BİTKİLERDE ÇOĞALTIM METODLARI
Transcript of BİTKİLERDE ÇOĞALTIM METODLARI
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
1/88
BTKLERDE OALTIM METODLARI
Bitkilerin oaltlmasnda eitli yntemler uygulanr. Bunlar balca iki blmde
inceleyebiliriz:
1- Generatif (Eeyli=Tohumla) oaltma
2- Vegetatif oaltma
1. GENERATF OALTMA
Generatif oaltmda retim materyali tohumdur. Tohum, iki ayr bireyde veya ayn
bireyin farkl organlarnda oluan erkek ve dii gametlerin birleerek dllenmi yumurtay
(zigot) oluturmas ile meydana gelen ve ait olduu bitkinin yeni bir bitki oluturabilecek en
kk parasdr. Canl bir tohumun meydana gelebilmesi iin iek organlarnn olumas,
daha sonra da tozlanma ve dllenmenin olmas gerekir. Dllenmede iek erkek organlarnda
(anter) oluan (n) kromozomlu iek tozunun (polen) iein dii organndaki diicik tepesi
(stigma) zerinde imlenmesi, yumurtala girmesi ve yine (n) kromozomlu yumurta
hcresini dllemesi ile erkek ve dii eey hcrelerinden eit sayda kromozomu tayan 2n
kromozomlu embriyoya sahip tohum meydana gelir. Bylece oluan tohum, ya anaya ya
babaya ya da bunlardan her ikisine birden benzeyebilecei gibi bunlarn ikisine debenzemeyebilir. Homozigot iki ebeveynin birlemesi ile birbirinin ayn veya benzer zellikte
bitkiler elde edilir. Buna karlk, dllenmeye heterozigot yapda ebeveyn ya da ebeveynlerin
katlmas ile oluan tohumlarn ekilmesiyle elde edilen bitkilerin ounluu morfolojik,
fizyolojik, kimyasal ve katksal yap bakmndan, hem ana hem de tozlayc bitkiden baz
farkllklar gsterirler. Hatta bu bitkiler birbirlerine de benzemezler. Bundan baka; meyve
zellikleri, deiik toprak ve iklim artlarna (ekoloji) uyma, byme kuvveti, meyveye yatma
zaman, verim, hastalk ve zararllara mukavemet bakmndan da farkllklar gsterirler (1, 9,11, 14, 15).
ok yllk bahe bitkilerinde;
1- retimde kullanlan eitlerin heterozigot kaltsal yaplar nedeniyle tohumla
oaltldklarnda genetik olarak alm gstermeleri,
2- Baz tr ve eitlerde (muz, baz portakal, mandarin ve altntop eitleri, ekirdeksiz
zm eitleri gibi) ekirdeksizlik olmas,
1
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
2/88
3- Baz trlerin oluturduklar tohumlarn imlenme gcnn zayf veya olmamas gibi
nedenlerle generatif yolla oaltm tercih edilmez.
Tohumla oaltma:
a) zellikle yllk ve iki yllk olmak zere birok trlere ait kltr eitlerinin
oaltlmasnda kullanlrlar. zellikle vegetatif retimin zor olduu trler tohumla
oaltlr.
b) Ana temini iin kullanlr.
c) Bitki slahnda yeni eit elde edilmesinde kullanlr (1, 9, 15).
Ana temini iin yabani tiplerin veya kltr eitlerinin tohumlar kullanlr. Yabani
tiplerin tohumlarndan elde olunan bitkilere r, kltr bitkilerinin tohumlarndan elde
edilenlere de yoz denir. Daha sonra bu r ve yozlar zerine, oaltlmas istenen tr ve
eitler alanr (1, 9, 11, 14, 15).
Tohumlarnn ekilmesiyle elde edilen poplasyondaki bireyler arasndaki varyasyon,
bitki slah ynnden nemli bir kaynak tekil eder. Bitki slahlar bu varyasyondan
faydalanarak seleksiyon yaparlar ve yeni eitler elde ederler.
Bitkilerde tohum, her zaman dllenme sonucu olumaz. Bazen dllenme olmadan da
tohum olutuu grlr. Bu duruma apomiksiz denir. Apomiktik tohumlar, meydana
geldikleri ana bitkinin btn zelliklerini tarlar. Eer retimde byle tohumlar, kullanlrsa
hem ana bitkiye, hem de bir birlerine benzeyen bireyler elde olunur. Bundan baka bir tohum
iinde iki veya daha ok embriyo bulunabilir. Buna poliembriyoni denir. Bu embriyolarn
bir tanesi dllenme sonucu, dierleri ise ana bitkinin baz ksmlarndan oluur. Poliembriyoni
ile teekkl eden tohumlardan elde olunan bireylerde ana bitkinin zelliklerini tarlar. Bugn
ekonomik deerlere sahip baz turungil tr ve eitlerinde poliembriyoni yaygndr (1, 9, 14,
15).
1.2. TOHUM TEMN
retim de kullanacak tohumlar eitli kaynaklardan temin edilebilir. lkemizde
reticiler (1, 2, 14, 15):
1- Tohum reten resmi ve zel kurulularn rettikleri tohumlar,
2
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
3/88
2- Kendisinin veya evre iftisinin rettii tohumlar,
3- Meyve-sebze ileyen iletmelerin yan rn olarak kard tohumlar, retim
materyali olarak kullanmaktadr.
Tohum kayna olarak kullanlan damzlk bitkiler kltr eitleri veya doada
kendiliinden yetien yabani bitkiler olabilir.
eitli meyve ve sebzeleri ileyen (konserve, meyve suyu, reel, sala, marmelat vb.)
iletmelerden temin edilen tohumlar kark olabilecekleri gibi salksz, clz, hastalkl
bitkilerden elde edilmi, ilenirken zarar (mekanik, kimyasal, yksek scaklk vb.) grm,
embriyolar lm olabilir. Bu sebeple bu gibi yerlerden tohum alnrken dikkatli olmak
gerekir (1, 2, 9, 11, 14, 15).
Tohumlar, verim devresinde bulunan, iyi gelimi, salkl damzlk aalardan
alnmaldr. Tohumlar yabani veya kltr eitlerinin aalarndan alnabilir. Her iki halde de
tohumlarndan homojen r veya yoz elde edilen aalar tercih edilmelidir. Zayf aalarn
tohumlarnda yeterli yedek besin maddesi birikmediinden bunlarda imlenme oran dk
olur. Tohumlar hangi blgede kullanlacaksa o blge artlar iinde yetien aalardan
alnmaldr. Tohum alnacak meyveler tam olgunlua eritikleri eide zg renk, irilik vb.
zellikleri kazandklar zaman hasat edilmelidir (1, 2, 9, 11, 14, 15).
Tohumlarn meyvelerden karlmas trlere gre farkldr.
a) Sert ekirdekli meyve trlerinden eftali, erik, mahlep, kays ve kirazlarda ekirdekler
meyveler yarlarak elde edilir. yice ykanp glgede kurutulur.
b) Yumuak ekirdekli meyve trlerinden elma, armut ve ayvada tohumlarn
meyvelerden karlmas g ve zaman alcdr. Eer tohumu alnacak meyvelerin,
meyve eti kullanlmayacaksa, meyve olduu gibi ezilir. Sonra ezilen materyal su dolu
bir kaba veya fya konur ve bir sre bekletilir. Fermantasyon baladktan bir sre
sonra ekirdekler dibe ker, meyve eti meyve kabuu ve zayf tohumlar su stnde
toplanr. Bylece elde edilen tohumlar gzelce ykanr, glgede kurutulur.
c) Sert kabuklu meyve trlerinden ceviz ve bademlerde yeil d kabuk kavlatlarak
soyulur ve tohumlar glgede kurutulurlar.
d) zms meyveler ezilerek su dolu kaplara konur. Bir sre sonra meyve etinden
ayrlan ve kabn dip ksmna toplanan tohumlar szgeten szlerek elde edilir.
3
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
4/88
izelge 1. Baz nemli D Mekan Bitkilerinin ieklenme, Tohum Alma veTohumlarn Doal Salma Zamanlar(2)
TRLER EK ZAMANI TOHUM ALMA TOHUM SAMA ZAMANIAKAAALAR Acer campestra Nisan-Mays Ekim Ocak
Acer palmatum Nisan Austos Kasm
Acer platanoides Mart-Nisan Ekim ubat Acer pseuodoplatanus Nisan Eyll Ekim
Acer rubrum Mart-Nisan Nisan Haziran
Acer saccharinum Mart Nisan Haziran
AT KESTANESAesculushippocastonun
Nisan-Mays Eyll Ekim
KOKAR AA Ailonthus altissine Haziran Eyll Kasm
KIZIL AA Alnus cordata ubat-Nisan Eyll Ocak
Alnus incana Mart-Mays Eyll Aralk
KADIN TUZLUU Berberis thunbergi Mays-Haziran Eyll Ekim-Kasm
Berberis vulgaris Mays-Haziran Eyll Ekim-KasmHU Betula pubescens Nisan Austos Aralk-Ocak
GRGENCorpinus petinus Mart Kasm lkbahar
TLENBKCeltis occidentalis Mays Ekim Aralk
ERGUVANCercis siliquastrum Mays Eyll Ekim
KIZILCIKCornus mas ubat-Mart Eyll Ekim-Kasm
DA MUMULASICotoneaster franchettii Mays Ekim Kasm-Aralk
ALI
Crataegus monogyna Mays Eyll EkimCrataegus oxycantha Mays Eyll Ekim
KATIR TIRNAICytissus scoparius Mays Eyll Kasm
DE Eleagnus angustifolia Haziran Ekim Kasm
OKALPTUS Eucalyptus sp. Mays Haziran Haziran
KAYIN Fagus sp. Mays Eyll Kasm
DBUDAK Fraxinus angustifolia Mays Eyll Aralk
Fraxinus excelsior Nisan Austos Ocak
OBAN PSKL
Ilex aquifolium Mays Kasm ubatSARI SALKIM Laburnum anagyroides Mays-Haziran Eyll Ekim
LALE AACI Liriodendron tulipifera Haziran Ekim Kasm
MAHONYAMahonia aquifolium ubat-Mays Austos Ekim
INAR Platanus orientalis Mays Ekim Kasm
MEEQuercus petraca Mays Eyll Kasm
Quercus robur Mays Eyll Kasm
YALANCI AKASYA Robinia pseudoacacia Haziran Aralk Ocak Ocak
MRVERSambucus nigra Haziran Austos Ekim
4
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
5/88
IHLAMURTilia cordata Haziran Ekim Kasm
e) Turungil tohumlar ounlukla meyvenin merkezi etrafndaki kabuun yzeysel bir
kesimi yarlarak ve meyvenin iki ayr ksm ayr ynlere burularak karlr. Tohumlar
ykanp dezenfekte edilir. (52oC deki scak suda 10 dakika). Havalanan glge bir yerde
kurutulur (14, 15).
yi tohumda u zellikler bulunmaldr;
1- Taze olmaldr,
2- Tohumun imlenme gc yksek bulunmal yani iyice olgunlam meyvelerden
karlm olmaldr.
3- eide zg renkte olmaldr,
4- yi ykanp temizlenmi, yabanc maddelerden ayklanm ve kurutulmu olmaldr,
5- zellikle meyvelerin stlarak veya basn altnda ezilmeleri suretiyle meyve suyu,
pekmez, pestil ve benzeri rnler haline getirilmesinde elde edilen artklardan
karlm olmamaldr.
6- Hastalksz olmal, bcek zarar ve mantari hastalklarn izlerini tamamaldr (14,
15).
1.2. TOHUMLARIN MUHAFAZASI
Yukarda anlatlan ekillerde elde edilen tohumlar, eitli hastalk ve zararllara kar
uygun bir fungusit ve insektisitle ilalanarak, ekim zamanna kadar eitli yerlerde muhafaza
edilirler.
1.2.1. Adi artlarda Muhafaza:
Bu tip saklamada, muhafaza scakl hava artlarna bal olarak deiir. Muhafaza
yerinin nispi nemi %50 veya daha azdr. Tohumlar bu odalarda az ak variller veya torbalar
iinde veya zemine 1015 cm ykseklikte serilmi olarak saklanr. Muhafaza odas ile
kaplarn dezenfekte edilmesi gerekir. Eer nem iyi kontrol edilirse bu ekilde tohumlar bir yl
korunabilir (9, 14, 15).
5
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
6/88
1.2.2. Soukta Kuru Muhafaza:
Bu tr muhafazada scaklk 1-10oC, nispi nem %5060 veya daha dk olur.
Tohumlar bu artlarn saland bir bodrumda hatta kn darda bile saklanabilirler. En iyi
sonu hava depolarnda alnabilir (9, 14, 15).
1.2.3. Soukta Nemli Muhafaza:
Muhafaza yerinin scakl 0-2oC olmaldr. Tohumlar bu tip yerlere, nelerini
muhafaza edebilecekleri ska kapal kutular iinde konmaldr. (Ceviz, Fndk, kestane ve
turungil tohumlar gibi) (9, 14, 15).
1.3. TOHUMLARIN DNLENME FZYOLOJS
Tohum; tohum kabuu, endosperm ve embriyo olmak zere ksmdan oluur.
