tale for Den nasjonale kongress for økologisk landbruk. 05.11.

Hamar.

Stortingets Næringskomitee. 2003. Høringsuttalelse til St. meld. nr. 12 (2002-2003) om dyrehold

og dyrevelferd. 19.02.





St.prp. nr. 1. 1995-96. Den kongelige proposjon om statsbudsjettet medregnet folketrygden

for budsjetterminen 1. januar - 31. desember 1996. Finans- og tolldepartementet.

Oslo.

Stake, Robert E. 1994. Case Studies. I Handbook of qualitative research. Redigert av: N. K.

Denzin & Y. S. Lincoln. Sage. Thousand Oaks. CA.

Stebbins, Robert A. 1979. Amateurs: On the margin betwwen work and leisure. Sage Publications.

Beverly Hills CA.

234

---. 1992. Amateurs, professionals and serious leisure. McGill-Queen's University Press. Buffalo.

NY.

Stensland, Stian. 2011. Angling tourism and landowner based management of Atlantic

salmon stocks in the Trondheim fjord region of Norway. (PhD Thesis), Norwegian

University of Life Sciences, Ås, Norway. Avhandling til grada PhD, Institutt for

naturforvaltning, UMB, Ås.

Stenvik, Erik. 2008. Kulturlandskap, miljøverdier og næringsutvikling. Rapport fra studietur

til Sveits 1. – 6.september 2008. Fylkesmannen i Nord-Trøndelag. Steinkjer.

Stinchcombe, Arthur L. 2005. The Logic of Social Research. The University of Chicago Press.

London.

Storstad, Oddveig. 2007. Naturlig, nært og trygt - en studie av hvordan forbrukertillit til mat

påvirkes av produksjonsmåte og matskandaler. 8/07, Norsk senter for


Stortinget. 2012. Skriftlig spørsmål fra Christian Tybring-Gjedde (FrP) til kulturministeren. I

Dokument nr. 15:381 (2012-2013) Stortinget. https://www.stortinget.no/no/Saker-og-

publikasjoner/Sporsmal/Skriftlige-sporsmal-og-svar/Skriftlig-sporsmal/?qid=55722.



Styve, Geir. (2011) Humørbonden. I Humørbonden - du må starte med det du har, der du er.

Redigert av: G. Styve. Eige forlag.

Sung, Heidi H., Alastair M. Morrison & Joseph T. O'Leary. 1996. Definition of adventure

travel: Conceptual framework for empirical application from the providers’

perspective. Asia Pacific Journal of Tourism Research 1 (2):47-67.

Sæther, Bernt-Erik, Knut Solbraa, Dag Petter Sødal & Olav Hjeljord. 1992. Sluttrapport Elg-

Skog-Samfunn. I Forskningsrapport. 28, NINA. Trondheim.

Sæþórsdóttir, Anna Dóra, C. Michael Hall & Jarkko Saarinen. 2011. Making wilderness:

tourism and the history of the wilderness idea in Iceland. Polar Geography 34 (4):249-

273.



Teigeland, Siw Ch. 2011. Linn Stokke - vegetarianer og raw food-entusiast. Tara Smak (2).

05/11.

Tjora, Aksel. 2011. Kvalitative forskningsmetoder i praksis. Gyldendal akademisk. Oslo.

Tovey, Hilary. 1997. Food, Environmentalism and Rural Sociology: On the Organic Farming

Movement in Ireland. Sociologia Ruralis 37 (1):21-37.

TV2. 2003. Næroset - bygda som ikke vil dø. 12.12.



235

Van Der Ploeg, Jan Douwe, Henk Renting, Gianluca Brunori, Karlheinz Knickel, Joe

Mannion, Terry Marsden, Kees De Roest, Eduardo Sevilla-Guzmán & Flaminia

Ventura. 2000. Rural Development: From Practices and Policies towards Theory.

Sociologia Ruralis 40 (4):391-408.

Vassenden, Anders & Therese Andrews. 2007. Snøballen som ikke ruller. Utvalgsproblemer

i kvalitativ forskning. Sosiologisk tidsskrift 15 (2):151-163.

Veblen, Thorstein. 2005. [1899] The theory of the leisure class: an economic study of institutions.

Aakar Books. Delhi.

Vik, Jostein. 2008. Trender i norsk landbruk 2008. Frekvensrapport. R-13/08, Norsk senter for


Vik, Jostein & Johan Fredrik Rye. 2006. Trender i norsk landbruk 2006. Frekvensrapport. R-

11/06, Norsk senter for bygdeforskning. Trondheim.

Viken, Anne. 2009. Den store image-strabasen. Syn og Segn (2):40 - 48.

Villa, Mariann. 2000. Livsfasebygda - når sosialt behov endrar seg. I Bygdeforskning gjennom

20 år. Redigert av: R. Almås, M. S. Haugen & J. P. Johnsen. Tapir akademisk forlag.

Trondheim.

---. 2005. Bygda som bustad. Avhandling til grada Dr.polit, Institutt for sosiologi og

statsvitenskap, Norges teknisk-naturvitenskapelige universitet, Trondheim.

Wagner, Richard E. 2005. Self-governance, polycentrism, and federalism: recurring themes

in Vincent Ostrom's scholarly oeuvre. Journal of Economic Behavior & Organization 57

(2):173-188.

Warren, Roland. 1978. The Community in America. 3 ed. Rand McNally. Chicago. IL.

Wiborg, Agnete. 2004. Place, Nature and Migration: Students' Attachment to their Rural

Home Places. Sociologia Ruralis 44 (4):416-432.

Wiener, Philip P. & Charles S. Peirce. 1958. Values in a universe of chance: selected writings of

Charles S. Peirce. Stanford University Press. Stanford.

Wikan, Unni. 1990. Managing turbulent hearts: a Balinese formula for living. University of

Chicago Press. Chicago. IL.

Willebrand, Tomas. 2009. Promoting hunting tourism in north Sweden: opinions of local

hunters. European Journal of Wildlife Research 55 (3):209-216.

Wirth, Louis. 1938. Urbanism as a Way of Life. American Journal of Sociology 44 (1):1 - 24.

Woods, Michael. 2003. Deconstructing rural protest: the emergence of a new social

movement. Journal of Rural Studies 19 (3):309-325.

---. 2005. Rural Geography. SAGE. London.

---. 2011. Rural. Routledge. Abingdon.

Yin, Robert K. 2014. Case Study Research. Design and Methods. 5 ed. SAGE Publicatons.

London.

236

Øian, Hogne. 2013. Wilderness tourism and the moralities of commitment: Hunting and

angling as modes of engaging with the natures and animals of rural landscapes in

Norway. Journal of Rural Studies 32 (0):177-185.

Østerberg, Dag. 1986. Fortolkende sosiologi. Universitetsforlaget. Oslo.

Bjørn Egil Flø - WordPress.com · Bjørn Egil Flø bygda som vare - om bygda, elgen og...

Documents

Transcript of Bjørn Egil Flø - WordPress.com · Bjørn Egil Flø bygda som vare - om bygda, elgen og...