1PROJEMUSTAFA DURMAZ

ALIMA GRUBUEYP ER

DR. NDER ALTUNECAT KARAOBAN

DR. TANJU ELK

PROJE DANIMANISEFA TAKIN

KURGULAMADR. NDER ALTU

EDTR EYP ER

BERGAMA BELLETEN - 18Bergama Kltr ve Sanat Vakfnn bir kltr hizmetidir.Ylda bir kez yaynlanr.

Sahibi : BERKSAV Bergama Kltr ve Sanat Vakf

Genel Yayn Ynetmeni : Dt. A. Grbz BAANA

Sorumlu Yaz leri Mdr : Mustafa DURMAZ

Yayn Kurulu : Dt. A. Grbz BAANAMustafa DURMAZAv. Mete MORALEyp ERNecati KARAOBAN

Ynetim ve Yazma Adresi : Atatrk Blv. No: 54 - 35700 Bergama / ZMRwww.berksav.orgberksav@berksav.org

Sayfa Tasarm : Hseyin ADA

Kapak Tasarm : Samet AHNER

Fotoraflar : BERKSAV

Basm Yeri : ada Matbaa Reklam Ltd. ti.www.cagdasmatbaa.com.tr

ISSN : 1303-1708

ISBN : 978-975-95865-8-4

Basm Tarihi : EYLL 2010

2

Akil bir taife cem olcaktmam old ibu eser-i calinus

Girdi halvete dun-u gnOturakald tam sene bahusus

Bahar geti, k geti, bu nc yazdneyle kazd, kast var gibi dertleri azd

Hocazade Eyyub salk dey yazdka yazd Nihayete erdi amma salndan olayazd

Buldu sonunda ifay dermeyan eylediMedet ya lokman hekim diye beyan eyledi

Ebcede dkp zaman fi tarih milat ola Bergama bilgisiyle hey dost hayatn rahat ola

Aytt lokman sani doduum ehir haniOkumayan kalmasn beni Yazanlara selam olsun

3

Deerli Belleten Okurlar,

Bergama Belleten 18 yanda. Belleten yayn hayatna baladktansonra Bergama Evleri, Bergama Hallar, Bergama Konut Sergeni,Bergama Trkleri ve Oyun Havalar, Bergama Mzesi, Bergama MzesiCam Eserleri, Bergama Sylenceleri gibi zel saylarla yaayan ya daunutulan kltrmz gelecek kuaklara aktaracak almalar sunmutur.

Bergama Kltr ve Sanat Vakfnn 2011i BERGAMALILOKMAN HEKM GALENOS eseri ile karlyor. Bu eser bir ekipalmasdr. Bu almada emei geen, Mustafa DURMAZ, Eyp ER,Dr. nder ALTU, Necati KARAOBAN, Dr. Tanju ELK ve SefaTAKIN a zverili almalarndan dolay ayrca yayn kurulu ve yne-tim kurulu yesi arkadalarma katklarndan dolay teekkr ederim.

Roma imparatoru Marcus Aeurelius Bergamal Lokman HekimGalenosu Hekimlerin mparatoru olarak adlandrmd. Bergamayllardr ihmal ettii hemehrisi Galenos'u Belletenin 18. saysndayeniden hatrlamann gururunu yaayacaktr. Bu grevin bir hekim olarakbenim dnemimde gereklemesinden mutluluk duyuyorum. Merhum Dr.Hasan Ergl'de bunu isterdi.

Bergamadalk bu olmal.

Dr.nsaf FDANBerksav Yn.Kur.Bk.

4

ANADOLUNUNLOKMAN HEKM

Hem halk salks bir lokman, hemsaray doktoru; hem hekim hem hakim, hembir dnr, bilge bir kii. Bergamada birGlgam, lkada bir Hzr; devriningnei, iksir saan, deva datan tbbn, teba-betin piri Galenos.

Her dinin (Yahudilik. Hristiyanlk ve islam) kaynaklarna bakldndaBergama doumlu bu Lokman Hekimin sradan bir tabip olmayp, bir ahlaknderi ve hikmet sahibi bir kii olarak n kazand grlr. Fakat o yle birretiye sahiptir ki her bilim ve meslek erbabna diyecek szleri vardr. O "heriin ba ahlaktr" ilkesinden hareket ederek insan insan yapan unsurlar birbtn halinde birletirerek yzyllarca ifa datc bir sembol olarak nnsrdrmtr. Fakat onun datt ifa dar anlamda fizyolojik bir hastalntedavisi balamnda deil hayatn btnlne ynelik bir ifadr. Adeta omutlu ve huzurlu bir hayatn ifrelerini ieren bir ahlak reticisi olmutur.

Galenos, ilkeli ve bakalar ile olumlu iletiim kuran bir insan tbb ve buinsanlardan oluan salkl bir toplum yaps oluturmak iin uramtr. Onunbu retisinin odanda ahlk yer almaktadr. Bu yzden bu btncl hayat an-lay en ok insann fizyolojisini, ruhunu, psikolojisini ve toplumsal ilikilerinibilen, insann organik btnlnn ve evresiyle uyumunun salk asndanne kadar nemli olduunu gzleyen hekimlere yansmtr. Belki de bu yzdeno, kendi kurduu bu btnc ahlk retisini en iyi temsil eden hekimlerinmeslei ile anlmay istemitir.

Her ne kadar lokman hekim, tp tarihinde hekimlik mesleinin temel kod-larn belirleyen bir bilge olarak bilinse de o, sadece tp sahas ile snrlkalmayan etik retilerin temsilcisi olmutur.

5

SUNUM Antik an en nl salklarndan Hipokrates

kadar nemli birisi de Bergamal Galenostur. M.S.129 ya da 130 ylnda doan Galenos, tpta birokbulularn sahibi ve eczacln atasdr. GalenosunRoma mparatorluk hekimi olarak grev yaptdnemde Roma mparatoru Marcus Aeurelius ken-disine bir madalyon armaan etmi, zerindekiilemeli yaz ile Galenosu Hekimlerin mparatoruibaresi ile onurlandrmtr. Galenos, 81 yandaBergamada ldnde tp ve eczacla ilikinbirok yeni tedavi yntemi ve bulu brakmtr.

EXPO 2015 iin aday olan zmirliler, Paris'te ikisunum gerekletirmiti, Burhan caln darbukasile yapt solodan sonra Bergamal Galenos, 3

boyutlu olarak sahnede beliren grnts ile ngilizce olarak can-landrlmt. Sesli sunumda:

Gznz ak, zihniniz serbest olsun. Ben Cladius Galenos. Berga-ma'da dodum. 1877 yandaym. 16 yanda hekim olmaya karar verdim.zmir'de, skenderiye'de hekimlik dersleri aldm. mparator Antonius benihekimler kral ilan etti. Anatomi, fizyoloji, ila ve tedavi yntemlerimyzyllarca kullanld deniyordu.

Cumhurbakan Abdullah Gl de burada yapt konuma ieriindeBergamal Galenostan sz etti.

zmir'in EXPO 2015 adaylyla srecinde kente gelen delegelerin e-lerine, eczacln atas saylan Bergamal Galenos'un icat ettii zelbakm rn kremin yeniden retilerek hediye edilmesi byk nem ta-maktadr.

yle bir yer ki Bergama; dnyann en nl antik salk yurdu olanAsklepion'u var. Hidroterapi merkezi, termal kent Allianoisi var. Cilthastalklarna ve tensel gzellii salayan Cleopatra Gzellik Ilcas var.O Asklepion ki kapsna "buraya lm giremez" diye yazlm, Buradavasiyetler almaz. te yle bir diyar Bergama.

6

Tbbn, eczacln simgesi olan ylan figr, Bergama kkenli bir lo-godur. Bir gn lm kesinleen bir hasta Asklepionda lemeyecei iinkarlmak istenmi. znt iinde evine dnerken st itii kaba kusaniki ylan grm. Zavall intihar etmek amac ile o zehiri imi. leceineiyilemesin mi?

Eczacln atas Bergamal Galenos, bitkisel 473 ilac eserlerindekaleme alm. Merhemler, uruplar, deiik preparatlar. 1900 yl nceEge topraklarndan kan byk hekimin bize brakt miras bylesi biralmayla, hemehrilik tutkusuyla, vefaszlklara kar gnl panzehiriyapabiliriz. Hele 2011 yl Dnya Salk Yl ilan edilince Bergama Askle-pionun ve Allianoiun gizemlerini ortaya karmak ve Hipokrattan sonradnyann ilk byk hekimlerinden Bergamal Galenosu anlatmak zereBergamadalk balamnda bir eyler yapma sorumluluu duyulmutur.

Yaam bir lendir ereneOtamay ottan dereneBinbir trl ifa sereneGalendir salk yant

Irak yollar yakn olsa,Bergamaya akn olsaLokman Hekim akn olsaDikilir Galen ant

7

LKLER BERGAMASI

1- lk olarak Parmen (deriden kat yapm), Kratesin paromen ilemi2- lk kez yazar ve bilginlerin biyografisinin okul programlarna alnmas 3- lk kez teorik matematikte Apolloniosun konik kesimler buluu4- lk telkinle tedavi (psikoterapi)5- lk doal tedavi (mzik, tiyatro, spor gne, su ve amur ile)6- ilk farmakoloji (bitkisel ilalar)7- lk afyon maddeli ila8- lk kent hijyeni (salk altyaps)9- lk tp-eczaclk simgesi olarak (ylan)n kullanlmas10- lk mhendislik, "U" borusu yntemi ile trigonometri 11- lk kent imar yasas12- lk terasl ve basamakl tapnak: Zeus Suna ve Demeter Tapna13- lk kent ar-pazar yasas14- lk komn devleti projesi15- lk grev ve topluszleme, (M.. 248'de cretli askerlerle, Bergama

Kral I. Eumenes arasnda)16- lk drt tiyatrolu kent (Asklepion, Akropol, Virankap, Amfitiyatro)17- lk ok amal Asya Amfitiyatrosu18- lk meslek sendikalar ve sendika konfederasyonu19- lk dereceli retim (jimnazyumda ilk, orta, lise)20- lk kutsal yol Virankapdan Asklepiona giri-21- lk kaz mzesi (Arkeoloji deposu ve sonra mze)22- lk ahap sahneli tiyatro (Akropol)23- lk kez renkli mensucat dokumacl24- lk ta bloklu liman - Bergamann Elea liman 240 metre ta bloklar-

dan ina edilmi-25- lk parfm imalat25- lk Hristiyan kilisesi (yedi kiliseden biri)

8

26- lk Bat trkesi grameri {Bergamal Kadri Efendi'nin Myesseret'lulum adl yapt)

27- lk igali kran kent ( 15 Haziran 1919)28- lk festival yapan ehir (Kermes 1937)29- lk kambiyo ilemleri Asklepionda yaplm. Yabanc hastalar kendi

paralarn burada Bergama paralar ile deitirmilerdir.30- lk kez sosyal devlet anlay, Asklepionda Bergamallar cretsiz te-

davi olurlarken ancak dardan gelen yabanclar cret demektedir.31- lk kez galenik preparat -Claudius Galen 32- lk kez deneysel tp -kobay kullanma-33- ilk spor hekimi Bergamal Galenos34- ilk spor yazar Doktor Galenos35- lk bilinen di hekimi Bergamal Antipas36- lk kez heykel ve mimaride hissettirmeden abartl sunum37- lk kez mimaride ion, dor, korint ve barok stilin dnda Bergama

ekol yap tarz38- lk meditasyon Asklepionda cryptoporticus denilen lo tnelin ta-

vannda ve Teleforos Tapna tavannda ieri k, hava ve sesgirmesi iin delikler meditasyon tedavi amal kullanlyor.

9

ENLER BERGAMASI1- En uzun sredir ayn kurulu tarafndan yrtlen yabanc kaz- Alman

Kaz ekibi2- En dik tiyatro- Akropol tiyatrosu3- En byk sunak- Akropol Zeus Suna4- En yksek Anadolu tapnak kalnts - Kzlavlu Serapis Tapna5- En geni am fst alan - Kozak Yaylasnda 16 milyon aa6- En kullanlabilir antik yapda termal kent - Allianoi7- En terasl antik kent- Kalede st-orta ve aa ehir teraslamas8- En byk Asya ktphanesi- Akropol Ktphanesi 200 bin cilt9- Asyann en byk salk yurdu-Asklepion10- En byk hekim- Asyada hekimlerin imparatoru Galenos11- Asyann en byk heykeltralk okulu - Bergama Heykeltralk Okulu12- En grkemli duvar al ve yer mozayik iilii13- Kitaplara en ok deer bime 14- En grkemli erkek heykelleri

10

Bergama Asklepionu

Asklepios ya da lyada Destan'nda geen adyla Eskulapios, iki has-tay para karl tedavi ettii iin Zeus tarafndan ldrlr.

lmnden sonra rencileri Asklepiad'lar tarafndan tanr mertebe-sine kartlm, Antik Ege panteonuna eklenmitir. Panteona ge katl-masna karn ekolnn hzla yaylmas sayesinde Roma mparatorluusnrlar ierisinde Asklepios tarikatna ait birok ifa merkezi kurulmu-tur. Bu merkezler arasnda en nemlilerinden olan Bergama Asklepion'u-nun kalntlarnda, ylann tanrsal bir figr olarak hem mimaride hem dedekorasyon unsurlarnda oka kullanld gze arpar.

11

Hipokrat, Galenos ve bn-i Sin

ASKLEPONDA TEDAV YNTEMLER

Bergama tbbn-tebabetin ve eczacln beiidir. Dnyann en nlhekimlerinden Galenos bu ehrin insandr. Dnyann en nl 4 salkyurdundan en ilginci Bergama Asklepionudur. Dnyann bilinen en nltermal tedavi merkezi Allianoi'dir. Hijyen sz bile Asklepios'un kz Hi-ji'den gelmektedir. te bu diyarda tp bilimine temel oluturan iyiletirmeyntemleri:

1-Psikoterapi (Telkinle tedavi) 2-Fizyoterapi (Fizik tedavi)3-Helioterapi (Gnele tedavi) 4-Teatroterapi (Tiyatroyla tedavi) 5-Musicoterapi (Mzikle tedavi) 6-Terroterapi (amurla tedavi) 7-Hidroterapi (Suyla tedavi) 8-Klimoterapi (Souk-scakla tedavi) 9-Jimnoterapi (Sporla tedavi) 10-Biblioterapi (Okumayla tedavi) 11-Farmocoterapi (lala tedavi) 12-Teoterapi (nanla tedavi) 13-Kaproterapi (Boaltmla tedavi)14-Antidoterapi (Panzehirle tedavi)

Galenos Theriake Panzehir Macun kitabn yazmtr.