Tohumlar, alndklar tarihten ekilmelerine kadar geen srede dinlenmede kalrlar. Bu sre
ierisinde metabolik faaliyetler en dk dzeydedir. Bu durumdaki tohumlarda i ve d
etmenler yeterli dzeyde olsalar bile bunlarn imlenemedikleri grlr. Bazen bir tohumun,
besin maddesi ve hormonlarca zengin olmas halinde bile tohumlar imlenemez. Bu durum
daha ok isel etmenlerce yani, embriyonun morfolojik olgunlua eriememi olmasyla
aklanabilir ki, bu daha ok yabani bitkilerin tohumlarnda rnein, orkidelerin baz
trlerinde olduka yaygndr. Halbuki kltr bitkilerinin tohumlar ise, s ve nem gibi
evresel etmenlere bal olarak dinlenme gstermektedir.
Yukarda belirtilen olaylar daha iyi aklayabilmek iin bitki fizyologlar durgunluk
ya da zorunsuz dinlenme ile zorunlu dinlenme olmak zere iki ayr deyim kullanmaktadrlar.
Scaklk ya da nem gibi evresel etmenlerin uygun olmamas nedeniyle tohumlar
imlenemezler ki bu olaya zorunsuz dinlenme denir. te yandan zorunlu dinlenme ise,
evresel etmenlerin uygun olmas durumunda, bnyesel etmenler nedeniyle tohumlarn
dinlenmesidir. rnein endosperm ve embriyoyu evreleyen zarlarda fazla miktardaki
(oransal olarak) absizik asit (ABA) gibi bymeyi engelleyiciler tohumlarn dinlenmede
kalmalarna neden olmaktadr (1, 9, 15).
Bahe bitkilerinin tohumlarnda imlenmenin olmamas, her zaman, imlenme
durgunluundan ileri gelmeyebilir. imlenme ortamnda yeterli dzeyde suyun ve scakln
olmas halinde bile, bazen tohumun toprakta derine ekilmesi nedeniyle ortamdan yeterli
6
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
7/88
oksijen salanamamas da, imlenme zerine olumsuz etki yaparak, tohumlarn
imlenmelerini engelleyebilir. te yandan dinlenmedeki tohumlarn solunum metabolizmalar
zerinde yaplan almalar, imlenme ncesinde tohumlarda solunum hzlarnn ok
ykseldiini ortaya koymutur. Ancak, bu dnemde embriyo evresindeki doku, embriyonun
gereksinimi olan oksijeni alarak metabolik olaylar yavalatp, dinlenmeye neden
olabilmektedir. Byle koullarda, tohumlarn imlenmelerinde grlen aksaklklar, imlenme
durgunluu olarak nitelendirilemez. imlenme durgunluu ya bir etmenin ya da bir ok
etmenin birlikte etkisi sonucu ortaya kmaktadr (1, 9, 15).
Tohumun yeni bir bitki oluturmasna yani, tohumun, metabolik dzeninin yeniden
aktif olmas sonucu, kk (radisil) ile srgnn (pluml) olumasna imlenme denir.
imlenme su alm ile uyanma; depo maddelerinin enzimler yardmyla yararlanacak halegelmeleri; besin maddelerinin byme noktalarna gitmeleri, embriyonun bymesi ve tohum
kabuunun atlamas, yeni kkler ile srgnlerin olumas gibi birbirinden farkl drt
aamada olumaktadr. Btn bu fizyolojik olaylar tohum ierisinde bazen birka gn, bazen
de aylarca srebilir. Hatta yle ki, imlenme iin gerekli ortam yaratlmaz ve imlenmeyi
etkileyen etmenlere dikkat edilmez ise, tohumlar hite imlenmeyebilir. Tohumlarn
imlenmeleri zerine isel ve dsal olmak zere belli bal 2 grup etmen etkili olmaktadr (1,
9, 15).
1.3.1. sel Etmenler
Tohumlarn imlenmeleri zerine etki yapan tohum kabuu, imlenmeyi nleyici ve
uyartc gibi bymeyi dzenleyici maddeler, tohumlarn souklama gereksinimi vb. isel
etmenleri olutururlar.
1.3.1.1. Tohumun Kabuu
Tohum kabuklarnn renklerinin parlak veya mat olmalar, przl ya da dzgn
olmalar kadar tohum kabuklarnn kalnlklar, incelikleri ile geirgenlikleri de byk oranda
meyve tr ve eitlerine gre deimektedir. Baz meyvelerin tohumlarnn kabuklar kaln
olmakla birlikte geirgen olabilmekte, buna karn kabuklar ince olanlarn ise geirgenlikleri
ya hi olmamakta ya da ok az olabilmektedir. te tohum kabuunun yapsndan ileri gelen
geirgenlik, tohumlarn imlenmeleri zerine olumlu ya da olumsuz etki yapabilmektedir.
Tohumlarn olum dnemlerinde tohum kabuklarnn geirgenlikleri ok azdr. Ancak tohum
7
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
8/88
gelimesini tamamlayp, toplandktan sonra geirgenlik giderek artar. Tohum kabuunun
geirgenlii, suyun alnmasna olduu kadar, gaz alveriine de yarayl ise, tohumlar abuk
imlenebilmekte, aksi halde tohum ya imlenememekte ya da bunlarn imlenebilmeleri ok
uzun zaman alabilmektedir. Tohum kabuklarnn geirgenlikleri yannda ierdikleri
engelleyiciler de imlenme zerine olumsuz etki yapmaktadr. Bu gibi tohumlarn
kabuklarndaki engelleyiciler giderilmedii srece imlenme oluamaz. Bunun yannda,
tohum kabuu embriyoda bulunan bymeyi engelleyicilerin tohumun dna kmasna doal
bir engel oluturmakta, bu ortadan kalkmadka tohum imlenememektedir. te yandan n
embriyoya ulamasnda kabuk filtre grevi yaparak, n oransal olarak azalmasna ve beyaz
n krmz ve dier trlerinin yetersiz olmasna neden olmaktadr. Sonuta bu durumda
imlenme zerine olumsuz etki yapmaktadr. Kabuun sertlii de embriyonun gelimesi
imlenmenin hzlanmas zerine olumsuz etki yapabilmektedir. Embriyo gelimeye
baladktan sonra kabuu delecek yeterlikte basn yapamaz ise imlenme hz kazanamaz ya
da imlenme olumaz. Tohumlarn kabuklarndan ileri gelen ve imlenme zerine olumsuz
etki yapan yukarda belirtilen sakncalarn, deiik yntemlerle rnein, ya sert ekirdekli
meyve trlerinde olduu gibi ekirdek kabuklar krlarak, kartlarak ya da tohumlar scak-
souk suda bekletilerek, giderilmesine allr (1, 9, 15).
Ayrca, tohumlarn sert kabuklar, toprakta birbirini izleyen donma zlme ya daslanma kuruma etkileriyle yumuayabilir. Topraktaki mikroorganizmalar tohum kabuunu
kendi besin kayna olarak kullanrken rmesini de salayarak tohumlarn imlenmelerini
abuklatrrlar (1, 9, 15).
1.3.1.2. Bymeyi Dzenleyiciler
Tohumlarn imlenmelerini uyartan, geciktiren ya da engelleyen etmenlerden biride
bymeyi dzenleyici maddelerdir. Bunlar, meyve sularnda, tohum kabuunda, endospermdeve embriyoda bulunduu gibi, bitkilerin deiik organlarnda da retilirler. Bu maddeler
byme noktalarna giderek byme ve gelime zerine olumlu ya da olumsuz etki yaparlar.
Tohumlarda bulunan absizik asit (ABA) ile gibberellik asidin (GA3) karlkl etkileimleri
tohumlarda dinlenmenin kesilmesi ya da devam etmesini etkileyen nemli bir etmendir.
Genellikle, gibberellik asidin uyartc etkisini engelleyen ya da bask altnda tutan absizik asit,
tohumlarn dinlenmede kalmasn salayan doal bir engelleyicidir. Tohumlarda bulunan
bymeyi engelleyicilerden, dormin ya da, absizin II ile ayn madde olduu ilk defa eftaliekirdeklerinin dinlenmesi zerinde alan Lipe ve Crane (1966) tarafndan ortaya
8
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
9/88
karlarak bu konuda nemli bir adm atlmtr. Kakann (1970) zerdali tohumlar zerinde
yapt bir almada da zerdali kabuklarnda absizik asidin (ABA) bulunduu ve bu
maddenin tohumun imlenmesini engelledii ancak, katlanan tohum kabuklarnda ABAnn
byk lde azald saptanmtr. Yine ayn almada zerdali ve vine ekirdeklerinin sert
kabuklarnda bulunan absizik asidin ykanma sonucu azald ve dinlenme sresinin ksald,
yani dinlenmeden kolay kt saptanmtr. Martin ve Campbell (1976), eriklerde olgunluk
arttka meyve etinde (perikarp) ABAnn arttn, gibberellin miktarnn ise dtn
belirtmilerdir. Devison ve ark.na (1976) gre, vinelerin tohumlarnda ve meyve etinde
(perikarp) engelleyicilerin miktarlar, meyvelerin bymeleri ile direkt ilikilidir. te yandan,
Westwood (1978) gre IAA miktar ile Hale Haven eftalisi tohumunun gelimesi arasndaki
iliki ters orantldr. Yani, Hale Haven eftalisinin tohumlar gelitike, IAA miktar
azalmaktadr (15).
Meyvelerde olgunluk ilerledike ABA miktar azalmaktadr. Dennisin (1976)
Wealthy elma tohumlar zerinde yapt aratrmada gibberellinlerin tohum kabuu,
endosperm ve embriyoda bulunduu saptanmtr. Cagar ve Martinin (1982) birlikte
yaptklar almalarda, GAin tohum geliimi sresince embriyoda bulunduu ve tohumlar
olgunlatka GAin miktarnn azald ortaya konmutur (15).
Dinlenme halindeki Erik, Ceviz, eftali ve Fndk tohumlarnda ABAnn miktar ok
yksektir. Bunlar daha ok yeni hasat edilen meyvelerin tohumlarnn kabuklarnda
bulunurlar. imlenme sresince ABAin azalmasna karlk dinlenen tohumlarda ok az
dzeyde bulunan GAin miktar ise byk lde artmaktadr (15).
Tohumlarn dinlenmelerinin kesilmesinde ve imlenmesinde GA ve ABA ile birlikte
dier bymeyi dzenleyicilerin de rol bulunmaktadr. Nitekim zgven (1989), ilekler
zerinde yapt denemelerde, kk meyvelerin tohumlarnda bymeyi uyartclarn, olgunmeyvelerin tohumlarnda ise bymeyi engelleyicilerin (ABA) fazla olduunu bulmutur.
ileklerde kk meyvelerin ekirdeklerine uygulanan GA konsantrasyonuna paralel olarak
artan GA3, olgun meyvelerde olduka azalmtr. Bir baka deyile kk meyvelerin
ekirdeklerindeki GA3 ierii olgun meyvelerin ekirdeklerindekine gre olduka fazla
bulunmutur. Bu durum, aratrcya gre, kk meyvelerin ekirdeklerinde fazla miktarda
bulunan GA3n meyve bymesinde kullanld, oksin sentezini ve biyokimyasal faaliyetleri
artrd eklinde yorumlanmtr (15).
9
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
10/88
Tohumlarda GA3n en yksek olduu dnemde enzim sentezi de artmaktadr. Nitsch
(1950), Marshall ileinin gelime dneminde de oksin benzeri maddelerin ekirdeklerde
yksek olduunu Dreher ve Poovaah (1982) Ozark Beauty ve Marshall eitlerinin,
ekirdeklerinde ise IAAin yksek olduunu bulmulardr. zgven (1989) kk
meyvelerdeki ekirdeklerin oksin ieriinin uygulanan GA3 konsantrasyonuna bal olarak
arttn da belirtmitir. Zira Hallin (1971) belirttii gibi GA3 uygulamalar oksin sentezini
artrmaktadr. Buda meyvenin bymesinde kullanlmaktadr. Nitekim her uygulama iin
kk meyvelerdeki ekirdeklerin, olgun meyvelerdeki ekirdeklere gre daha fazla Indol 3-
Asetik Asit (IAA) iermesi, bu oksinin meyve gelimesi dneminde, meyve bymesinde
kullanldn gstermektedir. Olgun meyvelerin ekirdekleri kk meyvelerin
ekirdeklerine gre bir sitokinin olan Isopentenyladenosine ve Isopentenyladenin (I-Ado+I-
Ade) bakmndan kyaslandnda ise olgun meyvelerin, ekirdeklerinin bu maddeleri daha
fazla ierdii belirlenmitir (15).
Ayn almada Zeatin ve Zeatin Riboside (Z+ZR) ierikleri, GA ve IAA de olduu
gibi, kk meyvelerin ekirdeklerinde olgun meyvelerin ekirdeklerine oranla daha fazla
bulunmutur. zgven (1989) bu durumu kk meyvelerdeki byme hznn olgun
meyvelerdekine gre yksek olmasyla aklamtr. Ayn aratrc kk meyvelerin
ekirdeklerinde ABAnn, olgun meyvelerin ekirdeklerine gre daha az olduunusaptamtr. Zira bymenin youn olduu dnemde bymeyi hzlandrclarn, ABA gibi
bymeyi engelleyicilere gre daha fazla bulunmas nedeniyle byme olmaktadr. Aksi
takdirde bymenin hzl olduu dnemde ABA baskn olsayd byme olmayacak ya da
yava olacakt (15).
1.3.2. imlenmeyi Etkileyen D Etmenler
1.3.2.1. Su
Bitkilerin tohumlarnda metabolik ve fizyolojik olaylarn balamalar ve devam
etmeleri ancak ortamda suyun bulunmasyla olasdr.
