Biobased Economy Noordoost Nederland

2 "A4rb_Business+Photo" – 2012-02_v02 – do not delete this text object! colored

1 Eindrapport (lang) Biobased Economy Noordoost-Nederland (sept 2013).pptx

1

Biobased Economy Noordoost Nederland

Amsterdam, 2013

Eindrapport


2

This document shall be treated as confidential. It has been compiled for the exclusive, internal use by our client and is not complete without the underlying detail

analyses and the oral presentation. It may not be passed on and/or may not be made available to third parties without prior written consent from Roland Berger Strategy

Consultants. RBSC does not assume any responsibility for the completeness and accuracy of the statements made in this document.

© Roland Berger Strategy Consultants

This document shall be treated as confidential. It has been compiled for the exclusive, internal use by our client and is not complete without the underlying detail

analyses and the oral presentation. It may not be passed on and/or may not be made available to third parties without prior written consent from Roland Berger Strategy

Consultants. RBSC does not assume any responsibility for the completeness and accuracy of the statements made in this document.

© Roland Berger Strategy Consultants

Inhoud Pagina

Eindrapport (lang) Biobased Economy Noordoost-Nederland (sept 2013).pptx

2

A. Noordoost Nederland wil de lokale potentie van de Biobased Economy ontsluiten door in te spelen op regionale sterktes

B. De potentie van de Biobased Economy in Noordoost Nederland bedraagt naar schatting EUR 2 mld in 2030

C. Door te focussen op ontwikkeling van vier ketens wordt de economische potentie van de regio het best ontsloten

D. Succesvolle ontwikkeling van de Biobased Economy vergt dat innovatievragen van het bedrijfsleven door regionaal kennisaanbod worden geadresseerd

E. Om innovatie in de gekozen BBE ketens succesvol te ontwikkelen is nu een sterk gerichte en verbindende aanpak nodig

Appendix: Lijst van interviews

Bijlage: Profielen van BBE stakeholders in Noordoost-Nederland en van andere BBE regio's

3

11

25

35

59

76

Los document



3

A. NOORDOOST NEDERLAND WIL DE LOKALE POTENTIE VAN DE BIOBASED ECONOMY ONTSLUITEN DOOR IN TE SPELEN OP REGIONALE STERKTES



4

In de Biobased Economy worden onder meer voedsel, chemicaliën en energie op hoogwaardige wijze uit biomassa ge(co)produceerd

Bron: Overheidsvisie op de biobased economy

BBE CONCEPT A

Concept van de Biobased Economy

Primaire biomassa

(zoals duurzaam

beschikbare delen van

planten, algen)

(Thermo)chemische conversie

Food & feed

PRODUCTIE BIOMASSA CONVERSIE BIOMASSA PRODUCTIE BIOBASED PRODUCTEN

Elektriciteit en

warmte

Biochemische conversie

Specialty chemicals

Brandstoffen

AFVAL

Base chemicals

& materials

AFVAL

Tertiaire residuen

(zoals dierlijk vet,

mest, GFT)

Secundaire residuen

(procesreststromen

zoals: bieten pulp,

bier bostel)

Primaire residuen

(reststromen zoals:

bermgras,

dunningshout)

Pharmaceuticals

Neutraceuticals



5

Studies wijzen op een groot economisch potentieel, mits de Biobased Economy voortvarend wordt ontwikkeld

Studies economisch potentieel Biobased Economy

Bron: Innovatieplatform; Platform Groene Grondstoffen; WUR; Desk research

ECONOMISCHE POTENTIE A

NEDERLAND

Studie voor het Innovatieplatform wijst op een directe economische potentie van de biobased economy van EUR 2-5 mld in 2020 en een hoge indirecte economische bijdrage

Onderzoek uitgevoerd voor het Platform Groene Grondstoffen wijst op een potentiele extra bijdrage aan de economie tussen de 1,2 en de 1,6 mld EUR in 2020

EUROPA2)

Extra inkomsten landbouw-sector (EUR m/jr)

Extra inkomsten energie- en chemiesector (EUR m/jr)

Positief effect op de handelsbalans (EUR mld/jr)

Vermeden gebruik fossiele brandstoffen (PJ/jr)

1) Door PGG respectievelijk NatLowTech en IntHighTech genoemd; 2) Biobased economy, WUR, 2008

400 150

200 800

113 770

2 2

Scenario met beperkte inzet op BBE1)

Additioneel in scenario met forse inzet op BBE1)

"Het aandeel biobased grondstoffen in huidige

producten kan groeien met zo'n 86 miljard Euro"

"Het huidige aandeel van de biobased economy in Europa bedraagt naar

schatting 315 miljard Euro"

"Gegeven de gunstige uitgangssituatie van Nederland, lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat Nederland

bovenmatig kan profiteren van de ontwikkeling van een biobased economy"

"Voor veel producten produceert Nederland al een groter dan

proportioneel aandeel"



6

Ook Noordoost Nederland wil door goed in te spelen op hun lokale sterktes de kansen van de Biobased Economy benutten

1

Bron: SER Noord-NL; WTC voor de BBE; NOM; natuurenmilieu.nl; Interviews

1 REGIO POTENTIE A

Voordelen voor Noordoost Nederland om in te zetten op de biobased economy

De BBE biedt regio's de kans hun bestaande economische sectoren te behouden en te versterken

ECONOMISCHE GROEI

ROBUUSTE ECONOMIE

De BBE legt de basis voor grotere economische verwevenheid tussen sectoren en maakt daarmee de economie robuuster

HOOG-WAARDIGE ARBEID

De BBE verhoogt de werkgelegenheid en laat het aandeel hoogwaardige arbeid toenemen en daarmee de productiviteit

DUURZAME SAMENLEVING

De BBE kan een grote bijdrage leveren aan de verduurzaming van de samenleving

TOELICHTING VOORDEEL

"Het aanboren van nieuwe markten op basis van (voorheen) inferieure grondstoffen en/of

biomassa-reststromen is een pure noodzaak."1)

"In de biobased economy staat de verwevenheid tussen agro en chemie centraal, waarbij logistiek een

belangrijke bemiddelende rol speelt […] En dat zijn nog maar de gevolgen die we nu kunnen overzien."2)

"De water- chemie-, energie en agrifoodsector zijn sectoren die in het Noorden een groei aan

hoogwaardige werkgelegenheid in gang kunnen zetten en die daarom kunnen rekenen op krachtige

ondersteuning vanuit de NOM."3)

"De biobased economy biedt grote kansen om duurzame welvaarts- en welzijnsgroei te realiseren

in Nederland en daarbuiten."4)

1) SER Noord-NL; 2) WTC voor de BBE; 3) NOM; 4) Natuurenmilieu.nl;



7

RB heeft in een eerste fase de innovatievraag en -aanbod in de voor Noordoost NL economisch belangrijke BBE sectoren geïnventariseerd

Doelen en aanpak voor fase 1

A DOELEN EN AANPAK

Inschatting

economische

potentie

Inventarisatie

innovatievraag &

kennisaanbod

Focus regionale

BBE ketens op

lokale sterktes

REGIONALE POTENTIE

BIOBASED ECONOMY

ECONOMISCHE GROEI

ROBUUSTE ECONOMIE

HOOGWAARDIGE ARBEID

DUURZAME SAMENLEVING

• Analyse van economische sterktes in de regio

• Inschatting economisch potentieel van BBE in regionale hoofdsectoren

DOELEN AANPAK

• Inventarisatie van de BBE innovatie-vraag in gekozen ketens

• Inventarisatie van kennisaanbod bij regionale kennisinstellingen

• Selectie van biobased ketens die goed aansluiten bij economische sterktes in de regio



Business plan

Fase I (huidige focus) Inventarisatie en focus BBE in NO Nederland

Fase II (buiten scope) Opzetten regionale samenwerking

GO / NO GO

• Visie en strategisch perspectief • Founding fathers en partners • Strategisch onderzoeksprogramma • Kennisoverdracht, IP en onderwijs • Operationeel plan • Financieel plan

Partner commitment

• Inventariseren stakeholder requirement en draagvlak ontwikkeling

• Partner selectie voor publiek-private samenwerking

• Opstellen en ondertekenen 'Letters of Intent'

A VERVOLGAANPAK

Visie Roland Berger op twee mogelijke fases van ontwikkeling van de BBE in NO-NL

Inschatting

economische

potentie van

de BBE voor

de regio

Noordoost

Nederland

Inventarisatie

innovatievraag

& kennisaanbod

in de regio

Focus

regionale

BBE ketens

op lokale

sterktes

In een tweede fase kan de verdere uitwerking van de regionale samenwerking in een actieplan plaatsvinden



In de uitvoering van deze studie is gebruik gemaakt van informatie uit desk research, interviews en enquêtes

Beschrijving bronnen (selectie)

DESK RESEARCH

ONDERZOEKORGANISATIES • SER (Incl. SER Noord) • NOM • Wageningen University • IEA • Rathenau • PGG/BBP • ….

DATABASES EN MONITORS • CBS - Statline • Eurostat • LISA • BvDEP / Reach / Amadeus • BBE magazine • Biobased chemicals – IEA • ….

STUDIES EN ONDERZOEKEN • Biobased economy en de

farmaceutische industrie – WUR, 2009

• Biobased economy – State-of-the-art-assessment – WUR, 2008

• ….

VISIES EN AGENDA´S • BBE in Noordoost NL –

Chemie ontmoet Agro • Biobased economy in de

energietransitie – Overheid • Punt op de horizon –

Topsector Chemie • Agrifood en BBE Noord-

Nederland - NOM • Green Deal KvK NO-NL • ….

A BRONNEN

ONLINE QUESTIONNAIRE EN INTERVIEWS

ONLINE QUESTIONNAIRE EN INTERVIEWS • Online enquête onder 150+ bedrijven actief in de BBE • Online enquête onder 60+ vakgroepen op kennisinstellingen

(universiteiten en hogescholen) actief op gebied van BBE • Resultaten van de interviews zijn niet terug te leiden tot

individuele bedrijven

• Meer dan 35 interviews met bedrijven, professoren/lectoren

en publieke stakeholders

• Interviews voornamelijk in Noordoost Nederland maar ook in

Duitse grensregio

• Zie appendix voor overzicht interviewees



Een brede afspiegeling van het bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid in de regio heeft aan dit onderzoek bijgedragen

Partijen betrokken bij het onderzoek

Samenwerkingsverbanden

A BRONNEN

Biorenewables Business Platform

Overheden Bedrijfsleven (selectie) Kennisinstellingen (onderzoek en onderwijs)

http://www.google.com/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&frm=1&source=images&cd=&cad=rja&docid=Yghr3fsUgodxRM&tbnid=21XAnMxtoFZ28M:&ved=0CAUQjRw&url=http://www.zinch.com/jacobs-university-bremen/questions-and-answers&ei=k-5RUZyFJseNtQbk6YD4DQ&bvm=bv.44342787,d.bGE&psig=AFQjCNHWRCzjtDc4G27L6miFdac5lp6iOQ&ust=1364410383163695



11

B. DE POTENTIE VAN DE BIOBASED ECONOMY IN NOORDOOST NEDERLAND BEDRAAGT NAAR SCHATTING EUR 2 MLD IN 2030



12

Het Noordoosten van Nederland is goed voor 26% van de Nederlandse toegevoegde waarde en 28% van de arbeidsplaatsen

Economische bedrijvigheid in Noordoost Nederland, 2011

Regio niet in scope

Regio in scope

74%

26%

72%

28%

1

BRUTO TOEGEVOEGDE WAARDE

134 mld EUR

AANTAL ARBEIDS-PLAATSEN

2,3 mln banen

Bron: CBS; LISA; Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit

A B BBE POTENTIE NOORDOOST NEDERLAND

LAND-OPPERVLAKTE

2,0 mln ha 52% 48%

Bijdrage Noordoost Nederland



13

Noordoost Nederland heeft in de sectoren energie en delfstoffen, chemie en materialen en agrofood een sterke nationale positie

Economische sterkte van belangrijke BBE sectoren van Noordoost-Nederland, 2011

Omvang BRP [EUR m]

1) BRP – Bruto Regionaal Product; op basis van extrapolatie CBS data met behulp van LISA data

Relatieve bijdrage aan BRP1), tov sector in rest van NL [Index 100 = bijdrage sector in rest Nederland]

Bron: CBS; LISA

BBE sector

B

Geen Food/Feed

Energie en brandstoffen Chemie en materialen

CHEMIE EN

MATERIALEN

0

40

80

120

160

200

240

280

Chemische industrie – Basischemicalien

Aardolie-industrie

Landbouw – tuinbouw

Landbouw - akkerbouw Landbouw – fruitteelt

3.500 9.000 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 -500

Chemische industrie – verf Chem. industrie:

Zeep&reiniging

Milieudienstverlening - afvalinzameling Energie- en waterleiding-bedrijven

Overige industrie:

Recycling

Chemische industrie –landbouw-chemicalien

Milieudienstverlening - afvalwater Machine-industrie Burgerlijke- en utiliteitsbouw Kunststofindustrie – platen

Kunststofindustrie:

Verpakking Kunststofindustrie – bouw

Chemische industrie – farmaceutisch

Voedings- en genotmiddelen-industrie

Elektrotechnische industrie Papierindustrie

Textiel- en lederindustrie Kunststofindustrie - overig

Landbouw – veehouderij

Chemische industrie – vezels

Delfstoffenwinning

Rubberindustrie

AGROFOOD

ENERGIE EN

DELFSTOFFEN

BBE POTENTIE NOORDOOST NEDERLAND



INTERNATIONAL PURE PROPULSION

14

De kracht van de sectoren AgroFood, Chemie en materialen en Energie blijkt ook uit de vele bedrijven in deze sectoren in de regio

Selectie bedrijven in Noordoost Nederland per sector naar bedrijfsgrootte

1 B

OMVANG BEDRIJF KLEIN


AgroFood

GROOT

Chemie en materialen

Energie en brandstoffen

Bron: Roland Berger analyse

http://www.host.nl/nl

http://www.rolsmapaint.com/

//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/61/Logo_Forbo.svg

http://www.colbond.com/

http://www.api-institute.com/

http://www.morssinkhofplastics.nl/

http://www.triogen.nl/



15

Vooral de sterke sectoren in Noordoost Nederland hebben een hoog potentieel bij transitie naar de Biobased Economy

Focussectoren bij de ontwikkeling van de Biobased Economy in Noordoost-Nederland

1 1 B

Bron: CBS; LISA; Roland Berger analyse

• Machine industrie

• Utiliteitsbouw

• Elektrotechnische industrie

BIOBASED ECONOMY

POTENTIEEL OP LANGE

TERMIJN

Hoog

• Chemie en Materialen –

(Basischemie en

landbouwchemicaliën)

• Pharma

• Aardolieindustrie

• Financiële diensten

• Zakelijke diensten

• Fruitteelt

ECONOMISCHE

STERKTES

Boven

gemiddeld

Beneden

gemiddeld

Laag

LAAG

MIDDEN

HOOG

BBE potentie

• Chemie en Materialen (kunststoffen, textiel, papier & karton, verf)

• Akkerbouw en tuinbouw

• Chemie en Materialen (zeep en

reiniging)

• Afvalverwerking (inzameling,

waterzuivering, recycling)

• Delfstoffenwinning • Energie- en waterbedrijven

• Voedings- en genotmiddelen • Chemie en Materialen (vezels,

rubber) • Veehouderij




16

Sectoren in Noordoost Nederland zijn dan ook bij uitstek gebaat bij de regionale ontwikkeling van de Biobased Economy

Aandeel regionale economie dat impact BBE ondervindt

1 1 B

NOORDOOST NEDERLAND REST VAN NEDERLAND

2011: EUR 386 mld

Bruto Regionaal Product

2011: EUR 134 mld

Bruto Regionaal Product

11%

6%

7%

5%

Laag

Midden

Hoog

83%

88%

7%

5%

11%

6%

Laag

Midden

Hoog

88%

83%

BBE IMPACT BBE IMPACT


Bron: CBS; LISA; Roland Berger analyse



17

Om het economisch potentieel in te schatten is voor ieder van de door de BBE geraakte sectoren een economische analyse verricht

1 1 B

Inschatting effect Biobased Economy op economische sectoren (illustratief)

Huidige bijdrage aan Bruto Regionaal Product

1

Economisch sector-potentieel BBE transitie3)

2

Economisch risico bij te late inzet BBE transitie

3

Verschil in Bruto Regionaal Product als gevolg van BBE

4

1) Inclusief sectoren akkerbouw en veeteelt 2) Inclusief sectoren chemische producten, papier en karton en rubber en kunststoffen 3) Inclusief extra toegevoegde waarde stroomopwaarts (i.e. agro) activiteiten

ECONOMISCHE ANALYSE STRUCTUUR


Chemie en materialen

AgroFood

Energie en brandstoffen

PHARMA

AGRO1)

VOEDING EN

LEVENSMIDDELEN

CHEMIE EN

MATERIALEN2)

TRANSPORT

BRANDSTOFFEN

WARMTE EN

ELEKTRICITEIT

BBE GERAAKTE SECTOREN



18

De ontwikkeling van de BBE heeft door substitutie van aardolie door biomassa significante gevolgen voor de lokale economie (1/2)

Agro

Delfstoffen-winning

(olie en gas)

Voeding & levens-

middelen

Pharma

Chemie & Materialen

Aardolie-producten

Chemie

1 1 B

Transport-brandstoffen

Warmte & elektriciteit

SCHEMATISCH ECONOMISCH MODEL (VERSIMPELD) AMBITIES NL PRODUCTIEAANDEEL BBE

Import agroproducten

Import olie

Import kolen, gas en elektriciteit

– –

+

–

o

–

–

+ o –

Toenemende volumes agv BBE

Gelijkblijvende volumes agv BBE

Afnemende volumes agv BBE

+

–

20% 30% 10%

10% 4% 20%

30% 16%

0%

2030 2020 2010

ONBEKEND

ONBEKEND • Verlagen import eiwitten

(o.a. sojaschroot)

• Verlagen import mest en nutriënten

• Vergroten aandeel natuurlijke bestanddelen en ontwikkelen van functional foods (bijv. neutraceuticals)

• Ontwikkelen van drop-in chemical substitutes voor fossiele basischem.

• Ontwikkelen van nieuwe biobased chemicaliën met nieuwe functies

Toelichting economische ontwikkeling door BBE

• Ontwikkelen van tweede generatie biobrandstoffen obv lignocellulose, algen of solar fuels

• Verlagen brandstoffen import

• Efficiënt benutten van reststromen voor omzetting in biogas/groen gas

• Verlagen afhankelijkheid van geïmporteerde fossiele brandstoffen


Bron: PGG; Punt op de horizon; VNCI; Europese en Nederlandse overheidsvisie op brandstoffen en energie; Roland Berger analyse



19

De ontwikkeling van de BBE heeft door substitutie van aardolie door biomassa significante gevolgen voor de lokale economie (2/2)

1 1 B

VAN EEN OIL BASED ECONOMY…. … NAAR EEN BIOBASED ECONOMY1)

Agro & veeteelt

Delfstoffen-winning

(olie en gas)

Voeding & levens-

middelen

Pharma

Chemie & Materialen

Aardolie-producten

Chemie




Import olie


Voeding & levens-

middelen

Pharma

Chemie & Materialen

Aardolie-producten

Chemie




Import olie


1) Effecten als gevolg van verschuiving en toename in vraag eindconsumptie niet meegenomen

Toelichting economische ontwikkeling door BBE (illustratief)

Agro & veeteelt

Delfstoffen-winning

(olie en gas)




20 Eindrapport (lang) Biobased Economy Noordoost-Nederland (sept 2013).pptx 20

Door BBE ontwikkeling in Nederlandse sectoren neemt de vraag naar en toegevoegde waarde van de (binnenlandse) agrosector toe

Inschatting NL agro substitutie toegevoegde waarde fossiel [EUR mld ]

BBE POTENTIE NOORDOOST NEDERLAND B

Totaal 48,7

Warmte en

elektriciteit 12,9

Transport-

brandstoffen 2,2

Chemie en

Materialen 10,9

Voeding en

levensmiddelen 13,5

Pharma 1,5

Agro 7,7

2009 TOEGEVOEGDE WAARDE (TW) 2030 BBE IMPACT1,2) 2030 TW INCL BBE IMPACT

3,6

0,4

0,2

1,2

1,8

52,3

13,3

2,4

12,1

13,5

1,5

9,5

1) Extra toegevoegde waarde door Agro substitutie 50/50 verdeeld tussen agro en afnemende sectoren 2) BBE impact enkel door lokale agro substitutie – Groei, import en productiviteitstijging sectoren (al dan niet als gevolg van BBE) buiten beschouwing

Ambitie

sectoren

vooralsnog

onbekend

+23%

+11%

+9%

+3%

+7%

Bron: Desk research; Roland Berger analyse



21

Afhankelijk van de ambitie kan tot 31% van de nationale BBE impact in Noordoost Nederland vallen

1 B BBE POTENTIE NOORDOOST NEDERLAND

BBE impact NL en scenario's Noordoost Nederland [mld EUR]

2030 BBE IMPACT (Toegevoegde Waarde) VOLGERAMBITIE1) LEIDERAMBITIE2)

Totaal 3,6

Warmte en

elektriciteit 0,4

Transport-

brandstoffen 0,2

Chemie

en materialen 1,2

Voeding en

levensmiddelen

Pharma

Agro 1,8

1) Ambitie op basis van nominaal aandeel (2009) Noordoost Nederland in toegevoegde waarde Nederlandse economie 2) Gaat uit van aandeel 25% boven nationale ambitie

26%

26%

26%

24%

28%

10%

33%

AMBITIE SCENARIO'S NOORDOOST NEDERLAND 31%

33%

33%

30%

35%

13%

41%



22 Eindrapport (lang) Biobased Economy Noordoost-Nederland (sept 2013).pptx 22

Afhankelijk van regionale ambitieniveaus, draagt de BBE in 2030 tot ~1.300 mln EUR aan de toegevoegde waarde van Noordoost NL bij

Inschatting NO-NL agro-fossiel substitutie toegevoegde waarde in BBE sectoren


Totaal 1,0

Warmte en

elektriciteit 0,1

Transport-

brandstoffen 0,1

Chemie en

Materialen 0,3

Voeding en

levensmiddelen

Pharma

Agro 0,5

2030 Extra toegevoegde waarde voor volger en leider scenario [EUR mld] 2009, Noordoost Nederland:

EUR 134 mld

Toegevoegde waarde

1,3

0,1

0,1

0,4

0,7 BBE

Leiderambitie

Bron: CBS; Roland Berger analyse

Volgerambitie



Stimulering van de regionale BBE kan voorkomen dat op de langere termijn een industrieel potentieel van ~2 mld EUR verloren gaat

Inschatting omvang regionale economie "at risk" [mld EUR toegevoegde waarde]


Totaal 14,0 0,3

Warmte en

elektriciteit 3,4

Transport-

brandstoffen 0,6

Chemie en

Materialen 2,9 0,1

Voeding en

levensmiddelen 3,8

Pharma 0,2

Agro 3,1 0,2

2030 ECONOMIE INCL. BBE TRANSITIE BEIDE AMBITIES

12,1

3,3

0,5

1,8

3,8

0,2

2,5

EXCL. BBE TRANSITIE1) ECONOMIE "AT RISK"

1,9 0,3

0,1

0,1

1,1 0,1

0,0

0,0

0,6 0,2

1) Als lokaal geen invulling kan worden gegeven aan de BBE ambities zal een deel van de industrie uitwijken, waarmee (huidige) toegevoegde waarde verdwijnt

Impact op sec-

toren vooralsnog

onbekend

Naast ontwikkeling van de BBE, zijn er ook andere ontwikkelingen die de sectoren sterk beïnvloeden. Zo is de opkomst van Shale gas belangrijk voor 'Chemie en materialen", omdat de productiekosten sterk dalen als er goedkoop gas beschikbaar is. De BBE kan een strategisch voordeel zijn als het gebruikt wordt als unieke positionering van de resulterende producten

31%

55%

9%

5%

xx% Deel van het Totaal (Volgerambitie)

Volgerambitie

Leiderambitie




Om het economisch potentieel van de regio te ontsluiten is een sterke focus op ketenontwikkeling van agro richting chemie nodig

Sectoren met grootste economische potentieel verdienen focus

ECONOMIE "AT RISK" (TW1) [EUR mld])

Impact op

sectoren

vooralsnog

onbekend

SECTOR

31%

55%

86%

xx % Deel van totaal toegevoegde waarde

Sector met grote BBE potentie

Bron: Desk research; RB analyse

AGRO

CHEMIE EN MATERIALEN

Verder ontwikkelen

AGRO – CHEMIE KETENS

FOCUS OP AGRO-CHEMIE KETENS

9%

5%

Totaal 1,9 0,3

Warmte en

elektriciteit 0,1

Transport-

brandstoffen 0,1

Chemie en

Materialen 1,1 0,1

Voeding en

levensmiddelen 0,0

Pharma 0,0

Agro 0,6 0,2

Volger ambitie

Leider ambitie

1) Toegevoegde waarde




25

C. DOOR TE FOCUSSEN OP ONTWIKKELING VAN VIER KETENS WORDT DE ECONOMISCHE POTENTIE VAN DE REGIO HET BEST ONTSLOTEN



26

Lokale toegang tot biomassa is een belangrijke voorwaarde voor de succesvolle ontwikkeling van een regionaal biobased cluster

FOCUS OP REGIONALE KETENS C

VERKOPEN VAN TECHNOLOGIE EN DIENSTEN CONVERTEREN EN OPWAARDEREN CULTIVEREN EN VOORBEWERKEN

Drie bronnen van verwaarding economisch potentieel Biobased Economy

VORMT RANDVOORWAARDE DOOR:

• Proeftuin voor ontwikkeling

• Demonstratie technologie

• Ondersteunend industrieel ecosysteem (leveranciers, logistiek e.d.)