12

Galenos ifal bitki topluyor

15- Aromaterapi (Meyve bitki ile tedavi)16- Fitoterapi (Otlarla, bitkilerle tedavi)17- Hipnoterapi (Uyutma ile tedavi)18- ncubatioterapi (Rya ile tedavi) 19- Apiterapi (Ar ve rnleri ile tedavi)20- Thalassoterapi (Deniz suyunu starak kullanma yoluyla tedavi) 21- Hirudoterapi (Slklerle tedavi)

GALENOS VE TIPTA LKLERlkler Bergamasnda Berga-

mal Galenos, tp ve eczaclktabirok ilke imza atmtr.

Toplardamar ve atardamararasndaki fark kavram, kalbinanatomisini ve damar sisteminikefetmiti. Galenos'un addolam sistemi ile ilgisindendolay, beyin loblar arasnda arkatarafta yer alan bir toplardamaraverilmitir. Bu damarn ad "Veinof Galen" (Galen veni) olarakbilinmektedir. Nabz saysnn,hastaln ya da saln ltolduunu kefeden de odur. Hergzlemi ve ulat her sonucuyazya geirdi. Bylece kendindensonra gelen tp bilginlerine esizbir kaynak ve birok anahtar mirasbrakt, ite bu nedenle BergamalClaudios Galenos, Hippokratestensonra tp bilimine en bykkatky yapan kiidir.

13

Galen hastasna ifal bitki veriyor.

Bergamal Galenos byk bir anatomist ve filozoftur; ilk kez fizyolo-jinin pratik tptaki nemini gsterdi, maymun ve domuz llerini kesti,lm mahkmlar zerinde deneyler yapt. Tp tarihinde ilk kez, bedeninnormal ilevlerini bilmeden hastalklarn tedavisinin mmkn olmadnsyledi. Ona gre insan bedeni 4 svya sahiptir: kan, safra, phlegma,khole-mukus; bunlarn karm yaradl zn oluturur. Temel niteliklerde scak, souk, kuru, nemli olarak tanmlanr. Bir ilacn etkisini belir-lemek iin analogiadan yararlanmak gerekir mi sorusuna, 7-8 kiidedenenen bir mshil ilacnn ayn kesin sonucu vermeyecei cevabn verir.lataki dereceleme de Galenosun buluudur. Scak ilalar, s dereceler-ine gre yumuatr, aar, temizler, seyrekletirir, hazmeder, kendilerineekerler. Bunlara rnek olarak bitkilerden numuneler sralar. Hner,hastaln derecesine gre ilacn-arenin derecesini uyarlamaktr.

Doal s Galenos iin yaamn z, esas ve kouludur. ki trl olupdoutan olan biri organlarda yer alr, dieri kalbin ssdr, kan yoluylatm gvdede tanr. Doutan olan s zerinde Galenostan sonra oktartld. Bilinmeyen bir kayna m vard? Bir kadavrada onu oluturantm geler korunmu olmakla birlikte s yok olur. Elementlerden vebiimden bamsz snn sakl ve aklanmayan bir kkeni var, Galenos,bunun havadaki oksijen olduu konusuna ok yaklat, bir gn havadanpneumann karlmasnn mmkn olduunu syledi ilk kez. Szkonusu ey oksijendi, pneuma olarak bilinen oksijen XVII. yzyla kadarbilinmeyecekti.

Galenos'un nemli aratrma ve alma alanlarndan biri botanik, ilayapm ve uygulamas olmutur. Galenos, bata hahatan elde edilenafyon olmak zere, yaad evrede yetien, gzel avrat otu (atropas bel-ladonna) ya da banotu (hyoscyamus niger), ebicehil karpuzu (cologuinte)ve (helleboius) zerinde almalar yapmtr. Galenos, damla sakznnkellik, uyuz ve ylan sokmasnda etkili olduunu syler. zellikle, afyonieren ilalar zerinde alan Galen, bu ilalara deva (panacea) adn ver-mi; bunlarn bedensel ve ruhsal hastalklarn yol at btn aclar,arlar, endieleri, kayglar, korkular ve skntlar dzelttiini ileriyesrmtr.

Ses telleri siniri olan nervus rekurrens inferior, Galenos tarafndan bu-lunmutu. Bu nedenle ses teli sinirleri arasndaki rmcek a gibi ara

14

dallara anastomoz ad verilir ki buluundan tr Galen Anastomozu yada Galen Halkas diye anlr. Galen Halkas rekrrensin posteromedialdalyla, n.laringeus superiorun internal dal arasndaki anastomoz yapansinir lifleri tarafndan meydana getirilir.

Orta a tbb; Galenik Tp olarak adlandrlr. "Primum non nocere;nce zarar verme ilkesinin en byk uygulayclarndan birisi olanGalenos ecza biliminin de atasdr.

Ege uygarl anda, Galenos dneminde, hastalar bugnkmuayeneleri andran, "laterion " ad verilen zel yerlerde muayene edilir.Hekim tarafndan nerilen ilalar "apotheca" ad verilen ve eczanelerinbalangc olan yerlerde yaplr, ayrca Galenos tarafndan nerilmi olan"Panacea" ve dier afyon ieren ilalar "Apotheca"larda hazr bulunduru-lur, ilalarn Galenosun nerilerine uygun hazrlandn, denetimindengetiini ve gvenle kullanacan belirtmek iin zerlerine, "Terra Sig-illata" denilen simgeler konulurdu. "ilalara gven salayan marka" an-lamna gelen ve kildenyaplm mhrlerlebaslan bu simgeler,nceleri kei ba resmiolup, zamanla Tanra Di-ana'n bann resminedntrlmtr. Bumhrlerin zerindekiresim kalplarnn biimiher yl deitirilerekilalarn yllk denetimdengemesi salanrm. (Baytop T. Eczacln Babas Bergamal Galenos.stanbul, 1977)

Baz ilalar btnyle dnr, bazlar ksmen; arap az iince str,ok miktarda alnrsa doutan olan sya yenilir ve soutur. Kimi ilalarsoan, sarmsak, hardal dtan uygulaynca, slaryla andrrlar, amaiten rahatlkla kullanlabilirler, i s tarafndan deitirilirler.

Yeryznde 20 bin bitki tr var ama farmakoloji asndan nemli700 eit bitki yremizde preparat olarak kullanlmaktadr. Fitoterapi

15

MatkapSpatula

Cerrahi Makas

Bardak ekmek

KeskiForseps

yani bitkilerden ifal reeteler karma ii Bergama Kral III. Attalos vefakat ilk kez kapsaml olarak Galenosla balamtr.

Galenos genliinde Convolvulus Scammonia (mahmudeotu), drastik,tahri edici mshilden 1 drakhme yani 3 gram kadar aldn ama zararlbir etki grmediini anlatr, gen bedenin ss sonucu byle olmutur.ok sonraki yzyllarda ayn gr denemek isteyen bir hekim, birkadna Euphorbia lathyris (stleen) verdiini, doal ssnn zayflad,sonuta kadnn 6 gn sonra maddeyi aynen kustuunu syleyecektir.

Galenos, nemli bir farmokologtur da. Roma yaknlarnda bitkilereayrlm ekili yerleri vard, koleksiyonu nemliydi, ardan ya da geziciotsatclarndan da bitki toplard, 5 ayr nitelikteki

Cinnamomum tarn koleksiyonunun Via Sacradaki yangnda yokolduu bilinir. yi kapanan tahta kutularda mparator Antoninus iin hazr-lad thariake iin uzak lkelerden de getirttii bitkileri saklyordu.

Galenos tedavide Oxygala kullandn da anlatr, eki st yani yourt.Sonraki yzyllarda onun ilk kez yanm geyik boynuzu kulland belir-tilir, ou balsamlar, Aloe (sarsabr) tbba kazandrmtr.

Benjamin D. Wiker, Galenos'un gnmzden yaklak iki bin yl nceyaam, tp dnyasna yapm olduu katklarla ve kazandrd deer-lerle tm zamanlarn en iyi hekimi olduunu, sylyor. Wiker'e gre, oEge tbbn dzenledi ve sonra bunu Romallara hediye etti. O, drt Romaimparatorunun zel hekimliini yapt. Ama kl, mzrak ve vahi hay-vanlarn dileriyle yaralanan gladyatrlerin tedavilerini de o stlendi.ylesine etkindi ki, bilgileri, deneyimleri, retileri imparatorluun drtbir kesine yayld. mparatorluk ykldktan sonra bile Galenos'un gc,Bizans mparatorluu'ndan Arap slam dnyasna, oradan da dnyanndrt bir kesine uzand. O yalnzca bir tp bilgini deil, herkesin tandbir filozof, bir dnr, ayn zamanda da bir din bilimcisiydi."

Salk deyince hep Bergama akla gelir. rnein Bergamal Oriba-siusun (M.S.325-403)

Synogogai Latrikai adl 70 ciltlik cerrahi ierikli eserini ve ilk kez halkiin yazlan ilk yardm ierikli kitabn burada anmsamak gerekir.Aada resimleri grlen Galenos'un zamannda vajina zerine yapt

16

almalarda kulland vaginal spekulum'dur. Dier resim de barsakzerine yaplan almalarda kullanlan rectal spekulum'dur. En sadagrlen ise cerrahi almalarda kullanlan makaslardr.

9. Yzylda, Arap bilginleri, Mutezilenin devlet dini olarak kabuledildii zamanlarda, eski Ege el yazmalarn Arapaya evirmilerdir.Gene bu bilginlerden hekim Huneyn bin shak, Galenosun 129 eserininYunanca ve Sryaniceden Arapaya evrilmesinde nemli bir rol oy-namtr. Daha sonra Arap hekimlerin bu evirilere eklenen aklamalarLatinceye evrilmitir. Eski Ege bilimini, bir lde Avrupal bilimadamlarna tantan bu eviriler olmutur. Oryantalist evrelerin, Avrupa,bilimi slamdan rendi dedii aslnda budur. Gerekte Arap bilimadamlar, Ege biliminin Avrupaya gitmesinde sadece bir kpr grevioluturmulardr. Bu oluum da, Araplarn slamdan uzaklat diyeeletirilen halife Harun ve Memun zamannda, Mutezilenin devlet diniolarak kabul edildii 8. ve 9. yzyllarda olmutur.

Galenosun embriyoloji hakkndaki grleri de ok ilgintir. AadaGalenosun kitabnn Greke basm grlmektedir.

17

Corpus Medicorum Graecorum: Galeni de Semine (Galen: OnSemen), Greek text with English trans. Phillip de Lacy, Akademic Verlag,1992, section I:9:1-10 pp. 92-95, 101

NGLZCE EVRS Heres Galens writing on four embryonic stages:But let us take the account back again to the first conformation of the

animal, and in order to make our account orderly and clear, let us dividethe creation of the foetus overall into four periods of time. The first is thatin which. as is seen both in abortions and in dissection, the form of thesemen prevails (Arabic nutfah). At this time, Hippocrates too, the all-mar-velous, does not yet call the conformation of the animal a foetus; as weheard just now in the case of semen voided in the sixth day, he still callsit semen. But when it has been filled with blood (Arabic alaqa), and heart,brain and liver are still unarticulated and unshaped yet have by now a

18

certain solidarity and considerable size, this is the second period; thesubstance of the foetus has the form of flesh and no longer the form ofsemen. Accordingly you would find that Hippocrates too no longer callssuch a form semen but, as was said, foetus. The third period follows onthis, when, as was said, it is possible to see the three ruling parts clearlyand a kind of outline, a silhouette, as it were, of all the other parts (Arabicmudghah). You will see the conformation of the three ruling parts moreclearly, that of the parts of the stomach more dimly, and much more still,that of the limbs. Later on they form twigs, as Hippocrates expressedit, indicating by the term their similarity to branches. The fourth and finalperiod is at the stage when all the parts in the limbs have been differen-tiated; and at this part Hippocrates the marvelous no longer calls the foe-tus an embryo only, but already a child, too when he says that it jerks andmoves as an animal now fully formed (Arabic a new creation)

The time has come for nature to articulate the organs precisely andto bring all the parts to completion. Thus it caused flesh to grow on andaround all the bones, and at the same time it made at the ends of thebones ligaments that bind them to each other, and along their entire lengthit placed around them on all sides thin membranes, called periosteal, onwhich it caused flesh to grow.

Galenos gebelii 4 evreye ayrmtr. Modern tpta ise gebelik 3 evreye(trimester) ayrlmtr. lgin yan ise Galenosun bunu Aristo veHipokrattan almas ve bu evrelemenin Kuran- Kerimde de aynen yer al-masdr.

Aristoya gre gebelik1. evre: sperm, 2.evre: regl kan, 3.evre: beden/et, 4.evre: kemikler,5.evre: etlerle beraber bymeGalene gre gebelik1.evre: semen, 2.evre: regl kan, 3.evre: ekillenmis vcut, 4.evre:

kemiklerKuran- Kerime gre gebelik1.evre: nutfa yani sperm, 2.evre:Alak yani kan phts, 3.evre:

19

mudahgha yani bir et paras, 4.evre: adaam yani kemikler, 5.evre:kemiklerin kaslarla rtlmesi

Galenos, anotomi bilgisi olmayan bir hekimin, plan olmayan bir mi-mara benzeyeceini sylemitir.

Galenos:Maymun ve domuzlar zerinde anaotomik deneyler yapmak,Kaslar ve kemikleri inceleyip otopsi deneyimi yaratmak,Beyini ve karncklar tanmlayp, yumuak ve sert sinirler arasndaki

farklar belirlemek ve sempatik sinir sistemini bulup sinirlerin ilevinizmek,

Kan akm teorisini bulmak,Tanda nabz ve idrar muayenesini gelitirmek,Tedavide diyet ve fizyoterapi uygulamak ile ve fitoterapi yani bitkisel

tedavi ve bununla ilgili kendi adyla anlan prepatlarn oluumuna olanaksalayan kimlii ile tannr. Narkotik kelimesinin de ilk kez Galenostarafndan kullanld ne srlmektedir. Galenos kitaplarnda uyutu-rucu bitkileri snflandrmtr. Mandrake kk, Alternus tohumlar veafyon buna rnek olarak gsterilir.