Su; tohum kabuunun yumuamas, bymeyi engelleyen absizik asidin ykanmas,
kat haldeki depo maddelerini eriterek tanr hale gelmeleri ve byme noktalarna tanmas,
besin maddelerin hareketinde grev yapan enzimlerin etkinliklerinin artmas gibi metabolik
ve fizyolojik olaylar zerine olumlu ya da olumsuz etki yapar. Suyun yardmyla kat haldeki
10
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
11/88
depo maddeleri, erir hale gemenin tesinde, karbondioksit ve suya dnr. Bunun sonucu
oraya kan enerji, imlenmenin deiik aamalarnda kullanlr ve bu olay hzlandrr (9, 15).
te yandan yamur eklinde den su ya da ortamdaki nem, tohum kabuklarndaki
ABAnn ykanmasn, buda tohumlarn ksa srede imlenmesini salar. Ortamda su
olmad takdirde tohum, kabuundaki ABAin ykanamamas nedeniyle, canlln korusa
bile imlenemez. Bir ok l bitkilerinin tohumlar bunun tipik bir rneini oluturur (15).
Gerekte, tohumlar toplandktan sonra gerei gibi muhafaza edilmediklerinde,
vakuoller klr, ekirdekler dzensiz bir ekil alr, hcre plazmoliz olur. Bu durumdaki
tohumlarda ime ve osmotik basn ok yksektir. Bunun sonucu olarak, su ile deinim
haline geen tohum ime ve osmoz yolu ile suyu alr. Bazen su ile deinim yapamayan baz buday vb. tohumlar havann neminden de imlenme iin gereksinim duyduu suyu
karlayabilir. Suyun alnmasna scaklk ve tohum kabuunun etkisi ok byktr. Dk
scaklklar suyun alnma hzn olumsuz, yksek scaklklarda olumlu bir ekilde etkiler.
Deiik meyve tr ve eitlerinin tohumlarnn imlenebilmeleri iin suya olan gereksinimleri
ve suyu alma gleri birbirinden farkldr. Bu daha ok tohum kabuklarnn niteliklerinin
farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Baz tohum kabuklar geirgen olmad iin suyun
alnmasn engeller. Bu gibi tohumlarn kabuklar fiziksel ve kimyasal ilemler grmedikleri
srece bu olumsuz niteliklerini devam ettirirler. Ortamdaki suyun fazla olmas da imlenme
zerine olumsuz etki yapt gibi, imlenen tohumlardan oluacak fidelerin dayanklln da
azaltr (15).
1.3.2.2. Scaklk
Tohumlarn imlenmelerini etkileyen dsal etmenlerden bir dier de scaklktr.
Scaklk, su ile birlikte besin maddelerinin alnmalarn, hormonlar ve enzimlerin etkinliiartrarak, imlenmeyi kolaylatrr. Deiik bitki tr ve eitlerinin tohumlar belirli scaklk
derecelerinde daha iyi imlenir. Dier koullar uygun olsa bile scakln ok dk veya ok
yksek olmas durumunda imlenme olmayabilir ya da istenen dzeyden ok daha az olur.
znde ou bitkilerde tohumlarn imlenebilmeleri iin en dk ve en yksek scaklk
snrlar belirlenememitir. Bununla birlikte, tohumlarn imlenebilmesi iin scakln en alt
dzeyinin 0oC dolaynda olmas kabul edilmekte, en yksek scakln snr ise bitkiden
bitkiye deiiklik gstermektedir. Tohumlarn imlenebilmeleri iin gereksinim duyduklar en
alt, en st ve optimum scaklklar tohumun yapsna, bitki tr ile eidine, yana, k-scaklk
11
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
12/88
ilikileriyle, tohumun iinde bulunduu muhafaza koullarna gre de deimektedir. Bamya,
patlcan, msr, fasulye ve hyar gibi scak iklim bitkilerinin tohumlar en dk 10oC
scaklkta imlenebilirler, bu nedenle dk scaklklara kar duyarl olurlar. Dier kltr
bitkilerinin tohumlarnn imlenebilmeleri iin scaklk istekleri 4oC-5oC arasnda
deimektedir. Tohumlar scaklk isteklerine gre dk scaklkta imlenen tohumlar
(spanak, maydanoz, turp), olduka yksek scaklkta imlenen tohumlar (taze fasulye, lahana,
hyar) ve serinden scaa kadar deien scaklklarda imlenen tohumlar olmak zere 3 grupta
toplanabilir. rnein erik ve eftali tohumlar +2 ila +25oC arasnda deiik scaklklarda
imlenebilmekte, buna karlk elma ve armut tohumlarnn imlenebilmeleri +16,8oC gibi bir
scaklkta olmaktadr. te yandan, toprak scakl +21,6oC ye ykseldii zaman ise turungil
ve avokado tohumlar ancak imlenebilmektedir (15).
1.3.2.3. Ik
imlenme zerine n etkisi uzun yllardan beri aratrlmaktadr. Bir ok lkelerde,
yaplan almalardan n tohumlarn imlenmeleri zerine farkl etki yapt ortaya
konmutur. Bu konuda ileri srlen teorilerden biri de, genelde ok kk tohumlarn
imlenmeleri iin a gereksinim duymalardr.1926 ylnda yaplan bir almada en az 930
bitki trnn tohumlarnn a duyarl olduu, bunun 672 sinin tohumlarnn ise
dinlenmelerinin kesilmesi ve imlenebilmeleri iin a gereksinim duyduklar saptanmtr.
Uzun yllardan beri k-tohumlarn imlenmeleri arasndaki iliki zerinde yaplan
aratrmalardan elde edilen sonulara gre, nemli bitkilerin tohumlarnn imlenmeleri
zerine k, olumlu ya da olumsuz etki yapmaktadr. Bu konuda yaplan aratrmalarda elde
edilen bulgular dikkate alarak k istei bakmdan;
1- Tm parazit bitkiler, Magnolia grandiflora,Adonis vernalis, begonya, kvrck salata,
kereviz, Viscum album, histein tohumlarnda olduu gibi, imlenebilmek iin kesina gereksinim duyan tohumlar;
2- Tohumlar imlenebilmeleri iin k istemeyen ancak ktan yararlanan ve yeterli
dzeydeki kta daha iyi imlenen hatta imlenme yzdeleri artan tohumlar; rnein
(birok ayr bitkileri, otsu bitkiler, sebze ve iek trleri, doal bitki tohumlar);
3- imlenmeleri kla nlenen tohumlar rnein (Phlox, Portulaca, Allium, Semizotu,
Soan, Sarmsak, Prasa, Phacella, Aillanthus altissima, Euonymus japonica, Hedera
helix, Yuca aliofalia);
12
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
13/88
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
14/88
imlenebilirler. Yetitiriciyi ekonomik bakmdan olumsuz ekilde etkileyecek olan bu gibi
durumlar, tohumlarda yaplacak canllk testleriyle daha balangta nlenebilir. Tohumlarn
canllk testleri, dorudan imlendirme, plak embriyo ve tetrazolium testleri olmak zere
farkl ekilde yaplmaktadr (15).
1.4.1.1. Dorudan imlendirme Testi
Bu yntemle tohumlar, optimal scaklk ve k koullarnda dorudan 14 hafta
ierisinde imlendirilebilecei gibi, bu sre baz tohumlar iin 3 aya kadar uzayabilir.
Dorudan imlendirme testi deiik yntemlerle yaplabilir.
Canllk testleri, laboratuarlarda tohumlar, sterilize edilmi imlendirme tepsileri
zerine ya iki kurutma kad arasnda ya da kurutma kad zerine konulup imlendirilerek
yaplr.
kinci olarak tohumlarn imlendirilme testleri iin kapal petri kaplar kullanlabilir.
Bu amala, petri kab ierisine alt tarafna pamuk bunun stne 23 kat beyaz kaln havlu
kad, ya da 1,5 cm kalnlkta steril kum veya toprak konarak imlendirme ortam
hazrlanabilir.
Son olarak da aa tohumlar derin olmayan dz kaplara konacak steril kum ierisinde
imlendirilerek test yaplabilir.
1.4.1.2. plak Embriyo Testi
Bu testte yalnz embriyo imlendirilir. Bu yntemle tohumun dier ksmlar
embriyodan ayrlr ve embriyo yalnz braklr. Bu embriyolar, petriler ierisinde
nemlendirilmi filtre kad zerine aralklarla yerletirilir, bunlar kta, +18oC-+23oC
scaklkta tutulur, 3 gn ya da 3 hafta sonra, canlln yitirmi embriyolar, kahverengine
dnr ve yumuar. Canllar ise sertliklerini korur, bazen de imlenirler. Bu yntem, daha
ok meyve aalar tohumlarnn imlenmelerinin incelenmelerinde kullanlr.
1.4.1.3. Tetrazolium Testi
Bu test kimyasal, daha dorusu, biyokimyasal bir yntemdir. Tohumlarn canll,
tohumlar, 2,3,5-trifeniltetrazolium klorit solsyonuna batrmakla anlalr. Bu solsyona
14
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
15/88
batrlan tohumlarn yaayan dokular krmz renk alr, canszlar ise renksiz kalr. Dierlerine
gre bu yntemden daha abuk sonu alnmaktadr.
1.5. MLENMEY UYARICI VE HIZLANDIRICI YNTEMLER
Tohumlarda imlenmeyi kolaylatrmak ve imlenmeyi engel olan baz etkenleri
ortadan kaldrmak veya bunlarn etkisini azaltmak iin baz n ilemler uygulanmaktadr.
Bunlar;
1- Mekanik Yntem,
2- Kimyasal Yntem,
3- Suda Islatma,
4- Katlamadr.
1.5.1. Mekanik Yntem
Bu yntemle tohum kabuklar ya atlatlr ya da krlarak tohumdan ayrlabilir. Bunun
sonucu olarak, tohumlar suyu ve oksijeni kolaylkla alabilecekleri ve bymeyi engelleyen
etmenler ortadan kalkaca iin kolaylkla imlenebilirler. Yaplan aratrmalarda eriin (P.
simoniii) kabuklu tohumlar 10oC de, 45; eftali (P. persica L.) nin 5-10oC de, 60100; vine
(P. cerasus L.) nin kabuklu tohumlar ise, 0oC de 90 gnde imlene bilmelerine karn ad
geen trlerin tohum kabuklar krlarak tohumlardan ayrldklar takdirde, bunlarn srasyla
25,3560 ve 60 gnde imlenebildikleri saptanmtr (15).
1.5.2. Kimyasal Yntem
ok deiik kimyasal maddeler tohumlara uyguland zaman, tohumlar da dinlemeyi
keserek imlenmeyi uyarmakta ve abuklatrmaktadr. Baz bitki tohumlar tek bir kimyasalmaddeye olumlu yant verdii gibi bazen de iki kimyasal maddenin oluturduu karmdan
daha iyi sonular alnabilmektedir. Ancak dinlenmeyi keserek imlenme zerine olumlu etki
yapan tm kimyasal maddelere duyarl olan bir tohum bulmak mmkn deildir. Bu konuda
deiik lkelerde eitli kimyasal maddelerle aratrmalar yaplm olumlu sonular
alnmtr. Ancak bu kimyasal maddeler ok dk konsantrasyonlarda tohumlara
uygulandnda olumlu sonu alnabilmektedir. Asitle andrma, bymeyi dzenleyiciler
(Gibberellin, Sitokinin, Etilen) kullanm, solunum nleyicilerle (Azide, Cyanide, Malonate
15
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
16/88
vb.) muamele, nitrojen bileikleri (Nitrate, Nitrite vb.) ile muamele vb. yntemler kimyasal
yntemde kullanlan yntemlerdir (15).
Uyarc maddelerin zellikle gibberellinlerin uygulanmas ile katlama zaman
ksaltld gibi bazen de bu ileme gerek duyulmayabilir. Pratikte en iyi sonular
gibberellin+kinetin uygulamalarnda alnmtr (4). Bu amala turungil tohumlar 100 ppm
GA ieren zeltide 24 saat slatlrsa, tohum imlenmesinin gelitii, ancak en iyi sonucun
40 ppm GA ya da 40 ppm NAA da 12 saat tutulduunda elde edildii bildirilmitir.
Ksmen katlanm elma tohumlarnn GA3 uygulamas sonunda imlenme hz
artmtr. Yabani armutlarda ise 28 gn katlama sonucunda 50 ppm GA3 ile %89,5 orannda
imlenme salanmtr (12).
Bugne kadar dinlenmenin krlmas amacyla ok sayda aratrma yaplm ve GA
uygulamalaryla katlama sresi olduka ksaltlabilmitir. Yaplan almalarn ou GA ile
yaplmakla birlikte, GA4 ve GA7nin dinlenmenin krlmas bakmndan 10 kat daha etkili
olduu belirlenmitir. Ancak bunlarn temin edilmeleri ok gtr. Tohumlarda yetersiz
katlamaya bal olan cce byme yksek oksin miktaryla ilgili olup, gibberellin
uygulamasyla bu durum ortadan kaldrlabilir (6).
Pratikte tohumlarn imlenmesi amacyla gibberellinler elma, armut, kiraz ve fndkta
5100 ppm konsantrasyonda ve filizlenmeden nce uygulanmal, sitokinin (Kinetin), muhtelif
trlerde 100500 ppm konsantrasyonda 1 gn slatlarak, etilen ise yine eitli trlerde 100
500 ppm konsantrasyonda 1 gn slatlarak uygulanmaldrlar (13).
eftalilerde, tohumlarda dinlenmeyi krmak ve imlenme yzdesini artrmak amacyla
IAA, GA, 2,4-D, etil alkol, thiourea, etilen, kloriden kullanlabilmektedir (10).