VORMT RANDVOORWAARDE DOOR:

• Toegang tot significante biomassastromen

• Betrouwbare aanvoer van constante kwaliteit

• Lokaal verbouwd (lage energiedichtheid) of geïmporteerd (hoge dichtheid, bijvoorbeeld pyrolyseolie)

RELEVANTE SECTOREN

• Chemie • Voeding en genotmiddelen • Pharma • Materialen • ….

RELEVANTE SECTOREN

• Landbouw • Veeteelt • Bosbouw • Tuinbouw • Logistieke toegang (in het

bijzonder havens) • ….

RANDVOORWAARDE ONTWIKKELING

RANDVOORWAARDE ONTWIKKELING

RELEVANTE SECTOREN

• Machine industrie • Technische dienstverlening • Zakelijke dienstverlening • …

LOKALE BIOMASSA STARTPUNT BEPALEN REGIONALE FOCUS

Bron: Interviews; Roland Berger analyse



Noordoost Nederland beschikt over een groot biomassa aandeel – Vooral aardappelen, suikerbieten, gras en hout komen veel voor

Zetmeelaardappelen

Beschikbaarheid biomassa in Nederland op basis van (landbouw)areaal1)

Suikerbieten Hout (bos)

98%

47.000 ha

48.000 ha

Overig NL

NO-NL

52% 48%

180.000 ha

344.000 ha

NO-NL

Overig NL

Totaal NO-Nederland

Totaal Nederland

30.000 ha

82.000 ha

63%

37% Overig NL

NO-NL

38% 62%

Overig NL

NO-NL

Totaal NO-Nederland

Totaal Nederland

Totaal NO-Nederland

Totaal Nederland

2%

Grasland

Totaal NO-Nederland

Totaal Nederland

632.000 ha

1.016.000 ha

1) Kleuring provincies geeft het areaal van de feedstock weer; de provincie met het grootste areaal is donkerblauw, provincies zonder de feedstock zijn wit


Bron: CBS; LEI; Roland Berger analyse



28

Door BBE ketens te selecteren op basis van veelvoorkomende biomassa, kan focus worden aangebracht in de rest van de keten


BIOMASSA1)

FYSIEK

CHEMISCH

THERMISCH

PLATFORM

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

BRANDSTOF

ENERGIE

GRAS KOOLHYDRATEN

Eiwitten Org. zuren

Houtgewas (bijv. miscanthus)

Reststromen (bijv.snoeihout, riet)

Gewas (bijv.koolzaad)

Residuen (bijv.vetten)

Aquatisch (bijv.algen)

C5/C6 suiker

Lignine Eiwitten

Org. zuren

Diervoeder

Papier, Textiel Isolatiemateriaal

Biogas, Groen gas, Elektriciteit, Warmte

C5/C6 suikers

Hydrolyse

Ethanol

Zetmeel Eiwitten

Neutra- ceuticals, Voedsel,

Diervoeder, Plastics, Lijmen,

Additieven

Fractioneren: versnipperen, pelletiseren, pulpen, malen, etc.


Basis Chemicaliën

Fractioneren malen, homogeniseren, etc.

Kunstmest

Vezels

Zetmeel (bijv. aardappel)

Suiker (bijv.suikerbiet)

Hydrolyse

Fractioneren: scheiden, malen kneuzen, verwarmen, etc.

Gras / Loof (incl. maaisel)

AD2)

Chemische building blocks,

Polymeren, Resins

Ethanol

Sucrose

Katalytische upgrading

Fermentatie

FT3), DME, Methanol, Diesel, Benzine

Elektriciteit, Groen gas, Warmte

Vezels

Papier, Textiel, Comp.

Neutra- ceuticals,

Cosmetica, Antivirals,

Aquacultuur, Biomat. Harsen

Kunstmest, Glycerine, Biodiesel

Fractioneren: persen, drogen, etc.

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

A

PP

LIC

AT

IE

Chemicaliën Polymeren Coatings Solvents

Plasticizers Lubricants

Hydrogenering Verestering

Dier- voeder

FT3)

synth.

Flavours

Olie/Lipides

Chemische reactie

Pyrolyse, HTU4), vergassing, verbranding

AD2) Bio- katalyse

Pyrol.

Fermentatie


1) Schema is niet uitputtend, specifieke teelt zoals afkomstig van bijvoorbeeld tuinbouw is niet opgenomen vanwege ruimtegebrek. Tuinbouw levert potentieel aan platfor-men: Vezels, eiwitten, org. zuren, suikers en zetmelen; 2) AD = Anaerobe vergisting 3) FT synthese = Fischer-Tropsch synthese; 4) HTU = hydro thermal upgrading

Bron: Interviews; Desk research; Roland Berger analyse

HOUTEN OLIËN



29

Vier ketens sluiten goed aan op de beschikbare biomassa, kennis en bedrijvigheid in de regio Noordoost Nederland


BIOMASSA1)

FYSIEK

CHEMISCH

THERMISCH

PLATFORM

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

BRANDSTOF

ENERGIE

GRAS KOOLHYDRATEN

Eiwitten Org. zuren


Reststromen (bijv.snoeihout, riet)

Gewas (bijv.koolzaad)

Residuen (bijv.vetten)

Aquatisch (bijv.algen)

C5/C6 suiker

Lignine Eiwitten

Org. zuren

Diervoeder

Papier, Textiel Isolatiemateriaal


C5/C6 suikers

Hydrolyse

Ethanol

Zetmeel Eiwitten



Additieven



Basis Chemicaliën


Kunstmest

Vezels



Hydrolyse



AD2)


Polymeren, Resins

Ethanol

Sucrose


Fermentatie

FT3), DME, Methanol, Diesel, Benzine


Vezels

Papier, Textiel, Comp.

Neutra- ceuticals,

Cosmetica, Antivirals,

Aquacultuur, Biomat. Harsen

Kunstmest, Glycerine, Biodiesel


PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

A

PP

LIC

AT

IE

Chemicaliën Polymeren Coatings Solvents

Plasticizers Lubricants

Hydrogenering Verestering

Dier- voeder

FT3)

synth.

Flavours

Olie/Lipides

Chemische reactie

Pyrolyse, HTU4), vergassing, verbranding

AD2) Bio- katalyse

Pyrol.

Fermentatie



HOUTEN OLIËN

1

4

2 3

RESTSTROMENKETEN

1) Schema is niet uitputtend, specifieke teelt zoals afkomstig van bijvoorbeeld tuinbouw is niet opgenomen vanwege ruimtegebrek. Tuinbouw levert potentieel aan platfor-men: Vezels, eiwitten, org. zuren, suikers en zetmelen; 2) AD = Anaerobe vergisting 3) FT synthese = Fischer-Tropsch synthese; 4) HTU = hydro thermal upgrading



30

Door ontwikkeling van deze vier ketens wordt de route van agro naar chemie en materialen volledig ontsloten

Huidige scope van activiteiten

BBE ontwikkelpotentieel

PHARMA

FOOD

FEED

CHEMIE

MATERIALEN

BRANDSTOF

ENERGIE

HOUTKETEN

GRAS-

KETEN

VERWAARDEN VAN RESTSTROMEN

HERGEBRUIKEN VAN MINERALEN

KOOLHYDRATEN-

KETEN

Top-down

Bottom-up

FOCUS APPLICATIE

(55% VAN

ECONOMY AT RISK)


RESTSTROMEN-

KETEN


Ontwikkeling in applicatiegebieden



31

De gekozen ketens versterken elkaar onderling waardoor het lokale economische cluster tevens een robuuster geheel vormt


GRAS-

KETEN

RESTSTROMENKETEN

KOOL-

HYDRATEN-

KETEN

HOUTKETEN

• Sluiten ketens • Vergassingstechnologie • Restwarmte benutting

Systeemintegratie biotechnologie en

chemische technologie

• Sluiten ketens • Vergistingstechnologie • Restwarmte benutting

Na suiker gelijke routes

mogelijk

Toelichting op onderlinge versterking van de vier BBE ketens

Sterke relatie bedrijfsvoering

tussen veeteelt sector en food/feed industrie

Inzet van organische (gras) sappen in food/feed sector

Scheiding en verwerking van vezels voor materialen (papier, composieten, etc.)




In iedere keten heeft de regio al een groot aantal actieve bedrijven – Dit biedt een basis voor verdere ontwikkeling van de BBE


Grasketen Koolhydratenketen

Illustratie bedrijfsactiviteit per keten in Noordoost Nederland

Reststromen Houtketen

AGRO- EN

ZUIVELSECTOR

FOOD/FEED

INDUSTRIE

PAPIER- EN VEZEL-

INDUSTRIE

GASINDUSTRIE

SLEUTELSECTORSAMENWERKINGS-VERBANDENSELECTIE BEDRIJVEN

Woodspirit

BOSBOUW

ENERGIE EN

BRANDSTOFFEN

PAPIER- EN VEZEL-

INDUSTRIE

BOUW EN

CONSTRUCTIE


AGRO-FOOD

AFVAL(WATER)

VERWERKING

PAPIERINDUSTRIE

EN CHEMIE

GASINDUSTRIE


AGRO- EN

ZUIVELSECTOR

FOOD/FEED

INDUSTRIE

(FIJN)CHEMIE

VEZELINDUSTRIE





Iedere regio binnen Noordoost Nederland heeft een specifieke bijdrage en positionering binnen het te vormen BBE cluster

Grasketen Koolhydratenketen

Verdeling bedrijfsactiviteit per keten in Noordoost Nederland

Reststromen Houtketen


• Huidige proeffabriek in Friesland met ondersteuning vanuit regio Noord Nederland

• Groot potentieel voor graslanden in Gelderland en Overijssel

• Sterk cluster momenteel rondom Noord Nederland

• Uitbreiding van toepassing in chemie en materialen betekent uitbreiding cluster richting Delfzijl en Drenthe (Emmtec)

• Clusters rondom Delfzijl (o.a. Woodspirit – BioMCN) en rondom Enschede (o.a. BTG)

• Uitbreiding van toepassing in chemie en materialen betekent uitbreiding cluster richting Drenthe (Emmtec)

• Potentieel voor verwaarding van reststromen kan door hele regio plaatsvinden




34

Het gekozen cluster van ketens maakt de BBE propositie van NO-NL onderscheidend ten opzichte van andere NL regio's

BBE clusters in Nederland

1

2 3

REGIO

NOORDOOST

NEDERLAND

PROFIEL

1

ZUID-VLEUGEL

Biomassa Import en gebruik reststromen tuinbouw (Westland)

Technieken Focus op fermentatie (BE-Basic en BPF) rondom Delft

Applicaties Inzet biobased feedstock in basischemie

Kennislink Sterke link met TU-Delft; relatie met Biobased Delta

2

BIOBASED DELTA

Biomassa Gebruik lokale agroproducten (o.a. suikerbieten)

Technieken Brede focus op producten procesontwikkeling

Applicaties O.a. perf materials, agrochemicals, groene coatings

Kennislink TU Delft, Universiteit Gent, WUR

3

REGIO ZUID (Limburg)

Biomassa Binnen het Chemelot Institute focus op latere stappen in de waardeketen

Technieken Vooral procesontwikkeling en upscaling technology

Applicaties Biomedical materials en biobased building blocks

Kennislink Universiteit Maastricht en TU Eindhoven

Onderscheidend kenmerk Noordoost-Nederland

NOORDOOSTNEDERLAND

Lokale agroproducten (koolhydraten, grassen en houten) Biomassa

Applicaties Krachtige positie in food/feed en energie

Beweging richting chemie

Universiteit Twente, Rijksuniversiteit Groningen Kennislink WUR1)

Technieken Focus op thermische en biokatalytische processen


1) Wageningen University




35

D. SUCCESVOLLE ONTWIKKELING VAN DE BBE VERGT DAT INNOVATIEVRAGEN VAN HET BEDRIJFSLEVEN DOOR HET REGIONALE KENNISAANBOD WORDEN GEADRESSEERD



36

De innovatievraag en het kennisaanbod zijn per keten met elkaar vergeleken via een online enquête en interviews

Innovatievraag bij bedrijven

Bron: Online enquête; interviews

Kennisaanbod bij universiteiten/hogescholen

Innovatievraag en kennisaanbod

150 bedrijven met biobased activiteiten in de regio zijn uitgenodigd voor een online enquête en een selectie is geinterviewd1)

CUMULATIEVE BBE-GELIEERDE OMZET2)

(PARTICIPERENDE BEDRIJVEN)

1088 EUR M

ONDERZOEKERS ACTIEF IN 'BBE ONDERZOEK' (PARTICIPERENDE GROEPEN)

112 FTE

Meer dan 60 vakgroepen van de universiteiten en hogescholen zijn uitgenodigd voor een online enquête over hun onderzoek. Een selectie is geinterviewd1)

1) In totaal zijn meer dan 35 interviews gehouden onder bedrijven, kennisinstellingen en publieke stakeholders; 2) Betreft een inschatting van de bedirjven

Resthout(bijv. snoeihout)

Afvalstromen(bijv.RWZI slib)

Koolhydraten(bijv. aardappel)

Groen(bijv. gras)

Fractioneren: scheiden, malen, homogeniseren, etc.