GN IIYORGalenos'un yaad dnemden yzyllarca nce, hekimler arasnda

hangi tbbi bilginin en doru olduu konusunda tartmalar vard. Den-eyciler (Ampirikler) ve Usular (Rasyonalistler) tbb ve bilimin dierkollarn etkileyen en byk iki okulu oluturuyordu. Usular, yetkin birhekimi "tbb kuramlar yaratarak ya da kuramlar izleyerek deil, deneyleryaparak bilgi sahibi olan kii" olarak tanmlyordu. Usular ise hastalartam anlamyla tedavi edebilmek iin saf deneyimi kuramla desteklemekgerektiini ne sryorlard.

20

Usular ve Deneyciler arasndaki tartma sredursun, ok etkili birhekim olan Hippokrates hastalk belirtilerini inceleme, doal nedenlerinibulma, aklc tedaviler uygulama ve hastalklarn seyrini kaydetmeninnemini vurgulayan pek ok yaz yazmaktayd. nsan bedeninin paralan-masna konmu olan dinsel yasak, Hippokrates'i ve onun izinden gidenleribedeni kefetmek konusunda ok kstlyordu; onlar daha ok hastalarnndurumlarndaki gzlemlenebilir deiikliklere dayanarak alyorlard.Hippokrates'in hastaln gzlemlenebilir zelliklerine odaklanmas,kendi dnemini ve modern zamanlara kadar ulaan sonraki dnemlerintbbn derinden etkiledi.

M.. 500'lerde ortaya km olan bir dier etki de, Salk TanrsAsklepios'a duyulan inant. Asklepios'un hastala neden olan doastnedenlerin yaratcs ve hastalklarn iyiletiricisi olduuna inanlyordu.te bylece, Deneycilerin ve Usularn savlarna ek olarak Asklepios'aolan inan ve Hippokrates'in retileri, M.S. 2. yzylda yaam olanGalenos'un iine dt tp ortamn ekillendirmiti. Doktorlar hl okeitli yaklamlarla gruplara ayrlyorlard ama Galenos, Usularn veDeneycilerin fikirleriyle kendinden nceki tp bilginlerine ve tanrlarndoast glerine duyduu saygy bir potada eriterek esiz bir yaklamgetirdi.

21

AILIMGALENOS ve BERGAMABergama (Pergamon), M..283-133 tarihleri arasnda kendi adyla

anlan Bergama Krallnn bakenti olmu, Galenos domadan 300 ylkadar nce Romallarn eline gemiti. Kutsal bir ifa yeri olan Asklepi-on'u, 200 bin rulodan oluan byk ktphanesi ve parmen (ChartaPergamena) denilen ince deriden yaplan kd ile nl ve zengin bir e-hirdi.

Roma dneminin nl hekimlerinden Galenos'un doup ld bu e-hirde Prof. Dr. Arslan Terziolu bakanlnda, 17 Ekim 1993 gn "En-ternasyonal Galenos Paneli" (Galenos Workshop) ad verilen bir bilimseltoplant yaplm ve Bergama Belediyesi Bakan Sefa Takn'n nerisiyleehrin bir caddesine Galenos Caddesi" ad verilmitir.

Enternasyonal Galenos Paneli'ne katlanlarn sunduklar bildiriler,Trk Tp Tarihi yll (Acta Turcica Historiae Medicinae)'nn 1.saysnda(1994) yaynlanmtr.

1993 ylnda Bergama'da adna uluslararas bir toplant dzenlenmesive bir caddesine "Galenos caddesi" isminin verilmesi, aradan yaklak

1900 yl gemesine karn Bergama'nn,hemehrisi olan bu nl hekimi unutmadngsterir.

Galenosun hayatta iken bir bst yapl-mamt. En eski resmi ise, 472'de tahta kanBat Roma mparatoru Anicius Olbyrius'unkzkarde juliana Anicia adna, 487 veya512'de kopya edilen ve halen Viyana Milli

22

Ktphanesinde bulunan bir Dioskorides yaz-masndadr. Asl ok tahrip olan bu resim ncePoultan ve daha sonra da Singer tarafndanyeniden izilmitir.

Osman Bayatl'nn belirttiine gre, antikada, bir kran borcu olarak Bergama tarafn-dan, adna bir ant dikildi. Antn ikikitabesinin Bergamal Kadri lkokulununarka kaps yanndaki bir evin duvarnda dur-duu saptanmtr.

Galenos'un stanbulda beyaz mermer zerine yaptrd ihtiyar adamve kadn heykeli olduu sylenir. nana gre birbiriyle geinemeyenevli iftlerden biri bu heykeli kucaklarsa hemen boanrlarm.

Galenos, yazd eserleri, anatomi, fizyoloji ve eczaclk alanlarndayapt aratrmalar ve bu aratrmalarn sonularn tedavi alanna sok-may baarm oluu nedeniyle bilimsel tbbn gerek kurucusu olarakkabul edilmektedir.

Greke olarak yazd 500 kadar eserinden 15 kadar dorudan tedavialan ile ilgilidir. Bu kitaplarnda Galenos, ilalarn nitelikleri, miktarlar,etkileri, seimi ve hazrlama yollar hakkndaki kiisel grlerini ak-lamtr. Bu almalar ona "Eczacln Atas" nvannn verilmesineneden olmutur.

Her ne kadar Alman hekimi Paracelsus (1493-1540), bn Sina ve Raz-i'ninkiler ile birlikte, onun kitaplarn da 1526 ylnda yakm ise de,Galenos'un tp ve eczaclk alannda ortaya koyduu temel fikirler 17.yzyln sonlarna kadar, yani 1500 yl boyunca etkisini srdrmtr.

GRUP PSKOTERAPLERProf. Dr. Abdlkadir zbek, nceleri Ankarada yaplan, 1984ten bu

yana ise her yl Bergama Esklapta (Asklepionda) yaplan GrupPsikoterapileri Kongrelerinin kurucusudur. Bergama Esklapta, Mays1984de Trkiyede ilk kez Grup Psikoterapileri Dernei, Ankara niver-

23

sitesi Tp Fakltesi Psikiyatri Anabilim Dal ve Bergama Belediyesininibirlii ile Bergama Esklap Grup Psikoterapileri Sempozyumunugerekletirdi. Bylece, Trkiyede de, bat dnyasnn yaklak 60 ylgerisinden de olsa, ilk sistemli psikodrama eitimi balatlm oldu.Ankarada Trkiye Grup Psikoterapileri Dernei, stanbul Psikodrama veGrup Psikoterapileri Dernei, zmir Psikiyatri Dernei kendi yaplariinde Psikodrama Grup Psikoterapisi ve Sosyometri Birimlerini olutu-rarak bu birlik iinde almaya karar verdiler ve Psikodrama Eitim Bir-liini yarattlar.

Bu birliin ad, XII. (1995) Bergama Grup Psikoterapileri Sem-pozyumu (25-27 Mays 1995) Genel Kurulunda sempozyuma katlan 150ye ve psikodrama grup uygulama yneticilerinin oy birlii ile Dr. Ab-dlkadir zbek Psikodrama Enstits oldu. 1984 ylndan beri her ylMays aynda Bergama Esklapta (Asklepionda) dzenlenen Grup

24

Psikoterapileri Sempozyumlar, Trkiye Grup Psikoterapileri Dernei,Ankara niversitesi Psikiyatri Anabilim Dal, stanbul Grup Psikoterapi-leri Dernei, zmir Psikiyatri Dernei ve Bergama Belediyesi ibirlii ilesrdrlmektedir.

Trkiye Grup Psikoterapileri Dernei Ortak Eitim Kurulu temsilci-lerinden Prof. Dr. nci Doaner, Asklepionun seimi konusunda u tar-ihsel gerei dile getiriyor;

"Galenos, ilk ruhsal tedavilerin yapld yer olarak Asklepion'usemitir. Buraya lmn hi girmediini dnmtr. Ve burada tambizim 21. yzylda uyguladmz tedavi sisteminin aynsn uygulamtr.Mzik tedavisi, banyolar, grup tedavileri ilk defa da Bergama'dayaplmtr".

Prof. Dr. Abdlkadir Trkmen ile Bergamada Grup Psikoterapitoplantlar uluslararas bir nitelik kazand. Bu toplantlar, bilimsel otu-rumlar halinde bir haftay akn bir programla 30 yl yakn bir sredirdevam ediyor. te bu geleneksel toplantlardan birinin program;

2005 ylnda IV. LOKMAN HEKM TIP TARH ve FOLKLORKTIP GNLER gndemi ile ald. Gndemden baz balklar yleydi;

Al Konferans: Doadan Fabrikaya Geite Drt rn: Prepagel(At Kestanesi), Colchcum Dspert (idem), Kyolc (Sarmsak), Gnger(Zencefil).

Ayegl Demirhan Erdemir1. Antik Tiyatroda Salk Temas. Nuray okol ve arkadalar2. Gilam Kaytlarnda Ege Blgesi Halk lalar. Gnay Saryar ve

arkadalar3. Gnmzde ve Tarihte zm ve arap. Sevgi ar ve arkadalar4. Delinin Hastaya Dnm: Tmarhanenin Tarihi, Hafize ztrk5. izgilerde Sheyl nver, Ali Haydar Bayat6. Hierapolisli Epiktetos rneinden Hareketle Hikmete Dayal Bir Tp

Felsefesi nerisi ya da Bilisel iyiletirmenin Mmknl. Mehmetnal

6. Biyoetik ve bn-i Sina, A. Hilmi Grses ve arkadalar7. Hipokrat (Hippocrates) Tp Yemininin Onto-Teoloji Ufkunda ve Tbbi

25

Deontoloji Anlamnda Tahlili. hsan A. Karaaa8. Antik ada Masajla Tedavi. mr Dnya akmakl9. Antik ada Mzikle Tedavi. Aya zcan10. Geleneksel Tp Tarihinde zyalarla Saaltm, Asuman Bolkan11. mam Gazalinin Anlayna Gre lm ve lm Sreci. ahin Aksoy

ve arkadalar12. Sayrlklarn Saaltmnda Byler ve Gizemler. Mustafa Gkeolu13. Eski adan Modern Zamanlara Batlnn Akl Hastalarna Yaklam.

Hafize ztrk14. ki Tanr, ki Asa, Ylan. Esma Kilimciolu ve arkadalar15. Hermes ve Tp (Yunan, Msr ve slam Medeniyetlerinde). mit

Emrah Kurt16. Hipokrattan Gnmze Homeostasis. Mevlut Yaprak17. Ortopedi ve Ambrose Pare (1517-1590). Zeki Tez18. Bernoulli Ailesi ve Kardiyofizyolojide nemli Bir Denklem. Tamer

Zeren

Yine bu kongrede; BERGAMA ve GALENOS OTURUMU yapld, uilgin ve nemli sunumlar gerekleti;1. Antik Bergama Sikkelerinde Asklepios. Bekircan Tahberer ve

arkadalar.2. Bergamal Galenos, Yzyllar

Boyunca Galenik Farmasi ve TrkEczacl. Bayhan ubuku.

3. Antik Dnemde GladyatrlerdeGrlen Salk Sorunlar ve GladyatrDoktoru Bergamal Galenos. SedaKaraz Arhan.

4. Bergamal Galenos ve Tp Kitab z-erine Bir nceleme. Hatice P. Erdemirve arkadalar

5. Bergama A Bir Aratrmac; OsmanBayatl (1892-1958) ve Tp Tarihi ileFolkloruna Katklar. Glten Din.

26

GRLKADA ANADOLUDA TIP

Anadolu'nun eitli antik kentlerinden yetien hekimlerin tan, tedavive cerrahi alanlarndaki katklar, bu bilimin geliimindeki temel dinamiioluturur.

Anadolu tbbnn zellii ise, tbbi konular ele alrken, tarafsz birgzlem, aklc bir yorumla olaylar sihir, by ve inanca dayandrmaalkanlndan arndrabilmesi ve ona bir bilim nitelii verebilmesindedir.Kukusuz bu baarda hekimlerin, temel eitimlerini gimnasyumlardatamamlamalar ve matematik, geometri, corafya, felsefe, etik gibi ders-leri izlemi olmalar temel etkendir.

Anadolu hekimleri, aratrmaya ve yeni bululara olan gl istek veeilimlerinin kazandrd yeni bilgilerle ve ortaya koyduklar birikimzenginlii ile yzyllar srecek bilim n yaktlar.

HTTLER'DE TIPGenellikle Hitit tbbnn, adalar olan Msr ve Mezopotamya ile

karlatrdmzda, geri kald baz aratrclarca ileri srlmektedir.Bugne kadar kazlarla gn na karlan Hitit yazl belgelerinin tmokunmamtr. Okunanlar arasnda tp ve hastalklarla ilgili olanlarnsays 22 tablettir. Bu nedenle bilgi snrl kalmakla birlikte, genelde tbbiuygulamalarn sihirle, by ile ve salgnlarn tanr gazab olduu inancile i ie olduu, ila bilgisinin, kk ok eskilere giden otlarn kullanl-mas ile ilgili gelenekler den olutuu anlalyor.

Hititler krk kadar hastal tanyorlard. Bunlar metinlerde anlatlmak-tadr. Hijyen konusunda dinsel trenler srasnda hem kraln hem dekatlanlarn temiz olmasna zen gstermeleri ve ykanmann ritelin birparas olmas dikkat ekicidir.

Halk sal ile ilgili olarak ime suyu kaynaklarnn temiz tutul-masnn istenmesi de belli konulardaki titizlie iarettir.

27

Yine kazlarda bulunanbanyo odalarndan, daha son-ralar da rnein M.. 9-8.yzyllarda eski zmir,Bayrakl'daki gibi ykan-mann bir mekn ve yntemebal yerleik bir alkanlkolduu sylenebilir. Bunlarnyan sra tedavinin gzleme,birikime, deneyime ve ara-trmaya dayanan bir eylem

olarak karmza ktn gremiyoruz. En azndan imdiki bilgilerimizbize bunu gstermiyor. Hitit tbbnn, deneysel nitelii ar basan Msrtbbndan ok, dinsel pratikleri ve inanc ar basan Mezopotamya tbbnabenzediini ileri srlebilir. Ancak doal olarak spor, sava ve benzerieylemlerde ortaya kan krk, kk, yaralanma gibi olgularda ortopedikve cerrahi yntemlerle hastann iyiletirilmesi konusunda ileri admlar at-mlard. Hemen tm lkelerde ve toplumlarda ilkel ila tedavisi yanndance gelien dal cerrahi gibi grlyor. Hititlerde yasa metinlerine de cer-rahi ilemlerin nitelii ve karl gemitir.

Hekimlerin kendi aralarnda da bir hiyerarik sra olduu metinlerdegrlyor.