1.5.3. Suya Daldrma
Tohumlarn scak ya da souk suya daldrlmalar, bunlarn imlenmeleri zerine
olumlu etki yapmaktadr. Bu yntem ile tohum kabuklarnda bulunan engelleyiciler
ykanmakta ayrca tohum kabuklar yumuatld iin imlenme abuklamaktadr. Suda
slatma, tohum kabuklar yznden meydana gelen dinlenmeyi ortadan kaldrr. Suda
bekletme sresine gelince; rnein elma tohumlar iin 2 gn, dut ve pikan tohumlar iin 4
gn olarak nerilmektedir (9, 14, 15).
16
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
17/88
1.5.4. Katlama
Baz tohumlarn souklama ihtiyalarn karlamak, imlenmelerini engelleyici
maddeleri gidermek (dormansiyi nlemek), embriyonun su ve oksijen almn kolaylatrarak
imlenme gcn arttrmak ve imlenmelerini kolaylatrmak maksad ile belli bir sre nemli
ortam iinde ve souk artlarda muhafaza edilmelerine katlama denir. Aslnda katlama
tabiatta doal ekilde oluan bir ilemin suni olarak uygulanmasndan ibarettir (9, 14, 15).
yi bir katlama iin;
a) Dk bir scaklk,
b) yi bir havalandrma,
c) Katlama ortamndaki nemin tohum tarafndan emilmesi,
d) Tohumun katlama ortamnda belli bir sre kalmas gerekir.
Katlama ortam olarak iyi ykanm nehir kumu, pit yosunu, sfagnum yosunu,
vermikulit, perlit, volkanik tf vb. maddeler kullanlabilir. Kolay temin edildii iin daha ok
kum kullanlmaktadr. Katlama kumu ne skp amurlaacak ve havalanmay engelleyecek
kadar ince, ne de aralarnda fazla boluk brakarak kurumaya neden olacak kadar iri olmaldr
(9, 14, 15).
Katlama ortamnn scakl ve katlama sresi tr ve eide gre deimektedir.
1.5.4.1. Katlama Zaman:
Katlama zaman, tohumlarn ekilme zaman ve katlamada kal sresi dikkate alnarak
isabetli bir ekilde tespit edilmelidir. Aksi halde tohumlar uygun ekim artlar gelmeden
imlenir veya ge kalnrsa ekim zaman geldii halde tohum kabuklar atlamam olabilir.Eer tohumlar katlamada ekim zamanlarndan evvel imlenmeye balarsa, derhal katlamay
kartrmak gerekir. Bylece 710 gn gecikme salanr. Katlama zaman zaman kontrol edilir
ve nem azalmsa sulanr (9, 14, 15).
17
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
18/88
izelge 2. Baz Meyve tohumlarnn katlama scakl ve sreleri (14).Meyve Tr Katlama Scakl oC Katlama Sresi (Gn)Elma 4,45,0 6080Armut 5 90Erik 04 6090
Ku Kiraz 1,5 100Mahlep 24 100eftali 510 60100Zerdali 07 2128Ceviz 0 5560Turungiller -1-4 7Trabzon Hurmas 10 6090Kzlck 10 120
1.5.4.2. Katlamann Yapl
Tohumlar 3 ekilde katlama yaplabilir (14, 15):
1- Sandkta katlama,
2- Beton yastklarda katlama
3- Darda toprak yznde katlama
1.5.4.2.1. Sandkta katlama:
Sandn bykl ve says katlanacak tohum miktarna baldr ve ayn zamanda
normal bir insann tayabilecei byklkte olmaldr. Sandn altna drenaj iin birka delik
alr. Sonra sandn tabanna bir kat iyi ykanm kaba akl konur ve zerine katlama kumu
konarak dzeltilir. Kumun zerine ta ekirdekliler birbirine demeyecek ekilde yanyana
dizilerek, yumuak ekirdekliler ise serpilerek konur. Tohumlar kum zerine sandn
kenarlarndan 23 kat kalnlkta bir tabaka kum konur ve dzeltilir. Bunun zerine tekrartohum, onun zerine de tekrar kum konarak, sandk doluncaya adar devam edilir. Sandk
dolunca en ste olduka kaln bir kum tabakas denerek sktrlr. Kuru kum kullanlmsa
sonunda szgeli kova iyice sulanr. Sonrada bu sandklar trlere gre deien scaklktaki
souk ortamlara nakledilirler (14, 15).
1.5.4.2.2. Beton yastklarda katlama:
Byk fidanlklarda bu i iin darda 50 cm derinlik 70 cm genilik ve 34 metreuzunlukta beton yastklar kullanlr. Tabanda drenaj iin birka delik braklr. Deliklerin zeri
18
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
19/88
kafesli tellere kapatlarak farelerin girmesi nlenir. Sandkta katlamada anlatld gibi
katlama yaplr.
1.5.4.2.3. Toprak yznde katlama:
Az miktarda fidan retilecei zaman bavurulabilir. Bahede devaml glgede kalan
bir yer seilir. Toprak zerindeki bitkiler temizlenir ve zemin dvlerek sertletirilir. Sonra
katlamaya yetecek bir saha daire eklinde izilerek iaretlenir. Sonra suyun akn salamak
iin epeevre dar bir hendek alr. Yukarda anlatld gibi katlama yaplr. Yukar
kldka ynn ap daralr ve sonunda yn bir koniye benzer ve tepesine de iddetli
yamurlardan dalmamas iin bir saks kapatlr.
1.6. TOHUMLARIN EKLMES
1.6.1. Topran Ekime Hazrlanmas
Tohumlarn ekilmesinden nce tohum yata hazrlanr. yi bir tohum yatanda
aranan zellikler unlardr:
a) Toprak balangta tohumun imlenmesini ve anacn bymesini salayacak kadar
neme sahip olmaldr,
b) Topran fiziksel zellikleri, tohuma devaml su temini salayacak nitelikte olmaldr,
c) Topran havalandrlmas iyi olmaldr.
Topran ekime hazrlanmasnda nemli bir problem de topraktaki nem ile
havalandrmann dengeli olmasn temin etmektir. Bu denge en iyi ekilde, hafif tekstrl
(kumlu) derin, geirgen ve organik maddelerce zengin topraklarda salanabilir. Yukardaki
artlarn oluturulmas iin toprak ileme, organik maddelerce zenginletirme vb. ilemleryaplarak toprak ekime hazrlanr (14).
1.6.2. Ekim Zaman
Tohumlarn ekim zaman, oaltlacak bitkinin trne ve tohumlara uygulanan
ilemlere baldr. Buna gre tohumlar sonbaharda veya ilkbaharda ekilirler. lkbaharda
ekilen tohumlar zorunlu dinlenme gstermeyenler yani souklama ihtiyac olmayanlar, sert
kabuklar bir n ilemden geirilmi veya k aylar ierisinde soukta katlanm olan
19
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
20/88
tohumlardr. Eer tohumlar zel bir n ilemden geirilmilerse, birka hafta gibi ksa bir sre
iinde imlenme olur.
Katlamaya alnmam tohumlar kasm aynda dorudan tohum tavalarna ekilirler ve
bylece doal katlamaya terk edilirler. Kn meydana gelen meteorolojik olaylara, dorudan
doruya maruz kalan tohumlar yeterince dinlenmi, nem alm olarak ilkbaharda ularlar ve
ilkbaharda havalarn snmas ile imlenirler (14).
1.6.3. Tohum Ekimi
Ekim derinlii, tohumun byklne ve ekim zamannda ekim yeriyle, evre
artlarna baldr. ok derin ekimde, imlenme baarsz olabilir, nk meydana gelen fide
toprak yzne kmadan nce tohumdaki depo maddeleri bitmi olur. Ayrca derin ekimde
havalanma artlar da ok ktdr. Uygun ekim derinlii su temini ile yakndan ilgilidir. ok
yzlek ekim, tohumun abucak kurumaya maruz bulunan topran st tabakalarnda
kalmasna sebep olur. Dolaysyla yzlek ekimde tohum kuraklktan ve kulardan zarar
grebilir. Hafif kumlu topraklarda veya havalarn scak gittii devrelerde en iyisi derin ekim
yapmaktr. Buna karlk ar topraklarda, havalarn serin ve bulutlu gittii devrelerde yzlek
ekim yaplmaldr.
Genel bir kural olarak tohumlar kendi kalnlklarnn 34 kat derinlie ekilmelidir.
Ancak bu derinliin ekim yerinin nemli tabakalarna gelmesinden emin olunmaldr.
Ekilecek tohum miktar, elde edilmesi dnlen bitki miktar ile dorudan ilikilidir.
Tohum miktarnn hesaplanmasnda 1 kg.daki tohum says, tohumun imlenme gc
imlenme hz ve saflk yzdesi dikkate alnmaldr (14).
Tohumlar tohum tavalarna, imlendirme kasalarna veya dorudan doruya a
parsellerine ekilirler.
Tohumlar tavalara sravari ve serpme olarak ekililer. Ancak sravari ekim her zaman
serpme ekime tercih edilmelidir. nk sravari ekimde ot alm, kaymak tabakasnn
krlmas, sulama gibi dier bakm ileri daha kolay olduundan, imlenen bitkilerin
gelimeleri daha iyi olur ve ayn zamanda bunlarn skm de rahat olur. Ekim skln ve
younluunu ayarlama, tohum tavasna ekimde en nemli problemlerden birisidir. Ekim
yerinin ekonomik olarak kullanlmas iin, tohumlarn gerei kadar birbirlerine yakn ekilmesi
20
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
21/88
lazmdr. te yandan, ar bir sklk kerten hastalna (Pythium spp) kar eilimi artrr ve
bitkilerin byklk ve kuvvetini azaltr.
izelge 3. Baz Meyve Tohumlarnn Bir Kilogramndaki Ortalama Dane Saylar
(Adet) (14).Elma 33 00034 000Armut 23 00025 000eftali (klasik) 200300
Nemaguard 250300GF 305 (eftali) 250300St. Julien Hybrid No: 1 (Erik) 200Kays 700750Ku Kiraz (etsiz) 4 000Mahlep (etsiz) 10 500 11 000Mahlep (etli) 6 000Ceviz (Orta boy) 100150Badem 300350Dut 500 000600 000
Tohumlar elle veya makinayla ekilirler. Kk daneli tohumlar, alan izgilere elle
ekilmeden evvel, belirli oranda, elenmi ince kum ile kartrlarak istenen ekim younluu
salanabilir.
Tohumlarn sravari ekilmesinde sra aras ve sra zeri mesafe, tohumun trne gre
deiiklik arz eder. yle ki eftali, erik, kays gibi fazla yan dal yapan meyve trlerinde sra
aras 2530 cm. elma, armut, mahlep, ku kiraz, dut gibi tek srgn zerine byyen trlerde
ise 2025 cm. olmaldr. Elma, armut, dut gibi kk tohumlar bu izgiler ierisine
birbirlerine temas etmeyecek ekilde, erik, eftali, kays, mahlep, ku kiraz gibi nispeten iri
tohumlar ise 45 cm. mesafe ile ekilirler.
Kalnlklarnn 34 misli derinlie ekilen tohumlarn zeri nceden hazrlanm har
ile kapatlr ve tahta bask ya da ekilir tip lo ile basklanarak, tohumlarn toprakla sk
temas salanr. (Har, elenmi koyun gbresi, topra ve ince kumun belirli oranda
karmnda elde edilir).
Dorudan doruya a ve terbiye parsellerine tohum ekimi genelde imlenme
asndan problem karmayan ve ok hzl bir byme zelliine sahip olan eftali, kays,
badem, ceviz ile ksmen de idris ve eriklerde uygulanmaktadr. Burada ama, fidanlarn bir yl
daha erken elde edilmesi ve artma zahmeti ile masrafndan tasarruf edilmesidir.
21
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
22/88
Bu tip uygulamada, bir yal meyve fidanlar iki ylda, tohum tavalarna ekim
modelinde ise en az ylda elde edilebilmektedir.
Tohumlarn ekim derinlii, zerlerinin har ile kapatlmas, basklanmas gibi konular,
tohum tavasna ekimdeki gibidir.
Burada gelien rler daha kuvvetli olacandan, o senenin a mevsiminde yani
Temmuz ay balarndan itibaren alanabilir duruma gelirler.
Bu tr bir ekimin en nemli sakncas ceviz, badem ve kays gibi kazk kk yapan
trlerin, bu tip kklerini kolayca gelitirmeleri ve saak kklerinin az olmasdr. Byle
fidanlarn skm zor olduu gibi, ayn zamanda tutma oranlar da dk olur. Bu gibi
tohumlarn ekiminde saak kk teekkl iin ar-killi topraklar yerine kumlu tnl hafif
tekstrl topraklar tercih edilmelidir.
Kays eftali, mahlep ve erik gibi trlerin dorudan doruya a ve terbiye parsellerine
ekiminde bir zorunluluk olmamasna karn, badem ve ceviz gibi sert kabuklu trlerde fidan
retiminde bu sistemin uygulanmas zorunludur. nk badem ve ceviz gibi mutlak kazk
kk yapan trler, tohum tavasnda yetitirilip de, a ve terbiye parsellerine artldklarnda
tutma oran ok der ve alanabilir duruma gelmeleri ok gecikir (14).
