Bernard Lewis-Ortadogunun Coklu Kimligi

7/29/2019 Bernard Lewis-Ortadogunun Coklu Kimligi

1/115


2/115


3/115

Bernard Levvis

ORTADOUNUN

OKLU KMLTrkesi:Mehmet Harmanc

SABAHKTAPLARI

O L A Y L A R N S A N L A R


4/115

Bu kitap, Sabah gazetesininTrk okuruna

bir kltr hizmetidir.

ORTADOUNUN OKLU K ML

Sabah Kitaplar 118Olaylar nsanlar 33

zgn ad: The Multiple Identites of the Middle EastCopyright: 1998 Bernard Levvis

Copyright Trke, 2000: Sabah Kitaplk San. ve Tic. A..Medya Plaza, Basn Ekspres Yolu 34540 Gneli-stanbul

Tel: 550 49 00-502 84 10

Gamma Medya Telif Haklar Ajans

Trke evirinin tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksaalntlar dnda, yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.

Yayn Ynetmeni: Serpil DemirtaTrkesi: Mehmet Harmanc

Yayma Hazrlayan: Erkan KaylSayfa Dzeni: Nilfer zcan

retim Asistan: Neslihan zcan

Kapak Dzeni: Blent Aydn

Bask ve Cilt: Ayhan MatbaasDatm ve Toplu Sipari: Sabah Kitaplk San. ve Tic. A.., stanbul

Tel: (0212) 245 66 01, 245 66 22 Fax: (0212) 245 66 23Birinci Bask: stanbul, Eyll 2000

ISBN 975-579-095-0


5/115

indekiler

nsz ....................................................................5

Giri ....................................................................7

Tanmlar.................................................................. 11

Din ....................................................................22

Irk ve Dil.................................................................. 33

lke ....................................................................44

Millet ....................................................................60

Devlet ....................................................................68

Semboller................................................................. 78

Yabanclar ve Kafirler...............................................83

Emeller ....................................................................97

Referanslar.................................................................. 107

Ayrntl Okuma.......................................................... 109


6/115


7/115

nsz

Bu kitabn ekirdei Wolfenbttel (1989), Roma (1993) ve Cas-

telgandolfoda (1995) yaplan toplantlara sunulan tebliedayanr. Bu tebliler konferans sonunda yaymlanmlard. Onlar

bu kitapta geniletip yeniden ele alrken dier konferanslarmdan,makalelerimden ve teblilerimden de yararlandm. Bu konuyu elealmam iin beni ikna eden editrlere, toplantlar dzenleyenlere ve

yorum ve sorularyla bu konulardaki grlerimi gelitirmeme yardmc olan katlmclara teekkr bor bilirim.

Her zamanki ustalk ve sabryla ilk taslaktan nihai metne kadaryazdklarm gzden geiren yardmcm Annamarie Cerminaroya

burada bir kere daha teekkr etmek isterim. Teekkr etmek istediim dier bir kii de, ona bu srete byk yardmlar dokunan Robin Pettinatodur.

Son olarak kitab taslak halinde okuyan iki dostum BuntzieChurchill ve Michael Curtise de teekkr ederim. Kabul ettiim dzeltmeleri ve tavsiyeleri iin kendilerine teekkr ederken, kabul etmediklerim iin de zr dilemek isterim. Bundan da anlalacazere kitapta rastlanlacak yanllarn tek sorumlusu sadece benim.

5


8/115


9/115

Giri

Okurun kolayca anlayabilecei gibi bu kitabn bal psikolo

ji ya da daha dorusu, psikiyatri dilinden dn alnmtr.Bu bal kullanmakla Ortadounun marazi psikolojik sorunlar

olduunu sylemek istemiyorum. Herhangi bir tedavi nermek niyetinde ise hi deilim.

Bu balkla iletmek istediim ey gruplarn ve onlardan dahaok kiilerin ayn anda sahip olduklar farkl kimliklerin eitliliive karmakl, Ortadouda kimliin srekli deiimi ve evrimi,blge halklarnn kendilerini nasl grdkleri, ait olduklar gruplarve bir birey ile dieri arasndaki farklardr.

Bat dnyasnda bile oklu kimlikler vardr. Birleik Krallnkurulmasndan bu yana halkn en az kimlii olmutur: Britan

ya uyruu ve daha sonra Birleik Krallk yurtta olarak milli kimlik: o milliyetin drt unsuru olan ngiliz, sko, Galli ve rlandalolarak imdi etnik adn verdiimiz kimlik ve dini kimlik. Modemalarda ortak Britanya milliyeti iinde etnik ve dinin kapsamaalan byk lde genilemi ve alt gruplar giderek karmlardr. Bu durum Birleik Devletlerde daha da karmtr; orada her

yurttan ABD yurttalnn yansra rk, etnik kken veya kken

ler ve kiisel ya da aile dini ile belirlenen baka kimlikleri bulunur.Amerika gibi Rusyada da pek ok etnik grup olup bunlar g

lerle deil de, fetih ve ilhaklarla bir araya gelmilerdir. Fransa ilespanyanm nemli blgesel aznlklar vardr; Breton ve Basklar gibi bazlan resm milli dilden tmyle farkl olan dillerini korumulardr. Ancak bunlar ok eskiden beri yerlemi ve yerlilemi ol-

7


10/115

Giri

duklanndan hakim ounluklardan nemli bir kltrel ya da din

sel farkllklar gstermezler. Avrupann baka yerlerindeki etnikaznlklar imdiye kadar kk ve sayca az kalmlar, hukuki yada politik bir statleri, hatta iddialar olmamtr.

Ancak milyonlarca yeni gmenin yeni aznlklar oluturmalaryla bu durumda artk dramatik bir deiim grlmektedir. Bunlar ounluu oluturan yerli nfustan etnik, dil, din, kltr vehatta ounlukla rksal farkllklar olan ok sayda, ok dankgruplardr. Kukusuz bunlar kendi kimlik kavramlarn da getirmektedirler ki, bu da Avrupa'nn ve Batmnkiden nemli farklar

tayor olabilir. Avrupa ve Bat terimleri Avrupal ve Batl olup ondokuzuncu yzyla kadar dnyann dier yerlerinde ve zellikle deOrtadouda herhangi bir anlam tamyorlard. Ayn ey Asya veAfrika iin de geerlidir.

Avrupa bir Avrupal fikridir, Yunanistanda domu, Romadabeslenmi ve Hristiyanlk iinde uzun ve skntl bir ocukluk veergenlik a geirdikten sonra laik ve uluslarst bir toplumda olgunlama ama yaklamaktadr. Asya ve Afrika da Avrupal fikriolup tekini tanmlamann Avrupal yoludur. Btn insan grup

larnda grubun dmdakini tanmlayacak ve ounlukla da aalayc olan terimler vardr. Bu terimlerden bazlar hemen hemenevrensel nem kazanmlardr. Barbarlar ilk balarda Yunanl olmayanlar, gentiller Yahudi olmayanlard; Asya ve Afrikallar AvrupalI olmayanlard ve bunlann ktalan AvrupalIlara gre Avrupanndou ve gney snrlann olutururdu.

Hristiyanlkla slam arasndaki uzun mcadele boyunca bu snrlar pek ok kez deimitir. Helenletirme ve Hristiyanlatrmasreleri ile kendilerini bu yabanc k altnda grene kadar Bar

barlar kukusuz kendilerini barbar, Gentiller gentil olarak grmezlerdi. Barbarlann Helenlemesi antik alarda, gentillerin Hristiyanlamas Ortaada olmutur. Asya ve Afrikallar arasndabu Avrupal tanml kimliin bilincinde olunmas bu snflandrmann kendilerine Avrupal hkmdarlar, retmenler ve din adanlan tarafndan retildii modem alardan balar. YunanllannEski Dnyann ktasn icat etmeleri gnmzde evrensel kabul grmektedir. ounlukla Avrupal olan kaiflerin ve corafya-clann giriimleri bunlara bakalann da eklemitir.

Ortadou bir Batl terim olup bu yzyln banda ortaya k-mr'. Sadece Batl perspektifinden anlaml olan bu mahalli terimin batdaki eski gc ve devam eden etkisi artk btn dnyadakullanlmasyla da kendini gstermektedir. Hatta kendi vatanlarn tanmlamak iin blge halklan tarafndan bile ayn terim kullanlmaktadr. ounlukla Batl aleyhtan biiminde bir milli, ortakve blgesel kendini beenme anda bu ok daha dikkat ekicidir.

8


11/115

Giri

Her toplumda, herbirinin eitleri ve kimi zaman atan altgruplar olan oklu kimlikler vardr. Bu kimlikler stat, snf, mes

lek gibi unsurlarla sosyal ve ekonomik olabilir. Nesil ve cinsiyetkimliin iki byk snrdr; sivil ve asker, laik ve dini ve dierleride byledir. ncilde (Tekvin 4) ilk atma ve ilk cinayet bir sosyoekonomik rekabet dekoru nnde anlatlr. Habil koyun oban,ama Kabil toprak ileyendi. Tanr kincisini tercih etti ve Kabil fkelenerek kardei Habili ldrd. Gebe obanlarla kyl tarmclar arasndaki rekabet Ortadou tarihi boyunca hep tekrarlanan bir konudur ve gnmzde de bu ikisi arasndaki kar atmas blgenin pek ok yerinde hl nemlidir. Tekvinde kyl g

ebeyi ldrr; Ortadou tarihinde ise genellikle bunun aksi olmutur. Daha sonra kentlerin gelimesiyle kent ve krsal arasndave kentin etnik, komnal ve mesleki kimliklerini bir araya getirenmahalleleri arasnda daha gelimi bir sadakat ve kimlik atmas grlmtr. Halifelerinki gibi byk imparatorluklarda blgesel kimlik ve sadakatler sosyal ve kltrel neme sahip olmularsa da, politik nemi olmalarna pek sk rastlanmaz.

Sosyal ve ekonomik atmalarn bir toplumda kimlik ve sadakatlerin gelimesinde belirli bir nemi vardr. Bunlarn gerekler ve

hatta ok yakn zamanlara kadar toplumlar arasndaki farkllklarn alglanmasnda, birka istisna dnda, hemen hemen hi etkileri olmamtr. i snf temeline dayanan uluslarst kimlik vedayanmann byk giriimi Rus milliyetilii ve Sovyet devlet karlar kayasna arpp paralanmtr.

Cinsiyet farkllklarnn herhangi bir toplumda davranlarn vekimliklerin evriminde ok byk sosyal ve kltrel etkileri olacakukusuzdur; erkek hkimiyetindeki Ortadouda bunlar ancakimdilerde politik etkili olmaya balamtr.

Baka yerlerde olduu gibi Ortadouda tarihi ve edebi belgelerinsanlarn kendi kimliklerinin temel tanmn, ben ile bakalararasndaki ayrc izgiyi sosyal veya ekonomik ve hatta nesil vecinsiyet fakllklan ile grmediklerini gstermektedir. Bunlar geleneksel kriterlerle belirlenirler -ya da imdiye kadar yle belirlenmilerdir.

Birincil kimlikler doumla elde edilenlerdir. Bunlar eittir.Birincisi kan iledir, yani ykselen bir dizi: aile, klan, kabile ve gelierek etnik ulus. kincisi mekna baldr, ancak birincisiyle her

zaman rtmez ve hatta kimi zaman onunla atr. Bu ky veyamahalle, il veya kent olup modern alarda lkeye doru geliir.Birincisi veya kincisi ya da her ikisiyle ilikilendirilen ncsdini cemaat olup mezheplere blnm olabilir. Pek ok kimse iindin yerel ve varolan balan aan tek sadakattir.

Kimliin ikinci geni kategorisi bir hkmdara, gemite genel

9


12/115

Giri

likle irsi bir hkmdara olan ballktr. Bu kimlik normal olarak do

umla elde edilir. Memleketin ilhak edilmesiyle, iktidarn el deitirmesiyle, birey iin glerle ve modem alarda tabiiyet deitirmekle deitirilebilir. Bu, bireyin hkmdara ve onun eitli dzeylerdeki temsilcileri olan devlet bakanma veya bir bakana, bir ilin valisi,bir blgenin idarecisi, bir kyn muhtarna olan itaatle belirlenir.

Dnyann pek ok yerinde ve Ortadou tarihinin byk bir ksmnda bu iki kimlik -insann elinde olmayan doum kimlii ve zorunlu devlet kimlii- varolan tek kimliklerdi. Modem alarda, Ba-tnn da etkisiyle bu ikisi arasnda yeni bir tr gelimektedir: g

nll kurumlara zgr iradeyle balanmak gnmzde sivil toplum olarak bilinen olguyu oluturmaktadr.

10


13/115

BOLM 1

Tanmlar

Ortadou modem zamanlarda ok nemli deiiklikler geir

mi eski ve kkl kimliklerin blgesidir. Bu kimliklerinaratrlmas ve hatta alglanmas bizim -ve bir dereceye kadar Or

tadou halklarnn- bunlar farkl grup kimlii sistemleri olan baka bir toplumdan alman bir dille grmemiz, tartmamz ve hattadnmemizle daha da karmaklamakta ve glemektedir. Benbunu bir Bat dili olan ngilizce ile yazyorsam da, eer Arapa yada bugn Ortadouda kullanlan herhangi bir dille de yazsaydmayn sorun kacakt. Demokrasi ve diktatrlk gibi baz szcklerBatl kavramlar iletmek iin yaralm dn szcklerdir; devlet

ve zgrlk gibi olanlar ise yeni anlamlar verilmi olan eski szcklerdir. u anda Ortadouda yaplan tartmalarn ou iin vezellikle de, Avrupann tarihi deneyiminden tretilen imdiki politik kimlik ve sadakat dili iin bu geerlidir.