Lignine


Vezels

Anaerobe vergisting

Koolhydraten,suikers

(Hemi-)cellulose

PyrolysePyrolyse, HTU,

vergassing, verbranding

BiocrudeDiesel

FYSIEK

CHEMISCH

THERMISCH

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

AP

PL

ICA

TIE

Ervaring met voorbehandeling van biomassa reeds voldoende ontwikkeld

De innovatievraag geeft aan dat ook hier gewerkt wordt aan verhoging van de toegevoegde waarde van de keten

RELATIEVE SCORE

LAAG HOOG

Ervaring met vergisting van biomassa reeds voldoende ontwikkeld. Wel veel interesse in thermische en meer efficiënte conversie stappen

OBSERVATIES

PLATFORM

FYSIEK

CHEMISCH

THERMISCH

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

AP

PL

ICA

TIE

EiwittenOrg. zuren

Diervoeder

Karton, papier,Isolatiemateriaal


Kunstmest

Vezels

Fractioneren: scheiden, malenkneuzen, verwarmen, etc.

Gras / Loof(incl. maaisel)

ADPyrolyse

Primaire focus Bedrijvigheid Innovatievraag

RELATIEVE SCORE

LAAG HOOG

Grotendeels vraag uit papier/karton industrie.Vraag voor innovatie vanuit andere chemische applicaties ontbreekt

Inzet in vergisting reeds volwassen toepassing: veel bedrijvigheid en beperkte innovatievraag

Gras bevat veel eiwitten. Bedrijven in voedings-industrie geven aan deze potentie te willen ontsluiten

Ondanks toenemend belang van fractioneren grasfracties, is innovatie-vraag naar fysieke voorbehandeling bij bedrijfsleven beperkt

CONCLUSIES

PLATFORM

Primaire focus

Neutra-ceuticals,Voedsel,

Diervoeder,Plastics,Lijmen,

Additieven

C5/C6suiker

ZetmeelEiwitten



Zetmeel(bijv. aardappel)

Suiker(bijv.suikerbiet)

Chemischebuildingblocks,

Polymeren,Resins

Ethanol

Katalytischeupgrading

Fermentatie

Dier-voeder

Bio-catalyse

Hydrolyse

FYSIEK

CHEMISCH

THERMISCH

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

AP

PL

ICA

TIE

Gebruik in Food/Feed is hoog – voornamelijk Neutraceuticals en veevoeder. Gebruik in chemie en materialen blijft achter bij potentieel, innovatievraag in applicatie is echter wel hoog

Ter discussie: Achterblijvende innovatie-vraag in conversie is opmerkelijk gezien interesse in chemie en materialen toepassing

RELATIEVE SCORE

LAAG HOOG

Bedrijvigheid Innovatievraag

CONCLUSIES

AD

PLATFORM

Primaire focus

Houtgewas(bijv. miscanthus)

Reststromen(bijv.snoeihout, papierslib)

C5/C6suiker

Lignine

Hydrolyse

Voorbewerken en fractioneren:versnipperen, pelletiseren, pulpen, malen, etc.


Polymeren,Resins

Ethanol


Fermentatie

DME,Methanol,Diesel, BenzineElektriciteit,

Groen gas, Warmte

Vezels

Karton,papier,

vul-middel

Biomat.Harsen

Flavours

Chemischereactie

Pyrolyse, HTU,vergassing,verbranding

ChemicaliënPolymeren, CoatingsSolvents, Plasticizers

Lubricants

FYSIEK

CHEMISCH

THERMISCH

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

AP

PL

ICA

TIE

Primaire interesse bij bedrijven ligt nu nog op verdere innovatie in thermische conversie. Innovatie in chemische of biologische conversie nog beperkt mogelijk door vroeg stadium ontwikkeling

Ketenapplicatie nu gericht op onderkant waardepyramide – wel al innovatie op chemische applicatie, waar bedrijvigheid nu nog klein is

RELATIEVE SCORE

LAAG HOOG


CONCLUSIES

Innovatievraag in voorbehandeling is beperkt, mogelijk doordat import biomassa vaak al is voorbehandeldPLATFORM

Relevante vakgroepen

CHEMISCH

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

BRANDSTOF

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

AP

PL

ICA

TIE

PLATFORM

Sustainable Process Technology

Engineering Fibrous Smart materials, Construction Management & Engineering

FYSIEK Membrane Technology Group

Thermal EngineeringTHERMISCH

CHEMIE/MAT GCRE, PT, BB, MF, BPC, SOC3)SPT2)

ENERGIEProducts and Processes for Biotechnology, MF3), Combustion Science and Engineering, Gas Conversion Technology, Energy and Sustainability Research

RESEARCHACTIVITEIT1)

LAAG HOOG

THERMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

AP

PL

ICA

TIE

PLATFORM


CHEMISCH Aquatische Biotechnologie, Products and Processes for Biotechnology

Microbiele Fysiologie, Aquatische Biotechnologie, Products and Processes for Biotechnology, Biotransformation and Biocatalysis

CHEMISCH Sustainable Process Technology GCRE, SOC, PT, BPC, BOC2)

FOOD/FEED Microbiele Fysiologie

CHEMIE/MATGreen Chemical Reaction Engineering, Product Technology, Synthetic OrganicChemistry, Microbiele Fysiologie, Biocatalysis in Polymer Chemistry

Relevante vakgroepenRESEARCHACTIVITEIT1)

LAAG HOOG

THERMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

AP

PL

ICA

TIE

PLATFORM

FYSIEK


CHEMISCHSustainable Process Technology, Thermal Engineering

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

Thermal Engineering

GCRE, SOC, PT, BOC2)

Microbiele Fysiologie, Aquatische Biotechnologie, Products and Processes for Biotechnology, Biotransformation and Biocatalys, Biocatalys in Polymer Chemistry

Green Chemical Reaction Engineering, Product Technology, Synthetic OrganicChemistry, Microbiele Fysiologie, Biocatalysis in Polymer Chemistry

Sustainable Process Technology, Catalytic Processes and Materials

HTC, ESRIG, GCRE2,3)

TE, SPT, IM, PT4) PPB, ESRIG, CSE, GCT3,5)


LAAG HOOG

THERMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

AP

PL

ICA

TIE

PLATFORM

FYSIEK


CHEMISCH Sustainable Process Technology

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

Thermal Engineering

Aquatische Biotechnologie, Products and Processes for Biotechnology

Catalytic Processes and Materials, Inorganic Membranes

Energy and Sustainability Research, Combustion Science and Engineering

Thermal Engineering

Membrane Technology Group

Combustion Science and Engineering

Construction Management and Engineering

ESRIG, CSE, GCT2)


LAAG HOOG

RESTSTRO-MENKETEN

4

GRASKETEN 1

KOOLHYDRA-TENKETEN

2

HOUTKETEN 3

INNOVATIEVRAAG EN KENNISAANBOD D



37

In de grasketen geeft het bedrijfsleven aan vooral vraag te hebben naar innovaties in de toepassingen food/feed en chemie/materialen

INNOVATIEVRAAG – GRASKETEN

FYSIEK

CHEMISCH

THERMISCH

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

A

PP

LIC

AT

IE

Eiwitten Org. zuren

Diervoeder

Karton, papier, Isolatiemateriaal


Kunstmest

Vezels



AD Pyrolyse

Primaire focus

Bedrijvigheid en innovatievraag in de grasketen


RELATIEVE SCORE

LAAG HOOG

Bron: Enquêtes; interviews; Roland Berger analyse

Grotendeels vraag uit papier/karton industrie. Vraag voor innovatie vanuit andere chemische applicaties ontbreekt

Inzet in vergisting reeds volwassen toepassing: veel bedrijvigheid en beperkte innovatievraag

Gras bevat veel eiwitten. Bedrijven in voedings-industrie geven aan deze potentie te willen ontsluiten

Ondanks toenemend belang van fractioneren grasfracties, is innovatie-vraag naar fysieke voorbehandeling bij bedrijfsleven beperkt

CONCLUSIES

PLATFORM

D



38

CASE EXAMPLE: Grassa heeft een mobiele grasraffinagemachine ontwikkeld – Mechanische bewerking vraagt om verdere innovatie

Voorbeeld van een innovatie in de grasketen

Grassa! - Samenwerkingsverband

Bron: Grassa; Roland Berger analyse

• Heeft een mobiele grasraffinagemachine ontwikkeld die lokaal tot 500 kg gras per uur kan verwerken

• Dient lokaal als meststof met veel belangrijke mineralen. Sluit hiermee de kringloop maximaal

Vers gemaaid gras

Persen

Vezels Grassap • Waardevolle grondstof voor

papier- en kartonindustrie

Eiwitten

• Zuur toevoegen • Verwarmen

• Wordt toegevoegd aan diervoeding - vervangt geïmporteerd sojaschroot

Restsap

Biomassa/intermediate

Eindproduct

CASE EXAMPLE – GRASKETEN D

VOORBEELD VAN OPENSTAANDE INNOVATIEVRAAG

Hoe kan de mechanische verwerking van gras de betrouwbaarheid, capaciteit en efficiëntie van het productie-proces verhogen? (Dit is nu lastig in verband met de natte en kleverige structuur van gras)

Gras- en Groenvoeders Hoogland Marrum

Sanovation



39

Regionaal kennisaanbod in het kader van de grasketen

Voor de grasketen is het kennisaanbod het grootst in de ontwikkeling van nieuwe toepassingen voor chemie en materialen


CHEMISCH

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

BRANDSTOF

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

A

PP

LIC

AT

IE

PLATFORM

KENNISAANBOD – GRASKETEN D



THERMISCH Thermal Engineering, Sustainable proces engineering

CHEMIE/MAT GCRE, PTE, BB, MF, BPC, SOC3) EFSM, CME, PT, SPT2)

ENERGIE Products and Processes for Biotechnology, Microbiele Fysiologie, Combustion Science and Engineering, Gas Conversion Technology, Energy and Sustainability Research


LAAG HOOG

1) Reseachactiviteit op basis van FTE's; 2) EFSM = Engineering Fibrous Smart materials, CME = Construction Management & Engineering, PT = Prodcution technology, SPT = Sustainable Process Technology; 3) GCRE = Green Chemical Reaction Engineering, PTE = Product Technology, BB = Biotransformation and Biocatalysis, MF = Microbiele Fysiologie, BPC = Biocatalysis in Polymer Chemistry, SOC = Synthetic Organic Chemistry

Bron: Universiteiten; enquêtes; interviews

UT RUG

Belangrijk gebied voor keten

Product Technology

Products and Processes for Biotechnology, Biotransformation and Biocatalysis



40

In de grasketen moet het kennisaanbod voor food/feed uitgebreid worden – Onderzoek naar chemische toepassingen loopt volop

MATCHING – GRASKETEN D

Innovatievraag Kennisaanbod1) Conclusies

Vergisting voor het verkrijgen van energie is reeds een volwassen technologie met hoge activiteit en beperkte innovatievraag

Er is veel aandacht voor de winning van energie uit gras, zowel bij het eindproduct als bij de thermische conversietechnieken