2. VEGETATF (EEYSZ) OALTMA
Bitkilerin deiik yalarda gvde ve dal paralar, byme ularndaki meristematik
dokular, kkleri, yapraklar ya da zellemi veya deiiklie uram gvde ve kk paralar
kullanlarak yaplan oaltmaya vegetatif (eeysiz) oaltma denir. Ana bitkiden ayrlan para,
yeni kkler, srgnler veya bunlarn her ikisini birden oluturabilir, ya da baka bitki veya bitki
parasyla kallus oluturarak birleebilirler. rnein, dal elikleri dip ksmlarnda kk
olutururken, zerlerinde bulunan tomurcuklardan da yeni srgnler meydana gelmektedir.(1)
Eeysiz oaltma ile elde edilen yeni bitkinin genetik yapsnda, eer mutasyona
uramam ise her hangi bir deiiklik sz konusu deildir. Ancak baz evre koullar (iklim,
toprak veya hastalklar gibi) bitkinin d grn veya meyvelerinde deiime neden
olabilmektedir. Kkeni tek bir bitki olan ve bu bitkiden eeysiz olarak oaltlm, bir rnek
genetik yapdaki bitkilere klon ad verilir. rnein, Amasya elma eidi veya Sultani
22
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
23/88
ekirdeksiz zm eidi birer klondur ve zellikleri bozulmadan gnmze kadar eeysiz
oaltma ile korunmulardr.(1)
2.1. VEGETATF OALTMANIN NEM ve AMALARI
Bitkileri vegetatif olarak oaltmann amalarn yle sralayabiliriz (1, 9, 14, 15):
1- Muz, ekirdeksiz zm eitleri ile baz portakal, mandarin ve altntop eitleri
yaama yeteneine sahip tohum oluturamazlar. Bu tr veya eitler, yalnz eeysiz
yntemlerle oaltlabilirler.
2- Baz bitkilerin stn zelliklerini tohumla oaltlarak korumak mmkn deildir.
zms meyveleri de iine alan meyve trlerinin byk ounluu, yabanc dllenme ve
heterozigotik genetik yaplar nedeniyle, tohumla oaltldklarnda yksek oranda alm
gsterirler. Bu yzden, sz konusu bahe bitkilerinin stn zellikleri ancak eeysiz oaltma
yoluyla korunabilmektedir.
3- Eeysiz oaltma, tohumla oaltmadan daha hzl bir gelime salar. Bu durum
zellikle ilek, nane ve patates gibi ok kk tohumlara sahip bitkiler iin daha ok geerlidir.
Bu bitkilere ait tohumlarn imlenmesi ile ok kk bitkicikler meydana gelmektedir. Yine bu
bitkilerin byme ve verimleri, kollardan veya patates yumrularndan elde edilen bitkilerle
karlatrldnda ok gerilerde kalmaktadr.
4- Baz koullarda eeysiz oaltma, daha kolay ve daha ekonomik olabilmektedir.
Eeysiz oaltmada kullanlan vegetatif materyalin tam bir bitkiye dnm iin
gerekli olan yeni kk ve srgn oluturma yetenei, kaltsal yapnn evre koullarnn uygun
olmas ile de yakndan ilgilidir. rnek olarak, iyi bir kk oluumu iin uygun scaklk,havalanma ve nem koullarn yan sra, uygun bir kklenme ortam gerekmektedir.
Scaklk hayatsal faaliyetlerin oluumu ve devam iin son derece nemlidir. Yine
yksek meristematik aktiviteye sahip doku ve organlarda solunum orannn ok yksek olmas,
eeysiz oaltma asndan dikkate alnmas gereken dier bir husustur. Kk ve srgn
geliiminde hzl bir hcre blnmesi gerekli olduundan, bu srada fazla miktarda oksijene
ihtiya duyulur. oaltma ortam olarak kullanlan turba, kum, perlit ve dier baz materyaller,
uygun scaklk, nem ve havalanma koullarnn oluturulmasnda byk lde etkilidir. Yine
23
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
24/88
ortamn geirgenliinin yan sra su ve besin maddelerini tutma zellikleri evre koullarn
deitirerek eeysiz oaltmada elde edilecek baary dolayl olarak etkilemektedir.
Eeysiz oaltmada, vegetatif bitki materyalinin yedek besin durumu, dinlenme halinde
olup olmas, hormon dengesi, nemli isel koular oluturmaktadr. Ayrca, yeni bir bitki
meydana getirecek olan bitki parasnn, kk ve srgn oluturmak amacyla meristematik
aktivite gsterebilmesi iin uygun bir olgunluk ve gelime dneminde olmas gereklidir.
2.2. VEGETATF OALTMA YNTEMLER
1- Bitkileri baka bir bitkinin kkleri zerinde yetitirme (A le oaltma),
2- Bitkilerin deiik ya ve zellikteki gvde ve dal paralar ile srgnlerinde kk ve
srgn oluturma (elik ve daldrma ile oaltma),
3- zelletirilmi ya da deiiklie uram vegetatif ksmlarla yaplan oaltma
(Yumru, soan, kol ve kk srgnleriyle oaltma),
4- Apomiktik tohum kullanarak yaplan oaltma,
5- Mikro (Doku kltrleriyle) oaltma.
2.2.1. A le oaltma
2.2.1.1. Tanm ve Amalar
A, iki bitki parasn birletirip kaynatrmak ve tek bir bitki gibi byme ve
gelimelerini salamaktadr. Bylece oluan yeni bitkinin toprak st ksmn, yani tacn
oluturan ksmna kalem veya eit, kk sistemini oluturan ksmna ise ana ad verilir.ki vegetatif bitki parasn birletirip kaynatrarak yeni bitkiler elde edilmesine ynelik btn
yntemlere ise alama denir.(1)
Alarn kullanm amalarn yle zetlenebilir (1, 9, 14, 15):
a) elik, daldrma veya baka bir eeysiz oaltma yntemi ile ekonomik anlamda
oaltlmas mmkn olmayan trlerin oaltlmas: rnein, elma, armut, kiraz, vine, kays,
ceviz, Antepfst gibi nemli meyve trleri yukarda belirtilen vegetatif oaltma yollar
24
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
25/88
kullanlarak ekonomik bir ekilde oaltlamaz. Bu meyve trlerinin stn nitelikli eitleri
ancak alama yoluyla korunabilmektedir.
b) Analarn stn zelliklerinden yararlanlmas: Baz tr ve eitler elikle
oaltlabildii halde, bunlarn analar zerine alanarak yetitirilmeleri tercih edilmektedir.
nk bu tr ve eitler kendi kkleri zerinde yetitirildiinde istenilen sonu ou kez elde
edilememektedir. rnein bir ok meyve tr ve zm eitlerinin, elverisiz iklim ve toprak
koullarnda bile ekonomik olarak yetitirilmelerine olanak salayan, ayn zamanda baz
hastalk ve zararllara dayankl analar gelitirilmitir. eftali yetitiriciliinde topraktaki
nematodlara dayankl Nemaguard anac tercih edilirken, Vitisvinifera asma trne ait zm
eitleri, filokseral blgelerde ancak Amerikan asma analarnn zerine alanarak
yetitirilebilmektedir. Yine kuvvetli analar, meyve aalar ve asmalarn byme kuvvetinietkilemektedir. Elma ve armutlar iin bodurlatrc analar kullanlarak, youn yetitiricilie
uygun bodur aalar elde edilmektedir.
c) Ara analarn olumlu etkilerinden yararlanlmas: Baz meyve tr ve eitlerine ait a
kombinasyonlarnda ortaya kan a uyumazl yznden, bu tr ve eitlerin klasik alama
yntemleri ile oaltlmas mmkn olamamaktadr. Bu saknca hem ana ve hem de kalemle
uyuan bir eidin ara ana olarak kullanlmas ile ortadan kaldrlabilmektedir. Bu
uygulamaya ara a denir. Ayrca baz bodur analarn (M9 klon elma anac gibi) kk
sistemleri ok zayf olduundan, bunlarn toprakta tutunmalar da zayf olmaktadr. Bunun
sonucu olarak, byle analar zerine al aalar fazla meyve yk veya rzgar etkisi ile
yklabilmektedirler. Byle analarn kullanld durumlarda destekli yetitiricilik
nerilmektedir. Ancak kuvvetli kk yapsna sahip analar zerine M9 gibi bodur analarn ara
ana olarak kullanld durumlarda kk ta yapan ve topraa sk tutunan aalar elde
edilmesi mmkndr.
d) eit deitirme: Bir meyve bahesi veya ban tamam veya bir ksm arzu
edilmeyen, dk verimli, ya da dk kaliteli, hastalk ve zararllara duyarl eitlerle
kurulmu olabilir. Byle meyve baheleri ve balarda eit deitirme (evirme) alar
yaplarak ksa srede istenilen sonu alnabilir.
Dier yandan, uygun alama yntemleri kullanlarak, yabani aalar da ksa srede
yksek verim ve kalite deerlerine sahip kltr eitlerine dntrlebilmektedir. rnein,
yurdumuzun Ege ve Akdeniz kylar zeytinin yabanisi olan delicelerle, Gney Dou Anadolu
25
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
26/88
Blgesi Antepfstnn analar olan melengi, buttum ve sakz aalaryla, Orta Anadolu
Blgesi ise armut anac olarak kullanlan ahlatlarla yer yer kapldr. Bunlarn ksa srede kltr
eitlerine dntrlmesi meyveciliimiz asndan byk yararlar salayacaktr.
e) Aalarda zarar gren ksmlarn onarlmas: Zaman zaman meyve aalarnn kk,
gvde veya ana dallarnda souklar, tarm alet makinalar, baz hastalklar ve hatta kemiriciler
nedeniyle nemli zararlar meydana gelmektedir. Onarma alar ile zararlanm aalar
yeniden salkl duruma getirilmektedir.
f) Islah almalar sonucu elde edilmi bitkilerde bymenin hzlandrlmas:
Melezleme yoluyla meyve ve asma slah almalarndan elde edilen rler, kendi kkleri
zerinde ge meyveye yatarlar. Oysa bunlar, kalem ya da gz alnabilecek yeterli bykleeritiinde, uygun bir ana zerine alanarak, meyveye yatma sreleri ksaltlabilir.
g) Virs hastalklarnn incelenmesi: Virs hastalklarnn a yoluyla tanmas
nedeniyle virsle bulak bir kalem veya gzn bilinmeyerek kullanm sonucu hastaln
yaylmas nemli bir sorun olmaktadr. Virs tadndan phe edilen meyve aalarndan ve
omcalardan alnan a kalemleri, virse duyarl olduu bilinen test bitkileri zerine alanarak,
ortaya kan belirtilere gre virs testleri yaplmaktadr.
2.2.1.2. Ann Baar Snrlar ve A Uyumazlklar
Ada baar, kullanlan ana ve kalemin botanik akrabalk derecesine, alama ve onu
izleyen dnemde ortamn scaklk ve nem koullarna, uygulanacak a tekniine, uygulamada
gsterilen zene gre deimektedir.
Alamada her eyden nce, kullanlan ana ve kalemin birbirleriyle kaynama
yeteneine sahip olup olmadklar bilinmektedir. Genel olarak, alanacak bitkiler botanik
bakmdan birbirlerine ne kadar yakn akraba iseler, ann baar (kaynama) ans o kadar
yksek olmaktadr.
Botanik akrabalk ile ada baar arasndaki ilikileri yle zetlemek mmkndr (1,
9, 14, 15):
a) eit inde Alama: Bir kalem veya gz alnd bitkiye tekrar alanabildii gibi,
bu eidin dier btn bireylerine de baar ile alanabilir. rnein, Ankara armut eidinden
26
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
27/88
alnan kalem veya gz, hem alnd aaca hem de dnyadaki herhangi bir Ankara armut eidi
aac zerine baarl olarak alanabilir. Baclkta da ayn durum sz konusudur.
b) eitler Arasnda Alama: Bir tr iindeki deiik eitler de, birbirleriyle baarl
olarak alanabilir, rnein, Ankara armut eidini, Williams, Aka, eker armut eitleri veya
armut tr (Pyrus communis) iindeki dier btn eitlerin aalar zerine veya Vitis
vinifera trne ait Hafzali, Hamburg misketi, Razak, avu gibi zm eitlerini kendi
aralarnda baaryla alamak mmkndr.
c) Trler Arasnda Alama: Ayn cinse giren farkl trlerin alanmalar, baz trlerde
baar ile sonulanrken bazlarnda ise baarsz olmaktadr. rnein, Citrus cinsine ait bir ok
turungil tr (turun, portakal, mandarin limon) arasnda alama baarl olup pratikte yaygnolarak kullanlmaktadr. Badem, kays ve erik, Prunus cinsi iinde farkl trler olup yine farkl
bir tr olan eftaliye ana olarak kullanlabilmektedir. te yandan ayn cins iinde farkl trler
olan badem ve kays birbirleri zerine baarl olarak alanamamaktadr. Dier yandan
filoksera ile bulak alanlarda Vitis vitifera trne ait zm eitlerinden alnan kalemler ana
olarak kullanlan Amerikan trleri (Vitis riperia, Vitis rupestris, Vitis champini gibi) zerine
alanarak yetitirilebilmektedir.
d) Cinsler Arasnda Alama; Alanacak bitkiler ayn familya iinde farkl cinsler
olduunda, ada baar ans ok azdr. Pratikte bu kombinasyonlarn baarl olarak
kullanld durumlar bulunmasna karn, ou kez bu tr alar baarsz olmaktadr. rnein,
ayva (Cydonia cinsi) ile armut (Pyrus cinsi)un bir ok eitleri birbiriyle uyumakta ve uyuan
armut eitleri iin ayva bodur ana olarak kullanlmaktadr. Ancak tersi kombinasyon yani
armut zerine ayvann alanmas baarszlkla sonulanmaktadr. Yine yaprakl (Poncirus
trifoliata), Citrus cinsine giren farkl trler (mandarin, limon gibi) iin ana olarak baaryla
kullanlmaktadr.
e) Familyalar Arasnda Alama; Bahe bitkileri yetitiriciliinde bu tr baarl olmu
kombinasyonlar bulunmamaktadr. Kambiyum dokusu olmayan bitkilerde ann kaynamas
hemen hemen olanakszdr. Bu nedenle a, kapal tohumlarn ift enekli bitkileri ile ak
tohumlarn kozalakl bitkilerine uygulanmamaktadr.