Ancak eski gerekler kaybolmamaktadr. Nasl alglanr ve tanmlanrsa tanmlansn dardaki yabancyla atmalarda; toplumiindeki rakip gmplar veya rakip kimlikler arasndaki mcadelelerde yeni szckler kimi zaman eski anlamlaryla kullanlrken, eskiszckler eski ieriini korurlar veya bunlara yeniden kavuurlar.

Bu nedenle bu eitli terimlere bir kere daha bakmal ve bunlar eski Ortadounun mirasna ve gnmz Ortadousunun gereklerine uygun olarak yeniden tanmlamaya almalyz. Milliyetve yurttalk, milliyet ve yurtseverlik Ortadou iin yeni szcklerdir ve yeni kavramlar anlatmak iin yaratlmtr. Millet, halk, lke, toplum ve devlet eski szcklerdir, ama bunlar istikrarsz ve bu

11


14/115

ORTADOUNUN OKLU KML

nedenle tehlikeli ierii olan szcklerdir. Durumu daha da kar

tran bir ey, belirli etnik, milli, komnal ve hatta blgesel kimliklerin adlar iin de geerli olabilmesidir.1923 Ocak aynda Osmanl mparatorluunun eitli halef dev

letleri ile muzaffer Mttefikler arasnda son bir hesaplama olarakYunanistan ve Trk devletleri arasnda imzalanan bir protokolle ikilke arasnda aznlklarn zorunlu deiimi kararlatrlmt. kiblge bu protokoln dnda brakld: Trkiyede stanbul kenti veYunanistanda Bat Trakya. Dier her yerde aznlklarn iki devletin anlamalarna uygun olarak evlerini terk edip varsaylan kim

liklerinin lkesine yerletirilmeyi kabulden baka areleri yoktu.Ayrca anlamann ilk maddesine gre bunlarn Trk devletinin izni olmadan Trkiyeye ve Yunan devletinin izni olmadan Yunanistana -yani eski memleketlerine- dnmeleri yasakt.

Olay acil bir durum erevesi iinde ele alnd. Lozan Protoko-lunun tarihi 30 Ocak 1923t: nakil ise ayn yln 1 Maysnda balayacakt. 1923 ile 1930 arasnda Trkiyeden Yunanistana tahminen bir milyon iki yz elli bin Rum, Yunanistandan Trkiyeye debundan daha az sayda Trk gnderildi. En azndan bu deito-

kuta bunlar byle tanmlanrlar. Ancak protokolde bu terimlerkullanlmaz; orada Trkiyede oturan Rum Ortodoks dinindenTrk uyruklar ve Yunanistanda oturan Mslman dininden Yunan uyruklanndan sz edilir.

Gerekten olanlara ve yurtlarna geri gnderilen yzbinlerceszde Rum ve Trke daha yakndan bakmak, protokoln dilininonu hazrlayan ve imzalayanlarn grlerini ve niyetlerini bykbir dorulukla teyit ettiini gsterir. Yunanistana gnderilen Rumlarn ounun geldii Karamanda bunlarn gemi varlklar kilise

lerde ve Yunan alfabesiyle yazl mezartalannda grlr. Ancakbiraz daha yakndan bakldnda yaz Yunan alfabesi olduu halde dilin Trke olduu da grlecektir. Karaman Rumlar RumOrtodoks Kilisesine bal olmalar anlamnda gerekten Rumdular,ama gerek kendi aralarnda gerekse bakalaryla konuurken kullandklar dil Trkeydi -fakat bunu Mslman komularnn kulland Arap alfabesiyle deil de, Yunan alfabesiyle yazmaktaydlar.Bu yaz Yunanistandan gelen kartlar, Giritten ve Yunanistannbaka blgelerinden gelen Rumca konuan Mslman aznlk ta

rafndan da kullanlmaktayd; ve bu insanlarn ou Trkeyi yahi bilmiyorlar, ya da ok az biliyorlard ve Rumca konuup kimizaman da Rumcay Trk-Arap alfabesiyle yazyorlard.

Yaz ve dinin bu ilikisi Ortadouda ok sk rastlanan bir durumdur. Suriyenin Araplatnlmasmdan modernlemesine kadargeen bin yl akn srede bu lkenin Hristiyanlan, Mslmanlar ve Yahudileri Arapa konuup yazmlardr; ancak Mslmanlar

12


15/115

Tanmlar

Arap alfabesi, Hristiyanlar Sryani alfabesi ve Yahudiler de branialfabesi kullanmlardr. Her toplum kendi kutsal kitabnn kutsad ve ibadet iin gerektirdii yaz biimini kullanmtr. Dinadamlar ve daha yaygn olarak okumular genellikle kutsal kitaplarn alfabesi ile dilini bilirlerdi; ancak sradan insanlarn ou iin

yaz yeterliydi ve onlar da kendi lehelerini yazmak iin bunu kullanmaktaydlar. Pek az sayda okumu bir grup dnda KaramanRumlar Rumcay ancak Yunanistana, Girit Trkleri de Trkeyi

Trkiyeye yerletikten sonra renmilerdir. Her ikisinde de kltr ve asimilasyon sorunlar yaanmtr.

Farkl bir snflandrma sistemine alkn Bal bir gzlemci Yunan ve Trk devletlerinin anlap baardklar eyin etnik ve milliaznlklarn yurtlarna iadesi deil de dini aznlklarn srgne gnderilmesi olduunu dnebilir: Mslman Rumlarn Trkiyeye,Hristiyan Trklerin Yunanistana.

Kullanlan terimler bile -Rumlar ve Trkler, Yunanistan ve Trkiye- baz gariplikler iermektedir. Trkler, ve daha genel olarakOrtadouda Mslmanlar Yunanllara Rum derler. Ancak RumYunanl demek deildir; Rum Romal demektir ve bu adn nce Yunanllarn kendileri, daha sonra yeni Mslman efendileri tarafndan kullanlmas onlarn en son politik hkmdarlk ve byklkanlan olan Bizans mparatorluunu antmr. Bizansl kukusuz modem aratrmacln bir terimidir. Eski Britanyallar veyaAnglosaksonlar kendilerini Britanyal veya Anglosakson diye ad-landrmadklan gibi Bizansllar da kendilerine Bizansl demezlerdi.1453te yklan devlet yneticileri ve halk iin Roma mparatorluuydu. Bakenti Roma deil Konstantinopldu, dili Latince deilYunancayd. Ancak devlet Roma mparatorluunun yasal miras-syd ve halk, her ne kadar Yunanca da olsa, kendilerine Romal

lar derlerdi. Osmanllar iin Rum ad fethettikleri ve Yunancannresmi dili ve Yunan ortodoks kilisesinin resmi kilisesi olduu Dou Roma mparatorluu demekti. Bu nedenle Osmanl ynetiminde Rumlar Mslman olmayan milletlerin banda gelirlerdi. Bat-llar daha eski gemiin anlaryla bu topluma Yunan ve daha sonra , neo-klasik bir grle, Helen adn vermilerdi; ancak imparatorluktaki Hristiyan ve Mslmanlar iin mparatorluk hala Romalyd ve hatta Ortodoks Srplan, Bulgarlan, Anavutlan ve Araplan ve etnik Yunanllan ihtiva etmesiyle bir anlamda imparatorluk

tu. On dokuzuncu yzylda Balkan halklan arasnda ykselen milliyeti hareketler iki cephede savamlardr: kiliselerinde etnikYunanllann stnlnden ve anayurtlannda Osmanl Trklerinin hakimiyetinden kurtulu.

Osmanl Trk terimi de buna benzer glkler karmaktadr.Osmanl mparatorluunun resmi dili Trke olarak tanmlanrsa

13


16/115

ORTADOUNUN OKLU KML

da, halk kendisine Trk demedii gibi, lkesini de Trkiye olarak

adlandrmazd. Trk ve Trkiye szckleri Avrupada en azndan onikinci yzyldan beri kullanlmaktaysa da, Trkiye'deki Trkler buterimleri kullanmamaktaydlar. Bunun yerine hkm srdklerilkeyi dini terimiyle slam lkesi; hanedanlk terimleriyle Osmanllkesi; ya da daha kesin bir blgesel tanm gerektiinde imparatorluktaki seleflerinden miras aldklar adla Diyar- Rum olarak tanmlarlard. Trkiye ad resmen 1923te Cumhuriyetin kurulmasndansonra kabul edilmitir. Avrupada bile Trk szcnn ilk balarda dini bir anlam vard. Bu, Osmanl ve hatta kimi zaman dier

farkl etnik ve dil gruplarndan dier Mslmanlar kapsard. AmaOsmanl lkesinin -baz blgelerde olduu gibi- Trke konusalarbile Hristiyan veya Yahudi sakinlerini kapsamazd. Buna karlkbir Avrupal Mslman olduunda, bu olay ran ya da Fasta gereklemi olsa bile onun Trk olduu sylenirdi.

Dini ve etnik terimler genellikle Akdenizin Hristiyan ve Mslman kylarnda karklklara neden olmutur. Her ikisi de birbirlerine kesin dini terimler uygulamaktan ve bylece de rakip bir evrensel din gereini kabullenmekten kanmlardr. Avrupal H-

ristiyanlar uzun bir sre slam veya Mslman gibi dini tanmlamalardan kanmlardr. Kimi zaman Hristiyan benzetmesinedayanan ve Hz. Muhammedin slam inancnda Hz. sann Hristi

yanlktaki yerine sahip olduu yanl inancndan doan yanltcMuhammedi terimini kullanmlar, daha ok da MslmanlarFasl, Trk, Tatar gibi etnik terimlerle tanmlamay semilerdir.Modem zamanlardan nceki Mslman yazarlar Hristiyan dini terimini kullanmakta ayn isteksizlii gstermilerdir. Bunlar AvrupalIlarya genel 'kafir terimiyle, ya da daha ok Romal, Frenk ve

Slav gibi etnik terimlerle tanmlamay tercih etmilerdir. AncakMslmanlarn kullanmnda bu nde de etnikten ok dinsel birarm vardr ve din deitirmelerle elde edilen ya da kaybedilenbir kimlii akla getirmektedir. Hristiyanlar iin zel bir dini ad gerektiinde bunlara genellikle Nasrani, yani Nasral sann mritleri denilirdi. Osmanl protokolunda ve modem Arapada mesihHristiyanlktan domdan eviri olup (Arapa mesih = branicemessiah =Yunanca Hristos} saygn bir addr.

Mslman dnya grnde din ve vatann nisbi nemi Os-

manl Sultan III. Murad tarafndan Kralie Elizabethe gnderilenmektuplarda grlr. Bu mektuplarn hepsi u nvanlarla balar:

Hz. sann mritlerinin erdemli hanmlarnn gururu, Hristiyan cemaatinin erefli hanmlarnn by, Nasranimezhebinin ilerinin yneticisi, ngiltere topraklan kraliesi...

14


17/115

Tanmlar

Kralienin ilk srada Hristiyan lideri olarak ve ancak drdnc srada ngiltere denilen topraklarn hkmdar olarak tanmlanmas dikkat ekicidir. Baz belgeler ok daha kesindir vekralieyi Luteyen Hristiyanlarnn lideri olarak adlandrr. Burada toprak olarak evrilen Trke szck vilayettir ve bu da modem anlamda bir lkeden ok idari bir blge anlam tar. Trkekral ve kralie terimleri Avrupa kkenlidir ve asla Trk ya da dier Mslman hkmdarlara uygulanmaz. Avrupal Hristiyan hkmdarlar iin Trk belgelerinde kullanlan terimler Britanya Hin-distannda yerli prensler iin yerli halkn kullandklarnn tam olarak benzeridir. Avrupa hkmdarlar arasnda sultanlarn kendilerine kendileri iin benimsedikleri nvanlan -ve bylece staty-talep etmeleri hi de artc deildir. Osmanllar zayflayp da Av-rupadevletleri glenirken Avrupal hkmdarlar birbirleri ardndan Osmanl belgelerinde sultann kendi nvan olan padiah olarak adlandrlmalarn istemilerdir.

Modem ve laik Batl milliyet, yurttalk ve irsiyet deil de dinin,ya da daha domsu bir dini cemaat yeliinin kimliin kesin belirleyicisi olmasn anlamakta glk eker. Ortadounun bykbir blm yz yl akn bir sredir Avrupann etkisi alndadr -nce etki, sonra hakimiyet ve hakimiyet sona erince yine etki. Busre iinde Batnn milli hakimiyet fikirleri Mslman olsun dierdinlerden olsun halklarnn tmn derinden etkilemitir. Amabugn bile eski cemaat dayanmas ve sadakati her zaman glve bazan belirleyici bir unsurdur. Bu sadece slam lkelerinde deil, uzun bir sre Osmanl mparatorluunun paras olan ve bamszlklarndan sonra bile Osmanl gr ve uygulamalarnnpek ok izini tayan dier lkelerde de grlr.

Bunu anlatmak iin iki mek yeterli olacaktr. Biri imdi yedevlet yurttalarnn pasaporta gerek duymadan kimlik belgeleriyleserbest dolam hakkna sahip olduklar Avrupa Birliinin bir yesi olan Yunanistandr. Yunan hkmeti Yunanl kimli kartlarndaki dini belirten satr nedeniyle Brkseldeki Avrupa yetkilileriyle atmtr. Dier hibir Avrupa lkesinde byle bir kayt yoktur ve buAvrupa demokratik uygulamasyla elikili grlmtr. Yunanllarise dinin kimliklerinin ayrlmaz bir paras olduunda srar etmilerdir. Bu srarn Yunanistann kk Katolik, Mslman ve Yahudi aznlklar arasnda bir telaa yol amas anlalr bir eydir.