GAL L MEHS A.ZU Hekimlerin by L A.ZU SAG Bahekim, L A.ZU TUR Kk (asistan) hekim unvanlar vardr.Hititlerde tedavi iin dnlen ilalarn bir reeteye gre verildii

anlalyor. Reete tabletlerinin banda, biliniyor ise hastaln ad, bil-inmiyor ise arazlar (semptomlar) ve hasta organlar belirtiliyor, ondansonra verilecek ilalar saylyor. Bu ilalarn hazrlan da ayrca anlatl-maktadr.

28

HOMEROS DEVRNDE TIPEgenin ok erken dnemlerden balayarak Msr ile balants, tp ve

hekimlik alannda da etkilerini gstermitir. zmirli Homeros'un,Bodrumlu (Halikarnassos) tarihi Herodotos'un yaptlarnda bu etkileiminet olarak gryoruz. Aslnda ilkel dzeydeki tp bilgileri, Homeros'unlyada ve Odisse adl iir dzeninde yazlm yaptnda anlatlan M.. 2.bin toplumunun zverili savalarna kk yalardan balayarakretiliyordu. Biraz sylence ile de karan bu retide iyi sz syleme,spor, sava oyunlar, yneticilik gibi, toplum iinde genlere gerekli ola-cak bilgileri verirken, sava srasnda kendi balarna veya arkadalarnagelebilecek yaralanma, kaza gibi durumlarda uygulanacak tedavi deretiliyordu. lyada'da ve Odisse'de bunu okuyabildiimiz gibi, vazoresimlerinde de byle sahneler vardr. Ancak Homeros ncesi a iinsyleyebileceklerimiz bu bilgilerin tesine geemiyor. Bununla birliktebu dnem insanlarnn, gerek salgn hastalklar, gerek i hastalklar iinve zellikle yaralanmalardan kaynaklanan sakatlanmalarda baz tedaviyntemleri olduu sz konusudur.

Eski ada Paidia (Eitim), gelimenin, olgunlamann nemli birparasdr. Bugnk bilgilerimizin snrlar iinde bu ada zel bir tpokulu olmadn sylemek durumundayz. Ancak hekim olarak yetiecekher adayn ncelikle gimnasyum eitiminden gemesi, orada, bedeneitimi ile birlikte felsefe, matematik, mzik, corafya, retorik ve dahabirok konuyu renmesi gerekmekteydi. Daha sonra deneyimli ve nlhekimlerin yannda en az alt yl sren bir renim grmek zorunda idi.nl pek ok hekimin ocuklar da baba mesleine girmek ister iseler,bu renimi babalarnn yannda gryorlard. Yani bir baba - oul veusta rak ilikisi iinde bir eitim sisteminden sz etmek gerekir. oukez hekimlik bir aile meslei olarak da grlmektedir.

Ege kltrnde M.. 6. yzyl, Anadolunun, nderliini onialmatematiki ve filozoflarla yapt byk kltrel ve bilimsel devriminadr. Ama Msr bilimi 6. yzyl Egelilerinin ilgisini hep ekmitir.Miletos'lu Thales ve Attika'I Solon'un bu lkeye bilgi-grg arttrmakiin yolculuk yaptklarn biliyoruz. M.. 5. yzyl bu devrimin kkletiiyeni fikirler ve bilgilerin retiminin srd bir altn adr. eitli

29

kazlarda ktn grdmz adak heykelcik-lerinde ve tabula ansata ad verilen adak lev-halarndaki organ motifleri adak inancnnvarln gstermektedir. Bu da Asklepioskltn ve kltrn gndeme tayor.

ASKLEPOSAsklepios, en nemli tp ve salk tanrsyd.

Onun klt, yaklak bin yllk bir dnemeyayld. Ege ve Roma mitolojilerinde doumuile ilgili eitli ykler vardr. Genel kabul, Pin-daros'un M.. 5. yzyln balarnda yazd nc Pythionikon lirik i-irindeki eklidir. Asklepios'un babas Apollon, Ege panteonunun ifatanrsdr. lmcl hastalklar ve salgnlar verebilir ya da onlar nleye-bilir. Dier Olymposlu tanrlarn yara ve hastalklarn iyi eder. Askle-pios'un annesi ise Tesalya (Kuzey Yunanistan) Kral Phlegyas'n kz vebir lml olan Koronis'tir. Apollon tarafndan gebe braklan Koronis,bir lml ile evlenince sadakatsizliine fkelenen Apollon onu ve ko-casn ldrr. Onlarn vcutlar yaklmak iin odunlarn zerine kon-duunda kederli Apollon henz yaayan ocuu Koronis'in karnndan alrve Pelion Da'na gtrr. Asklepios orada Kentauros Kheiron tarafndanbytlr. Kheiron ona tp sanatn da retir. Asklepios nl ve ok iyibir hekim olur. Homeros'un lyada'snda da byle anlatlr. Tesalya'da okaranan bir hekim olmas, onu Troya Sava'na gitmekten korur, ancak iyibirer hekim olan iki olu Makhaon ve Podalirios'u savaa gnderir. Birlml olmasna karn Asklepios mucizeler yaratacak denli gldr velleri (Thesus'un olu Hippolytos'u) diriltmesiyle Zeus'u fkelendirir.Bu tr diriltmelerin doann dengesini bozacandan korkan 'TanrlarnKral', yldrmyla Asklepios'u arpar.

Bu ykye gre Asklepios nce lmldr, Kuzey Yunanistan'daaranan bir hekim olur ve Herakles gibi kahraman konumuna ykseltilir.lmnden sonra da yar-tanrlar konumuna getirilir. Bir baka ykyegre ise, ifa veren bir yeralt ruhudur, giderek artan n, ona ilahi birsoy, Apollon'la bir kan ba yaratma gereini dourmutur. Klt

30

gelitike efsanesi ve ailesi de genilemitir. Kars Epione'den doan ikiolu, Makhaon ve Podalirios ve be kz vardr, Hygieia, Panakeia, Akeso,Iaso ve Aigle. Kzlar Asklepios'un gcnn bir ksmna sahiptiler. YalnzHygieia, saln kiiletirilmi eklidir. Bazan Roma Tanras Salus ilezdeletirilir. Ancak ondan stndr ve genellikle Asklepios ile birliktebetimlenir.

Asklepios, hem Ege hem de Roma sanat'nda o dnemde heykellerdetercih edilen hekim grnm ile gl, sakall, orta veya ileri yata,plak ayakl ya da sandaletli, sol omuza atlm topuklarna dek uzananharmani ile betimlenir. Sembol, bir ylann dolanm olduu sopadr. Hy-gieia'da genellikle ayn ifa sembol ile betimlenir. Gleri ve grevleriarasnda tapnakta yardm etmek ve babasiin kutsal olan ylanlar beslemek de vardr.Sopa, byk olaslkla Egeli gezginlerceuzun yrylerde kullanlan bir semboldr.Asklepios da, nceleri lml bir hekim,daha sonra da salk tanrs olarak uzunseyahatler yapmtr. Sopa, hastalara birdestek ve yardm anlamn da tamakladr.Ylanlarn, sembolik yoruma ok ak olanbirok zellikleri olduu gibi, ilk dinlerdenemli bir yeri de vardr. Pagan Ege veRoma dnyasnda ylan, bugn olduu gibikorku ve dehet uyandrmaz ve Hristiyanliteratrnde olduu gibi eytan da artrmaz. Tersine, genellikleyararl kabul edilir, zoolojik bir yaratk olarak korunur, tanrsal ve kutsalbir yeri vardr. ly alan ama yeni yaam da douran Toprak Ana'nnatlaklarndan belirip yine orada gzden kaybolup gittii dnlrse,ylann reme ve salk tanrlaryla ve yeraltnn iyiletirici ruhlarylabalants da anlalabilir. Ayn ekilde, her yl deri deitirmesi nedeniylesonsuz yeniden douun gl bir semboldr. Genleme ve salakavumann da sembol olmas, Asklepios iin en uygun sembol olmasnsalamtr.

Ylan, Asklepios tapnaklarnda Tanr'nn semboldr. nl gezgin vecorafyac Pausanias'a gre, ehlilemi ve Asklepios iin kutsal olan

31

gerek ylan tr, yalnz orada bulunur. Bu Asklepios ylan, gneydouAvrupa'ya zg zararsz, sar bir tr olan Elaphe longissima olarak tanm-lanmtr. Bu ylan, gizem, g ve iyiliin bir karmdr ve bu zellik-leriyle iyi huylu salk tanrs iin ok uygun bir semboldr. AsklepiosKlt'nde ylanlarn aktif bir rol de vardr, Tanr tedavilerini onlararaclyla yazdrr. Kpeklerin de iyiletirici olduuna inanlrd. Bu ne-denle bazan Asklepios ya da dier salk tanrlarnn elikisi olarak gs-terilmitir.

Homeros'un destanlarnda iki nl hekimin zellikle cerrah olarak adgeer. Mitolojiye gre tanr Apollon'un olu tanr Asklepios'un iki oluolan Podaleirios ile Makhaon'dur bunlar.

Homeros anda Asklepios daha tanrlatrlmamt, nl birhekimdi. Daha sonra n her yana yaylm efsanevi bir hekim olarak tan-rlatrlm ve eski Hellen dnyasnda 320 ayr kentte adna tapnaklarina edilmitir. Eski Hellenlerin hekim tanr veya hekimlerin tanrs olarakadlandrdklar Asklepios'un, insanlara, ordulara, kentlere veba ve benzerihastalklar salan, ama iyiletiren, derde are bulan anlamna gelen Paianlakabyla da anlr.

Doumu zerine eitli ykler vardr. Onu Kentauros (at gvdeliadam) Kheiron'un bytt ve hekimlik srrn rettii anlatlr. Doaiinde yaayan Kheiron ak havada ifal sulardan ve otlardan yararlan-may kefetmiti. Asklepios, ok iyi bir hekim olarak yetiir, ama izmeyiaarak lleri diriltmenin de srrna erince, doa dzenini bozmasnakzan byk tanr Zeus'un yldrmlarna hedef olur. Zeus onu yakar yokeder. Anadolu inanlarna gre, son anlarnda yazd lmszlk reetesibir otun zerine dnce, btn zellikleri o ota gemi. Bu otun adsarmsaktr. Olunun ldrlmesine kzan Apollon da Zeus'a yldrmlarveren Kykloplar yok eder ve olu Asklepiosu gkteki burlarn arasnayerletirir. Asklepios hekimlik sanatn, kz Hygieia'ya (hijyen szconun adndan gelir) retir. Onun sanat Asklepiades olarak anlan ve birokul dzeni iinde birleen hekimler aracl ile eski ada yzyllarboyunca srdrlmtr.

32

ASKLEPONHekimliin bu efsaneler, yklerle dolu balangcnn bir sonucu

olarak da eylem alanlar doallkla tapnaklard. Bu tapnaklar birer kl-liye durumunda idiler. Hasta kabul ve bekleme yerleri, bakm odalar, jim-nastik sahalar, gezinti alanlar vard. Bavuran hastalar bir dizi, dinselhavas da olan eylemden geirilerek (ki buna ritus diyoruz) kabul edili-yordu. Hamam, terletme, mshil yoluyla iini temizleme, spor, amurbanyosu, uyku odalar, rya yorumlama ve telkin gelenei bu dnemdeegemendir ve tedavi, hekimlerden ok, hekimlik bilgisini dinsel retininbir blm olarak kazanm rahipler tarafndan yaplmaktadr.

En nl salk yurtlar Epidauros, Knidos. Kos, Rhodos, Kyrene veBergama gibi kentlerde kurulmu olup bu klliyelerin temel ilevi tedavizelliidir.

Aelius Aristides, Asklepios ile yakn ilikisini ayrntl olarak an-latrken, M.S. 2. yzyln ortalarnda halen yaplmakta olan BergamaAsklepionu ile ilgili bilgi de vermektedir.

Dier tm dinlerde olduu gibi, Asklepios Kltnde de hem bireyinhem de halkn tapnmasn belirleyen bir dizi karmak tren vard. Halkilgilendiren trenler arasnda, sk ve dzenli olarak kurban kesme ve tap-nak rahiplerinin halk adna yapt kutsama trenleri de bulunuyordu. Heryl yaplan, yakn ve uzak blgelerden ok sayda insann katld bykfestivallerle karlatrldnda bu trenler olduka alakgnll kal-yordu. Ancak tapnma trenlerindeki farkllk Asklepios Klt'n dierkltlerden kkten ayryordu. Daha nce ortaya kan Ege tanrlarnnoundan farkl olarak Asklepios kendisini uzaklatrmyor, tapnanlarylaarasnda sk balar kuruyordu. Bunu, onlarn kendi meskenine, yani tap-naa girmelerine izin vererek salyordu. Yine de biimci ve kat bir trenszkonusuydu. Gelen herkes, ister hastalktan kurtulmu ve kranlarnsunmaya gelmi olsun, isterse de ifa aramaya gelmi olsun, tapnak gi-riinde arnma treninden gemeliydi. Bu tren bir kurban sunulmasnve trensel bir ykanmayla temizlenmeyi kapsyordu. Rahiplerin gzettiibu trenlerden sonra, bir dilei olanlar tapnan giriindeki abaton'a, yani'kutsal yatakhaneye' yatrlyorlard. Burada btn bir geceyi ya da gnnbir ksmn geiriyorlard. Bu, Asklepios'un tedavisini uygulad 'incu-

33

bation' yani tapnak uykusu idi. Askle-pios genellikle bir d grnts olarakbelirir veya dorudan hastay iyiletirirya da ona, uyandnda hatrlayacatalimatlar verirdi. Tedavi bazan yal-nzca bu grnt sayesinde etkiliolurdu. Bazan da hastalkl blgeninkutsal ylan ya da kpek tarafndanyalanmas iyilemeyi salard. Bazenise tanrnn mesaj st rtl olur,buna bir anlam vermek iin rahibin yorumu gerekirdi. Daha sonra rahip,uygun ilac, diyeti, banyo ya da egzersizi nerirdi. Bunlara tam bir modernkarlk aramak biraz naif olacaksa da, bu rahiplerin, antik an dini i-faclar ve psikoterapistleri olduu sylenebilir. Bunlar inkbasyonunetkisini arlatanlk yoluyla abartsalar da, hasta ile konuarak, ona bazdini tedaviler ve bitki terkipleri nererek ve gereklemi olan mucizevifalar anlatarak hastann beklentisini ykseltiyorlard.