27
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
28/88
Alamada eer ana ve kalem arasnda uygun bir kaynama salanamyor veya
kaynama snrl kalyorsa, o zaman a baarsz olarak nitelendirilmekte ve bu kombinasyon
uyumaz olarak isimlendirilmektedir.
A uygulamas sonunda, ana ve kalemin akan kambiyum dokular, meristematik
dokulardan oluan kallusu meydana getirmekte ve farkl iki kaynaktan oluan bu meristematik
hcreler bir hat boyunca birlemektedirler. Birleme sonucu, hem ana hem de kalem
tarafndaki odun ve soymuk dokular a noktasndan su ve besin elementleri ile asimilasyon
rnlerinin geiine izin vermektedirler. Uyumaz a kombinasyonlarnda bu ortak doku
oluumu meydana gelmemektedir. Baz uyumaz kombinasyonlarda ise, kaynama olmu gibi
grnse de, normal gelime srdrlemediinden bir sre sonra bu bitkiler lmektedir.
A uyumazlnn en tipik belirtisi, ana ve kalem arasnda salkl bir kaynama
olmamas nedeniyle, aalarn veya omcalarn a noktasndan, dzgn bir yzey oluturarak
krlmasdr. rnein, Williams armut eidi, ayva analar zerinde genellikle zayf gelime
gstererek, a yerinden kolayca krlmaktadr. Ayn eit, baka bir armut tr olan Pyrus
pryfolia anac zerine alandnda, kuvvetli bir kaynama meydana gelmekte, ancak bu kez
de meyvenin u ksmnda siyahlama eklinde zararlar olumaktadr. Bu yzden, bu eit iin
her iki ana da uyumaz olarak nitelendirilmektedir. Yine kiraz/idris kombinasyonlarnda da
belirli bir yatan sonra a uyumazl ska ortaya kmaktadr.
Asmalarda Vitis vinifera/Vitis rotundifolia kombinasyonu dnda bu anlamda a
uyumazl sz konusu olmad halde, eit veya anacn gelime kuvvetleri arasnda nemli
farkllklar sz konusu ise bu durum belirli dzeyde bir uyumazl kantlamaktadr.
Bitki geliiminde genelde bir gerileme, yapraklarda sararma ve erken yaprak dkm,
a birleme yerindeki nekrozlar ve atlaklar ile ar ikinliklerin yan sra, fidanlklardaortaya kan yksek oranda ada baarszlk durumu da a uyumazlnn belirtileri olarak
bilinmektedir.
Ada baary etkileyen faktrleri yle sralamak mmkndr (1, 9, 14, 15):
a) Uyumazlk: Daha ncede belirtildii gibi uyumaz olduklar bilinen
kombinasyonlar birbirleri ile alamaktan kanmak gerekir.
28
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
29/88
b) Bitki Cinsi: A uyumazlnn sz konusu olmad durumlarda bile, baz bitkilerde
a kaynamas daha zor olmaktadr. rnein, elma ve armutlarda onarma veya eit deitirme
amacyla yaplan kalem alarnda baarl sonular alnrken, eftali ve kayslarda ayn amala
yaplan alarda ayn lde baarl sonular alnmamakta ve alamada zel dikkat
gsterilmesi gerekmektedir.
c) Alama le Bunu zleyen Dnemde Ortamn Scaklk ve Nem Koullar: Adan
sonra, ada birlemeyi salayacak kallus dokusunun oluumu iin evre koullarnn uygun
olmas gerekir. zellikle scakln kallus dokusunun meydana gelmesinde byk etkisi vardr.
Elmalarda, scaklk 0oCnin altnda veya 40oCnin stnde olduunda a yerinde hemen hemen
hi kallus olumamakta ve hatta 40oCde hcreler lmektedir. Meyve trlerinde kallus
oluumu, 4-32oCler arasnda scakln artna paralel olarak hzlanmaktadr.
Asmalarda ise masa alarnn yaplmasndan sonra, alarn kaynamas iin al
eliklerin 22-26oCde katlanmas ile a yerinde epeevre kallus oluumu salanmaktadr.
28oC veya daha yukar scaklklarda bol miktarda, ancak daha yumuak kallus dokusu
olumakta, bunun sonucu olarak a yerinde salkl bir kaynama salanamamaktadr.
18oCnin altnda ise yine asma alarnda kallus oluumu son derece yavalamaktadr.
Ada baary etkileyen bir dier nemli etken, ana ve kalemin yan sra zellikle a
yerinden su kaybnn nlenmesidir. Aksi durumda ann tutma ans ok azalmaktadr. Yine
kallus dokusunu oluturan meristematik hcreler ince zarl ve gevrek yapl olmalar nedeniyle
su kaybna kar ok duyarldrlar. A yerinden su kaybnn nlenmesi amacyla a yzeyleri,
a macunlar veya deiik katk maddelerini (reine, balmumu, vazelin gibi) ieren parafin
karmlar ile kaplanmaktadr.
Kallus dokusu oluumu iin a yerinin evresinde yeterli oksijenin bulunmas dazorunludur. Bu nedenle a macunlar ve parafin karmlar, a yerinde havann giri kn
engelleyerek, kallus dokusu oluumunu snrlandrmayacak yapda hazrlanmal ve uygun
kalnlkta uygulanmaldr.
d) Anacn Gelime Durumu: zellikle gz alarnn yaplmasnda anacn kolaylkla
kabuk veren aktif byme devresinde olmas gerekmektedir. Bu nedenle gerek meyve
fidanlklarnda, gerekse analarn bada alanmas durumunda, adan hemen nce ve a
29
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
30/88
srasnda topran nemli olmasnda yarar vardr. Aksi durumda aktif byme durmakta ve
kambiyum dokusu skarak gzlerin anala kaynama oranlar azalmaktadr.
e) Alama Teknii: Kalem veya gz alar teknie uygun olarak yaplmaldr. Ana ve
kalemin kambiyum dokularndan sadece kk birer ksmn birbiriyle temas ettii durumlarda,
sadece temas halinde olan noktada kaynama olmaktadr. Bunun sonucunda kalem srmekte,
ancak yaprak yzeyinin artmas ile yksek scaklkta terlemede artacandan iletim demetleri
yeterli olmad iin sonuta kalem lebilmektedir.
f) Hastalk ve zararllar: oaltma materyalinin (kalem, gz, analk elik gibi) hastalk
etmenleriyle (zellikle virs) bulak olmas, baary azaltr. Bu yzden virssz aalardan ve
omcalardan kalem alnmas, aya balamadan nce fidan retim materyalinin mantari vebakteriyel hastalk etmenlerine kar dezenfekte edilmesi ada baar orann arttracaktr.
2.2.1.3. Analar
Aacn veya omcann kk sistemini oluturan analar, oaltma yntemlerine gre
tohumdan elde edilen r analar (generatif analar) ve vegetatif yntemlerle (elik,
daldrma, kk srgnleri gibi) oaltlan klon analar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Asma
analar, tmyle vegetatif analar grubu iinde yer alrlar (1, 9, 14, 15).
Analar ayrca byme kuvvetlerine, zerine alanan eidin gelimesi zerindeki
etkilerine gre kuvvetli, orta kuvvetli zayf (meyvecilikte bodur) ve ok zayf (meyvecilikte
ok bodur) olarak da snflandrlabilir. Bu analardan kuvvetli olanlar yksek boylu aalar ve
kuvvetli gelien omcalar olutururken, zayf analar ise kk, ksa boylu aalar veya daha
zayf gelien omcalar meydana getirirler. Kuvvetli asma analar, vejetasyon sresi uzun
yrelerde, kuvvetli gelien zayf asma analar ise vejetasyon sresi ksa yrelerde ve zayf
gelien zm eitleri iin kullanlrlar (1, 14, 15).
Meyve yetitiriciliinde r (generatif) ve klon (vegetatif) analarnn kendilerine
zg stnlkleri ve sakncalar bulunmaktadr. Bu nedenle yetitiricilerin kendi koullarna
gre analarn zelliklerini dikkate alarak seim yapmalar gerekmektedir.
r (vegetatif) Analar: Ana elde etmek amacyla kullanlan tohumlar, kltr
eitlerine ait aalardan alnmsa bu tr analara yoz, yabani tiplerden ise bunlarda r
ad verilir.
30
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
31/88
r Analarnn stnlkleri:
a) Kk sistemleri derin ve kuvvetli gelimitir. Bu nedenle topraktaki su ve besin
maddeleri noksanlklarna kar daha dayankldrlar.
b) Derinlere giden kk yaplar nedeniyle, topraa tutunmalar daha gldr.
c) Virs hastalklar ile bulak deildirler (1, 14).
r Analarn Sakncalar:
a) r analar ebeveynlerinin heterozigot kaltsal yaplar ve yksek oranda yabani
dllenme zellikleri nedeniyle, bir rnek bitkiler oluturamazlar. Bu yzden meydana gelenaalarn gelime kuvvetleri farkl olduu gibi soua ve kuraa, hastalk ve zararllara
dayanmlar da farkldr. Yine aalarn verime balama yalar ile verim ve meyve kaliteleri
de farkllk gsterebilir.
b) r analar genelde yksek boylu aalar meydana getirirler. Bu durum budama,
hasat ve tarmsal sava gibi kltrel ilemleri gletirmektedir.
c) Aalar ge meyveye yatarlar ve yksek kaliteli meyve tutma oranlar azdr. (1, 14)
Klon Analar:
Klon analarn stnlklerini u ekilde aklamak mmkndr (1, 14):
a) Ayn kaltsal yapda olmalar nedeniyle, bir rnek bireyler meydana getirirler. Bu
analar zerine alanan eitlere ait aalar ve omcalar ayn byme kuvvetinde olup soua,
kuraa, hastalk ve zararllara kar dayanmlar ayndr.
b) Bunlarn belirli zelliklerinden yararlanlmaktadr. rnein, zayf analarn
kullanlmas ile bodur aalar elde edilmekte, bylece youn dikim nedeniyle birim alandan
elde edilen verim artmaktadr. Bu yolla elde edilen bodur aalar verime daha erken
balamakta, bol ve kaliteli rn vermekte ve ayrca bu bahelerde budama, mcadele verim
gibi kltrel ilemler daha kolay ve ekonomik olarak yaplabilmektedir.
31
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
32/88
Klon Analarn Sakncalar (1, 14):
a) oaltlacak klon eer virs hastalklar ile bulak ve zel nlemler alnmam ise,
yeni oaltlan analar da virs hastalklar ile bulak olacaktr.
b) Bodur tipler genellikle, kk sistemlerinin zayf ve gevrek bir yapda olmas
nedeniyle, rzgar ve meyve yk sonucu devrilebilmektedirler. Bunlar iin kuvvetli dayanaklar
kullanlmas gereklidir.
c) Daha yzlek kk yaplar nedeniyle, su ve besin maddelerinin yetersiz olduu toprak
ve elverisiz iklim koullarna uyumlar iyi deildir.
2.2.1.4. A Kalemlerinin Alnmas, Hazrlanmas Ve Muhafazas:
A kalemleri, oaltlmas istenen eitlerin damzlk aalarndan alnan bir
yandaki dallardr. A kalemlerinin saland kalem damzlklarnn bata meyveleri olmak
zere, pomolojik zelliklerini iyi olarak ve hibir kukuya meydan vermeyecek ekilde
bilinmesi gerekir. Bunun iin modern fidanlklarda mutlaka kalem damzlklarnn kurulmas
gerekir. nk ismine doru fidan retiminin garantisi budur. zel sektre ait birok
fidanlkta kalem damzl ya hi yoktur ya da yetersizdir. Byle durumlarda bazen byk
fidanlklarda bile kullanlan bir ynteme ba vurulur. Buda a kalemlerinin, a
parsellerindeki o yl sklecek fidanlardan salanmasdr ki, genelde yan dal teekkl ettiren
vine, kays, eftali ve baz elma eitlerinde (Misket, Jonathan gibi) bu metoda ska ba
vurulmaktadr. Bu durumda hataya dlmemesi iin dzgn bir a plannn tutulmu olmas
gerekir.
A kalemleri ile birok hastalk ve zararllar tanabilir. Bu nedenle kalemin salkl
aalardan alnmasna dikkat edilmelidir. Bu amala fidanlklardaki kalem damzlklar
hastalk ve zararllar ynnden devaml kontrol edilmeli ve ilalamalar zamannda
yaplmaldr.
A kalemlerinin iyi gelimi ve odunlamas gerekmektedir. Bunun iinde kalem
damzlklarnn bulunduu parsellerde toprak ileme, sulama, gbreleme, budama gibi her
trl bakm ilerinin zamannda tam olarak yaplmasna dikkat edilmelidir. A kalemleri,
aacn tacnn d tarafndaki gne gren ksmlarndan alnmaldr. Aacn tac ierisinde
glgede kalan srgnler genel olarak iyi pikinleemezler. Byle srgnlerin gzler arasnda
32
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
33/88
ki mesafeleri (internod) uzun ve dokular gevsek olur. Obur dallarla, zayf dallar ve meyve
dalcklar a kalemi olarak kullanlmamaldr. Bu gibi dallardan alnan a kalemi ile yaplan
alar iyi tutmad gibi verimleri de az olur.