Daha ciddi ve daha trajik bir mek de eski Yugoslavyada grlmektedir. Osmanl hakimiyeti lkenin hibir zaman tmne yaylmam ve bu yzyln ilk yllarnda sona ermitir. Ancak Yugoslav-lar arasndaki son atmalar Osmanl mparatorluunun can ekimesini belirleyen o ac mcadelelerin bir anlamda devam saylabilir. Batl gzlemciler Srp, Hrvat ve Mslmanlar arasndaki

15


18/115

ORTADOUNUN OKLU KML

karmak ilikileri genellikle milli terimlerle tanmlarlar ve etnik

atmalardan ve etnik temizlikten sz ederler. Yugoslavyann komnist, Marksist bir diktatrlkle ynetildii gnlerde dinin lkenin politik snflandrmasnda bir yeri yoktu. Ancak komnist re

jim bile Mslmanlarn ayr kimliklerini tanmak zorunda kalmt. Bunu da yle yapyorlard: Mslman kk m ile yazlrsadini, byk M ile yazlrsa Yugoslav federasyonunu oluturanmilleti gstermekteydi.

Yugoslavyada yaplan ve sylenenlere baklarak milli ve etnikterimlerin fazla nemi olup olmad dnlebilir. Etnik olarak

byk grup -Srplar, Hrvatlar ve Mslmanlar- birbirlerinden pekfarkl deildir. Eski Ortadou uygulamasna uygun olarak OrtodoksSrplar Kiril alfabesini, Katolik Hrvatlar Latin alfabesini ve bu yz

yla kadar Mslman Bonaklar Arap alfabesini kullansalar da, dilleri hemen hemen ayndr. Pek ok Ortadou lkesinde de birbirle-riyle rten ama ayn zamanda elien yurttalk, cemaat ve etnikkimliklerden doan ayn karmaa ve atma grlmektedir.

Kilise ile devletin ayrmnn yasalarla olmad lkelerde bile Batl bir gzlemci artk dini kimlie ncelik vermemektedir; bu ne

denle bunu hala yapanlar anlamakta glk ekecek ve grnteki bu dini atmalar iin dini olmayan bir aklama arayacaktr.Kuzey rlandada Protestan ve Katolikler arasndaki atma gibi,kimi gayet belirgin olan istisnalar Batda da vardr kukusuz. Ancak bu da, zellikle atmaya katlmayanlar tarafndan dini olmaktan ok milli terimlerle, ngilizler ve rlandalIlar arasnda basitbir atma olarak sunulmaktadr. Lbnan i savalarnn karmakln Batl okurlarna anlalabilir yapmaya alan Batl muhabirler, sanki 1789 devrimci Fransz Millet Meclisinin oturma d

zenlemesinin Lbnan paralayan mezhep atmalaryla bir ilgisivarm gibi sa kanat Hristiyanlanyla sol kanat Mslmanlarnnatmalarndan sz etmeye almlardr. Hi kukusuz ki, bu trbir Batl terminolojisi rakip fraksiyonlarn kendilerini Hristiyandeil de Katolik veya Ortodoks, ve Mslman deil de ii ya daSnni olarak tanmladklar ve Lbnanl yerine bunlardan birinikullandklar durumlardaki bir atmay ne tanmlayabilir ne deaklayabilir.

1923 Lozan Antlamasnda lke deitirecek kiiler iki katego

riye gre tanmlanacakt: bir dinin taraftarlar ve bir devletin uyruklar. Ortadouda bunlardan birincisi ok eskiden yerlemiolup evrensel olarak anlalm ve kabul grmtr; kincisi, enazndan imdiki durumuyla, yenidir. Bat dnyasnda seyahat iinverilen belgelerde kiinin u ya da bu hkmdarn uyruu ya dadaha sonra u ya da bu cumhuriyetin yurtta olduu belirtilirdi.Modem zamanlarda yurtta terimi hala ayakta duran monariler

16


19/115

Tanmlar

de bile uyruk teriminin yerine gemitir. Her iki terim de kiinin

hangi devlete sadakat ve belirli tanmlanm snrlar iinde itaatborlu olduunu ve karlnda korunma aldn belirtir.Bu ilikiyi belirten birka terim vardr. Hem ngiltere hem Ame

rika ngilizcesinde kullanlan kelime nationalitydir. Franszadanationaliteve dier Avrupa dillerinde eanlamllar hemen hemenayn ekilde kullanlr. Ama hepsinde bu byle deildir. Alman Nazionalitaetve Rusa natsionalnostyasal ve politik milliyeti deil,etnik ve kltrel milliyeti belirtir. Bunlar iin baka kelimeler kullanrlar -Almancada Staatsangehrigkeit(devlete ait olma) ve Rus-

ada grazdanstvo (yurttalk). ngilizcede hukuki kullanmda birmillet iindeki bu tr etnik ve kltrel kimlii belirtecek kabuledilmi bir terim hala yoktur. Yarm yzyl nce Britanya milletinin drt unsuru olan ngilizler, skolar, Galliler ve rlandalIlardanrklar olarak sz edilirdi; ancak bu kelimenin ieriindeki ve etkisindeki deiiklikler bu kullanm kabul edilmez klmtr. Avrupaiinde bile bylece nemli terminoloji ve kullanm farkllklar vardr. Bu tr terminolojinin tmnn kimi zaman dn alnd, kimi zaman zorland ama nfusun byk bir ksmna yabanc kald blgelerde farkllk -ve karklk olasl- daha da artar.

Politik kimlii ve sadakati gsteren en yaygn Batl kelime kukusuz yurttalktr. Gariptir ki, Ortadou dillerinde yurtta ve

yurttal belirten bir szck yoktur ya da yakn zamana kadar olmamtr. Modem Farsann ehrvandszc ehirden gelmekteolup dn alnma bir szcn Farsaya evrilmi eklidir. Yurttalk olarak kullanlan Arapa muwatin, Trke yurtta veya vatanda, Farsa hemvatan kelimelerinin anlam ayn vatandan yada lkeden olan kiiler demektir. Modem branice de bu byledir:

yurtta ve yurttalk iin ezrahve ezrahutkelimeleri kullanlr. Ezrahutyeni bir kelimedir. EzrahTekvinde (12; 19, 48, 49), Levililer(16: 29; 17; 15; 18: 26; 19; 34; 24: 16, 22) ve Saylarda (9: 14; 15:13-15, 29, 30) geer ve bunlarda genelde geryani yabanc veyaaranzda bulunan ile kyaslanr. Ezrahise lkenizden olan ya dakimi zaman milletinizden olan diye evrilir. Dier eitleri aranzda doan veya lkede doandr. unu da belirtmek gerekir ki, bublmlerde yabancya ya da bir sre topluluk iinde kalana hi ayrm gzetilmeksizin orada domu gibi davranlmasdr.

Klasik slam kullanmnda Devlet uyruklar iin ortak kelimeraiyyaidi; sr anlamna gelen kelime Ortadou dininde ortakolan devletin pastoral imajnn ifadesidir. Osmanl kullanmndakelimenin oulu olan reayadevlet, asker ve din kurumlanmn kart olarak vergi mkellefi halk belirtmektedir. Prensip olarak bukelime hem Mslman hem Mslman olmayan kentli ve kylleri kapsamaktaysa da, on sekizinci yzyl sonlarnda ve zellikle on

17


20/115

ORTADOUNUN OKLU KML

dokuzuncu yzylda mparatorluun Mslman olmayan ve zel

likle Hristiyan tebaas iin kullanlmtr. Kelime ngilizceye iki ayr biimde girmitir: Osmanl topraklarndaki Batl seyyahlardanrayahve Mslman ynetimindeki Hindistanda kyl iin kullanlan genel bir terim olarak iyot.

Ortadou lkelerindeki Batllama sreci baz yeni terimler degetirmitir. Osmanl (ve ran) idari terimi olan tabi uyruk anlamn alarak tabiyete dnm, bylece modem ngilizcede milliyet

ya da yurttalkla kastedilen anlam kazanmtr. Modem Arapada yurttalk cins'ten tretilen soyut bir isim olan cinsiyyeile ifa

de edilir. Latince gensten gelmi olabilecek bu kelime klasik Arapada da vard ve eitli balamlarda tip, tr, snf, rk, millet ve cinsiyet anlamlarn belirtiyordu. Yurtta (ngilizcede Citizen, Latince-de cives,Yunancada polites) Grekoromen kent ve kent yeleri kavramndan gelir ve ok farkl bir politik ve bylece de semantik birgelenei kapsar ki, bunun yaklak bile eiti bir terminoloji yoktur.

Her yerden ok Ortadouda grup kimlii ounlukla ortak birgemiin paylalan anlar; yazl, hatrlanm ya da kimi zamanhayal edilmi tarihte nemli grnen olaylar evresinde odaklanr.

Blgenin iki milleti olan Trkler ve ranllar iin kimlikleri ba-lbama bu bellei oluturur ve zel bir odaklanma gerekmez. Bunlarn gmp dayanmas lkenin somut temeline dayanr, ortak milliyet duygusuyla srdrlr ve yzyllara varan bamsz bir devlet olma ile ayakta durur. Trklerin ve ranllann kimi acyla, kimigururla hatrlanan pek ok milli gemi anlan vardr. Bu gururduyulan anlardan en yaknlan Trkiyede laik ve randa slamicumhuriyeti kuran devrimlerdir. Btn bunlar Trklerin ve ranl-lann memleketlerinde ve d lkelerde kendi kimliklerini nasl gr

dklerini etkiler.Modem aa kadar milliyetiliin maddi desteklerinin ve politikniteliklerin genelde eksik olduu blgenin teki lkeleri arasndatarihsel bellek kimlii belirlemeden daha da byk bir nem kazanr. Pek ok dier Yahudi iin olduu gibi srailliler iin de modemkimliklerini belirleyen iki olay vardr. Birincisi 1960lardan bu yanaHolokost olarak anlan ve kta Avrupas Yahudilerinin planlanmve hemen hemen tamamlanm imhasdr. kincisi de, ki pek okbakmdan birincisinin dorudan doruya sonucudur, 1948de ku

mlan srail Devletidir. srail Devletinin kurulmas Yahudi perspektifinden Siyona dn ve eski Yahudi milletini zgn vatannda yeniden kurma olarak grlr. Dindarlar iin bu onlardan bir ksmgeri dnecek kehanetinin (ayah 10: 20-22) gereklemesidir.

Filistinliler ve daha ok Araplar iin bu bir gerekleme deil birgaspt. srailin douu ve o doumu nleyememek ya da son verememek ve bunun Filistinliler iin getirdii strap ve dier Arapla-

18


21/115

Tanmlar

ra getirdii aalanma modem Arap tarihinin belirleyici bir noktas ve bir dizi sosyal, kltrel ve en son olarak da politik deiimin

balang noktasdr. Araplar buna nakbaya da felaket derler. Terim Arap benliinin ve yaratclnn yabanc hakimiyeti altndauzun yzyllar sren uyku ve hareketsizlikten sonra yeniden uyann ifade eden nceki nahdanm (canlanma veya Rnesans) bir

yanksdr.Kimi zaman milli bilinci srdren ey bir olay ya da yer deil, ba

arlan onunla ortak kimlikleri olduunu iddia eden herkeste birgurur kayna olan bir kiidir. Buna bir rnek, ngilterenin AslanYrekli Rian liderliindeki Hallan yenip Kuds Hristiyanlar-

dan alan ve pek ok hikaye ve efsanenin kahraman ortaa lideriSalahaddindir. Modem zamanlara kadar Salahaddin sadece birMslman kahramanyd ve btn Mslmanlar onun zaferleriylegumr duyabilirlerdi. Modem alarda bu yeterli olmad ve kendisine etnik veya milli bir etiket yaptmlma abalan grld. Salahad-dinin Trk, Arap ve Irakl olduu iddia edilmitir. Bu iddialannhepsi bir bakma geerlidir. Salahaddin Trk asker kurumu iindekomutanla ykselmitir. Meslek yaam tmyle Arap kltr vediline sahip lkelerde gemi ve tarihiler ve methiyeciler sadece

Arapa yazmlardr. Salahaddin Saddam Hseyinin doum yeriolan Takritde domu ve imdi Suriye olan topraklarda yetimitir.Oradan Msra gitmitir. Ancak kendisine etnik bir kimlik vermekgerekirse bunlarn hibiri deildir. Tarihiler tarafndan anlatlanaile gemiine baklrsa Salahaddinin bir Krt olduu, ve Krt biraileden geldii anlalmaktadr. Eskiden kk bir aynnt olan budumm zamanmzda yeni bir nem kazanmtr.

Bat dnyasnda bir sredir politik amalar iin kimlik ve sadakatin tayin edici temel unsuru olarak millet veya lke dediimiz ey

olduunu kabul etmek uygulamas grlmektedir. Avrupada deilse de, Amerikada bu terimler hemen hemen eanlamldr. ngilizcedahil pek ok Avrupa dilinde ise rttkleri alanlar varsa da bun-lann arasnda bir farkllk vardr. nsanlann ou gibi hepimiz yerel adetlerimizin doa yasas olduunu kabul ederiz. Oysa byle birey yoktur. nsanlar milletlere ve lkelere gre snflandrma uygulamas ve bunu politik kimliin asal temeli yapma ok yakn zamanlara kadar Bat Avrupaya ve Bat Avrupa tarafndan smrgeletirilen ve Bat AvrupalIlar tarafndan iskan edilen yerlere zgy

d. nsanlara bu bak zamanmzda, eitli etkenler sonucunda,dnyann geri kalan blmnn ou tarafndan benimsenmi veuygulanmtr. Aralarnda Ortadou lkelerinin de bulunduu pekok lkede bu kavramlar henz hl yenidir; kusurlu olarak uygulanmaktadr ve gnmzde bile, en azndan ktklan lkelerde anlalp uygulanan biimleriyle genel kabul grm deillerdir.