Asklepios tarafndan iyiletirilenler, ona kran sunarlard. Bunun,hayvan kurban edilmesi, yiyecek, para, elenkler, deerli metallerdenyaplm kap ve tabaklar ya da hasta vcut parasnn modelinin sunul-mas gibi birok yolu vard. Bugn ilgimizi en ok ekenler, rahiplercede desteklenmi olan, hastaln tanmland ya da betimlendii metalplakalar ve ta tabletlerdir. Bunlar tapnakta sergilendiklerinde, Askle-pios'un gcnn ve o merkezin anlamnn reklam oluyorlard.

Galenos ve Ephesoslu Rufus gibi gvenilir kaynaklar da Asklepios'unbu tr gvenilir ifalarn onaylamaktadrlar. Ryalarn tbbi adan an-lam olduu dnlyordu. Galenos, ryalarn fiziksel ve ruhsalhastaln tans ve seyrinde anlaml olduunu dnen tek kii deildi.O, hem hastann esinlendii hem de tanr esini olan ryalar eit derecededeerli kabul ediyor ve kendisi de kutsal baz iaretlere gre davran-yordu.

Tapnak tbbna ait ilgin bir anlatm da Aelius Aristides'e aittir. Aris-tides hem hasta hem de dinin bir inanan olarak birok yln Bergama'dakiAsklepion'da geirmi ve oradaki deneyimlerini ayrntl ekildeyazmtr.

34

KM BU ARSTDESM.S. 118'de toprak sahibi zengin bir ailenin ocuu olarak Balke-

sirde dodu. Dnemin en saygdeer retmenlerinden iyi eitim ald.Aristides, Atina'da sekin retmen Herodes Atticus'un yannda retorikrendi. Eitimini tamamlaynca Yunanistan ve Msr'a gitti. Buralargrp kefederken halka ilk sylevlerini vermeye balad. Yirmialtyanda Roma'ya gitti ve saraya sunuldu. Parlak bir sylev kariyerinebalamtki ar ve kronik bir hastalk tm planlarn bozdu. Solunumgl, ate, karn ilii, gs ars, sarlk ve di ars gibi belir-tiler, onu ayn yl Roma'y terketmeye zorlad. Eve dn, kazanlmparlak bir baarnn kutlamas deil, gelecek vaat eden bir kariyerin henzbalamadan bitmesi anlamn tayordu. En iyi doktorlar derman iingeldiler ama hibir iyileme olmad. Msr'n ifa Tanrs olan Serapis'einanc bile okaz dzelme salayabildi.

Aristides, zmir (Smyrna) yaknlarndaki nl kaplcalarda umutsuzlukve depresyon iinde rpnd srada, Asklepios'tan ilk buyruklar ald:'Bana yalnayak yrmemi emretti. Ryamda sanki uyankm gibibardm ve ryay yerine getirdiimdeyse yle dedim: 'Ulu Asklepios!Emrin yerine getirilmitir." Bu emir yeterince samayd, ama Asklepios'la'konuma' ksm baka birok garip tedaviye de yol amtr. Daha sonrahekimlerle konumasna ve Serapis ile sis'e de bavurmasna karn,sonula kendisini Asklepios'un emrine adamtr. Tapnan snrlariinde ve dnda grmeyi srdrd birok rya araclyla tanr onayaamnn her noktasnda yol gstermitir. lk emirlerden biri de Aris-tides'in ryalarn, emirleri ve tedavileri yazmas ve bir gn bunlar kltnyararna halka sunmasyd. Bunlarn yazl ekilleri olan Hieroi Logoi ileAristides deneyimlerini gelecek kuaklara brakmtr. Asklepios'aballna karn Aristides'in hastal M.S. 145 yazna dek srd. Buarada, Bergama Asklepionu'nu ziyaret etmek iin bir buyruk ald. Sonrakiiki yl boyunca Bergama'da inkbasyona yatt. ehrin dndaki kk birvadide bulunan bu tapnak, M.. 4. yzylda ana tapnak Epidauros'abal olarak kurulmutu. n, M.S. 2. yzylda dorua ermiti. Aristideszamannda, yakndan ve uzaktan birok hasta ifa bulmak iin burayageliyordu. te bu dnemdeki nne dayanarak tapnak 'Dnyann YediHarikas' arasna sokulmutur. Drtgen eklinde bir alann dou kenarnda

35

tapnak bulunuyordu, dier kenar stunlarla evriliydi. Kuzeydekistun dizisinin dna kk bir kutsal tiyatro yaplmt. Gneybat utaise olduka lks tuvaletler bulunuyordu. Roma dneminde yklan ilkdneme ait yaplar arasnda sunak, kuyu ve kaynaklar, Asklepios Tapnave Suna ile Apollon, Hygieia ve Telesphorus'a ait tapnaklar vard.

Bu alandan yeni ana yaplara ulamak iin byk bir mermer propi-londan geiliyordu. ehri kutsal alana balayan Kutsal Yol, bu propylondasonlanyordu. Propilonun bir kenarnda bulunan ktphanede, yeni bi-nalarn ounu yaptran kutsal mparator Hadriyanus'un heykeli bulunuy-ordu. Dier kenarda Asklepios Tapna vard. Bu, dairesel bir yap olupi duvarlar kaplanm, kubbe eklindeki damysa mozaiklerle sslen-miti. Giriin tam karsndaki yedi niten en bynde klt heykeli du-ruyordu. Kk bir rnei olduu Roma'daki Panteon gibi, bu tapnak dakubbenin merkezindeki aklktan k alyordu. Tapnaa bitiik ancakdaha alak bir dzlemde baka bir dairesel yap vard. Bu, bir yeraltgeidi ile meydana balanan iki katl ok byk bir yapyd. st katta altbyk apsid bulunuyordu. Altta ise ta banyolar vard. Bu banyolar, tap-nan merkezindeki ana kaynaktan su alyorlard. Bu kubbeli dairesel bi-nann tam ilevi bilinmiyorsa da, tbbi amal banyolarn burada yaplyorolduu bilinmektedir.

Asklepios Tapna'nn yapmnn, M.S. 142'de konsl olan Aristides'indostu L.Cuspius Pactumeius tarafndan desteklendiini biliyoruz. Tap-nan yapm ok uzun srmemi, Aristides'in geliinden nce bitmitir.'"Bitiiindeki kubbeli dairesel yap, tapnaktan daha sonra yaplmt veAristides'in ilk ziyareti srasnda henz bir ilevi yoktu. Aristides, bu yap-dan szetmemektedir. Ancak ne o, ne de tapnakla ayn derecede ilgilenenGalenos buradaki yaplarn ayrntl tanmlarn yapmlardr. rneininkbasyon yeri hakknda hibir bilgi yoktur. Arkeolojik kantlar da birabaton bulunduunu desteklemekten uzaktr. Sonuta uykuya hem por-tikolarda hem de tapnak binasnda yatld sonucuna varlmtr. Aris-tides'e gre, yaplar ok nemli saylmazd, yalnz onun Asklepios'labalantsn saladklar iin ve tanrnn emirlerinin uyguland yer ol-malar nedeniyle nem tayordu.

Aristides'in Bergama'da mlk yoktu. Kutsal alanda kalacak yer debulunmuyordu. Ancak, aile balantlar sayesinde tapnan ki bekisin-

36

den biri olan Asklepiakos'un evinde arlanyordu. Bekiler tapnanbakm ve ileyiinden, kurbanlarn sunulmasndan, para ve hediyelerinhesabndan sorumlu olan rahiplere yardm ediyorlard. Rahiplik oksaygn bir grevdi ve yalnzca 'Asklepiadlar Ailesi'nden gelenlere zg,kaltsal ve yaam boyu sren bir meslekti. Bunlar dnda, Bergama'nnsosyal adan sekin tabakas tarafndan yrtlen bir dizi onurlu grevdaha vard. Bekilerden daha alt konumda, Bergama ve dier Asklepi-on'lara ait yaztlarda belirtilen eitli tapnak ilerini yapan grevliler devard. Bunlar arasnda bir haberci, bir kapc, bir anahtar sorumlusu vebanyo grevlisi ile tren ilahilerini syleyen bir koro bulunuyordu.

Bergama Asklepionu'ndaki yllk takvim, byk yllk festivale gredzenlenmiti. Bu festivaller srasnda tanr adna iir yarmalar ve gecetapnmalar yaplrd. Epidauros'ta olduu gibi bu festivallerde de atletizmoyunlar ve jimnastik yarmalar yaplr, bu yolla salk tanrsnavglerde bulunulurdu. Yl boyunca ise tapnak, ifa arayanlarn yountrafiine sahne olurdu. Tapnakta, her sabah ve her akam, kran sunmakya da uykuya yatmak zere gelenlere hizmet verilirdi. Bu kiiler, arnmatrenlerinde, temizliin sembol olan beyaz giysiler giyerler, KutsalKuyu'da ykanrlard. Dualar ve koronun syledii ilahiler, topluca tapn-mann bir parasyd. Tiyatroda ise, Aristides gibi inananlarn yazdvg sylevleri okunurdu.

Hekimlerin, tapnan normal grevlileri olduuna ilikin elimizdehibir kant yoktur. Hekimler, sk sk kutsal alana geliyorlard, ancakbunun ziyaret mi olduu, yoksa profesyonel bir ama m tad tam akdeildir. Bergama'da bulunduu sre iinde Aristides, dzenli olarakhekim Theodotos ile grt. Theodotos, zaman zaman tanrnn garipemirlerini uygulamaya yardmc olmakla pheci davransa da geneldeklte sempati duyuyordu. Gerekten de Theodotos ve Asklepiakos, Aris-tides'in yakn dostlar oldular ve onun fiziksel ve ruhsal iyilemesinde,Asklepios ile birlikte byk rol oynadlar. te bir alnt: Bu ryalargrdkten sonra, gn doduunda Doktor Theodotos'u arttm. Gelinceona ryam anlattm. Ne kadar ilahi olduklarna hayran kald, ne ya-pacan bilemedi. Vcudumun k boyu ne kadar gsz kaldn biliyorve bundan korkuyordu. nk aylardr evde yatyordum. Bu nedenlebeki Asklepiakos'u tapnaa gndermeye karar verdik. O srada ben onun

37

evinde yayordum ve ryalarm onunla da paylamay alkanlk edin-mitim.

Aristides Bergama'da sradan bir ziyareti deildi. Hali vakti yerinde,sekin, kendisi gibi eitimli ve hereyden nce Asklepiosn tutkulumritleri olan bir grup insan arasnda yayordu. Hizmetiler onlarn gn-lk gereksinimleriyle ilgilenirken, onlar edebi tartmalara giriyor,hastalklardan konuuyor, rya ve dsel deneyimlerini paylayor, te-davilerini karlatryorlard: 'Tapnakta yalnz kalmtk, tapnanlardaniki kii, yani ben ve Nikaial st dzeyden biri. Bu kiinin asl adTheophilos'tu. Ama ona Sedatius denirdi. Hygieia Tapna'nda Telespho-ros'un heykelinin olduu yerde oturuyor ve birbirimize tanrnn yenibuyruklarn anlatyorduk. nk ikimizin de baz hastalklar ayn idi.

Aristides'in bir baka yakn ve sadk dostu, onunla birlikte Bergama'yagelmi olan stbabas Zosimos'tu. lk inkbasyon gecelerinden birindeAsklepios onun ryas araclyla Aristides'in diyetini dzenlemiti. Yl-lar iinde buna yalnayak yrmek, ata binmek, souk banyo yapmak,barsak boaltmak, kan vermek ve battaniyeler altnda terlemek de eklendi.Btn bunlar Aristides zamanndaki hekimlerce bilinen ve uygulananyntemlerdi. Galenos'un ok iyi saptad gibi, Tanr'nn gcn aldey, yntemler deil, konumasyd: 'Bergama'da hepimiz bir oranda far-ketmiizdir ki, Tanr'nn iyiletirdikleri, ona tam anlamyla itaat ediyorlar,eer on be gn hibir ey imemesini sylediyse buna uyuyorlar, amabyle bir neride bulunan hekime hi kimse kulak asmaz. Kendisine biryarar salayacandan emin olan herkes, tm bu nerilere uyuyor.Galenos'un tp retmenlerinden biri olan sekin hekim Satyros'da Askle-pios'a bazan kar kyordu:

Ben (Aristides), yatamda bile yatamayacak kadar gszdm veDoktor Satyros adnda st dzeyden olmayan bir sufi o srada Bergama'-dayd. Bu adam beni yatamda ziyaret etti, gsme ve karnma bakt.Konumamz srasnda ne kadar ok kan verdiimi rendi, buna bir sonvermemi ve vcudumu zayf drmememi syledi. 'Ama ben' dedi, 'sanaok basit bir merhem vereceim, sen de onu karnna srecek ve ne kadariyi geleceini greceksin.' Bana bunlar nerdi. Kanma gelince, buna uy-madm, nk tanr kan aldrmam sylemiti, ister istemez buna uydum,hatta seve seve kan vermeye devam ettim. Yine de hl Satyros'un

38

dn reddetmiyor, onu da tutuyorum. Bu bir cornucopia deildi (Hi-eroi Logoi III, 7-9; C.A.Behr evirisinden).

Aristides, normal saylabilecek emirler dnda, Asklepios'tan tama-men akld emirler de almtr. Hatta bunlardan bazlarn uyguladndahayatta kalp kalamayaca hekimler iin merak konusu olmutur. Emir-lerin etkili olmasn salayan, byk oranda esiz olmalaryd. Aristidesve arkadalar iin, Asklepios'un sadece kendi hastalklarna zg bir te-davi nermi olduunu bilmek ok nemli bir fiziksel destek oluyor vehastaln dzelmesinde tetik grevi gryordu.

Bergama'da tapnak bekisi Asklepiakos'un evinde ite unlar oldu.nce dirseimden kan aktmam emretti ve anmsayabildiim kadaryla'altm pint' (1 pink 0,5 litre) diye ekledi. Bu, birka flebotominin yet-meyeceini gsteriyordu, ama bu sonra ortaya kt. Tapnak bekileri kiuzun yllardr oradaydlar ve hepsi de tanrnn inanl hizmetileriydiler,bu kadar ok kan veren birini hi grmediklerini sylediler. Yalnz schu-ran ok kan vermiti ama onun durumu biraz garipti ve yine de benimkadar ok kan vermemiti (Hieroi Logoi ll, 46-7; C.A.Behr evirisinden).