A kalemleri meyveye yatm aalardan alnrsa, garantili i yaplm olur.
A kalemi alnacak aalar ok yal olmamaldr. nk byle aalarda a kalemi
olarak kullanlabilecek srgn az olur.
A kalemi olarak kesilen srgnlerin ap en az 812 mm yani kurun kalem
kalnlnda olmaldr, kalemler bu srgnlerin ortalarndan alnmal, srgnlerin dip ve u
ksmlar kesilip atlmaldr. Utaki gzler tam olgunlamadndan dip ksmdaki gzlerde
bazen srme yeteneinde olmadklarndan veya kiraz gibi trlerde iek gzleri olduundan
a da kullanlmazlar.
Kalemler, ada kullanlacaklar zamana gre, ya aalarda yapraklar dkldkten
sonra (aalar dinlenme halinde iken) veyahut yazn yeil bir halde iken (yaprakl olarak)
kesilirler. En iyisi kalemleri kullanlacaklar zaman kesmek ve hemen kullanmaktr. Fakat
kalemlere suyun yrmesini nlemek bakmndan buna ok defa imkan hasl olmaz. Bu
yzden ilkbaharda yaplacak kalem alar iin, a kalemleri aalarda gelime tamamendurduktan sonra, aa tam uykuda iken kesilir. Kesilen kalemlerin kurumalarn nlemek iin
50 veya 100lk demetler halinde balanrlar, gerekirse kalemlerin her iki ucu macunlanr,
polietilen torbalar iindeki nemli perlit ierisinde ve eer saklama 34 hafta iinse 04oCde,
13 ay iinse 0oC de nemli bir ortamda, en iyisi souk hava depolarnda muhafaza
edilmelidir. Perlit yerine tala ve pit yosunu da kullanlabilir, ancak asla kum
kullanlmamaldr.
Saklanan kalemlerde kabuun burumamas, sararmamas ve kalemlerin kflenmemesi
arttr. Ancak byle kalemlerle yksek randmanl alar yaplabilir.
Gz alar iin yazn vegetasyon dneminde alnacak kalemlerde gzlerin iyice
teekkl etmi olmalarna dikkat edilmelidir. Yazn kesilen kalemler derhal kullanlmaldr.
Kesilen kalemlerin yaprak ayalar koparlr ve kalemin tepesi kesilir. Bu suretle kalem de
buharlama ile meydana gelecek olan su kayb azaltlm olur. Yaprak saplarnn bir ksmn
gzlerin yanlarnda brakmaktan maksat gzn kolaylkla taklmas salamak ve gzlerinzedelenmelerine engel olmaktr. Sonradan alarda bu saplarn dokunulduunda dmesi ile
33
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
34/88
ann tutup tutmad da belli olur.
Yaprak ayalar alnan a kalemleri, iinde bir fungusit ve bir insektisit bulunan ilal
suya demetler halinde batrlp karlr ve bunu mteakiben ada kullanlr. Bundan maksat
adan sonra a gzlerini mantar, bakteri veya eitli bceklerin zararlarndan korumaktr (14,
15).
2.2.1.5. A Kalemlerinin Nakli
A kalemlerinin her zaman civardan temini mmkn olmamakta bazen uzaklardan
getirilmesi icap etmektedir. Sonbaharda alnan ve kn muhafaza edilecek olan kalemlerin
nakilleri kolay ise de, yazn scak gnlerinde alnan kalemlerin mmkn olduu kadar en ksa
zamanda yerlerine ulatrlmas gerekmektedir. Bu amala uzak yerlere gnderilecek kalemler
aatan alnr alnmaz yaprak ayalar kesilir, gnderilecek kalemin miktarna gre bir sandk
alnr ve kalemler perlit, tala veya yosun gibi rutubeti muhafaza edebilecek maddelerle
katlanr. Nakil srasnda kalemleri demet halinde balamak, kzmaya sebep olduundan,
doru deildir.
A kalemlerini belirtilen katlama malzemesi ile birlikte delikli plastik torbalara
koyarak sanda yerletirmek daha uygun olur. Yalnz plastik torbalarn delikli olmasnazellikle dikkat edilmelidir. Aksi takdirde havalanamayan rutubetli ortamdaki a kalemleri
abuk bozulurlar. Kalemlerin mmkn olduu kadar serin havalarda gnderilmesi de
unutulmamaldr.
A kalemleri, a yerine getirildiinde, nce 12 saat kadar suda braklr ve ondan
sonra ada kullanlrlar. Gelen kalemler fazla su kaybetmilerse ve gzleri de kararmsa bu
kalemler ada kullanlmamaldr.
lkbahar alar (erken srgn gz as ve kalem alar) iin kn veya baharda
gnderilecek kalemleri bu kadar byk bir ihtimamla ambalaj yapmaya lzum yoktur. Bunlar
demet halinde ve zerleri nemli katla sarlarak, havalar ok souksa demetler arasna saman
doldurularak sandklara yerletirilir ve istenilen yerlere gnderilirler (14, 15).
34
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
35/88
2.2.1.6. A Alet Ve Malzemeleri
A aks
A ekline gre deien eitli a aklar vardr. Gz as iin kullanlan aaklarnn ya sapnn ucunda veya aznn arka tarafnda bir trnak bulunur. Bu ksmla
anacn kabuu kaldrlr. Cevizde uygulanan yama gz asnda ise iki azl a aklar
kullanlr. Bu aklarda baklar aras 2,53 cm. arasndadr (14).
Serpet
Kalem alarnda a yerinin, budamalarda ap byk olan yaralarn (kesim yerlerinin)
perdahlanp dzeltilmesinde veya kalnca dallarn budanmasnda kullanlan azlar kavisli
olarak yaplm kuvvetli bir akdr (14).
Budama Makas
A kalemlerinin alnmas ve hazrlanmasnda, ana ve fidanlarn tuvaletinde, adan
evvel analarda a temizliinde, alanan analarn tepelerinin kesiminde ve aalarn
budanmalarnda kullanlrlar. Tek tarafl kesen budama makaslar bitkiyi ezdikleri iin her iki
az keskin olan makaslar tercih edilmelidir (14).
A Baltas
Yarma kalem alarnda anacn yarlarak a kalemlerinin yerletirilecei yerlerin
hazrlanmasnda kullanlan tahta sapl keskin azl on tarafnda gen seklinde bir yark
acs bulunan zel tipte bir alettir (14).
A Tokma
Yarma kalem alarnda, a yerinin hazrlanmasnda kullanlan, a baltasna vurarak
onun anata bir yark amasn salayan tahta bir tokmaktr (14).
Bilei Ta
A aklar, serpet, a baltas, budama makas gibi aletlerin bilenmesine yarayan
talardr. Su ve ya talar olmak zere iki eidi vardr. Bileme esnasnda eidine grezerine su veya ince ya damlatlr (14).
35
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
36/88
Testere
A ve budama ilerinde, budama makasnn kesemeyecei kadar kaln olan dallarn
kesiminde kullanlan, eitli ekillerde yaplm zel testerelerdir. nce dili ve dar ulu
olanlar tercih edilmelidir (14).
A Ba
A ileminde kalem veya gzn, anala skca birletirilmesi ve aralarnda boluk
kalmamas iin kullanlan rafya, plastik erit, lastik erit ve pamuk iplii gibi malzemelerdir
(14).
Daha ok T (kalkan) gz alarnda kullanlan rafya, Asya, Afrika ve Amerikann
tropik blgelerinde yetien Raphia sp. trne giren bitkilerden elde edilen liflerdir. Rafyann
esneklii yok gibidir. Bundan dolay gz alarnda, adan 1520 gn sonra alnmazlarsa
anac boar ve buradan krlmalarna sebep olurlar (14).
Ceviz fidan retiminde uygulanan, yama durgun gz as ve yarma kalem alarnda
a ba olarak beyaz plastik eritler kullanlmaktadr. Bu a balar gne nlarn
yanstarak a yerinde daha elverili artlar meydana getirirler. Ayrca esnek olduklar iin a
yerinde boma yapmazlar (14).
A Macunu
Kalem alarnn, budama yaralarnn ve a kalemlerinin kurumasn, hastalk ve
zararlarn bulamasn nlemek ve kolay kapanmalarn salamak amacyla o yerlere srlen,
reine veya am sakz, zift, ispirto, odun kl, i ya, bal mumu, bezir ya gibi eitli
maddelerden yaplm preparatlardr (14).
A macunlar scak ve souk macunlar olmak zere iki ksmda incelenirler (14).
1-Scak A Macunu
Scak a macunu hazrlandktan sonra katlaan ve stlp yumuatldktan sonra
kullanlan bir preparattr.
36
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
37/88
rnek: Malzemeler
500 gr zift
500 gr balmumu
300 gr i ya (eritilip szlm)
125 gr elenmi ince odun kl (tercihen mee)
Yapl:
Zift ile balmumu ufak paralara ayrlp bir kap ierisinde ve alevsiz ate zerinde
stlarak eritilir. Dier bir kapta i ya yine ate zerinde eritilir ve sonra zift ile balmumu
eriyiine katlr. Bunlarn zerine ince elenmi odun kl dklp iyice kartrlarak
stlmaya devam edilir. Kaplara dklr. Bu macun souyunca katlar. Kullanlaca zaman
yumuamas iin stlmas gerekir. Yalnz bu macunu fazla stp ok scak olarak
kullanmamaya dikkat etmelidir. Aksi takdirde a yerlerine zarar vererek ann tutmasn
engeller (14).
2-Souk A Macunu
Souk a macunu hazrlandktan sonra yumuakln koruyan ve souk olarak
kullanlan preparattr.
rnek: Malzemeler
2 Kg ham reine (am sakz)
2 orba ka bezir ya
100 gr balmumu
300 gr mavi ispirto
Yapl:
am sakz atete eritilir. Sonra buna bezir ya ve balmumu katlr. yice kartrlperidikten sonra ateten indirilerek biraz soumas beklenir. Sonra ispirto, yava yava ve
37
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
38/88
kartrlarak ilave edilir. Az skca kapanabilen kaplarda muhafaza edilerek souk olarak
kullanlr (14).
2.2.1.7. A Tipleri
Alar, ana zerine taklan paralarn niteliine gre iki snfa ayrlrlar (1, 2, 9, 11, 14,
15).
a) Gz Alar: Anaca taklan para tek bir gzden ibarettir.
b) Kalem Alar: Anaca taklan para, zerinde 1 ile 3 aras gz bulunan 7 ile 15 cm
uzunlukta kalem ad verilen bir veya iki yal dal parasdr. Baclkta o yln srgnlerinden
hazrlanan kalemler de ada (yeil a) kullanlabilmektedir. Ancak onarm amacyla yaplan
kemer ve kpr alarnda kalemin boyu 50 ile 80 cm uzunluunda olabilmektedir.
Ayrca alar yapl zamanlarna, yani gelime dnemi iinde srp srmediklerine
gre de srgn ve durgun alar olarak ayrlrlar.
a) Meyve aalarnda ve asmalarda erken ilkbaharda yaplan kalem ve gz alar ile
haziran aynda yaplan gz alar, ayn dnem iinde hemen srerler. Bunlara srgn alar
denir.
b) Yine asmalarda ve meyve aalarnda austos veya eyll aynda yaplan gz alar
kaynar, tutar, ancak yapld dnem iinde genellikle srmezler. Byle alara ise durgun
alar denilmektedir.
Ada kullanlacak kalem veya gz hazrlamak amacyla, genellikle bir yal
srgnlerden kesilen dal paralarna a kalemleri denilir. A kalemleri erken ilkbaharda
uygulanacak kalem ve gz alar (srgn) iin, yaprak dkmnden k sonuna kadar sren
dnem (dinlenme dnemi) iinde alnabilirler. Ancak erken alndklarnda muhafaza sresi
uzamaktadr. K souklarnn bir yal srgnler zerindeki gzlere zarar verme olasl
bulunmayan yrelerde a kalemlerinin bitkide uyanma balamadan, yani a uygulamasndan
birka hafta nce alnmas daha uygun olmaktadr (1, 2, 9, 11, 14, 15).
A kalemleri, uygun scaklk ve nem koular altnda gzleri dinlenme halinde tutarak
saklanmaldr. Su kaybnn nlenmesi artyla 23 haftalk bir sre iin 4-10oCde (buzdolab
38
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
39/88
scakl), ya da 1-4oC scaklktaki souk depolarda polietilen torbalar iinde a zamanna
kadar saklanmalar mmkndr (1).
Austos ve eyllde yaplacak durgun gz alar iin kullanlacak a kalemleri ise, o
yln srgnlerinden gzler iyice olgunlatktan sonra, ann yaplaca dnemde
alnmaktadrlar. Srgnler zerindeki btn gzlerin ada kullanlmalar mmkn deildir.
A da kullanlacak kalem ve gzler, genellikle srgnlerin orta ksmlarndan alnrlar. nk
srgnlerin u ksmlarnn yeteri kadar odunlamam, buna karlk dip ksmlarnn
gereinden fazla odunlam olmalarnn yan sra, her iki ksmdaki gzlerde iyi gelimemitir
(1).