19


22/115

ORTADOUNUN OKLU KML

Tabii baka yerlerde olduu gibi Ortadouda da hem milletlerhem lkeler, olmutur. lkeler, yani yerler; milletler, yani insanlarvard. Milletlerin ve baz zamanlar lkelerin adlan vard ve bunlargnlk yaamn allm bir parasyd. Ama ne millet ne de lkepolitik kimlii tayin etmekte ve politik sadakati ynetmekte birincilve hatta nemli bir unsur olmutu. Ortadouda geleneksel olarakbunlar farkl bir temele oturtulurdu. Kimlik dinle belirlenir ve ifadeedilirdi ki, bu da gerekte cemaat demekti; sadakat devlete bir bortu ve devlet, uygulamada hkmdar ile ynetici sekinlerdi.

Avrupa devletleriyle Osmanl mparatorluu arasndaki yzlerce yllk atmada AvrupalIlar ilikilerini Avustuyallar, Fransz-lar, Almanlar, ngilizler ve dier milliyetlerden olanlar ile Trklerarasnda grr ve yrtrlerdi; Trkler ise bu ilikiyi Mslmanlar ile Hristiyanlar arasnda grmekteydiler. Modem a ncesiMslman belgelerinde Hristiyanln mezhep farkllklanna peknem verilmemitir. Mslmanlann dnya grnde, ki doalolarak bakalanmn da ayn gre sahip olduklann dnrlerdi, din kimliin belirleyici unsuru, sadakatin ve daha da az nemli olmayarak, otoritenin kaynann odak noktasyd.

On dokuzuncu yzylda Avrupadan iki yeni kavram geldi. Birikimlik ve sadakati lke ile tanmlyordu -yurtseverlik; dieri dil veetnik kkenle -milliyetilik. Bat Avrupa'nn aksine ama Orta Avrupaya daha ok benzer ekilde Ortadouda yurtseverce ve milliyeti tanmlar rtmeyip ounlukla atmaktayd. Her ikisi de yabancyd, ama ok byk etkileri vard. kincisi Ortadou gereklerine daha yakn geldii iin ekicilii de daha fazla oldu.

Bu fikirlerden Ortadouya ilk gireni yurtseverlik oldu. k yeri Bat Avrupa; van yeri okuluslu, ok dinli nfusu Fransz veyangiliz stili yurtseverlie hogryle baklmasn imkansz klan OsmanlI mparatorluuydu. Yurtseverliin kk salmas ancak OsmanlI mparatorluunun ykmtlan arasndan nispeten homojenbir Trk millet-devletinin doduu Birinci Dnya Sava sonrasn-dadr. Yurtseverce fikirler Msr ile baz dier lkeleri de etkileme

ye balamsa da, on dokuzuncu yzyl sonunda yirminci yzylbalannda Orta ve Dou Avrupa kkenli milliyeti ideolojiler eskive yeni imparatorluklarn kark halklar arasnda ok daha gl bir tepki yaratmtr.

talyann ve zellikle Almanyann birlemesi, bu olaylarda strabn ektikleri blnme ve tabilikten bir kurtulu yolu gren Ortadouda pek ok kiide umut uyandrm ve esin kayna olmutur. Bir Prusya ya da Sardunya rolne heveslenen ilk devlet Os-manl mparatorluu oldu. Osmanllar bu rol slamiyete ilikinolarak gryorlard; Osmanl Halife Sultannn liderliinde slamdnyasnn dayanmas ve belki de daha sonra birlemesi. Avru-

20


23/115

Tanmlar

pallann fikirlerine daha ak olan dierleri ise rol etnik adan

grmekteydiler: ortak bir milli kimlik paylaan eitli halklarnkurtarlmas ve birletirilmesi.Yurtseverlik ve milliyetilik temeline oturtulan bu yeni politik

sadakatin Hristiyan dnyasndan yaylan etkilere daha ak olanArap Hristiyanlan iin zel bir cazibesi vard. Bunlar bu kimlik tanmnda, en azndan prensip olarak kendilerini politikann tam veeit katlmclar yapacak bir ey gryorlard ki, dini olarak tanmlanm bir toplumda buna erimeyi asla umamazlard. Ayn d fikirler kimi zaman bunlar gerek slami deerlerle elikili grenler

tarafndan da zaman zaman muhalefetle karlanmaktayd.Bir slam, ya da Batllann kimi zaman adlandrdklar gibi birPan-slamc politik kimlie dn abas yeni bir ey deildi. Bu,geen yzylda aralarnda Gen Trklerin hakimiyetinde OsmanlIlar, Msr ve Arabistan Krallar olan baz Mslman hkmdarlartarafndan tevik grmt. Bu devlete ynetilen pan-slamizmkampanyalar baarszlkla sonulanmt. Bunun nedeni, birazda hakl olarak, slami duygulan u ya da bu Mslman liderinamalan dorultusunda seferber etme abalan olarak grlmesi

dir. Daha popler ve daha radikal bir pan-slamizm daha bykbir destek bulmutur. Ancak bu da daha radikal devletler tarafndan desteklendii iin devlet amal olarak grlmtr.

Avrupa tipi milliyeti fikirler slami Ortadouda ilk grldnde, bunlan blc ve dine aykm olarak reddedenler olmutu. Milliyeti ideolojilerin herhangi bir muhalefetle karlamadan hkmsrd uzun sreden sonra gnmzde ayn eletiri yeniden iitilmeye balanmtr. Abd al-Fattah Mazlumun slam DnyasndaMilliyetiliin Kkrtcladl kitabnda milliyetiliin rklk ol

duu, slam dnyasna kstah kafirler ve zellikle Yahudiler tarafndan sokulduu, amacnn Mslmanlan blp birbirlerine drmek olduu iddia edilmektedir.

Ancak milliyetilie kar olanlar bile ondan kurtulamamlardr. Trk airi Mehmet Akif gayet dindar bir insan olup etnik milliyetilii eletirenlerin bandayd; Trkiye Cumhuriyeti ilan edildiinde kendi isteiyle srgne gitmiti, ama iirlerinden biri debestelenmi ve Trk milli mar olmutur.

Bu yurtsever ve milliyeti hareketler zamanla daha nce slami-

yetin kafirlere kar mcadelesi olarak grlen ve sunulan eye yeni bir ideolojik ifade salamtr. slam dnyas halklan yeni gemiler elde ediyorlard ve bu yeni gemilerle bugnk kimliklerive gelecekteki emelleri hakknda yeni ve farkl bir duyguya kavumaktaydlar.

21


24/115

BOLM 2

Din

Baka yerlerde olduu gibi Ortadouda da eski a tanrlarounlukla yre veya kabile ilahlar olup taraftarlar meknveya irsiyet ile belirlenirlerdi. oktannclk kimi zaman btn ya

ratln ve btn dier tanrlarn efendisi olan bir tek yce Tanrya inanca dnebilirdi. slamiyet ncesi Araplarn ve Ortadounun baz eski halklarnn inanlar byleydi. randa bunlar birtr tektannc dalizme dnmt: insanln nemli, hatta belki de kesin bir rol oynad kozmik bir atma iinde olan ve biriiyi biri kt, iki yce ama eit olmayan varlk. Bu fikirlerin etkile

ri Eski Ahitin daha sonraki kitaplarnda olduu gibi Hristiyanlkta ve slamiyette de grlr.Bu mezheplerin hepsi zamanla yerlerini Ortadounun b

yk tektannc dinine braktlar -tarihi srasyla Musevilie, Hristiyanla ve Mslmanla. Daha eski inanlar alm ama silinmemiti. Eski inanlar ve alkanlklar ounlukla yeni bir klk altnda yaamaya devam etti: rnein kutsal yerlere, kutsal insanlarave hatta kutsal ailelere gsterilen sayg gibi. Zaman zaman kanasusam ilkel bir mezhep Yahudilerin, Hristiyanlann ve Msl-

manlann taptklan evrensel ve balayc Tannmn adn gasp edipona ibadet eder. Mslmanlkta besmele Balayc ve EsirgeyiciAllah Adnadr. Yahudiler ve Hristiyanlar da tannsal nitelikler iinayn ya da benzer terimler kullanrlar. Ancak terristlerin savatanns ne esirgeme ne balama bilir ve hem zalim hem intikamc bir imaj yanstr. Bu ayn zamanda zayf bir tann olup dman-lann bulmak ve ldrmek iin fani tetikiler bulur ve onlara cen

22


25/115

Din

nette ehevi zevkler vaadiyle deme yapar.ada dnyada slamiyetin politik rol hem lke iinde hem de

uluslararas olarak eiti ve rakibi Hristiyanlktan nemli farkllklar gsterir. skandinav lkelerinin ve Almanyann devlet bakan-lan veya dileri bakanlan zaman zaman bir Lteryen zirve toplants iin bir araya gelmezler. Sovyetler Birlii henz varken yneticilerinin politik ve ideolojik grlerini geici olarak unutup Ortodoks kilisesine eski veya hl varolan ballklan temeline dayanarak Yunanistan ve Yugoslavya yneticileriyle toplantlar yapmalarallagelmi bir ey deildi. Yine bunun gibi, Dou ve GneydouAsyann Budistleri ya da Gney Avrupa ve Gney Amerikann Ka

tolik devletleri Birlemi Milletlerde veya politik faaliyetlerinin herhangi bir alannda Budist veya Katolik bloklar oluturmazlar.

Dini kimlik temelli byle bir gruplama fikri bile pek ok Batlgzlemciye sama, hatta komik gelebilir. Ancak slamiyette bu nesamadr ne de komik. Aralannda monariler ve cumhuriyetler,muhafazakarlar ve devrimciler, kapitalistler ve sosyalistler, Amerika Birleik Devletlerinin dostlar ve dmanlarnn ve tarafszlnbtn renklerinin savunuculannm bulunduu elli alt Mslmandevlet uluslararas bir danma ve hatta baz alanlarda ibirlii or

gan kurmulardr. Bunlar dzenli olarak yksek dzeyde toplan-lar dzenlerler ve yap, ideoloji ve politika farkllklanna ramennemli lde anlama ve ortak eylem salamlardr.

Uluslararas politikadan i politikaya dnersek slam lkeleriyle dnyann dier lkeleri arasndaki farkn daha az dramatik olmasna ramen hl nemli olduunu grrz. Asya ve Avrupadakendilerine Budist ya da Hristiyan diyen siyasal partilerin bulunduu lkeler olduu dorudur. Ancak bunlann says fazla deildirve semenler nnde dini sylemlerinin pek fazla rol yoktur. Bu

na karlk slam lkelerinin ounun iilerinde din dilerindeolduundan bile daha gldr.

Bu fark nereden gelmektedir? Buna bazlan basit ve beklenenbir yant vererek Mslman lkelerin Hristiyan lkelerin artk Hristiyan olmadklan anlamda hl Mslman olduklann sylerler.Ancak bu yant kendi bana yeterli deildir. Hristiyan inanlar vebunlar savunan Hristiyan din adamlan pek ok Hristiyan lkesinde hl nemli bir gtr ve rolleri eski yzyllardakine kyasla-namazsa da, yine de az deildir. Ancak u anda hibir Hristiyan

lkesinin dini liderleri Mslman lkelerde dini liderlerin diniinan zerindeki hakimiyetine ve taraftarlannn dini katlmlanmnapna sahip deildir. Dahas, bunlar Mslman lkelerde sadece

yaygn deil ayn zamanda doru olarak kabul edilen trden birpolitik role sahip olmadklan gibi byle bir iddiada bulunamazlar.

Dier dinlerle kyaslandnda Mslman lkelerde dini inan

23


26/115

ORTADOUNUN OKLU KML

ve uygulamann yksek dzeyi hi kukusuz bunun bir unsuruysa da, kendi bana yeterli bir aklama deildir. Bu farkllk bu eitli dinlerin balanglarna ve slamiyette baka hibir byk dinde benzeri olmayan din ve politika arasndaki yakn ve gerekli ilikiye kadar izlenmelidir.

slamiyetin temel ve ayrt edici bir unsuru dinin Mslmanlarngzndeki tmyle kavrayc karakteridir. Dinlerin daha ncekikurucularnn aksine Hz. Muhammed bir devlet kurup ynetmitir. Hkmdar olarak yasalar karm, adalet datm, ordularakomutanlk etmi, sava ve bar yapm, vergi toplam ve bir hkmdarn yapaca dier her eyi yapmtr. Bu Kuranda, Hz. Mu-hammedin biyografisinde ve yaam ve eserleri hakkmdaki hadislerde yanstlr. slamiyetin bu en belirgin nitelii Kuranda birkakere dile getirilir (3: 104, 110; 7; 157; 22: 41 vb.); burada Msl-manlara iyilii emreden, ktl yasaklayan temel grev yklenmitir; bu btn dinlerde getirilen iyilik yapmak ve ktlkten kanmak kiisel grevinden farkl olarak bu ama iin yetki kullanmay ierir. Hz. Muhammedden hemen sonra gelenlerin slamdoktrini ve hukukunun oluma dneminde devleti MslmanlarnMslman olmayanlar fethettikleri ve boyunduruk altna aldklar bir imparatorlua dnmtr. Bu da slamiyette daha balangtan beri sadece Eski Ahit Yahudiliinde benzeri grlen, amadaha sonra baka bir biim almam olan bir din ve devlet, birinan ve iktidar yorumu olduunu gsterir.

Hristiyan kuram ve uygulamas baka izgilerde gelimitir. Hristiyanln kurucusunun yle dedii sylenir: Sezarn hakknSezara ve Tannnn hakkm Tannya ver. Bu bilinen ve ok tekrarlanan vecizede Hristiyanln balangcnda getirilen bir tek bu ilkeHristiyan dnce ve uygulamasnda temel olarak kalmtr ve Hristiyanlk tarihi boyunca izlenebilir. Daima farkl yetki alanlarolan ve farkl konularla ilgilenen iki otorite olmutur: Tanr ve Se-zar. Bunlarnn herbirinin ayr yasalar ve bunlarn uyguland ayr mahkemeleri; ayr hiyerarilere sahip ayr kurumlan olmutur.