Onderzoek naar toepassingen in de food/feed is nog beperkt Huidige food/feed onderzoek richt zich voornamelijk op koohydraten-conversie

Grote vraag naar innovatie in de applicatie food/feed – Bijvoorbeeld in de ontsluiting van de potentie van de eiwitten in gras in hoogwaardige (dier-) voedingsproducten

Onderzoek naar de ontwikkeling van hoogwaardige food/feed eindproducten is nodig – Uitbreiding onderzoek of contact met andere universiteit nodig

De kennisinstellingen kunnen een rol spelen bij de opschaling van de energie-uit-grastoepassingen – Ook sociale wetenschapsgroepen spelen hierin een rol

Grote vraag naar innovatie vanuit de papier- en kartonindustrie – De vraag naar ontwikkeling van andere (hogere toegevoegde waarde) chemische toepassingen is nog beperkt

Sterke aandacht bij universiteiten voor de chemie-en-materialen-toepassing, zowel voor de vezels als de eiwitten uit gras

De kennisinstellingen vertolken hier een voortrekkersrol om de chemie en materialen toepassingen te ontwikkelen – Bedrijven in de regio kunnen zich hier bij aansluiten en de agenda actief sturen

Bron: Enquête; interviews; universiteiten; Roland Berger analyse

1) Kennisaanbod van Universiteit Twente en Rijksuniversiteit Groningen

Innovatievraag en kennisaanbod in de grasketen



41

INNOVATIEVRAAG – KOOLHYDRATENKETEN

Primaire focus



Additieven

C5/C6 suiker

Zetmeel Eiwitten






Polymeren, Resins

Ethanol


Fermentatie

Dier- voeder

Bio- katalyse

Hydrolyse

Ook in de koolhydraatketen hebben bedrijven voornamelijk interesse om te innoveren in food/feed en chemie en materialen

FYSIEK

CHEMISCH

THERMISCH

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

A

PP

LIC

AT

IE

Bedrijvigheid en innovatievraag in de koolhydratenketen


Gebruik in Food/Feed is hoog – voornamelijk neutraceuticals en veevoeder. Gebruik in chemie en materialen blijft achter bij potentieel, innovatievraag in applicatie is echter wel hoog

Ter discussie: Achterblijvende innovatie-vraag in conversie is opmerkelijk gezien interesse in chemie en materialen toepassing

RELATIEVE SCORE

LAAG HOOG


CONCLUSIES

AD

PLATFORM

D



42

CASE EXAMPLE: Het Carbohydrate Competence Center onder-zoekt onder meer conversie van koolhydraten naar biopolymeren

Voorbeeld van een innovatie in de koolhydratenketen

Carbohydrate Competence Center - Samenwerkingsverband

CASE EXAMPLE – KOOLHYDRAATKETEN

Bron: WUR; CCC; Roland Berger analyse

• Biopolymeren (zoals zetmelen) zijn typisch water- en hittegevoelig. Voor biocomposteerbare plastics is dit een voordeel, omdat ze snel afgebroken kunnen worden. Voor andere toepassingen (bijvoorbeeld een biobased PET-fles) is dit een nadeel vanwege de beperkte duurzaamheid

• Één project van het Carbohydrate Competence Center onderzoekt nieuwe chemische en polymeermengtechnieken voor polymeren die wel kunnen dienen als grondstof voor bijvoorbeeld PET-flessen

D


Hoe kunnen nieuwe commercieel aantrekkelijke eindproducten in de koolhydratenketen ontwikkeld worden? En hoe verhouden de productiekosten zich met die van 'op aardolie gebaseerde processen'?

• Isoleren suikers • Chemische

omzettingen

Grondstof voor PET-flessen

Furanen Suikerbieten FDA1)

• Alternatief voor tereftaalzuur

Biomassa/intermediate Eindproduct

1) FDA = 2,5-Furaan-dicarboxylzuur



43

Regionaal kennisaanbod in het kader van de koolhydratenketen

Voor de koolhydratenketen is er veel onderzoek in conversietechnieken en in de chemie en materialen applicatie

THERMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

A

PP

LIC

AT

IE

PLATFORM

D KENNISAANBOD – KOOLHYDRATENKETEN



1) Researchactiviteit op basis van FTE's; 2) GCRE = Green Chemical Reaction Engineering, SOC = Synthetic Organic Chemistry, PTE = Product Technology, BPC = Biocatalysis in Polymer Chemistry, BOC = Bio-Organic Chemistry

Microbiële Fysiologie, Aquatische Biotechnologie, Products and Processes for Biotechnology, Biotransformation and Biocatalysis

CHEMISCH Sustainable Process Technology, Catalytic Processes and Materials

GCRE, SOC, PTE, BPC, BOC2)

FOOD/FEED Microbiële Fysiologie, Moleculaire genetica, Celbiologie

CHEMIE/MAT Green Chemical Reaction Engineering, Product Technology, Synthetic Organic Chemistry, Microbiele Fysiologie, Biocatalysis in Polymer Chemistry



UT RUG



LAAG HOOG



44

De aansluiting binnen de koolhydratenketen is zeer goed voor chemie en materialen, maar kan beter bij conversie en food/feed

MATCHING – KOOLHYDRATENKETEN D


De universiteiten zijn zeer actief in onderzoek naar toepassingen binnen chemie en materialen

Alle bedrijven actief in toepassingen van koolhydraten in chemie en materialen, geven unaniem aan een hoge innovatievraag te hebben in de ontwikkeling van het nieuwe biobased platform chemicaliën

De universiteiten vervullen een voortrekkersrol en kan de actieve bedrijven goed helpen met deze perspectiefrijke toepassing

Veel bedrijven zijn actief met koolhydraten toepassen voor food/feed (klassieke toepassing) – Zij hebben een hoge innovatievraag

De universiteiten bieden veel kennis op de toepassing van koolhydraten in de food/feed

Vooral voor toepassing binnen food/ feed, kunnen universiteiten samen met het bedrijfsleven innoveren als het kennisaanbod groter wordt – Uitbreiding onderzoek of contact met andere universiteiten nodig

Grote bedrijvigheid, maar achterblijvende innovatievraag rondom conversietechnieken

Veel aandacht voor chemische en biologische conversietechnieken

De beperkte vraag toont aan dat de universiteiten de bedrijven meer kunnen betrekken bij hun onderzoek

Bron: Enquete; interviews; universiteiten; Roland Berger analyse

Innovatievraag en kennisaanbod in de koolhydratenketen




45

In de houtketen is de bedrijvigheid het grootst onderin de waarde-piramide – De innovatievraag is wel hoog bij alle applicaties

INNOVATIEVRAAG – HOUTKETEN

Primaire focus


Reststromen (bijv.snoeihout, papierslib)

C5/C6 suiker

Lignine

Hydrolyse

Voorbewerken en fractioneren: versnipperen, pelletiseren, pulpen, malen, etc.


Polymeren, Resins

Ethanol


Fermentatie

DME, Methanol, Diesel, Benzine Elektriciteit,

Groen gas, Warmte

Vezels

Karton, papier,

vul- middel

Biomat. Harsen

Flavours

Chemische reactie

Pyrolyse, HTU, vergassing, verbranding

Chemicaliën Polymeren, Coatings Solvents, Plasticizers

Lubricants

FYSIEK

CHEMISCH

THERMISCH

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

A

PP

LIC

AT

IE

Bedrijvigheid en innovatievraag in de houtketen


Primaire interesse bij bedrijven ligt nu nog op verdere innovatie in thermische conversie. Innovatie in chemische of biologische conversie nog beperkt mogelijk door vroeg stadium ontwikkeling

Ketenapplicatie nu gericht op onderkant waardepiramide – Er is wel al innovatie op chemische applicatie, waar de bedrijvigheid nu nog klein is

RELATIEVE SCORE

LAAG HOOG


CONCLUSIES

Innovatievraag in voorbehandeling is beperkt, mogelijk doordat geïmporteerde biomassa vaak al is voorbehandeld PLATFORM

D



46

CASE EXAMPLE: Woodspirit verwerkt hout tot biomethanol in een biomassaraffinaderij

Voorbeeld van een innovatie in de houtketen

Woodspirit - Samenwerkingsverband

CASE EXAMPLE – HOUTKETEN

Bron: BioMCN; Roland Berger analyse

• Woodspirit bouwt een biomassaraffinaderij, die in 2017 in productie gaat

• De fabriek verwerkt per jaar 800.000 ton afvalhout uit de bosbouw en houtverwerkende industrie tot 250 miljoen liter biomethanol per jaar en drie nuttige bijproducten

Biomassa/intermediate Eindproduct

Afvalhout Droge biomassa

• Droging • Verkleining • Torrefactie

Syngas

• Vergassing

Reiniging

Bio-methanol

Groene stroom

Gezuiverd water

Wegenzout

D

VOORBEELD VAN OPENSTAANDE INNOVATIEVRAGEN

• Hoe kunnen functionele moleculen direct uit hout en biomassa worden afgescheiden, zonder dat deze eerst naar simpele moleculen afgebroken worden? Hiermee kan potentieel met minder energieverbruik en lagere kosten een hoogwaardig eindproduct worden gemaakt

• Is riet een geschikte biomassa voor deze keten? Biorenewable Business Platform start onderzoek



47

Regionaal kennisaanbod in het kader van de houtketen

In de houtketen focust het onderzoek zich op conversietechnieken en de applicaties chemie, brandstof en energie

THERMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

A

PP

LIC

AT

IE

PLATFORM

D KENNISAANBOD – HOUTKETEN

FYSIEK



FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

Thermal Engineering, Sustainable Process Technology

GCRE, SOC, PTE, BOC2)

Microbiele Fysiologie, Aquatische Biotechnologie, Products and Processes for Biotechnology, Biotransformation and Biocatalys, Biocatalys in Polymer Chemistry


GCRE2), HTC, ESRIG5)

TE, SPT, IM6) ESRIG5), PPB, CSE, GCT7)



UT RUG


1) Researchactiviteit op basis van FTE's; 2) GCRE = Green Chemical Reaction Engineering, SOC = Synthetic Organic Chemistry, PTE = Product Technology, BOC = Bio-Organic Chemistry; 3) EFSM = Engineering Fibrous Smart materials, CME = Construction Management & Engineering; PT = Production Technology 4) MF = Microbiele Fysiologie, BPC = Biocatalysis in Polymer Chemistry 5) HTC = Hoge Temperatuur Conversieprocessen, ESRIG = Energy and Sustainability Research Institute Groningen; 6) TE = Thermal Engineering, SPT = Sustainable Process Technology, IM = Inorganic Membranes; 7) PPB = Products and Processes for Biotechnology, CSE = Combustion Science and Engineering, GCT = Gas Conversion Technology

Green Chemical Reaction Engineering

EFSM, CME, PT3) GCRE, SOC, PTE2), MF, BPC4)


LAAG HOOG



48

De universiteiten verrichten veel onderzoek binnen de houtketen en dat sluit goed aan bij de innovatievraag

MATCHING – HOUTKETEN D

Ook in deze keten zijn de universiteiten sterk gericht op toepassingen van houten binnen chemie en materialen

De bedrijvigheid in de houtketen binnen chemie en materialen is (nog) beperkt, maar de innovatievraag is zeer hoog

De universiteiten vervullen een voortrekkersrol en kunnen het bedrijfsleven van dienst zijn in deze groeiende sector

Binnen conversietechnieken is de vraag naar innovatie binnen thermische conversie het grootst – voor chemische en biologische applicatie is de vraag nog beperkt

De universiteiten zetten sterk in op thermische, katalytische, chemische en biologische conversie

Het onderzoek voldoet in de innovatiebehoefte van de regio en verricht daarnaast fundamenteel onderzoek voor toekomstige toepassingen

Voor brandstoffen uit hout is de innovatievraag hoog; bij energie is deze kleiner (volwassenere technologie), maar de bedrijvigheid is zeer groot in beide applicaties

Op deze relatief volwassen toepassingen vindt nog steeds veel onderzoek plaats

Het kennisaanbod sluit goed aan bij de vraag en de universiteiten leveren naast fundamentele kennis ook technische innovaties


Innovatievraag en kennisaanbod in de houtketen





49

In de reststromenketen laat de innovatievraag zien dat er gewerkt wordt aan het verhogen van de verwaarding van de reststromen

INNOVATIEVRAAG – RESTSTROMENKETEN

Primaire focus

Resthout (bijv. snoeihout)

Afvalstromen (bijv.RWZI slib)

Koolhydraten (bijv. aardappel)

Groen (bijv. gras)

Fractioneren: scheiden, malen, homogeniseren, etc.