2.2.1.7.1 Gz Alar
Gz alar, kk bir kabuk paras (bazen kk bir odun dokusu ile birlikte) ve
bunun zerinde bulunan bir tek gzle yaplan alardr. Bu alarn uygulanmas kabuun
odundan kolaylkla ayrlabilmesine, yani bitkinin kabuk vermesine baldr. Alama zaman,
bitkinin ve kambiyum dokusunun aktif gelime halinde olduu ilkbaharda, yani byme ile
balar ve sonbaharda bymenin durmasna kadar devam eder. Ancak belirtilen bu dnem
iinde susuzluk, yapraklarn herhangi bir nedenle dklmesi veya zararlanmas ya da dk
scaklklar gibi baz faktrler nedeniyle kabuu kalkmas zorlaabilmektedir.
Meyvelerin oaltlmalarnda (zellikle meyve fidan retimi) daha yaygn olarak
kullanlan gz alarnn kalem alarna gre baz stnlkleri bulunmaktadr.
1) Gz alar kurun kalem karlndaki (56 mm) analara dahi uygulanabildiinden
anacn kalnlamas iin uzun yllar beklenmemektedir. Aya erken balanmas nedeniyle, gz
alar ile alanan aalar daha erken meyveye yatmaktadrlar.
2) Her anaca yalnz bir tek gz takld iin, daha az kalem (gz) kullanlmaktadr. Bu
durum, yeni slah eitleri ile az sayda gz salanabilen eitlerin oaltlmasnda ok
nemlidir.
3) A uygulanrken anata ok az yara aldndan ann tutmas daha kolay
olmaktadr. Genelde gz alarnda tutma oran %8095 arasndadr.
39
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
40/88
4) Ann tutup tutmad 1520 gn sonra belli olduundan tutmayan alar ayn yl
iinde yenilebilmektedir.
5) Gz alarnn renilmesi ve yaplmas daha kolay olup, usta bir ac ile balayc
gnde 8001200 a yapabilmektedirler.
6) Durgun gz alar, fidanlklarda dier ilerin azald bir dnemde yaplmaktadr.
7) Adan sonra macun kullanmaya gerek yoktur.
Meyvecilikte ve baclkta kullanlan gz alar, erken ilkbaharda, Haziran aynda,
Austos ve Eyll aylarnda olmak zere 3 dnemde yaplmaktadr.
Erken ilkbahar gz alar, anata aktif byme balar balamaz, k dinlenme
dneminde alnan a kalemlerinde gzler kullanlarak yaplr. Bu alar, yapld dnem
iinde srerler.
Haziran gz alar o yln srgnlerinden hazrlanan a kalemlerindeki gzleri
kullanarak, yaz banda yaplmaktadr. zellikle eftali, nektarin, kays gibi sert ekirdekli
meyve trlerinin alanmasnda kullanlmaktadr. Bunlarda srgn alardr.
Ge yaz gz alar, Austos-Eyll aylarnda, o yln srgnlerinden hazrlanan a
kalemlerindeki gzlerin kullanlmas ile yaplan durgun alardr. Erken sonbahar gz alar
olarak da bilinen bu alar, a mevsiminin daha uzun srmesi, yaz sonundaki yksek
scaklklarn daha iyi kaynama salamas, a kalemlerinde saklama sorununun olmamas ve
fidanlklarda o dnemde daha az i olmas nedenleriyle meyve fidan retiminde ve asma
analarnn bada alanmasnda dier dnemlerde yaplan alara tercih edilmektedir. Bu alar
yapldklar yl iinde tutarlar, ancak k dinlenme halinde geirerek ertesi ilkbaharda srerler.
Yapl ekillerine gre gz alarnn ok eitleri vardr. Ancak zellikle meyve fidan
retiminde en ok kullanlan T gz asdr. Asma analarnda kabuun kalkmas zor
olduundan, bunlarn badaki yerlerinde alanmalarnda yongal gz as tercih
edilmektedir (1).
40
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
41/88
2.2.1.7.1.1. T Gz As
Bu a, genellikle meyve fidanlklarnda 0,62,5 cm apnda ince ve kolay kabuk veren
analara uygulanr. Ada gzler, analarn toprak yzeyinden 525 cm yksekliine, kabuun
dzgn bir yerine, ayn ynde taklmaktadr.
Anata yaplacak kesimlerde, aclar ounlukla nce yukardan aaya kesimi, sonra
buna dik olan yatay kesiminin yaplmasn tercih etmektedirler. Bunun iin ana zerinde nce
2,5 cm uzunluunda dikey bir kesim yaplr. Sonra dikey kesimin st ucunda, gvde evresinin
1/3 kadar ksmnda kabuk yatay olarak kesilir. ki kabuk dilimini kaldrmak amacyla bak
hafife evrilmelidir. Burada yatay ve dikey kesimlerin gerektiinden uzun olmamasna dikkat
edilmelidir.
Gzn hazrlanmas iin, a kaleminde gzn 1 cm kadar aasndan eimli bir ekilde
kesime balanr. Gzn altndan geip 2,5 cm kadar stnde kesim bitirilir. Gzn 2 cm
zerinden yatay kesim yaplarak gz kalemden karlr. Gzn hazrlanmasnda odunlu ve
odunsuz olmak zere iki teknik uygulanr. Baz aclar, gz karrken uygulanan eimli
kesimi, odun dokusuna geecek ekilde biraz derin yaparlar. Baz aclar ise odunu karlm
gzleri tercih etmektedirler. Ancak, gzn odunsuz hazrlanmas durumunda, gzn altnda
bulunan ve gze su ile besin maddelerini tayan iletken dokulardan ibaret kk bir odun
ksm mutlaka bulunmaldr.
Ann son aamas, hazrlanan gzn anata alan T ye yerletirilmesidir. Gzn st
yatay kesim yzeyi, anataki yatay kesim yzeyi ile akncaya kadar gz aaya itilir. Bu
ilemin ardndan, gzn kabuk ksm anacn kabuk kanatlaryla kapatlmal, ancak gz akta
kalmaldr.
Gz asnda macunlanmaya gerek yoktur, ancak ada kaynama oluncaya kadar a yeri
skca sarlmaldr. Bu amala lastik veya plastik a eritleri tercih edilmektedir. eritler esnek
yapda olduklarndan bitkinin bymesiyle, a blgesinde ortaya kacak boulmann nne
geilmekte, ayrca ann kaynama sresinde d artlar nedeniyle ryerek
kopabilmektedirler. Ada baka materyal kullanldnda (rafya, pamuk ip vb.) alamadan 10
14 gn sonra a balar alarn arka ksmndan boulmann nlenmesi iin kesilmelidir. Ay
izleyen 23 hafta iinde a yerinde kaynama tamamlanmaktadr. Ancak, a tutmamsa ve
ana kabuk vermeye devam ediyorsa a tekrarlanabilir (1).
41
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
42/88
2.2.1.7.1.2.Yama Gz As
Yama gz asnn en belirgin zellii zerinde gz bulunan dikdrtgen eklindeki bir
kabuk parasnn anatan kesilip karlmas ve bunun yerine yine zerinde gz bulunan ve
oaltlacak eitten alnan ayn byklk ve ekildeki bir kabuk parasnn yerletirilmesidir.
Yama gz asnn yaplmas T asna oranla daha yava ve daha gtr, fakat ceviz
ve pikan gibi kabuklar kaln olan meyve trlerinde geni lde baarl olarak
uygulanmaktadr. Ceviz ve pikanlarda T asnn pek iyi sonu vermemesinin sebebi beklide
gz kabuu kenarlarnn anataki yerine iyi oturmamasdr. Bu metotla usta bir ac gnde en
fazla 300 a yapabilmektedir.
Bu a metodunda hem anacn hem de a kaleminin kolay kabuk vermesi arttr.
Yurdumuzda tm fidanlklarda ceviz fidan retiminde baar ile uygulanan yama gz
asnda ana ve kalemin aplar aa yukar ayn kalnlkta (1,22,5 cm) olmaldr. htiya
duyulan a kalemi gnlk olarak kesilip kullanlmal, mecbur olmadka kalem stoku
yaplmamaldr. A kalemleri nemli bir uvala sarlm olarak a parselinin glge ve serin bir
yerinde muhafaza edilebilirse de en iyisi delikli polietilen torbalara konulmu olarak ierisi
buz kalplar ile soutulmu termos kutularnda saklanlmasdr.
Gerek ana gerekse kalemden kabuk parasnn alnmasn kolaylatrmas iin zel
baklar kullanlr.
Bu zel a baklarnda 2,53 cm aralklarla enlemesine paralel kesim yapan iki az
bulunur. 3 cm kadar uzunlukta olan bu kesimler anacn sra zerine bakan ve zerindeki 13
adet gz ihtiva eden bir yerinde toprak yzeyinin ortalama 15 cm stnde kabuktan oduna
kadar giden bir derinlikte yaplr. Bu iki yatay veya enlemesine kesim, tek azl bir bakla
yukardan aaya doru bir kesim yaplarak birletirilir.
A kaleminden zerinde 13 adet gz bulunan kabuk parasnn karl anatan
kabuk parasnn karlna benzer iki azl bak kullanlarak kabuk zerinde enlemesine
iki kesim yaplr, tomurcuk bu iki kesimin arasna braklr. Bundan sonra yanlarda
uygulanacak iki dikey kesim yine tomurcuk ortada kalacak ekilde yaplr (tpk anataki
gibi). Bylece kabuk yamasnn genilii 2,5 cm olur. zerinde gz bulunan kabuk paras
artk karlmaya hazrdr. Bu karlma esnasnda kabuk paras yukar doru deil deyanlara doru ekilmelidir. Burada bir ba parmak hareketiyle tomurcuk byme konisinin
42
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
43/88
(gzn znn) kabuk parasnda kalmasna dikkat edilmelidir. nk ann tutmas iin
cersume denen bu ksmn tomurcuun ierisinde kalmas arttr. Eer kabuk yukar doru
kaldrlrsa z muhtemelen gz kaleminin odununa yapk kalr ve gzn iinde bir delik
meydana gelir.
A kaleminden karlan ve zerinde gz ihtiva eden kabuk yamas anata daha
nceden hazrlanan ve kabuu tam bu srada karlan yere hemen taklmaldr. A
kaleminden karlan kabuk yamasnn alt ve st anata alan yere rahata uyar, nk her
iki kabuun bu ksmlar ayn bakla kesilmitir. Esasnda kabuk yamasnn alt ve stnn
anata alan yere skca uymas yan taraflarnn uymasndan daha nemlidir.
Burada dikkat edilirse anatan alnan ve gz ihtiva eden kabuun yerine akaleminden alnan ve yine zerinde gz bulunan kabuk yamas taklmtr. Cevizler iin bu
arttr. nk cevizlerde a kalemleri ne kadar pikinlemi olursa olsunlar gzn bulunduu
yerde odun dokusunda meydana gelmi olan ikinlik (knt) kabukta da kabarkln
meydana gelmesine yol aar. te kalemden alnan a dokusunun anacn gvdesinde rasgele
bir yere oturtulmas bahsedilen bu kabarktan dolay kabuk yamas ile ana odunu arasnda
boluk kalmasna ve kabuk yamasnn etraf ile tomurcuun siyahlap kurumasna sebep olur
ve dolaysyla a tutmaz.
Cevizlerde yaprak sapnn dibine 13 adet arasnda deien sayda gz vardr.
Bunlardan en stte irice olan boyunlu gz, ortadakine dme gz ve en alttaki kk olana da
nokta gz denir.
Cevizlerde uygulanan yama gz asnda ok nemli noktalardan biri de, alanacak
ceviz analarnn (rlerin) mutlaka bir yal yani o yln srgn olmas gerektiidir. Bu
konuda yaplan almalarda iki veya daha fazla yataki ceviz rlerinde yama gzasndan olumlu sonular alnamamtr.
Yama gz asnn yaplma zaman da ok nemlidir. Bu zaman ana ve a kaleminin
alnaca bitkinin hzl bir bymede olup kalay kabuk verdii yaz sonlardr. Blgeler
arasnda deimekle beraber austos aynn yama durgun gz as iin en uygun zaman
olduunu sylemek mmkndr.
Yama gz asnn sarlmasnda kullanlacak, a ba materyali sadece yamakabuunu anataki yerinde skca tutmakla kalmamal ayn zamanda yama (a) kabuunun
43
-
8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI
44/88
altna hava girmesini ve dolaysyla dokularn kuruyup lmesini nlemek iin kesilen btn
yzeyleri kapatabilmedir.
Btn trlerde yaplan gz alar iin faydal olmakla beraber bilhassa geliimi ok
hzl olan cevizlerde a ba olarak rafya yerine plastik balarn kullanlmas ann tutma
oran ve a yerinde boma meydana gelmeden dzgn bir kaynama iin ok yararldr.
Plastik a balarnn (gne nlarn yanstarak a yerinde daha elverili artlarn meydana
gelmesi iin) beyaz renkli 0,61,0 cm enindeki eritler halinde ve esnek dokulu olmalar
gerekir. Plastik a balar beyaz renkli ince naylon torbalardan makasla erit halinde
kesilerek de yaplabilir.
A balar sarlrken gzn kendisi sarlmayp akta braklmaldr.
Ann tutup tutmad 10 gn ierisinde belli olur. Yaprak sap kararm ve
dokunulduunda kolayca dyorsa ve de a dokusu canlln ve tabii rengini muhafaza
ediyorsa alarn genellikle tuttuuna karar verilebilir. Ann tuttuuna tam emin olmak iin
yaprak sapnn balant yeri bak ucu ile hafife kaznr, eer yeil renk grlrse artk ann
tuttuuna kesin gzyle baklr.
Yama gz alarnda, zellikle cevizlerde a bann a noktasnda bomayapmamasna dikkat edilmelidir. Hzl byme devresinde olana analarda, alamadan 20
gn sonra a bann kesilmesi zorunludur. Bunun iin taklan gzn aksi tara