Bat dnyasnda biz bu iki ayn otoriteye Kilise ve Devlet deriz.Hristiyanlkta bunlar kimi zaman ibirlii iinde, kimi zaman atarak, kimi zaman biri, kimi zaman dieri ste geerek ama hepiki ayn kurum olarak varolmulardr. slami kurama gre Devlet veDin ayn ya da aynlabilir kurumlar deillerdir. Cami bir ibadet vearatrma yeri olan bir mekndr. Ayn ey sinagog iin de geerli-dir. Her iki terim de kendi ibadet edenlerince Hristiyan dnyasndaki kilise ile kyaslanabilecek dini bir kurumu belirtmek iin kullanlmamtr. Klasik slami dnce ve uygulama bu dnya ileteki dnya arasndaki eylerle bunlan yneten ayn gruplar arasnda bir fark grrse de, her ikisini de ayn Kutsal Yasa dzenler.

24


27/115

Din

Laik ve dini, kutsal ve kutsal olmayan, ruhi ve dnyevi ve bunungibi bilinen ift kelimelerin ne klasik Arapada, ne de dier slamdillerinde kart yoktur. Hristiyanlkta derin kkleri olan ikili nispeten modem alara kadar slamiyette bilinmezdi. slamiyete girii d etkiler sonucunda olup, szl dn alman veya uydurulan kelimelerden veya yeni anlamlar verilen eski kelimelerden olumaktadr. Son yllarda bu d etkiler saldrya urayp zayflam vezaten pek kk ve dlanm bir sekinler grubu dnda kabulgrmemi olan getirdii fikirler de zayflamaya balamtr. D etkiler cazibelerini kaybettike daha eski ve daha kkl idraklere birdn vardr.

Daha baka farkllklar da vardr. Hristiyanlk bir imparatorluun k arasnda ortaya kmtr. Hristiyanln ykselii Ro-mann yklna paraleldir ve Kilise bu dnemde ayakta kalabilmek iin kendi yaplarn yaratmtr. Hristiyanln ezilmilerindini olduu yzyllarda Tanr inanlarnn safln snamak vearndrmak iin inanlar strap ve skntya tabi tutar grnmt. Hristiyanlk sonunda bir devlet dini olduunda HristiyanlarRomann kurumlann ve hatta dilini kendi ihtiyalarn grmekiin alp yeni biime sokmaya altlar.

Bunun aksine slamiyet bir imparatorluunun douu arasndaykseldi ve yeni dinin korumas altnda yaratlm ve yeni vahyindili ile -Arapa- ifade edilen geni, muzaffer ve srekli gelien birdevletin dini oldu. St. Augustine ve dier ilk Hristiyan dnrleriin Devlet ktnn iyisi iken Mslmanlar iin Devlet -tabii, slamdevleti- eriat tarafndan Tanr inancm yaymak, Tannnm yasalarn uygulamak ve Tannnn kullarn korumak ve artrmak grevini yklenmi iyi idi. Evrenin bu grnde Tanr mminleri snamaktan ok onlara yardmc olan, bu dnyada baarlarm isteyenve ordusu, cemaati ve devleti iin onayn zafer ve egemenlikle gsteren olarak grlr. Mslmanlara gre ehitlik din iin kutsal birsavata lmektir. Halifelik iin ilk mcadelelerde yenilen taraf olaniiler bunun ksmi bir istisnasdr. Yenilgi ve bask iilere strap,tutku ve ehitlik konularnda neredeyse Hristiyan tr bir kavramgetirmitir. Modem alarda bu yeni ideolojiler ve yeni tekniklerlebirleerek ok byk ve kudretli bir sosyal g yaratmtr.

Uzak slami gemiin bu grlerinin zamanmzda, zellikle deMslman zbilincinin biimlenmesindeki etkisinde olarak nemlisonulan vardr. Mslman dnyasnn byk bir ksmnn yazltarihinde kimliin asal ve temel tanm dindir. Ve Mslmanlar iinde bu slamiyet, ya da daha belirgin biimde, bal olduklan slamimezheptir. Baka hangi faktrler olursa olsun, bunlann etkili olabilmesi iin dini ya da mezhebi bir biim almalan gerekiyordu. Modem laik Batda ve Bat yntemlerini benimsemi dier yerlerde

25


28/115

ORTADOUNUN OKLU KML

dnya milletlere blnmtr ve millet de farkl dini topluluklara

blnebilir. Mslman grne gre ise dnya dinlere blnmtr ve bunlar daha sonra milletlere ve devletlere blnebilir.

Bu temel dini kimlik hl poplerdir ve yakn zamanlarda nkleer silah alanna bile tanmtr. Aralarna bu amala Rusyannda katld Batnm Hristiyan bombalan ve srailin de bir Yahudibombas olduu sylenerek bir ya da daha fazla slam lkesinin debir slami bomba elde etmesi ya da retmesi gerektiini iddia edilmitir. Bu, zellikle Pakistann 1998 Maysnda alt nkleer bombay baanyla patlatmas zerine pek ok slam lkesinde yank

bulmu olan bir grtr. Pakistan Babakannn Suudi Arabistanziyaretinde bombasna kesinlikle dini bir kimlik vermeyi reddetmesi bu tepkiyi ortadan kaldrmaya yetmemitir.

Pek ok slam lkesinde sadakat ile sadakatsizlik arasndakigerekli ayrm din salar. Hristiyanln aksine slamiyetin balcasnav, nemsiz deilseler de, doru olan inanca ve doktrine ballk deildir; nemli olan komnal sadakat ve uygunluktur. Ve diniuygunluk sadakatin d grnts olduu iin de, dine aykn dncelere sahip olmann sadakatsizlik ve dinden dnmenin ihanet

olaca kukusuzdur. Klasik slamda doru inanc tanmlayacakve uygulayacak, yanl inanc bulup cezalandracak hiyerarik birkurum yoktu. Onun yerine Mslmanlar hem rehberlik kaynahem de meruluk temeli olarak konsensusa byk nem verirlerdi. Son iki yzyldaki ok byk deiikliklere ramen slamiyetMslman lkelerde en yaygn kabul gren konsenss biimi olarak kalm olup siyasal programlardan ya da sloganlardan ok daha gl olmutur. slami semboller ve anlar hl sosyal mobi-lizasyon iin en etkili yollardr.

slam szcnn iki ayn anlamda kullanldn hatrlamakyararl olacaktr: Hristiyanln kart, yani bir dinin ad, birinan ve ibadet sistemi olarak; ve ayn zamanda Hristiyan ale-minin kart olarak, yani o dinin altnda gelien btn bir uygarl belirten bir szck olarak. Bu aynm gremeyen yabanclar arasnda pek ok karmaa yer alm ve bunlar slamiyete genelde Mslman gemiinde ya da imdisinde nemli olmakla birlikte, Hal-lann ve Engizisyonculann zgn Hristiyanlktan uzak olduu kadar zgn slamiyetten uzak olan baz yaygn doktrin ve uygulama

lar yklemeye kalkmlardr. Mslman militanlan ve radikalleribu farklln her zaman bilincinde olmular ve slamiyet adna hkm srdklerini iddia edenlerin getirdikleri yeniliklere ve saptrmalara kar gerek ve saf olarak kabul ettikleri slamiyeti savunmulardr. Bunlann kendileri de baz yenilikler getirmilerdir.

slamiyette ilke olarak ruhban snf veya kilise yoktur. mamlarsadece dualarda liderlik ederler; ulemann bir makam yoktur; ca

26


29/115

Din

mi sadece bir mekndr. slam tarihinin ilk evrelerinde bu gerek

ten byleydi, ancak zamanla imamlar ve ulema profesyonel eitimaldlar ve teolojik anlamda olmasa bile sosyolojik anlamda bir ruhban snf oluturdular. Cami yine bir mekn olarak kald ise de,ulema aralarnda yksek ve aa dzeyde olmak zere gruplat.Bu kiilerin zellikle sorumlu olduklar eriat yorumlamalar veuygulamalar onlara g, stat, etkinlik ve kimi zaman da servetkazandrd. Mslmanlarn fethettikleri lkelerde, zellikle OsmanlI mparatorluuna katlan eski Bizans topraklarndaki Hristiyan kiliseleri rneinin bu gelimelerde katks olduu kukusuzdur. slami dini kurumlann bu szgelimi Hristiyanlamas gnmz ran slam Cumhuriyetinde doruk noktasna ulamtr. Burada, slam tarihinde ilk kez olarak piskopos, bapiskopos, kardinal ve -bazlarna gre- hatta bir papann fonksiyonel kartlarmgrmekteyiz. Bu Hristiyan etkileri tabii tmyle rgtseldir ve Hristiyan doktrin ve deerlerinin kabuln getirmi deildir. Ancakran yneticileri gerekten de hem ruhani hem dnyevi otoriteyesahip olduklarn iddia ederek bir slam kilisesi yaratmlardr.Bunlar yaknda bir slami reformla kar karya kalabilirler.

slami kimlik monolitik deildir. Msrda ve genel olarak Mslman Kuzey Afrikasnda slamiyet byk lde Snnidir ve iilikhemen hemen bilinmedii iin aralarndaki fark nemli grlmez.

Trkiye de uzun zaman tmyle Snni bir lke olarak grlmse de, son yllarda demokratik kurumlann gelimesiyle eskidensessiz olan ii aznlk da giderek ortaya km ve sesini duyurma

ya balamtr. Ortadou ve Kuzey Afrikann Mslman lkeleriiinde sadece randa iilik hakim ve resm inantr ve bazlarranllann iilii benimsemelerini Snni Arap, Trk, Orta Asya veHintli komulanna kar ranl kimliklerini kabul ettirme yolu olduunu iddia ederler. Ancak randa da, zellikle dou eyaletlerinde, Trke ve Beluci dili konuanlar arasnda olmak zere nemliSnni aznlklar vardr.

Arap Gneybat Asyasnda nemli farkllklar grlr. Filistinliler ve rdnller Snnidir, ama Suriye, Lbnan, Irak ve gnmzde Suudi Arabistann dou illerinde ve Krfez eyhliklerininbazlannda byk ii nfus vardr. Bunlar gnmz Lbnanndaen byk grubu oluturmakta ve Lbnan siyasetindeki yerlerindebuna uygun bir deiiklik istemektedirler. iiler Irakta ve hattabakent Badatta artk nfusun ounluunu oluturmaktadrlar. Bunlar Trk ve ngiliz ynetimlerinden bamsz monariye vegnmz cumhuriyetine kadar olan sre iinde nemli bir deiiklik olmadan Snni hakimiyetinde yaamlardr.

rann on iki mam iiliinin yansra ii kamp iinde de gruplamalar vardr. Bunlardan en nemlileri Alevilerdir. Daha nce

27


30/115

ORTADOU'NUN OKLU KML

Nusayriler olarak bilinen grup Suriyede nfusun yaklak yzde

on ikisini olutururlar. Ancak bu yzde on iki iinde cumhurbakan ve ynetici kadronun byk bir ksm bulunmaktadr. Aleviad Trkiyede de eitli ii inanlarna ve Sufi mistik uygulamalarna sahip Snni olmayan Mslmanlara da uzun zamandan beriverilmektedir.

Esas ii kolundan ayrlan baz kk gruplar da vardr. Bunlardan biri iki kolu olan smailiye mezhebi olup, bunlann Suriyedebinlerce taraftar varsa da, Hindistan, Pakistan ve Dou Afrikadaok daha byk kalabalklara yaylmtr. Blgede smailiyeler ara

sndan km olan Drziler ok daha nemli olup Suriye, Lbnanve srailde taraftarlan bulunmaktadr. srailde kendi liderlerininistei zerine askerlik yapan Arap nfus sadece bunlardr.

Ortadouda srail ve yakn zamana kadar Lbnan dnda slamiyet ounluk dinidir. Ama bu hep byle deildi. Yedinci yzyldaslamiyetin douu ve Arap fetihleri zamannda ran halknn b

yk bir ksm Zerdt dinindendi. rann batsnda nfusun ounluu Hristiyand ve bu sadece Bizans Hristiyan mparatorluunabal illerde deil, o zaman Pers mparatorluunun bir paras olan

ve Aramice konuulan Irakta da byleydi. Bu Hristiyanlar eitlikiliselere balydlar ve zellikle Msr ve Suriyede olmak zere ba-zlan Konstantinopolis Ortodoks Kilisesi ile hizipleme iindeydiler.

nemli dinlerden ayakta kalan ncs Musevilik olup btnbu lkelerde ve o zamanlar Arabistanda eitli topluluklar tarafndan temsil edilmekteydi. Yahudi yaam ve dncesinin belli bal merkezleri Pers hakimiyetindeki Irak ile Romal ve Bizansl yneticilerinin Filistin adn verdikleri Yahudilerin eski anavatanyd.

slamiyeti ilk kabul edenlerden ou putperest Araplard. Daha

sonra Gneybat Asyann ve bir sre iin Gney Avrupann Zerdt, Hristiyan ve Yahudi topluluklanndan slamiyeti seenler olmutur. Zaman ilerledike slam ounluk dini olmutur. Ancakdierleri de ayakta kalmlardr ve blgenin pek ok lkesinde ya

yakn zamana kadar birinden ya da dierinden dini aznlklar vard, ya da bunlar gnmzde de varlklann srdrmektedirler.Zerdt dininden olanlann says randa on binlere inmise de,Hindistana snan Perslerin soyundan gelen Zerdtler buradadaha byk bir nfusa sahiptirler. Bunlar orada hl geldikleri l

kenin adyla Parsiler olarak adlandmlrlar. Hristiyan ve Yahudilerin saylan onlardan ok fazladr.Yedinci yzylda halife Hz. merin bir buyruu zerine Suudi

Arabistanda baka bir dine izin yoktu ve Mslman olmayanlar(ama sadece Hristiyanlar, Yahudiler deil) sadece geici ziyaretiolarak ve belli blgelere kabul edilirlerdi. Mekke ve Medine kutsalkentlerine Mslman olmayanlara! ayak basmas yasakt. Arap ya-

28


31/115

Din

nmadasmn dier blgelerinde ve adalarda son zamanlara kadarkk Yahudi aznlklar bannabilmilerse de, Hristiyanlar ok da

ha eski tarihlerde ortadan kalkmlardr. Msr ve Mezopotamya'dahem Hristiyanlar hem Yahudiler gnmze kadar Mslman ynetiminde yaamlardr. Gnmzde buralarda baz Hristiyanlarkalmsa da, Yahudiler tmyle kaybolmulardr. Kuzey Afrikada,belki de Avrupal Hristiyan dmana yakn olmas nedeniyle, Hristiyanlk ok eski tarihlerde bitmitir. Yahudi aznlklar daha uzunsre dayanmlar, hatta on be ve on altnc yzyllarda HristiyanAvrupadan gelen Yahudi mltecilerle saylan daha da artmtr.