Lignine


Vezels

Anaerobe vergisting

Koolhydraten, suikers

(Hemi-) cellulose

Pyrolyse Pyrolyse, HTU,

vergassing, verbranding

Biocrude Diesel

FYSIEK

CHEMISCH

THERMISCH

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

A

PP

LIC

AT

IE

Bedrijvigheid en innovatievraag


Ervaring met voorbehandeling van biomassa reeds voldoende ontwikkeld

De innovatievraag geeft aan dat ook hier vraag is naar verhoging van de toegevoegde waarde van de keten

RELATIEVE SCORE

LAAG HOOG


Ervaring met vergisting van biomassa reeds voldoende ontwikkeld. Wel veel interesse in thermische en meer efficiënte conversie- stappen

CONCLUSIES

PLATFORM

D



• Groot Zevert Vergisting werkt aan de productie van biogas uit mest, waarbij 10% weiconcentraat (een bijproduct van kaas) bijgemengd kan worden. Hiermee wordt een extra reststroom verwaard

50

CASE EXAMPLE: Groot Zevert Vergisting heeft een speciaal proces voor mestvergisting en gebruikt het restdigestaat voor veevoer

Voorbeeld van een innovatie in de reststromenketen

Groot Zevert Vergisting

CASE EXAMPLE – RESTSTROMENKETEN

Bron: Groen Gas Nederland; Groot Zevert Vergisting; Roland Berger analyse

• Diervoeder

• Kweek van

• Het digestaat dat na vergisting over blijft, kan gebruikt worden als kweekstof voor eendenkroos, een eiwitbron in veevoer. De kringloop is zo maximaal gesloten

Vee

Weiconcentraat

Mest

Biogas

Elektriciteit

Digestaat

Eendenkroos

• Kaasproductie

• Vergisting

Biomassa/ intermediate

Eindproduct


Welke nieuwe afvalstromen, die niet van belang zijn voor een van de andere ketens, kunnen nog verwaard worden?

D



51

Regionaal kennisaanbod in het kader van de reststromenketen

In de reststromenketen ligt de onderzoeksfocus meer op de toepassing energie dan brandstof

THERMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

BRANDSTOF

ENERGIE

PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

A

PP

LIC

AT

IE

PLATFORM

D KENNISAANBOD – RESTSTROMENKETEN

FYSIEK



FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

Thermal Engineering, Sustainable Process Technology

Aquatische Biotechnologie, Products and Processes for Biotechnology

Catalytic Processes and Materials, Inorganic Membranes

Energy and Sustainability Research, Combustion Science and Engineering

Membrane Technology Group

Combustion Science and Engineering, Green Chemical Reaction Engineering

Construction Management and Engineering

Thermal Engineering ESRIG, CSE, GCT2)



UT RUG

Belangrijk gebied voor keten 1) Reseachactiviteit op basis van FTE's; 2) ESRIG = Energy and Sustainability Research Institute Groningen, CSE = Combustion

Science and Engineering, GCT = Gas Conversion Technology


LAAG HOOG



52

Er wordt veel onderzoek door de universiteiten in de reststromen-keten verricht – Sterke bijdrage aan verdere ontwikkeling keten

MATCHING – RESTSTROMENKETEN D

Beide universiteiten verrichten veel onderzoek in de reststromenketen

De reststromenketen is een relatief volwassen keten en de bedrijven hebben gemiddeld een lagere innovatiebehoefte dan in de andere ketens

De universiteiten dragen bij aan de verdere ontwikkeling van de keten. Veel bedrijven kunnen ook groeien met minder aandacht voor innovatie

Veel technieken die gebruikt worden in de reststromenketen zijn ook relevant voor toepassingen in andere ketens

Alle onderzoekers die bijdragen aan de innovaties in de reststromen-keten doen ook onderzoek dat relevant is voor andere ketens – De keten is duidelijk overkoepelend

Onderzoek en bedrijvigheid in de reststromenketen is waardevol voor de verdere ontwikkeling van de drie andere ketens

Vooral binnen de applicatie brandstoffen is de innovatievraag hoog

Beide universiteiten verrichten veel onderzoek naar toepassingen in brandstoffen in de reststromenketen

De kennisinstellingen dragen sterk bij aan de verdere ontwikkeling van de keten


Innovatievraag en kennisaanbod in de reststromenketen





53

De relatieve volwassenheid van de reststromenketen vormt zowel een kans als een risico voor de ontwikkeling van de BBE

MATCHING – RESTSTROMENKETEN D

Impact van de reststromenketen op de andere ketens binnen de biobased economy


Kans – Gewenste ontwikkeling

• Bedrijven uit de reststromenketen trekken bedrijvigheid naar de regio ('stepping stone'-principe)

• Innovatie levert naast de huidige technieken die moleculen afbreken ook technieken om complexe moleculen als geheel uit biomassa te extraheren

• De reststromenketen richt zich op niches van stromen die op geen andere manier te verwaarden zijn

Huidige situatie

• De reststromen-keten is op dit moment de grootste biobased keten in Noordoost Nederland

• De technieken voor vergisten en verbranden van reststromen zijn al goed ontwikkeld

• De keten is goed georganiseerd en krijgt veel subsidie voor het verder vergroenen van de energievoorziening

Risico – Ongewenste ontwikkeling

• De reststromenketen kan zo hard groeien dat zij een concurrent wordt voor de andere biobased ketens in de vraag naar biomassa

• Focus op innovatie in de restromensector levert op korte termijn geld op. Dit kan innovatie in de andere ketens verdringen als er geen goede langetermijnvisie is

Gras Kool-hydraten

Hout

Rest-stromen

Bedrijvigheid Innovatie

Ontwikkeling

Gras Kool-hydraten

Hout Rest-

stromen

Concurrentie biomassa Verdringen innovatie

Ontwikkeling



54

Bedrijfsleven en universiteiten kunnen samen applicaties met hoge waarde ontwikkelen en bestaande technieken verder ontwikkelen

Samenvatting technische innovatievragen voor ontwikkeling van de BBE

Bron: Enquêtes en interviews

MATCHING D

TECHNISCHE INNOVATIEVRAGEN KENNISAANBOD UNIVERSITEITEN

1 Ontwikkeling van applicaties met hoge toegevoegde waarde binnen chemie en materialen

• De Universiteit Twente heeft een leidende rol in onderzoek naar primaire thermische conversie, (synthetische) vezels en katalytische engineering

• De Rijksuniversiteit Groningen heeft een leidende rol in bio- en chemokatalytische conversie (inclusief koolhydra-ten) voor ontwikkelen applicaties met hoge TW1)

2 Ontwikkeling van applicaties met hoge toegevoegde waarde binnen food/feed

• De Rijksuniversiteit Groningen is goed in conversie van koolhydraten

• Intensiveren samenwerking met Wageningen lijkt op zijn plaats, gezien focus van die universiteit

3 Doorontwikkeling van applicaties met lager toegevoegde waarde zoals energie en brandstoffen

• De Universiteit Twente heeft een leidende rol in onderzoek naar energieapplicaties

• De Rijksuniversiteit Groningen is goed in energieopwekking in de g(r)asketen

1) Toegevoegde waarde



55

Niet-technisch gedreven innovatievragen van bedrijven zijn voornamelijk ketenontwikkeling en weten regelgeving

Prioriteit van overige innovatievragen [% van bedrijven]

Wet- en regelgeving

19%

53%

Logistiek

5%

Ketenontwikkeling

Ethiek

(bv food for fuel)

46%

Belangrijkste overige innovatievragen voor ontwikkeling van de BBE

Hoe wordt de gehele keten van biomassa tot applicatie ingericht en worden rendementen en risico's verdeeld?

Belangrijkste innovatievragen

Bron: Enquêtes en interviews

Hoe kunnen aanvoerkosten van biomassa beperkt worden? – Deze zijn nu vaak een beperkende kostenpost voor businesscases

Rondom primaire biomassa kan verdrukking van voedselproductie plaatsvinden – Zijn hier alternatieven voor?

OVERIGE INNOVATIEVRAAG BEDRIJVEN

Implicaties

Weinig bedrijven actief zijn met primaire biomassa omzetten in energie – Weinig issues rondom ethiek

Hoe wordt weten regelgeving gecreëerd die duidelijk is, gewenste innovaties toestaat en de sector waar nodig stimuleert?

Er moet meer transparantie in de keten komen om gezamenlijk eraan te werken

Behoefte aan duidelijkheid, visie en een aanspreekpunt met betrekking tot weten regelgeving voor de biobased economy

Behoefte aan een verbindende strategie voor de aanvoer of lokale levering van biomassa

D



56

Beide universiteiten verrichten veel onderzoek op niet-technische gebieden die de innovatievragen kunnen oplossen

MATCHING – OVERIGE INNOVATIEVRAGEN D


Innovatievraag en kennisaanbod voor niet-technische vraagstukken


Innovatievraag Conclusies

Universiteit Groningen • Het Groningen Energy en

Sustainability Programma – meer dan 15 groepen die werken aan volgende thema's: – Energy markets and regulation – Social dynamics of

sustainability – Gas innovation and smart

systems – Energy Transition

Universiteit Twente • Legal and Economic Governance

Studies • Philosophy • Twente Centre for Studies in

Technology and Sustainable Development

Kennisaanbod1)

Hoe wordt de gehele keten van biomassa tot applicatie ingericht en worden rendementen en risico's verdeeld?

Hoe kunnen aanvoerkosten van biomassa beperkt worden? – Deze zijn nu vaak een beperkende kostenpost voor businesscases

Rondom primaire biomassa kan verdrukking van voedselproductie plaatsvinden – Zijn hier alternatieven voor?

Hoe wordt weten regelgeving gecreëerd die duidelijk is, gewenste innovaties toestaat en de sector waar nodig stimuleert?

Meerdere economische groepen hebben expertise op het inrichting en vormgeven van de keten

Economische groepen kunnen logistieke vraagstukken oplossen of de logistieke beperkingen inzichtelijk maken

Ethiek en filosofie kan bedrijfsleven ondersteunen om toekomstige maatschappelijke discussies in goede banen te leiden

Veel 'Legal' en 'regulation' groepen, die voorstellen voor aanpassingen aan weten regelgeving kunnen opstellen



57

De twee universiteiten zijn complementair in hun expertises voor innovatie over de gehele keten – Goede match met innovatievraag

INNOVATIE-VRAAG1)

Verdeling van expertises en matching innovatievraag en kennisaanbod

KENNIS-AANBOD

Fundamenteel Technisch/engineering Maatschappelijk

Bio-& chemo katalytisch

Thermisch

• Ontwikkeling van applicaties met hoge toegevoegde waarde binnen chemie en materialen

• Ontwikkeling van applicaties met hoge toegevoegde waarde binnen food/feed

• Doorontwikkeling van applicaties met lagere toegevoegde waarde zoals energie en brandstoffen

• Inrichting van de gehele keten (biomassa tot applicatie) en verdeling rendement en risico's

• Creëren weten regelgeving die duidelijk is, gewenste innovaties toestaat en de sector waar nodig stimuleert

1) Geformuleerd als acties; 2) Verdeling op hoofdlijnen; 3) Leidende rol is gebaseerd op onderzoeksactiviteit (maat voor betrokken aantal onderzoekers)

• De Universiteit Twente heeft een leidende3) rol in onder-zoek naar primaire thermische conversie, synthetische vezels, energieapplicaties en katalytische engineering

• De Rijksuniversiteit Groningen heeft een leidende3) rol in onderzoek naar bio- en chemokatalytische conversie (inclusief koolhydraten) en het ontwikkelen van applicaties in chemie en materialen

• De Rijksuniversiteit Groningen heeft een leidende3) positie met het Groningen Energy en Sustainability Programma

• Op de Universiteit Twente zijn meerdere vakgroepen actief

Bron: Online enquête; interviews; universiteiten

EXPER-TISE2)

MATCHING D



58

Als aan de innovatievraag voldaan wordt, verwachten bedrijven 10-15% groei en kan het potentieel van de BBE ontsloten worden

Mogelijkheden voor de regionale BBE bij invulling van de innovatievraag

Bron: Enquêtes; Interviews; Roland Berger analyse

MOTIVATIE INVULLEN INNOVATIEVRAAG D

Indien aan de innovatievraag kan worden voldaan…

…verwachten bedrijven flinke omzetgroei op de korte termijn…

…en wordt op de lange termijn het potentieel van de BBE ontsloten

GRAS

KOOL-HYDRATEN

HOUT

INNOVATIE-VRAAG

KENNIS-AANBOD

Weet niet 15%

meer dan 20% groei 23%

10-20% groei 32%

0-10% groei 28%

Tijdelijke krimp 2%

GEMIDDELDE VERWACHTE GROEI

10-15%

Verwachte verandering van de

omzet…

…in de komende 3 jaar bij invulling

innovatiebehoefte [% van bedrijven]