Bu, kiisel bir kurtarcya kiisel bir ballkt ve hastaln fiziksel be-lirtilerinin dzelmesi srecin yalnzca bir blmyd. Ruhsal rehberlikve emirlerin yerine getirilmesi ayn derecede anlamlyd. Ayn belirtilergenellikle yine ortaya kyor, dzelenlerin yerine daha ar yeni belirtilergeebiliyordu ve Aristides'in mucizeleri, Epdauros'ta daha ncekaydedilmi olanlardan ok farklyd. Aristides, onlar okuyup duy-duunu, ancak hi tank olmadn sylyordu. Sonuta, Aristides'in za-mannda bu tr mucizelere Roma'da halen rastlanyordu. Aslnda, inancabal ifa merkezleri, ok az sayda mucizev tedavi ile de varlklarnsrdrebilirlerdi. nananlarn geri kalan iin, bir dizi dnyevi ve mkem-mel tedavi yntemi, aralarna serpitirilmi rastlantsal garip durumlar ilebirlikte, Asklepios'a inancn ve balln srmesini ve baz basan yanl-samalarnn ortaya kmasn salyordu. Ancak bu sonular pek de uzunmrl olmuyordu.

Aristides, iki yl sren kutsal tedaviden sonra Bergama'y terkettiinde,'mucizev' tedavilere karn hl hastayd. Ancak hayal krklna uramolmak bir yana, kendi iinde bir dengeye bile kavumutu. Asklepios

39

sayesinde hastalklaryla birlikte yaamay renmi, dahas inancsalamlam ve kendisine gveni artmt:

Hastalmn ilk ylboyunca bedensel skntlarmnedeniyle retorik almalarmaara verdim ve mitsizliekapldm. lahi emir nedeniyleve yakarlarm iin Berga-ma'da dinlenirken Tanrdan re-torii brakmamam yolunda biremir aldm... Bana, Tiyatro'dakiTapnak Stoas'na gitmemisyledi. Ve ona doalamasylevimin ilk meyvelerini

sunmam istedi. Ve yle oldu... Hep ayn eyi yaammdr, sorunlarmhalledip yarimaya hazr ekilde beklerken, birden zorlanrm ve nefesimdaralr; fakat bata da sylediim gibi artk daha rahatm ve nefesimdaralmyor; konumam yaptka daha da glenip hafifliyorum... Ve za-manmzda Yunanllar'n en byk retorik uzman olan nl Pardalas'nbana dedii gibi, ilahi bir ans sonucu hastalandm, bu sayede Tanr ileba kurabildim ve bu ilerlemeyi kaydettim (Hieroi Logos IV, 14-27;C.A.Behr evirisinden)

Bergama'y terkettikten sonraki yllarda Aristides uzun geziler yapt,Yunanistan ve Kk Asya ehirlerinde ve Roma'da imparatora sylevlerverdi. Bu gezilerinde, daha nce karm olduu byk baarya eriti.Hep nrotik bir hipokondriyak olarak kald, yaamnn geri kalanndahastalklar peini hi brakmad. Ancak Asklepios ona yol gstermeyi veryalaryla tbbi nerilerde bulunmay srdrd. Birka kez ksa sreleriin Bergama'daki tapnaa dnd ve M.S. 155'te de Epidauros'taki byktapna ziyaret etti. M.S. 165'e dek ou psikosomatik kaynakl olan sol-unum ikyetleri oldu. Ayn yl, Roma mparatorluunu doudan bala-yarak etkileyen ve Galenos'un aniden Roma'y terketmesine neden olaniek olmas muhtemel salgn-dan o da etkilendi. Hekimler leceinisyledilerse de o hayatta kald, hatta daha sonra bir salgn daha atlatt.Ancak bu hastalklarn baz etkileri, zellikle de barsak bozukluklar kald.

40

Aristides'i kiisel olarak tanyp tanmadn bilmediimiz Galenos,onun hastalkl bir kii olduunu syler:

Vcudu gl, ama ruhu zayf, cansz ve ie yaramaz olan birok insantandm. Bunlarn hastalklar, bir tr uykusuzluktan, inme ve zayflk veepilepsi tr bir hastalktan kaynaklanyordu... Ve ruhu gl ama vcuduzayf olan ok az kii grdm. Bunlardan biri de Mysial Aristides'ti. Vebu adam en sekin hatiplerdendi. Yaam boyunca eitti ve sylevler verdiama vcudu eriyip gitti (CMG Ek I, 1934, 33, Behr evirisinden 1968,162).

Hereye karn Aristides ok ileri olmasa da, hatr saylr bir yaaulat; 63 yandaki lm karssnda Asklepios bile aresiz kald. Sk sk,bir hatip olarak vg ve onur kazand ve bunlar hi phesiz yaamnnen nemli itici gleriydiler. Ne gariptir ki, kalc olan nn, adalartarafndan dzgn Attika az nedeniyle ok beenilen konumalar deil,Asklepios'u vmek zere yazm olduu dzensiz ve tutarsz szleri, Hi-eroi Logoi salamtr.

Aristides'in Asklepios'a en byk kran sunusu, Hieroi Logoi'dir.Ayn derecede edebi yetenei olmayan, ancak en az o kadar minnet dolubaka inananlar da adak rlyefleri ve baka adaklar brakarak ballk-larn kantlamlardr. Atina ve Pire'de bulunan, M.. 4. yzyla ait birdizi kabartmal mermer kaplama, Asklepios'u hasta kabul ederken veuyuyan hastalarna mucize tedavilerini uygularken gstermekledir. Bazanona Hygieia'ya da kutsal ylanlar da elik etmektedir. Bunlarn dnda,tatan ya da bronzdan saplm kulak, gz, kol, bacak, baka vcutparalar ve i organ modellerinden oluan adaklar da bulunmutur. Bun-lardan baz gz ve kulak modelleri, yakaranlar dinlemesi ve hastalklarngrebilmesi iin Asklepios'a verilmitir. Dier modeller ise, ilahi yardmakran olarak sunulmulardr. Bir ksm ise kulak ya da gz hastalnsimgelemek zere yaplmtr. Ancak bunlarn ne tr hastalklar olduunubu anatomik modellerden tahmin etmek mmkn deildir.

En parlak dnemini mparator Julianus (M.S. 360) zamannda yaayanbu klt, imparatorun lke apnda oktanrl dinleri canlandrma politikasgtmesi sonucunda daha da nem kazand. Tapnan krsal kesimde yer-lemi olmas da Hristiyanlarca yklmasn nledi. Ama hereyden ok,

41

ifa tanrlarna duyulan gl inan, Hristiyanlarn bir trl sarsamadtapna koruyan g olmutur.

Ayn dnemde, farkl yerlerdeki ifa tapnaklarnn kaderleri oldukadeiik olmutu. Bergama'daki Asklepion, M.S. 253-260 arasndaki birtarihte deprem sonucu yklm ve tekrar onarlmamtr. Epidauros'ta iseyeni sunaklar yapld ve tapnak Julianus dnemine dek ilevini srdrd.Ancak bu dnemden sonra hzla nemini yitirdi. Tapnaktaki anma,Hristiyanlarn verdikleri zararlar sonucu daha da hzland. KilikyadaAigai'deki Asklepion, Hristiyanla geen mparator Constantinus'un em-riyle yerle bir edildi ve Julianus'un yeniden yapma abalarna karn biryknt olarak kald. Ne gariptir ki, Hristiyanlk ile Asklepios Klt'nkar karya getirip. Asklepios'un yok olmasyla sonulanan atmayaneden olan eyler, aslnda bu iki dinin baz zellikleri arasndaki benzer-likti. Asklepios trenleri ve kurallarnn bir ksmnn Hristiyanlarca dakabul edilmesi beklenirken, bu trenler inanszlara zg glndavranlar olarak grld. En dikkat ekici ve en ok nefret uyandraney de Asklepios'un rolleri oldu. Bir hekim, mucizev iyiletirici ve kur-tarc olan Asklepios, bu zellikleriyle, yzeysel de olsa sa'ya benziyordu.Hristiyanlar, onun 'ruhlar iyiletirmeyip bozan' kt bir ruh olduunusyleyerek Asklepios'u gzden drmeye altlarsa da, insanlarn onuniyi zelliklerinden vazgemeye istekli olmadklarn grdler. Ruhlarnkurtarcs iyiydi de, bedenin kurtarcs ok daha elle tutulur yararlarsalyordu. Aigai Tapna'nn ykln anlatan Eusebios, Asklepios'uninsanlar 'gerek kurtarc'dan daha fazla ektii syler. Hristiyanlarnkorku ve dmanln kazanan ey, inansz bir takm davranlar deil,Asklepios'un bu ekici gcyd.

Uzmanlarca sona erdirilmi olsa da, Asklepios ve baz baka ifa tan-rlar, Roma mparatorluu'nun baz blgelerinde varlklarn srdrdlerOnlara ok fazla hogr gsterilmedi, ama dman da olunmad. BazHristiyanlar, bu lml tanrlara pragmatik bir yaklamn iddete dayalve ykc yntemlerden ok daha baarl olacan farketmi olmallar.Sonuta hakl ktlar; ama tbbn kurucusu, kutsal iyiletirici ve doktor-larn hamisi Asklepios, Ege ve Roma'nn dier btn tanrlarndan okdaha uzun yaad. Hatta dier ifa tanrlarnda olduu gibi onun etkisitam olarak silinemedi. Aralarnda Epidauros, Korint ve Romann da bu-

42

lunduu birok Asklepion'un ykntlar zerinde kiliseler ykseldi: hattabunlardan bazlar oktanrl nclerinin brakt iyiletiricilik zelliinikendi stlerine aldlar.

LKA HEKMLAsklepionlardaki bu te-

davi yntemleri dnda ikitrl hekimlik vard. zelolarak alan hekimler ev-lerinde hasta bakarlard.Bu yolla hekim hastas iledaha sakin bir ortamda il-gilenme olana bulurdu.Bunun dnda bir ksmhekim atreion veyaTaberna denilen mekan-

larda hasta bakarlard. Bunlar, maalar ynetim tarafndan belirlenen vedenen halk hekimleri idi. atros demosios denilen bu halk hekimlerinincretlerini karlamak in konulmu atrikon denilen bir vergi de vard.Ayrca tahl da verilirdi. Bir Msr papirusunda hekim Eukarpos'a ne mik-tarda tahl verilecei belirtilmektedir. Baz aileler birleip dernekleerekaylk belirli bir denti toplamak suretiyle oluturduklar kasadan, hastaolanlarn hekim ve ila masraflarn karlyorlard. Bu hekimler ayrca,dzenlenen spor karlamalarnda da grevlendirilirdi. Kadn hekimlerde vard. zellikle doumlarda bulunurlar, kadn hastalklar ile ilgilenir-lerdi.

Hekimlerin hasta kabul odalarnn nasl olmas gerektii eitli kay-naklarda anlatlr. Bir Corpus Hippokraticum metninde, odann kl vehavadar olmas ve muayene srasnda hekim ile hastann oturduu yerine ykseklikte olmas gereine iaret edilir. Bir yataa veya sedire uzanmaRoma dneminde balamtr.

Hekim odasnda alet dolab, gerekli muayene aletleri, snger, bandajbulunur, bugnk ie ekmekde kullanlan cam kaplarn yerini tutan

43

bronz kaplar ve benzeri gereler duvara asl dururdu. Odada ayrca su,ya ve arap kaplan vard. Bunlara ek olarak hekimin not defteri de bu-lunur, hekim gerekli bilgileri buna yazard. Hekimlerin yardmclar damuayene srasnda yanlarnda durur, hastann tutulmas, zaptedilmesigerekli aletlerin verilmesi, ilalarn hazrlanmas ilerini grr, ev ziyaret-lerinde elik ederlerdi.

M.. 3- yzyla kadar hekimlerde uzmanlamann nemli olduunadair pek kant yok.

Hellenistik an sonlarna doru Philostratos, tm tp alannn bir tiphekime braklamayacan, travmalara, ateli hastalklar, gz hastalk-larna, mesane hastalklarna ve cerrahiye ait vak'alara bakan hekimlerinayr olmas gerektiini, bunlarn farkl uzmanlk alanlar olduunu syler.

Hekimlerin, hastalarnn ilalarn kendi muayenehanelerinde hazr-ladklarn gsteren pek ok grsel belge gn na kazlarlakarlmtr. Hekimler topluluuna Asklepios mridleri anlamndaAsklepiadiai deniyordu. Bunlar gl bir sektr (Lonca) oluturmulard.

44

HPOKRATES VE GALENOS EKOL

Hekimlikte en nemli ilk isim Hipokrat ve Galenostur. Hipokrat(M..460-377) ilk kez gizemli ve doast etkilerden arnm ilk salkgrn ortaya koymutur. Hipokrat tp ahlak ve meslek uygula-malarnn kurallarn ilk kez ortaya koyan ve bu alanda ilk tp okulununkurucusudur.

Gnmzde dnyann tm lkelerinde tp okullarn bitirenler mesleeOnun ad ile anlan meslek andn ederek balarlar. Hipokratn balattklinik gzlemi gelitirmek onurunu da, Bergamal hekim Galenos(M.S.129-210) kazanmtr.

Roma mparatorluu zamannda tp hizmetleri, zellikle de ordu ileilgili olanlar gayet iyi dzenlenmi ve bu arada tedavide kullanlan ilalarda snflandrlmtr. Bu dnemde yaam ve Neron''un ordusunda hekimolarak grev yapm en nemli eczac Dioskorides''dir ( M.S. 1. yzyl).Dioskorides'in almalar kendisinden sonraki nesilleri byk ldeetkilemi ve modern bitki biliminin kurucusu olarak kabul edilmesinisalamtr.

Dioskorides, Materia Medica (Tbb Maddeler) adyla tannan mehuryaptnda, tbb bitkilerle ilgili ok ksa bilgiler vermi ve bunlarnyetitikleri yerleri bildirmitir. Bitkilere verdii adlarn bir ksm bugnde kullanlmaktadr. Dioskorides, birok bitkiden bahsetmitir; ancak yap-m olduu tanmlardan, bu bitkilerin hepsini belirlemek mmkndeildir. Yine de bu yapt iin izilmi olan bitki resimlerinden bunlarnbyk bir ksm saptanabilmitir. Bu rnek, bilimsel aratrmalarda, izimve resimlerin nemini gstermesi asndan ilgintir.

Dioskorides esas itibariyle bir hekim olup, bitkilerle ilgisi daha okbu noktada younlamtr. Dolaysyla sz konusu yaptnda bitkilerinyan sra az da olsa baz talara (lapis lazuli) ve hayvan maddelere de(st ve bal) yer vermitir.