Arap Yahudi topluluklarnn en eskisi ve en yaratcs -paras

olduklan lke ve halka en ok uyum salayan- Irak Yahudileriy-di. Yahudiler Babil srgnlklerinden beri Irakta yaamlar veburada kk salmlard. Onlara kyasla Irak Araplan ancak yedinci yzylda gelmi olmalanyla yeni gelmi saylrlar. Irak Yahudile-ri Arapay ilk bata benimsemiler ve bir iki kk zellik dnda Mslman hemehrilerinin dilini, kltrn ve yaam biiminipaylamlardr. 1920de ayn bir Irak devletinin kurulmasndansonra onlar da Irakl olmulardr. Avrupa tipi yurtseverliin enparlak gnlerinde onlar da Hristiyan hemehrileri gibi kendilerini

Arap olarak grmler ve baz milliyeti evrelerce Arap olarak grlmlerdi. 1920 ve 30larda pek ok Irakl Yahudi Avrupa Yahudilerinin Arap Filistine yerletirilmelerine dier rakllarla birliktekar kmlardr.

Bu Irak kardelii ryas Filistin iin yaplan atma ve Nazi Al-manyasnn etkili propagandasyla yava yava zayflamt. Badatta 1941 Hazirannda, Mihver taraftan Raid Ali rejiminin yklmas ile kraliyet yanllannn ve ngiliz askerlerinin gelmesi arasndaki ksa dnemde bir Arap lkesinde ada bir Yahudi toplulu

una ilk byk saldn yapldnda bu rya son buldu. Bunu Irak,Suriye, Msr, Gney Arabistan ve Kuzey Afrikada saysz Yahudialeyhtan iddet olay izledi, yzlerce kii ld veya yaraland ve okdaha fazlas ev veya iyerini kaybetti.

Bu saldnlar ve sonunda Yahudilerin ka srail devletinin kurulmasndan nce olmu ve hi kukusuz onun kuruluuna katkda bulunmutur. Bu olay ve ardndan gelen sava, Yahudileri dahada sarst ve kalan Yahudi topluluklannm da kamasna ve -kimizaman, Irak ve Yemende olduu gibi bu lkelerin hkmetlerinin

ibirlii ile- sraile g etmelerine yol at. Gnmzde nemli birYahudi topluluunun bulunduu tek Arap lkesi Fastr ve o da gnll glerle giderek azalmaktadr. Arap topraklannda Yahudilerin uzun ve sekin tarihi bir sona yaklamaktadr. Trkiye ve randa kk Yahudi topluluklan kalmtr. Trkiyede bunlann resmstatleri laik bir devlette eit yurttalar; randa ise bir slam devle

29


32/115

ORTADOUNUN OKLU KML

tinin hogrlen ve korunan tebaasdr. Her iki lkede de saylanounluu sraile olan glerle byk lde azalmtr.

Hristiyan topluluklanmn gerilemesi, Lbnan dnda, ayn derecede skntl olmamtr. Ancak gerek siyasal gerekse nfus asndan genel eilim Hristiyanlann kesinlikle aleyhlerinde olmutur.Lbnanda Hristiyanlar uzun ve kanl bir i savatan saylan vegleri ok azalm olarak kmlardr. Trkiye ve randa hem Hristiyan hem de Yahudi aznlklar kalmlardr, ama bunlar kamu

yaamnda nemli bir rol oynamamaktadrlar. ok eskiden beri gelen Farsa konuan Yahudiler dnda bu aznlklar, Arap lkelerin-dekinin aksine yakn zamanlara kadar Mslman ounluklardandini olduu kadar dil ve kltr bakmndan da farklydlar.

Mslmanlardan sayca ok az olmalanna ramen Hristiyanlarok daha fazla mezhep eitlilikleri sergilemektedirler. On dokuzuncu yzyl sonrasndaki Avrupal ve Amerikal misyonerlerin faaliyetleri sonunda bir ksm Protestanla, zamannda Roma ile ilikiye girmi eitli dou kiliselerinden kalma ok daha fazla Katolikvardr. Ve sonra Hristiyanlk ann ilk bin ylnn gayet geni teolojik ve kilise tarihi spektrumunu gzler nne seren Dou Kiliseleri vardr. Ortodoks kiliselerinden olanlara, etnik ilikileri ne olur

sa olsun, hl Rumdenilmektedir.Yahudiler arasnda buna benzer mezhep farkllklan yoksa da,

byk kltrel farkllklar vardr. En nemli fark tarih ve kltrasndan slam dnyasnn bir paras olan yerli Ortadou Yahu-dileri ile tarih ve kltr bakmndan Hristiyan aleminin bir paras olan Avrupal Yahudiler arasndadr. srailde bu iki grup arasndaki elikiler ve zaman zaman da kan atmalar Hristiyan veslam alemleri arasndaki daha byk apl atmalann kk leklisidir. Bu atmalar sraillinin dini ve laik yorumlan ve nihai

olarak da Yahudi kimlii arasndaki atmay etkilemekte ve onlartarafndan etkilenmektedir.

sraile yerleen Yahudiler byk bir ounlukla Hristiyan veslam uygarl lkelerinden gelmilerdir. Ve bunlann geldikleri lkelerin uygarlklarn ve bu arada onlann kimlik gr ve tanmla-nn getirmeleri kanlmazd. sraili ziyaret etmi olan herkes, rnein Berlin Yahudileri ile Badat Yahudileri arasndaki fark Yahudiliklerinde deil, birinin Alman, dierinin Irak Arap kltrndegrecektir. Ekenazi ve Safarid Yahudiler arasnda sz ok edilen

aynlk sadece ritel farkllklanna ilikindir ve bunun dini ya dahukuki bir nemi yoktur. Bazlannn bu farklln son zamanlarda moda olan terimlerle Avrupa-Amerika ve Afrika-Asya Yahudileri arasndaki atmadan ktn aklamalan da doru 'deildir.Gerekten kesin olan izgi, terimleri dini deil de uygarlk balamnda kullanrsak Hristiyan Yahudiler ve Mslman Yahudiler

30


33/115

Din

arasndadr. sraile gelen Yahudi gmenler geldikleri lkelerden olkelerin kltrlerini de getirdiklerinden aralarnda anlamazlk ve

hatta atma kanlmazd.Bylece srail Devleti ortak bir yurttalk ve ortak bir dinle, her

ikisinde de kk ama nemli bir rol oynadklar iki byk din-ta-nml uygarln temsilcilerini bir araya getirmektedir. Yahudileringeldikleri lkelerin hakim dini kltrlerinden derinden etkilenmekle birlikte kukusuz otantik olarak Yahudi kalan kendi dinikltrleri vard. Ancak eski alarn Yahudi devletinin yok edilmesinden bu yana gerek bir Yahudi politik kltr olmamtr. Yahudiler bireyler olarak zaman zaman ast kapasitesi ile siyasal s

rece katlmlardr. Yahudi cemaat yetkilileri kimi zaman kendihalklar zerinde baz glere sahip olmulardr, ancak bunlar hepsnrl yetkilerdi -Mslman ynetiminde daha byk, Hristiyan

ynetiminde daha kk, ama hep grevlendirmeyle gelen, kstlve geri alnabilir yetkiler. Yahudi egemen gc yoktu. Eski Yahudiegemenlii anlan ok uzak, ada Yahudi egemenlii deneyimiok ksa olup fazla bir rehberlik salayamazlard. Deneyime dayanan kesin bir Yahudi politik kltr yokluunda srailin kltren ok politikadan treyecektir. Geldikleri lkeler eitli rnekler

sunmaktadr: din adamlan ve ulema, piskoposlar ve mftler, bapiskoposlar ve ayetullahlar veya, baka bir yne bakldnda: hal seferleri ve cihad, engizisyoncular ve katiller. Eski Sovyetler Birlii lkelerinden son gelen gmenler baz ilave modeller getirmilerdir: komiserler, aparatikler ve Sovyet siyasi toplumunun partinin resm bir kilise gibi kullanmn da ieren dier unsurlan.

Bu gruplar beraberlerinde politika ile din, g ile servet arasndaki ilikiler ve daha genel olarak gcn nasl elde edilebilecei,kullanlaca ve devredilebilecei gibi konularda ok farkl kltrel

gelenekler getirmilerdir. srailde son zamanlarda bu konulardagiderek artan Ortadou belirtileri grlmektedir. Eer bu eilimdevam ederse srail bulunduu blge ile daha byk bir benzemegelitirecektir. Bu daha iyi iliki demek olmayabilir. Hatta tam aksi bir etki de yaratp srailin ezici bir dmanlk ortamnda gelimesine imkan veren o kalitesel stnl tehlikeye atabilir.

slam lkelerinde toplum, kltr ve en ok da devletin hzla deiimi sonunda rgtlenmi din liderlerinin nne kendi tarihlerinin bir rnek sunmad, kendi geleneksel literatrlerinin kesin bir

yol gsteremedii yeni sorunlar kmaktadr. Bir Yahudi devletininkurulmas Yahudilerin karsna, antik alardan bu yana ilk kezdin ile devlet ilikisi sorununu karmtr. Bu, Mslmanlar iinbu dnya ile teki dnya; Hristiyanlar iin kilise ile devlet, Tannile Sezar arasndaki ilikidir. Hristiyanlar sonutaki bu ikilem iinbir zm bulmulardr. Bu zme varmalan iin yzyllarca di

31


34/115

ORTADOUNUN OKLU KML

ni sava ve zulm yapmlardr. Ancak Hristiyan lkelerin ou

imdi bunu her zaman yasa ile deilse bile, uygulamada kabul etmilerdir. Kilise ile devletin ayrlmas olarak bilinen zmdr bu.Bu yolla iki ama salanmaktadr. Bir yandan devletin din ilerinekanmas nlenmi; dier yandan u ya da bu dinin taraftarlarnndoktrinlerini ya da hakimiyetlerini zorla kabul ettirmek iin devletgcn kullanmalarna engel olunmutur.

Kilise ile devlet arasndaki atma uzun bir sre Yahudileri veya Mslmanlar ilgilendirmeyen, tmyle Hristiyanlara ait birsorun, ve ayrlk da bir Hristiyan ikilemine Hristiyan zm ola

rak grlmtr. ada Ortadouya bakarsak bunun hl geerli olup olmadn sorgulamamz gerekir; ya da Mslman ve Ya-hudilerin belki de bir Hristiyan hastalna yakalanp bir Hristi

yan tedavisini dnp dnmeyeceklerini.

32


35/115

BLM 3

Irk ve Dil

Kimliin birinci, asal ve silinmez iareti rktr. Dnyann baz

blgelerinde bu hl en nemli eydir. Ancak Ortadoudagenellikle fazla nemi yoktur; blgenin byk bir blmnde dil,

din, kltr, milliyet ve lke farkllklar arasnda rk karkl sadece ok kk deiiklikler gsterir ve bunlar da fazla kayguyandrmaz. Yzyllar boyunca blgeye, zaman zaman fatihler,ama srekli olarak kleler halinde ok sayda yabancnn geldiidorudur. Ancak her iki grup da geriye fazla bir kalnt brakmamtr. Kadn klelerin cariye olarak kullanlmas, bunlar korumak iin hadmlara olan ihtiya sonunda erkek klelerin hadm-

latnlmas Ortadouda Amerikada olann aksine yabanc rktanklelerin, eski klelerin ve kle soyundan gelenlerin fazlalamasnnlemitir. Sudan ve Moritanya gibi blgenin snrlar saylan yerlerin dnda siyahi nfusun says fazla deildir. ster fatih isterkle olsun, yeni gelen beyazlar Ortadou karm iinde benzer ekilde eritilmitir.

Ortadou kimlii ok uzun bir sredir ar derecede erkektir.Rtbe, stat, akrabalk, etnik ve hatta dini kimlik erkek soyu tarafndan belirlenir. slam hukukunda dier tektannc dinlerdenolanlarla evlilie izin varsa da, bu evlilik ancak Mslman bir erkekle Mslman olmayan bir kadn arasnda olabilir ve kadnnkendi dinini korumasna bile izin verilir. Mslman bir kadmlaMslman olmayan bir erkein evlenmeleri ise ar cezalk bir sutur. eriat ulemas bunu yle aklarlar: slamiyet ile baka birdin arasndaki herhangi bir karlamada slamiyet hakim gelme

33


36/115

ORTADOUNUN OKLU KML

lidir ve evlilikte de hakim olan erkektir. Avrupa hanedanlarnda

soybilimciler krallarn ve prenslerin soyaacn baba ve ana tarafndan ayrntlaryla izerler. slamiyetin sultan ve ahlan arasndaise ounlukla sadece babann ad bilinir. Anneler genellikle haremdeki adsz cariyelerden biridir ve pek zel istisnalar dndabunlann adlannn, kiiliklerinin ve kkenlerinin bilinmesi nemsizve gereksizdir.