Impact op

sectoren

vooralsnog

onbekend

1,9

0,1

0,3

0,1

0,1 1,1

0,0

0,0

0,6 0,2

Potentie BBE ("Economy at risk") EUR mld

REST-STROMEN

PHARMA

FOOD/FEED

CHEMIE/ MAT

BRANDSTOF

ENERGIE

AGRO



59

E. OM INNOVATIE IN DE GEKOZEN BBE KETENS SUCCESVOL TE ONTWIKKELEN IS NU EEN STERK GERICHTE EN VERBINDENDE AANPAK NODIG



Potentie van de BBE in NONL (economie "at risk")…

60

Noordoost Nederland kan de potentie van de Biobased Economy ontsluiten door op vier ketens te richten

POTENTIE MET KETENONTWIKKELING E

Potentie van BBE in Noordoost Nederland (NONL) en vier benoemde ketens

…wordt ontsloten door te richten op vier ketens



PHARMA

FOOD

FEED

CHEMIE

MATERIALEN

BRANDSTOF

ENERGIE

HOUT-

KETEN

GRAS-

KETEN

VERWAARDEN VAN

RESTSTROMEN


KOOLHY-

DRATEN-

KETEN

REST-

STROMEN-

KETEN

Bron: Interviews; desk research; Roland Berger analyse

Sector met grote BBE potentie

Volger ambitie

Leider ambitie

Totaal 1,9 0,3

Warmte en

elektriciteit 0,1

Transport-

brandstoffen 0,1

Chemie en

Materialen 1,1 0,1

Voeding en

levensmiddelen 0,0

Pharma 0,0

Agro 0,6 0,2



✓

61

De regio heeft alle ingrediënten in huis voor de succesvolle ontwikkeling van de regionale BBE in de gekozen ketens

TOEGANG TOT BIOMASSA STERKE BEDRIJVIGHEID

EXCELLENTE KENNIS ACTIEF CLUSTER

• Noordoost Nederland beschikt over grote hoeveelheden eigen biomassa voor economische ontwikkeling keten

• De regio beschikt over goede logistiek en toegangspoorten voor aanvoer/import van biomassa

• Noordoost Nederland beschikt over relatief grote economische sector in de gekozen ketens

• Bedrijven zijn actief op zoek naar en betrokken bij biobased innovatie in de ketens

• Kennisinstellingen zijn toegankelijk voor bedrijven en bezig met valorisatie

• Noordoost Nederland beschikt over actieve en vooraanstaande kennisinstellingen die actief zijn in de verdere ontwikkeling van de keten

• In de regio zijn stevige initiatieven geïnitieerd om de ketenontwikkeling actief te promoten

• Ontwikkelde initiatieven worden breed gesteund door alle belanghebbenden in de keten, inclusief regionale bestuurders

Fermentatie

Neutra-ceuticals,Voedsel,

Diervoeder,Plastics,Lijmen,

Additieven

BIOMASSA (AGRO)

FYSIEK

CHEMISCH

THERMISCH

PLATFORM

CHEMISCH

BIOLOGISCH

PHARMA

FOOD/FEED

CHEMIE/MAT

BRANDSTOF

ENERGIE

GRAS KOOLHYDRATEN

EiwittenOrg. zuren

Houtgewas(bijv. miscanthus)

Reststromen(bijv.snoeihout, riet)

Gewas(bijv.koolzaad)

Residuen(bijv.vetten)

Aquatisch(bijv.algen)

C5/C6suiker

LignineEiwitten

Org. zuren

Diervoeder

Karton, papier,Isolatiemateriaal


C5/C6suikers

Hydrolyse

Ethanol

ZetmeelEiwitten



BasisChemicaliën


Kunstmest

Vezels


Zetmeel(bijv. aardappel)

Suiker(bijv.suikerbiet)

Hydrolyse

Fractioneren: scheiden, malenkneuzen, verwarmen, etc.

Gras / Loof(incl. maaisel)


Polymeren,Resins

Ethanol

Sucrose


Fermentatie

FT, DME,Methanol,Diesel, Benzine


Vezels

Karton, papier

Neutra-ceuticals,

Cosmetica,Antivirals,

Aquacultuur,Biomat.Harsen

Kunstmest,Glycerine,Biodiesel


PR

E-T

R.

CO

NV

ER

SIE

AP

PL

ICA

TIE

HydrogeneringVerestering

Dier-voeder

FTsynth.

Flavours

Olie/Lipides

Chemischereactie

Pyrolyse, HTU,vergassing,verbranding

ChemicaliënPolymerenCoatingsSolvents

PlasticizersLubricants

AD

Pyrol.

1

4

GRASKETEN

RESTSTROMENKETEN

ADBio-

catalyse

2

KOOLHYDRATEN-

KETEN

HOUTKETEN

3

HOUTEN OLIËN

Voorwaarden voor verdere ontwikkeling BBE

✓ ✓

✓

KETENONTWIKKELING E

Bron: Interviews; desk research; Roland Berger analyse



62

Succesvolle inzet van alle ingrediënten vergt nauwe samenwerking, zowel in de ketens als tussen de stakeholders…

Samenwerking tussen bedrijven in verschillende 'klassieke' waardeketens

De ontwikkeling van de biobased economy vereist samenwerking tussen bedrijven die in de klassieke

ketens geen relatie met elkaar hebben

Samenwerking tussen het bedrijfsleven, kennisinstellingen en de overheid

Vergaande samenwerking nodig voor verdere ontwikkeling regionale BBE

AGRO-

FOOD

CHEMIE

BRAND-

STOFFEN

ENERGIE

De ontwikkeling van de biobased economy kan alleen tot stand komen bij intensieve samenwerking tussen de drie

partners

ILLUSTRATIEVE KETEN

BEDRIJFSLEVEN

OVERHEID

KENNISINSTELLINGEN

KETENONTWIKKELING E




63

… in de praktijk is de benodigde coördinatie echter beperkt en ontstaan knelpunten in de verdere ontwikkeling van de BBE

Knelpunten bij de verdere ontwikkeling van de biobased economy

KETEN-COÖRDINATIE

MAATSCHAP-PELIJKE

COÖRDINATIE

Knelpunten Uitwerking

Bron: Online enquête; interviews; Roland Berger analyse

KETENONTWIKKELING E

2 Gebrek aan transparantie in de keten

53% van de bedrijven geeft aan dat ketenontwikkeling een innovatiebehoefte is. Zonder uitgewerkte business-case voor de hele keten is het risico om te starten te groot

3 Gebrek aan middelen 56% van de bedrijven heeft onvoldoende middelen of capa-citeit binnen de R&D afdeling – Subsidies worden over te veel partijen verdeeld, waardoor kritische massa niet ontstaat

51% van de bedrijven geeft aan dat weten regelgeving een drempel is voor verdere innovatie

4 Gebrek aan profiel voor BBE regio

Bedrijven geven aan dat huidige BBE initiatieven een 'lappendeken' zijn – De regio is onvoldoende profilerend en dit staat de vorming van een succesvol cluster in de weg

1 Gebrek aan gezamenlijke visie

Bedrijven geven aan dat er geen gedeelde visie is tussen de zowel ketenpartners als de maatschappelijke kolommen



64

Om de coördinatieproblemen structureel op te lossen moeten alle stakeholders gezamenlijk een gecoördineerde aanpak ontwikkelen

TRANSPARANTIE IN DE KETEN GEZAMENLIJKE VISIE

BESCHIKBAARHEID MIDDELEN

Voorwaarden voor verdere ontwikkeling BBE

1 2

3 4 ÉÉN PROFIEL VOOR BBE REGIO

• Opstellen gecoördineerd lange-termijn beleid

• Opstellen gezamenlijke onderzoeksagenda

• Opstellen industrie roadmap

• Bedrijven en kennisinstellingen moeten elkaar en elkaars expertise kennen

• Gezamenlijke aanpak voor opstartproblemen nieuwe waardeketens

• Maak gezamenlijke business-cases mogelijk

• Kijk specifiek naar weten regelgeving voor alle ketens

• Kapitaalkrachtige partners kunnen financiële stimulans voor de ontwikkeling BBE verstrekken

• De regio etaleert krachten en successen gezamenlijk

• Betrokkenen beseffen dat BBE-clusteridentiteit soms naast eigen identiteit kan komen te staan

BEDRIJFSLEVEN

OVERHEID

KENNISINSTELLINGEN


KETENONTWIKKELING E



65

RB voorstel: gebruik de vier ketens als startpunt voor het opstellen van een gemeenschappelijke visie met alle stakeholders

Voorstel Roland Berger voor startpunt visie…



PHARMA

FOOD

FEED

CHEMIE

MATERIALEN

BRANDSTOF

ENERGIE

HOUT-

KETEN

GRAS-

KETEN

VERWAARDEN VAN

RESTSTROMEN


KOOLHY-

DRATEN-

KETEN

REST-

STROMEN-

KETEN

…om tot een roadmap, beleidsagenda en onderzoeksagenda te komen

BELEIDSAGENDA

• Waarborg coördinatie tussen alle deelnemende overheden

• Garandeer aandacht voor stimuleringsbeleid, vergunningen en uitdragen visie en propositie naar Den Haag en buitenland

INDUSTRY ROADMAP

• Stel per keten één of twee 'trekkers' aan die de visie opstellen, daarna de andere bedrijven consulteren

• Stel voor elke keten een roadmap op

ONDERZOEKSAGENDA

• Stel verdeling expertisegebieden tussen universiteiten en hogescholen op

• Stel aanpak op voor aandachtsgebieden en 'hotspots' • Stem investeringen en projecten onderling af

Voorstel Roland Berger voor startpunt voor gemeenschappelijke visie


KETENONTWIKKELING – VISIE E



66

RB voorstel: Breid bestaande initiatieven uit en werk met de ketenpartners en de universiteiten concrete businesscases uit

TER DISCUSSIE Voorstel Roland Berger voor aanpak opstellen businesscase

Keten Voorbeeld sterk initiatief Voorstel voor uitbreiding initiatief

RESTSTROMEN

• Er lopen al veel initiatieven – Opstellen businesscases niet meer nodig

• Creëer een platform van bedrijven die willen participeren en wissel best-in-class ervaringen uit

• Start gezamenlijke projecten om meer reststromen te verwerven of om nieuwe reststromen te verwaarden


GRAS • Breid omvang uit en stel commerciële businesscase

op • Onderzoek verdere verwaarding eiwitten en vezels

KOOLHYDRATEN

• Waarborg continuïteit van het CCC • Implementeer directe betrokkenheid bedrijven bij

opstellen innovatieagenda, breid dit verder uit naar het MKB en bouw de businesscases

HOUT

• Betrek kennisinstellingen bij intensiever onderzoek naar hogere verwaarding

• Inventariseer beschikbaarheid biomassa bij grootschalige productie en verwerk dit in de lange-termijn businesscase

KETENONTWIKKELING – TRANSPARANTIE E

http://www.google.com/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&frm=1&source=images&cd=&cad=rja&docid=zlB9_uCf-GaqVM&tbnid=W30bHBJs2fqK9M:&ved=0CAUQjRw&url=http://www.empyroproject.eu/index.php?id=31&rid=2&r=algemeen&PHPSESSID=sg33uvcn25nqbge0ik1b9dje42&ei=RKRaUffMJYHYtAav7YCICA&bvm=bv.44442042,d.bGE&psig=AFQjCNFNS_8e8AztfQu9FQBMu2Ko0NmHsg&ust=1364981180152781



67

RB voorstel: coördineer de inzet van publieke middelen, weten regelgeving, financiering en het creëren van een markt

Drievoudige inzet van publieke middelen

1

2 3

1 Wet- en regelgeving Aanpassingen om aan te sluiten bij visie • Voor het gehele ontwikkeltraject • Voor specifieke vergunningsaanvragen • Met betrekking tot ruimtelijke ordening

2 Financiering Bijdrage aan financiering van het gehele ontwikkel-traject (tot commercieel aantrekkelijk punt) • Investeren om maatschappelijk rendement te

verwezenlijken • Verlaagt risico voor het bedrijfsleven, waardoor

zij meer ontwikkeltrajecten kan inzetten

3 Creëren van een markt Vooraf garanderen van voldoende marktvraag door: • Doelstellingen voor vergroenen verankeren in

weten regelgeving (bijv. bijmengverplichting) • Optreden als 'first buyer'