Materia Medica daha sonraki asrlarda Arapa''ya da tercme edilmive gerek Mslman ve gerekse Hristiyan hekimler ve eczaclar arasndael kitab olarak kullanlmtr.

45

Hippokrates'in ve Galenosun eserleri nelerdi? Bugn modern tptarihileri bunlar kesin olarak syleyememektedirler. Hipokratesinkendine zg grlerinin de bilinmesine engel oluturan ikinci neden,gnmze kalabilen ve kesin olarak bilinen, orijinal ya da kopya herhangibir eserin olmaydr. Hippokratesi, 'zamann aynas' olarak kullanmaeilimi Helenistik a'da balamtr. retisine ilikin en gvenilir kay-naklar, Pre-Hellenistik a'dan zellikle de Platon'dan ve Aristoteles'inrencisi tp tarihi yazar Menon'dan gelmektedir. Platon'un yazlarndan,Hippokrates'in, insan vcudunu bir organizma olarak grd ve 'btnndoasn anlamadan, bu organizmann doasn da anlayamayacamzne srd sonucu kmaktadr. Menon, Hippokrates'in hastaln kay-na zerine grlerini yle deerlendirmitir: Hippokrates'e grehastaln kayna, sindirilmeyen besinlerin artklarndan (perissomata)ortaya kan ve vcuda yaylarak salkl nefesin (pneuma) yerini alangazlar (physaidr.)

Hippokrates'in Corpus adl yaptnda birok slup, farkl yaklamlar,i tutarszlklar ve elien kuramlar vardr. Bu yaptn oluum sreciniGalenos ilgin bir yazsnda anlatmtr. (Galenos'un, Hippokrates'in Epi-demiler III. Kitab zerine yorumlar). Bu eser, skenderiye Ktphane-si'nde III. Ptolemaios Euergetes (yaklak M.. 246-221) sayesinde yeralmtr: 'Anlatlmaktadr ki; Msr Kral Ptolemaios, kitaplara ylesinemeraklyd ki, gemiyle lkesine gelen herkesin kitaplarnn kendisine ge-tirilmesini emretmiti. Kitaplar kopyalatr, bu kopyalar kitap sahiplerineverir, asllarn kendi ktphanesinde alkoyard.

Birok tp yazar, Corpustan alntlarla yetinmi ve uyarlamalar yap-mtr. Galenosun kapsaml uyarlamas da byledir. Galenos kendisiniHipokratesin koruyucusu olarak gstermesine karn onun adna ilerisrd grler ve kuramlar, kendi kuram ve grlerinden baka birey deidir.

Bu dnemin byk tp merkezi, Kos, Knidos ve Gney talya'daidi. Corpus'ta Kos ve Knidos okullarnn retileri arlkl olarak yer al-maktadr. Galenos'a gre Knidoslular her organn hastalklarnn listelerhalinde snflandrlmas konusunda yetkindiler; Koslular ise hastalklarngenel tanmlar ve beklenen seyirlerinin anlatlmas yolu ile tp yaznnakatkda bulunuyorlard. Galenos, yazlarnda kart tp akmlar gelenein-

46

den bahsetmitir, ancak bu durumun Hippokrates dnemine dekuzandn gsterir kant yoktur. Aksine, Hippokrates'in Corpus'u birokkonuda, zellikle de svlar kuramnda, belirli bir fikir birlii olduununaltn izer. Buna dayanarak Kos, Knidos ve daha az nem tayan bakaEge tp merkezlerinde temel olarak ayn tbbn geerli olduu sylenebilir.Galenos, Kos ve Knidos tbb arasnda kart akmlar saptamadn yazar;ona gre bu iki merkez bilgilerin karlkl deiimi ve yeni dncelerindosta paylalmas yolu ile bir eit kaynama gstermektedir.

Corpus'un, Hippokrates'in retisini yada farkl okullarn retilerini ne dereceyansttn sylemek Galenos ncesindenberi pek olas deildir. Ancak hemsavunucularnn kayna hem de kartgrlerin kayna olarak Corpus, bat tb-bnn temeli olmu ve kendinden sonraki tpdncesini byk lde etkilemitir.Mantksal bir dzenden yoksun olmasnakarn anatomi, fizyoloji, diyet, tedavi,klinik tanmlama, patoloji, cerrahi, kadnhastalklar ve doum ile tbbi etik ve grgkurallar dahil olmak zere tbbn birokdal zerine blmler ierir. Diyetle ilgili

blmleri modern yaklamlar ile dikkati ekerken, anatomi ve fizyolo-jiyi kapsayan kitaplar Hippokrates ile modern tp arasndaki uurumuaka ortaya koymaktadr.

HPOKRAT VE ARDILLARIHipokrates de bir Asklepiades ailesine mensuptu.Kimdi bu Hipokrates? Aa yukar M.. 460 yllarnda Kos (s-

tanky) adasnda domu ve ilk tp bilgilerini babas Heraklides ile Se-lymbria'l (Silivri'li) Herodikos'tan almt. O ada pek moda olduuzere Yunanistan'a yolculuk yapm ve bir sre dolamt. Epidemizerine yazd kitaplardan bazlarnda Thasos, Tesalya'daki Larissa,

47

Trakya'daki Abdera, dou Tesalya'da Magnesia'da Maliboea, Marmara'daKyzikos'daki vakalar ele alr. Uzun bir yaam olmu ve Larissa'da M..377 ylnda lmtr.

Hipokrates iin yazlm biyografi vardr. En eskisi Soranos'undur.Platon, Protagoras adl yaptnda, Kos'lu Asklepiad ailesinden Hipokratesadl bir hekimin yanna giden bir genten sz eder. Phaidros adl yaptndaise, insan vcudu ve ruhu arasndaki ilikiyi anlamak istiyor isek doaytanmamz gerektiini ileri sren Hipokrates'in yanna gidilmesi gerek-tiini syler. Bykbabas Gnoidraros olu Hipokrates ve babas Herak-lides hekim idiler. Torun Hipokrates'in, yani nl olann iki oluThessalos ve Drakanos ile manevi olu Polybos (o da Kos'lu) onunmesleini srdrmlerdir. Makedonya kral Arkhelaos'un saraynda M..431 den 399'a kadar hekimlik yapan Thessalos dogmatik okulun da ku-rucularndandr. Epidemi (Salgn) zerine yazlan yaptlarn II. ve VI. cilt-leri ona atfedilir. Galenos onu Hipokrates'in en stn olu olarak tantr.

Polybos ise Hipokrates'in ardllar iinde, Aristoteles'in belirttiinegre en bydr, "insann doas" adl yaptn yazardr.

Dogmatik tp esas olarak teorikti ve taraftarlar 'eylemci' deil, 'konu-mac' olmakla eletiriliyordu.

Dogmatiklerin en nemli kartlar ampiriklerdi. Ampirikler, hemviviseksiyon, hem de disseksiyon yoluyla anatomik aratrmaya kary-dlar, nk hastalk ve saln nedenlerinin aratrlmasn doru bul-muyorlard. Onlara gre grnen nedenler gerekli olanlard, gizlinedenleri ise kefetme olasl yoktu. Nabz, sindirim ve solunum gibieyleri zaten anlamaya almak bounayd. Onlarnki deneyimlerin, man-tk tartmalarndan deerli olduunu savunan, daha ok uygulamaya day-al bir tipti. Gzlem, anlamann yoluydu ve hastala yaklamlarhastann belirtilerini saptayp, benzeri belirtilere daha nce iyi gelenilalar kullanmak eklindeydi.

Hem dogmatikler hem de ampirikler, Hippokrates'in Corpusu'nda ku-ramlarn kantlayan dorular buldular. Daha ge ortaya kan bir bakaekol de metodistlerinkiydi ve bu ekol de Corpus'a dayanyordu.Metodistler, hmoral patolojiyi ve btn karmak kuramlar reddediyorve diyetin temel olduunu iddia ediyorlard. Dier temel ilkeleri, birok

48

farkl hastalkta birka genel durumun sz konusu olduuydu. Bu durum-lar tedavi etmek zere gelitirdikleri methodos adl yntemler ekolnadn da oluturuyordu. Metodizm, pratik yaklamlarna nemli birdestek saladndan, zellikle Roma mparatorluu'ndaki Ege hekimleriasndan nemliydi.

Drdnc tbbi ekol olan pnmatistler, dogmatiklerden ayrlp pneumave drt sv kuramna dnen bir grup tarafndan oluturuluyordu. Pneuma,yaamn kaynakland temel maddeydi ve vcuttaki bozukluu svlardadengesizlie yol ayordu, bu da hastalklara neden oluyordu.

Bu drt 'okul', sa'nn doumundan nceki ve sonraki yzyllarda tptabaskn kt ve Ege tbbnn Roma'ya geli dnemine denk geldi. SpartalArkagatos'un M.O. 219'da Roma'ya yerleen ilk doktor olmas gibi, aslanlaml olay, Bithynial Asklepiades'in M.. 2. yzyln sonlarnda Ro-ma'ya gelmesidir. Asklepiades retorikte ustayd, ancak Roma'da tbbnparlak durumda olduunu grnce hekim oldu. Ege tp kuramlarna kargl direnci farkederek, Roma dncesine paralel hareket etti vemkemmel bir uygulamal yaklam ile salam bir mant biraraya ge-tirdi. Bundan baka abartl tedavilere srtn dnp, o dnemde ok kul-lanlan egzotik veya mide bulandrc ilalarn yerine basit teraptikilalar getirdi. Bu yzden takma ad 'arap veren' ve 'souksu veren' an-lamna geliyordu. Svlar kuramn reddederek o dnemde oktanterkedilmi olan 'atomlar' kuramn kabul etlii iin, bata Galenos olmakzere birok tp yazar tarafndan eletirildi. Ancak Celsus onu, gelenek-leri ykp, 'tedavi yollarn byk lde deitiren' biri olarak grrd.

HPOKRAT'IN YOLUNDAHipokrates hekimlerinde anatomi bilgisinin belirti bir dzeyde olduu

biliniyor. Bu an hekimleri iskelet yaps zerinde, zellikle cerrahiseler, yeterli bilgiye sahiptiler, ancak i organlar, damarlar, sinirlerkonusunda bilgileri ok azd. Bu nedenle bir zm gerekiyordu. Bununiin de, genel fizyolojik sistem zerinde teori gelitirdiler. Bunu yaparken,saduyu ile hareket etmeleri Hellen tbbnn in ve Hint tbbnn dtfantezilere dmesini nledi.

49

Alkmaion'un vcudu oluturan dengelerine dikkat ekelim. Bu gr,felsefede Empedokles tarafndan, dengenin ate, hava, su ve topraneitlenmesi ile olutuu belirtilerek vurgulanr.

Bu drt eleman teorisi ayn zamanda nemlilik, kuruluk, scaklk vesouklukla elenir. Daha sonra bu salglar kan, sar safra ve kara safraolarak tpta drtl vcut svs olarak ifade edilir. Bu drtleme Aristote-lesin, Polybos'un olduunu syledii "nsann Doas" adl kitapta4 eleman, 4 g, 4 mevsim olarak da ele alnmtr. Hipokrates'n kul-land, burada nitelik olarak adlandrdmz szck "Dynameis"tir.Bugnk teknolojide bile hala kullanlagelmi bir szcktr bu, farmako-dinamik, aerodinamik gibi.

Hipokrates''in anatomiye ilikin bilgileri olduka ilkeldi; dneminindier doktorlar gibi, kemikler hakknda olduka geni bir bilgiye sahipolmasna karn, i organlar fazla tanmyordu. Damarlara, sinirlere veadalelere ilikin bilgileri yzeyseldi. Yunan dnrleri ve hekimleri, buboluu kapatmak ve insan bedenini anlalr klmak iin fizyolojik ku-ramlar retmilerdi ve bunlar genellikle, yzyllar nce gelitirilmi olandrt sv kuramna dayanmaktayd. Yaplan gzlemler, insan bedenininkan, balgam, sar safra ve kara safra gibi bir takm svlar ierdiini vehastalk srasnda bu svlarn grnr duruma gediini gsteriyordu;rnein tmeden kaynaklanan hastalk srasnda burundan bir sv aky-ordu. Pythagorascu Alkmeon, hastal, bedendeki dengenin bozulmasolarak deerlendiriyordu ve szn etmi olduu dengesizlik svlardakidengesizlikti. Empedokles''in drt ge kuramna bal olarak gelitirilendrt sv kuram, beraberinde drt nitelik (kuru, ya, souk ve scak) ku-ramn da getirdi ve bylece yava yava cansz yaplarla birlikte canlyaplar da niteliklerin bireimi ve kaynam olarak grlmeye baland.Bireime ve kaynama giren elerin farkl miktarlarda oluu, farkl can-llarn ve farkl karakterlere sahip olan insanlarn oluumunu aklaya-biliyordu; bylece, ilerde Galenos''la birlikte drt miza veya drt karakterkuramna da ulalacakt.

Hipokrates''in yaptlar arasnda en nl olan Kutsal Hastalk adntar; kutsal hastalk olarak nitelendirilen dengesizlik durumu, sara veyaepilepsiden baka bir ey deildir. Ancak yaptta buna benzeyen hastalk-lardan da sz edilmitir. Hipokrates''e gre, bu hastalk beyinden kay-

50

naklanr ve beyinden gelen balgamn kandaki havay durdurmas sonu-cunda oluur. Aklama doru deildir; ama bilimsel denebilecek bir ku-rama dayandrld iin deerlidir. Bu kitabn en nemli zellii, sarannkutsal olarak nitelendirilmesine kar km olmasdr. Hastalklar, doalve kutsal (veya tanrsal) diye ikiye ayrmann olanaksz olduunu belirtenHipokrates, bu konuda yle der:

"Kutsal denilen hastaln tartmasn yapacam. Benim dncemegre, tanrsal veya kutsal hastalk yoktur. Hastalklarn nedenleri doaldr.Tanrsal sanlmas, insann deneyimsiz oluundan ve zel karakteri ne-deniyle armasndan ileri gelir. Eer insanlar, ona ilikin bilgilerinin ek-siklii nedeniyle kutsal kaynaa inanmay srdrrlerse, onu anlamaolanandan yoksun kalrlar. Kabul edecekleri iyiletirici, sihirden arn-m, yaln bir yntemle bu hastaln kutsall yalanlanabilir.

artc olmas nedeniyle kutsal olarak kabul ediliyorsa, yalnzca birdeil, birok hastala kutsallk atfedilebilir. Ondan daha az artc ol-mayan baka hastalklar da gsterebilirim; ancak hi kimse onlarn kutsalhastalk olduunu iddia etmez. Benim bildiime gre, bazlar uyku-larnda inler ve lk atar; bazlar nefes alamaz; bazlar frlayp darkar; yani uyanncaya kadar lgn gibidirler. Uyandklarnda halsiz vesolgun olmakla birlikte, nceki gibi salkl ve aklcdrlar; ayrca bunlar,pek ok kez tekrarlanabilir. Daha birok rnek verilebilirse de, sre herbirini teker teker ele almamza olanak vermemektedir.