Ama bu hep byle deildi. Antik alarda tannlar ve kahramanlar arasnda kadnlar da vard; yeyznde hkm sren kralieler ve prensesler de vard. Asurun Semiramisi, Msrn Nefertitisi

ve Arabistan'n Zenobias hl hatrlanmaktadr. Tevratta aile reisi kadnlardan olduu kadar baz unutulmaz kadn portreleri deizilir: iyiler iinde Deborah, Ruth ve Esther, ktler arasnda Je-zebel gibi. Eski Arabistanda atalann listesinde babalar kadar analar da yer alrd; Emevi halifeliinde sadece bilinen, zgr ve soyluArap annelerin oullan halife olabilirdi. Arap olmayan ya da klekadnlardan doanlar sistematik olarak darda tutulurlard. Ya-hudilerde kutsal yasalara gre Yahudi ancak Yahudi bir anadandoan ya da Yahudilii kabul eden biri olarak tanmlanmaktayd;

Yahudi bir baba ile Yahudi olmayan bir annenin ocuu Yahudisaylmazd. Kkenleri Romal hukukulann Mater certa, pater in-certus (anne kesin, baba kesin deil) ilkesine dayanyor olsa da budurum Yahudi anneye belirleyici bir rol vermekteydi. Mslmanlarkadnlann tecrit edip koruyarak baba soyunu tercih etmelerineramen ayn kesinlii elde etmeye almlardr.

Sekizinci yzylda Emevilerin yerine Abbasi halifelerin gemesiyle -szde Abbasi devrimi- nemli deiiklikler balamtr. Devrim-lerde ok kere olduu gibi deiim sreci iktidarn devrinden nce

balam, sonrasnda da devam etmitir. Emevi halifelerinden sonuncusu bir kle kadnn, Abbasi halifelerinin birincisi zgr birArap kadnnn oluydu. Ancak onun haleflerinde ve hemen hemenondan sonra gelen sultan ve ahlann hanedanlarnda harem kuralolmutu ve sultanlann anneleri genellikle kle cariyelerdi. slam hukuku zgr Mslmanlann ve hatta slam devletinin Mslman olmayan zgr tebaalarnn kleliini yasakladndan cariyeler prensip olarak yabanc kkenliydi. Osmanl hanedannda bunlar Grcler ve dier KafkasyalIlar, slavlar ve dier Dou Avnpallar ve hat

ta Kuzey Afrika korsanlannn getirdikleri Batllar olabiliyorlard.Buna benzer bir sre de daha az yaygn olarak zengin ve glMslman aileleri arasnda gzlemlenebilir. Zengin erkekler Grcve dier rklardan beyaz cariye edinirlerken, daha az varlkllar dk fiyatl Habeler ve Nubyelilerle yetinmekteydiler. Bu durum tenrenginde baz ekonomik glgelenmeye yol asa da ciddi sosyal sorunlar ve hatta politik adan nemli bir rk bilinci yaratmamaktay

34


37/115

Irk ve Dil

d. ok elilik, zellikle de cariyelik kurumu kesin belirlenmi rkgruplarnn ve gl bir rksal kimlik duygusunun kmasn nle

meye yaryordu. Irk iin kimlii belirlemede analar ve babalar ayn derecede nemlidir ve rk bakmndan gergin durumlarda anaba-bas kark kiilere her iki tarafa da kukuyla baklr. Fatihlerin

yasal ve normal olarak fethedilenleri kleletirdii ve erkek sahiplerin kadn kleleri zerinde cinsel haklara sahip olduklar toplumlar-da melez bir nfusun ortaya kmas doaldr. Ortadounun pekok yerinde olduu gibi bunlar babalarnn statsn alrlarsa, ozaman ok gemeden rksal farkllklar iyice bulanklaacakr.

Yedinci yzyln byk Arap fetihlerinden sonraki ilk yllarda

Arap Mslmanlar ile Arap olmayp da slamiyeti seenler ve birdereceye kadar da tam Araplarla yarm Araplar, yani Arap baba ile

yabanc annenin oullan arasnda toplumsal ve hatta politik biraynm vard. Mslmanln ikinci yzylnda bu tr aynmlar terkedildi ve unutuldu.

Ancak bu durum Ortadou polemiklerinde bir hakaret olarakrk deyiminin giderek artan kullanmn engellememitir. Kk-tendinciler dnda ve hatta bir dereceye kadar onlarn arasndamodern politika dili, zellikle de politik hakaret byk lde Ba-

tdan alnmtr. En Bat aleyhtar kiiler bile moda olan Avrupalterimlerini tercih eder grnmektedirler; Nazi ve rk artk birhasma hakaret etmenin en popler yoludur. Bu terimlerin hibirinin Ortadou gerekleriyle fazla bir ilgisi yoktur. Bunun bir tek istisnas anti-Semitizmdir ki, bu Arap dnyasna ve dier slam lkelerine byk lde yaylmtr. Ancak bu istisna da gerektenok grntedir. Araplann Yahudi aleyhtarl, hepsi de Avrupadan alnma ya da adapte edilme rk grntler, kalplar ve dilkullanrsa da, Avrupa anlamnda rk deildir. Bu dmanlk n

celikle dini, ikinci olarak millidir ve giderek Avrupal terimleriyledeil de, slami terimlerle ifade edilmektedir. Ancak unu da belirtmekte yarar var: Ortadouda gnmz politik polemiklerinde Yahudi asll baz ileri gelen vaftiz edilmi Hristiyanlardan da Yahudiler olarak sz edilmektedir.

Bu yzyln ilk yansnda Avrupann baz blgelerinde ok benimsenmi bir rk kuramna gre insanlar kesin ekilde belirlenmi, deimez ve eit olmayan rklara blnmtr. Bu kuramagre Avrupa ve Ortadouda iki ana rk vard: stn rk olan Ariler

ve aa rk olan Samiler. Yahudiler ve Araplar aa Sami rkndan, ranllar stn Ari rkmdandlar. Trklerin durumu rk ku-ramclan arasnda bir tartma konusuydu. Sami rkndan olma-dklan kesindi, ama stn Ari rknn bir paras olarak m kabuledileceklerdi, yoksa daha az sekin olan Altay rkndan m geldikleri kabul edilecekti.

35


38/115

ORTADOUNUN OKLU KML

Bu insanlk gr Nazi Almanyasmda resmen kurumlam ve

baka yerlerde de nemli sayda taraftar bulmutur. Ancak bununOrtadouda fazla bir etkisi olmamtr. Ne Yahudiler ne de Araplar kendilerini Samiler olarak tanmlamyorlard; onlarn kendilerini ve hasmlann tanmlamak iin ok daha doru ve nemli yollar vard. Naziler bile Ortadou ile olan ilerinde rk ayrlklarna fazla bir nem vermemekteydiler. Varsaylan Ari kardelerinin yans-ra Trklere ve Araplara da yaklamak iin nemli abalar gstermilerdir. Ve zellikle Araplar arasnda, rka ilikin olmayan nedenlerle baz karlklar da grmlerdir. Anti-Semitizmlerinin

doktrin ve politika olarak sadece Yahudilere ilikin olduunu ve dier szde Sami halklarla ilikili olmadn belirtmekte gecikmediler. Hatta sava srasnda Alman Ortadou uzmanlarndan birgrup Hitleri Mein Kampfgzden geirerek Sami ve anti-Semitik

yerine Yahudi ve Yahudi aleyhtar olarak dzeltilmesi iin iknayaalmlard. Bu neri kabul edilmediyse de, uygulamalarda Alman anti-Semitikleri iin Samilerin Yahudiler olduu aka bellioluyordu. Politikadan Sami rkndan olan bakalar etkilenmemiti ve Almanlar Sami Araplara szde Ari olan ekler, PolonyalIlar ve

Ruslardan daha iyi davranmlardr. Anti-Semitizmin bu de factotanm daha sonralar baz Arap ve slam lkelerinde baka adlaraltnda kabuln kolaylatrmtr.

Trkiyede Nazi propagandas kinci Dnya Sava ncesindegayet aktifti ve sava srasnda daha da artmt. Bu pan-slamistve zellikle pan-Trkist gruplar arasnda bir karlk bulmutur.Her ikisi de Sovyetler Birliini datmay ve bylece Mslman ve

Trk halklarm Rus egemenliinden kurtarmay vaat eden bir devleti doal olarak cazip buluyorlard. Bazlar Nazi rk kuramlarmkendi pan-Trkizm ideolojileri iin bir model olarak grmekteydiler. Ancak rkln Trkiyedeki etkisi ok snrl kalmtr.

ranllann durumu ise ok farklyd. rann eski ad Ari ile aynkkten geliyordu. slamiyet ncesi ran krallannm unvanlanndabu kelime vard ve Araplann yedinci yzyldaki fetihlerinden sonraki Arap tarih ve corafya metinlerinde yine ayn kelime gemekteydi. Onuncu yzyldan sonra eski Pers efsanelerinin edebiyatalannda canlanmasyla yeni bir poplerlik kazanmsa da, lkenin ad olarak genel bir kullanma girmesi ancak ondokuzuncu

yzyln sonlanndadr.Pers ad lkenin antik alarda Pers ve Arap fethinden sonra,

Arap alfabesinde P harfi olmad iin Fars denilen gneybat eyaletinden alnmadr. Eyaletin dili milli dil olmu ve eyaletin ad eitli biimleriyle lkenin tmne verilmitir. Ama bu sadece yabanc-lann kullanmnda byledir. Arapada Perslilere Fursdenilmekteydi. Persliler ise kendi dillerinde o dili konuanlara Farsi demektey

36


39/115

Irk ve Dil

diler lkelerinin eitli yrelerinden blgesel adlaryla sz ederlerdi.

Persler on dokuzuncu yzylda ahlarn modem lkesine eskiran adn vermeye baladlar. Avrupal arkeologlar ve dilbilimcilerin sayesinde yirminci yzyln balarnda rann eski tarihi gm-ma knca bu uygulama da g kazand.

1930larda Almanyann rann ekonomik gelimesiyle yakndanilgilenmesi ve bunun sonucunda Nazi ideolojik etkisinin artmasyla yeni bir unsur ortaya kt. 1935 Martnda lkenin ad resmenrana dntrld; ertesi yl Alman ekonomi bakan Dr. HjalmarSchacht ran ziyaretinde ranllara saf Ariler olduklar iin anti-

Semist Nmberg rk yasalarnn kendileri iin uygulanamayacan bildirdi.nc Reich bu pek de kukulu olan ayrcal Krtlerle Er-

menilere de tand. Bunun zerine Ermenilerden bir ksm Hos-sank adnda bir Ermeni Nasyonal Sosyalist rgt kurdular ve Alman ordularyla birlikte arpmak iin Ermeni taburlar oluturdular. Bunlara Kzlordu sava tutsaklarndan, Alman igalindekiAvrupada bulunan Ermenilerden ve bunu Ermenistan Sovyetegemenliinden kurtarmak iin bir frsat olarak gren Kuzey Ame-rikal gnlllerden asker saland. Naziler dier imparatorluk ordularnn sava tutsaklarndan ve baka diasporalardan da benzerbirlikler kurdular. Bunlann arasnda Orta Asyadan Trkiler, Ortadou ve Kuzey Afrikadan Araplar ve Sovyet Kafkasyas ile Britanya Hindistamndan eitli Ariler vard.

Sami ve Ari ayn szlkten olup ayn saptrmalara uramlardr. Her ikisi de on sekiz ve on dokuzuncu yzyllarn modem filolojinin kumlmas ve dillerin anlalabilir gruplar ya da aileler olarak snflandrabileceinin byk kefiyle balamtr. August Lud-wig Schlzer adnda bir Alman dilbilimcisi Sami terimini Nuhunolu ama izafeten ortaya atp Asurca, brani, Aramca, Arapa veEtiyopya dil ailesini buna balamtr. Yine bunun gibi, Pers mparatorluu ve Hindistann eski sakinlerinin kendilerini tanmlamakiin kullandklar ve soylu anlamna gelen Ari terimi de Sanskrit-e, Eski Farsa ve dier baz akraba dillerin ad olarak alnmt.Byk Alman dilbilimcisi Max Mller daha 1861de dillerin tarihini rklann tarihi ile kantrmanm her eyi yanl yola sokacanbelirtmiti. Ancak rk kuramclar, zellikle de kendi esizlik ve stnlklerini yerletirmek isteyenler bu yeni szckleri benimseyerek kendi bildikleri ekilde kullanmaya baladlar.

Nazi Almanyasnm 1945te yenilmesi ve ardndan rklk adnailenen korkun cinayetlerin renilmesi, bir tutum ve sonucundabir kullanm deiiklii getirdi. Ama bu tam olamad. Gnmzdeancak deliler Ariyi bir rk ad olarak kullanrlarsa da, ayn tabuonun kadar kirlenmi ve yanl kullanlan Sami iin kullanlmaz.

37


40/115

ORTADOUNUN OKLU KML

Saygn yazarlar ve gazeteler bile kimi zaman Yahudiler ve Araplar

Samidirler diyebilmektedirler. Ancak bu sz sadece branice veArapann ikisinin de Sami dili olduu anlamna alnmaldr.Bu nemsiz deildir. Dilin aile terimleri ve saylar gibi byle te

mel unsurlarnn benzer olmas davranlar etkiler ve dini geleneklerin besledii akrabalk duygusunu dorular. Tevrat ve Kuranagre shak ve smail kardetiler bylece de Yahudilerin ve Araplann atalanydlar. Herbirinin dierini belirtmek iin kulland kuzen szc (Arapada ibnamm -amcaolu) bu akrabalk duygusunu belirtir. Ancak bu varolduu srece kabul edilen ve bilinen

aile akrabaldr, yabanc bir rk kavram deildir. Byle bir akrabalk ille de daha iyi ilikileri gerektirmez. Hatta kabileler ve kabileler iinde ailelerin birbirleriyle antik alardan gnmze kadarkan davalarnn devam ettii bir blgede tam aksi etkisi bile olabilir. Arapa, branice, Aramca ve Etiyopyann baz dillerini konuanlarnn ana dillerinin Avrupal dilbilimcilerin Sami dedii aileden olmalan nedeniyle birbirlerine zel bir yakmlklan olduunugsteren bir iaret de yoktur.