Stimuleren van BBE

Finan-ciering

Creëren van markt

Wet- en regelgeving


KETENONTWIKKELING – MIDDELEN E



NOORDOOST NEDERLAND

Lokale agroproducten (koolhydraten, grassen en houten)

Biomassa

Applicaties Krachtige positie in food/feed en energie

Beweging richting chemie

Technieken

Universiteit Twente, RUG Kennislink WUR

68

RB voorstel: Ontwikkel een profiel dat uitgaat van de krachten en de onderscheidende elementen ten opzichte van andere clusters

1

2 3

REGIO

NOORDOOST

NEDERLAND

1 Zuidvleugel

2 Biobased delta

3 Regio zuid (Limburg)

Onderscheidend kenmerk Noordoost-Nederland

Voorstel profiel Noordoost Nederland

STARTPUNT PROFIEL SCHERP PROFIEL AAN EN DETAILLEER MET ALLE STAKEHOLDERS

BEDRIJFSLEVEN

OVERHEID

KENNISINSTELLINGEN

• Creëer een identiteit voor de biobased economy in de regio met alle stakeholders

• Verwerk gezamenlijke visie (roadmap, onderzoekagenda en beleidsagenda) in profiel

• Etaleer krachten van de regio stimulerings-beleid, behaalde successen en huidige bedrijvigheid


KETENONTWIKKELING – PROFIEL E

Focus op thermische en bio- en chemokatalytische processen



✓

✓

✓ ✓ ✓

✓

✓ ✓

✓

69

Andere regio's pakken de noodzaak tot coördinatie voor een succesvolle BBE op door samenwerkingsverbanden op te zetten

Voorbeelden van andere regio's die BBE samenwerkingsverbanden hebben opgezet

BIOBASED DELTA ZEELAND & BRABANT

CHEMELOT LIMBURG

IAR FRANKRIJK

TRANSPARANTIE IN DE OPERATIONELE KETEN

• Inzet op schaalsprongprojecten

• Levert testfaciliteiten

2 • Brengt 57 kennis-intensieve bedrijven samen op één campus

• Brengt 35 grote industriële bedrijven, 70 MKB's en 4 universiteiten bijeen

BESCHIKBAARHEID MIDDELEN

• EUR 400 m investeringen in 2011 gegarandeerd (merendeel privaat)

3 • Bijdrages van bedrijven, provincie en universiteiten

• R&D investering van meer dan 1 miljard gerealiseerd sinds 2006

ÉÉN PROFIEL VOOR BBE REGIO

• Duidelijk imago naar buiten via website en publicaties

4 • Profilering als één van de zeven open inno-vatie campussen

• Uitstraling naar buiten o.a. via zichtbaar middel-punt Les Sohettes

GEZAMENLIJKE VISIE

1 • Oprichting InSciTe (Institute for science and technology) door verschillende partners

• Strategische werkvelden gekozen waar partners gezamenlijk in onderzoeken

• Focus op o.a. biofuels en bio-polymeren

• Ambities voor banen en investeringen ✓

✓

✓

KETENONTWIKKELING – OPZET SAMENWERKING E

Bron: Desk research, Roland Berger analyse



70

Door de in Noordoost Nederland aanwezige ingrediënten effectief te coördineren kan een leidende BBE positie worden gerealiseerd

Autonome groei cluster

• Door schaal en synergie effecten

ontstaat een zichzelf versterkende

groei van het cluster

• Cluster neemt leidende positie

• Potentieel van de biobased

economy wordt ontsloten

• Vier kritische elementen zijn

aanwezig in de regio

– Toegang tot biomassa

– Sterke bedrijvigheid

– Actief cluster

– Excellente kennis

Vorm stabiel cluster Realiseer kritische massa

Ontwikkelingsproces autonoom groeiende clusters

• Vorm samenwerkingsverband

dat werkt aan:

FOCUS NEXT STEPS

2030

1. Gezamenlijke visie

2. Transparantie in de keten

3. Beschikbaarheid middelen

4. Één profiel voor BBE regio


✓



71

Een succesvolle samenwerkingsvorm heeft een gemeenschappe-lijke visie, verdeling van verantwoordelijkheden en commitment


Een samenwerkingsvorm die de BBE in Noordoost Nederland vorm en inhoud kan geven (voorstel Roland Berger):

• Werkt volgens een gemeenschappelijke visie

• Werkt op het hoogste organisatieniveau aan – Het profiel van de regio en de communicatie daarvan – Het realiseren van aanpassingen in weten regelgeving

• Is op operationeel niveau opgedeeld per keten en werkt daar aan – Ketenintegratie – Gezamenlijke onderzoeksprogramma's – Kansen op samenwerkingsverbanden tussen de partners en externe partijen

• Heeft commitment (financieel en organisatorisch) van alle partners

• Heeft een gemeenschappelijke procedure voor het IP dat voortkomt uit een van de onderzoeksprogramma's

• Is voornamelijk een virtuele organisatievorm met weinig overheadkosten. Mogelijk komen er in een later stadium pilot projecten met infrastructuurdeling



72

De exacte structuur is afhankelijk van het doel en de betrokkenheid van de partners – Drie voorbeelden illustreren dit

InSciTe Center for Medical Imaging North East Netherlands

Center for Translational Molecular Medicine

Bestuurlijke vennootschap

Functioneel

1) Service Level Agreement

Raad van Toezicht

R&D

program-ma

Onder-nemers facili-teiten

Cheme-lot

Campus

SLA

1)

Onder-wijs/

trainings

faciliteiten

Infra-struc-tuur

Directeur

Staf

Research Com-mittee

Raad van bestuur

Raad van Toezicht

Interna-tionale advies-

raad (weten-

schappe-lijk)

CMI advies-

raad (klinisch)

Project Groep

Oncologie

Project Groep Cardio-

vasculaire ziekten

Project Groep Neuro

(musculaire) ziekten

Bestuurlijk orgaan gepland

Program-ma

Committee

Oncologie

Program-ma

Committee

Infectie-ziekten

Program-ma

Committee Cardio-

vasculair

Program Committee

Neuro-degenera-

tief

Raad van Toezicht

Raad van bestuur

Interna-tionale advies-

raad (weten-

schappe-lijk

Alge-mene bijeen-komst van

partners

Voorbeelden van governancestructuren van Publiek-private samenwerkingsverbanden

E

• Gericht op delen van infrastruc-tuur, onderzoeksprogramma's en stimuleren ondernemerschap

• Gericht op gemeenschappelijke onderzoeksprogramma's

• Gericht op gemeenschappelijke onderzoeksprogramma's

KETENONTWIKKELING – OPZET SAMENWERKING



73

In de vervolgfase wordt de publiek private samenwerking verder uitgewerkt samen met andere 'trekkers'

1

2

3

Ontwikkel een business plan (BP)

Bouw het samenwerkingsverband

Public affairs

Operatio-

naliseer START

1A. Ontwikkel een korte versie van

het businessplan die het concept

neerlegt

1B. Stel het volledige business plan

op waarin alle wensen van de

partners worden opgenomen

2A. Versterk samenwerkingsverband

tussen trekkers

2B. Bouw samenwerkingsverband

met toegewijde partners en verzamel

letters of intent

Start

project

Samenwerkingsverband

gevormd en korte versie

BP klaar

Businessplan naar

alle stakeholders/

investeerders

Businessplan gevali-

deerd door stakehol-

ders/ investeerders

~2-4

maanden

~2-4

maanden

~3-12

maanden

Voorstel voor aanpak van fase 2 – Opzetten samenwerkingsverband

Houdt toezicht op alles rondom het samenwerkingsverband en stuur de

beeldvorming actief

Bij elkaar

brengen

'trekkers' voor

schrijven

businessplan

0

~2-3

maanden

Benader

'trekkers'

Afhankelijk van de keuze voor de invulling van de tweede fase kan er zo spoedig mogelijk een financieringsplan voor de uitvoering van die fase worden opgesteld

E KETENONTWIKKELING – OPZET SAMENWERKING



74

Roland Berger stelt op basis van de gehouden interviews een long list van bedrijven voor die geschikt zouden zijn als medetrekkers

1 0 TREKKERS Ontwikkel een business plan Benader 'trekkers' CONCEPT

LONG LIST

BETROKKEN

BEDRIJVEN

• Friesland

Campina

• Avebe

• Suikerunie

• Akzo Nobel

• Teijin

• Staatsbosbeheer

• BioMCN

• BTG

• Eska Graphic

Board

• Twence

• …

• Business plan wordt geschreven met

selecte groep bedrijven die meerdere

ketens kunnen overzien

• Voor ketenspecifieke stukken worden

andere bedrijven geconsulteerd

• Na afronden business plan kunnen

andere bedrijven participeren in het plan

BETROKKEN

PROVINCIES

• Alle provincies (Overijssel, Groningen,

Gelderland, Friesland en Drenthe)

• Optioneel: NOM, Oost N.V.

• Alle provincies (Overijssel, Groningen,

Gelderland, Friesland en Drenthe)

• Optioneel: NOM, Oost N.V.

BETROKKEN

KENNIS-

INSTELLINGEN

• Universiteit Twente

• Rijksuniversiteit Groningen

• Universiteit Twente

• Rijksuniversiteit Groningen

• Optioneel: Universiteit Wageningen

• Optioneel: Hogescholen

Gefaseerde benadering van bedrijven voor opstellen businessplan




75

De projectstructuur heeft een beperkte bezetting en splitst overkoepelende en ketenspecifieke verantwoordelijkheden

BACKUP – PROJECTSTRUCTUUR FASE 2 E

Voorstel Roland Berger voor governance van projectstructuur van fase 2

Stuurgroep

Werkgroep grasketen

Werkgroep houtketen

Werkgroep koolhydra-tenketen

Werkgroep reststromen-

keten

Bezetting en verantwoordelijkheden

• Beperkte selectie founding fathers • Geven leiding aan project en bewaken visie/strategie • Bouwen het profiel van de regio • Coördineren eerste stappen voor aanpassingen in

weten regelgeving (lobby en direct voor provinciale wetgeving)

• Houden zicht op kansen voor Europese en nationale subsidiering van het samenwerkingsverband, onderzoeksprogramma's en initiatieven

• Elke groep bevat een beperkte selectie uit bedrijfsleven en kennisinstellingen

• Beschrijven en starten onderzoeksprogramma's, die per keten worden opgezet – Bedrijven bepalen richting van programma vanuit innovatievraag

• Werken aan ketencoördinatie en starten de ontwikkeling van businessplannen



76

APPENDIX Lijst van interviews



77

Negen bedrijven en dertien publieke stakeholders zijn geïnterviewd over de biobased economy in Noordoost Nederland

PERSOON

Publieke Stakeholders

STAKEHOLDER PERSOON

Ton Runneboom

Energy Valley

Gemeente Enschede

Gemeente Groningen

NOM

Provincie Drenthe

Gerrit van Werven

dhr. Van Oort

dhr. Volkers

Eisse Luitjens

Jacqueline Dijksterhuis, Roel Haverkate

dhr. Brummelman

Provincie Friesland Hans Konst

Provincie Gelderland dhr. Van den Broek

Provincie Groningen Yvonne van Mastrigt

Provincie Overijssel

PPM Oost dhr. Schoonderbeek

Stichting TKI-BBE mevr. Van Dam Mieras

BioRenewables Business Platform

Bedrijven

BEDRIJF

AkzoNobel

BTG

Forbo-Novilon

FrieslandCampina

Gasunie

Parenco

Stork

Stramproy Green Coal

Tri-O-Gen

Marco Waas

Rene Venendaal

Jolien Stevens

Emmo Meijer

Ulco Vermeulen

Joris Spaan

Marco Derksen

dhr. Timmermans

Jos van Buijtenen

Suikerunie Frank van Noord



78

Vijftien wetenschappers zijn geïnterviewd over de biobased economy in Noordoost Nederland

Kennisinstellingen

KENNISINSTELLING

API Institute

Deutsches Institute für Lebensmitteltechnik

IFA Agrosience

Jacobs University Bremen

Rijksuniversiteit Groningen

PERSOON

Jan Jager

Volker Heinz

Roland Kubiak

Marcelo Fernandez- Lahore

Rien Herber

Gert-Jan Euverink

Dick Janssen



Rijksuniversiteit Groningen Erik Heeres

Marco Fraaije

Lubbert Dijkhuizen



Gerrit Brem Universiteit Twente

Leon Lefferts Universiteit Twente

Kennisinstellingen

KENNISINSTELLING

Universiteit Twente

Universiteit Twente

Van Hall Larenstein

PERSOON

Kitty Nijmeijer

Sacha Kersten

Hans Derksen

Biobased Economy Noordoost Nederland

Documents

Transcript of Biobased Economy Noordoost Nederland