Benim grme gre, bu hastala kutsallk atfedenler, ok dindarolan veya stn bilgi iddiasnda bulunan ve zamanmzn sihirbazlarna,sahte doktorlarna benzeyen kimselerdir. Hastaya yardmc olacak hibirtedavi uygulayamadklar iin sihre snr ve cahillikleri ortaya kmasndiye kutsallk atfederler."

Antik ada Egeliler, belirli bir hastal tehiste genel patolojidenyararlanma yoluna gidiyorlard. Bir doktor olarak en nemli ey,hastaln geliimini ve ldrc olup olmadn sylemekti. Hastalarrahiplere de danyorlar ve genellikle yaayp yaamayacaklarn ve nekadar srede iyileeceklerini soruyorlard.

Hastalklarn kritik gnleri saptanmt. Doktorlar bu kritik gnlereyaklaldnda, hastann direncini arttrmaya alrlard. yi bir doktorbu ileri yapabilmeliydi.

51

Tedavide, ilk nce bedendeki dengenin bozulmu olduunu gsterenbelirtilere baklrd. Ate en temel belirtilerden biriydi. Atei lmek iinzel bir aralar yoktu; ancak deriyi, dili, gz, terlemeyi ve reyi kontrolediyorlar ve bunlar arasndaki farkllktan yararlanarak hastal tehis et-meye alyorlard.

Nabza bakmay dnmemilerdi. Oysa Msrl hekimler nabznilevini biliyorlard. Hipokrates''in Corpus''unun yalnz bir yerinde nabz-dan sz edilir ve "Damarlarn at ve solunum ve yaa bal olarakdzenli ve dzensiz olular, salk ve hastalk iaretidir" denir.

Hipokrates''i izleyen hekimler, lemeseler de atein eitli hastalk-lardaki seyrinin farkl olduunu biliyorlard.

Tedavide, mshil, kusturucu, tenkiye, kan alma, bedeni boaltmak iinperhiz, friksiyon, masaj, banyo, arap, bal ve su karm, bal ve sirkekarm, arpa suyu, yulaf lapas uygulamalar yaplr. Hipokrates''in ennemli ilkesi, doann iyiletirici gcnden yararlanmaktr. Ona gresalk bir denge durumudur; hastalk ise bu dengenin bozulmasdr. Eerhastalk ok nemli deilse, denge kendiliinden kurulabilir. Hasta be-densel ve ruhsal olarak sknet halinde bulunduunda, doann iyi edicigc dengenin hzla kazanlmasn salayabilir. Hekimin grevi doayayardmc olmaktr. Az ila ve iyi bir gda rejimi, saln garantisidir.Buna, uygun beden altrmalarn da katmak gerekir. Hareketsiz kiileriin en uygun altrma, uzun uzun yrmektir.

Hipokrates, doann iyiletirici etkisinden sz ederken, bunun fizikselolduu kadar ruhsal olduunu da kabul ediyordu. Yalnzca bedenin rahat-lamas yeterli deildi; ruhun da sakinletirilmesi gerekiyordu. Bu nedenlehasta neelendirilmeli ve iyileecei konusunda mitlendirilmeliydi.

Ona gre, hekimin hastasna ok yumuak bir biimde yaklamasgerekir. Ge bir dnemde yazlm olmakla beraber, Hipokratesci kay-naklarda yer alan u szler ok ilgi ekicidir:

"Hastanza kar kat olmamanz ve ayrca onun durumunu dikkatealmanz neririm. nceki kazanlarn ve iinde bulunduun tatminkrdurumu dnerek, bazen karlksz hizmet gtr. Parasal sknt iindebulunan bir kiiye hizmet verme frsat kmsa, bu gibilere her trl

52

yardm yap. nsansevgisinin bulunduuyerde sanat ak da bu-lunur. Durumlarnnldrc olduunun bil-incinde olan baz hastalar,yalnzca hekimlerinin iyitutumlarndan dolay iy-ilemilerdir. Hastay iy-iletirmek ve ifa bulmuolann kendisini iyi his-setmesini salamak iingzetim altnda bulundur-mak isabetlidir... Ayrca bir hekimin neyin uygun olduunu belirleye-bilmesi iin kendisine de dikkat etmesi gerekir."

Hipokrates, psikolojik tedavi ile de ilgilenmitir ve aslnda asklepi-onlardaki tedavi yntemlerini benimseyen bir hekim iin bu ok doaldr.Ona gre, ruh ve beden ok sk bir iliki iindedir; bir hekim bunlardanbirini gz ard ederek dierini iyiletiremez. Biri ok kt iken, dierininiyi olmas dnlemez.

O an iki byk tp okulundan biri olan Knidos'da hekimler, dahaok zel hastalklar ayrdedip, zerinde almay amalamlar, Kos'luhekimler ise genel patolojiye arlk vermilerdi. Bu sonuncularneilimleri hastalklar bir ka gruba toplamakt. nemli olan prognosisiyani hastaln seyrini nceden kestirebilme yeteneiidir. Burada gznne almamz gereken ey M., 5. yzylda diagnosis'in (tehis-tan)ok snrl olduu ve hekimi, tbbi aratrmadan ok hastasnn salnakavumasnn ilgilendirdiidir.

Prognosis her hastalktaki seyir yani hastaln balang ve gidiidir.Deneyimi ilerledike hekim, sadece hastalkta deil doadaki birokolayda bunun varln gzlemi, her hastalkta belirli geliim eikleriolduunu saptamtr.

Hekimler her eyden nce, insan vcudundaki dengesizliklerin anasemptomunu (gstergesini) biliyorlard. Bu vcud hareretinin ykselmesi,

53

yani yksek ateti. Kukusuz bugn bizimelimizdeki gibi ate lme olanaklaryoktu, ancak usta, hassas ve duyarl olduk-lar kukusuz. Cildin, dilin, gzlerin,idrarn durumundan, terlemeden bunu sap-tyorlard. Nabzdan, arpntdan da bunuanlyorlar myd bunu bilmiyoruz. Bunaait bilgimiz yok. Msr hekimleri nabzartn biliyorlard. Hipokrates ise Cor-pus'unda yalnz bir kez deinilir. "Damar-lardaki atlar, cierlerdeki nefes alp

vermenin dzenli veya dzensiz oluu hastalk veya saln iaretidir."Nabz atlarnn skl ve dzeni iin Kos'lu Prosagoras'n baz gzlem-leri olduu sylenir ise de asl doru gzlemin Hellenistik ada yaam(M.. 3. yzyln ilk yars) Khalkedonlu (stanbul-Kadky) Herophilostarafndan yapldn biliyoruz. Bu dnemde tpta dolam ve tansiyonlailgili bilgilerin olduka ilerlemi olduu grlyor. Bunlarn sonular,Galenos'un yaynlad gibi "Synopsis peri sphygmon" olarak, modernalara kadar Sphygmoloji'nin temeli idi.

Hipokrates'in anda en ok rastlanan salgn hastalk gs hastalk-lar ve malarya (stma) idi. Bu hastalklar ve zellikle malarya pek okkenti tmyle yok etmitir. Anadolu'da ve Yunanistan'da hekimler onunlaok savamlardr. Dier hastalklardan balcalar pnmoni, plrezi'dir.Corpus'da iek, kzamk ve difteriden, sifilis'ten sz edilmemektedir.Thukidides'in yaptnda veba salgn anlatlr. Gz hastalklarna dametinlerde olduka yer verilmitir. Bilindii gibi gzle ilgili hastalklardaha ok Ortadou lkelerinde grlmekte idi.

Hipokrates retisinin en belirgin zellii tedavi alannda ortaya kar.Hipokrates, mshil, kusturucular, ferahlatc ikiler, rnga (tenkiye), kanaldrma (hacamat), perhiz, scak su ile ykama, hamam yaptrma, frik-siyon, masaj, arpa suyu, arap, hydromel (sulandrlm bal), oksymel(sirke ile kartrlm bal) gibi ilemler ve karmlar kulanarak tedavi et-mekte idi. Bunlarn yan sra eitli bitkilerin yaprak ve kklerinden yarar-lanlarak yaplan ilalar ve yalar kullanlm olmaldr. Ancak yukardabelirttiimiz ve yazl belgeler haline gelmi olan yntem aka gs-

54

teriyor ki tedavide temel ilke, ila kullan-maktan ok ii temizlemek ve diyettir.Bylece hekim hastann direncini arttr-mak ve vcutta mevcut toksik maddelerindar atlmasn salamak amacndadr. Buyntem hastada yan etkiler olumasnaneden de olamayacaktr. Bu ilke latince"vis medicatrix naturae" (doann iyi edicigc) olarak ifade edilmektedir. "Her can-lda bulunan, doann canlya verdiikendi kendini iyi etme gcnn kendinigsterebilmesi iin hekimin balca grevi hastann yaknnda olup onunbu gcne yardmc olmaktr. Saln en balca yardmcs, hareket vedengeli egsersizdir. Dengeli yry en iyi egsersizdir." Bu grlerRegimen III. ve IV. blmlerde anlatlmtr.

Hipokrates tedavisinin nem verdii eylerden biri de peri aeron,hydaton, topon (hava, su, toprak)'dur. Bu konuda topografyann insansal ve kiilii zerindeki etkileri anlatlr. nsan ve doal evreyebtncl bak asndan bugn bile az rastlanan bir yaklam olmas enbyk zelliklerinden biri olarak ortaya kyor. Hipokrates doann iyiedici gcnden sz ettiinde hastann fiziki olduu kadar psikolojikolarak da glendirilmesinin gerektii konusunda bilinlidir.

55

HELLENSTK AKhalkedon'lu (Kadky) Herophilos M.. 4. yzyln sonunda dnyaya

gelmitir. Kos'lu Praksagoras'n rencisidir. Sistematik anatominin kuru-cusu olduu gibi insan vcudunun sistematik "terih" tekniini getiren ilkhekimdir. Terih srasnda karlat her organ ve her ilevli blm iinbir isim bulmutur. Bugn de anatomide onun verdii isimler kullanlr.Beynin ayrntl bir tanmn yapmtr.Cerebrum (beyin) ve cerebellum(beyincik) ayrmn, meninksler (beyin zarlar), tendonlar ve sinirlerinfarkn, gzn ve sinirlerinin tamamn, hassasiyetini, fonksi-yonlarn, reti-na'y (ki bunu amphiblestrocides: a gibi olarak isimlendirir), vaskular sis-temin tanmn verir. Duedonum, onikiparmak barsa (dodekadaktylos=on iki parmak) deyimi onundur. Bu ismi on iki parmak geniliinde olX-duu iin verdiini syler. Karacierin tanm, pankreas, prostat (greketerimi adenoeideis prostatai: nde duran guddeler anlamndadr), cinsiyetorganlar da incelemeleri arasndadr. Atardamarlar ile toplardamarlarnfarkl olduunu, atardamarlarn, toplardamardan 6 kat sk olduunu, kanierdiini, lmden sonra boalp yasslatn belirtir. Ona gre organiz-may drt g kontrol eder; besleme, vcut ssn salama, idrak, dncegleridir bunlar. Yerleri de, karacier, kalp, sinir ve beyindir sras ile.Yani Herophilos organlarn fonksiyonlarn tam idraki iindedir. Onun asis-tan olan 304 yln da Lulis'te doan Erasistros Yunanistanldr. Atina'daokumu ve Aristotelesin evlatl Metrodoros'un ve Stoac Khrysippos'unrencisi olmutur. Daha ziyade teorisyendir. Fizyoloji zerinde almtr.Postmortem (lm sonras) terih zerine eildii iin ona patolojikanatomist de denebilir.

lmn hemen ardndan terih yapmas nedeni ile lme sebep olannedenleri saptama olanan bulmutur. Buna bugn otopsi diyoruz. Era-sistratos'un asl anatomik bulular beyin, kalp sinir ve vascler sistem z-erinedir. Her organn organizmann btnne atardamar, toplardamar vesinirlerle bal olduunu ve byk bir olaslkla dolam sistemini sap-tamtr. Grtlak kapann (Epiglottis, bugn onun verdii bu isim kul-lanlr) fonksiyonunu doru olarak tanmlamtr. Vcudun motor ve duyusinirlerini belirlemesi, beyin zarnn zel ilevini aratrmas ve beynineitli blmleri zerinde yapt incelemeler, adale ve hareket arasndakiilikiler zerindeki saptamalar getirdii yeniliklerden bazlardr.

56

Bunlar yaparken salt cesetler zerinde alm olmas kukuludur.Olaslkla Herophilos ve Erasistratos canl hayvan vcudu zerinde dealm olduklar kukusu akla gelmektedir. Bu kukumuz Celsus'un uparagrafna dayanmaktadr. "Bir insann i organlarndan birinde yaraveya harabiyet olduunda salam olann rengini bilmeyen, organnneresinin salkl neresinin harab olduunu nasl bilebilir. D tezahrler,i organlarn durumu, biimi ve lsn bilen biri tarafndan daha ko-layca yorumlanacaktr. Baz insanlarn, sulularn lm cezalarnn in-fazn zalimce olarak nitelendirmelerine karlk unu diyebiliriz bu birka kii sayesinde gelecek kuaklarn masum insanlarna are bulabile-ceiz. Herophilos ve Erasistratos bu ileri en iyi ekilde insan canl ikenaarak yapmlardr. Kraln, izni ile zindanlardan alnan sulular canliken ve nefes alyorken i organlarnn durumlar, biimleri, lleri, sert-likleri, yumuaklklar, ilikileri, ilevleri, birbirine tepkileri... ten birar geldiinde eer insan ierideki her organn durumunu bilmiyor isene hastaya neyin ac verdiini anlayabilir ne de organn hasta olan blmtannp tedavi edilebilir"

Celsus'un bu aklamalar ge antik ada ve ortaada tepki uyandr-mt. Bu an cerrahi ve anatomi alanndaki yeniliklerinin yan sramedikal hekimlikte de ilgin gelimeler gzlenmektedir. skenderiyeliApollodoros, Kolophon'lu (Anadolu) Nikandros, Kos'lu Philinos, Karys-tos'