Dil gerekten de pek ok bakmdan kimliin birincil belirtisidir.

Bebeklikte edinilen ve ana dili olarak uygun bir terimle ifade edilendil beraberinde bir anlar, anmlar ve deerler dnyas getirir.Ayn dili paylaanlarla bir birlik ba, paylamayanlara kar bir engeldir. Pek az insan dnda byk bir ounluk iin bu yaam bo

yunca byle kalr ve hibir din veya milliyet deitirme sreci anadilini konuanla, o dili sonradan renen arasndaki fark silemez.Bunun bir lm kalm sorunu olduu Tevratta Efraimilerin ibbo-let' szcn sylemeyi beceremedikleri iin tannp ldrldkleri hikayede geer (Hakimler 12: 5,6). Bunun modem bir paraleli

de Lbnandaki atmalar srasnda grlmtr: Lbnanllar veFilistinlileri ayrt edebilmek iin domates szcnn Arapas sorulmutur; buna bir grup bandura, dieri banadura demekteydi.Her iki szck de talyancada pomodorodan gelmektedir.

Baz baka eski uygarlk blgelerinin aksine Ortadouda pekok dil vard ve bunlardan doan karmaa da Tevrattaki Babil Kulesi hikayesinde birbirlerini anlamamalan iin dillerini kartrma

Tann iradesinde grlr (Tekvin 11: 7). Bu dillerin ou yerel idiyse de, nemli bir ksm kendi zel alfabeleriyle uygarlk, devlet, din

ve edebiyat dilleri olmutur. ou gnmze kadar gelememitir.Saylan gler ve smrgeletirme, fetihler ve imparatorluklar, dini deiiklikler ve kltrel etkiyle byk lde ve srekli olarakdeiime uramtr.

Hristiyanlk ann balangcnda yerel dillerin hem konumahem yaz dili olarak kullanld blge vard. Bu diller Farsa,Kptice ve Aramcadr. Douda, ran imparatorluunda Zerdt di

38


41/115

Irk ve Dil

ninin kutsal dili ve Sasani devletinin resm dili Farsanm bir koluydu. Farsann ivi yazs ve dier yazlarla yazlan daha eski bi

imleri terk edilmiti ve o zamann Farsas Aramca alfabedenuyarlanan bir yazyla yazlyordu.

Msrn Hristiyanlatnlmas da buna benzer bir sonu yaratmtr. Eski Msr hiyeroglif yazs unutulmu ve eski Msr dili, Yu-nancadan alman bir alfabeyle yazlan Kpticenin en son biimi Hristiyan yaztlarnn ve dier literatrn ifade biimi olmutur. Mezopotamyann merkez blgelerinde Aramcamn eitli leheleri eitli alfabelerle yazlmaktayd ve bunlar daha eski dillerin yerini al-mti. Asurca ve Babilce, Fenikece ve dier btn Kenan lkesi dil

leri (biri dnda) kaybolmutu. Bu tek dil de, dini nemi ve brani-ce Tevrat nedeniyle ayakta kalabilen braniceydi. Ama o da artkkonuulmuyordu. Hristiyan ann balangcnda Yahudiler deMezopotamyadaki herkes gibi Aramca konuuyorlar ve dini edebi

yatlarn, zellikle de Talmudu, o dilde yazyorlard. branice dahaok dini metinlerde ve duada yaamaya devam ediyor ve bunlar dagenellikle brani alfabesiyle yazlan Aramcaya evriliyorlard.

Yabanc dillerden nce Yunancamn ve sonra da Latincenin denemli bir etkisi olmutur ve aralarnda Tevrat sonras branicenin

ve Kuran Arapasmn da bulunduu Ortadou dillerinde pek okdn szck bulunmaktadr. Yedinci yzylda slamiyetin douuve Arap fetihleriyle Latince ve Yunanca ortadan kaybolmulard vemodem alara kadar kolaylkla seilebilen bir yabanc dil etkisigrlmemektedir.

Helenletirme, Romallatrma ve hepsinin de stnde Hristi-yanlatrma Ortadounun eski dillerini, kltrlerini ve kimliklerinin byk bir ksmn silmitir. slmlatrma ve Araplatrma busreci tamamlam ve ok gemeden eski diller konuulmaz, eski

yaztlar yazlamaz ve okunamaz olmutu. Bu giriimi balatacakherhangi bir motivasyon da yoktu.

Aramca ve Kptice slam anda yaamaya devam etmilerdir.eitli formlaryla Aramca Hristiyan ounluun, Yahudi aznlnve saylan azalan putperestlerin ortak dilleriydi. Gnmzde Suriye, Irak, Trkiye ve randa ounluu Hristiyan veya yakn zamankadar Yahudi olan az sayda kyde hl konuulmaktaysa da, yaz dili olarak kullanlmamaktadr. Bunlar g veya asimilasyon nedenleriyle ortadan kalkmaktadrlar. Kptice bir sre yukan M

srda konuulmaya devam etmise de, on sekizinci yzylda o dakaybolmutur. Kptice ve Aramca yazl biimiyle Dou kiliselerinin

yaztlannda ve dini trenlerinde devam etmitir. Bunun dndakibtn alanlarda yerini Arapa almtr.

branice on dokuzuncu yzyla kadar din, dini yazlar, bilim veedebiyat ve bir dereceye kadar ayn lkelerdeki Yahudiler arasnda

39


42/115

ORTADOUNUN OKLU KML

iletiim diliydi. Modem alarda branicenin yeniden canlanmasdin ve milliyetilik karmyla ortaya km ve pek ok ayn kkenve dilden gelen Yahudiler iin ortak anlalabilir bir dil ihtiyacylammkn, hatta gerekli olmutur. Yidi konuan Yahudiler veArapa konuan Yahudiler birbirlerinin dillerini renmeye tenezzl etmemilerse de, her ikisi de atalannn ve dinlerinin kutsal dili zerinde fikir birlii salamlardr. branice yeni bir srail kimliinin yaratlmasnda ok byk bir g olmutur.

Yedinci yzylda byk Arap fetihlerinin o inanlmayacak kadarksa sresinde daha nce Arap yarmadas ve Mezopotamyann lhudutlanyla snrl olan Arapa Ortadounun ve Kuzey Afrikannbyk bir ksmnn hakim ve zamanla da ounluk dili olmutur.Kuran Arapay bir din dili, eriat da yasa dili yapmtr. Arap imparatorluu devlet ve sonra da ynetim diline; halifeler dnemindegelien zengin uygarlk da edebiyat ve bilim diline dntrmtr. ran dnda Arapa eski uygarln yaz dilinin ve hatta kentve krsaln konuma dilinin yerini almtr. Hristiyan ya da Yahudi dinlerini koruyanlar bile iletiim ve ticaret dili olduu kadarkendi dini edebiyatlarnn byk bir ksmnn dili olarak da Arap-ay benimsemilerdir.

Ancak bu kiiler dinleri ve ritelleri tarafndan kutsanan kendialfabelerini korumulardr. Arap yazs Kuranm yazsyd ve Hristiyan ve Yahudiler uzun bir sre, Arapa konuuyor olsalar bile,kendi i yazmalannda Arap alfabesini benimsemeye hazr deillerdi. Latin alfabesinin Hristiyan devleti ve kilisesiyle ilikilendiril-dii Avrupada da benzer bir dumm ortaya kmtr.

Avrupal Yahudiler yurttalanyla ayn dili konuuyorlar ama brani alfabesiyle yazarak ve konumalanna branice szler katarakFransz-Yahudicesi, spanyol Yahudicesi, Alman Yahudicesi, tal

yan Yahudicesi gibi yeni diller yaratyorlard. Ayn nedenle yenidenfethedilen spanyadaki Mslmanlar Arap alfabesi kullanarak slami kimliklerini korumaktaydlar. Ortadouda Hristiyanlar Arapdili ve Karuni olarak anlan Syani yazsyla nemli edebiyateserleri retmilerdir. Arapa konuan ve Farsa konuan Yahudiler Tevratn alfabesiyle Arapa ve Farsa yazmlardr. Normal uygulama fen, tp ve genel ilgi alanna giren dier konularda Arap alfabesini, din ve dini hukuk konularnda yazarken brani alfabesinikullanmakt. Bunun gibi, Anadoluda da ayn kiliselere bal ama

Trke konuan Hristiyanlar da Trkeyi Yunan veya Ermeni alfabesiyle yazmay tercih etmilerdir. brani alfabesiyle Osmanl

Trkesinde yazl belgelerden gnmze kadar kalm olanlarvardr ve Osmanl mparatorluu dnda yaayan insanlar arasnda bir tr Trke Yahudicesi devam edegelmitir. Ancak Osmanltopraklanna on be ve on altnc yzyllarda spanyadan gelen Ya

40


43/115

Irk ve Dil

hudi gmenler beraberlerinde edebi biimi Ladino olarak adlandrlan spanyol Yahudicesini getirince yirminci yzylda yerini Trk

e alana kadar Trkiye Yahudilerinin hakim dili Ladino olmutur.Hristiyan Araplar -ilk kez byle adlandnldklan- on dokuzuncu

yzyldan sonra Arap kltrne girmilerdir. Yahudiler de zellikle Irakta olmak zere bir sre ayn eyi yapmlarsa da, Yahudi-Arap topluluklarnn ortadan kalkmasyla bu son bulmutur.

Mslman, Hristiyan ve Yahudi Arapas arasndaki farkllklardan daha nemli ve kalc olan blgeler ve sonuta lkeler arasndaki dil farkllklardr. Avrupada ortaan sonlarna doru Latince

yerini bir dizi leheye brakm ve bunlar zamanla edebi dil, devlet

dili ve sonunda da milli dil statsn kazanmlardr. Ortadoudaayn ey olmamtr. Mslmanlar iin Kuran Tannnn deimezkelamyd ve bu nedenle de yazld dil Avrupallar arasnda konuulan hibir Avrupa dilinin eriemedii bir statye sahipti. Geni vezengin bir edebiyat da zamann iir ve tarihten en ileri bilimsel ve felsefi yazlarna kadar insani almann her alann kapsamaktayd.Buna kyasla eitli leheler yoksul ve ilkel grnyordu.

Latincenin bat Avrupann byk bir ksmna yaylmas ve dilcilik anlamnda Fransa, spanya ve Portekizin srekli olarak La-

tinletirilmesi byk bir baaryd. Ancak bu lkelerde daha nceilerlemi veya yazl bir uygarln bulunmamas gerei bu durumu kolaylatrmt. Ayn ey, Meksika ve Peru istisnalaryla spanyolca ve Portekizcenin Orta ve Gney Amerikaya yerletirilmesi iin de sylenebilir. Ancak bu baarlar Gneybat Asya ve Kuzey Afrikann Araplatmlmasyla kyaslannca ok snk kalrlar.Bu uygarlklarn topyekn ve nihai olarak ortadan silinmeleri ve

yerlerini Arap slamiyetinin almas insanlk tarihinin en baarlkltr devrimlerinden biridir.

Hem Bat Avrupann Latinlemi halklar hem de OrtadoununAraplam halklar uzun bir sre devlet ve ticaret, din ve hukuk,edebiyat ve fen alanlarnda eski efendilerinin klasik dillerini korudular veya korumaya altlar. Ancak kt Latincenin boyunduruundan kurtulup kendi lehelerini edebiyat dili dzeyine karan Bat Avrupa halklarnn aksine Ortadou halklar hl giderekeskiyen ve yapay olan bir iletiimin kstlamalar iindedirler. Bazka giriimleri grlmtr: on sekizinci yzyl sonu Msrl tarihi el-Cabarti form olarak edebi Arapay korumasna ramen

konuulan dilin canlln bir nebze olsun alan yeni bir dilde yazmtr. Ancak umut vaat eden bu balang on dokuzuncu yzylve sonrasnn Arap uyannn neo-klasikileri tarafndan bastrlmtr. Onlar iin bu yaayan Arapa deil, sadece yanl Arapay-d. Edebi neo-klasisizm yirminci yzylda pan-Arap milliyetiliininortaya kmasyla politik bir boyut kazand. Msrllar, Suriyeliler

41


44/115

ORTADOUNUN OKLU KML

ve rakllar Avrupada spanyollar, talyanlar ve dierlerinin yaptklar gibi kendi lehelerini milli dil haline getirmi olsalard, o zamandaha byk bir Arap birlii umutlan tmyle kaybedilecekti.

eitli Arap lehelerinin ortak yazl dili Arapa olarak anlr; bubir bakma Avrupada Latince szcnn eski Romann Latince-si, ortaa kilisesinin, Rnesans hmanistlerinin ve aynca Franszca, spanyolca, talyanca ve btn dier Latince kkenli modemdillerin hepsini kapsayacak ekilde kullanlmasndan farkszdr.

rann batsndan, Iraktan ta Atlantie kadar Arapanm hemenhemen evrensel zaferine ramen sadece iki dil gmbu yaygn bir ekilde konuulmaya devam etmitir. Bunlar Fas, Cezayir, Tunus ve

Libya ile Moritanya, Sahra ve Mali ile Msrda bir vahada konuulan Berberice; ve Irak, ran ve Trkiye ile Suriye ile Kafkas lkesinde kk gruplann konu

Bernard Lewis-Ortadogunun Coklu Kimligi

Documents

Transcript of Bernard Lewis-Ortadogunun Coklu Kimligi